101Jezikoslovni zapiski 23  2017  2 WiesłaW Boryś ze studiów nad ludowym słownictwem choRwackim Cobiss: 1.01 Iz proučevanja hrvaške ljudske leksike Razvoj hrvaške narečne leksikografije v zadnjem času dopušča poglobitev raziskovanja ljudske leksike tega slovanskega jezika in pomaga pri proučevanju slovanske etimologije. V prispevku, posvečenem spoštovani jubilantki, vidni raziskovalki slovanske etimologije, odlični poznavalki južnoslovanske leksike, obravnavam geografijo, semantični razvoj in etimologijo treh sorodnih leksemov: dveh čakavskih z bogato in razvejeno semantiko in enega kajkavskega, ki ni več v rabi. Ključne besede: hrvaška in slovanska leksika, čakavščina, kajkavščina, slovanska eti- mologija Selected studies in Croatian folk vocabulary The recent development of Croatian dialect lexicography has strengthened research on the folk vocabulary of this Slavic language and facilitated studies in Slavic etymology. This article is dedicated to a distinguished professor that is celebrating her birthday and is an outstanding researcher of Slavic etymology and a great expert in South Slavic vocabulary. I discuss the geography, semantic development, and etymology of three native lexemes: two from the Čakavian dialect and featuring rich and varied semantics, and one now-ob- solete lexeme from the Kajkavian dialect. Keywords: Croatian and Slavic vocabulary, Čakavian dialect, Kajkavian dialect, Slavic etymology czak. graja ‘jeżyna; gęste, splecione zaRośla jeżyn i innych cieRnistych kRzewów, gęstwina; zaRośla wzdłuż polnych dRóg; ogRodzenie, żywopłot, płot’ W czakawskich gwarach w pobliżu Rijeki (zwłaszcza w Liburnii) rzeczownik graja oznacza ‘zarośla jeżyny, cierniste zarośla’: grãja ‘wielka jeżyna, krzaki i cierniste krzewy razem’ (Kastav, Jardas 1957: 392), grãja ‘jeżyna, cierniste krzewy’ (Ruka- vac, Mohorovičić 2001: 84),1 grâja ‘ts.’ (Draga, Milić 1999: 32). W innych cza- kawskich gwarach na Półwyspie Istria ten wyraz ma ogólniejsze znaczenie ‘krzaki, zarośla’: grōja ‘krzewy, zarośla’ (Labin, Milevoj 2006: 98), to samo znaczenie od- notowano też na wyspie Cres: grja ‘krzewy’ (Bejska Tramuntana, Velčić 2003: 1 W tym źródle też drugie znaczenie ‘ceremonija kod vjenčanja’ z opisem »Susjedni mladići ne vjestice podižu blizu njezine kuće slavoluk od zelenoga granja, u sredini postave stol sa ko- lačima i pićem, pa časte svatove... U ovom slučaju riječ bi značila „zagrada”«. 1 102 Wiesław Boryś  Ze studiów nad ludowym słownictwem chorwackim 125), na Przymorzu Chorwackim grája ‘cierniste krzewy’, Turina – Šepić 1977: 58), w Vinodolu grḁ̃ja ‘krzaki, cierniste krzewy’ (Sokolići-Kozarići 2003: 72). W gwarach Istrii poświadczone jest także znaczenie ‘ogrodzenie z żywych roślin, żywopłot’: grãja ‘żywopłot’ (Pazin, Gagić 2017: 92), grâja/grâža ‘zarośnięty, za- puszczony żywopłot’ (Roverija, Kalčić – Filipi – Milovan 2014: 86), grãja ‘(thorn) bush (at the roadside), thorny branches (used by way of fence)’ (Žminj, Kalsbeek 1998: 449), grȃja/grȃža ‘ogrodzenie, żywopłot’ (Ćićarija, Ribarić 2002: 173), graja ‘ts.’ (Svetvinčet, Šugar 2008: 217), gròje pl. ‘ogrodzenia, żywopłoty’ (Pićan, Ružić 1999: 38). Szczegółowo znaczenia rzeczownika graja (i lokalnych wariantów fo- netycznych groja, groaja, graža) i ich geografię przedstawia elektroniczny słow- nik gwar Istrii: ‘jeżyna, Rubus’ (s.v. kupina), ‘gatunek jeżyny, Rubus ulmifolius’ (s.v. seoska kupina), ‘krzew Paliurus spina-christi’ (s.v. drača), ‘krzaki, zarośla’ (s.v. grmlje), ‘ciertniste, kolczaste zarośla’ (s.v. trnje), ‘gęste zarośla, gęstwina’ (s.v. šiprag, šikara, ‘ogrodzenie’ (s.v. ograda), ‘żywopłot’ (s.v. živa ograda, živica), ‘płot’ (s.v. plot, IstarskiR).2 Pod koniec XIX wieku D. Nemanić zapisał (prawdopodobnie w okolicy Pazina) gràja ‘ogrodzenie (septimentum)’ (Nemanić 1884: 525), grája/ grajà ‘żywopłot (sepes viva); krzew, zarośle (virgultum)’ (Nemanić 1884: 529, 528), gráje ‘krzew, zarośle (virgultum)’ (Nemanić 1884: 508). Omawiany wyraz występuje również w innych gwarach czakawskich, zwłaszcza gwarach środkowej Dalmacji, np. w Splicie: grãja ‘kolczaste zarośla wzdłuż wiejskiej drogi (jeżyna i podobne)’ (Vidović 1971: 244; Radišić 1999: 24), grȁja ‘ts.’ (Petrić 2008: 91) grãja ‘ts.; splecione, gęste zarośla, zastępujące odgradzający mur’ (Matoković 2004: 311), grãja ‘kolczaste zarośla wzdłuż drogi’ (Trogir, Geić – Šilović 1994: 78), grãja ‘ts.; żywopłot’ (Kašteli, Baldić-Đugum 2006: 84). Ten sam wyraz zapisano też na wyspie Dugi otok (grȃja ‘kolczasta ło- dyga do grodzenia’, Sali, Piasevoli 1993: 98) i na wyspie Lastovo (graja ‘ogrodze- nie, zwłaszcza z gałęzi’ (Kućarić 2001: 103); w słowniku gwary wyspy Iž podano nieco odmienne znaczenie: grȃja ‘ułożone suche gałęzie do palenia; ogrodzenie, szereg suchych gałęzi do palenia’ (Martinović 2005: 96). Odpowiednik omawianego wyrazu czakawskiego występuje również w niektórych gwarach kajkawskich: grˈaja ‘gałęzie, chrust na ogrodzenie, na płot’ (Krapina, Crnek 2005: 20), grˈoja ‘ogrodzenie’ (Međimurje, Blažeka 2011: 17), odnotował go także jeden z XIX-wiecznych słowników kajkawskich: graja ‘ogro- dzenie (septum, septimentum)’ (Kristijanović 1840). W bliskim znaczeniu i odpowiedniej postaci fonetycznej ten wyraz odnoto- wano w południowych gwarach sztokawskich, np. w Dalmacji grȃđa ‘ogrodzenie’ (Vuk 1852 I 157), w Dalmatinskiej Zagorze građa ‘zielsko na murze ogradzające mur’ (Gusići 2004: 111). 2 W romańskich gwarach Istrii (w IstarskiR określanych terminem „istromletački”) występuje rzeczownik graia (graja) w znaczeniach ‘jężyna’, ‘gęste zarośla, gęstwina’, niewątpliwie zapo- życzony z gwar czakawskich. 103Jezikoslovni zapiski 23  2017  2 Pochodzenie rozpatrywanych wyrazów (czak. graja/groja/graža, kajk. graja/ groja, sztok. građa) jest całkiem jasne. Są to odpowiedniki chorw. standardowe- go građa ‘to, z czego się coś buduje, materiał, budulec’ (najwcześniej, w XVII wieku, jest poświadczone w chorwackim znaczenie ‘ogrodzenie’, dalsze wtórne znaczenia pojawiają się później, por. ERHJ I 292–293), kontynuanty (z różnym rozwojem pierwotnej grupy spółgłoskowej *dj i ze zmianami rdzennego ā > ō/o) psł. *gorďa (< *gord‑ja) ‘grodzenie, przegradzanie, ogradzanie’ > ‘to, co przegra- dza, ogradza, zagradza: płot, zagroda, koszara, wał, nasyp, grobla, jaz’, derywatu z sufiksem *‑ja od psł. *gorditi ‘stawiać przegrodę, zagrodę, ogrodzenie, zagradzać, przegradzać, ogradzać’ (SP VIII 102–103, 107–108). Podstawę dalszego rozwoju semantycznego, widocznego zwłaszcza w dialekcie czakawskim, stanowiło zna- czenie ‘ogrodzenie’, istniejące także w innych językach słowiańskich (np. słoweń. grája ‘ogrodzenie, płot’, pol. grodza ‘ts.’, dial. ‘ogrodzenie z żerdzi’, ros. dial. горóжа ‘ogrodzenie, płot; ogrodzenie z cienkich gałązek, z żerdzi’). Na terenie Chorwacji, zwłaszcza południowej, funkcję ogrodzeń, przeważnie wzdłuż po- lnych dróg, odgradzających np. pola od drogi, stanowiły nierzadko pasy gęstych krzaków, krzewów, zarośli, żywopłoty, co uwidoczniło się w znaczeniu wyrazu graja. Ponieważ takie ogradzające zarośla złożone były często ze splątanych krze- wów jednego lub kilku gatunków, w gwarach czakawskich dochodziło do zawęże- nia znaczenia rzeczownika graja, który stawał się zbiorową nazwą pewnego typu roślin występujących w tego rodzaju ogrodzeniach, w żywopłotach (np. ‘zarośla jeżyny, ciernistych krzewów, tarniny’) lub nazwą konkretnych roślin (np. jeżyny Rubus, Rubus ulmifolius, Paliurus spina-christi). czak. hȍmūt ‘winna latoRośl wijąca się wokół dRzewa; pal, do któRego pRzywiązuje się winną latoRośl; zaRośla, gąszcz wysokiej tRawy, kRzaków; gaRść, wiązka (tRawy, siana)’ W archaicznych gwarach czakawskich wyspy Krk poświadczony jest rzeczownik hȍmūt jako ludowy termin botaniczny, nazwa jakiejś odmiany winnej latorośki: homut ‘Vitis arbustiva’ (Vrbnik, Žic 1900: 68), hȍmūt ‘ts.’ (Dobrinj, Jelenović 1973: 290); być wyraz w tym z tym samym znaczeniem występuje też w miej- scowości Orlec na wyspie Cres, gdzie zapisano postać hõmut niestety bez po- dania znaczenia („meaning unclear”, Houtzagers 1985: 253). Za identycznością tych wyrazów przemawiają niewątpliwie utworzone od nich mikrotoponimy na obu wyspach: w Dobrinju na Krku Homȕtnā (Jelenović 1973: 290) i koło wsi Frantin na Cresie nazwa ogrodu Homutȉni (Velčić 2003: 132). Dokładne ustale- nie znaczenia przytoczonych poświadczeń czak. hȍmūt jest trudne, gdyż dostępne mi polskie, chorwackie i innojęzyczne naukowe słowniki botaniczne nie notują łacińskiego botanicznego terminu Vitis arbustiva. Wydaje się, że jest to termin stworzony przez kogoś, nie przyjęty w nauce. Ponieważ łac. arbustivus znaczy 2 104 Wiesław Boryś  Ze studiów nad ludowym słownictwem chorwackim ‘wspinający się na drzewo (odmiana winnej latorośli)’, można przypuszczać, że Vitis arbustiva to ‘winna latorośl wspinająca się na drzewo, wijąca się wokół drze- wa’ (w klasycznej łacinie poświadczona jest fraza vitis arbustiva w takim znacze- niu: „vites maxime gaudent arboribus... hoc genus vitium arbustivum vocamus”, Plezia 1959). Przypuszczalnie chodzi tu o odmianę winnej latorośli, noszącej w terminologii botanicznej nazwę Vitis vinifera subsp. silvestris. W innych gwarach czakawskich (a także sztokawskich) ten sam wyraz ma odmienne znaczenia. W czakawskiej gwarze miejscowości Omišalj na wyspie Krk hȍmūt to ‘zarośle, gąszcz, gęstwina wysokiej trawy, krzaków itp.’ (Mahulja 2006: 90), w środkowej Dalmacji, w czakawskiej gwarze wsi Brusje na wyspie Hvar odnotowano hȍmut m. ‘gałązki, pręciki; chwasty, zielska’ (Dulčić 1985: 467), po- nadto w serbskiej gwarze w rejonie Užic zapisano omut ‘bardzo gęsty las lub za- rośla tarniny splecione pnącymi roślinami)’ (RJAZ III 650). Godne uwagi jest, że bliskie znaczenie odpowiednika wyrazu czakawskiego i sztokawskiego występuje w języku słoweńskim, gdzie poświadczono przestarzałe i dialektalne (w Karyntii) homót ‘gęstwina, gąszcz’ (Pleteršnik I 275; SSKJ I 818). Mamy tu zatem do czy- nienia z jednym z bardzo licznych przykładów leksykalnych związków obszaru słoweńskiego i chorwacko-serbskiego. Jeszcze inne znaczenie omawianego wyrazu występowało na południu wy- spy Krk, w czakawskiej gwarze miejscowości Draga Bašćanska: homut ʻto, co można pochwycić ręką, wiązka trawy, siana, paszy dla koniaʼ (Skok ER I 678), to samo znaczenie właściwe było pewnym sztokawskim gwarom w północnej Chorwacji i w Serbii: (h)ȍmut (i ȍmūć w Baranji) ‘garść (siana, trawy), wiązka, naręcze, ilość (siana, trawy), którą można objąć rękami’ (RJAZ III 649–650), omut ʻmała ilość czegoś (zwykle tyle, ile się mieści w garści), wiązka’, ȍmute pl. ʻgužvaʼ (RSGVojv VI 74). Specjalne znaczenie zapisano pod koniec XIX wieku w Istrii (zapewne w okolicy Pazina): homut/homot ‘pal, do którego przywiązuje się winną latorośl (pālus ad quem palmes adligatur)’ (Nemanić 1883: 389, 396). Dla objaśnienia złożonej semantyki rozpatrywanego wyrazu ważne są sta- rochorwackie poświadczenia, występujące w XVI wieku u dubrownickiego pisarza Mavra Vetranovicia: homut zapewne w znaczeniach ‘zwój, splot (np. włosów’, ‘rój (much)’ („Vlasi u homut spleteni”, „Muhe se sklopiše sve zajed- no u homut”, RJAZ III 649–650). Do starochorwackiego znaczenia ‘gromada (np. owadów), rój’ nawiązuje niewątpliwe dialektalne omut ‘stado drobnego bydła, owiec’, odnotowane w niektórych sztokawskich gwarach w Hercegowi- nie: Popovo polje (Mićević 1952: 26), Podveležje (Kanaet 1955: 96), Lištica (Ilić 1970: 193), por. też gwarowe czarnogórskie omut ʻgromada, stado)ʼ (szcze- gółowo o tym Boryś 1986: 87–89). Z historycznych poświadczeń omawianego leksemu zwraca uwagę zapis w powstałym około r. 1700 słowniku P. Rittera Vitezovicia, zawierającym leksykę ze wszystkich trzech chorwackich dialektów (także z czakawszczyzny, autor 105Jezikoslovni zapiski 23  2017  2 słownika pochodził z Senja): homut ʻsznurek z konopi, sitowia (thomix [= funi- culus ex canabe, junco])ʼ (Vitezović 2009: 249). Etymologia stchorw. homut, chorw. dial. hȍmūt, serb. dial. ȍmut i ich słoweńskiego odpowiednika homót ‘gęstwina, gąszcz’ (Pleteršnik I 275; SSKJ I 818) nie jest całkowicie jasna, nie ma jednak podstaw, by nie przyjmować rod- zimego pochodzenia leksemu. Można przypuszczać, że ten rzeczownik, dający się sprowadzać do pierwotnej postaci *chomǫtъ, pozostaje w związku etymolo- gicznym z chorwackim dialektalnym kajkawskim czasownikiem, znanym głównie z gwar Podraviny: họmti, hmim ‘chciwie, łakomie jeść’ (Gola, Večenaj – Lonča- rić 1997: 105), jego prefigowana postać zahọmti ‘łakomie pożreć paszę (o zwie- rzętach domowych)’ (Večenaj – Lončarić 1997: 445), zahomiti ‘o bydle: chciwie zapchać pysk trawą’ (Virje, Herman 1973: 97), por. też adv. zahonce (fonetycznie zahuncˈe < *zahomce) ‘łapczywie, chciwie (jeść)’ (Međimurje, Blažeka w druku). Czasownik ten kontynuuje prawdopodobnie prapostać *chomiti z pierwotnym znaczeniem ‘ściskać, gnieść’, z którego rozwinęło się kajkawskie ‘opychać się paszą, chciwie, łakomie żreć, jeść’. Na ten czasownik wskazują również fakty in- nych języków słowiańskich: ekspresywne czasowniki czes. dial. chomtat ‘chciwie brać coś w dużej ilości’ i zapewne (z wtórną samogłoską rdzenną ‑u‑) chumlat ‘miąć, gnieść’, chumlat se ‘zwijać się’ (z interfiksami ‑t‑ < *‑ъt‑, ‑l‑ < *‑ъl‑) oraz derywaty czes. chomáč/chumáč ‘kłąb, zwój, kłak’, chomel/chumiel ‘kłąb, zwój; gromada, kupa, kłębowisko, tłum, ciżba; zamieszanie’, słowac. chomáč/chumáč i chumeľ ‘pęk, kłąb’ (Snoj3 236, który jednak nieprzekonująco z przyczyn fo- netycznych [wątpliwy rozwój *g‑ > χ‑] dopuszcza pochodzenie słoweń. homòt z wcześniejszego *gomotь, pokrewnego z psł. *gomola/*gomoľa ‘ugnieciona bryła jakieś masy’, z tym wiąże przytoczone wyrazy czeskie i słowackie). Zwraca uwa- gę semantyczna bliskość tych czeskich i słowackich derywatów z omawianym wyżej stchorw. homut. Przytoczone czasowniki i utworzone od nich derywaty pozwalają rekonstru- ować psł. dial. *chomiti ‘ściskać, gnieść’, będące wariantem fonetycznym (za- pewne o ograniczony zasięgu) psł. *(s)komiti ‘ściskać, ugniatać’ (ros. скомúть ‘ścisnąć, zmiąć’ i комúть ‘zgniać, zmiąć’, Vasmer ES II 303, III 647), z s‑mo- bile (por. pokrewne psł. *skoma i *o(b)skoma ‘cierpnięcie, drętwienie zębów’, *ščьmiti ‘powodować, ból, ściskać’ < *skĭm‑). Nagłosowe *ch‑ postaci *chomiti jest wynikiem rozwoju *sk‑ >*χ‑ (jak np. w psł. *chvoja < *sku̯oi̯ā, *chromъ < *skromъ, *chudъ = litew. skaudùs). Podstawę czasownika *(s)komiti/*chomiti stanowił indoeuropejski pierwiastek *kem‑ ‘ściskać, stłaczać’ (Pokorny IEW 555; por. Boryś 1986: 89; Králik SESS 224, 225). Staje się jasne, że omawiany rzeczownik *chomǫtъ to derywat dewerbalny od psł. *chomiti z sufiksem *‑ǫtъ (najlepiej znanym jako składnik końcówki partici- pium praesenti activi *‑ǫt‑jь). Etymologia leksemu i realne znaczenia, poświadczone w XVI-wiecznych chorwackich tekstach oraz nowsze i współczesne dialektalne znaczenia chorwackiego homut, serbskiego omut i słoweńskiego homot wskazują 106 Wiesław Boryś  Ze studiów nad ludowym słownictwem chorwackim 3 na pierwotne dwa pokrewne znaczenia (1) ‘coś ściśniętego, zbitego, ściśnięta, zbita masa czegoś’ i (2) ‘coś ściskającego, oplatającego jakiś przedmiot, wiążącego różne przedmioty’. Pierwsze znaczenie w określonych związkach frazeologicznych lub w konkretnych kontekstach znaczeniowych mogło podlegać specjalizacji, zwężeniu, np. homut vlasā ‘(zbity, związany) kłąb, zwój włosów’, homut sijena ‘garść, snop siana’, homut muhā ‘rój much’, homut ovācā ‘stado owiec’. Reliktem przypuszczalnego daw- nego znaczenia jest czakawskie ‘zbita masa roślin, gęste (kolczaste) zarośla, gąszcz, gęstwina’, dialektalne serbskie ‘gęstwina, zarośla tarniny splecione pnącymi roślina- mi’, podobny rozwój semantyczny sugeruje także słoweń. homót ‘gęstwina, gąszcz’. Znaczenie ‘coś ściśniętego’ rozwinąć się musiało także w innym kierunku, stąd realne znaczenie dialektalne ‘to, co można ścisnąć, pochwycić garścią lub rękami, wiązka, naręcze (trawy, siana)’. Z drugiego znaczenia ‘to, co ściska, łączy coś’ wyprowadzać można dialektalne znaczenia ‘winna latorośl wspinająca się po drzewie, wijąca się wokół drzewa’ (w związku z tym ‘pal, do którego przywiązuje się winną latorośl’, z przeniesieniem znaczenia z tego, co się pnie po drzewie na podpórkę rośliny) i dawne ‘rodzaj sznurka’, z pewnością używanego do wiązania, łączenia czegoś. Derywatami od kontynuantów rzeczownika *chomǫtъ są czasowniki: czak. homūtȁt ‘robić nieporządek, rozrzucać (rzeczy)’ (Omišalj, Mahulja 2006: 91), słoweń. dawne homotáti ‘wikłać, gmatwać, mieszać’, homotáti se ‘wić się, kręcić się’ (Pleteršnik I 275; SSKJ I 818), semantycznie nawiązujące przypuszczalnie do pierwotnego znaczenia podstawowego rzeczownika (zwraca uwagę zwłaszcza znaczenie słoweńskiego czasownika zwrotnego ‘wić się, kręcić się’, wyraźnie powią- zane znaczeniowo z czak. hȍmūt ‘winna latorośl wijąca się wokół drzewa’). Szcze- góły ewolucji semantycznej przytoczonych czasowników nie są jednak jasne. kajk. kneja ‘las liściasty na podmokłym teRenie’ Rozpatrywany wyraz kneja ‘stary las liściasty na podmokłym terenie’ w nowszych czasach poświadczony jest tylko w kajkawskim dialekcie Međimurja. Wymieniła go Marijana Gušić w zwięzłym artykule o prasłowiańskim dziedzictwie w tym dialekcie: u Međimurju se još, iako sporadično, čuje riječ k n e j a kao naziv za staru gustu bjelogo- ričnu šumu na podvodnom tlu, kako je ovu praslavensku riječ Vladimir Mažuranić našao u Pokuplju i na padinama Plešivičkog prigorja (Gušić 1972: 63). Za M. Gušić informował o omawianym wyrazie Stjepan Hranjec: Nizinski dio Međimurja karateriziraju šume, livade – senokoše, ornice i vode. U doba kad su Hrvati naselili, ovaj je kraj bio prekriven gustim šumama; nazivi kao dobrava ostali su do danas, a odnosi se na hrastovu šumu, a sporadično se čuje i kneja »stara gusta bjelogo- rična šuma na podvodnom tlu« (Hranjec 1997: 17). Następnie appellativum kneja w podanym znaczeniu przytoczyła, za podanymi powyżej źródłami, w spisie kajkawizmów, pochodząca z Čakovca Lidija Bajuk 107Jezikoslovni zapiski 23  2017  2 (1999: 293), tytuł Kneja nosi jej tom bajkowych opowiadań, tak zatytułowane jest też ostatnie opowiadanie, kończące się zdaniem „mirisnom knejom odjekne Vančekov bezbrižni smijeh” (Bajuk 1999: 85).3 Według listownej informacji dr L. Bajuk apelatywny wyraz kneja był w jeszcze żywy na terenie Međimurja w po- łowie XX wieku, później wyszedł z użycia. W początkach XX w. występowanie appellativum kneja na obszarze chor- wackim sugerował V. Mažuranić, ale nie przytoczył na to argumentów, opisał natomiast obiekty fizjograficzne o takiej nazwie: U nas barem dolazi ta rieč [tj. kneja] vrlo često i to kao mjesno ime, ali bez sumnje kao apelativ, oznaka vrste šume, prema stabljima, što u njoj rastu, njezinu položaju itd. [...] Zovu se dakle i neki vodoteči, koji protječu kroz kneje, istim imenom. Bio sam i sam u šumskih rudinah takova imena u karlovačkom kotaru. To su šume u ravnici, hrastom i johom obrasle paše, često podvodne. G. 1910. izviestio me je karlovački gruntovničar A. Piškulić, da takvih rudina ima u Blatnici, Luki, Šišljaviću, Rečici, Mrzljakih, pak oko Jastrebarske, Krašića i Petrove gore. Kneje leže prema nizu, na podvodnom tlu. Slunjani, ikavci, govore knija. (Mažuranić 1975: I 514) Mniej więcej ćwierć wieku później dawne toponimy Kneja zapisał E. Di- ckenmann na obszarze obecnej županiji zagrzebskiej: nazwę leśnego i bagien- nego terenu na wschód od miasta Jastrebarsko i lasku na północ od miejsco- wości Donja Kupčina oraz nazwę bagnistego i lesistego terenu Kneje pl. nad potokiem Obdina w Turopolju (Dickenmann 1966 I 176–177). Oto przykłady historycznych poświadczeń toponimów (nazw lasów, okolic lesistych, bagnistych, rzek, potoków, miejscowości), wydobytych z wydań daw- nych dokumentów przez V. Mažuranicia i E. Dickenmanna, odnotowanych w do- rzeczu Sawy (Dickenmann 1966: I 176–177). Takie toponimy są poświadczone od XIII w., np. „Silva quae Megna knea [tj. Menja kneja] nominatur” (r. 1228, Zagreb), „Super frutices Keneje vocatae” (r. 1284), „Ad rivulum Haranichka knea vocatum” (r.1358, Mažuranić l.c.), „inde vadit per Dolbokam (= Dubokam), que nominatur Kneya” (r. 1249), „ad silvam que Magnaknea (Magnacnea) [tj. Manja kneja] nominatur” (r. 1288), „quandam silvulam Knea dictam (r. 1351), „ad caput longi rivuli, ubi oritur ipse rivulus vulgariter Dulgaknea [tj. Dulga ‘duga’ kneja] vocatus” (r. 1380), „per alium rivulum Kneya nominatum usque viam magnam, per quam itur et que ducit ad antiquam Gradecz” (r. 1438), „ad teritorium dicte possessionis Kwche et per consequens glandifloras silvas eorundem protestancium Kneye Gay vocatas” (r. 1520, Turopolje), „ad sylvas glandiferas dictae possessio- nis Koche, Kneye vocatas” (r. 1555, Dickenmann 1966 I 176–177). Współcześnie jest poświadczona nazwa polany (zapewne z otaczającym la- sem bukowym, u podnóża góry Klek) Kneja, na której obecnie znajduje się ośro- 3 Warto tu wspomnieć, że istniejące w Čakovcu stowarzyszenie ekologiczne nazywa się Kneja, por. 〈www.kneja.hr, 5.11.2012〉, taką też nazwę nosi restauracja w tym mieście. L. Bajuk po- twierdziła moje przypuszczenie, że obie nazwy powstały pod wpływem tytułu jej książki. 108 Wiesław Boryś  Ze studiów nad ludowym słownictwem chorwackim dek sportowo-rekreacyjny pobliskiego miasta Ogulin o tej nazwie 〈www.radio-o- gulin.hr/jutarnji_program/kneja.html, 28.12.2012〉 a także Kneja nazwa koszar (zapewne od nazwy terenu, gdzie je zbudowano) w mieście Slunj 〈www.slunj. hr/vijesti/news_item.asp?NewsID=917,28.12.2012〉; ciekawe, że przed stu laty V. Mažuranić zapisał w Slunju przytoczoną wyżej ikawską postać knija, może nawet odnoszącą się do tego terenu, na którym później ulokowano koszary. Dane onomastyczne poszerzają zasięg rzeczownika kneja: appellativum ist- niało jeszcze kilkadziesiąt lat temu w Međimurju, tj. na północy obszaru kajkaw- skiego, nazwy terenowe wskazują na dawne występowanie tego wyrazu w okoli- cach Zagrzebia, Turopolja, Karlovca, Jastrebarskiego, Ogulina czyli w centralnej Chorwacji. Niektóre poświadczenia historyczne nazw terenowych sugerują wystę- powanie nazwy Kneja także poza obszarem kajkawskim, w Slawonii (por. „quan- dam silvulam Knea dictam” (r. 1351, dokument z Požegi) i w Bośni (por. cytowa- ne wyżej poświadczenie z r. 1249, z informacją, że wymieniony w tekście potok Duboka znajduje się „im Komitat Bos Dubica”, Dickenmann 1966 I 176). Kajk. kneja (z lokalnym wariantem knija) ma apelatywne odpowiedniki na obszarze zachodnio- i wschodniosłowiańskim: pol. knieja ‘dziki, gęsty las’, stpol. ‘pewna określona część lasu (np. do polowania)’, w XVI w. ‘wielki, gęsty las, schronienie zwierząt’, dial. knieje pl. też ‘doły na drogach na wiosnę napełnione wodą’, kasz. kńeja (kńejå, kneja) ‘krzaki, gęsty las’, ros. arch. knejá ‘las otoczony polami; gęste zarośla; rejon polowań’, poza tym w kilku językach słowiańskich po- świadczone są tylko nazwy własne: słoweń. Knêj m. (toponim, w XV w. też Kneya, Snoj 2009: 191), czes. Kníje, stczes. Kniejě (toponim), ukr. Knija (hydronim). Wszystkie te wyrazy pospolite i nazwy kontynuują psł. *kъněja ‘gęsty, dziki, trud- ny do przebycia las (zapewne z dużą ilością zwalonych pni)’, derywat z sufiksem *‑ěja od psł. *kъnъ/*kъnь ‘(obrąbany) pień drzewa, kloc’, zob. Vasmer ES II 262; Sławski SE II 286–287; ESSJa 13: 198–199 (z dalszą literaturą); Boryś SE 240. ŹRódła i liteRatuRa Bajuk 1999 = Lidija Bajuk Pecotić, Kneja, Zagreb: Mozaik knjiga, 1999. Baldić-Đugum 2006 = Radojka Baldić-Đugum, Beside kaštelanske, Kaštela: „Bijaći”: društvo za očuvanje kulturne baštine Kaštela – Muzej grada Kaštela, 2006. Blažeka 2011 = Đuro Blažeka, „Lažni prijatelji” između hrvatskoga standardnoga jezika i međimur- skoga dijalekta, Filologija (Zagreb) 57 (2011), 1–33. Blažeka w druku = Đuro Blažeka, Rječnik preloške skupine govora međimurskog dijalekta. Boryś 1986 = Wiesław Boryś, Z badań nad innowacjami semantycznymi w ludowym słownictwie serbsko-chorwackim (Ludowe terminy pasterskie buk, (h)omut, uvor ‘stado’), Studia linguistica Polono‑Jugoslavica (Sarajevo) IV (1986), 85–91. Boryś SE = Wiesław Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków: Wydawnictwo Lite- rackie, 2005. Crnek 2005 = Viktor Crnek, Kaj ne bi pozabili, Krapina: Društvo za kajkavsko kulturno stvara- laštvo, 2005. Dickenmann 1966 = Ernst Dickenmann, Studien zur Hydronimie des Savesystems I–II, Heidelberg, 21966. 109Jezikoslovni zapiski 23  2017  2 Dulčići 1985 = Jure Dulčić – Pere Dulčić, Rječnik bruškoga govora, Hrvatski dijalektološki zbornik (Zagreb) 5 (1985), sv. 2, 373–747. ERHJ = Ranko Matasović – Tijmen Pronk – Dubravka Ivšić – Dunja Brozović Rončević, Etimološki rječnik hrvatskoga jezika 1: A–Nj, ur. R. Matasović, Zagreb: Institut za hrvatski jezik i jezi- koslovlje, 2016. ESSJa = Этимологический словарь славянских языков: праславянский лексический фонд 1–40, oтв. редактор О. Н. Трубачев – А. Ф. Журавлев, Мoсква: Наука, 1974–2016. Gagić 2017 = Marija Gagić, Rječnik pazinskoga govora, Pazin: Katedra Čakavskog sabora za povi- jest Istre Pazin – Zadar: Ogranak Matice hrvatske u Zadru, 2017. Geić – Šilović 1994 = Duško Geić, Mirko Slade-Šilović, Rječnik trogirskog cakavskog govora, Trogir: Muzej grada Trogira, 2017. Gusići 2004 = Ivica Gusić – Filip Gusić, Rječnik govora Dalmatinske Zagore i zapadne Hercego- vine, Zagreb, 2004. Gušić 1972 = Marijana Gušić, Praslavenska baština u Međimurju, Kaj (Zagreb) V (1972), br. 5, 62–65. Herman 1973 = Josip Herman, Prilog poznavanju leksičkog blaga u govoru Virja (Podravina), Fi- lologija (Zagreb) 7 (1973), 73–99. Houtzagers 1985 = Hubrecht Peter Houtzagers, The Čakavian dialect of Orlec on the Island of Cres, Amsterdam: Rodopi, 1985. Hranjec 1997 = Stjepan Hranjec, Zipka vu horvatskom cvetnjaku, Čakovec: Zrinski, 21997. Ilić 1970 = Žarko Ilić, Narodna privreda Lištice i okoline, Glasnik zemaljskog muzeja u Sarajevu: etnologija (Sarajevo) n. s. 34–35 (1970), 185–236. IstarskiR 〈www.istarski-rjecnik.com/pretrazivanje, 25.8.2017〉. Jardas 1957 = Ivo Jardas, Kastavština: građa o narodnom životu i običajima u kastavskom govo- ru = Zbornik za narodni život i običaje Južnih Slavena 39 (1957). – Przedruk: Kastav: Naklada Kvarner – „Ivan Matetić Rongjov”, 32010. Jelenović 1973 = Ive Jelenović, Mikrotoponimija dobrinjskog područja na otoku Krku, Hrvatski dijalektološki zbornik (Zagreb) 3 (1973), 151–317. Kalčić – Filipi – Milovan 2014 = Slavko Kalčić – Goran Filipi – Valter Milovan, Rječnik roverskih i okolnih govora, Pazin: Naklada Dominović – Zagreb: Matica hrvatska – Pula: Znanstvena udruga Mediteran, 2014. Kalsbeek 1998 = Janneke Kalsbeek, The Čakavian Dialekt of Orbanići near Žminj in Istria, Am- sterdam – Atlanta: Rodopi, 1998. Kanaet 1955 = Tvrtko Kanaet, Podveležje i Podvelešci, Sarajevo, 1955. Králik SESS = Ľubor Králik, Stručný etymologický slovník slovenčiny, Bratislava: Veda, vydava- teľstvo SAV – Jazykovedný ústav Ľudovita Štura SAV, 2015. Kristijanović 1840 = Ignaz Kriztianovich, Anhang zur Grammatik der kroatischen Mundart, enhal- tend: eine Sammlung der nothwendigsten Wörter in der kroatisch‑deutschen und deutsch‑kro- atischen Mundart, Zagreb, 1840. Kućarić 2001 = Kristo Kućarić Kolende, Rječnik starih i stranih riječi u lastovskome govoru, Split: vlastita naklada, 22001. Mahulja 2006 = Ivan Mahulja, Rječnik omišaljskoga govora, Rijeka: Riječki nakladni zavod – Omišalj: Općina Omišalj, 2006. Martinović 2005 = Žarko Martinović, Rječnik govora otoka Iža, Zadar: Gradska knjižnica Zadar, 2005. Matoković 2004 = Berezina Matoković, Ričnik velovareškega Spłita, Split: vlastita naklada, 2004. Mažuranić 1975 = Vladimir Mažuranić, Prinosi za hrvatski pravno‑povjesni rječnik 1–2, Zagreb: Informator, 1975. – Przedruk wydania Zagreb, 1908–1922. Mićević 1952 = Иван Мићевић, Живот и обичаји Поповаца, Српски етногрфски зборник (Београд) LXV (1952). Milevoj 2006 = Marijan Milevoj, Gonan po nase: rječnik labinske cakavice, Labin: Mathias Flacius, 22006. Milić 1999 = Dušan Milić, Rječnik draških čakavskih riječi i izraza, Rijeka: vlastita naklada, 1999. 110 Wiesław Boryś  Ze studiów nad ludowym słownictwem chorwackim Mohorovičić 2001 = Franjo Mohorovičić-Maričin, Rječnik čakavskog govora Rukavca i bliže okoli- ce, Rijeka: Adamić – Opatija –Matulji: Katedra čakavskog sabora, 2001. Nemanić 1883 = Davorin Nemanić, Čakavisch-kroatische Studien: erste Studie: Accentlehre, Sitzungsbericht der philologisch‑historischer Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissen- schaften 104, Wien, 1883, 363–428. Nemanić 1884 = Davorin Nemanić, Čakavisch-kroatische Studien: erste Studie: Accentlehre (I. Fortsetzung), Sitzungsbericht der philologisch‑historischer Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften 105, Wien, 1884, 505–572. Petrić 2008 = Žarko Petrić, Rječnik starih splitskih riječi i izraza, Split: Naklada Bošković, 2008. Piasevoli 1993 = Anka Piasevoli, Rječnik govora mjesta Sali na Dugom otoku oliti libar saljski besid, Zadar: Ogranak Matice hrvatske, 1993. Pleteršnik = Maks Pleteršnik, Slovensko‑nemški slovar: transliterirana izdaja I–II, ur. Metka Fur- lan, Ljubljana: Založba ZRC, 2006. Plezia 1959 = Marian Plezia (red.), Słownik łacińsko‑polski I: A–C, Warszawa: Państwowe Wydaw- nictwo Naukowe, 1959. Pokorny IEW = Julius Pokorny, Indogermanisches etymologisches Wörterbuch I, Bern – München: Francke Verlag, 1959. Radišić 1999 = Tonko Radišić, Ričnik spliskoga govora, Split: Mala splitska biblioteka, 1999. Ribarić 2002 = Josip Ribarić, O istarskim dijalektima: razmještaj južnoslavenskih dijalekata na poluotoku Istri s opisom vodičkog govora, Pazin: „Josip Turčinović”, 2002. RJAZ = Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika 1–23, Zagreb: Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti, 1880–1976. RSGVojv = Речник српских говора Војводине VI, ред. Д. Петровић, Нови Сад: Матица српска, 2006. Ružić 1999 = Šime Ružić Sudčev, Pićan i pićònski idiomi, Pula: C.A.S.H., 1999 Skok ER = Petar Skok, Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika I–IV, ur. M. Deanović – Lj. Jonke, Zagreb: Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti, 1971–1974. Sławski SE = Franciszek Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego I–V, Kraków: Towarzy- stwo Miłośników Języka Polskiego, 1952–1982. Snoj 2009 = Marko Snoj, Etimološki slovar slovenskih zemljepisnih imen, Ljubljana: Založba Mo- drijan – Založba ZRC, 2009. Snoj SES3 = Marko Snoj, Slovenski etimološki slovar, Ljubljana: Založba ZRC, 32016. Sokolići-Kozarići 2003 =Josip M. Sokolić-Kozarić – Gojko M. Sokolić-Kozarić, Rječnik čakavskog govora Novog Vinodolskog, Rijeka – Novi Vinodolski: vlastita naklada, 2003. SP = Słownik prasłowiański I–VIII, opracowany przez Zespół Zakładu Słowianoznawstwa (Instytutu Słowianoznawstwa, Instytutu Slawistyki) PAN pod. red. F. Sławskiego, Wrocław: Ossolineum, 1974–2001. SSKJ = Slovar slovenskega knjižnega jezika I–V, Ljubljana: SAZU – ZRC SAZU, 1970–1991. Šugar 2008 = Ivan Šugar, Hrvatski biljni imenoslov = Nomenclator botanicus Croatious, Zagreb: Matica hrvatska, 2008. Turina – Šepić 1977 = Zvonimir Turina – Anton Šepić, Rječnik čakavskih izraza: područje Bakarca i Škrljeva, Rijeka: Riječko književno i naučno društvo, 1977. Vasmer ES = Макс Фасмер, Этимологический словарь русского языка I–IV, перевод с немецкого и дополнения О. Н. Трубачевa, Мoсква, 1964–1973. Večenaj – Lončarić 1997 = Ivan Večenaj – Mijo Lončarić, Srednjopodravska kajkavština: rječnik govora Gole, red. Vesna Zečević, Zagreb: Institut za hrvatski jezik i jezikoslovlje, 1997. Velčić 2003 = Nikola Velčić, Besidar Bejske Tramuntane, Mali Lošinj: Katedra Čakavskog sabora Cres-Lošinj – Beli: Tramuntana – Rijeka: Adamić, 2003. Vidović 1971 = Radovan Vidović, Rječnik, [w:] Ivan Kovačić, Smij i suze starega Splita, Split, 1971, 234–264. Vitezović 2009 = Pavao Ritter Vitezović, Lexicon latino‑illyricum 3: hrvatsko‑latinski rječnik, prire- dile N. Vajs – Z. Meštrović, Zagreb: ArTresor naklada – Institut za hrvatski jezik i jezikoslovlje, 2009. 111Jezikoslovni zapiski 23  2017  2 Vuk 1852 = Вук С. Караџић, Српски речник истумачен њемачкијем и латинскијем ријечима, Београд, 21852. Žic 1900 = Ivan Žic, Vrbnik na otoku Krku: narodni život i običaji, Zbornik za narodni život i običaje Južnih Slavena 5 (1900), 51–83. 〈www.kneja.hr, 5.11.2012〉. 〈www.radio-ogulin.hr/jutarnji_program/kneja.html, 28.12.2012〉. 〈www.slunj.hr/vijesti/news_item.asp?NewsID=917, 28.12.2012〉. Povzetek Iz proučevanja hrvaške ljudske leksike V članku se posebej analizirajo območja, zapletena, raznorodna semantika in izvor dveh narečnih leksemov iz hrvaške čakavščine. Čakavsko graja ‘robida’ (in druge trnate ra- stline), ‘gosto grmovje iz trnatih, bodikavih rastlin; tako grmovje ob kolovozih’, ‘živa meja’, ‘plot’ izvira iz praslovanskega *gordja, narečni pomeni so se razvili iz prvotnega ‘ograja’. Čakavsko homut ‘trtna mladika, ki se vije okrog drevesa’, ‘kol, na katerega se privezuje trtna mladika’, ‘gošča visoke trave, grmovja’, ‘prgišče, otep, naročaj (trave, sena)’ (z ustrezniki omut v srbskih govorih in slovenskim homot) izvira iz praslovanskega narečnega *chomǫtъ ‘nekaj stisnjenega, zbitega, zbita gmota česa’, ‘kar se stiska, ovija okrog česa’, izpeljanke iz glagola *chomiti ‘stiskati, gnesti’ (< *(s)komiti), ohranjenega v kajkavščini. Vrh tega se obravnava kajkavski samostalnik kneja ‘gost listnati gozd’ (kot kontinuant praslovanskega *kъněja ‘gost, divji, težko prehoden gozd)’, do srede 20. sto- letja ohranjen na severu Hrvaške (v Medžimurju), nadalje fiziografska imena v hrvaških spomenikih od 18. stoletja, medtem ko so na terenu zabeležena na prehodu iz 19. v 20. stoletje (izjemoma tudi zdaj). Zbrani podatki dopuščajo ugotovitev, da se je ta arhaični apelativ v preteklosti uporabljal na večini kajkavskega območja in je gotovo nastopal tudi zunaj meja tega narečja.