/\(d ALTERNATIVA Reviste e SH.K.SH. per kulture dhe "Mi g j eni shkence ISSN 0353-7110 LUBLANE 2010 Viti XX. Nr. 6 Keshilli Akademik dr. Tom Berisha botues Akademik dr. Aleksander Stipčevič dr. Shaban Sinani dr. Ledi Shamku Shkreli Arben Xhaferi Mr. Afrim Krasniqi dr. Anton Bebeler dr. Martin Berishaj dr. Irena Šumi dr. Hannah Starman dr. Braco Rotar Kryeredaktor dhe redaktor pergjegjes: dr. Martin Berishaj Adresa: SHKSH "Migjeni" Celovška 177, 1000 Ljubljana, Email: martin@berishaj.com Dizajni i kopertines: Albert Shaqiri Redaksia: Tahir MALIQAJ, Kryetar i SHKSH "MIGJENI" Mr. Alma Bejtullahu, Mr. Zef Ahmetaj Mr. Albert Ramaj Valentin Batalaku Kete botim e ndihmoi Ministria per kulture e R. se Sllovenise Alternativa izhaja s finančno pomočjo Ministrstva za kulturo Republike Slovenije Alternativa-Reviste per shkence dhe kulture PERMBAJTJA NEN HIJEN E LIBERALIZIMIT TE VIZAVE. 2 KOSOVA SI PROBLEM NDERKOMBETAR. 5 Kosova e pavarur dhe bashkesia nderkombetare.20 KOSOVA NE SHPERGAJ.29 KUSHTETUTA DHE PROBLEMATIKA NE SISTEMIN POLITIK SHQIPTAR.40 POZITIVIZMI - NJE RILEXIM I AUGUSTE COMTE.65 Konceptualiteti i pozitives.69 Qasja e Comte.71 Stadet e zhvillimit intelektual.72 Stadi teologjik.73 Stadi metafizik.75 Stadi pozitiv.77 Permbledhje e aspektit historik.80 Roli i ri i sociales dhe i moralit ne stadin pozitiv.82 Metoda dhe doktrina.86 Domosdoshmeria e filozofise pozitive.89 CAMAJ - PARATHANES I VENDFORMIMIT TE NEOSTANDARTIT.98 CAMAJ - PARATHANES I VENDFORMIMIT TE NEOSTANDARTIT.98 VDEKJA E FJALES NE SHQIPE ESHTE SI VDEKJA E TRUPIT .105 HIJEJA E LETERKEMBIMEVE TE HARRUARA .112 GEGNISHTJA- MALLKIMI DHE LAVDIA.120 M BI T'AS HTU Q U E JTU N E N "GJUHE TE NJESUAR".126 Recensione.149 Veshtrim mbi librin Identiteti dhe shtetesia.150 Zadnji intervju Petra Božiča.160 [ LjubljanaS. i NEN HIJEN E LIBERALIZIMIT TE VIZAVE Te lumte ata! Ky eshte urimi qe keto dite me se shumti degjohet nga goja e shqiptareve qe jetojne dhe jane shtetas te Kosoves. Edhe nje here ndarje, ne ata dhe ne! Kesaj here njera pale perfitoj nga liber alizimi i viza ve. Perfituan shtetasit e Shqiperise politike te cileve Evropa perfundimisht u hapi "murtekun". Kjo erdhi si pasoje e harmonizimit te parametrave politik dhe juridik me ato evropiane qe i bashkerenditi Qeveria shqiptare. Kurse pertej kufirit veriore te hapesires shqiptare ndodh procesi i " kendelljes demokratike" brenda kufijve te shtetit te Kosoves. Atje, ne, ballafaqohemi me zgjedhje te jashtezakonshme, apo ndoshta me ZGJIDHJE! Pas debatit ngadhenjimtare ne Keshillin e Sigurimit te Kombeve te Bashkuar, kur Serbia u gjunjezua para argumenteve te shpalljes se pavaresise se Kosoves, mbeshtetur ne vendimin e GJND, ne kthim mbrapa Presidentit te Kosoves, Gjykata kushtetuese i shqipton shkeljen e kushtetutes. I sfiduar me "shkelje" te Kushtetutes, vetem nje dite pas, leshoj postin e Presidentit te shtetit dhe e "rroki" ate te partise! Te gjithe analistet politik e quajten si demonstrim te mbare te demokracise ne veprim. Si analogji e kesaj me kujtohet kur isha si femije, flitej per " ...nje hoxhe te cilit i kaloje miu neper mjeker! Shqetesimin e hoxhes e hetuan fshataret te cilet e pyeten, se pse po shqetesohesh kaq, kurse ai u pergjigj, nuk po shqetesohem se me kaloje miu neper mjeker, por u meson rrugen tjereve!". Pra, kjo ishte 2 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture "meseleja", qe ne Kosove ato dite perflitej ne "oda te burrave ", lidhur me doreheqje te Presidentit Sejdiu. Si pasoje e ketij gjesti, LDK shpall "shkurorezimin" nga koalicioni me PDK dhe Qeverisja vendore mbeti pezull / pa shumice ne parlament/. Ne nguti te pashoq ushtruesi i detyres se Presidentit /njekohesisht, kryetar i Parlamentit shpalli zgjedhjet e parakohshme pas nje konsulte "sa per sy e faqe" me parti politike. Dhe ketu fillon ndjellja e hutise fillimisht politike e pastaj racionale. Ne kete situate pasi qe shpallen zgjedhjet e parakohshme, e pasi qe u shperbe koalicioni qeveritare, do te duhej te formohej Qeveria teknike, e čila do te pergatiste vendin ne zgjedhje te parakohshme. Mirepo, PDK nuk merr kete vendim. Sepse, per te marre kete vendim, atehere duhet te shkarkohej qeveria. PDK vendoset per hap tjeter; te beje votebesimin ne parlament dhe te shpalli zgjedhjet e jashtezakonshme, ne menyre qe te gjeje partite politike tjera te papergatitura per gare politike dhe te marre edhe nje here pushtetin. Si pasoje, nje parti tejet margjinale mbledhe nenshkrimet per mocion te votebesimit te qeverise. Shpallet mosbesimi ne parlament, ku per mosbesim voton edhe vet qeveria! Vetem per ti shpall zgjedhjet e jashtezakonshme /ushtruesi i detyres se Presidentit te Kosoves brenda njezet ditesh dy here i shpall zgjedhjet!!!/ Por, qeverise qe iu dha MOSBESIMI dhe si e tille u shkarkua "de mre" nuk e pranoje kete, duke ndeje ende ne pushtet ! e emertoj veten qeveri ne doreheqje dhe si e tille pa precedence ne teorine politike "shpiku" mbetjen ne pushtet edhe perkunder faktit te shkarkimit te tyre ne _ 3 Parlament, duke bere shkeljen flagrante te Kushtetues ne njeren anen dhe te teorise mbi politike ne anen tjeter. Si rrjedhoje e kesaj parashtrohet pyetja, si do te reagonte Hoxha te cilit i kishte shetitur miu neper mjeker" ne keto raste dhe gfare mesele do te dilte prej kesaj? Kjo dhe tjera ceshtje e mbingarkojne hapesiren politike kosovare me "teprice" te mos ndergjegjes se pashoq . Sado qe Kosova kalon neper rremujen e semundjeve te femijeve, ajo arriti sivjet ne menyre dinjitoze te perkujtoj njeqindvjetorin e lindjes se te Lumes Nene Tereze, duke e ia dedikuar Katedralen Nene Terezes ne Prishtine e me kete ne menyre dinjitoze i tregoj botes se toleranca fetare eshte konstanta qe e percjelle ate si trashegimi e vlerave civilizuese shqiptare. Prape po kthehem aty ku e fillova- Shqiperise dhe shqiptareve u liberalizuan vizat, Prandaj qe SHQIPERIA TA NGREHE KEMBEN ZVARRE Tahir Maliqaj Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture KOSOVA SI PROBLEM NDERKOMBETAR dr. Anton Bebler 1 (Perkthyer nga dr. Arian Starova) Njeqind vjet me pare, shume pak njerez, edhe ata me te mirearsimuarit ne Europe nuk e kishin degjuar ndonjehere per Kosoven, emrin e nje vilajeti (krahine) otomane te paqarte te Ballkanit. Ne ate kohe kjo krahine perfshinte jo vetem Kosoven e sotme por edhe Sanxhakun (i čili nda me vone ndermjet Serboise dhe Malit te Zi) dhe pjesen me te madhe te Maqedonise se Vardarit (Republika e sotme e Maqedonise). Ne ate kohe, Kosova perbente vetem nje nenkrye te vogel ne gshtjen shqiptare te gjere brenda Perandorise Otomane qe ishte ne kalbezim. Si nje geshtje e vegante dhe e paqendrueshme, ajo ishte krijuar ne vitin 1912 nga Mbreteria e Serbise. Shtrirja e saj agresive ne vendet fqinje ku kishte pak ose aspak popullsi serbe ka qene nxitur dhe mbeshtetur per shume dhjetevjegare per aresye gjeopolitike nga Perandoria Ruse. Fuqi te tjera europiane (Britania e Madhe, Austro-Hungaria, Gjermania, Franca, dhe Italia) ndihmuan gjithashtu per krijimin e nje problem tjeter kolonial duke e lejuar Serbine qe te mbante te pushtuar Kosoven si nje plagke lufte. Fuqite e medha koloniale e benin kete me vetedije kunder deshires se popullsise shumice te Kosoves. Ndermjet viteve 1918 dhe President i Keshillit Atlantik te Sllovenise 5 1999, Kosova mbeti pjese e tri Jugosllavive shumekombeshe, ne pjesen me te madhe te kohes si nje territor i veteqeverisur i neshtruar ndaj zyrtareve serbe te Beogradit. Gjate Luftes se Dyte Boterore pjesa me e madhe e Kosoves qe ndodhej nen pushtimin italian u perfshi ne "Mbreterine e Shqiperise", kurse pjesa tjeter u pushtua nga Rajhu i Trete dhe iu bashkangjit Bullgarise. Si nje tumor rajonal dhe burim i vazhdueshem shqetesimesh politike dhe te sigurise, Kosova ne vitin 1941, 1991 dhe 2003 ndihmoi per shkaterrimin e te treja Jugosllavive (Mbreteriae, Republikes Socialiste Federative te Jugosllavise dhe Republikes Federative te Jugosllavise). Vala e demokratizimit ne Europen Lindore ne fundin e viteve 1980 dhe fillimin e viteve 1990, goi ne shembjen e Perandorise Sovjetike, te Paktit te Varshaves ne Europen Lindore si shprehja me e larte e saj dhe ne shembjen e vete Bashkimit Sovjetik. Shperberja e pergjakshme e Republikes Socialiste Federative te Jugosllavise terhoqi me pas vemendjen e vegante te bashkesise nderkombetare. Per shkak te shqetesimeve te teperuara te fuqive perendimore ne lidhje me rrjedhojen domino ne hapesiren ish sovjetike, drama e Ballkanit e nxorri menjehere Jugosllavine ne rendin e dites te problemeve nderkombetare me te mprehte dhe te mundshem per t'u bere shume te rrezikshem. Me pas erdhen disa zhvillime te paperseritshem, nts followed d.m.th., operacioni paqeruajtes i OKB-se me i madhi deri atehere ne Europe dhe veprimi i pare paqeberes i NATO-s "jashte hapesires se vet". Pas renies se Republikes Socialiste Federative te Jugosllavise ne vitete 1991-1992, pjesa e saj qe lidhej me Kosoven u nenvleftesua thuajse teresisht per disa vjet nga bashkesia nderkombetare. Kosova u rishfaq si problem i mprehte nderkombetar kur per here te pare Sh.B.A. e kuptuan se geshtja e paqetimit te Ballkanit do te 6 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture mbetej e paperfunduar pa zgjidhjen edhe te ketij problem dhe ndalimin e shtypjes se eger serbe. Ne pran ver en e vitit 1997, me ne fund kjo geshtje u ngrit ne forumet nderkombetare. Megjithate disa perpjekje per t'a zgjidhur kete geshtje ne menyre paqesore nepermjet bisedimeve me Republike Federative te Jugosllavise dhe rregjimin kembengules serb, me anen e trysnive diplomatike dhe kercenimeve ushtarake nuk sollen asnje zgjidhje. Keto perpjekje te pasukseseshme u ndoqen ne Mars te vitit 1999 nga sulmi i pare i armatosur i NATO-s kunder nje shtetit europian anetar iaOKB-se. Kjo nderhyrje, e ndermarre pa autorizimin e Keshillit te Sigurise te OKB-se, solli si rrjedhoje pushtimin e dyte te NATO-s, pas Bosnje- Hercegovines, ne pjeset e territorit te ish Republikes Socialiste Federative te jugosllavise. Qysh atehere, Kosova ka mbetur nje geshtje nderkombetare e debatueshme. Sfondi historik veshtruar ne menyre te permbledhur E vendosur ne qender te Ballkanit, e rrethuar nga te gjitha anet me toke dhe me popullsi rreth 2,2 milion banore, Kosova nuk ka pasur asnje tradite historike shteterore vendase. E copetuar, e shkeputur dhe e bashkuar shume here me pjese te tokave fqinje, e ndare ne disa zona pushtimi te bashkangjitura pjeserisht ose teresisht nga pushtues te huaj, Kosova ne gjendjen e saj pak a shume te sotme u be njesi e vetrne administrative vetem ne vitin 1945. Ne Jugosllavine e sunduar nga komunistet, kosova u be, perseri ne kundershtim me deshirat e shumices se popullsise shqiptare, "krahine autonome" brenda shtetit te njesuar serb. Pikerisht atehere iu dha edhe emri zyrtar Kosove dhe Metohi. Meqenese shqiptaret e kane 7 kundershtuar emrin e dyfishte qe per ta ishte emer me shije nacionaliste, ne vitin 1963, u rifut nje emer tjeter i perbere nga nje fjale se bashku me nje autonomi te zgjeruar. Kur autonomia e Kosoves u hoq de facto nga rregjimi i S. Milloshevigit ne vitin 1989, emri i dyfishte u rivendos dhe qe atehere ka mbetur si percaktimi zyrtar serb. Emri i dyfishte perdoret sot, d.m.th., perdoret nga Ministria e Serbise per Kosoven dhe Metohine, nga administratat e transplantuara komunore te Kosoves dhe Metohise ne territorin e "Serbise se ver tete" dhe nga anetaret dhe organizatat sfiduese te pakices serbe ne Kosove te cilet ende e kundershtojne njohjen e pavaresise se Kosoves nga Serbia dhe te autoritetit te Prishtines. Per pjesen me te madhe te historise se njohur te se kaluares se Kosoves, territori i saj ka qene i kontrolluar nga sundimtare te huaj te kryeqyteteve te larget. Megjithese nje zone me e gjere perreth Kosoves ka pasur emertime te ndryshme me te vjetra nen pushtimin Romak, Greko- Bizantin dhe Bullgar, emri sllav Kosove iu dha kesaj zone nga stergjysherit e serbeve te sotem. Ata dalengadale e kolonizuan dhe u vendosen ne zonat pjellore te saj ne shekujt njembedhjete- dymbedhjete. Ne kundershtim me pretendimet e perseritura shpesh nga propaganda zyrtare serbe, keta te fundit nuk kane qene popullsia me e vjeter dhe as banoret serbe me te vjeter ne kete toke. Ne kundershtim edhe me nje tjeter slogan propagandistik serb, Kosova nuk ka qene 'djepi' i shtetit mesjetar serb. Banovina e pare "serbe" u themelua dhe kishat me te vjetra u ndertuan ne Raška (ne Sanxhakun e sotem). Zoterit feudale serbe e pushtuan Kosoven me shume se nje shekull me vone. Deri ne vitin 1216, duke perfituar prej pushtimit me tradheti te Kostandinopojes nga Kryqetaret, ata flaken tutje administraten krahinore bizantine. Per pak a shume 250 8 --- Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture vjet, Kosova mbeti nje toke kurore e Mbreterise mesjetare "serbe". Ne kulmin e madheshtise dhe te fuqise se saj, me i fuqishmi prej mbreterve 'serbe", Dushani u kurorezua ne vitin 1347 si "Perandor i Serbeve, Grekeve, Bullgareve dhe Shqiptareves". Eshte per t'u shenuar se kryeqyteti i saj nuk ishte ne Kosove, por ne Shkup, ne Republiken e sotme te Maqedonise. Ngjarja me tronditese ne historine e Serbise mesjetare megjithate ka ndodhur ne Kosove. Humbja historike ne Fushe Kosove (Gazimestan) ne vitin 1389 i hapi mige shkaterrimit te shtetit serb nga otomanet dhe perforcoi sundimin e tyre ne Ballkan per me shume se 450 vjet. Kujtesa e dhimbeshme e betejes se Kosoves u shnderrua ne pjese qendrore te identitetit kombetar serb. Ajo u ushqye per shekuj nga Kisha Ortodokse Serbe e čila me kembengulje dhe me shume sukses i miti besuimtaret e saj per hakmarrje kunder myslimaneve (turqve, sllaveve te islamizuar dhe shqiptareve). Vrasjet masive ne vitet 1990 ne Srebrenica dhe ne shume vende te tjere ne Bosnje, Kosove dhe Serbi nuk mund te shpjegoheshin pa kete indoktrinim te zgjatur me breza te urrejtjes e te zmadhuar nga masmedia moderne. Mitet mbi Kosoven jane shfrytezuar gjeresisht nga nacionalistet serbe te te gjitha ngjyrave ideologjike si nje mjet politik i pershtatshem dhe nga elitat serbe si nje mbulese e dobishme per ambicjet e tyre hegjemoniste ne Ballkan. Prej vitit 1459 deri ne vitin 1912 territori i Kosoves se sotme ka qene sunduar nga otomanet te cilet lane nje gjurme orientale te forte ne kulturen e saj, jeten shoqerore dhe fetare. Serbet etnike u shnderruan tashme ne pakice ne Kosove qe ne gjysmen e pare te shekullit te nentembedhjete, per shkak te shtypjes otomane pas cdo kryengritjeje serbe, 9 eksodit masiv te shekullit te tetembedhjete te udhehequr nga kisha ortodokse serbe, kolonizimit nga Shqiperia e veriut dhe lindshmerise shume me te larte nder shqiptaret. Meqenese serbet migruan ne menyre massive ne veri dhe ne perendim, roli i Kosoves ne jeten e tyre fetare, kulturore dhe poltike u shnderrua, si rrjedhoje, ne anesor ndersa e kunderta po ndodhte ne anen e shqiptareve. Nje prej organizatave me te rendesishme politike shqiptare (Lidhja e Prizrenit) u themelua ne Kosove dhe kosovaret u shquan nder themeluesit e Shqiperise se pavarur ne nentor te vitit 1912. Te vetedijshem per dhe armiqesore ndaj emancipimit kombetar shqiptar, Serbia, Greqia dhe mali i Zi u lidhen fshehtazi me Rusine per pushtimin dhe copetimin e zoterimeve otomane me popullsi mbizoteruese ose teresisht shqiptare. Ata, keshtu, synuan qe te parandalojne lindjen e nje shteti shqiptar te pavarur. Ne tetor te vitit 1912, ne perputhje me planet e bashkerenduara ne kohe ushtria serbe pushtoi Kosoven si pjese e planit te saj per te pushtuar te gjithe Shqiperine e veriut. Pushtimi i Kosoves sherbeu ne ate kohe vetem si nje synim anesor dhe "glirimi" i saj si nje slogan propagandistik i pershtateshem per te mashtruar publikun serb dhe ate nderkombetar. Plani kryesor gjeostrategjik i Serbise ishte ne te vertete qe te merrte me force afrimin territorial te perhershem me Mesdheun nepermjet portit te Durresit. Ky plan u prish nga Austro- Hungaria e čila iu kundervu sulmeve te Rusise dhe te zevendesuesve te tyre Serbe ne drejtim te Adriatikut. Ne vitin 1913, duke iu nenshtruar nje ultimatum per lufte nga Austro-Hungaria, ushtria serbe u detyrua qe te terhiqet prej veriut te Shqiperise. Menjehere pas kesaj, zoterimet e reja koloniale serbe te fituara rishtaz, perfshire Kosoven, ne vitet 1918-1919 u perfshine ne Mbreterine e Serbe ve, Kroateve io - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture dhe Slloveneve (me vone te riemertuar Mbreteria e Jugosllavise). Prej vitit 1945 deri ne vitin 1999, ato u bene pjese perberese e dy jugosllavive te tjera qe erdhen me pas. Ne shekullin e njezete, Kosova mbeti nen sundimin serb, me dy nderprerje nga lufta, per nje periudhe me pak se tetedhjete vjet. Ne kundershtim me te gjitha perpjekjet, perfshire terrorin, diskriminimin e hapur, shtypjen policore, varferimin e qellimshem te shqiptareve te Kosoves, trysnite ndaj tyre per t'i detyruar qe te emigrojne dhe vendosjen e financuar nga shteti te rreth dyzet mije "koloneve", serbet etnike mbeten pakice e dallueshme ne Kosove. Perqindja e tyre ne popullsine e Kosoves ka ardhur gjithnje ne renie prej rreth njezet deri ne rreth dhjete perqind deri ne vitin 1999 dhe pese perqind ne vitin 2010. Nga ana tjeter, perqindja dhe madhesia absolute e popullsise shqiptare te Kosoves u rrit pavaresisht prej emigracionit shume te madh per shkak te aresyeve ekonomike e politike ne drejtim te Turqise dhe Europes perendimore. Deri ne fundin e viteve 1980, shqiptaret e Kosoves u shnderruan ne kombin e trete te Jugosllavise (pas serbeve dhe kroateve) gka e beri te padurueshem statusin e tyre te pabarabarte ne te drejta me nje komb tjeter sllav shume here me te vogel (Malazezet). Propblemi i Kosoves ka bartur ne thelbin e tij nje konflikt politik ndermjet deshires se shqiptareve te Kosoves per barazi, emancipim kombetar dhe vetevendosje, nga njera ane, dhe perpjekjeve te Serbise per te vazhduar sundimin e tyre prej Beogradit. Per elitat kulturore dhe politike serbe dhe per nje pjese te madhe te publikut serb, Kosova ka mbetur nje simbol i shtrenjte i lavdise se kaluar serbe dhe i ekzistences serbe. Qe prej vitit 1945, u pbene perpjekje per disa modele te marredhenieve Serbi-Kosove, qe fillonin prej pushtimit ushtarak te hapur dhe shtypjes se eger policore 11 deri te autonomia deri diku dashamirese. Te gjitha ata deshtuan ne krijimin e bashkeekzistences paqesore afatgjate ndermjet dy bashkesive njerezore te Kosoves si dhe ndermjet kosovareve shqiptare dhe Serbise. Nje zgjidhje e pazakonte dhe joharmonike ne formen e veteqeverisjes se gjere te Kosoves me nje status te dyfishte, si pjese autonome e Serbise dhe njekohesisht si pjese perberese e Federates Jugosllave u paraqit ne kushtetuten e fundit te Republikes Federative Socialiste te Jugosllavise ne vitin 1974. Ajo deshtoi si rrjedhoje e deshires se kosovareve per barazi me sllavet dhe, nga ana tjeter ka qene e sulmuar me shume force nga nacionalistet serbe. Komromisi historik me ne fund u zhbe ne vitin 1989 nga Beogradi. Zbatimi i ndryshimeve kushtetuese u shoqerua nga frikesimi policor i eger i deputeteve kosovare te dation of the Kosovar deputies i perforcuar nga tanket e Ushtrise popullore jugosllave ne rruget e Prishtines. Me anen e nje veprimi te njeanshem te saj Serbia e kercenoir shume seriozisht rendin kushtetues jugosllav, marredheniet e saj me Kroacine dhe Sllovenine dhe ne menyre shume te pamengur u dha shkas nje vargu ngjarjesh te njepasnjeshme te cilat brenda dy vjetesh e shperbene Jugosllavine e dyte. Serbia e humbi te drejten e saj per te qene sunduese e ligjshme e Kosoves ne vitin 1989 kur ajo, pa marre parasysh kushtetuten jugosllave ende ne fuqi, e pengoi zbatimin e lirive themelore ne Kosove, ia nenshtroi popullsine e saj shumice nje rregjimi te paaresyeshem dhe shtypjes policore te eger si dhe i perjashtoi shqiptaret e Kosoves prej te gjithe institucioneve shteterore dhe publike. Per me shume, ne vitet 1998-1999, autoritetet serbe te Republikes Federative Jugosllave filluan te shvendosnin dhe te largonin jashte Kosoves thuajse te gjithe popullsine e saj shqiptare, e čila ishte e barabarte me nje veprim gjenocidist. Krimet serbe ne 12 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture ate kohe perfshine, d.m.th., ekzekutime ne mase dhe vrasjet te disa mijera kosovareve varret massive te te cileve u zbuluan me vone ne kosove dhe Serbi. Sipaš UNHCR-se, ne vitin 1998 rreth 350 mije kosovare dhe turq u detyruan me force nga autoritetet serbe nepermjet nje njoftimi te thjeshte dhe shpesh me gryken e pushkes qe te braktisnin shtepite e tyre. Ne vitin 1999, rreth 800 mije kosovare dhe turq u nxorren jashte Republikes Federative te Jugosllavise dhe shumica e dokumenteve te tyre te identifikimit u shkaterrua ne kufi. Serbia nuk kerkoi kurre falje dhe asnje zyrtar i larte serb nuk u dergua ndonjehere perpara gjykates ne Serbi per shkak te ketyre krimeve. Ndryshimi i rregjimit nuk e cliroi Republiken e Serbise prej pergjegjesise se saj per keto dhunime serioze dhe masive te te drejtave te njeriut dhe prej detyrimeve te Republikes Federative te jugosllavise si anetare e Keshillit te Europes dhe e OKB-se. Keto dhunime krijuan legjitimitetin e "nderhyrjes humanitare" te NATO-s ne vitin 1999 si dhe perligjen plotesisht shkeputjen prej Serbise qe erdhi me pas si "shkeputje sheruese". Shperberja e zgjatur ne kohe per thuajse dy dhjetevjegare e Republikes Socialiste Federative te Jugosllavise ndoshta eshte e perfunduar me tre shpalljet e fundit te pavaresise - nga Mali i Zi, Serbia (2006) dhe nga Kosova (2008). Keshtu te gjitha republikat ish jugosllave pervec Serbise dhe nje ish krahine autonome e braktisen Republiken Socialiste Federative te Jugosllavise dhe Republiken Federative te Jugosllavise me humbje te medha jete dhe prone. Serbia u kunderqendroi kater prej ketyre gjashte shkeputjeve. Ajo dalengadale dhe pa deshire njohu pavaresine dhe vendosi me ne fund marredheniet diplomatike me te gjitha pjeset e tjera te isj Republikes Socialiste Federative te Jugosllavise perveg Kosoves. Serbia ka qene e fundit dhe e vetmja 13 republike ish jugosllave e čila u be sovrane (perseri) ne kundershtim me vullnetin e saj. Megjithese te gjitha pjeset e shkeputura te Republikes Socialiste Federative te Jugosllavise u shkepute ne thelb per te njejtat aresve, Kosova ne shume ane ka qene nje rast i vegante. Kjo krahine ish serbe ka qene, e vetmja pjese e Ish republikes Socialiste Federative te Jugosllavise e čila u glirua prej sundimit serb nepermjet forcave te huaja nderkombetare. Ashtu si Bosnja dhe hercegovina, problemi i Kosoves nuk do te ishte zgjidhur as pergjysme pa nje veprim ushtarak te vendosur nga Sh.B.A. dhe NATO. Ne vitin 1999, Kosova u vendos nen administrimin e perkohshem te OKB-se (UNMIK) ndersa role te tjera te lidhur me sigurine, survejimin, kontrollin, ndihmen e te tjera jane luajtur qe prej asaj kohe nga organizata te tjera nderkombetare (NATO, OSBE, BE, Keshilli i Europes, Banka Boterore, etj.) qe bashkepunojne me autoritetet vendore te perkoheshme. Keshtu u krijua nje sistem nderlikuar dhe i ngathet i nje protektorati nderkombetar i bashkerenduar me nje veteqeverisje vendore te kufizuar dhe mbizoterim jozyrtar te gjere ndermjet kosovareve. Kjo gjendje krijoi nje paqartesi ligjore ne pjesen me te madhe te kosoves ne te cilen te gjithe ligjet serbe dhe ish jugosllave u bene te pavlefshem, pjesa me e madhe e arkivave ligjore dhe dokumentet e tjere administrative mungonin (u derguan ne Serbi) dhe legjislacioni i UNMIK-ut ishte gjeresisht i paplpote. Deri ne vitin 2007, vazhdimi i statusit ligjor te paqarte te Kosoves u be i padurueshem politikisht dhe nga pikpamja e sigurise per shkak te padurimit ne rritje te kosovareve dhe bisedimeve qe kishin hyre ne udhe pa krye me Serbine. Pas luhatjeve te shumta te anetareve perendimore te Grupit te Kontaktit u arrit ne perfundimin se autonomia e gjere per kosoven qofte edhe nen nje sovranitet formal serb do te 14 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture ishte krejtesisht e papranueshme per popullsine e saj shumice. Problemi i mprehte u zgjidh nga pikpamja ligjore ne shkurt te vitit 2008 duke lejuar kosovareve shpalljen e pavaresise. Megjithese ky veprim u krye pa nje vendim te pershtatshem te Keshillit te Sigurise te OKB-se, ky organizem nuk e zhberi me pas pavaresine e Kosoves sig kerkoi Serbia. Pasi humbi ndermjet vite ve 1991 dhe 1999 kater luftra per vijimesine e Jugosllavise, ne shkurt te vitit 2008, Serbia nuk guxoi me qe te perdorte perseri forcat e saj te armatosura. Qeveria e saj u kunderpergjigj fillimisht duke mbyllur kufijte e saj per tregetine e drejtperdrejte me Kosoven, duke lejuar me shume sesa tolerance te dhunes se turmave kunder disa ambasadave te huaja ne Beograd dhe duke kthyer perkohesisht ambasadoret serbe prej shteteve qe e njohen Kosoven. Ky verpim i fundit ishte nje version i bute serb i doktrines Hallstein te perdorur ne te kaluaren nga Republika Federale e Gjermanise. Rasti i Kosoves ne Gjykaten Nderkombetare te Drejtesise (ICJ) Me qellim qe te qetesoje opinionin e saj publik, te fitoje kohe dhe te ngadalesoje procesin e nohjes se Kosoves, qeveria serbe filloi ate gka dukej si nje manover dinake diplomatike. Ne fillim te tetorit 2008, delegacioni serb arriti sukses ne miratimin e nje resolute te Asamblese se Pergjitheshme te OKB-se qe i kerkonte mendim keshillues Gjykates Nderkombetare te Drejtesise ne lidhje me perputhshmerine e "shpalljes se njeanshme te pavaresise" me te drejten nderkombetare. Autoret serbe, megjithate, e hartuan ne menyre te pamengur kete kerkese. Deklarata e pavaresise 15 jane fakte qe kane te bejne me rendin e brendshem kushtetues dhe politik te shteteve ndersa e drejta nderkombetare hesht per kete geshtje, as nuk i lejon as nuk i ndalon shpalljet e tilla te pavaresise. Perveg kesaj, shpallja e pavaresise e Kosoves nuk ishte ne te vertete e njeaneshme ne thelbin e saj, sepse fjalet dhe koha e miratimit te saj ishin bashkerenduar me pese fuqite perendimore perfshire edhe tre anetare te perhershem te Keshillit te Sigurise te OKB-se. Duke miratuar kete dokument, Kosova shpalli synimin e saj por ne praktike nuk u be shtet sovran. Sipaš deklarates se Serbise, paligjshmeria e deklarates se-Kosoves rridhte prej (1) shkeljes se parimit te respektimit te teresise tokesore te shteteve, (2) pazbatueshmerise se parimit te vetvendosjes per Kosoven dhe (3) shkeljes se Rezoluter 1244 te Keshillit te Sigurise te OKB-se ( e čila parakuptonte sovranitetin e vazhdueshem te Serbise mbi Kosoven). Ne lidhje me piken e pare, kane vend tre vezhgime. I pari, Serbia vete e kishte shkelur rende parimin e teresise tokesore te nje shteti fqinj (Perandorise Otomane) kur forcat e saj te armatosura sulmuan dhe pushtuan Kosoven ne vitin 1912. Prandoria Otomane dhe pasardhesja e saj e ligjshme, Republika e Turqise, nuk e njohen lenien e Kosoves dhe nuk u arrit asnje traktat nderkombetar ne lidhje me kete. Keshtu zoterimi serb i Kosoves ishte vete i paligjshem. Ishte e paligjshme gjithashtu meqenese Serbia e beri ate pushtim kunder vullnetit popullsise shqiptare ne shumice. Ky pushtim u shoqerua me masakra masive te shqiptareve te Kosoves dhe me shkelje serioze te se drejtes nderkombetare humanitare. Keto egersi kunder popullsise civile u pershkruan ne menyre te gjalle nga Leon Trotsky (ne ate kohe correspondent i Rusise ne Ballkan) dhe u dokumentuan plotesisht nga Carnegie Foundation. Kosova edhe ligjerisht nuk iu bashkangjit ashtu sig duhet Serbise, ne perputhje me 16 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture kushtetuten serbene fuqi te vitit 1903 dhe me pas ate te Mbreterise se Serbeve, Kroateve dhe Slloveneve ne perputhje me kushtetuten e saj "Vidovdan". Pushtimi i trete ("glirimi") i Kosoves ne vitin 1944, ishte gjithashtu i shoqeruar me dhunen e armatosur kunder kosovareve. Veprimi i bashkengjitjes se takave te Kosoves me Serbine u miratua ne prill te vitit 1945 ne rrethanat e ligjit te luftes, nga nje "Asamble Popullore Rajonale e Kosmet-it" e čila ishte e emeruar, me duartrokitje, pa votim dhe pa asnje fjalim te vetem (sepse per diskutim ose debat as qe behej fjale). Pervberja e kesaj Asambleje ishte teresisht joperfaqesuese (142 anetare te emeruar, nder te cilet vetem 33 shqiptare te Kosoves). Te gjithe deputetet e emeruar ishin komuniste dhe shumica serbe, te cilet perfaqsonin rreth 20% te popullsise se Kosoves. Nuk ka pasur ndonje zgjedhje paraprake apo ndonje referendum ne Kosove. Kjo parodi staliniste e ligjshmerise ishte keshtu teresisht pa legjitimitet demokratik. Vezhgimi i dyte, shkelja e vertete e madhe e teresise tokesore te serbise nuk ndodhi ne shkurt te vitit 2008 por nente vjet me pare, ne marš te vitit 1999, kur NATO filloi nderhyrjen e saj te armatosur. Republika Federative e Jugosllavise beri ane ate kohe nje kerkese kunder “perdorimit te paligjshem te forces' nga anetaret e NATO-s. Gjykata e hodhi poshte kete mocion dhe nuk pranoi qe te shqyrtoje ligjshmerine e "nderhyrjes humanitare" te NATO- s. Sipaš kushteve te Protokollit te Kumanoves te nenshkruar me NATOn ne qershor te vitit 1999, Republika Federative e Jugosllavise e terhiqte ushtrine e saj, policine dhe administraten civile nga Kosova. Keshtu, ne vere te vitit 1999, Republika Federative Jugosllave humbi tre elemente te so vrani tetit te saj: kontrollin mbi territorin e Kosoves, 17 popullsine dhe kufijte. Deklarata e pavaresise e 18 shkurtit te vitit 2008 vetem ligjeroi ex-post facto, me nje veprim te brendshem shkeputjen e Kosoves prej Serbise. I treti, duke menduar mbi procesin e shkolonizimit e drejta nderkombetare e ka relativizuar vlefshmerine e parimit te teresise tokesore. Kur ajo bie ndesh me te drejten e popujve per vetevendosje kesaj te fundit i jepet perparesi. Ky zhvillim eshte shprehur ne nje numer dokumentesh ligjore nderkombetare perfshire edhe Konventen Nderkombetare mbi Te Drejtat Civile dhe Politike dhe Deklaraten e Asamblese se Pergjitheshme te OKB-se mbi dhenien e pavaresise per popujt koloniale. Ne parimin e tij te shtate, Akti Final i Helsinkit gjithashtu e lejon nje ndryshim paqesor te kufijve shteterore duke u mbeshtetur ne vetevendosjen e shprehur ne menyre demokratike. Shpallja e pavaresise nga kosova u krye ne nje menyre paqesore, te rregullt dhe te qyteteruar. Te vetmit veprime te dhunshme kane qene ata qe u kryen nga serbet, kryesisht ne Serbi. Krahina autonome e Kosoves ka qene, sipas kushtetutes se fundit te Republikes Socialiste Federative te Jugosllavise te vitit 1974, nje pjese perberese e Federates Jugosllave. Ajo perfaqsohej ne Presidencen e perbashket ne menyre te barabarte dhe ne shume ane gezonte te drejta te barabarta me te gjashte republikat, perfshire edhe Serbine. Komisioni Badinter i Arbitrazhit beri nje dallim (shume te diskutueshem) ndermjet republikave dhe dy krahinave autonome si subjekte ndaj te cilave mund te zbatohej e drejta e vetvendosjes. Deklarata serbe e perdorim kete dallim per te vene ne dukje se Kosova as nuk kishte te drejte te gezonte te drejten e vetvendosjes (se jashtme), perfshire edhe shkeputjen, per shkak te statusit te saj diši me te ulet federal ne ish Jugosllavi. Autoret e saj kane harruar me dashje se Republika Federative e Jugosllavise 18 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture dhe qeverite serbe me pare ua kishin mohuar per shume vjet keto te drejta (edhe) republikave te tjera ish jugosllave. Gjithashtu, deklarata e Serbise kundershtonte me idene se nuk kishte "asnje fakt ... se Kosova kishte qene ndonjehere njesi vetevendosese e njohur si territor joveteqeverise" (f.588). Ky pohim qendron ne kundershti te dukshme me faktet e mirenjohur. Gjate pjeses me te madhe te shekullit te njezete dhe veganerisht ne vitet 1989-1999, kosova ka qene territor joveteqeverises, shumica e popullsise te te cilit i nenshtrohej deri diku nje trajtimi me te keq sesa ai qe ushtrohej nga fuqite koloniale europiane ne Afrike ose Azi. Gjykata Nderkombetare e Drejtesise e nxorri mendimin e saj keshillues jodetyrues ne 22 korrik te vitit 2010. Kjo gjykate, e shmangu trajtimin e pjeses me te madhe te geshtjeve qe ngriheshin ne kerkesen e Serbise dhe ne komentet nga ana e Kosoves dhe e thuajse rreth tridhjete shteteve te tjere. Gjykata Nderkombetare e Drejtesise e kufizoi detyren e saj vetem ne shqyrtimin e ngushte te kerkeses se paraqitur. U pranua gjeresisht se mendimi i Gjykates Nderkombetare te Drejtesise do te vendosej diku ndermjet dy paleve te kunderta dhe argumenteve te tyre duke mos kenaqur [plotesisht asnjeren prej te dy paleve. Gjykata habiti shume njerez me perfundimin e saj te drejtperdrejte sipas te cilit shpallje e pavaresise se Kosoves nuk e kishte shkelur te drejten nderkombetare, Rezoluten 1244 te Keshillit te Sigurise te OKB-se dhe Kornizen Kushtetuese te te nxjerre nga Administrata e Perkoheshme e OKB-se. E papritur ishte edhe shumica e forte prej dhjete votash kundrejt kater votave me te cilen u miratua mendimi i gjykates. Ndikimi politik i vendimit te Gjykates Nderkombetare te Drejtesise _ 19 ishte i qarte ne menyre te menjehereshme - humbje e dipllomacise serbe dhe perligjje e qendrimit te Kosoves. Kosova e pavarur dhe bashkesia nderkombetare Qe prej veres se vitit 1999, kosova ka qene ligjerisht protektorat nderkombetar nen mandatin nderkombetar te OKB-se i čili mbrohet sot nga rreth dhjete mije ushtare te Sh.B.A.-se, Gjermanise, Frances, Italise, Turqise, etj., ne misioni paqeruajtes KFCR i udhehequr nga NATO. I mbikqyrur dhe i ndihmuar nga nje personel civil nderkombetar i OKB-se dhe BE-se prej rreth 2500 vetesh qe ndodhen ne misionet UNMIK dhe EULEX, Kosova qe prej vitit 1999 ka qene plotesisht e shkeputur dhe e pavarur prej Serbise. Ajo ka zhvilluar nje sistem politik parlamentar te veguar, economy te tregut te lire dhe ka miratuar perdorimin e nje monedhe tjeter (Euro). Gjendja ekonomike, shoqerore dhe politike ne Kosove ka ndryshuar shume duke u permiresuar qe prej asaj kohe. Perparimi i detyrohet kryesisht ndihmes nderkombetare (rreth 21% e GDP-se) dhe dergesave financiare te kosovareve nga jashte vendit (rreth 15% e GDP-se). Statistikisht, prodhimi i pergjithshem kombetar ne Kosove eshte rritur me me shume se gjashte here deri ne 1760 euro per fryme. Megjithate, ai eshte shume me i ulet sesa ne shtetet fqinje te Ballkanit. Deri ne qershor te vitit 2010, Kosova eshte njohur nga 69 shtete, perfshire tre anetaret e perhershem te Keshillit te Sigurise te OKB-se, mese dy te tretat e anetaresise se Keshillit te Europes, te gjithe fqinjet e drejtperdrejte te Kosoves dhe te gjithe republikat ish jugosllave me 20 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture perjashtim te Serbise dhe Bosnje-Hercegocines. Pas vendimit te Gjykates Nderkombetare te Drejtesise, ky numer do te rritet me siguri dhe deri ne vitin 2011 mund t'a kaperceje gjysmen e anetaresise se OKB-se. Megjithese ekzistenca e Kosoves eshte mbrojtur nga forcat nderkombetare dhe mbijetesa e saj eshte e siguruar ky shtet qe eshte me i riu ne Europe mbetet nje organizim i paperfunduar te cilit i mungon kontrolli mbi te gjithe territorin dhe popullsine e tij, md nje mundesi ekonomike per vetembajtje me mangesi dhe me varesi financiare te jashtme te teperuar, te renduar nga problemet kombetare te korrupsionit, traqfiqet e paligjshem dhe krimi i organizuar. Nje numer i problemeve te mprehta politike dhe shoqerore te saj jane te pazgjidhur. Varferia (rreth 45% e populsise) dhe shkalla shume e larte e papunesise (rreth 45% ne pergjithesi dhe rreth 75% nder femrat dhe te rinjte), qeverisja e keqe, keqveprimi i sundimit te ligjit dhe pengesat e udhetimit te lire krijojne probleme shkurajuese per shumicen e popullsise se Kosoves. Edhe per pakicen serbe ne Kosove, kjo eshte traume psikologjike dhe ekzistenciale e mprehte po ashtu si edhe per refugjatet serbe e rome ne vete Serbine. Qe prej vitit 1216 sundimtaret serbe e kane pushtuar Kosoven pese here dhe pese here trupat e civilet tyre e jane larguar oprej vendit nen trysnine ushtarake te huaj (otomane, austro-hungareze, bullgare, gjermane, italiane, perseri bullgare dhe NATO). Sot, thuajse njeqind vjet pas qe prej pushtimit te vitit 1912, eshte e qarte se aventura ne veri te Shqiperise dhe ne Kosove nuk i solli perfitim Serbise. Pa barren e Kosoves, sot Serbia do te ishte pa dyshim nje vend me i zhvilluar, me i pasur dhe me i forte. Kur erdhi ne fuqi Sllobodan Miiloshevigie shfrytezoi me mjeshteri manine 21 nacionale te lavdise historike te Serbise, duke vene nen zoterim Kosoven dhe me idene e te berit qe te gjithe serbet etnike te jetojne ne nje shtet. Kjo platforme vertet gezoi per shume vjet mbeshtetje te gjere publike nder te gjithe serbet. Nen sundimin e Milloshevigit, megjithate, per shkak te shtrirjes se gjere te politikes se tij ne Kosove, e shkaterroi arritjen e saj me madhore kombetare (qe pjesa me e madhe e serbeve jetonin ne Jugosllavi) dhe pesoi humbje shume te medha ekonomike, njerezore dhe intelektuale. Sundimi serb mbi te gjithe Kosoven mbaroi per mire ne korrik te vitit 1999 dhe zoterimi i Kosoves nuk mund te rivendoset me kurre ne menyre paqesore ne gfaredo lloj forme. Edhe neqoftese kjo do te ishte e mundur, kjo do te rrezikonte brenda disa dhjetevjegareve shumicen serbe ne territorin e Serbise te kufijve te para vitit 1999 si dhe do te minonte sistemin e saj politik te njesuar te tanishem. Ka tregues se objektivi i vertete i qeverise serbe te sotme nuk eshte rimarrja e statusit te saj mbi ish krahinen por ripercaktimi i kufirit ndershteteror te tanishem me Kosoven, ndoshta nepermjet rrembimit te territoreve dhe popullsive pakice ne te dyja anet. Kjo zgjidhje, e čila eshte propaganduar nga nje numer serbesh te shquar, eshte, megjithate, me shume pak gjasa qe te pranohet nga autoritetet e Kosoves dhe nga bashkesia nderkombetare. Per Serbine, Kosova e sotme perfaqson para se gjithash nje problem pershtatjeje psikologjike. Politika e saj e sotme mohuese dhe shkaterruese i sherben keq interesave politike dhe ekonomike reale te pakices serbe ne Kosove, refugjateve serbe dhe rome si dhe pakices shqiptare ne Serbi. Eshte ne interesin objektiv te popullsise serbe dhe te pakices serbe ne Kosove qe te pranoje dhe te pershtatet me kete realitet te pakthyeshem. Te pakten, bashkekzistenca de facto e Serbise dhe Kosoves pa njohjen zyrtare te Kosoves, 22 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture do te kishte gjithashtu rrjedhoja pozitive ne klimen e brendeshme politike ne fqinjet si Maqedonia, Bosnje- Hercegovina dhe Mali i Zi. Me sjelljen e saj te aresyeshme dhe konstrukti ve, Serbia mund te ndihmonte ne menyre te prekeshme per qendrueshmerine, sigurine dhe mireqenien rajonale. Sa me shpejt qe te ndodhe nje normalizim i tille aq me mire do te ishte per rajonin dhe Europen. Bashkekrijuesi kryesor i problemit te Kosoves- Rusia perandorake- e pagoi shtrnjte mbeshtetjen e saj per politikat e Serbise ne Ballkan. Ne vitin 1913, ajo NUK mori ate gfare donte - d.m.th., bazen ushtarake ne Mesdhe prej ku Flota ruše mund te vepronte e pakufizuar nga kontrolli turk i Dardaneleve. Ne vitn 1914, pas vrasjes se Sarajeves, ajo e lejoi veten qe te hiqej zvarre nderkohe qe pergatitej keq qe te merrte pjese ne Luften e Pare Boterore. Rusia si rrjedhoje,epesoi humbje shume te medha, provoi dy revolucione dhe nje shperberje te perandorise. Ne vitin 1999, udheheqesit ruše nuk e perseriten ate gabim. Ata e hodhen poshte lutjen e Sllobodan Milloshevigit per mbeshtetje ushtarake dhe idene e tij per te krijuar nje dederate tripaleshe me Belarusin. Ne kulmin e fushates se Kosoves, Federata Ruse nuk pranoi qe te terhiqej ne lufte me NATO-n dhe e la Serbine vetem ne perballjen ushtarake qe Sllobodan Milloshevig e kishte nxitur me qellim. Loja e ushtrise ruše ne perpjekje per te pushtuar aeroportin e Prishtines perpara arritjes se trupave te NATO-s deshtoi ne menyre te dukshme. Federate Ruse me pas u shkeput ushtarakisht prej Kosoves. Ajo gjithashtu, e perjashtoi praktikisht veten prej zgjidhjes pragmatike te problemit te Kosoves nepermjet mbeshtetjes se njeaneshme te kokefortesise serbe. Ruset sidoqofte, e kane shfrytezuar mundesine per rifitimit te ndikimit te tyre politik ne Serbi _ 23 dhe te venies se sektorit energjitik te Serbise nen kontrollin rus. Varesia e Serbise nga mbeshtetja ruše ne Keshillin e Sigurise te OKB-se eshte perdorur si mjet per parandalimin e marredhenieve shume me te aferta sesa duhet ndermjet te Serbise me fuqite perendimore, vecanerisht me Sh.B.A. dhe NATO-n. Qe prej viteve 1989-1999, geshtja e Kosoves e ka ndare bashkesine nderkombetare, duke pervijuar ndarjen e mepareshme Lindje-Perendim. Ajo ka krijuar nje sfide serioze per kohezionin e brendshem politik te NATO-s dhe ka perkeqesuar marredheniet e saj me Federaten Ruse. Aleanca me pas u tregua e afte qe te zbuste ndryshimet ndermjet anetareve te saj dhe te arrinte nje konsensus ne lidhje me veprimin ushtarak te pezulluar kunder Republikes Federative jugosllave dhe me pas per vendosjen perkatese te forcave te KFOR-it. Bashkesia nderkombetare e ka ndihmuar Kosoven shume, duke shpenzuar rreth dy miljarde euro gdo vit. Sidoqofte, vetem nje pjese e vogel e fondeve nderkombetare ka shkuar drejtperdrejt ne ekonomine e Kosoves meqenese pjesa me e madhe e tyre jane shpenzuar per te ruajtur sigurine dhe mbajtur personelin nderkombetar. Frytshmeria e ndihmes nderkombetare mund te ishte permiresuar me siguri nepermjet riorganizimit te sistemit, duke percaktuar me qarte mandatin e aktoreve nderkombetare dhe duke arritur nje bashkerendim me te mire te tyre ne shkalle rajonale. Shume vjet pas vendosjes se protektoratih problem i Kosoves i ka ndare perseri anetaret e NATO-s dhe te BE-se. Ne vitin 2007, nje shumice e forte e anetareve te BE-se dhe NATO-s pranuan rekomandimet e ish Presidentit te Finlandes, Marti Ahtisari, te cilat ishn hartuar me prorosi te Sekretarit te Pergjithshem te OKB-se. So vrani teti i kufizuar i propozuar per Kosoven i bashkerenduar me 24 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture shperqendrimin e pushtetit vendor dhe mbrojtjen e forte te pakicave u gjykua nga fuqite perendimore kryesore dhe nga mbeshtetesit kryesore te KFOR-it si e keqja me e vogel ndermjet te gjitha alternativave te mundeshme. Sirrjedhoje, njezet e dy anetare te BE-se dhe NATO-s e njohen pavaresine e Kosoves. Nje pakice e anetareve, megjithate, dhe konkretisht Greqia, Qipro, Spanja, Sllovakia dhe Rumania kane ndjekur per aresyet e tyre qendrimin kundershtues te Serbise. Mosmarreveshjet ndermjet anetareve te BE-se mbi kete geshtje kane qene me te dukshme ne vitin 2008 sesa kane qene ne vitn 1991 mosmarreveshjet ndermjet anetareve te Komunitetit Ekonomik Europian (EEC) ne lidhje me njohjen e pavaresise se Sllovenise dhe Kroacise. Ky krahasim nuk flet mire per koherencen e Politiken e Perbashket te Jashtme dhe te Sigurise te BE-se (EU Common Foreign and Security Policy) pesembedhjete vjet pas zyrtarizimit te saj ne nentor te vitit 1993. Kosova, per disa dhjetevjegare, ka perfaqesuar jo vetem nje prej konflikteve te shumte politike te botes te cilet kane qene te lidhur ngushte me ndasi etnike, kombetare, gjuhesore, kulturore dhe fetare Brenda shteteve. Vetem ne zonen Euroalantike, gjeografia e tyre shtrihet prej Quebec- ut, Greenland-it, Skocise, Ulster-it te Irlandes, Catalunia-s dhe Basque-ve te Spanjes, Flander-s ne Belgjike, Corsica-s ne France, deri te Sllovakia, Estonia, Ukraina perendimore, Bosnnje-Hercegovina, Maqedonia perendimore, Moldova lindore, Rusia jugore dhe Qiprto. Me tej ne juglindje dhe lindje, zona te ngjashme te turbullta shtrihen prej Palestines dhe Irakut lindor gjate gjithe rruges deri ne Tibet, Taivan, Sri Lanka, Filipine dhe Indonezi. Numri i pergjithshem i problemeve qe kercenojne qendrueshmerine e brendeshme _ 25 te shume shteteve shumeetnike dhe shumefetare edhe ne Afrike eshte i larte. Secili prej ketyre probleme ve eshte trajtuar, ose me shpesh, eshte vezhguar dhe rregjistruar nga bashkesia nderkombetare ne menyre te vegante. Konfliktet e shumte te kesaj natyre ne te kaluaren jane zgjidhur me ndarje te sukseseshme te shoqeruara me shpallje te njeaneshme te pavaresive ose me veprime te tjere te ngjashem simbolike. Nder kombet qe jane shkeputur ne menyre te njeaneshme prej shteteve te medhenj dhe perandorive kane qene edhe serbet, perpara dhe pas tyre zvicerianet, ruset, portugezet, amerikanet e veriut e te jugut, belget, geket dhe sllovaket, polaket, finlandezet, estonezet, letonezet, lituanezet, indonezianet, vitenamezet, slovenet, kroatet, etj. Perveg ketyre, qe prej fundit te "Luftes se F to h te" ka pasur rreth njezet ndryshime te kufijve te njohur nderkombetarisht ne hapesiren euroatlantike, kryesisht pa autorizimin e Keshillit te Sigurise te OKB-se. Secili prej ketyre ndryshimeve - ne Gjermani, ish Jugosllavi, C^ekosllovaki, dhe bashkimin Sovjetik mori drejtimin e vet. Si rrjedhoje, zgjidhja e problemit te Kosoves, ne nje numer te caktuar kendveshtrimesh sui generis, nuk duhet te perseritet diku tjeter. Ka qene krejt e panevojshme per Federaten Ruse qe te permende njohjen e Kosoves nga Perendimi si perligjje per njohjen prej saj te pavaresise se Abkhazise dhe Osetise Jugore. Ne keto te tre raste, ne shume kendveshtrime me zhvillime te ngjashem, shumica e vendeve anetar te BE-se e te NATO-s dhe Federata Ruse perdore standard te dyfishte kur respektuan te drejten e vetevendosjes ne njerin rast dhe e nenvleftesuan ne rastet e tjete. Dymbedhjete vjet pas ridaljes ne politiken nderkombetare, Kosova mbetet nje problem kontradiktor. Ajo kerkon vemendje dhe ndihme nga bashkesia nderkombetare me 2 6 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture qellim qe te jete e sigurte se perpjekjet e saj shume te medha per paqe qe nga viti 1992 ne Ballkanin Perendimor do te kene ndihmuar per geshtjen e Europes se lire, demokratike dhe te zhvilluar te ciles i perkasin me te drejte te gjithe vendet ballkanike, perfshire Kosoven. Bibliografia e perzgjedhur Anufrieva I.V. et. al. 2006. The Albanian factor in the crisis development on the territory offormer Yugoslavia (in Russian). Documents Vol. 1 (1878-1997). Moscovv: INDRIK. Avramov, Smilija, et. al. 2008. Kosovo crisis - Serbian options (in Serbian). Bel grade: Akademija za diplomatiju I bezbednost. Council of Europe. Parliamentary Assembly. 2010. The situation in Kosovo and the role of the Council of Europe. Strasbourg: Council of Europe. Euro-Atlantic Council of Slovenia. 2010. A decade of International peace-keeping and stabilization in Kosovo: Accomplishments, problems, prospects. Ljubljana: Premiere d.o.o. Kola Paulin. 2003. 77te Search for Greater Albania. London: Elurst & Company. Malcom, Noel. 1998. Kosovo: A Short Historp. London: Macmillan. 27 Rrecaj, Besfort 2006. Kosovas right to self-determination and statehood. Priština: Besfort Rrecaj. Simonen, Katariina. 2000. Operation Allied Force: A Čase of Humanitarian Intervention. Rome: NATO Defense College. Trenin, Dimitri and Elena Stepanova, eds. 1999. Kosovo: International Aspects of the Crisis (in Russian). Moscow: Carnegie Endowment for Peace. Tucovič, Dimirije. Serbia and Arbania (in Serbian). 1945. Belgrade-Zagreb: Kultura United Nations. The Secretary-General 2007. Report of the Special Envoy ofthe Secretary-General in Kosovo's Future status. New York: United Nations. Weller / Marc. 2008. Negotiating the final status of Kosovo. Chaillot Paper n°114. Pariš: Institute for Security Studies. 28 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture KOSOVA NE SHPERGAJ apo identifikimi i individit me shtet dr. Martin Berishaj Liria eshte thelbi i njerezimit. Kosova ka shtet, sepse shqiptaret (kosovaret!) jane vendosur te kene liri dhe pavaresi. Te dy nocionet ne fakt derdhen ne nje: i lire je aq, sa qe je i pavarur. Liria dhe pavaresia jane gjithhere relative. Gjithkush jeton ne varshmeri me mjedisin e vet. Nga ai varet, e njekohesisht me veprimtarine e vet ndikon ne te. Aq sa qe ndryshon mjedisi, po aq ndryshon edhe varesia nga mjedisi dhe me te po ashtu pavaresia e tij. Sikurse nuk ekziston pavaresi e plote, po ashtu nuk ka as varesi te plote, sepse po qe se do te ishte ashtu, do te nderpritej identiteti i vet, e qe eshte emertim tjeter per pavaresi ne marredhenie ndaj mjedisit/rrethit. Ky konstatim vlen njehere per format e ndryshme te lidhshmerise se individit ne bashkesi shoqerore, e qe, nje nga format e tilla eshte edhe kombi. Ngjashem, sikurse individet, po ashtu edhe kombet perfshijne ne ambientin e vet dhe ne marredhenie nderkombetare te tashme, e qe eshte nje nga geshtjet me te rendesishme, me te cilin kombi hyne ne kontakt me ate rreth/ ambient, me shtet. Kur kombi nuk ka shtet te vet, ne marredhenie nderkombetare bashkekohore i mungon nje hallke e rendesishme per lidhje dhe kygje. Nese nuk ka mundesi te realizoje ate, ate rrol e merr dikush tjeter ne vend tij apo kunder tij. Si pasoje e kesaj - rrudhet pavaresia - e tij. Nga kjo rrjedh, se ne boten bashkekohore kombi pa shtet nuk munde te jene anetare i barabarte i bashkesise nderkombetare, e qe si pasoje nenkupton faktin, se individi i čili nuk identifikohet me shtet te vet ne shumice te elementeve, heq dore nga identiteti i tij vetanak. Ruajtja e shteteformesis per ne u be mjet per ruajtjen e identitetit vetanak dhe atij kombetare. Me kete u dha 29 pergjigja ne katrahure te shprehur shpesh; mirepo, gka te bejme me te, mbasi qe shteti behet perhere e me shume jo adekuat, dhe per here e me pak mjet efektiv per ruajtjen e vetevendosjes, para se gjithash nga aspekti i individit, se sa munde te artikuloje ai interesat e veta duke u identifikuar me shtet. Identifikimi po ashtu perkufizon. Jo veten ne aspektin e obligimeve materiale qe e ngarkojne apo u zvogelojne pasurine dhe mundesite afariste. Ketu behet fjale per perkufizim te pergjithshem qe e shkakton gdo identifikim; posagerisht gjuha, kultura dhe menyra e te jetuarit. Sa me i vogel eshte shteti, aq sa me pak ka per shkaqe te ndryshme mundesi te ndikoje ne rreth te vet, po aq jane perkufizimet qe i barte identifikimi me te. Po ashtu nga ana tjeter sa me i vogel qe eshte shteti, eshte po aq i nenshtruar presionit te ambientit te jashtem. Menyra e mbijeteses gjithhere paraqitet ne pershtatshmeri ndaj ambientit qe e rrethon, e qe nenkupton pranim te elementeve te rrethit ne perberje te vet, e njekohesisht heqje dore nga shume elemente te veta; edhe atyre qe dalin nga perkatesia shteterore. Presioni i rrethit gjithhere e me teper rritet si pasoje e zhvillimit. Zhvillimi keshtu behet sinonim per analize te brendshme (diferencim) te sistemit. Rrolet qe i kryejne pjeset e veganta te sistemit, gjithhere e me shume specializohen. Me te rritet kompleksiteti i perberjes se brendshme sistemore dhe si pasoje bashkevaresia e ndersjelle e pjeseve te posagme te sistemit. Shteti si ndermjetesues ne mes shtetasit dhe rrethit nderkombetare gjithhere e me shume humb rrolin ndermjetesues e me te per ate shkak zvogelohet edhe identifikimi i individit me shtet, sepse ne kete rrol, gdo here e me shume e shtyjne nderlidhjet tjera. Individi ne kete gjurmim te interesave te vet eshte gdo here e me pak i lidhur ne shtet e me shume lidhet ne rreth/ambient te cilin shteti drejtperdrejte e kontrollon. Me te ndryshohet edhe fuqia e identifikimit, identifikimi me shtet e humb rendesine e vet, duke e zevendesuar identifikimi me profesion, me efekte 30 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture ekonomike dhe punesim, nderlidhje financiare dhe me kapital nderkombetare etj. Kjo assesi nuk done te thote se identifikimi i tille eshte ne kundershtim me identifikim nacional, sepse ne shumicen e rasteve lidhet dhe e ploteson ate. Pra, ai, gjithsesi dizajnon menyren horizontale te nderlidhjeve. Keshtu, perpos ambientit nderkombetare politik dalin ne pah posagerisht kapitali dhe organizatat e medha nderkombetare, ne veganti ekonomike, te cilat sipas natyres se vet jane jo nacionale; ata zhvillojne filozofine vetanake, jo vetem te afarizmit por edhe kuptueshmerine e tij dhe me te ne menyren e vegante te qasjes se botes; garojne me shtet lidhur me dispozicionet me te ardhura te cilat jane te formuar ne lame te shtetit, e qe eshte dal si rezultat i politikes ekonomike te organizates nderkombetare; drejtperdrejte pervetesojne shperndarjen e kapitalit ne investime pavaresisht nga kufijte e shteteve veg e veg e keshtu duke hapur mundesi punesimi dhe afarizmi. Me kete dukshem munde te ndikohet ne rrolin e shtetit ne nje nga pikat me te ndjeshme te mundesive te mbijetuarit te individit; pavaresisht nga kufijte e shtetit e organizojne menyren e administrimit te ekonomise se vet posagerisht kur behet fjale per rrjedhen e informatave dhe lidhur me to mjeteve teknike. Posagerisht vlen kjo per organizimin e punes hulumtuese e čila drejtperdrejte ndikon jo vetem ne perparesite e te ardhurave por para se gjithash ne mundesite afatgjate te popullates se caktuar, e me te perkitazi shtetit ndikon ne zhvillimin e arsimimit dhe punes hulumtuese, ne te cilen sot bazohen kombet ne veganti. Keshtu per te ardhmen tone si komb parashtrohen pyetjet kyge: A eshte shteti mjeti me i rendesishem me te cilin do te ruajme identitetin tone nacional, ne kohe kur shteti per gdo dite e me shume e humbe rrolin e vet dhe rendesine ne marredhenie nderkombetare, 31 A eshte ruajtja e identitetit tone nacional e arsyeshme, para se gjithash qellim i realizuar ne bote, i čili synon unifikimin ne rrafshin lokal apo qofte ne bashkesine e gjere kulturore, dhe A jemi te gjykuar qe per shkaqe objektive te zhvillimit shoqerore te »gterremi« si komb ne pershtatje te marredhenieve te rregullimit te shoqerise boterore. Orientimi etik dhe kozmopolit para perkatesise nacionale Perkatesia kombetare dhe shteterore ne histori, pak a shume, nuk ishin faktor vendimtare qe do te percaktonin identitetin e individit. Mbi sjelljen e individit dhe percaktimit te tij me shume ka ndikuar orientimi ideologjik apo fetar, edhe sot pak a shume vlen e njejta gje. Mbi geshtjet fondamentale qe percaktojne bazat e qenies se tij, njeriu bashkekohore nuk vendos ne baze te perkatesise nacionale por si bartes i bindjeve mbi vlera, parimeve etike, dhe qasjes kozmopolite mbi kuptimin e jetes dhe nga ajo obligimeve burimore te sjelljes. Krishterimi, ishte vendimtar gjate krejt kohes dhe ishte si moster e sjelljeve konform kerkesave te parashtruara, sa i perket trashegimise kulturore evroperendimore, i čili ne kete rrafsh u dizajnua ekskluzivisht ne ballafaqim me shtetin. Rol te njejte apo te ngjashem kishin dhe ende kane fete ne kultura tjera. Qendrimi armiqesore ndaj krishterimit ne shekujt e pare te paraqitjes se tij nuk ishte pasoje e bindjes refuzuese ndaj fese, i čili ne baze do te kundershtonte ate, por ishte pasoje e relacionit te krishterimit ndaj shtetit, i čili ne periudhen imperiale romake kerkonte pranim te epersise se tij ne krejt lame, e po ashtu edhe ne geshtje fetare. Te jesh i krishtere ne ate kohe, nenkuptonte faktin se mohon absolutizmin e pushtetit romak, e qe ishte percaktim antishteterore. Prandaj, persekutimi i krishterimit ishte i kuptueshem nga ana e shtetit sepse akceptohej si veprimtari kunder shteterore. 32 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Rendesi te njejte por ne ane te kundert, e ruajti krishterimi pak a shume gjate mesjetes, krejt kohen per deri sa u be fe shteterore. T'i mohohet perkatesia krishterimit apo vetem ne aparence te sillesh pa u thirrur ne perkatesi krishtere ishte sfide per rregullim shteterore ne te cilen mbeshtetej qytetaria evropiane e qe ishte njekohesisht trajtohej si krim. Lufterat fetare me armiq te jashtem vetem si emertim ishin fetare dhe sipas motivimit te pjesemarresve ne to; ne fakt gjithhere behej fjale per ruajtjen e pushtetit sido qe ai ishte. Ne rregullimet shoqerore me tradite bizantine, pra ne ortodoksi, edhe ne ditet e sotme, edhe perkunder dukjes se pare te formave lindore se mimikrise, kane te bejne me lidhje te drejtperdrejte ne mes fese dhe pushtetit te shtetit. Feja ortodokse eshte fe shteterore, pra ajo shprehet si njejtesi ne mes perkatesise kombetare dhe orientimit fetare. Perkatesia e ortodoksise nenkupton njekohesisht futjen ne dispozicion te idese nacionale. Sa qendron faktikisht kjo njejtesi ne ditet e sotme, mbetet ceshtje e hapur dhe eshte shume veshtire ta dizajnojme ne kontekstin e kuptueshmerise se te drejtave njerezore. Mirepo, qendron fakti se ortodoksia ka ende rol te rendesishem si faktor politik. Jo edhe te tille qe te percaktonte dukshem ne njejtesimin me shtet, posagerisht se me ate lloj botekuptimit te ortodoksise identifikohen edhe shume ateist te njohur. Mirepo, rolin politik te ortodoksise assesi nuk duhet lene pas dore dhe ta minimizojme. Ne renesančen evropiane dhe ne reformacion serish kemi te bejme me ballafaqim ne mes shtetit dhe krishterimit. Kesaj here perfushet rezistenca kunder rolit ndermjetesues te Kishes ndaj geshtjeve te »perhereshmerise« {nulla salus extra ecclesiam - nuk ekziston salvim jashte Kishes), praktikisht rezistence kunder pushtetit hyjnore te Kishes. Kjo kishte pasoje te papara per dizajnimin dhe zhvillimin e botekuptimeve bashkekohore ne zhvillimin ekonomik dhe politik te botes perendimoret sotme. Ngjarjet ne boten bashkekohore dmth. ne boten laike _ 33 nuk eshte e mundur te kuptohet pa kuptimin e ndikimit te renesances dhe reformacionit ne dizajnimin e vetedijes se sotme evropiane. Realisht jemi larg nga nga aparenca se geshtjet ideologjike nuk kane rendesi te posacme per formesimin e politikes bashkekohore evropiane. Gjithsesi eshte veshtire te parashikohet politika bashkekohore e čila nuk ka botekuptim te perafert mbi faktoret te dlet ndikuan fuqishem ne dizajnimin e vetedijes evropiane - e ajo u dizajnua dukshem nen ndikimin e madh te krishterimit.. Ne historine tone nuk kishim kunderthenie ne mes perkatesise fetare me ide shteterore. Perkatesise kombetare nuk u vihej hija e dyshimit sepse ishte mbivlere dhe si udherrefyes i idese per shtet. Dhe si e tille, feja pozicionohej ne nivelin e dyte, (rrafshi i padukshem ne relacion ndaj idese shteterore). Te jesh i krishtere ne rrafshin e idese shteterore ishte privilegj e orientimit te drejte politik e qe nivelizohej me te besuar shqip dhe te menduar shqip te krishterimit, kjo nuk done te thote se fete tjera nder shqiptare ishin te de privilegjuara, mirepo, krishterimi ishte dicka qe perjetohej si nderdije shqiptare per tu realizuar si komb politik. Meditimit mbi fenomenin e shqiptaro-krishterimit (lexo buzukianizmi) si nderdije kombetare, si refleks i sotem i relacionit ne mes pushtetit dhe fese nuk munde te bazohet ne mostrat nga periudha e reformacionit edhe pse per ate kohe te gjithe shqiptaret e bartim besnikerine e pandare. Marredhenia ndaj geshtjeve etike te cilat jane ne menyre te drejtperdrejta apo indirekt te lidhur me bindjen fetare, fuqishem ndikon ne sjelljen praktike te individeve edhe ne geshtje qe nuk jane te lidhura me fe. Bindja fetare assesi nuk percakton ne menyre te drejtperdrejte marredhenien ndaj geshtjeve profesionale me te cilat takohemi per gdo dite e po ashtu edhe feja nuk jep pergjigje ne te. C]do veprimtari perfundimisht shpie ne cak e qe perndryshe e humb kuptimin, dhe cdo cak ka vlere edhe pse vetem si shkalle deri arritja e qellimit me te larte. Kjo implikon se shtetasi ndaj veprimtarive te tilla qofte edhe me vlere neutrale ne dukje do te percaktohet nga aspekti i 34 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture vlerave te bindjes se vete; e kjo bazuar ne universalizmin e vet i kapercen ndikimin e shtetit. Veprimtari me vlere neutrale nuk ka dhe mu per kete geshtje nuk munde te qendroj teza mbi ndarjen ne mes e orientimit profesional dhe atij te vlefteshmerise. Koncepti i luftes glirimtare edhe gjate betejave te pergjakshme nuk trajtohej nga substanca kombetare shqiptare si lufte per clirim (!) . Edhe pse ajo shpinte ne dukje, teknikisht per te gjithe deri te caku i mirepritur - liria nga okupimi; edhe ai cak u be vetem si mjet per arritje te qellimit me te larte me vlera qe kishin permbajtje duke shpaluar pyetjen se: kujt do ti sherbej liria e fituar. Mu ne kete geshtje ndodhi ferkimi dhe mosmarreveshja ne rrafshin kombetare. Liria ka vlere vetem po qe se do ti sherbente rregullimit shoqerore., e te cilen si njera po ashtu tjetra ane e prezanton si vlere, e qe i nenshtron te gjitha perpjekjet per liri. Per njeren pale ky rregullim shoqerore iu nenshtrua bindjes institucionale kurse pala tjeter e kuptonte si e nderpritje e asaj »bindje« te cilen e kishte e para; duke i dhene dimensionin e rregullimit social. Pavaresisht se keto lloj botekuptimesh mendesia bashkekohore evropiane i ka si relikte muzeale , prape se prape parashtrohet pyetja a jane te mundshme keto botekuptime te mbijetojne ne rrethin kulturore evropian. Kjo situate prodhoj forma te padigjueshmerise qytetare dhe »qitje vetit nga qejfi« pa u fitua shteti si i tille, e qe si pasoje beri pasivizimin e shtreses qe nuk duhej pasivizua. Kjo shpalon pasoja te papara, jo nga aspekti i percaktimit ideore por kercenoje ekzistencen tone si komb ne shpergaj. Si te mbijetohet dhe gfare kuptimi duhet ti jepet jetes, eshte pyetja qendrore e gjithe civilizimeve. Ne kerkim te pergjigjes ne kete pyetje rol te posagem kane luajtur fete; ne shumicen e raste ve, nder kultura primare, barinjte shpirterore ishin bartesit e pushteti hyjnore apo anasjelltas. Ndarja ne mes pushtetit hyjnore dhe atij fetare nuk ishte e mundur as ne rrafsh konceptual. Ajo moster eshte ruajtur ne menyre formale ne disa demokraci bashkekohore. 35 (monarku anglez eshte formalisht edhe udheheqes i fese anglikane). Botekuptim i njejte ishte karakteristike e rregullimit te monarkive evropiane ne te kaluaren, mbase monarku ishte bartes i pushtetit sipas vullnetit te Zotit dhe zevendes i Zotit ne toke. Po ashtu mostra teokratike e rregullimit shoqerore eshte ne shumicen e rasteve nder shtete bashkekohore myslimane. Kultura bashkekohore evropiane ne ate drejtim eshte karakteristike per faktin se formalisht menjanon/ refuzon rolin e feve lidhur me pyetjen e me siperme: si te mbijetohet dhe gfare kuptimit ti jepet jetes. C^dokush sipas hamendjes e formulon pergjigjen vet, njekohesisht gdonjeri eshte i lidhur ne konceptin kolektiv (Durkheim) dhe ne bashkepunim ne forma te ndryshme, e qe me specifikja nga te gjitha eshte shteti. E veganta e tij qendron ne fakt se dhunshem organizon bashkepunimin ne sigurimin e te mirave pa te cilat jeta apo nje shkalle e jetes do te ishte e pa mundur. Ne ate aspekt kultura evropiane eshte unike. Jo aq, se eshte e vetmja qe munde te japin pergjigje te kapshme; ne nje varg pyetjesh nuk eshte ne gjendje te jap pergjegje, sepse ne gjendjen e tashme dijet jane te pakapshme dhe shumica sepse origjina e tyre eshte po aq e pa argumentuar si konstatime apriore edhe pse eshte e peshtjellur ne terminologji shkencore. Rendesia e qasjes shkencore dhe » uniciteti« i tyre qendron ne ciltersi e po ashtu edhe ne rrezikim qe kerkon guxim te madh dhe mu per kete gjithhere ece neper teh. Kete debat filozofik e hapi Descartesi me dyshimin absolut per gjithgka si pikenisje per shkence bashkekohore. Shkenca nuk filloj me revolucion shkencore ne shek 15 dhe 16 ne Evrope. Disa civilizime (per shembull) erdhen ne arritje shkencore ne kohe kur Evropa ishte ne terr te thelle, mirepo Evropa i tejkaloj shume shpejte sepse i flaki poshte te gjitha apriorizmat e pa baze si te verteta perfundimtare. Keshtu Europa erdhi ne kundershtim me religjione te cilat ekzistencen dhe botekuptimin e vet e bazojne ne pohime paraprakisht te argumentuara,ndaj te cilave shkenca si e tille (ende) nuk ka qasje. Krahasimi i shkences me religjion 36 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture nuk shpie ne armiqesi dhe perjashtime te ndersjella. Shkenca, perndryshe me zbulime te reja zgjeron hapesiren e vet ne llogari te lemes te cilen deri tashti e kontrollonte religjioni, e kjo assesi nuk done te thote se shpie ne lufte kulturore. Cdo zbulim shkencore e konfirmon fuqine e arsyes, kurse religjioni kurre nuk munde te jene ne kundershtim me arsye apo te mohoj ate; e qe prezanton kufirin deri te čili me arsye (ende) nuk munde te mberrihet. Konfirmon ekzistencen e geshtjeve te cilat edhe arsyeja i pranon si legjitime, edhe pse ne to nuk ka pergjigje. Religjioni nga aspekti shkencore prezanton mbushjen e domosdoshme te zbrazetise te cilen shkenca nuk munde te plotesoj/mbushe. Pergjigjen qe e jep religjioni nuk munde dhe nuk guxon te kundershtoje arsyen. Nje geshtje qe eshte e padeshmuar nuk munde te jene si rregull kunder arsyes dhe arsyen ne asnje menyre nuk munde ta mohoje. Nese religjioni mbetet ne ato korniza nuk ekziston asnje shkak per kontradikte me shkence, dhe nese ne anen tjeter shkenca mbetet ne korniza te diturise se vet, e nese pandehet/supozimet e veta te pa argumentuara, qofshin edhe legjitime nuk i shpalle si te verteta te pa kontestuara, pra, nese mbetet ne truall real, nuk mbetet asnje shkak per tu konfrontuar me religjion. Sa me shume depertime ne leme te pa njohures aq me teper lene hapesire per religjion. Cdo nje zbulim thelbesore ne leme te shkences shtyt per pergjigje te duhur nga religjioni. Orientimet e tashme te permbledhura ne tufe te horizontit shpirterore ne boten e civilizuar, na shpien te mendojme dhe me pak te orientohemi ne percaktim ndaj geshtjeve te qenies njerezore. Duket sikurse behet fjale per geshtje te cilat zhvillimi i ka lene pas vetes e qe njeriut bashkekohor aspak nuk i zgjojne interesim. Konflikti kulturore i čili doli ne pah ne Gjermani kah fundi i shekullit 19 e qe ishte i rendesishem per zhvillimin tone politike e me vone dhe social ne kapercyell te shekullit, e qe mbeti vetem si kujtese, kur ne si komb u gliruam 37 shpirterisht (ne Shqiperine politike) e qe nuk ka aspak rendesi per kohen e sotme. Ky opinion mohoje vendosmerisht ngjarjet posagerisht gjate luftes se dyte boterore kur ndodhi perplasja kombetare pikerisht ne geshtje te koncepteve dhe botekuptimeve atdhetare dhe nacionale (lexo a nacionale). Assesi nuk guxojme te mbyllim syte dhe te themi se nje gje e tille nuk eshte paraqit edhe sot. . Kjo nuk eshte nje e vertete e te kaluares me te cilen edhe perkunder dukjes se ndryshme ballafaqohemi edhe sot., edhe pse nuk e pranojme, mirpo korniza e shoqerise evropiane ne te cilen jemi te vendosur (me apo pa dashjen tone) do te diktoje menyren e botekuptimit dhe jetes sone. A jane keto geshtje qe te vendosen ne pah te botes se zhvilluar? Gjithsesi behet fjale per geshtje ku nuk munde te zgjidhen me vegleri me te cilin disponon shteti. Ne te kaluaren shteti vendoste edhe per pikepamjet religjioze te shtetasve te vet, ku ishte religjioni faktori kryesore i čili diktonte botekuptimet njerezore dhe obligimet e tyre, prandaj shteti nuk munde te mbetej gjakftohte ndaj geshtjeve te cilat me se tepermi ndikuan ne sjelljen e pjesetareve te tij dhe em te ne mundesite e pushtetit . Religjioni ishte shpesh here mjet me i rendesishem i čili i garantonte shtetit degjueshmerine e nevojshme (nga kjo edhe qendrimi i njohur i religjionit augsbur; pushtuesi ka te drejte te percaktoje religjionin e shtetasve te vet - cuius regio illius et religio.). Ndaj kesaj geshtje shteti bashkekohore ne shumicen e rasteve nuk eshte gjakftohte qe te jene bindja religjioze e shtetasve te tij ne kundershtim me vlera te cilat e sigurojne integrimin shoqerore. Prandaj shteti shpesh drejtperdrejte persekuton organizatat qe botekuptimet e te cilave rrezikojne sigurine shteterore (p.sh.. anarkizmi, komunizmi, terrorizmi); gjithsesi perpiqet te perjashtoj, te kufizoje apo ti shtie ne kontroli aktivitetin e organizatave qe garojne per dizajnimin e sistemit te vlerava te shtetasve te vet. Keshtu, mbetet geshtje e hapur sa eshte adekuate dhe efektive kesi lloj ndermjetesimi / mirepo per shumicen e shteteve mbetet ende aktuale. Pa dyshim, nuk eshte rol i shtetit te percaktoj gjendjen dhe bindjen shpirterore te shtetasve te tij. Nese per 38 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture shoqeri keto geshtje jane »lufte per buke te perditshme« atehere prezantojne fushe te rendesishme te interesimit - perfundimisht ky duhet te ishte kushti i pare per glirimin shpirterore te njeriut,/ kjo dmth. qe te ndryshohet perjetesisht edhe struktura e brendshme e shoqerise dhe e shtetit. Ne pah dalin bartesit e diturive te reja, te gjitha ato struktura shoqerore te cilat do te duheshin te kontribuojne ne zgjidhjen e geshtjeve themelore qe jane teme e interesimit te njeriut te lire Gjithnje ne pozite me te rendesishme fiton mbrojtja e identitetit njerezore, pasi qe identiteti eshte thelbesore per ngritjen e individit mbi ambient qe jeton. Vetem me individualizim njeriu behet qenie e pavarur e qe eshte njekohesisht pjese e rrethi qe jeton. Shteti domosdo depolitizohet. Pas kesaj lind pyetja e logjikshme se ne te ardhmen a na nevojitet shteti me rol qe ka sot ? Cleshtjet e lirise per njeriun jane aktuale vetem nese dhe sa eshte faktikisht i lire, apo sa deshiron te jene i lire. Liria e tij varet nga presioni i mjedisit shoqerore dhe natyrore te cilit i eshte ekspozuar. Perplasja me mjedis natyrore ne shumice te rasteve kerkon organizim te duhur shoqerore, sepse presionit te mjedisit natyrore munde ti rezistosh suksesshem vetem ne forme te organizuar shoqerore. Kjo behet forme e pavarur dhe plotesuese e presionit qe ne shembuj te vegante eshte edhe me e keqe sesa presioni i mjedisit natyrore. 39 KUSHTETUTA DHE PROBLEMATIKA NE SISTEMIN POLITIK SHQIPTAR Afrim Krasniqi Kushtetuta perben aktin themelor te nje shteti. Ajo eshte dokumenti orientues, organizues dhe inspirues per organizimin shoqeror e politik. Ajo "percakton institucionet politike te vendit" (M.Duverger), permban "normat dhe rregullat e funksionimit te pushtetit shteteror, veganerisht per organet e larta shteterore, si dhe raportin midis ketyre organeve" (G.Jelinek), dhe ne thelb, ajo shpreh "raportin e forcave shoperore te cilat ekzistojne ne shocjeri” (F.Lasalle). Per shkak te kesaj rendesie analiza e nje kushtetute dhe nje sistemi kushtetues nuk mund te zhvillohet vetem ne kohen e tanishme, por duhet te marre ne konsiderate pervojen, te kaluaren, traditat, zhvillimin dhe tendencat e ardhshme te saj. Ky aryetim vlen edhe ne rastin shqiptar, i pare ne kuader te retrospektives, tipareve, modeleve dhe pritshmerive te se ardhmes. 100 vjet shtet ne 12 kushtetuta Shqiperia pas dy vitesh perkujton 100 vjetorin e krijimit te shtetit shqiptar. Brenda dhjete dekadash jeta politike shqiptare kaloi ne forma te ndryshme regjimesh politike: periudhe pushtimesh, periudhes lufte civile, periudhe e organizimit te Principates Europiane, te Mbreterise Shqiptare, te Republikes Shpiptare, te Mbreterise se Huaj, te sistemit komunist dhe ne dy dekadat e fundit, me regjimin e demokracise parlamentare. Gjate ketyre viteve cdo sistem ka ardhur ne fuqi ose ka qendruar ne pushtet permes nje 40 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture baze ligjore, e čila pavaresisht emertimeve, ne thelb ka qene baza ligjore kushtetuese. Dokumenti i pare kushtetues i perket vitit 1914, Statusit Themelor te Principates Shqiptare, hartuar nga Fuqite e Medha dhe Konferenca e Londres. Ky dokument kushtetues nuk u miratua nga asnje organ shqiptar dhe, per shkak te zhvillimeve politike te kohes, nuk arriti te gjeje zbatim as ne Shqiperi. Me 1920 Kongresi i Lushnjes miratoi Kanunoren e Keshillit te Larte, nje dokument me pak nene, por me vlera te medha kushtetuese. Mbi bazen e ketij dokumenti u krijuan institucionet e para qeverisese ne vend, Keshilli i Nalte i Shtetit, Keshilli Kombetar dhe qeveria. Me 1922 kur shteti ishte funksional dhe kur kerkohej nje norme me e plote kushtetuese, deputetet me konsensus te plote hartuan dhe miratuan "Zgjerimin e Statutit te Lushnjes", praktikisht Kushtetuten e pare te plote dhe funksionale te shtetit shqiptar. Statuti i ri ishte modem per nga konceptet bashkekohore, i plote per nga numri i madh i neneve, balancues midis institucioneve, funksional ne menyren e organizimit te tyre, praktik per nga marredheniet midis tyre dhe si i tille, nje baze e mire per krijimin dhe funksionimin e shtetit te se drejtes ne Shqiperi. Tri vjet me vone, me 1925, ne rrethana te reja politike, mbeshtetesit e mbretit te ardhshem shqiptar, Ahmet Zogu, hartuan dhe miratuan ndryshimin e formes se regjimit dhe bashke me te, edhe Statutin e Republikes Shqiptare. Kalimi ne republike ishte nje nisme pozitive, por menyra e kalimit dhe e organizimit politik ishte larg koncepteve moderne te demokracive te reja. Ne vitin 1928 deputetet iu pershtaten ambicjeve personale te kryetarit te Republikes, Ahmet Zogu, per te ndryshuar perseri formen e regjimit dhe per kalim ne monarki, me dallimin se kjo do te ishte monarkia e _ 41 pare dhe e fundit shqiptare ne 100 vitet e shtetit shqiptar. Monarkia u shoqerua me Statutin e Mbreterise Shqiptare, nje dokument i plote kushtetutues me meriten e madhe se organizoi jeten politike per 11 vitet e ardhshme, pra me shume se cdo dokument tjeter kushtetues te marre se bashku. Me pushtimin e Shqiperise me 1939 Italia solli mbretin e vet dhe bashke me te edhe Statutin e ri te Mbreterise, nje dokument i shkurter qe legalizonte pushtetin personal mbreteror italian ne Shqiperi. Me 1943 nje Asamble Kombetare e thirrur me urgjence anulloi pushtimin dhe kushtetuten italiane, duke rikthyer ne fuqi statutin kushtetues te vitit 1928. Ky model kushtetues vijoi gjate gjithe periudhes se pushtimit gjerman, ndersa me 24 maj 1944 forcat komuniste moren ne Per met disa vendime politike me peshe gati kushtetuese per te ardhmen e shtetit shqiptar. Ata vendosen anullimin e monarkise, ndalimin e mbretit Zog per rikthim ne Shqoperi, dhe paralajmeruan kalimin ne modelin e republikes popullore. Akti zyrtar u be me vendimin e Asamblese Kombetare ne janar 1946. Kushtetuta e re ishte tipike per vendet e sferes sovjetike, nje imitim konceptesh dhe organizimi nga Kushtetuta jugosllave dhe bullgare, edhe kjo ne kuader me politiken zyrtare te perfshirjes ne nje Konfederate te Perbashket Ballkanike. Pas 1948 regjimi komunist vendosi rishikimin e Kushtetutes, e čila me 1950 mori forme perfundimtare. Ndryshimet e reja kishin te benin me forcimin e shtetit komunist, sipas koncepteve dhe tipareve te modelit stalinist. Kjo kushtetute funksionoi formalisht deri me 1976, kur regjimi komunist shpalli nje kushtetute te re, unikale ne historine e Europes moderne. Kushtetuta e re, e cilesuar Kushtetuta e RPSSH, krahas koncepteve te tjera staliniste, 42 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture sanksionoi rolin udheheqes te PPSH mbi shtetin e shoqerine, izolimin total te vendit nga lindja e perendimi, ndalimin e prones private, te besimit ne zot, lirine e ndergjegjes, organizimit si dhe marrjen e kredive te huaja. Periudha politike 1976-1990 i perket sistemit politik te kesaj kushtetute, e čila me shume se dokument themelor sherbeu si alibi juridike per ndryshime te thella ne legjislacionin penal e civil, me qellim forcimin e shtetit komunist, te luftes se klasave dhe te modelit te diktatures se proletariatit. Duhet thene se me 1990 Shqiperia ishte vendi i vetem ne Europe, i čili nuk kishte nenshkruar Aktin e Helsinkit 1975 dhe kishte ndaluar me ligj lirine e ndergjegjes fetare. Me 1990 protestat e studenteve te Universitetit te Tiranes detyruan regjimin komunist te lejoje pluralizmin politik. Gjate dhjetorit 1990 dhe prill 1991, pra ne 4 muajt e pare te tranzicionit drejt sistemit te ri politik, Shqiperia perjetoi nje paradoks te madh kushtetues: bashkeekzistenca dhe bashkejetesa midis sistemit demokratik konkurrues dhe nje kushtetute qe ne themel te saj ishte antidemokratike dhe e kundert me zhvillimet reale. Regjimi ne renie beri perpjekje per imponimin e nje kushtetute te re, e čila kishte koncepte organizimi tejet arkaike dhe penguese, ndaj opozita demokratike e refuzoi. Gjithesesi, nje pjese e ndryshimeve me te nevojshme u bene me dekrete dhe ligje konsensuale (ligji i zgjedhjeve) dhe vetem parlamenti i ri, i dale nga zgjedhjet e para konkurruese ne marš 1991, vendosi unanimisht shfuqizimin e Kushtetutes se vitit 1976 dhe nisjen e punes per nje Kushtetute te re. Ne pran veren e vitit 1991 Shqiperia u ndodh perseri ne nje situate paradoksale. Nga njera ane ajo ishte entuziaste per shfuqizimin e kushtetutes dhe bashke me te, edhe te sistemit te vjeter politik, dhe nga ana tjeter, ende nuk kishte _ 4 3 nje draft per Kushtetuten e re dhe sistemin e ri politik. Palet kryesore politike bashkepunuan gjate gjithe vitit 1991 per miratimin e nje pakete ligjore te quajtur, Dispozitat Kryesore Kushtetuese, te cilat perbenin konceptet dhe parimet baze te organizimit te sistemit te ri qeverises. Bashke me to u miratuan edhe ligje konsensuale per grevat, perdorimin e armeve te zjarrit, depolitizimin e organeve te mediave publike apo forcave te sigurise, per ndarjen e prones shteterore, per amninistine politike, per reformimin e institucioneve te sigurise, per organizimin e sistemit te pavarur gjyqesor, per politikat sociale, etj. Gjithesesi, vetem pas rotacionit legjitim politik ne marš 1992 nisen reformat reale ne te gjitha fushat e organizimit shteteror. Ligji me i rendesishem kushtetues i vitit 1992 ishte ai per organizimin e funksionimin e qeverisjes vendore dhe pas tij, ai per organizimin dhe funksionimin e Gjykates Kushtetuese. Keto ligje rikthyen bashkite dhe komunat e periudhes se mbreterise shqiptare dhe krijuan per here te pare ne histori, nje gjykate kushtetuese, si gardiane e parimeve kushtetuese ne vend. Me 1993 paketa kushtetuese u plotesua me kapitullin e lirive dhe te drejtave te njeriut, nje arritje qe e ndihmoi shume Shqiperine per aderimin me 1995 ne Keshillin e Europes. Praktika e miratimit te ligjeve te vecanta kushtetuese vijoi deri ne nentor 1994, kjo kryesisht per shkak te deshtimit te klases politike per konsensus ne hartimin e nje kushtetute te plote, sic ishte rene dakord ne prill 1991. Ne nentor 1994 ne Shqiperi u zhvillua referendumi i pare ne histori, nje votim mbi nje draft kushtetues te refuzuar nga partite e opozites dhe te kritikuar nga disa institucione nderkombetare. Pika me debatuese e saj lidhej me kompetencat ne rritje te Presidentit si dhe me percaktimin se kreret e komuniteteve fetare do te duhej te ishin shtetas 44 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture shqiptare, cfare automatikisht nenkuptonte largimin nga drejtimi i Kishes Ortodokse te titullarit te saj me shtetesi greke. Kriza e vitit 1997 hapi mundesine per nje rikthim te debateve mbi formen e regjimit dhe te organizimit shteteror. Ne qershor 1997 shqiptaret u thirren per te votuar per here te pare ne historine e tyre mbi formen e regjimit. Rezultati zyrtar ishte 54% pro republikes. Nje vit me vone nje tjeter referendum i imponuar nga institucionet nderkombetare i dha jete draftit te ri Kushtetues, edhe ne kete rast, te refuzuar dhe te kontestuar nga opozita politike. Gjithesesi, me 28 nentor 1998 Shqiperia zyrtarisht u be me Kushtetute, e para e periudhes se demokracise dhe ne koncepte, kushtetuta ne moderne dhe me demokratike ne historine 100 vjecare te saj. Disa perfundime te rendesishme Analiza e ecurise se debateve dhe formave kushtetuese ne vend vlen per te arritur ne disa perfundime te rendesishme. E para se Shqiperia ka provuar 12 dokumente kushtetuese ne me pak se 90 vjet jete dhe organizim shteteror. Nje numer kaq i madh dhe ne kushtet e ndryshimit disa here te formave te regjimit, eshte nje tregues jostabiliteti dhe mungese tradite kushtetuese ne organizimin shteteror. E dyta, shqiptaret vete jane rritur ne me shume se dy breza (1925-1990) me idene se dokumenti kryesor drejtues dhe organizues i shtetit dhe i shoqerise nuk eshte Kushtetuta, por lideri qe drejton, idete dhe mendimet e tij. Me nje mbret te forte (fatmiresisht proeuropian) dhe nje diktatures te ashper (fatkeqesisht staliniste), Shqiperia e tranzicionit nuk mund te krijonte menjehere modelin e trete, ate te kushtetutes mbi traditen e liderit, individit udheheqes. 45 E treta, kushtetuta aktuale (1998) eshte kushtetuta e vetrne e miratuar me votim popullor, pra ka bazen me te madhe te mundshme mbeshtetese edhe pse eshte refuzuar nga opozita politike e atehershme. E katerta, sidomos gjate tranzicionit, nevoja per kushtetute eshte kuptuar nga politika me shume si nevoje per mbeshtetje juridike te pushtetit dhe ambicjeve personale te lidereve te radhes, sesa si nje nevoje kombetare per nje dokument universal dhe afatgjate. Te gjitha keto tipare e bejne kushtetuten e vitit 1998 dhe sidomos periudhen e jetesimit te saj, sa te sukseshme aq edhe te brishte. Vete Kushtetuta ishte produkt i kontributit maksimal te elites juridike shqiptare, e ekspertizes profesionale te Komisionit te Venecias, dhe e mendimit me pozitiv historik mbi formen optimale te organizimit shteteror. Njeheresh ajo reflekton momentet dhe interesat politike kur u hartua, koncepte teorike moderne te eksperimentuara ne nje terren te paprovuar apo bashkim konceptesh e modelesh, te cilat mund te cojne me shume ne konflikte sesa ne zgjidhje afatgjata insitucionale. Dy ndikimet me te medha politike te dites ne momentin e hartimit te kushtetues ishin heqja nga drafti e projektit per krijimin e nje dhome te dyte parlamentare, nje senati shqiptar, si dhe perpjekja per krijim modele institucionesh duke pasur parasysh individet e vecante. Keshtu ne Kushtetute u fut nje nen qe ndalonte te drejten e rikandidimit te Presidentit nese ai jep doreheqje (nje nen konsumi ditor, hakmarres ndaj ish presidentit ne ate kohe kryetar i opozites), u forcuan kompetencat e kryeministrit ne raport me Presidentin (kryeministri ne ate kohe ishte titullar i partise ne qeveri), u percaktua drejtimi pa kufizim mandati te prokurorit te pergjithshem (sapo ishte emeruar nje kryeprokuror besnik i mazhorances), apo u aplikuan dy 4 6 --- Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture standarde per anetaret e Gjykates Kushtetuese dhe te Larte duke favorizuar mandate 9-12 vjecare (mazhoranca ne qeveri dergoi atje si perfitues direkt disa ish deputete te saj). Kushtetuta e re solli shume entuziazem, por ne periudhe afatshkurter nuk arriti te sjelle ate qe ishte premtuar ne emer te saj: institucione te pavarura dhe stabilitet demokratik. Ne virgjilje te fushates elektorale per referendumin kushtetues Tirana ishte ne trazira politike, nje eksponent i njohur i opozites parlamentare u ekzekutua ne Tirane dhe qeveria u detyrua te jape doreheqjen. Qeveria qe drejtoi fushaten per referendumin gjithashtu dha doreheqjen ne me pak se nje vit, cikel doreheqjes qe u perserit dukshem edhe ne vitet 2001-2004. Instiucioni kryesor kushtetues, njeheresh institucion garant i saj, Gjykata Kushtetuese, deri ne 2003 ishte nen ndikimin politik te qeverise dhe mazhorances se majte, duke luajtur nje rol negativ sidomos ne gjykimin e pretendimeve elektorale te vitit 2001. Mangesi te medha integriteti dhe profesionalizmi paraqiten edhe nje sere institucionesh te tjera, duke krijuar nje skepticizem dhe ndjenje mobesimi e zhenjimi te thelle tek qytetaret. Problemi kryesor i ketij fenomeni te pritshem dhe periodik ne Shqiperi, ishte se vete institucionet dhe politikanet vendimmarres e perdornin kushtetuten dhe kompetencat e shprehura ne te, si mburoje politike dhe personale ndaj akuzave politike, akuzave per njeanshmeri politike, akuzave per paaftesi, apo akuzave per korrupsion politik. Ceshtja e pronave e percaktuar ne Kushtetute si detyrim per zgjidhje brenda 3 viteve, u la teresisht ne harrese, konfliktet sociale per kete shkak ishin te medha dhe se vete institucionet kushtetuese vijuan te jene dytesore ne raport nae pushtetin e madh dhe dominues te partive dhe lidereve --- 4 7 politike. Ky zhvillim kompleks solli renie te vete besimit te qytetareve tek e drejta dhe mekanizmat e garantimit te saj, dhe per pasoje, ndikoi dukshem edhe ne prestigjin publik te kushtetutes. Kushtetuta 1998 dhe rišite ne sistemin politik Kushtetuta riafirmoi natyren parlamentare te shtetit dhe mbeshtetjes se tij"ne sistemin e zgjedhjeve te lira, te barabarta, te pergjithshme e periodike". Ajo sanksionoi qeverisjen sipas parimit te ndarjes dhe balances se pushteteve, ligjvenes, ekzekutiv dhe gjyqesor; perfshi ne Kushtetute partite politike, kryesisht modelet e partive qe ndalohen si dhe detyrimin per transparence financiare; i dha shtetit karakter laik, ngarkoi parlamentin me detyrimin per ratifikimin e marreveshjeve midis shtetit dhe komuniteteve fetare (ne fakt ato u bene shume vone, vetem me 2009); sanksionoi parimet e tregut te lire, prones private, decentralizimit vendor, lirive politike, qytetare, sociale e kulturore, si dhe per here te pare krijoi institucionin e Avokatit te Popullit. Kushtetuta 1998 ruajti te njejtin sistem parlamentar (me nje dhome), percaktoi numrin e deputeteve (140), sistemin zgjedhor te perzier, 100 zona ne mazhoritar dhe 40 ne proporcional; kufirin minimal prej 2.5% per hyrje ne parlament, si dhe futi parimin e proporcionalitetit midis votave dhe mandateve (neni 65). Risi ishte futja e konceptit te papajtueshmerise se detyres se deputetit dhe kryetarin e njesise vendore (me 1998 ishin 6 deputete edhe kryetare bashkish), shkurtoi mandatin e qeverisjes vendore nga 4 ne 3 vjet; iu dhane garanci opozites parlamentare per ushtrimin e procesit te kontrollit qeverises permes komisioneve hetimore (cdo 28 deputete), propozimit per Presidentin (cdo 28 deputete), po kaq firma deputetesh per format e votimit ne parlament apo per 48 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture ushtrimin e te drejtes per ankimim ne Gjykaten Kushtetuese. Garancia me e madhe ishte risia e zgjedhjeve presidenciale, detyrimi per zgjedhje me 3/5 e votave, pra me 84 vota gje qe ne rrethanat shqiptare kerkonte ne cdo kohe nevoje per konsensus politik me opoziten. Nese zgjedhja nuk do te ishte konsensuale, pas pese raundesh parlamenti shperndahej dhe vendi kalonte ne zgjedhje te parakoshme. Ideja ishte krijimi i institucionit te kryetarit te shtetit si institucion sa me konsensual, mbipartiak, i qendrueshem, pa pushtet ekzekutiv dhe te drejte nisme ligjore, gjithesesi, figure perfaqesuese dhe ndermjetesues ne kriza politike.Koncepti i koncensusit te detyruar u fut edhe ne detyrimin per votime te cilesuara te Kodeve dhe ligjeve te tjera te rendesishme, sic ishin ndarja territoriale, ligji mbi referendumet, per gjendjen e jashtezakonshme, per amnistine, etj. Ne listen e institucioneve te reja Kushtetuese risi ishte perfshirja e Komisionit Qendror te Zgjedhjeve (KQZ), autoriteti kushtetues mbipartiak i Gjykates Kushtetuese dhe te Lartes, Guvernatorit te Bankes Qendrore, kryetarit te Kontrollit te Larte te Shtetit, etj. Risi ishte heqja e posteve zevendesuese per KLSH, Prokurorin e Pergjithshem, Banken Qendrore, etj, duke krijuar institucione kryesisht individuale, krejt ndryshe nga periudha 1991-1998. Per te krijuar harmoni midis mandateve ne vijim dhe mandateve te reja kushtetuese, Kushtetuta perfshiu nje dispozite transitore, sipas te ciles, mandatet vijojne dhe llogariten me kushtetuten e re. Nderhvrjet ne Kushtetute (1998-2008) 49 Ne teorite e te drejtes kushtetuese nuk perjashtohet mundesia e rishikimit periodik te Kushtetutes. Vete dokumenti eshte nje permbledhje parimesh dhe normash juridike, te cilat shprehin traditen, sistemin politik, potencialet dhe prespektivat politike e shoqerore. Nese keta elemente ndryshojne, behet e domosdoshme edhe reflektimi i ndryshimeve ne dokumentin kushtetues. Kete ide mbron edhe studiuesi gjerman Hans Kelzen, sipas te cilit "demokracia nga vete natyra e saj eshte relative, prandaj shumica ka te drejte te beje ndryshime te cfaredollojshme per te cilat bie dakort". Praktika te tilla jane te njohura edhe ne vende me demokraci te zhvilluar. Dallimi midis ketyre praktikave dhe modelit shqiptar eshte periudha kohore e ndryshimeve. Zakonisht ne SHBA, Gjermani, France, Itali etj ndryshimet kushtetuese kane ndodhur ne distance kohore 20-25 vjecare. Ne Shqiperi ndryshimi u be shume shpejt, vetem brenda 36 muajve te pare pas miratimit. Ngjarjet politike postzgjedhore 2001 krijuan krize politike dhe nxorren ne pah nevojen per rishikimin e nenit kushtetues qe lidhej me KQZ (Komisionin Qendror te Zgjedhjeve). Kompromisi midis dy partive te medha rezultoi me shnderrimin e KQZ nga organ kushtetues dhe mbipartiak, ne nje organ bipartiak, madje duke detyruar organet kushtetuese (parlament, president dhe Keshillin e Larte te Drejtesise) te zgjedhin emra te paravendosur nga vete dy partite e medha. I njejti organ dhe i njejti interes ditor politik coi ne nderhyrje te re ne Kushtetute ne janar 2007. Me kompromisin e dy partive te medha parlamenti vendosi te ndryshoje perberjen kushtetuese te KQZ, duke e rritur numrin e anetareve nga 7 ne 9 dhe duke percaktuar se dy emrat e rinj do te ishin te dy partive te treta, LSI dhe 50 ---- Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture PDK. Gjithashtu parlamenti ndryshoi edhe mandatin kushtetues te organeve te qeverisjes nga 3 ne 4 vjet. Votimi i janarit 2007 perbente ndryshimin me te rendesishem kushtetues qe nga 1998. Megjithate keto ndryshime ishin teknike, per interesa politike ditore dhe pa ndikim ne sistemin politik ne vend. Keshtu qe ndryshimi themelor kushtetues, i čili qe solli ndryshime edhe ne sistemin politik e qeverises ne vend, eshte ai i 21 prill 2008. Me nje kompromis dypartiak (dy partite e medha politike, Partia Demokratike ne qeveri dhe Partia Socialiste ne opozite), ne prill 2008 u ndryshua sistemi zgjedhor, sistemi perfaqesues, sistemi i drejtesise, sistemi parlamentar dhe bashke me to edhe institucioni i qeverise, parlamentit dhe presidentit. Ne analize prespektive keto ndryshime nuk ishin te diktuara nga ne voj a zhvillimi, nuk ishin produkt i nje analize te pervojes dhe modeleve, por ishin produkt i interesave politike te momentit. Vete Komisioni i Venecias e kritikoi menyren e shpejte me te cilat u miratuan ndryshimet kushtetuese2, sidomos mungesen e debatit dhe diskutimit publik, gjithesesi me pas nje gjykim procedurial i cilesoi ato "pergjithesisht ne perputhje me standartet europiane". Sipaš ketyre ndryshimeve sistemi elektoral ne Shqiperi do te jete proporcional me zona shumeemerore. Numri dhe madhesia e zonave zgjedhore apo detajet e numrit te mandateve nuk u perfshine ne Kushtetute, por ne Kodin Zgjedhor. Ne Kushtetute u fut edhe koncepti i "periudhes zgjedhore", pra periudhes kur mund te zhvillohen zgjedhje 2 Pika 5 e Mendimit 491/2008 te Komisionit te Venecies “Per ndryshimet e Kushtetutes se RSH te miratuara me 21 priti 2008” 51 ne Shqiperi. Ne piken 2, neni 65 u theksua se "zgjedhjet per Kuvendin e ri zhvillohen ne periudhen zgjedhore me te afert qe i paraprin dates se perfundimit te mandatit te Kuvendit". Me Kodin Zgjedhor periudhe zgjedhore u percaktua periudha nga 15 Mars deri ne 30 Qershor ose nga 15 Shtator deri ne 30 Nentor. Ndryshim tjeter kushtetues ishte detyrimi qe Presidenti te dekretoje daten e zgjedhjeve "jo me vone se 9 muaj perpara mbarimit te mandatit te Kuvendit". Vendim tjeter dypartiak ne ndryshimet kushtetuese 2008 ishte ai per heqjen nga Kushtetuta te kapitullit qe lidhej me KQZ dhe shnderrimin e ketij organi ne organ bipartiak ne varesi te parlamentit. Gjithesesi ndryshimi me i rendesishem kushtetues 2008 ishte ai qe ka te beje me zgjedhjen e Presidentit te Republikes. Sipaš Kushtetutes 1998 Presidenti do te duhej te zgjidhej ne pese raunde me tre te pestat e votave, ndryshe vendi kalonte ne zgjedhje te parakoshme. Edhe pas zgjedhjeve te reja presidenti do te duhej te zgjidhej me tre te pestat e votave. Ky mekanizem shumice absolute nenkuptonte nevojen per zgjidhje konsensuale te kryetarit te shtetit, sic ndodhi praktikisht me 2002. Ne prill 2008 palet politike kishin nderruar mendje dhe me votim te tyre ne parlament u vendos qe zgjedhja e Presidentit do te behej ne pese raunde, nga te cilat, por "ne votimin katert dhe te peste zgjidhet President kandidati qe siguron me shume se gjysmen e votave te te gjithe anetareve te Kuvendit". Edhe ne rast deshtimi, pas zgjedhjeve te reja zgjedhja behej me shumicen e thjeshte te anetareve te tij, pra me 50% plus 1 vote. Zgjedhja me shumice te thjeshte e kryetarit te shtetit shenon nje ndryshim te rendesishem ne sistemin politik, ul ndjeshem peshen publike e institucionale te Presidentit, krijoi mundesine qe kryetari i shtetit te jete partiak, si perfaqesues i perhershem i shumices parlamentare. Per kete 52 -- Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture arsye kalimi nga president - konsensual i destinuar te jete mbi pa rti te, ne nje model te ri te presidentit partiak, te dale nga mazhoranca qeverisese, perben nje kthim pas nga fryma kushtetuese 1998 me theks krijimin e institucioneve te qendrueshme jashte ndikimit direkt te partive politike. Ndryshimi i trete i rendesishem lidhej me pozi ten e kryeministrit dhe marredheniet e tij ne raport me parlamentin. Me ndryshimet e reja kushtetuese (2008)3 (neni 104) kryeministri "ka te drejte t'i paraqese Kuvendit mocion besimi ndaj Keshillit te Ministrave. Ne rast se mocioni i besimit votohet nga me pak se gjysma e te gjithe anetareve te Kuvendit, Kryeministri, brenda 48 oreve nga votimi i mocionit, i kerkon Presidentit te Republikes shperndarjen e Kuvendit". Pas kerkeses se kryeministrit, Presidenti shperndan Kuvendin brenda 10 diteve nga marrja e kerkeses". Sipaš kushtetutes, "nje e pesta e deputeteve ka te drejte te paraqese per votim ne Kuvend nje mocion mosbesimi ndaj Kryeministrit ne detyre, duke propozuar nje Kryeminister te ri. Kuvendi mund te votoje nje mocion mosbesimi ndaj Kryeministrit vetem duke zgjedhur me votat e me shume se gjysmes se te gjithe anetareve te tij nje Kryeminister te ri". Modeli i mesiperm eshte aplikuar me pare ne Gjermani, i cilesuar si modeli i "mocionit konstruktiv", kur me 1982-in liberalet u larguan nga qeveria dhe ne nje votim te vetem, ra kancelari Shmidt dhe u zgjodh lideri i opozites H. Kohl kancelar. Por modeli gjerman, erdhi si nje produkt i nje demokracie te konsoliduar dhe sistemi politik te qendrueshem me nje pervoje aktive e vazhdimesie rreth 35 vjegare, nderkohe qe ne rastin shqiptar kemi te bejme me 3 Ndryshimet Kushtetuese, Kuvendi i Shqiperise, Tirane, priti 2008. 53 mungese te traditave demokratike, sistem politik te pastabilizuar dhe me probleme ne aplikimin e normave e parimeve demokratike. Me kete ndryshim, kryeministri ka ne dore qe ne gdo periudhe te mandatit te tij qeverises, sidomos kur ai eshte njeheresh edhe kryetar partie, te shperndaje parlamentin dhe te provokoje zgjedhje te reja parlamentare. Gjithashtu, ndryshimi i jep perparesi e pushtet politik institucionit te ekzekutivit perballe institucionit te legjislativit, e ben ate prioritar dhe ne gdo moment kercenues ndaj nismave apo qendrimeve kritike qe mund te vijne nga parlamenti. Ne raport me partite politike perberese ne parlament, kryeministri merr edhe me shume pushtet, sepse ne rast se ka zera kunder, brenda mazhorances se tij, ai mund t'i kercenoje ata ne gdo kohe per zgjedhje te parakoshme. Ndryshime kushtetuese u bene edhe ne mandatin e Prokurorit te Pergjithshem. Me Kushtetuten e vitit 1998, Prokurori nuk kishte mandat kohor te percaktuar. Debatet politike dhe perpjekjet e mazhorancave te caktuara per kontrollin dhe shkarkimin e kryeprokurorit guan ne dy vendime te perlamentit per shkarkim te tij me 2006 dhe 2007. Ne dy rastet argument negativ u cilesua edhe mungesa e nje mandati kohor per kryeprokurorin. Me ndryshimet e reja kushtetuese te vitit 2008, (neni 149) "Prokurori i Pergjithshem emerohet nga Presidenti i Republikes me pelqimin e Kuvendit per nje mandat 5- vjegar, me te drejte riemerimi". Kushtetuta, nenet ge duhet te ndrvshojne Kushtetuta e vitit 1998 dhe ndryshimet qe u bene me 2002, 2007 dhe 2008 nuk i kane dhene fund nevojes per nderhyrje te reja kushtetuese. Muaji prill 2008 ishte nje rast i mire i konsensusit dypartiak per ndryshime teresore ne te gjitha 54 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture ceshtjet e mbetura pezull apo kundershtuese ne kushtetute, por atehere palet zgjodhen te ndryshojne vetem pika qe lidheshin me interesa politike te dites. Pas dy vitesh dy palet jane te ndergjegjshme per kohen e humbur, por ato ndodhen larg debatit profesional dhe politik mbi ndryshimet kushtetuese dhe per me teper, ndodhen shume me larg nga konsensusi i mundshem per nderhyrje ne Kushtetute. Si edhe me pare edhe tani mungon debati publik, grupet e mundshme te interesit publik qe ngrejne ceshtje qe lidhen me Kushtetuten dhe probleme te funksionimit te saj Kushtetuta parashikon zgjedhje presidenciale cdo 5 vjet, midis periudhes 24 qershor - 24 korrik. Zgjedhjet e fundit ishin ne korrik 2007, te radhes do te jene ne korrik 2012 dhe me tej ne korrik 2017. gjithashtu ne baze te Kushtetutes zgjedhjet parlamentare zhvillohen cdo 4 vjet, te fundit jane zhvilluar me 29 qershor 2009 dhe te radhes duhet te zhvillohen ne periudhen qershor-korrik 2013 dhe me tej ne qershor 2017. Pra, nese respektojme procedurat kushtetuese atehere rezulton se ne korrik 2017, kur do duhej qe parlamenti te zgjedhe Presidentin, nuk do te kemi fare parlament dhe per pasoje, vendi do te hyje ne krize te thelle politike. Kushtetuta aktuale nuk parashikon zgjidhje. Ne keto rrethana, zgjidhja eshte vetem nje: ndryshimi i procedures kushtetuese ne menyre qe zgjedhja e presidentit te mos lidhet me fundin e mandatit te parlamentit, duke krijuar mundesine qe zgjedhja te behet ne muajt e fundit te parlamentit te vjeter ose ne fillimin e mandatit te parlamentit te ri. Lidhur aspektin e zgjedhjeve presidenciale, ne Tiranen politike, shumica e aktoreve vendimmarres kane deklaruar publikisht mbeshtetjen e idese per kalim nga zgjedhja me 55 shumice te thjeshte ne zgjedhje direkte nga qytetaret. Nje president i zgjedhur direkt, pavaresisht se ruan te njejtat kompetenca si ne zgjedhjen aktuale parlamentare, eshte nje president me mandat me te forte politik e publik, nje garanci dhe mjet demokratik me shume per forcimin e rolit te tij dhe dhenien e peshes se merituar publike institucionit te Presidentit. Kjo kerkese po behet dhe do te behet edhe me emergjente ne te ardhmen edhe per shkak se sistemi aktual zgjedhor ne Shqiperi ka minimizuar votimet direkte, duke krijuar probleme ne perceptimin qytetar mbi sovranitetin dhe vullnetin e lire te zgjedhesve. Aspekti tjeter problematik i Kushtetutes se sotme jane paradokset ligjore dhe proceduriale ne raport me zgjedhjen e disa institucioneve kushtetuese. Keshtu, ne nenin 125, paragrafi 3, Kushtetuta parashikon se procesi i riperterirjes se Gjykates Kushtetuese behet cdo 3 vjet dhe vetem me 1/3 e anetare ve te Gjykates. Aktualisht (2010) po kryehet procesi i zevendesimeve ne Gjykaten Kushtetuese dhe faktikisht jane 6 anetare me mandat te mbaruar, pra 2/3 e Gjykates. Nese respektohet neni 125 pika 3 do te duhej te zevendesoheshin vetem 3 anetare, 3 te tjere te vijonin mandatin edhe 3 vjet te tjera. Nese respektohet i njejti nen por dy pika te tjera te tij, 3 anetaret me mandat te konsumuar nuk do te mund te qendronin me ne detyre dhe se ne rast pritjeje, mandati i tyre do te tejkalonte Kushtetuten, nga 9 ne 12 vjet. Pra, ne dy rastet kemi nje situate proceduriale kontradiktore dhe ne kundershtim me nene te vecanta kushtetuese. E njejta situate kontradiktore paraqitet edhe ne raportet kushtetuese te emerimit dhe shkarkimit te disa institucioneve kushtetuese. Per shembull, Kushtetuta e re parashikon zgjedhje te presidentit me vetem 71 vota nga 140 gjithesejt, kurse per nje institucion formal sic eshte 56 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Avokati i Popullit, Kushtetuta parashikon 3/5 e votave, pra 84 vota. Ne zgjedhjen e anetareve te Gjykates se Larte dhe Kushtetuese duhen vetem shumica e thjeshte, pra 36 nga 71 votat e pranishme, kurse per shkarkimin e tyre duhen shumice e cilesuar prej 84 votash, ose 2.5 here me shume vota parlamentare sesa ne zgjedhje. Debati i pare lidhet nese Shqipeia do te vijoje te kete luksin per nje Gjykate Kushtetuese me 9 anetare dhe nje Gjykate te Larte me 17 anetare, apo do te shkoje drejt shkrirjes se tyre ne nje Gjykate te vetrne, sic ka qene ne periudhen e mbreterise Zog apo sic eshte sot ne disa modele perendimore, si psh, ne modelin amerikan. Ky eshte nje debat afatgjate, por afatshkurter probleme ka edhe ne praktikat aktuale me dy standarde ne prodedurat e emerimeve ne disa institucione kushtetuese me nisma presidenciale (gjyqtaret, kryetari i KLSH, Guvernatori, kryetari i ILDP, etj), ku per disa kerkohen dy kandidate dhe per disa vetem nje kandidat, edhe pse legjislacioni aktual nuk parasheh diferenca te tilla. Pjese e ndryshimeve emergjente kushtetuese (ka nisur tashme debati mbi te) eshte edhe nevoja per kufizimin e ndjeshem te imunitetit parlamentar dhe te gjyqesorit, si nje mase demokratike dhe efikase ne lufte kunder korrupsionit dhe rritjes se transparences publike. Momente te tjera te nevojes per permiresime kushtetuese jane edhe ato qe lidhen me emerim - lirimin e ministrave dhe funksionareve te tjere te njejte. Procedura aktuale e emerimit, dekretimit, votimit ne parlament, betimit dhe me pas marrjes se detyres, eshte shume e gjate, e ngarkuar dhe mund te rezultoje problematike per institucionin e qeverise dhe parlamentit, sic ndodhi me 2004. 57 Kundershti paraqet edhe neni kushtetues per zgjedhjet parlamentare. Sipaš kushtetutes llogaria e votave ne proporcional behet ne raundin e pare. Kur permendet nje term i tille nenkupton se ka edhe raund te dyte, por me 2005 palet me kompromis politik dhe ne kundershtim me Kushtetuten e injoruan kete norme kushtetuese dhe aplikuan vetem nje raund. Ne sistemin aktual zgjedhor interpretimi ne raunde mund te kete pasoja sidomos ne zgjedhjet ven d or e, ne bashkite e medha te vendit, ndaj do te duhet nje interpretim i ri kushtetues. Ne te ardhmen do te dale e domosdoshme zgjerimi i mundesive kushtetuese per aplikimin e demokracise direkte (me shume nisma per referendum dhe me shume shanse per shoqerine civile, grupet e interesit apo partite e vogla), si dhe per heqjen e neneve diskriminuese te partive te medha ndaj aktoreve te vegjel ose te rinj politike. Ne raport me zgjedhjet shume shpejt do te duhet te rishikohet edhe sistemi aktual kushtetues zgjedhor proporcional-rajonal per te kaluar ne proporcional me korrektim kombetar, si e vetmja mundesi ligjore per pjesemarrje ne zgjedhje edhe te shqiptareve emigrante, te cilet jetojne e punojne ne vende te tjera. Nje aspekt tjeter problematik eshte debati mbi dhomen e dyte te parlamentit. Me 1998 ne draftin kushtetues u ra dakord per nje dhome te dyte parlamentare, por ne momentet e fundit kapitulli me dy dhoma u hoq. Argumenti juridik ishte fakti se Shqiperia eshte shtet unitar, vend i vogel ne siperfaqe dhe banore, ndaj senati mund te konsiderohej i tepert. Argumenti politik ishte se nese varianti miratohej, vendi do te kalonte ne zgjedhje te reja politike per senatin. Pas 12 vitesh te gjithe protagonistet politike, perfshire ish drejtuesit e komisionit kushtetues dhe ish presidentet, jane ne favor te sistemit me dy dhoma parlamentare. Ka ndryshuar ideja e perberjes se senatit, nga 58 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture organ me perfaqesues indirekt ne organ perfaqesimi direkt, por kane ndryshuar edhe argumentet politike dhe juridike. Sot ne Shqiperi ekzistenca e nje parlamenti me 100-110 deputete dhe nje senati me 28-36 anetare shihet si nje zgjidhje afatgjate dhe efikase, garanci stabilitet qeverises, vazhdimesi dhe mjet mbrojtes nga križat periodike dhe nga rreziku i sundimit te nje shumice partiake parlamentare. Shume me deficitare paraqiten nenet kushtetuese qe lidhen me ceshtje te integrimit euro-atlantik te Shqiperise. Shqiperia eshte anetar ne NATO (nga 2009), por ende me Kushtetute (neni 12/3) theksohet se "asnje force e huaj ushtarake nuk mund te vendoset dhe as te kaloje ne territorin shqiptar, si dhe asnje force ushtarake shqiptare nuk mund te dergohet jashte, pervegse me nje ligj te miratuar me shumicen e te gjithe anetareve te Kuvendit".Ky percaktim bie ne kundershtim me angazhimet e anetaresit ne NATO sepse Aleanca mund te kerkoje levizje trupash nepermjet territorit tone ose perfshirje te trupave ushtarake shqiptare ne operacione emergjente ushtarake edhe ne periudha kur parlamenti shqiptar eshte me pushime ose ne fushate elektorale. Vende te tilla si Cekia, Hungaria Sllovenia apo Rumania e kane zgjidhur kete ceshtje me amendime kushtetuese, e njejta gje duhet te ndodhe edhe me Kushtetuten shqiptare. Me anetaresimin euro-atlantik jane te lidhura edhe disa aspekte te tjera kushtetuese, te cilat vijne ne kundershti me Kushtetuten aktuale shqiptare. I tille eshte nevoja per prezumimin e legjislacionit komunitar mbi ate vendor; nevoja pe te percaktuar ne Kushtetute detyrimin e shtetit per kujdes jo vetem per shtetasit shqiptar, por edhe per shtetasit e vendeve te BE-se qe jetojne apo punojne ne Shqiperi; nevoja per ti njohur Bankes Qendrore Europiane -_ 59 nje rol kryesor ne raport me dispozitat aktuale monopol te Bankes Qendrore Shqiptare; nevoja per dhenien e te drejtes per pjesemarrje ne votime lokale dhe neser edhe europiane, te qytetareve te BE-se qe jetojne ne Shqiperi; etj. Se fundi por gjithashtu me rendesi Kushtetuta 1998 ka percaktuar detyrimin qe te gjitha institucionet kushtetuese te kene nje ligj organik funksionimi. Pas 12 vitesh mungon nje ligj i tille baze edhe per dy institucione shume te rendesishme sic eshte vete parlamenti dhe Presidenti. Ligjet e tyre organike do te krijojne kontraste te reja ne raport me normat dhe kompetencat aktuale kushtetuese, ndaj do te dale e nevojshme nje harmonizim i tyre dhe nje zgjidhje perfundimtare te rolit te secilit institucion, te drejtave, detyrimeve dhe pergjegjesive kushtetuese. Per shembull, pjese e ndryshimeve do te duhet te jete riformatimi kushtetues i organit presidencial, Keshilli i Sigurise Kombetare, raporti midis parlamentit dhe presidentit ne procedurat e emerimeve te gjyqtareve te larte e kushtetues dhe te nje sere funksionaresh te tjere te larte. Konkluzione Britania e Madhe nuk ka kushtetute te shkruar por eshte nje nga vendet me demokraci me te qendrueshme, te vjeter dhe funksionale europiane. Ky eshte nje argument se Kushtetuta nuk eshte qellim ne vetvete, ajo nuk mund te zgjidhe te gjitha problemet e nje shteti, por gjithesesi ne vende me mungesa te traditave shteterore e demokratike si Shqiperia, kushtetuta eshte nje instrument themelor per forcimin e shtetit te se drejtes dhe demokracise. Opinioni dominues midis qarqeve akademike dhe profesionale ne juridispodencen kushtetuese eshte ajo se4 "Kushtetuta e 4 Luan Omari: Debat mbi Kushtetuten, 10 vjetori i Kushtetues , UMB, Tirane, 2008 60 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture 1998, eshte dhe mbetet nje kushtetute shume e mire, per shkak te kontributeve te shquara profesionale, procedures se ndjekur, por problemi me i madh lidhet me zbatimin e saj". Ne ndihme te kesaj kritike flet edhe raporti midis kushtetutes dhe vete Gjykates Kushtetuese. Gjate viteve 1992-2010 Gjykata Kushtetuese ka dhene rreth 76 vendime pezullimi si antikushtetues te vendimmarrjeve te Kuvendit apo qeverise ne kundershtim me parimet dhe normat kushtetuese. Kjo shifer e larte vendimesh na lejon te arrijme ne disa perfundime. E para qe politika vijon te marre vendime afatshkurtra qe jane ne interes politik te momentit, por qe vijne ne kundershtim me vete Kushtetuten. E dyta se nje numer kaq i madh vendimesh deshmon per mungesen e kultures juridike dhe shteterore te nje pjese te madhe zyrtaresh hartues dhe politikanesh votues te ligjeve te tilla. E treta se Gjykata Kushtetuese po krijon me ne fund nje profil te paanshem ne roje te Kushtetutes. E katerta, te pakten 10 vendime te deritanishme te kesaj Gjykate nuk jane zbatuar nga institucionet perkatese, gje qe vjen edhe kjo ne kundershti me detyrimin per zbatim te cdo vendimi te Gjykates Kushtetuese. E fundit dhe me krvesore, kjo pervoje nga njera ane flet per besimin ne rritje te qytetareve dhe subjekteve civile e politike te interesuara per te kerkuar mjete kushtetuese ne paraqitjen e kerkesave dhe pretendimeve te tyre, dhe nga ana tjeter eshte arsye kryesore pse cdo mazhorance e radhes perdor shumicen e kartonave te saj parlamentare per te marre kontrollin ne vendimmarrjen e Gjykates Kushtetuese. Teza kryesore e tranzicionit shqiptar ne raportet e shtetit dhe politikes me Kushtetuten eshte ajo sipas te ciles "nuk eshte kushtetuta qe ka formesuar politiken, por politika e ka -- 61 riformesuar kushtetuten nepermjet shmangieve dhe modifikimeve te normave te saj". Perpjeka e politikes per krijimin e mekanizmave politike (ligje, institucione, nisma) me veshje kushtetuese, por ne kontrast e kundershti me vete Kushtetuten, shpesh here kane cuar ne kriza politike dhe ngerce institucionale. E tille ishte situata pas zgjedhjeve 2001, pas doreheqjes se tre ministrave me 2004, apo edhe situata me e fundit politike ne Shqiperi pas zgjedhjeve parlamentare. Te gjitha palet flasin dhe veprojne ne emer te Kushtetutes, dhe njeheresh, sečila pale sillet e vepron ne forme te e koncepte te kunderta me palen tjeter. Dy sjellje dhe dy koncepte perjashtuese ne emer te nje Kushtetute unike, cfare tregon se nuk mund te jete pergjegjese vete kushtetuta, por aktoret politike e (keq)perdorin ate per qellimet politike te radhes. Perpjekja tjeter per zgjidhjen e te gjitha problemeve dhe situatave me ligje dhe akte te shkruara ligjore, ne dukje pozitive, eshte e pamundur nese vete vendimmarresit nuk poseidojne kulture qytetare e politike, ndergjegje te larte dhe vullnet per zgjidhjen e problemeve. Ne politike detyra kryesore e nje politikam nuk eshte te shfrytezoje ligjin per hapesira abuzuese, sic ka ndodhur rendom me procese zgjedhore ne Shqiperi, por te perdore anet pozitive te ligjit per te rritur besimin e publikut tek ligji, zgjedhjet dhe institucionet politike. Me 2004 kur tre poste ministrore mbeten vakant dhe ne vend nisi nje debat i madh publik ne lidhje me ate nese kjo ndalohej me Kushtetute, zerat mohues dhe kritike kerkuan tek vete Kushtetuta mungesa dispozitash dhe fajin per krizen. E njejta gje ka ndodhur edhe ne raste analoge para dhe pas vitit 2004. Gjithesesi kjo eshte nje sjellje dhe nje praktike dukshme e gabuar. Kushtetuta nuk mund te parashikoje cdo situate, cdo rrethane, te zgjidhe cdo krize, por ajo thekson parimet 62 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture kryesore mbi te cilat palet duhet te udhehiqen ne parandalimin ose ne zgjidhjen e krizave. Eshte e gabuar dhe shume e rrezikshme ideja qe per cdo krize dhe cdo mosmarreveshje, sic ka ndodhur psh, me nevojen disamujore te shtimit te dy anetareve ne KQZ, palet te vendosin ndryshimin e kushtetutes. Edhe studiuesi i jurisprudences gjermane, Karl Shmidt keshillon me te drejte se "cdo kushtetute bazohet apo mbeshtetet ne nje vendim apo kompromis themelor, prandaj ajo nuk mund te vihet ne pikepyetje permes procedurave qe synojne ndryshimin e saj". Kushtetuta meriton rešpekt, meriton bindje, meriton kohe per tu provuar ne aftesine e saj, ne sistemin qeverises qe prodhon dhe me pas, ne nje bilanc profesional e publik, me synim afatgjate dhe efektiv, palet mund te vendosin nderhyrje per permiresime kushtetuese, jo per zgjidhje afatshkurtra apo nderhyrje periodike per te njejtin nen, sic ka ndodhur me 2002, 2007 dhe 2008. Ky mesim mbetet aktual ne Shqiperi, tashme i shnderruar ne nje sfide te madhe per vete produktivitetin dhe efektivitetin e sistemit politik dhe te elites politike. Literatura e perdorur • Kushtetuta e RSH-se 1998 (me ndryshime, 2008) • L. Omari „ Sistemi parlamentar" Tirane 2000. • A. Anastasi "E drejta kushtetuese", 2003. • A. Mangia "Referendum", Padova 1999, • Xh. Zaganjori "Demokracia dhe shteti i se drejtes", Tirane 2002. 63 Kushtetuta e RSH-se e ndryshuar me ligjin 9904 dt 21.04.2008. Ligji 10019 dt. 29.12.2008 (Kodi Zgjedhor). Revista "E drejta parlamentare dhe politikat ligjore", 2004-2008.Studime juridike, 2004-2009 Permbledhje e Fletoreve zprtare 1990 -2009. Venice Commission "Opinion on the amendents to the constitution of the Republic of Albania", Opinion 491/2008. Referate dhe kumtesa ne Konferenčen Nderkombetare per sfidat e sistemit kushtetues, Shkoder - Mars 2009 (www.soros.al). Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture POZITIVIZMI - NJE RILEXIM I AUGUSTE COMTE - Stadi pozitiv i zhvillimit intelektual si racionalitet njerezor Hajdin Abazi 5 Hyrje Sado qe nga nje pjese e filozofeve te shkences konsiderohet i tejkaluar pozitivizmi, e verteta eshte se thuaja ne pjesen derrmuese te debateve mbi problemet e ndryshme qe lidhen me shkencen, teorine dhe metodologjine e saj, ai pashmangshmerisht eshte i shtruar ne tryeze. Kjo domethene se koncepti pozitivist eshte ende aktual. Sa here qe flitet per pozitivizmin, ne debatin aktual filozofik sikur nenkuptohet kryesisht pozitivizmi i shekullit njezet, perkatesisht pozitivizmi logjik ose neopozitivizmi, e i čili, nuk duhet harruar se, nuk mund te kuptohet drejt dhe thelbesisht ne permbajtjen e vet, pa doktrinen filozofike pozitive burimore, ate te Auguste Comte. Pikerisht per kete, konsideroj se nje lexim i ri i doktrines se Comte do te ishte i nevojshem. Se pari, sepse ai i ka vene bazat e pozitivizmit si doktrine. Se dyti, ai besonte se pozitivizmi ishte nje doktrine qe ne menyre te natyrshme Ne Institutin e Filozofise, Universiteti i Lundit, ka studiuar Filozofine Teorike ku edhe ka kryer studimet Bachelor dhe Master. Eshte doktorant i filozofise ne Fakultetin e Shkencave Sociale te Universitetit te Tiranes. Ka ligjeruar Epistemologjine ne Universitetin e Prishtines dhe aktualisht ligjeron Metodologjine e Hulumtimit Shkencor ne Kolegj in Universitar "Victory" Prishtine dhe eshte redaktor i revistes shkencore "Trendi Global" te ketij Kolegji. 65 kurorezonte procesin e zhvillimit intelektual te njerezimit. Se treti, sepse qendrimi i tij ishte se me pozitivizmin mendimi njerezor hynte ne nje epoke te re - ne ate te racionalitetit, si bazament i veprimit. Mjaftojne dhe vetem keto aspekte te lartecekura, per te ngjallur kureshtjen dhe per te nxitur nje lexim te ri te Comte. Dhe qellimi im eshte qe te shqyrtoj bazat e pozitivizmit sipas Comte, si e konceptonte ai shkencen, filozofine dhe si e mendonte zhvillimin e metejshem. Doktrina e tij, gjithsesi, flet shume. Flet qarte. Dhe te provokon. Por edhe te sfidon. A mundet te kete nje kuptim aktual mendimi i Comte? Kjo eshte nje pyetje, pergjigja ne te cilen kerkon se pari te kalohet neper doktrinen e Comte, gje te cilen do ta bej ne vazhdim. Disa mendimtare relevante qe i paraprine doktrines se re Shkendijat e nje nevoje dhe te nje levizjeje drejt nie doktrine te re ishin paraqitur qe me pare. Kete e kishin bere pjeserisht edhe empiristet e edhe racionalistet. Konfrontimi i tyre lidhej me ate se kush e kishte primatin ne dijen njerezore: arsyeja apo empiria (Enoch Stump: 227-279; Nordin 1995: 265-368). Racionalistet kembengulnin se e gjithe njohja mund te arrihej vetem permes arsyes, kurse empiristet primatin e njohjes e gjenin te empiria, prej se ciles buronte e tere njohja dhe ku e gjente edhe arsyeja materien e vet. Nder pararendesit e pozitivizmit, si me relevantet, duhet permendur Francis Bacon, Rene Descartes, Thomas Hobbes, John Locke, George Berkley dhe David Hume. Francis Baconi (1561-1626) njihet si mbrojtes i metodes shkencore dhe se metoden e konsideronte si geles te dijes. Ai i konceptonte si racionalizmin ashtu edhe empirizmin si 66 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture te paplota dhe se vetem nje nderlidhje e tyre mund ta bente komplete dijen shkencore. Per kete ai perpunoi nje metode te re, me te cilen do te mund te fitohej dija. Kjo ishte metoda e vrojtimit dhe eksperimentih e čila kishte nje tingellime moderne, sepse kerkonte verifikimin e konkluzioneve te tij (Krohn 1998:1219). Thomas Hobbes (1588-1679) mendonte se per shkencen ishte e mjaftueshme metoda e vrojtimit dhe perfundimet qe nxirreshin ne forme aksiomash dhe te arsyetuara ne menyre deduktive. Kjo eshte metoda qe Galileo kishte perdorur ne kohen e tij. Mbi kete baze, ai besonte se shkenca duhet, ne fund te fundit, te bazohet ne eksperiencen (Rod 1998: 27- 34). Renne Descartes (1596-1650) kishte per synim te ndertonte nje sistem te njohjes se vertete mbeshtetur vetem ne arsyen njerezore. Per kete ishte e domosdoshme metoda, me te cilen mund te arrihej mendim sistematik dhe i rregullt. Por per Descartes pak fare kishte rendesi eksperienca dhe eksperimenti meqe ai nuk kishte per synim njohjen e pasigurt dhe te kontestueshme, por arritjen e njohjes se sigurt si ne matematike edhe per realitetin dhe per kete i mjaftonte vetem analiza me ane te mendjes. Ai perdori metoden e dyshimit, per te flakur gjithgka qe dihej me pare, per ta rivleresuar pastaj te teren permes konsistences qe do te tregonte nen thjerrezat e dyshimit. Te Descartes epiqendra ishte tek Uni, si qenie racionale. Keshtu, Descartes i vuri themelet e racionalizmit te ri te filozofise moderne (Specht 1998: 4351). 67 John Locke (1632-1704) kishte vene per objektiv te gjente origjinen, sigurine dhe shtrirjen e njohjes njerezore. Arriti ne perfundimin se njohja reduktohet ne ide, ide qe vinin nga objektet e pervojes sone. Idete, qofshin ato te thejshta apo komplekse, vijne tek ne vetem permes shqisave. Prandaj se pari eshte pervoja e ndijimit e pastaj pervoja e pasqyrimit. Njohja e vlefshme varet nga percepcioni yne, i čili mund te jete intuitiv, demonstrativ dhe shqisor, permes te cilit percepcion arrijme te konstatojme lidhjen midis ideve. Per dallim nga Uni i Descartes, Locke ne fokus vuri subjektin (Brandt 1998:104-116). George Berkley (1685-1753) kishte ngritur percepcionin ne nje standard te vete ekzistences, meqe kishte shkruar esse est percipi (te ekzistosh domethene te jesh i perceptuar). Mendimin filozofik te dallimit midis shfaqjes dhe realitetit, e kritikoi Berkley duke theksuar se fizicienet me futjen e metafizikes ne teorite e tyre e erresonin shkencen. Natyrisht, ai kishte per objektiv te mbronte pikepamjen se i tere realiteti eshte unik, qe domethene shpirteror i misheruar te Zoti dhe jomaterial (Enoch Stumpf: 265-270). David Hume (1711-1776) me ashper dhe me prere se te gjithe te tjeret para tij u konfrontua me pikepamjen metafizike. Metafizike asokohe konsiderohej filozofia spekulative, ose ndryshe filozofia e pare, respektivisht ajo pjese e filozofise e čila merrej me perpjekjet per te zbuluar esencen e qenies, ekzistences dhe te jetes. Keto ishin probleme aq te thella e njekohesisht aq te pabazuara empirikisht, sa qe kishin filluar te konsideroheshin si pengese per zhvillimin e shkences. Mendimin e qarte dhe pa ekuivoke kunder vargonjve metafizike asokohe do ta formulonte Hume, i čili, duke permbledhur mendimin e vet lidhur me metafiziken, do te shkruante: " A permban ajo 68 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture ndonje arsyetim abstrakt lidhur me ndonje kuantitet ose numer? Jo. A permban ajo ndonje arsyetim eksperimental lidhur mefaktin dhe ekzistencen? Jo. Atehere, hidhe ne flake: se permbajtja e saj nuk mund te jete asgje tjeter pervegse sofizem dhe iluzion" (Hanfling 1981: 9). Megjithese dukej se mendimi metafizik mori goditjen shkaterruese nga Hume, historia e mendimit tregon se Georg Wilhelm Friedrich Hegeli (1770-1881) rreth gjysme shekulli me pas do ta ringjallte idealin metafizik, duke ir perpjekur te tregonte epersine e saj kundrejt shkencave te tjera. Ideja e absolutit rikthehet ne skenen e filozofise dhe bashke me te ideja e Zotit pushton qiellin e mendimit. Njeriu, natyrisht, mund te arrinte njohjen e ketij absoluti dhe atehere pushonte vete te menduarit. I prire nga idealizmi, sistemi i dijes shkencore e kishte synim ngritjen e dijes drejt njohjes se absolutit (Fulda 1998: 250-269). Keshtu, po kalonin me se dy shekuj kur edhe ne sferen e mendimit konfrontoheshin pikepamjet materialiste dhe ato idealiste, empirizmi dhe racionalizmi, mendimi i bazuar ne shkence dhe mendimi spekulativ. Nderkohe, shkenca vazhdonte te konsolidohej dhe shenonte perparim te panderprere, me gjithe konfuzionin qe i silite mendimi i paqarte filozofik. Pikerisht ne keto rrethana do te shfaqet mendimtari i madh Auguste Comte dhe filozofia e tij pozitive. Konceptualiteti i pozitives Kryevepra e Auguste Comte eshte Kursi i filozofise pozitive (1830-1842). Ne kete veper, se ciles i kushtoi 69 hulumtim dhe reflektim mbi dymbedhjete vjegar, Comte e ka dizajnuar filozofikisht pozitivizmin. Natyrisht, termin filozofi pozitive e kishte perdorur kah fundi i jetes se tij edhe filozofi gjerman Friedrich Wilhelm Joseph Schelling (1775-1854), me te cilin kuptonte mundesine jo vetem negative te absolutit mendor, ideor e pastaj edhe Zotit si ide apo mendim, por edhe njemendesine e pervojes religjioze, te mitit dhe te mbuleses, te Zotit si personalitet etj. (Murtezai 1995: 578- 579). Comte, nderkaq, permes stipulimit, fjales pozitive i jep domethenie tjeter, e nder me relevantet jane: - pozitive eshte e kunderta e fiktives, dhe ky kuptim pershtatet shkelqyeshem per filozofine e re e čila mund te karakterizohet keshtu, per shkak se ajo i kushtohet nje kerkimi i čili njemend eshte i arritshem per arsyen tone; - pozitive paraqet kunderthenien midis i ditur dhe paditur, qe tregon per nje aftesi te tille filozofike qe natyrshem te vendose nje harmoni logjike, si brenda individit ashtu edhe ne kuader te tere bashkesise shpirterore te farefisit; - paraqet tendenčen e pa pushuar qe kudo te arrihet nje grade e precizitetit qe eshte i pajtueshem me natyren e fenomeneve; dhe - kjo filozofi e re ka per objektiv organizimin e jo rrenimin (Comte: 37-38). Ky koncept i pozitives do te paraqes themelin e pozitivizmit ne pergjithesi, e ne veganti edhe si filozofi e shkences. Paraqet bazamentin konceptual dhe semantik te nje qasjeje ndryshe ndaj zhvillimit dhe ndaj filozofise e sidomos ndaj shkences. Nje botekuptim i ri i derivuar nga zhvillimi i shkencave 70 -- Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Ndikim te jashtezakonshem te Comte kishte ushtruar revolucioni shkencor, mbi te arriturat e te cilit ai do te bazonte tere reflektimin e vet. Dhe ai e deklaron qarte se synon per te krijuar nje "sistem te ri, te pandashem dhe gjitheperfshires filozofik" (Comte: 9), qe, sipas tij, ishte pergatitur nga nje ndikim treqind vjegar i kerkimeve shkencore. Filozofia e re tashme e kishte arritur pjekurine e vet (ibid.). Megjithese Comte do t'i shqyrtoje te arriturat me te njohura te kohes te shkencave kryesore, ai si argument kryesor, per te treguar perparimin e deriatehershem, do ta marre astronomine, respektivisht zhvillimin e saj, prej nga ai e nxjerre ne pah kontradikten midis mendimit teologjik e metafizik dhe atij pozitiv, duke provuar se filozofia pozitive ishte vazhde e perparimit intelektual te shoqerise njerezore. Qasja e Comte Duke synuar venien e themeleve te nje doktrine te re filozofike Comte do te implementoje nje qasje tjeterfare nga paraardhesit e tij, nje qasje me ndryshe. Pikembeshtetja e tij metodologjike do te jete kendveshtrimi historik dhe social, natyrisht, me nje theksim te logjikes dhe te karakterit shkencor te te shqyrtuarit (Comte: 9). Venia e theksit te logjika dhe te shkenca tregonte se ai nuk do te mbeshtetej ne spekulime, por ne mjetet me te sigurta qe kishte krijuar dija njerezore, mbi te cilat edhe qendron doktrina e tij pozitive. Kjo qasje e tille i mundesoi vleresimin e drejte te te gjitha te arriturave qe i kishin shenuar shkencat natyrore dhe ato 71 matematikore, por njeherit edhe te gjente mungesat dhe vakumet ne kete zhvillim, sikurse eshte mungesa e theksit te aspekti sociologjik dhe moral, me te cilat edhe do ta pasuroje mendimin filozofik. Comte, pra, nuk kishte per objektiv ta rishikonte kete apo ate filozofi, kete apo ate rryme te saj; e as kete apo ate shkence, ose kete apo ate teori brenda shkencave te ndryshme. Objektivi i tij ishte orientuar kah percepcioni i zhvillimit te njerezimit si teresi. Ai kishte kuptuar se duhej nje qasje e re, e čila do ta kete si objekt zhvillimin intelektual te shoqerise njerezore. Bazen e zhvillimit intelektual ai nuk do ta kerkoje thjesht vetem te nje individ apo edhe te individet me meritore, por kendveshtrimi i tij ka karakter sociologjik: ai i qaset arritjeve intelektuale si teresi, si shoqeri njerezore (Comte: 9 )- Keshtu, qasja logjike dhe shkencore e aspektit historik dhe social, e kishte bere te arrinte deri te njohja e "ligjit te madh...qe ka te beje me tere zhvillimin intelektual te njerezimit" (ibid.). Stadet e zhvillimit intelektual Qasja historiko-sociologjike, bazuar ne logjike dhe ne shkence, do ta goje Comten deri te konstatimi se zhvillimi intelektual i njerezimit kalon neper tri stade kryesore: teologjik, metafizik dhe pozitiv. Stadi i pare, ai teologjik, duhet kuptuar vetem si provizor dhe pergatitor per stadin tjeter, ate metafizik. Stadi i dyte, ai metafizik, qe ne fakt sherben vetem sa per te shuar stadin e pare teologjik, nuk merr kurre ndonje karakter tjeter pervegse karakter kalimtar dhe gradualisht gon deri te 72 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture stadi i trete - ai pozitiv. Ky stad i trete, eshte stadi teresisht normal kur mendimi njerezor behet racional (Comte: 9). Nga kjo shihet se Comte nuk kishte per objektiv te hidhte poshte kete apo ate, t'i kundervihej kesaj apo asaj pikepamjeje, por synonte te gjente bazamentin e zhvillimit intelektual te njeriut si individ dhe te shoqerise njerezore si kolektivitet. Nga qasja e tij, ndarja ne tri nivele, mund te konstatohet se ai tere zhvillimin intelektual e shihte si nje arritje progresive, ku mendja njerezore ngrihej nga stadi i ulet drejt stadit me te larte. Ne vazhdim, qe te rikujtohet me qarte mendimi origjinal dhe menyra e rezonimit te Comte, do t'i paraqes permbledhtas te tria keto stade, prej nga edhe do te behet aparent koncepti i tij ende provokues. Stadi teologj ik Stadi teologjik, sipas Comte, eshte nje periudhe intelektuale e čila, ne vij a te trasha mund te thuhet se karakterizohet nga nje pasion per geshtjet e pazgjidhura, te cilat ishin te rendesise themelore dhe fundamentale. Ne fokus eshte preokupimi per te njohur gjenezen e gdo gjeje dhe shkaqet qenesore. Besohet dhe kerkohet dija absolute, ani se zhvillimi intelektual ende nuk e kishte arritur as nivelin me te thjeshte te shtrimit te problemeve shkencore (Comte: 10). Bazamenti i mendimit teologjik eshte sistematizimi i shfaqjes fillestare te botes, pohonte Comte dhe vazhdonte me tej: ne kete stad njeriu eshte i prire nga tendenca per ta paraqitur njeriun si model dhe per te shkrire te gjitha llojet e fenomeneve me te tilla qe ne vete i krijojme (ibid.). 73 Brenda stadit teologjik shquhen tri faza te ndryshme: fetishizmi, politeizmi dhe monoteizmi. Fetishizmi shenon fazen kur mendimi njerezor cdo objekti te jashtem i atribuonte jete ne analogji me jeten tone, vetem se me energjike. Ne fazen e tij fillestare, mendimi fetishist pak se dallohet nga gjendja mentale e kafsheve te larta. Kurse ne fazen e tij me te larte, fetishizmi karakterizohen nga kulti i yjeve (Comte: 10). Politeizmi shenon fazen e dyte te zhvillimit mendor te njerezimit. Mendimi teologjik dominohet nga spekulimi i lire. Filozofia fillestare kalon ketu shnderrimin me te madh, ne njeren ane, duke i zhveshur gjesendet materiale nga jeta dhe, ne anen tjeter, ne nje menyre te mistershme duke e bartur jeten te qeniet' fiktive te llojeve te ndryshme, nderhyrja aktive dhe e vazhdueshme e te čila ve behet burim i drejtperdrejte i te gjitha dukurive te jashtme dhe me kohe edhe te vete njeriu. Kjo eshte faza e nje zhvillimi shume te begate dhe te larmishem pa pasur ndonje krahasim, dhe prandaj ne kete kohe mendimi teologjik e arrin ndikimin e vet me te madh si ne aspektin shpirteror ashtu edhe ne ate social (Comte: 10-11). Monoteizmi shenon fazen e trete teologjike, ku filozofia fillestare pashmangshem fillon te degradohet dhe ta humbe ndikimin e vet te tmerrshem social edhe pse ajo me shume ishte fiktive se sa reale, si dhe e humbe forcen e vet intelektuale. Nje faktor qe ndikoi ne kete proces eshte fakti se arsyeja, ne menyren e vet te thjeshte tipike, gjithnje e me shume po e cenonte dominimin e mehershem te fantazise spekulative. Ne te njejten kohe, monoteizmi lejon te zhvillohet botekuptimi se te gjitha fenomenet natyrore u nenshtrohen ligjeve te pandryshueshme (Comte: 11). Natyrisht, kjo krijon paragjykime personale dhe pikerisht: "keto paragjykime personale paraqesin pengese per nje 74 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture analize te mirefillte, e čila kerkon nje krahasim racional dhe te paanshem te te dyja fazave te mehershme" (Comte: 11). Duke analizuar arritjen e mendimit njerezor nga faza politeiste deri te ajo monoteiste, domethene nga faza kur njeriu gdo gjeje i atribuonte nje zot deri te krijimi i nje entiteti universal, domethene nje zot i vetem, Comte e konsideron ate si revolucionin e pare teologjik (Comte: 16). Dhe arritja nder shekuj e mendimit teologjik kishte pergatitur kushtet per nje stad te ri, ate te mendimit metafizik. Stadi metafizik Stadi metafizik rrjedhe si nje zhvillim i natyrshem intelektual prej atij teologjik dhe madje edhe ruan shume elemente te ngjashme me te. Nje prej tyre eshte aspirata per te arritur dije absolute. Dallimi me relevante ishte fakti se ne kete stad "ne vend te perdorimit te drejtperdrejte te fuqise mbinatyrore, gjithnje e me teper hehet zevendesimi me entitete ose me abstraksione te personifikuara" (Comte: 14). Nje tipar qe e ben metafiziken te jete si faze transicionale drejt pozitives, eshte ajo se mendimi metafizik me nje inkonsekuence radikale i ruan te gjitha principet baze te sistemit teologjik, e ne te njejten kohe largohet dhe e humb forcen dhe qendrueshmerine qe ishin themel i autoritetit faktik teologjik (Comte: 15). Nje merite e mendimit metafizik eshte fakti se fantazia nuk mbreteron me ne menyre te pacenuar, por percpecioni ende nuk ka arritur te vezhgimi i vertete, e megjithate mund te thuhet - konstaton Comte - se pikerisht ketu vihen 75 themelet e zgjidhjes shkencore te problemeve (Comte: 14), gje qe ka rendesi te vegan te per te krijuar nje atmosfere intelektuale per qasjen pozitive. Ne fazat e ndryshme te zhvillimit te mendimit metafizik kishte varietete ne qasje; keshtu ne fazen e tij fillestare shquhej per aspektin spekulativ, me pas verehet nje tendence per te argumentuar, ne vend se te vezhgohet (Comte: 15). Sidoqofte, sipas mendimit te Comte, metafizika, ne themelet e veta, nuk eshte asgje tjeter pervegse nje lloj teologjie, e čila, per dallim nga vete teologjia, permes disa thjeshtezimeve e shkakton shuarjen e vet, ani se ajo vazhdon ta ruaje provizorisht nje sens per abstraksione. Mendimi metafizik, per shkak te karakterit te vete kunderthenes, pashmangshem arrin ne nje udhekryq, kur ose do te synoje te restauroje pa sukses stabilitetin e stadit teologjik, ose duhet te marre kahe ne nje drejtim negativ qe te mund te shmange tiranine teologjike. Ne kete kuptim, metafizika ishte si nje semundje kronike, e čila natyrshem perfshihet ne zhvillimin individual dhe kolektiv nga femijeria te mosha e rritur (Comte: 15). Comte e rrumbullakon mendimin e vet mbi metafiziken duke theksuar se ajo "e ka dhene kontributin e vet ne nje kuptim negativ lidhur me lulezimin e civilizimit tone modern, duke e thyer gradualisht sistemin teologjik i čili krejt ne fund edhe qe mplakur, pasi qe monoteizmi kah fundi i mesjetes kryesisht vetem e kishte kryer misionin e vet (Comte: 16). Dhe tash, perfundon Comte, mendimi metafizik, i čili ia atribuon vetes se vet te drejten e rezervuar per filozofi, eshte bere pengesa me serioze per konstituimin e filozofise se vertete (ibid.), me te cilen ai kuptonte filozofine pozitive. 76 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Stadi pozitiv Sipaš Comte dy stadiet pararendese, ai teologjik dhe ai metafizik, kane kontribuar ne nje zhvillim progresiv ashtu qe e kane guar arsyen njerezore, e čila gradualisht eshte cliruar, deri te faza perfundimtare - deri te racionaliteti pozitiv (Comte: 16). Fillimisht Comte arrin ne perfundimin se "eshte e pamundur gdo pajtim i qendrueshem midis atyre dy filozofive" domethene asaj teologjike dhe pozitive " edhe sa i perket metodes e edhe sa i perket doktrines (Comte: 31). Karakteristike e stadit pozitiv, qe edhe e shquan nga dy stadet paraprake, eshte se mendimi njerezor heq dore nga te kerkuarit e absolutes, dhe perpjekjet e veta i kufizon per te qene valide per fushen e vezhgimeve reale, e čila eshte baza e vetrne e mundshme per dije realisht te arritshme dhe te pershtatshme per nevojat njerezore (Comte: 16). Mendimi pozitiv kishte nje identitet me vete, dhe dallonte nga rrymat e veganta filozofike, qofte paraprake e qofte te kohes. Per ta shquar kete dallim, Comte shkruante se eshte me rendesi te kuptohet se mendimi i vertete pozitiv ne esence eshte i huaj njelloj si per empirizmin ashtu edhe per misticizmin; dhe pikerisht ndermjet ketyre dy rrugeve ngaterrestare, mendimi pozitiv duhet te gaje perpara (Comte: 19). Berthama e shkencave eshte praktikisht te ligjet e fenomeneve, kurse faktet ne kuptimin e vertete - le te jene sado te begata ne numer dhe te sakta - kurre nuk afrojne digka me teper se sa nje material me vlere (ibid.). Dhe duke pasur parasysh mosndryshueshmerine e ketyre ligjeve, atehere mund te thuhet se shkenca e vertete ne vend qe te ndertohet vetem e bazuar ne vezhgime, gjithmone e ne nje 77 grade sa me te larte tenton te glirohet nga kerkimi i thjeshte dhe ne vend te saj e ve parashikimin racional, qe, ne te gjitha menyrat, paraqet aspektin kryesor te mendimit pozitiv (ibid). Dhe kur arsyeja njerezore e arrin nje pjekuri te tille sa qe hapur mund te distancohet nga detyrat e paarritshme te kerkimit shkencor dhe me menguri ta kufizoje veprimtarine e vet ne fushat e pershtatshme per te kuptuarit tone, kushtet per rregull dhe perparim i permbush ne menyre te kenaqshme, me te plote dhe me te thelle (Comte: 22). Me tej, Comte do te merret me pikepamjet statike dhe dinamike, te cilat shtroheshin sikur ato te ishin te ndara dhe te panderlidhura mesvete, sikur duhej te vlente ose njera ose tjetra. Lidhur me keto, ai shkruante se ne secilen shkence te vertete ekziston nje dallim themelor midis pikepamjeve statike dhe dinamike lidhur me nje objekt, gje qe bejne te mundur edhe per ta shpjeguar (ligjet harmonike) nje fenomen, por edhe per ta parashikuar (ligjet e rrjedhimit) ate. Prandaj, si per shpjegimin ashtu edhe per parashikimin, gjithgka duhet te kthehet pas qe te mund te behet lidhja: cdo lidhje e vertete, qofte statike apo dinamike, qe zbulohet midis dy fenomeneve te dhena ben te mundur edhe shpjegimin e edhe parashikimin. Keshtu, fjala vjen, gravitacioni dhe terheqja e tokes kane bere qe nga ndryshimet e fuqishme prej se pares te mund te parashikoheshin ndryshimet e dobeta te se dytes, gje qe nuk ka mundur te zbulohej nga vezhgimi i drejtperdrejt, edhe pasi ai eshte konfirmuar (Comte: 22). Konstituimi dhe etablimi i mendimit pozitiv e gon Comten te merret me nje aspekt te filozofise se Imanuel Kantit - distincionin midis pikepamjeve objektive dhe subjekti ve (Comte: 24). Per pikepamjen e pare, domethene per anen e jashtme te teorive tona si paraqitje ekzakte e 78 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture botes reale, shkenca jone sigurisht eshte e paafte per nje sistematizim te plote, per shkak te dallimit te pashmangshem midis fenomeneve bazike (Comte: 24-25). Por, sipas Comte, ndryshe qendron puna me pikepamjen e dyte, ate subjektiven, respektivisht me burimin e brendshem te teorive njerezore, te kuptuara si rezultat i natyrshem i zhvillimit tone mental, te dedikuara per plotesimin e nevojave tona te ndryshme. Po qe se dijet tona nuk i lidhim me universin, por vetem me njerezimin, atehere, krejt ne te kunderten, ato tregojne nje tendence spontane per nje sistematike te plote si shkencerisht ashtu edhe logjikisht. Ne rast te ketille nevojitet vetem njohja e nje shkence te vetrne - shkenca humane apo me sakte shkenca e shoqerise, per te cilen ekzistenca jone paraqet edhe parimin e edhe qellimin, dhe ne te cilen studimi racional i botes se jashtme ne nje menyre krejt te natyrshme perfshihet edhe sa i perket metodes e edhe doktrines. Vetem ne kete menyre munden dijet tona pozitive te ndertojne nje sistem te vertete dhe te kenaqshem rezymon ai (Comte: 25). Edhe astronomia, qe per shkak te thjeshtesise se saj objektive dhe plotesise se saj, duket e tille vetem po qe se lidhet me pikepamjet njerezore, sepse krejt e kunderta eshte po qe se e lidhim ate me universin: atehere shihet kjo si teper e paplote. I ketille eshte parimi i pergjithshem i čili do te duhej te vihej ne themel te filozofise se vertete pozitive, jo vetem teorive qe direkt kane te bejne me njeriun dhe shoqerine, por edhe kur eshte fjala per trajtimin e fenomeneve me te thjeshta, te tilla qe ne dukje duken larg prej gjykimeve te perbashketa (Comte: 25). Lufta midis metarializmit dhe spiritualizmit, domethene idealizimit, merrte fund me pozitivizmin. Sado qe ato provizorisht duken te thella, e verteta eshte se ato jane te -- 7 9 kunderta me nevojat reale dhe vlerat ne te gjitha studimet, ato nuk mund te qendrojne, pasi qe qyshkur mendimi pozitiv ka arritur pjekurine e vet sistematike mundet njekohesisht te shuaje te dyja keto iluzione dhe ta mposhte konfliktin e tyre steril, ashtu qe t'i kenaqe te dyja ato nevoja ne pajtueshmeri me realitetin. Hierarkia jone shkencore konform ligjit tone evolutiv tregon se - asnje shkence nuk mund te arrije nje stad te vertete pozitiv perderisa origjinaliteti i saj te mos jete etabluar teresisht (Comte: 84). Argumentimi per arritjen e pjekurise se stadit pozitiv duhet te bazohet ne studimet astronomike (Comte: 85). Ky rol domosdoshmerisht i dominuar nga shkenca astronomike sa i perket perhapjes sistematike te arsimimit pozitiv, qendron ne perputhje te plote me efektin historik te nje studimi te tille, qe deri me tash ka qene forca shtytese kryesore ne revolucionet e medha intelektuale (ibid.). Ketu, pa fije dyshimi, - shkruan Comte - kemi detyren e fundit me te madhe sa i perket zhvillimit te pergjithshem te arsyes njerezore, qe, kur nje here veg ta kete mberritur nje stad te tille pozitiv te te gjithe, duhet te zhvillohet nen ndikimin e nje sistemi te ri filozofik qe drejtperdrejt rrjedhe nga shkenca perfundimtare, e čila nga ky gast vazhdimisht do te qendroje nen mbikeqyrjen e saj normale (Comte: 86). Permbledhje e aspektit historik Edhe nga sa u shkrua deri ketu mund te shihet qarte se kendveshtrimi i Comte eshte aspekti historik, ku ai e gjen burimin e shtjellimit te mendimit te tij per nevojen e konstituimit dhe etablimit te filozofise pozitive, e čila edhe duhet te mbuloje skenen e mendimit njerezor, meqe ajo paraqet stadin me te larte - ate te racionalitetit. 80 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Konteksti i zhvillimit, ne aspektin e zhvillimeve diturore, ka zanafillen te antika: kur qasja pozitive racionale fillimisht e kufizuar ne hulumtim te thjeshte matematikor, nivel ky ne te cilin teologjia nuk deshironte te ulej, filloi te zgjerohej ne te studiuarit e natyres, veganerisht ne formen e teorive astronomike, nje perplasje - midis teologjise dhe mendimit pozitiv - ishte e pashmangshme, si pasoje e kontrastit shkencor dhe logjik qe u zhvillua gjithnje e me shume ndermjet ketyre dy sistemeve ideore (Comte: 31). Periudha e pare e zhvillimin fillestar te mendimit pozitiv ndodhi pikerisht ne regjimin monoteist (Comte: 34), e ketu lindi edhe konflikti midis tyre dhe prijatare ne keto zhvillime ishte para se gjithash astronomia (ibid.). Nese ne fillim e kishte favorizuar, me pas, ne kontekstin e zhvillimit te astronomise, regjimi monoteist po e bllokonte shkencen e vertete (ibid.). Me tej, Comte konstaton: disa shekuj para se shkenca te arrinte ne gjendje sa te gjykonte kundershtine radikale (midis teologjise dhe mendimit pozitiv), filozofia tranzitore e metafizikes provoi qe, nepermes doktrines skolastike dhe monoteizmit, te kufizonte ndikimin e teologjise ne mesjete, duke i parashtruar principet me te larta te krijimit nen ligjet e pandryshueshme, te percjella me nje princip per ndalimin e ndryshimit te tyre. Ne kete kuptim edhe lind nje nderveprim i natyrshem midis principit metafizik dhe atij pozitiv, i čili ishte vetem i llojit tranzitor dhe kishte per funksion pershpejtimin e mposhtjes se njeres dhe triumfin gradual te tjetres (Comte: 35). Keshtu mendimi gjithnje e me teper sistematik hap pas hapi e zevendesoi dogmen mbi shkaqet finale me principin mbi kushtet ekzistenciale (Comte: 36). Dhe duke qene se mungesat natyrore duhet te jene me te medha sa me komplekse te jene fenomenet, —__ 81 atehere mjaftojne vetem zbulimet ne kuader te astronomise per te kuptuar se ne c'shkalle te larte nje gjykim i tille, me nje fuqi te re filozofike, duhet te shtrihen te te gjitha pjeset qenesore te shkences se vertete (ibid.). Projekti i pare matematikor, i bere ne shkollen e Talesit dhe Pitagores, u be pastaj shkaku kryesor i renies se politeizmit dhe ngritjes se monoteizmit. Dhe se fundi rrjedhe edhe sistematizimi modern pozitiv, qe hapur synon drejt nje regjimi te ri filozofik, nisur nga perteritja e madhe e astronomise qe zanafillen e ka te Koperniku, Kepleri dhe Galileo (Comte: 85). Roli i ri i sociales dhe i moralit ne stadin pozitiv Tashme Comte kishte percaktuar detyren kryesore te pozitivizmit, ate qe ajo te inkorporoje ne vetvete edhe qasjen sociologjike dhe moralin, me aderimin e te cilave kompletohej mendimi pozitiv si teresi. "Kriza e pare e madhe e pozitivizmit modern - nenvizonte ai - nxori ne pah se te vetmet teori qe kishin mbetur jashte levizjes shkencore ishin ato morale dhe sociale, te cilat ishin mbajtur ne nje izolim irracional nen sundimin steril te mendimit teologjik- metafizik: te inkorporohen edhe keto teori ne stadin e pozitives eshte prandaj detyra e fundit e mendimit te vertete filozofik (Comte: 43). Dhe Comte do te konstatoje se mendimi teologjik eshte individual dhe kurre kolektiv, kurse "mendimi pozitiv per nga natyra e vet eshte drejtperdrejt social" (Comte: 61) prej nga edhe rrjedhe roli i ri i sociales dhe me kete edhe i moralit. Sepse gjithe dija, respektivisht hulumtimi pozitiv "gjithhere duhet te vendoset ne relacion me organizaten tone dhe gjendjen tone" (Comte: 17), domethene me 82 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture organizimin e shoqerise njerezore dhe me gjendjen e kesaj shoqerie, sepse, ne fund te fundit, pikerisht ne sherbim te njerezimit eshte e tere dija. "Studimi pozitiv i natyres sot, - shkruan Comte, - ka filluar te gmohet pikerisht si baze racionale per veprimin njerezor ne boten e jashtme" (Comte: 27). Mirepo Comte shkonte edhe me tej, duke argumentuar se perfytyrimet, cilatdoqofshin ato, kane karakter shoqeror. Konkretisht ai shkruan: nese perfytyrimet tona duhet konceptuar si fenomene, atehere ato (perfytyrimet) jane jo vetem individuale, por gjithashtu, dhe parasegjithash, edhe shoqerore, pasi qe ato jane rezultat i nje zhvillimi kolektiv dhe te vazhdueshem, elementet dhe fazat e te ciles ne gjithgka qenesore qendrojne te lidhura me njera-tjetren. (Comte: 18). Comte kishte shkuar me larg se te gjithe paraardhesit e tij duke shtruar argumente te qendrueshme: hulumtimi baze shkencor nuk do te jete vetem gjeometrik, mekanik apo kimik e keshtu me radhe, por gjithashtu dhe parasegjithash edhe politik e moral, pasi qe veprimet me te rendesishme njerezore ne te gjitha aspektet do te duhej te perqendroheshin ne permiresimin e natyres se tij individuale dhe kolektive, brenda kufijve qe gjithnje percaktohen nga te gjitha ligjet reale (Comte: 28). Ketu edhe qendron karakteri sociologjik i shkences, pavaresisht fushes se saj konkrete, sepse objektivi final i saj eshte feedbaku pikerisht te shoqeria njerezore. Thuajse ne menyre prof etike Comte shprehej lidhur me harmonine ndermjet kerkimit bazik dhe atij te aplikuar, kur ai theksonte se tendence koherente eshte qe te zhvillohet dhe te perforcohet influenca e filozofise se shendoshe sociale dhe kjo si rrjedhoje natyrale e rendesise se zhvillimit -- 83 te jetes sociale ne civilizimin modern (Comte: 30). Dhe argumentimi i tij ishte i bazuar: meqenese jeta industriale po ze nje vend qendror e mbeshtet fuqishem shoqeria moderne revolucionin e madh shpirteror, qe sot e ngrit arsyen tone nga niveli teologjik ne ate te stadit pozitiv (ibid.). Fuqine e ndikimit social ne hulumtimin shkencor Comte e vinte ne epiqender te gjithgkaje, pasi qe sipas tij "aspekti njerezor, domethene socialja, e vetrne eshte e fuqishme per nje universalitet veprues" (Comte: 43). Sipas Comte terreni tashme ishte pergatitur per nje kthese te madhe, ku socialja dhe e lidhur me te edhe morali, do te beheshin udherrefyesit kryesor. "Shkolla pozitive e čila deri me tash ka qene e huaj per geshtjet morale dhe sociale, e ka pergatitur gradualisht vetveten qe ne menyren me te realizueshme, gjate lufterave revolucionare te tre shekujve te fundit, te parashtroje rregulla normative per te gjitha llojet e studimeve te thjeshta por te verteta" (Comte: 48). Ne mbeshtetje te kesaj, ai shkruante se "filozofia e re parashtron mendimin se qellimi per ekzistencen tone si individuale ashtu edhe sociale eshte permiresimi i vazhdueshem jo vetem i kushteve tona, por gjithashtu dhe para se gjithash edhe i vete natyres sone, deri ne ate shkalle sa ligjet e verteta - si ato te brendshmet edhe ato te jashtme - e lejojne" (Comte: 50). Teza e perparimit mrmd te behet e mjaftueshme filozofikisht atehere kur te jete bere nje gjykim i sakte i pergjithshem i permbajtjes se permiresimit kontinuel te natyres njerezore, qe edhe eshte qellimi kryesor i perparimit njerezor (Comte: 51). Konsideratat e tij lidhur me rolin e sociales ishin prejudikuese: formulimi i teorise sociologjike ne menyre te pershtatshme mund te shpjegoje tere te kaluaren njerezore: kjo eshte menyra me racionale per te shtruar ceshtjen 8 4 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture qendrore dhe ne te njejten kohe per te evituar gdo lloj pasioni ngaterrues (Comte: 51). Socialja nuk do te ishte e mjaftueshme, po qe se nuk do te bazohej edhe ne rolin e ri te moralit. "Morali njerezor ka filluar te marre karakter sistematik, ashtu qe, e mbrojtur nga impulset kalimtare, te parashtroje ne kuptimin e vertete rregulla te pergjithshme per tere ekzistencen tone personale, sociale dhe ekonomike (Comte: 52-53). Natyrisht, nje moral i tille mund te ishte vetem morali qe "bazohet ne dijen pozitive per njerezimin" (Comte: 55). Nje synim aktiv per mireqenien e perbashket duhet parashtruar edhe si menyra me e mire e garantimit te perbashket te lumturise private (Comte: 61-62). Kjo duhet kuptuar si filozofi e re, e čila i njeh domosdoshmerisht te dyja llojet e jetes si percaktuese themelore dhe si ligj te njejte zhvillimor, qe si per individin ashtu edhe per fisin perbehet nga nje perparim i vazhdueshem (Comte: 62). Per filozofine pozitive rendesi te vecante, sipas Comte, ka matematika, te cilen ai e konsideronte si "peshoren e vet te domosdoshme racionale te pozitivizmit" (Comte: 80). Shkencat mbi te cilat bazohej asokohe filozofia e re paraqiste nje varietet si historik ashtu edhe teorik, si shkencor edhe logjik, nje hierarki qe perbehej nga shkencat baze te matematikes, astronomise, fizikes, kimise, biologjise dhe sociologjise. Ketu matematika paraqet te vetmen pikenisje dhe sociologjia te vetmin qellim qenesor per tere filozofine pozitivie (ibid.). Qe te mund te njihet shpejt individi - e me ngadale grupi - me doktrinen e re, gjithnje eshte me rendesi per mendimin pozitiv qe ta zhvilloje regjimin e vet ne takt me zgjerimin e fushes se saj dhe me kohe te ngritet nga stadi fillestar niatematikor deri ne stadin perfundimtar sociologjik, dhe — 85 ndermjet tyre te kalohet astronomia, fizika, kimia dhe biologjia (Comte: 84). Metoda dhe doktrina Nje geshtje tjeter me rendesi qe Comte e ngrit dhe e trajton eshte ajo lidhur me metoden dhe teorine, geshtje kjo e čila derivohej nga kendveshtrimi i tij i ri mbi zhvillimet intelektuale dhe qe domosdoshmerish kerkonte nje qendrim adekuat. Ne vazhdim do t'i parashtroj, ne vija te trasha, pikepamjet pozitive te Comte mbi kete geshtje. Per gjenezen, ose burimin e dijes, te cilen ne e konsiderojme te misheruar ne ne, Comte ka dhene kete shpjegim: "Ajo qe, per shkak te shprehive te ngulitura absolute, konsiderohej si e lindur apo si paraqitje fillestare, ne te vertete ishte arritur si rezultat i nje zhvillimi te ngadalshem, qe ishte nje induksion njekohesisht individual dhe kolektiv (Comte: 20). Mirepo ai kishte kuptuar se metodat, ashtu sikurse konceptoheshin nga filozofet e tjere, ishin te pamjaftueshme per filozofine e re, per gka ai do te shkruaje "eshte fakt se e mjaftueshme nuk mund te ndjehet as logjika induktive ne kimi, fizike dhe para se gjithash ne astronomi, e as logjika e kulluar deduktive - e madje as edhe analiza elementare argumentuese..." (Comte: 82). Dhe Comte do te konkludoje: "Parashikimi racional eshte shtylla vertebrore e shkences, sepse dija e vertete por e palidhur qe perbehet nga faktet dhe jo nga ligjet eshte e pamundur ta drejtojne veprimtarine tone" (Comte: 27-28). Filozofia e re pozitive, qe Comte po ia hidhte themelet, kerkonte edhe nje qasje te re metodologjike. Kete ai e shpreh ne pyetjen e tij paralajmeruese: "(Jka, ne te vertete, 86 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture mund te pritet lidhur me fenomenet sociale ose studimet me pak te komplikuara te jetes individuale, nga nje kulture qe futet ne spekulime komplekse para se paraprakisht ne menyre te vlefshme te jete pergatitur permes nje vleresimi te metodave dhe doktrinave lidhur me fenomenet qe jane me pak te komplikuara dhe me te pergjithshme?" (Comte: 82) Ne radhe te pare, duhej flakur mundesia e arritjes se njohjes absolute dhe per kete do ta merrte per baze pikerisht astronomine. Mbi bazen e studimit qe ai u kishte bere shkencave dhe arritjeve te tyre me te medha, Comte konstatonte se "as mundemi te arrijme njohuri te plote per ndonje fenomen te vegante e madje as te garantohet mundesia qe te njihen te gjitha fenomenet" (Comte: 17). Dhe shembulli me tipik se njohuria jone eshte relative eshte astronomia (Comte: 18), e čila asokohe me mekaniken e Newtonit kishte hedhur perfundimisht poshte astronomine gjeocentrike e čila me shekuj ishte konsideruar si njohje absolute dhe ne fund ishte deshmuar se ishte krejt e paqendrueshme. Me tej Comte do te parashtroje ne menyre te kondensuar mendimet e tij lidhur me metoden dhe doktrinen, respektivisht me lidhjen e teorise me praktiken dhe anasjelltas. Mendimi qe ka per qellim veprimin, nenvizon Comte, gjithnje kerkon nje precizitet adekuat. Ky synim i madh praktik ne te njejten kohe e ben te plote dhe i kufizon rregullat te cilat ne menyre bazike kane te bejne me zbulimin e ligjeve natyrore, sipas kerkeses aplikative, permes percaktimit te shkalles se precizitetit dhe shtrirjes se parashikimeve tona racionale, permasa e sakte e te cilave nuk mund te percaktohet ne ndonje menyre tjeter. Dhe kjo 87 eshte bazamenti i lidhjes midis teorise dhe praktikes (Comte: 29). Teoria dhe metoda, respektivisht shkenca, duhet te lidhet me praktiken njerezore, gje qe edhe perben objektivin e vete shkences, sepse, ne fund te fundit, shkenca synon ta njoh realitetin dhe ta beje te njohur ate per shoqerine njerezore. Pikerisht per kete Comte shkruan: gdo pohim i čili nuk mundet ne menyre rigoroze te kthehet deri ne nje paraqitje te thjeshte ose te pergjithshem te nje fakti, nuk mundet te ofroje ndonje kuptim real ose te kuptueshem. Rruga per zbulimin e ketyre fakteve eshte racionale dhe eksperimentale; dhe qendrueshmeria e tyre shkencore varet nga korrespondimi i drejtperdrejte ose i terthorte me fenomenet e vezhguara. Ne kete kontekst, fillon nje gjendje krejtesisht normale e logjikes (Comte: 17). Keshtu, Comte parashikoi se logjika do te merrte nje rendesi te vegante ne stadin pozitiv. Ai shprehet: "Filozofia e shendoshe nuk e dallon kurre logjiken nga shkenca; pasi qe doktrines dhe metodes ne gdo rast konkret mund t'i jepet nje gjykim i vertete vetem ne pajtueshmeri me relacionet e tyre te ndersjella (Comte: 41). Ne vazhde te pikepamjeve te tij, Comte, pasi qe kishte spikatur se "parashikimi racional eshte shtylla vertebrore e shkences", ai shkruan se parashikimi racional - perben kriterin kryesor te shkences se vertete (Comte: 32). Qe te mund te funksionoje dhe te tregoje qendrueshmeri shkenca nevojiten dy gjera: rregulli dhe perparimi. Comte do ta parashtroje kete pikepamje ne nje lidhje organike dhe te ekuilibruar: "Per filozofine e re, rregulli perben gjithmone nje kusht themelor per perparimin, dhe anasjelltas perparimi behet qellimi i domosdoshem i rregullit" (Comte: 48). Vetem filozofia e tij e re e mbeshteste dhe ngrihej mbi pikepamjen e perparimit te shkences: 88 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture "Vazhdimi i marshimit te dijes pozitive, qe ne parashtrimin e famshem te Pascalit para dyqind vjetesh, - shkruan Comte - ka inspiruar racionalitetin njerezor mbi konceptin e perparimit, koncept ky i čili gjithsesi eshte i huaj per gdo forme te vjeter te filozofise (Comte: 50). Nese do te donim ta permblidhnim mendimin metodologjik te Comte atehere kjo mund te behet me formulimin e tij te famshem: "Mendimi i vertete pozitiv, prandaj, perbehet para se gjithash ne te vezhguarit per te parashikuar, ne te studiuarit e asaj qe ekziston qe te mund te lidhet me te ardhmen, ne pajtueshmeri me tezen e pergjithshme mbi pandryshueshmerine e ligjeve (Comte: 19-20). Domosdoshmeria e filozofise pozitive Gjithe zhvillimi shkencor, respektivisht permbytja e madhe qe kishte ndodhur ne shkence dhe perteritja e saj shume e fuqishme, si rrjedhoje e konfrontimit te pikepamjeve te vjetra dhe atyre te reja shkencore kerkonte domosdoshmerisht edhe nje filozofi te re qe te paraqiste bazamentin e qendrueshem intelektual. Per kete ne voj e Comte argumentonte: "Shnderrimi vendimtar, perkunder rendesise se vet, deri me tash, ne pergjithesi, ka qene i pamundur te behet, si pasoje e mungeses se nje filozofie e čila njemend ishte ne gjendje te jepte bazen intelektuale" (Comte: 44). Nje botekuptim i ri filozofik buronte nga nevoja per ta bere te qendrueshme shnderrimin shkencor dhe per ta mundesuar ruajtjen e rregullit dhe te perparimit, shprehte bindjen Comte. Dhe ai rezonon: U deshmua se perparimi ne 89 te njejten shkalle te larte si edhe rregulli perbejne nje prej dy kushteve bazike per civilizimin modern. Harmonia e veprimit midis ketyre dy rrjedhave objektive...ka guar deri te konstatimi se asgje e madhe si sa i perket rregullit ashtu edhe perparimit nuk mund te behet ne mungese te nje filozofie qe njemend eshte e pershtatshme me te gjitha nevojat tona (Comte: 45). Sepse vetem nje filozofi e re pozitive mund t'ia hiqte shkences vargonjte teologjik dhe metafizik, dhe te hapte perspektivat e reja ne perputhje me nevojat e shkencave. Comte rezymon: Mendimi teologjik dhe ai metafizik, kundershtia midis te cilave as mund te vdese e as te triumfoje njera apo tjetra, por qe te dyja, per shkak te rregullit dhe perparimit jane te pranishme, kjo kundershti duket se do te zgjas derisa nje filozofi t'i kenaqe te dyja, si dhe shkollen reaksionare dhe ate negative t'i beje te panevojshme, ne kohen kur keto jane te fokusuara ne luften kunder njera-tjetres (Comte: 45). Dhe kjo do te ishte nje filozofi e čila do te mund te bashkonte mendimin e rregullit me ate te perparimit, ashtu qe maksimat reaksionare dhe ato negative ne menyre te ndersjelle te neutralizohen (Comte: 46). Ne mungese te kesaj filozofie, ato (teologjia dhe metafizika) mbeten te paafta per ta zgjidhur krizen, por e bejne te mundur qe gjendja e tyre te perjetesohet (Comte: 45). Madje, ato mund te shnderroheshin, ashtu sikurse edhe ishin shnderruar, ne pengese te finalizimit te perparimit te madh qe ishte bere ne shkence. Nje tejkalim i te dyja koncepteve tashme te vjetruara, atyre teologjike dhe metafizike, paraqet filozofia pozitive, e čila jo vetem gjeneron nga ndryshimi i madh, por edhe e mundeson perparimin e vazhdueshem te shkences dhe te te gjithe dijes njerezore. 90 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Duke qene se dija ne pergjithesi dhe dija shkencore ne vecanti nuk kane peshen e duhur po qe se mbeten vetem individuale, por ato behen valide dhe marrin relevancen e nevojshme vetem kur behen kolektive, filozofia e re pozitive gjithsesi duhet ta ve ne epiqender rolin e sociales edhe ne kontekstin e shkences. Dhe Comte shkruan: Koncepti kryesor - njerezimi, ne stadin pozitiv, domosdoshmerisht jep shkak per nje sistematizim te plote mental, e kjo paraqet nje menyre unike te te menduarit pozitiv dhe kjo mund te kompletohet lehte duke e zgjeruar shpjegimin baze nga individi te i tere fisi (shoqeria), gje qe zhvillimet intelektuale ne dy stadet paraprake kane qene te paafte per nje zgjerim te tille, e qe eshte kusht per nje pikepamje sociale. Dhe kjo eshte, ne te vertete, e vetmja qe mund te na jape nje pamje te gjithanshme te realitetit - qofte logjike ose shkencore - pasi qe njeriu nuk zhvillohet ne menyre te izoluar por kolektivisht (Comte: 26). Perfundimi Nje rilexim eshte para se gjithash nje rikujtim. Madje, do te thosha, edhe nje aktualizim. Dhe qofte edhe kaq sa u parashtruan deri ketu, ne vija te trasha, idete themelore te Auguste Comte mund te shihet se pikepamja e tij, ne nje menyre, ende eshte aktuale. Provokuese gjithsesi. Comte pozitivizmin e konceptonte si stadin e racionalitetit njerezor. Keshtu ai e barti idene e racionalitetit nga nje qasje spekulative, ne nje terren te te gjykuarit racional dhe te te vleresuarit shkencor. Duke qene se njeriu nuk ka mjet tjeter per t'i kuptuar dhe shpjeguar fenomenet e ndryshme, perveg racionalitetit te vet, dhe gjithgka tjeter, 91 gdo mjet teknik dhe gdo teknologji, ai do t'i perdor si vegla ne sherbim te nje gjykim racional. Kontributi i Comte eshte i madh dhe i shumefishte. Para se gjithash, ai tregoi ne menyre te bazuar, se njerezimi kishte arritur pjekurine intelektuale. Natyrisht, pasi qe kishte shfrytezuar gjithe potencialin qe kishte mbartur me vete stadi teologjik dhe me pas ai metafizik, te cilat Comte i perceptonte se kishin arritur ne nje ngecje te tille qe tashme ishin shnderruar ne pengesa te etablimit dhe zhvillimit te metejshem intelektual, ne kuptimin nese ato do te mbeteshin dominuese ne qasjen ndaj fenomeneve, me te cilat do te preokupohej njerezimi,qofte ne aspektin shkencor, e qofte ne ate te jetes praktike, politike etj. Po ashtu ai tregoi se dija shkencore dhe sidomos konfrontimi i shekujve XV, XVI dhe XVII kishte nxjerre ne pah pjekurine intelektuale pozitive, dhe se tashme duhej te kryhej edhe detyra e fundit: inkorporimi i sociales dhe i moralit edhe ne veprimtarine shkencore te njerezimit. Ketu, qendrimet e Comte, duken thjesht profetike. Shekujt vetem sa do ta vertetojne parashikimin e tij: roli i komuniteteve njerezore vetem sa ka shkuar duke u rritur ne te gjitha aspektet dhe ne te gjitha fushat e jetes - te shkences, politikes, ekonomise, kultures, avancimit te vazhdueshem teknik e teknologjik, organizimit dhe komunikimit. Sot nuk kemi vetem kompani boterore ekonomike, tregtare, shteterore, politike, ushtarake, por edhe komunitete te fuqishme shkencetaresh, filozofesh, sociologesh, psikologesh, mjekesh etj. Me qarte se kurre, tash duket se roli i komunitetit eshte vendimtar per gkadoqofte, pasi qe me pare duhet te akseptohet nga komuniteti si kusht qe digka te marre validitet dhe vlere. Gjithgka me pare duhet te marre miratimin e komunitetit, si kusht qe te mund te 92 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture aktualizohet, dhe te zhvillohet nje diskurse drejt nje akseptance te pergjithshme. Gjithe arritjet nder shekuj te shkencave te ndryshme, Comte i trajtoi si zhvillim te mendimit pozitiv. Ai hodhi bazat e nje filozofie te re, e čila gjenerohej nga shkenca, i sherbente asaj dhe njeherit e vinte njerezimin, krijuesin e te gjitha dijeve shkencore, ne epiqender. Kjo eshte filozofia pozitive ose pozitivizmi, e čila shprehte arritjen e pjekurise intelektuale te shoqerise njerezore dhe i sherbente perspektives se saj, ngritjes dhe permiresimit te vazhdueshem. Comte provoi se filozofia e kishte humbur mbreterine e saj te vjeter, dhe ne te njejten kohe provoi se ajo ishte krejt e domosdoshme qe te arrihej dhe te realizohej stadi perfundimtar intelektual - racionaliteti njerezor. Ai arriti qe permes astronomise te demonstronte mungesen e dijes absolute te shkences dhe faktin se dija shkencore eshte relative. Nderkaq, ai arriti te mbeshtese fuqishem, se asnje shkence tjeter nuk do te mund te ishte universale, sikur shkenca humane ose sociologjia, pasi qe dija e cilesdoqofte shkence ka nje destinacion te vetem: t'i sherbeje njerezimit per ta permiresuar njohjen e tij, natyren njerezore dhe per te shenuar perparim te vazhdueshem. Sociologjia, e čila do te mund t'i ngerthente ne vetvete te gjitha fushat e tjera te dijes njerezore, ishte fokusi i pozitivizmit dhe ne e shohim se pikerisht kjo ka ndodhur dhe vazhdon te ndodhe edhe sot e gjithe diten ne jeten intelektuale. Qasja sociologjike shenon nje nga ndikimet me te fuqishme te vizionit te Comte. Pozitivizmi shenoi nje hov te ri zhvillimi ne shekullin XX e qe njihet me emrin neopozitivizem ose pozitivizmi logjik. Kjo ishte nje doktrine dhe nje metodologji, e bazuar ne idete thelbesore te Comte dhe te pasuesve te tij, dhe natyrisht e --- 93 thelluar ne disa drejtime. Ne te, shkenca dhe logjika ishin te lidhura, por edhe aspekti social dhe moral, si faktore me ndikim relevante. Roli i metodes dhe i doktrines, lidhja midis tyre dhe me praktiken shkencore e te komunitetit u bene tema debati dhe te nje diskursi filozofik e shkencor, prej nga do te shfaqen edhe ide te shumta, ne pergjithesi ne frymen e pozitivizmit te Comte, nder te cilet duhet shquar Karl Popper, Thomas S. Kuhn, Paul Feyerabend, Imre Lakatos etj., te cilet kane shenuar rezultate dhe njeherit edhe kane nxjerre ne pah mangesi, te cilat mbeten ende sfida intelektuale e shkencore. Pavaresisht kesaj, i tere zhvillimi intelektual pas Comte, mund te thuhet se ka provuar qe idete e tij thelbesore jo vetem ishin, por ende vazhdojne te jene aktuale dhe te ofrojne mundesi te reja zhvillimi si te shkences, ashtu edhe te te gjitha sferave tjera te jetes shoqerore. Krejt ne fund, duhet theksuar patjeter faktin se Comte e ka revolucionarizuar mendimin shkencor e filozofik, ne kuptimin e krijimit te nje dinamike, kapaciteti dhe mundesie zhvillimore, qe vazhdon te gjeneroje zhvillim dhe perparim, dhe ne tere kete ndermarrje teper komplekse njerezimi nga periferia eshte vene ne epiqender te te gjitha zhvillimeve, duke qene se zhvillimi i tij intelektual ka hyre ne stadin e racionalitetit. Literatura baze: Comte, Auguste, 1844. Om positivismen. (Perkthim nga frengjishtja prej Otto Manheimer). Bokforlaget Korpen, shtypur ne MINAB Surtre 1979 (Suedi). ISBN 91 7374 034 9. Literatura e shfrytezuar: 94 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Enoch Stumpf, Samuel: Filozofia, historia dhe problemet. Botoi TOENA, Tirane. Hanfling, Oswald, 1981. Logical Positivism. Basil Blackwell, Oxford. Shtypur ne Britani te Madhe nga Billing & Sons Ltd, London, Guildford, Oxford and C^orcester. ISBN 0- 631-10861-0. Hoffe, Otfried, 1998. De štora filosoferna (Filozofet e medhenj). Botimi ne suedisht, perkthyer nga Joachim Retzlaff. Botuar nga Forum, shtypur nga Centraltrykeriet, Boras. ISBN 91-37-11341-0. Origjinali ne gjermanisht: Klassiker der Philosophie 1,1994 dhe II, 1995. - Krohn, VVolfgang: Francis Bacon, -Rod, Wolfgand: Thomas Hobbes, - Specht, Rainer: Rene Descartes, - Brandt, Reinhard: John Locke, -Fulda, Hans Friedrich: Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Murtezai, Luzha, 1995. Fjalori i Filozofise. Botuar nga Agjencia e Autoreve e Kosoves, Prishtine. ISBN 56-3427- 011-7. Nordin, Svante, 1995. Filosofins historia. Den vasterlandska fornuftets dventyr fran Thales till postmodernism. (Historia e filozofise. Aventyra e arsyes perendimore nga Talesi deri te postmodernizmi). Studentlitteratur, Lund. ISBN 91-44- 31851-0. Nje liber interesant me tensionin midis racionalisteve dhe empiristeve dhe anasjelltas. Literatura e konsultuar: Audi, Robert, ed. 1999. The Cambridhe Dictionary of Philosophy. Second edition. Botuar nga Cambridge University Press, Camridge, UK. ISBN 0-521-63722-8. 95 Lubcke, Poul, ed. 1988. Filosofilexikonet. Perkthyer nga gjermanishtja ne suedisht prej Jan Hartman. Botuar nga Forum, shtypur ne Forum AB, Stockholm. Newton-Smith, W. H., ed. 2001. A Companion to the Philosophy of Science. Botuar nga Blackwell Publishers, Malden, Massachusetts, USA. ISBN 0-631-23020-3. 96 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture CAMAJ - PARATHANES IVENDFORMIMIT TE NEOSTANDARTIT Ledi Shamku-Shkreli Kolege, jemi mbledhe sot perreth Camajt, ndaj Martini s'mund te mungoje. E, me fort se kur flitet per ate vete, ai duhet me qene i pranishem sa here qe flitet per Shqipen - gjuhe amtare e tija dhe jona. Keshtu pra, meqe krye-verb i fjales time sot eshte Shqipja, permasa jone etno-kulturore, ju grish te kthehemi 20 vjet mbrapa ne kohe, ne 2 dhjetor te 1991, ne Seminarin e Salernos kushtuar shtresimeve te shqipes. Ky seminar u gel nga Camaj, pikerisht nga Camaj, dhe nuk eshte gand qe Adolorata Landi dhe Patrizia del Puente zgjodhen ate per me hape nje seminar, i pari i nje kohe kur besohej se fryma e lirise dhe demokracise do ta rimte serish edhe pelhuren tone gjuhesore te ngrire nga diktatura. Thashe pak parit se Camaj sot nuk mund te mungoje, ndaj le t'i ndelgojme kumtet e tij: “Ka rreth njizet vjet qi ne Shqipni po vazhdon progesi i normalizim.it te gjuhes, i čili nuk men parasysh randesine e dialekteve e te historise, ase te dokumentave si: doreshkrime, tekste letrare etj. Teoria themelore qi drejtoi procesin e ndjekun per zbatimin e normes, qi ne te vertete asht vu nejete me dhune, i perket Stalinit. Hoxha (nuni i saj sipas Camajt) ne vend te gjuhes, imponoi praktikisht dialektin e vet, ase ma mire, nji prej nendialekteve te tosknishtes lindore. Cdo variant tjeter gjuhsor letrar u ndalue, ne vegantt ai i veriut. U pengue edhe zhvillimi i tosknishtes tradicionale letrare, ne veganti perbdsja e saj perendimore, qi asht zhvillue ne hapsinen prej bregut shqiptar te Jonit deri ne Peloponez e prej ahj bashkohet me zonat arbereshe te Italis jugore. Ketu asht trashigue nji tradite 98 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture letrare e zgjedhun e tane scjimti, e ngjashme me klimen e bute mesdhetare". Ngula kembe qe per pune te shqipes se perbashket sot Camaj te shprehej vete, ashtu shkipet e pa "dragomaj", per t'ia shkepute kumtet e tij cergave tjetersuese, te cilat vijimisht e permes manipulimesh, e kane cilesuar si hiperlokalist, anti-unitar e anti-kombetar. Porse Camaj eshte nder te rrallet, per te mos thene i vetrni qe iu referohet gjithnje tri koineve sa here rrihet argumenti i normes. Ai deshmon per kete trini si in varietate concordia, apo per Pia dhene fjalen atij vete: "per gati nji gjyse shekulli para ardhjes se stalinizmit, tre variantet letrare jane zhvillue lirskem ne nji simbioze harmonike. Weigand-i, Nahtigal-i, Pekmezi, Xhuvani e deri edhe autore veriore si Fishta e Gurakuqi, keshilluen qi unjisimi i gjuhes zyrtare te mberrihej nepermjet " avitjes " se ketyne varianteve. Kjo gja duhej me u krye jo ne menyre te vrazhde. E ne te vertete, deri ne 1944 shoqnija shqiptare zhvillohej ne nji rreth simbiozet familjare, kulturore e gjuhsore. Ne veganti ne Tirane kryheshin kontaktet e para gjuhesore mes atyne qe perdorojne dialekte te ndryshme; aty kryhet afrimi. Treguesit e ketij afrimi ishte dashte me u ndjeke me kujdes, duke gjete rrugen ma te drejte per unjisimin e gjuhes''. Ne duam ta permbledhim, kumti kryesor i citimit te mesiperm eshte se Camaj, njezet vjet te shkuara, gjykonte se shqipja e perbashket evolutive, do ta kish pase epiqendren e vet te formimit ne truallin sociolinguistik te Tiranes kryeqytet. Natyrisht, mendonte Camaj, do ta kish pase po te mos ja kish žene vendin Shqipja Totalitare. Madje, shton gjuhetari, n'ate truall jo vetem do te latohej entiteti gjuhesor prej miliona replikash kompromise nga qda areal shqipfoles, por po ne ate ame sociolinguistikte duheshin 99 zgjedhur edhe elementet rregullarizuese te induktuara ('Treguesit e ketij afrimi ishte dashte me u ndjeke me kujdes, duke gjete rrugen ma te drejte per unjisimin e gjuhes). Nuk eshte i vetrni Camaj qe e mendon kesisoj. Guiraud ne vitet '70 shkruan: "duhet shqyrtuar mire ligjerimi popullor parizian, qe sot ne fakt eshte ligjerimi popullor i thuajse te gjithe francezeve, apo se paku i atyre qe e perdorin frengjishten ne menyre te natyrshme”. CIfare ndodhi ne fakt ne keto 20 vjet? Per nga pikepamja sociolinguistike gjithe keto kohe levizjesh te lira demografike, Tirana, ne aspekt gjuhesor, nisi te sherbeje si truall prites per nivelet dhe regjistrat e ndryshme gjuhesore qe konvergojne aty si ligjerime ardhese. Saussure pohon se te gjitha gjuhet ardhese do te ndryshojne nen trysnine e sistemit gjuhesor prites; por nuk eshte vetem gjuha ardhese ajo qe ndryshon, pasi edhe idioma pritese peson ndikime nga perplasja me te paren. Keshtu ndodh qe trualli gjuhesor konservativ (i Tiranes) modifikon ligjerimet ardhese, por njekohesisht modifikohet prej tyre. Nga ky "proces alkimik" lind njeri nder nivelet me te rendesishme ligjerimore te Shqipes se Sotme, i čili ne terma bashkekohore perkufizohet si Suhstandarti i Metropolit. Por vini re, eshte shume i rendesishem fakti qe trualli gjuhesor prites i Metropolit ja ka dale ta ruaje karakterin konservativ. Per nga pikepamja strukturore, ky fakt shpjegon edhe pse nje pjese e mire e akomodimeve te sotme te shenjuesve zyrtare, akomodime te cilat kryhen prej ketyre forcave vetestrukturuese, ndjekin shpesh per inerci hulline konservative. Ndaj duke i pare ne geles diakronik, shumica e perftesave te sotme, ndonese rezultojne si inovacione ne raport me normen, ne raport me shqipen vete dhe ne thelb te tyre del se shpesh jane konservacione. Nga ana tjeter, prurjet e shumta e te shumllojshme qofte 100 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture diatopike, qofte diastratike qe derdhen ne Substandartin e Metropolit, jane kryesisht te llojit inovativ. Fakti qe keto inovacione perpunohen ne nje truall gjuhesor, substrati i te cilit, sig e kemi analizuar ne punime te meparshme, eshte me karakter konsevativ, ben te mundur qe neoformat e Shqipes se Sotme te mos jene mutacione por fraktale te metejshme te se njejtes lende historike. Me fjale te tjera duam apo nuk duam ne, Substandarti i Metropolit behet keshtu njeri nder garantet e evolucionit te panderprere te Shqipes Publike, i čili jo rralle rezulton se po korrigjon edhe nderhyrjet e djeshme subjektive ne lende te Shqipes. Ndodhemi perpara nje situate jo vetem interesante nga pikepamja gjuhesore, por edhe historike. Kjo "gjendje" duhet studiuar sa me shpejt, pikerisht se po te shqyrtohet dhe te perkrahet ne kohe, do te shpjere ne forcimin dhe rivleresimin mbi baza reale te kodit gjuhesor mbareshqiptar. Gjithe kjo ngaqe sociolekti, me epersine e tij komunikuese, thyen te gdo idiome ate qe Saussure e quan esprit de clocher - mendesine e izolimit - dhe ve kesisoj ne levizje proceset e uniformizimit objektiv. Z. Ardian Vehbiu, lidhur me domosdoshmerine e marrjes ne konsiderate te ketij entiteti nga studiues dhe planifikues te shqipes shkruan se: "ne te vertete, standardi ekzistues i shqipes e ka potencialin per t'u rishikuar pa guar kjo ne ndonje shkoqje te identitetit gjuhesor dhe kulturor te shqipfolesve; por se gfare do te rishikohet pikerisht, dhe si do te realizohet kjo, varet ne mase te madhe nga gfare eshte adoptuar prej folesve vete pertej llogoreve dialektore, ne ate "rain forest" te biomases se shqipes se sotme, qe eshte Tirana. Me fjale te tjera Substandarti i Metropolit mund te konsiderohet si "gjuhe ne kontakt" qe farkohet ne rastin tone ndermjet dialekteve dhe shqipes standarte te te gjitha 101 stileve, ndaj dhe paraqet nje fond te pasur gjuhesor. Veg te tjerash eshte edhe nje venie ne prove e grama tikes, duke qene se bazohet mbi mekanizma pragmatike qe priren ta thjeshtojne sistemin e kodit formal parashkrues. Saussure defton se "ai qe e krijon gramatiken, e ka ne dore sa kohe s'e ka hedhur ne qarkullim; por qe nga gasti kur ajo permbush misionin e saj duke u bere prone e gjithkujt, kontrolli del dore. Sikur njeriu te pretendonte se po krijonte nje gjuhe te pandnjshueshme, te cilen pasardhesit duhet ta pranonin te pacenuar, ai do t'i ngjasonte nje pule qe kllogkit veze rose: gjuha e krijuar prej tij, me hir a me pahir, do te perfshihej ne rrjedhen qe merr me vete te gjitha gjuhet".. Gjallimi i Substandartit te metropolit eshte nje tjeter element prove ne mbeshtetje te tezes se shqipja, si gdo gjuhe tjeter, zhvillohet permes nje continuum- i gradual evolutiv duke kaluar ne keto etapa: Dialekte Substandart i Metropoliti —» [Shgipe e Njesuar (Standard Neostandart) Kete iter do te kete pase ne mend edhe Camaj njezet vjet te shkuara kur terhoqi vemendjen tek rendesia parake e asaj perziemje te vetvetishme qe ka ndodhe e ndodh prore ne Tirane. Kjo prurje substandarte popullore, e čila mungon krejt ne kodin standart, vijon te ushqeje perdite proceset ristandartizuese te shqipes. Dhe prania e substandartit eshte ne te vertete prani e folesit e madje e nje folesi kolektiv trashendental, i čili eshte bartes i shqipes qe ka qene po dhe i asaj qe do te jete. Gjithe kete trashegimi kodesh stilesh e regjistrash, te shkruar e sidomos te folur, 102 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture tok me tharmin unitar te ardhmenise, Substandarti e ofron pareshtur e permes procecessh mirefilli veterregulluese, ne ristandartizimin e shqipes letrare. Dhe ne fakt matjet e kane deshmuar tashme se ka lindur e po fuqizohet varieteti Neostandart si forme e thjeshtuar dhe e pasuruar e Standartit, qe ka perdorim masiv dhe qe gjuhesisht e kulturalisht paraqitet me i hapur se Standarti, pasi mund te permbushe te gjitha nevojat e komunikimit publik, deri edhe ato praktike e te perditshme. Neostandarti gjendet ne kapercyell te gjuhes se shkruar e asaj te folur. Perberesit e ketij varieteti del se jane: Substandarti i Metropolit + Tiparet e Gjuhes se Shkrimit. Ky rezultat eshte mirefilli pohim i parathanes se Camajt: vendformimi i Neostandartit te Shqipes eshte Tirana Metropol. Po ashtu matjet deftojne se ky Neostandart po realizohet ne plotnine e vet diamezike, pra si ne rrafsh te folur, ashtu edhe ne rrafsh te shkruar. Neostandarti i shkruar eshte ai varietet i shqipes se perbashket me te cilin po identifikohen gjithnje me shume perdoruesit e shqipes, duke filluar nga perdorimi i saj si gjuhe publike e deri te perdorimet vetjake nga nxenes, študente apo shkrues te mesem. Epersia e ketij varieteti ndaj normes standarte qendron pikerisht ne dy tiparet karakteristike te tij: ne prakticitetin e repertorit te tij gjuhesor, me te cilin mund te permbushet nje game mjaft me te madhe situatash shkrimore, pra jo vetem situatat thellesisht formale; - ne aferine qe ngerthen ky varietet me perdorimet e folura dhe me formate trasheguara te tradites. 103 Neostandarti i folur eshte varieteti i Shqipes se Sotme drejt te cilit synojne gjithe ata perdorues qe, duke zgjedhur ta pervetesojne ne te foluren e tyre prestigjin qe ofron gjuha letrare, e deskematizojne dhe e ristandartizojne vijimisht kete te fundit ne perputhje me kushtet e reja social- kulturore. Natyrisht qe Neostandarti i Shqipes se Sotme ka edhe nje gjurme te ndjeshme te pragmatizmit gjuhesor, prej te cilit ne mjaft situata ai paraqitet edhe si i varfer ne rnjete, por kjo geshtje i takon me shume kultures se gjuhes sesa gjuhes vete. Dhe si e tille mund te perballet duke i kundervene mes tjerash nje edukim gjuhesor demokratik, i čili nxit qarkullimin e mjeteve shprehese, te atyre mjeteve te simbiozes se trashegueme - sig e quan Camaj, duke pasuruar ksodore kompetencen e mandej performancen e shqipfolesve. Kolege, ketu e 20 vjet me pare Martin Camaj perfytyroi ringjalljen e unitarizmit gjuhesor ne Shqipen qe pat shkizmuar ideologjia. Parathana e tij shenjoi Tiranen e cliruar si vater te unitarizmit gjuhesor. Njezet vjet me pas, koha po i jep te drejte vegimeve poetike e andrrimtare te atij qe rrefeu se: "ngjarjet qi i kane ra per hiše gjuhes time qene edhe shkaku ma i thelle qi me ka shtye me u marre si shkencetar me gjuhen". Kjo qe po ndodh ne Tirane eshte vetem fillimi i nje reforme nga poshte mbi Shqipen. 104 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture VDEKJA E FJALES NE SHQIPE ESHTE SI VDEKTA E TRUPU Gjeke Gjonlekaj 6 Lufta e Dyte Boterore solli ndryshime te medha sidomos ne Evropen Lindore. "Perdja e Hekurt" e ndau kete kontinent per pothuajse nje gjysme shekulli. Shqiperia pesoi rende nga kjo ndarje. Disa intelektuale ishin te bindur se Diktatura shqiptare do te jete shume e eger. Ata ishin te vetedishem se nuk mund ta perballojne dhunen e sistemit komunist dhe u larguan nga Shqiperia menjehere pas luftes.Shume nga ata u vendosen ne tokat shqiptare ne ish- Jugosllavi, kryesisht ne Kosove. Ata u priten mire nga shqiptaret e vendit. S'ka dyshim se ata dhane kontribut te rendesishem per arsimin dhe kulturen shqiptare ne ato treva. Arsimi shqip pas luftes ishte ne gjendje teper te keqe dhe ndihma intelektuale e shqiptareve nga Shqiperia ishte e rendesishme. Njeri prej atyre pishtareve te arsimit shqip ishte Martin Camaj. Ai dhe disa shqiptare te tjere nga Mbishkodra themeluan shkollen e pare tetevjegare ne Tuz duke perhapur driten e dijes kudo ne trevat tona. Per Martin Camaj nuk kisha degjuar. Nuk e di pse? Ndoshta per arsye se nuk qendroi shume kohe ne Malesi. Per kete intelektual shqiptar mesova ne Kosove, ne fillim te viteve '60 kur fillova mesimet ne gjimnazin e Gjakoves. Intelektualet e Kosoves flisnin me dashuri e rešpekt te Ish gazetare i Zerit te Amerikes 105 vegante per Martin Camaj. Ishte bere shume i njohur me dy veprat e tij poetike: "Nje fyell nder male" dhe "Kenget e vrrinit".Vargjet e tij poetike ishin frymezim per shume poete dhe shkrimtare te Kosoves. Largimin e Martinit nga Beogradi intelektualet e Kosoves e kishin perjetuar si nje humbje te madhe, sepse gjate studimeve ne universitetin e atij qyteti ai kishte bashkepunuar me eliten shqiptare. Te gjithe se bashku vepronin per te miren e kultures shqiptare ne Kosove dhe me gjere. Per Martinin mesova nga profesori im i gjuhes shqipe ne gjimnazin e Gjakoves, Mehmet Surdulli. Ky profesor i nderuar i Kosoves fliste per Martin Camaj me nje dashuri vellazerore. E adhuronte pa mase Martinin dhe veprat e tij, pavaresisht se ishte i ndaluar ne shkollat shqipe ne ish-Jugosllavi ashtu sig ishin te ndaluar Gjergj Fishta, Faik Konica, Ernest Koliqi e shume te tjere. Per shqiptaret ne Kosove dhe me gjere Martin Camaj ishte i vegante, sepse kishte jetuar dhe krijuar me intelektualet me te mire te Kosoves. Ata e nderonin dhe e shikonin si nje yll drite. Tek ai shihnin nje pasardhes te Gjergj Fishtes. Profesor Mehmet Surdulli zgjoi ne shpirtin tim nje dashuri te madhe per Martin Camaj. E kujtoj me rešpekt profesorin tim te nderuar per qendrimin e tij intelektual e atdhetar. Pas disa vjetesh perjetova fatin e Martinit dhe u largova nga vendi. Shkova ne Rome ku disa vjet me perpara ishte vendosur Martin Camaj. Atje takova Ernest Koliqin, mikun tim piktorin, Gjelosh Gjokaj dhe Lin Deline. Isha teper kurioz per t'u njohur me Martin Camaj. Por e gjithe kjo ishte e kote sepse Martini jetonte dhe vepronte ne Gjermani. Ernest Koliqi dhe Lin Delia flisnin shume per Martinin, perveg te tjerash ishte kryeredaktor i revistes "Shejzat". Prej Malesie e deri ne Rome gjithkund perpas tij por nuk e pashe me sy asnjehere. Kaluan disa vjet kur nga Shtetet e Bashkuara fillova korrespondencen dhe 106 -- Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture lidhjet telefonike me kete personalitet te larte te kultures shqiptare. Filluam bashkepunimin serioz. Interesat e bashkepunimit ishin te dyanshme. Per mua kishin rendesi lartesite e tij intelektuale, ndersa per Martinin kishte rendesi diaspora shqiptare e Amerikes dhe perhapja e veprave te tij letrare ne kete komunitet. Ne vitin 1969 kishte marre pjese ne festimet e 60-vjetorit te gazetes "Dielli" ne New York. Ishte larguar me pershtypje te mira nga Shtetet e Bashkuara. Ai kishte lidhje te mira me shume shqiptare te Amerikes, bile edhe me disa amerikane njohes te mire te kultures shqiptare, midis tyre Leonard Fox perkthyes ne anglisht i disa veprave te kultures shqiptare. Lidhjet tona me Martin Camaj u zgjeruan pas Kryengritjes ne Kosove ne pran ver en e vitit 1981. Ai e ndiente shume dhimbjen e Kosoves,sepse Gjermania ku jetonte Martini kishte shume te dhena per kete vend. Te gjitha informatat tona per Kosoven ia komunikonim me telefon ose me shkrim. I benim thirrje per nderhyrje te ndryshme qofshin ato akademike ose politike per shpetimin e Kosoves. Pergjigjja e tij ishte do te bej qka eshte e mundur. Bile sot e kesaj dite e kujtojme nje varg te tij poetik qe na e lexoi ne telefon dhe nuk e di nese eshte botuar ne ndonje veper te tij. Vargu thote: "Nga vrima ku ju futet telin e skuqur, dolen trimat e lirise". Martin Camaj kishte lidhje me shume intelektuale te Kosoves, bile disa prej tyre shkonin per specializime prane Katedres Albanologjike te cilen ai e drejtonte. Ishte intelektual i vertete dhe burre shume i pashem. Bile ne konkursin e bukurise ne Universitetin e Mynihut kishte fituar vendin e pare per 5 vjet me radhe. Ky universitet i njohur evropian e kishte tradite per gdo vjet me zgjedh profesorin me te pashem. Shpesh kam biseduar . 107 me Martinin per kete geshtje. Shqiptaret pohonte Martini jane race shume e pashme, jemi race dinarike e fisit te Ilirise. Kjo eshte dhunti kombetare e jo personale pohonte Martini. Ai ishte kryelarte per Gjermanine dhe geshtjen shqiptare. Gjermania ka dhene me shume albanologe e dijetare te geshtjes shqiptare se gdo vend tjeter ne bote.Pas Shqiperise dhe Kosoves, shqiptaret e Amerikes sipas Martinit ishin faktori kryesor per te ardhmen e kombit tone. Ai ishte nje nder bashkpunetoret e ngushte te gazetes "Dielli" te Bostonit. Ne fillim te viteve '80 filloi vizitat e tij ne Shtetet e Bashkuara. Kur vinte ne Amerike vizitonte shumicen e kolonive shqiptare dhe porosia e tij kryesore ishte mos e harroni gjuhen shqipe. Jepte intervista dhe biseda per Zerin e Amerikes dhe per radiot e gazetat shqiptare. Deshira e tij me e madhe e jetes ishte themelimi i nje katedre universitare per studimet e gjuhes dhe letersise shqipe. Per kete geshtje punuam disa vjet me Profesor Leonard Fox por per mungese financash ky projekt nuk u realizua. Martin Camaj ishte gjuhetar e poet. Bile Profesor Arshi Pipa e pohonte vazhdimisht se Martin Camaj dhe Ndre Mjeda jane te vetmit intelektuale shqiptare, poet e gjuhetar. Martini kishte njohuri te gjera per arbereshet, sepse ne kohen kur vepronte ne Rome, Ernest Koliqi e dergonte per studime dhe specializime ne viset ku jetonin arbereshet. Ai tregonte shume per arbereshet, gjuhen dhe traditen e tyre shqiptare te Mesjetes. Ai e pohonte vazhdimisht se arberishtja eshte nje dialekt i trete i gjuhes shqipe. Pavaresisht se nuk shkroi ne gjuhen letrare kombetare te drejtshkrimit te vitit 1972 ishte dashamir i bashkimit te gjuhes shqipe dhe keto pohime i mbeshteste tek Budi, Bogdani dhe shume shkrimtaret te tjere te Mesjetes. 108 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Per mendimin tim Martin Camaj eshte poeti,shkrimtari dhe gjuhetari me apolitik shqiptar i gjithe koherave. Ne menyre absolute u shmangej komenteve politike per politikanet shqiptare te para ose pas Luftes se Dyte Boterore. Nuk e di pse por kishte nje alergji te madhe per komente politike. Ai edhe Arshi Pipa ishin dashamire te poeteve shqiptare te Rilindjes dhe me v one, por deri ne ate mase qe te mos cenohej vlera e tyre. Nese ndonjeri kapercente kufite duke folur me shume se duhet per Naimin ose Fishten ata nuk e ndjenin veten mire. Martini nuk bente verejtje per krijimtarine letrare ne Shqiperi ne kohen e Diktatures sepse i kuptonte veshtiresite e tyre politike. Ne vitet '80 ishte shume i shqetesuar per gjendjen ekonomike ne Shqiperi sidomos per rajonet e Veriut sic ishte Dukagjini. Disa gjermane qe kishin vizituar Shqiperine i kishin sjellur informata se atje mbreteronte nje mjerim i madh ekonomik. Per asnje problem tjeter nuk e kemi pare kaq te shqetesuar. Per krijimtarine e tij letrare nuk bente komente. Kishte pesuar aq shume ndryshime ne krijimtarine e tij. Ne nje rast filluam te bejme komente per "nje fyell nder male" dhe per "kenget e vrrinit". Ai nderhyri: 'Me mire te mos i kisha shkruar kurre, jam gati t'i quaj kopila". Nuk e pyeta pse dhe nuk beri ndonje koment tjeter. Martini ishte kryelarte per punen e redaktorit te revistes "Shejzat". Si kryeredaktor kam bashkepunuar me pothuajse 40 specialiste te kultures shqiptare, bile shumica nga ata ishin te huaj pohonte Martini. Ai kishte nje dashuri te jashtzakonshme per gjuhen shqipe. Ndjente dhimbje te madhe kur nje fjale e gjuhes shqipe zhdukej dhe zevendesohej kot me nje fjale te huaj gjoja moderne. Martin Camaj e thoshte qartas dhe publikisht: "Kur vdes nje fjale ne gjuhen shqipe vdes digka 109 ne trupin tim". Pra dashuria e tij per gjuhen shqipe ishte absolute. Kishte disa pikepamje personale per shkencen dhe kulturen. Ai pohonte bile here here edhe ne menyre banale se shkenca dhe kultura vijne nga poshte e jo nga lart. Po se ule by...ne karrike, atehere me mire te bejme llafe. Nuk jane shume intelektuale shqiptare ose te huaj qe kane ruajtur aq mire kujtesen e vendlindjes. Kjo pasqyrohet me se miri ne veprat e tij letrare. Jane pershkrime dhe rrefime te gjalla. Martin Camaj ishte profesor shume i nderuar ne Universitetin e Mynihut. Atje realizoi botimin e te gjitha veprave te tij shkencore dhe letrare. Bashkepunoi ngushte me Leonard Fox dhe poezite e tij u botuan anglisht ne Amerike, nga shtepia botuese e Universitetit New York. Martin Camaj shkroi hyrjen per botimin e Kanunit te Leke Dukagjinit anglisht ne vitin 1989. E lavderoi shume kete botim dhe ruajme nje korrespondence ne lidhje me kete geshtje. Martin Camaj ishte oksidental, por edhe oriental. Ai ishte agnostik,edhe pse kishte mbaruar Gjimnazin Jezuit ne Shkoder. Ishte atdhetar ,por dy here ishte martuar me gra jo shqiptare, e para malazeze, ndersa e dyta gjermane.E adhuronte te verteten por me shume te bukuren. Ne pranveren e vitit 1992 "Fondacioni Dede Gjo'Luli" e ftoi per nje ligjerate ketu ne New York, ne lidhje me Kryengritjen e Malesise te vitit 1911. Ishin ftuar edhe Adem Demagi, Mark Krasniqi dhe Jup Kastrati. Komisioni me ngarkoi te flisja me Martinin. Gruaja e tij, Erika, e mori telefonin. Ajo tha se Martini eshte shume i semur dhe nuk flet dot. Por kur mori vesh se jam Une, Martini e mori telefonin dhe foli por me veshtiresi te medha. Jam ne ditet e fundit te jetes tha ai. Po largohem i lumtur sepse te gjitha veprat e mia i botova ashtu sig kisha deshire. E mbylli no Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture telefonin dhe fjala e fundit ishte: "Lamtumire". Mora vesh nga Erika se aty ishte i pranishem Arshi Pipa. Kishte shkuar nga Amerika me iu gjet prane ne gastet e fundit te jetes mikut te dashur Martin Camaj. Dy dite me vone lajmet shqiptare njoftuan se Martin Camaj nderroi jete. Keto jane disa nga kujtimet tona per poetimgjuhetarin^hkrimtarin dhe publigistin tone te madh Martin Camaj. E kujtojme me dashuri e rešpekt dhe sot e kesaj dite ruajme shume kujtime te bukura prej tij. Ne mendojme se Fan Noli e Martin Camaj jane intelektualet me te medhenj shqiptare qe jetuan dhe vepruan pothuajse tere jeten jashte Shqiperise. E kujtoj me dashuri e rešpekt kete kolos te kultures shqiptare dhe shume porosi te tij vellazerore. lil HIJEJAE LETERKEMBIMEVE TE HARRUARA 7 "Nuk te vjen keq prej kritikes se nji plaku pedant qi po t'i baj shqipes s'ate." Niagara Falls, 11 fruer 1958 Fort i dashuni Martin, Me ra ne dore sod bleni 4-5 i Shejzavet edhe ma se pari kendova artikullin t'and. Tue besuem se nuk te vjen keq prej kritikes se nji plaku pedant, po t'i baj shqipes s'ate ndermjet nesh qertimet qi vijojne:... ne buze lumit = ne buze te lumit = buze lumit. Shnjergj = Shen Gjergj. Keshtu ne raset ku e ke permendun ti, ku flitet per Shint (shenjt, shejt); ndersa po te jete emen vendi, edhe ma mire besoj me e shkruem sikur e shqipton vendi, pra Shnjergj, Shnjin, Shijak et. neper = neper. rremye = rremb-: keshtu krejt juga me te drejte etymologjike, sepse, ne mos u rrejsha, vjen prej lat. rapere. gjajes = gjase, si e shkruej un sod, e gjas, si e kam pase shkruem edhe un dikur e si e shkrueni ju, dmth. me theks e jo me -e. nuk rrezikonte e me... = nuk rrezikonte me... neper at kalim te ngushte = shtek, shkalle, rrugice te ngushte, ngushtice. "me qene" = qene; por ata qene. qe = qi: qyshse ka fole shqip Shqiptari e dersa ka per te fole shqip Gega ka thane e ka per te thane QI e kurre qe! E kurre s'i ka rame nder mend nanes, motres e biješ se Geges qi kjo rroke e shkurten mundet me u perziem nder trute e kuj me 7 Per here te pare - nje pjese e leterkembimit mes Mustafa Krujes dhe Martin Camajt, i lidhur me revisten "Shejzat" ku Camaj punonte dhe Kruja botonte. Konsiderate dhe rešpekt te perulur mes dy intelektualeve. Letra e 30 tetorit eshte e fundit, mbasi me 27 dhjetor Mustafa Kruja ndahet nga kjo jete. Te vetmet letra te arkivit te familjes. 112 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture nji rroke te gjate me keto dy shkrola. Kete trazim e krijuen profesoret komunista si A. Xhuvani me shoke krejt nergut per t'ua kujtuem te rijve e te rejave, per t'i gfisnuem e guem ne rrugen e tyne. Te gjitha gjuhet e botes jane plot me fjale qi njeriu, kur asht i poshter si ata profesore, mundet me i marre vesht keq. Populli thote pa kurrfare te keqi, gra e burra, "kush i rrin pemes ne bythet, ai ia han koqet."; nji koqe molle, veze et. et. (Juga e Shqipnij'e mesme). Shkodranit, qi me kete kuptim perdor vetem fjalen kokerr e koqes ia ka kufizuem kuptimet vetem ne nji, sigurisht i tingullon keq e prandej asht gja e arsyeshme me e marre para syshe kete pike; por per fjalet si "qi", te cilat jane te pergjitheshme, jane sakrilegja ndryshimet e sendergjueme. Sume asht synonym me bythe, e me ate te verteten; me gjithe kete, askuj nga katundaret e katundit qi ka kefemen s'i ka shkuem mendja kurre qi i duhej nderruem emni katundit te vet. Gjithashtu as familjes Suma ne Shkoder jo. Tekembramja, po shtoj edhe se per gegnishten e eper, e-ja s'do te kishte gjetun vend aspak n'alfabetin t'one, pse atje nuk ndihet n'asnji fjale. Gjithku ka qene etymologjikisht si shenj i nji zanoreje tjeter, asht kthye mbasandej n'e, por ma te shumten n'i, ase a zhdukun krejt. fluturim = pa theks, per te cillin s'ka fe nevoje. Gjithashtu te smirzi. Me duket se ky theks askund s'ka nevoje me u perdore ne shqipet. njanin = njanin. vehte: nga tri format qi kemi, vete - vehte - vetehe me duket ma e arsyeshme e para, mbasi kemi edhe vete e vetem qi nuk i bajme veh- e s'mund te bahen veteh. thane = thane: e dij se edhe kete e ke dhurate nga profesoret, qi pretendojshin se vete n-ja ase m- ja ia nep tingullin hunduer zanores qi i prin, prandej s'ka nevoje per theks. Kemi plot shembuj qi e pergenjeshtrojne - 113 kete these. Pra edhe shkamb e jo shkamb, dam et. et. dij: te lumte dora! Ishalla edhe Ernestit do t'i mbushet mendja nji dite se diej asht gabim nga gdo pikpamje. Beka? Po atehere Beke, pra, a jo? E Beke Tushi, jo Bek Tushi. Orthografija e nji fjale nuk mundet me qene fonetike ne cdo rase e vend. Thomi Beke - Beka, Gjoke - Gjoka, Dede - Deda, Bibe - Biba et. Pra asht gabim gjithe diten mbasandej me e shkruem Bek...- Gjok...- Ded., e Bib... Te marrim per shembull edhe fjale qi s'jane emna vegore: pese, gjashte, shtate, tete, nande, dhete; e mbrapa, vetem pse e shqiptojme te shkurten tue fole, duhet t'a shkruejme pes burra, gjasht zogj, shtat pula, tet gjela et.? mandej = mbandej (mbasandej); si pastaj (pasandaj) bertitte = ber- .here mba here = ... mbas here. mos ta freskojshin = ....t'a....; a shkruen edhe " mos ti thojshin?". Po bajme ketu nji ushtrim gramatike elementare: ai do te me shohe e te me thote; te na shohe e te na thote; te ju shohe e te ju thote; t'i shohe e t'u thote: kjo asht rregulla e ime. Te shohim tash ate te Xhuvanit me shoke: ata shkruejne te me (pra jo ngjitas teme), te te (jo tete); por ta ( pra keshtu bashke e jo vegas si tjerat!) e ti (keshtu apo t'i?) thote, te na (jo tena), te ju e t'u (apo tu), t'i (apo ti?) e t'u (apo tu?). Po i sheh kontradikcjonet xhuvanore. E ne qofte se Xhuvani do te thonte se te bashkohet vetem me zanoret e jo edhe me bashkzanoret, bukurl, atbote pra jo vetem ta shoh, por edhe ti them e tu them! Apo si e ka profesor'i yne ate rregull te shkrete?! shum = shume. n'at ane e ne kete ane te lumit: shume mire. Por atehere, si e kam shenuem edhe ma nalt, edhe ne buze te lumit ase buze (preposite) lumit. Po me pelqen kete (adj. demons.), se keshtu e shkruej edhe un; por para emnit qi fillon me n 4 -— Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture zanore duhet apostrofuem ket'ane. Kete liber, ket'are, kete e due un. Por edhe ate liber, at'are, ate merre ti. Athue nuk duhen trajtue si njana tjetra ate e kete, ate e kete. kadale = ngadale, dalkadale = dalngadale, kadalekadale ngadalengadale; por ma e ambel e dyta kisha me thane. pranvere = prendvere. per fund te tyne = perfund (prep.) tyne. me iau ...! k? asht ky iau? Nji forme e keqe, trashamane, djalektore e gabueme. Me m'a - t'a - ia (i a, ja) - na e (na a) - ju a (jau) - ua (u a , va). Po e sheh vete gabimin dy fijsh te jau e tre fijsh te iau: asht persone e dyte plurale perdorun per te treten; metathese jau per jua; iau per jau. ngrrye = gerrye; n- asht nji parasite qi kujtoj se s'ka gjetun vend fort as nder fjalore. Te kshilloj pergjithsisht qi tingullin rr t'a perdorish kudo vetem ndermjet zanoresh para e mrapa, se ndryshe, tue qene i veshtire shqiptimi, mbaron ne r. sot = sod. A thue mbas sodi a mbas šoti? E kam rrah kete probleme ke ABETARI I TE MERGUEMIT,f.52; por gabimisht tue fole vetem per pese pare bashkzanore e tue lane jashte... edhe nj'aqe: c - x, g - xh, gj - q, s - z, sh - zh. memzi (kr. simvjet), si forme shkodrane asht e drejte (por jo me mezi, as ne djalekt); vegse etymologjisht kane ma te drejte tjeret qi thone mezi (me + zi) ase (me + te zi). peshtue, nji tjeter forme djalektore per shpetue. mbrrime = mbe- projshin = pr-: mp- asht nji orthografi antifonetike, mbasi edhe sikur t'ishte m-ja jo nji parasit, por etymologjike, grupi mp- asht transformuem ne mb- sikur nt ne nd. bar = bar: arsyen e gjen ne nji shenim te shkrimet qi ju kam derguem per rivisten. massi = mbasi: kurre s'qas fonetik'e shqipes bashkzanore te dumzueme vegse nder disa rasa te pakta zgjedhimi e lakirni. Etymologjisht asht, po, mbas + si; por kudo qi etymologjija bie ndesh me fonetiken duhet te _ 115 ndjekin kete te fundit. gadi (Shkod.) = gati. mos te gjet gja e lige = mos te gjette. viq = vig ( ne qofte se ky asht kuptimi te frasa "me nduke bar viqash". thonka = thanka: dihet se kjo menyre e verbit t'one perbahet prej participit e presentit te verbit pasun; keshtu qi than(e)ka = ka thane. sod e ksaj dite! Kisha me i fale gjithe g'te me kete fale Zoti mue me mujfe me m'a provuem kush se kjo frase, kaqe fort e perdorun sod nder shkrime, gjindet kund ne goje te popullit ase nder shkrime te lashta. Te na thone "ate dite e sod", qi don me thane prej asaj dite e deri sod edhe sod; ase "sod e ate dite" po me kete kuptim. Kurse "sod e ksaj dite" s'e kam ndegjuem kurre e nuk m'a mbush menden. garr = qarr. kurr = kurre. ne heshtjen ma te madhe: "heshtja ma e madhe" asht komparative; per superlative duhet "heshtja ma e madhja", "ne heshtjen ma te madhen". ne mend = nder mend. vshtire = vesh-. n'ate zheg dite: do te jete sigurisht nji frase e popullit; por s'ka as logjike as shije fort. E tash, Martin, mbas gjithe ksaj kerkese qimesh mbi voet, besome se me ka kenaqun mu shpirtin kjo prose pernjimend shqipe prej pendes s'ate. Por mos e le me kaqe.Qertimet, te lutem, m'i merr thjesht per qertime atnore e vetem pse te gemoj e te due. I yti Mustafa Rome, 18/11/ 1958 Fort i dashuni Mustafe, Tash mora letren Tuej dhe po Iu pergjegjem menjihere. Jam kene marak si nuk Iu pergjegja deri tash letres Suej. Pose punes rreth revistes qe po na del per hundesh Prof. Koliqit dhe mue, une pregadis dhe nji spegjalizim n'Universitet qe 116 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture do te mbaroje me mprojtjen e nji teze filologjike. Kryenegsisht punoj prap mbi Buzukun. Drejtimi i studimeve mbi ket auktor qe ndiqet prej £abejt etj. nuk me mbushet mendja se asht i drejte. Interesimi i em tash per tash asht eskluzivisht mbi grafin. Tash po Iu dergoj dhe nji studim temin botue prej Bariqit qe me pat drejtue ne keto probleme. Po me tokon mire qe mos te humbi kohe sa te rrij tue prite emigrimin per Amerike, qe do te shkoje pak gjate per arsye foperacjonit te Nines, qe tash asht mjaft mire. Gencit* i shkruej rregullisht dhe prej te gjithe shokeve te mij qe kam pase deri ne sod asht ma i dashtuni. Na kane afrue disa momente ne jete dhe nji afinitet karakteri ndoshta. Qellimi kryesuer asht te mbrrije atje dhe te fillojme ndoj aktivitet per sigurimin e jetes pse vjetet kalojne. Punen qe me porositet do ta kryej sa ma pare: nuk besoj se ka nevoje permirsimi perkthimi i Juej, mbas gka pashe ne te parin shikim, por sidoqofte do ta shikoj me vemendje. Prof. Koliqi asht jashta Rome dhe ne keto dit kthen. Me tha se do t'Iu shkruente. Artikulli i Juej asht ne shtyp. Perfundoj tue Iu perqafue per se largu. I Juej Martini Te fala shume Angjeles si nga Nina ashtu nga une Roma, 21 /X/ 1957 Fort i dashuni Z. Mustafe, Mora doreshkrimin Tuej mbi parathanjen e Frangut te Bardhe. E kam lexue dhe studjue me vemendje: nder keto nota shifet se sa e njifni Ju gjuhen shqipe. E kemi dergue ne shtyp pse revista do te dali kah fillimi i muejit t'ardhshem. Kam bisedue me Prof. Koliqin qe te botojme dhe nji faqe te 117 parathanjes origjinale, riatyrisht te fotografueme. Jemi shum keq me te holla, por do te bajme g'mos qe ta plotsojme dhe nga kjo ane kete artikull. Mbasi SHEJZAT dalin 64 faqesh po e botojme krejt. Ishalla, na ndihmon Zoti e nuk do te ndalet ky aktivitet i nisun per shkak te pares. Revista asht pelqye dhe ne Kosove prej shum kuj dhe nji profesor me shkruen se kesi aktiviteti lypin prej nesh. Kam dergue vetem tri čope, por duket se jane tue shetite dore ne dore si zakonisht gdo veper interesante. Si do ta keni pa dhe prej Boletinit te Shkencave te Tiranes dhe prej disa botimeve te Shqiptareve ne Jugosllavi, asht ngjalle nji interesim i madh per dokumentat e vjeter te shqipes nder te rijt e sogem. Me vjen mire prandej qe po del ne drite kapak kapak, ma vone shpresojme dhe tansisht, vepra e Juej mbi Frangun e Bardhe. Si Nina si une jemi mire, megjithse me halle ekonomike. Po vijoj specjalizimin tem ne filologjin shqipe. Merrem gjithnji me grafin e shkrimtareve te vjeter mbas drejtimit te dhanun nga Bariqi i shkrete. Qellimi i em asht te mbrrij atje, por nderkaq s'due ta humbi kohen nesa po preš. Kjo pritje do te zgjasi pak ma teper per arsye te operacjonit ase smundjes se grues. Jemi tue u perpjeke te hapim dhe nji kopisteri te vogel private, keshtu qe te dy te kemi dhe nji zanate me jetue dhe atje. Nina gjuhen anglishte e din mjaft mire pse e ka nxane dhe n'Universitet, por dhe une jam tue ia gjete shtekun qe here mbas here te mesoj digka ne te. Prof. Koliqi me tha se do t'u shkruej sa te shlirohet pak prej puneve ma te ngutshme qe ka per dore. Me kaq kesaj here po i nap fund tue Ju urue shendet e pune te mbara; shum te fala dhe Motres Suej Angjeles dhe djalit. 118 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture I Jueji Martini Shume te fala e nderime Ju dhe Angjeles Nina Camaj 119 GEGNISHTJA- MALLKIMI DHE LAVDIA Behar GJOKA Jeta ime asht nji lufte per gegnishten - thote Martin Camaj, nje lufte per mbijetesen, frymen e qenies, te dikurshmen dhe ardhmnine, nje lufte jo me mbete gjalle, por me ruejt te paster fillin e ames se gjuhes dhe artit, mbi te gjitha me shpetue shpirtin krenar te shqiptarit. Camaj, e pa letraren si nje proces te hapur: - Qe perfshin njohjen e letersise se perbotshme dhe shqipe. - Qe ngerthen eksperimentin letrar dhe gjuhesor. - Qe mbetet vetemse nje akt shkrimor autorial. Gegnishtja, per shkrimtarin modern, u shnderrua ne mision kombetar, per te shpetue mazen e parelindun te shkrimit te gjuhes dhe te letrares, ne vater te ekzistences se autorit, madje ne pishtar ndrigues per te mos e vdare udhen ne shterngicat e mugullimes diktatoriale. Pohimi i Camajt, se gegnishtja ishte qellim i jetes dhe artit, ngjan me nje thirrje ekzistenciale, qe sjell prane ligjerimin, letrar dhe gjuhesor, madje qe zbulon vetedijen me mos e pre shtegtimin e gegnishtes, deshmuar ne pese shekuj. Kete rrethane, te sipermarrjes shpirterore dhe jetike, e sqaron J. Lankshi, kur shkruan: Camaj e perdori gegnishten ne baze te nji vendimi dhe vullneti te kjarte e te vetedijshem - me luftue per gegnishten. Pra, gegnishtja, si fakt dhe ligjerim gjuhesor dhe letrar, nga Camaj, eshte perjetuar si aspirate dhe ideal, si fryme dhe kumt ne mbrotje te gjuhes dhe kultures shqiptare. Merita e marredhenies se Camajt me gegnishten dhe gjuhen shqipe, lidhet me faktin se e projektoi ne dy akse: 120 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Se pari: Me tekstin Gramatika e Shqipes, nje pune shkencore e studimit te gjuhes, nje metodike e gjithe varianteve (i njesuar, gegnisht, arberisht dhe toskerisht), ku eshte perfshire ligjerimi i shqipes, pavaresisht kohes dhe hapesires, po kaq me studimin e Mesharit te Buzukut, si dhe me tekste te tjera per gjuhen dhe aspektet te ndryshme te arbersihtes, hodhi themelet e shqyrtimit shkencor te gjuhes shqipe. Ne kete vazhde, madje si shenje e pervecme, eshte hapja e deges se albanologjise ne Mynih, qe geli nje dritare komunikmi te gjuhes shqipe me kulturen perendimore. Se dyti: Shkrimtaria, e gjurmeve te eksperimentih e shprehesise moderne, qe arrin kulme me tekstet Nema, Buelli dhe Palimpsest, ne poezi, qe vjen si zbulim me sinkretiken letrare, me Djella dhe Dranja, kryevepren e Camajt, pa lane jashte vemendjes romanet Karpa dhe Rrathet, si dhe dramatiken e teksteve Loje mbasdreke dhe Kandilja e agjandit, te cilat shenojne nje kurore letrare te autorit, por edhe ne letersine shqipe bashkekohore. Levrimi i gegnishtes, si shkrim shkencor dhe letrar, ndodhi ne vetrni dhe larg atdheut, larg gjasave per ta ndikuar atmosferen letrare, bart shenjterine e nje testamentit me shume tekste letrare per ta lavruar gegnishten dhe arberishten. Shqetesimi se ligjerimi i gegnishtes, ka gjasa te jete pengojce e pranimit te shkrimtarit, paraqitet pa doreza nga Lankshi, kur nenvizon: Gjuha e Martin Camajt mund te jete nji si pengese tjeter ne perceptimin e vepres. Ne kete hulli shprehet edhe Ardian Klosi: rezistenca gjuhesore, shprehur ne ruatjen e gegnishtes letrare per brezat me te rinj, perben nje ndihmese per gegnishten si ligjerim gjuhesor dhe letrar. Kuptohet se levrimi i gegnishtes shumekujt nuk i ka pelqyer, por ka edhe asish qe i deshirojne se Camajt kendoi 121 ne gegnisht pa prajshem. Shkrimi letrar, ne variantin e gegnishtes, perben nje akt unik te cilin lexuesit dhe studiuesit e trajtojne ne linja te perkunderta: A - Linja zvrtare e dy aneve te kufirit, profesorat dhe akademiket e Shqiperise dhe Kosoves, faktin e shkrimit te gegnishtes e perjetojne si nje akt kunder zhvillimit qe ka marre gjuha/letersia shqipe / mbas kodifikimit, me norma dhe rregulla (shpesh te kujton nje rregullore ushtarake). Pasoje e qendrimit, perjashtues te ligjerimit autorial, jane faktet e formulimit te krijimtarise, si autor i se kaluares, si poet vetem i gegnishtes (sikur gegnishtja nuk i perket gjuhes shqipe), si poet cilesor dhe jo si prozator e dramaturg, pra gjithnje duke ia harruar nje pjese te vlerave letrare. Linja e mallkimit te Camajt, per faktin e levrimit te gegnishtes, ka te beje: Me perjashtimin e variantit te hershem, pra te Buzukut, Budit, Bardhit dhe Bogdanit etj. , si dhe e kundrimit te formatit zanafillor te shqipes, vetem me vlera gjuhesore dhe historike. Me shperfilljen e ligjerimit te gegnishtes (arberishtes), qe te shpie tek viti 1972, qe kodifikoi gjuhen shqipe, por realizoje ndalimin e ligjerimit te letersise si variant, e njeherit ndaloi vepren letrare te Fishtes, Pashkut, Zorbes, Reshpes etj. - Me pikesynimin e realizuar ne fshehtesi, perkthimin ne gjuhen e njesuar (te De Rades, Serembes, Dares, ndersa ka shpetuar Z. Skiroi, sepse ka qene anetar i partise fashiste), por edhe te ndonje teksti ne gegnishte. - Me ngritjen e nivelit gjuhesor dhe letrar, nga shkrimtaria e Camajt, duke deshmuar se koineja letrare e gegnishtes jo vetem nuk ka vdekur, por ka shanset e mbijeteses si ligjerimit letrar. Kjo linje, e sheh kete fakture artistike si nje mallkim dhe pengese per t'u perfshire ne rrjedhat e letrave shqipe. Sipaš 122 ---■ Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture gjasash te shpaluara me nentekst dhe ne heshtje, Camaj duke shkruar me kete variant, kinse ka shkuar kunder prirjes se unifikimit te gjuhes letrare, gka ne fakt eshte e vertete ne kuptimin rapsodik dhe jashtegjuhesor te gjuhes shqipe. Pra, ne nivelin e shkrimit letrar (poezi, proze dhe dramatike), ka gjasa qe Camaj ta kete veteperjashtuar veten nga panteoni i letrave shqipe, simbas optikes dhe vizionit te studimtarise zyrtare. Kjo menguri driteshkurter, e titujmbajtesve (te dlet rremojne me kot neper leterkembime dhe thkellinat e biografizmit, me shpresen se do te zbulojne ate qe ne fakt e bartin tekstet letrare), ma teper nuk ka lidhje me shkrimin e letrares. B - Linja jozvrtare, qe ze fill me idene e Arshi Pipes mbi ikjen per shkaqe politike, te autorit, mbi krijimtarine e Camajt, permasat dhe modelin letrar, fakti i ligjerimit ne gegnishte dhe arberishtes (romani Karpa, tek Shkundullima, Fshati me gjuhe te fshehte etj.), nje tipar unik shenon lavdi per shkrimtarin. Lavdia dhe hyjnorja e Camajt, bart shenja jetike per shqiptimin letrar: - Me shpresen se gegnishtja nuk ka « vdekur » pergjithmone. - Me aspiraten qe gegnishtja nuk ka shans ta nderpese rrugetimin. - Me lartsynimin se gjuha e letersise/gjuha e autorit, si shenje e literaritetit, nuk ka gjasa te njesohet me normat e njesuarishtes. Perjetimi i realitetit letrar, estetik dhe gjuhesor, ne variantin e gegnishtes, si dhe me prekla te arberishtes, perben nje shkas per ta shijuar letraren e sendergjuar. Termat, kinse shpjeguese, se i perket shkrimtarit te ekzilit, pra te mergimtarit (te perjetshem), eshte rrekje zgjatuese e perjashtimit, per ta shmangur, Camajn dhe gdo shkrimtar _ 123 qe nuk perfilli zyrtaritetin gjuhesor dhe letrar. Toeria letrare moderne, sugjeron se nuk ka peshe dhe rol paresor vendi se ku ka shkruar nje autor, por gjuha dhe prania e shenjave letrare ne tekstet letrare. Shkrimtaret e ekzilit, pra mergimtaret e perjetshem, sic jane emertuar De Rada, Pashko Vaša dhe Sami Frasheri, ne te kaluaren, Martin Camaj, Bilal Xhaferri dhe Arshi Pipa, ne bashkekohesi, nuk ka gjasa te mbeten perjetesisht ne udhekryqin ekzistencial. Rrethimi i Camajt, pamedyshje i krijimtarise letrare, ne qarkun perjashtues te kesaj pervoje origjinale, pra si nje mallkim i pashembullte, ne historine e letersise shqipe, per faktin e ligjerimit te variantit te gegnishtes, njeherit edhe te lavdise per kete fakt shkrimi. Tekstet e Camajt, qe i shkuan me vetedije, perkunder zyrtaritetit te gjuhes dhe te letersise, e shpetuan gjuhen dhe letersine shqipe nga sterilizimi dhe pertharja si ngjyrim dhe shprehesi letrare. Vetiu zgjerohet gama e problemeve, teksa prekim qendrimin e Camajt, si nje rrugine e munguar, ne shtjellimet akademizmit shqiptar, kur shprehet: Besoj se tue ece krahas gegnishtja e tosknishtja e shkrueme letrare, si dy motra te mira, pa ia pre rrugen njana-tjetres, kane vijue ma me fryt te gje A jne pikat e perbashketa, si nje shteg i lavrimit letrar. Pra, ne keto koine, ku gegnishtja ze fill me Mesharin e Buzukut, e toskerishtes/arberishtes, me E Mbasme e Kershtene te Matrenges, nuk ka gjasa te nderpritet ligjerimi letrar. Ne mungese te atdheut, ne gjallje Camaj e kreu detyren dhe misonin, e mbajti te ndezun kandilen e ligjerimit te gegnishtes, e tani ne amshim u takon lexuesve dhe studiuesve ta lene jashte rrjedhave te letrares ose ta perfshijne ne panteonin e letrave shqipe. Kthimi i Camajt, ligjeruesi dalezot i gegnishtes, por nga ana tjeter kthimi i gegnishtesh do te thote lartim dhe vleresim i krijimtarise se Camajt. Nese vonohemi, koha do ta beje me siguri, por 124 -— Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture bashke me te koha do te hedh ne kosh jo pak shqyrtime, pa i lexuar tekstet e Camajt. Prania si autor i bashkekohesise, qe deshiron ta zbuloje universin, me gegnishten, nje fakt i sproves dhe eksperimentit letrar, unike si gjuheshkrim dhe shqiptim letrar, e ngjizur me vetedije kreative, digka shpeton nga nderi i humbur i letrares se shekullit te kaluar. 125 MBI T'ASHTUQUEJTUNEN "GJUHE TE NJESUAR" Prof. Arshi Pipa (Mecjenese trajtesa e profesor Arshi Pipes, qe po botojme ketu, s'jeli nje gjendje gjuhe e kulture shkrimi nga diaspora, redaksia e gjpkoi te arspeshme te mos vere dore as ne variantin e zgjedhur, as ne drejteshkrim. ) Gramatika shqipe (Albanian Grammar. Harrassovitz, Wiesbaden / 1984) e Martin Camajt ka meriten unike me qene e vetmja gramatike e shqipes e shkrueme ne baze te tradites tanesore te gjuhes letrare shqipe. Zakonisht gramatikat shqipe jane hartue ne njenin ose tjetrin dialekt te shqipes, gegenisht ose toskenisht. Dhe ka pase raste kur auktori asht orvate me krahazue dy dialektet (Gjergj Pekmezi, 1908; Ilia Dilo Sheperi, 1927; Fehime Pipa, 1968). Por vetem Camaj ja ka dale me synkronizue ne nji gramatike krahazuese tri gjuhet letrare ne te cilat shqipja asht shkrue me shekuj; gegenishte, toskenishte, dhe arberishte, nji pune madhore qe nderon auktorin e saj. Veq tri shqipeve letrare te siperpermenduna, sot asht ne perdorim nji variante e katert, "gjuha letrare e njesuar", qe asht shqipja zyrtare e perdorun si ne Shqipni, ashtu ne Kosove. Čili asht qendrimi i Camajt ndaj kesaj shqipeje? Ne parathanien e vet, auktori nuk len dyshim se ai nuk e miraton varianten zyrtare. Camaj permende se korifejt e gjuhesise bashkekohore shqipe, Aleksander Xhuvani, Eqrem Cabej dhe Maximilian Lambertz-i, jane shprehe kunder vendimit te Lidhjes se Shkrimtarevet Shqiptare ne 126 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture vjetin 1952, mbas te cilit toskenishtja u shpall gjuhe letrare - si gjuhe zyrtare toskenishtja u imponue fill me ardhjen ne fuqi te grupit stalinist - titist shqiptar (1944). Vendimi i Kongresit te Drejtshkrimit per sanksionimin e gjuhes letrare "te njesuar" (1972) asht pasoje logjike e ketyne masave politike. Camaj citon Xhuvanin, simbas te cilit gjuha shqipe e perbashket duhej te dilte prej afrimit te dy dialekteve ne menyre evolucionare me kalimin e disa breznive, mbasi "Marksismi nuk pranon shperthime te hoveshme ne zhvillimin e gjuhes" (Stalin). Rrjedhimisht, Camaj i njeh "gjuhes se njesuar" nji vlere konvencionale, ate te nji variante, dhe e trajton si te tille, tue i ba vend vetem nder ushtrimet gramatikore, krahas me tekste gegenishte. A mund te qellohen kater zogj me nji fishek asht nji gashtje methodologjike qe nevojite studim te veqante. Merita e Camajt asht se, me vepren e tij, ka terhjeke verejtjen, me takt dhe pa buje, si i ka hije nji shkencetari, mbi alametin e t'ashtuquajtunes "gjuhe letrare te njesuar". Camaj citon fjalen e urte te Xhuvanit: "Nuk mund te hidhet poshte si gune e vjeter, ose te skutuliqet ne nji muze" gjuha e nji pjese se madhe te kombit. Fjala asht per gegenishten letrare, e čila asht nxjerre jashta qarkullimit. Qysh mund te debohet nga letersia nji gjuhe letrare qe ka vazhdue te lavrohet me shekuj, dhe e čila ka prodhue vepra poetike qe e nderojne kombin shqiptar? Argumenti zyrtar se gegenishtja asht perfshi ne "gjuhen e njesuar" asht genjeshter. Cilido shqiptar qe flet e lexon shqip, kupton menjihere, mjaft t'i hjedhe nji sy nji libri ose gazete te botueme sot ne Shqipni se "gjuha e njesuar" asht nji pilav toskenisht i biberosun me gegenisht sa per sy e faqe. 127 Per me ndihmue lexuesin qe te ndaje pilavin prej biberit, po japim ma poshte nji tabele te ndryshimeve dialektore ne a) fonetike, b) morfologji, dhe c) syntakse.a) te dy dialektet kane te njajten seri zanoresh gojore: a, e, e, i, o, u, y. Mesqendrorja e asht shume e perdorun ne toskenishten, dhe gjindet ne fillim, ne trup, dhe ne fund te fjales: embelsire. Kjo fjale ne gegenishten ndigjohet amelsin. Shembulli tregon se e-ja ndigjohet ne gegenishten vetem ne trup te fjales dhe kur asht e ndjekun nga -1, -r, dhe -n: gogel, kunder, dimen. Se lashti, kjo zanore ndigjohej ne fund te fjales edhe ne gegenishten; por me kohe u zhduk, tue zgjatue, per shperblim, zanoren e rrokjes se mapareshme: kohe shq. koh. Por gegenishtja letrare e sotme e shkruen kete zanore edhe kur nuk e shqipton: gegenishtja shq. gegnishtja, tue i ra keshtu ndesh parimit themelor te drejtshkrimit te shqipes, qe asht me shkrue fjalen ashtu si shqiptohet. Kete koncesion madhor gegenishtja ja ka ba toskenishtes per hlr t'afrimit te dy dialekteve.-Gegenishtja ka zanore te shkurta, te mesme dhe te gjata (disa nendialekte toske, si laberishtja dhe gamerishtja kane ruejte te gjatat). Gjatesia e zanorevet ne gegenishten shenohet me theksin e prehte: a, e, i, 6, u, y. Ne toskenishten theksi i prehte nuk perdoret: ka/ka, fe/fe, dhi/dhi, alo/alo, gur/gur, dy/dy,- Gegenishtja ka gjithashtu zanore hundore, te cilat shenohen me theksin hundor, a, e, i, u, y: la, ve, hi, dru, sy. Keto fjale ne toskenishten tingellojne: le, ve, hi, dru, sy. Gjurma te zanoreve hundore ndigjohen ne toskenishten: ne Devoll, me (G ma) ndigjohet me, ne Himare dalin trajtat gjun, syn. Theksi hundor nuk shenohet ne toskenishten. Nazaliteti asht karakteristike e thuejse te gjitha te folmevet gege, tue e afrue keshtu gegenishten me frengjishten.- Perveg zanorevet te gjata dhe hundore, gegenishtja ka edhe 128 -—" Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture zanore qe jane njikohesisht te gjata dhe hundore. Krištof or id hi, te Kater Ungjillat (1872), shenon me makron te gjatat, me circumfleksin hundoret, dhe me te dy keta shenja zanoret qe jane njiherit te gjata dhe hundore: "Edhe perse shikon teshene qi asht nde sy tyt vella, edhe trane qi ashte nde sy tand nuk e ndien?" ( Matheu VII,3). (^ashtja e drejteshkrimit te hundorevet te gjata asht e koklavitun. Mendimi im asht me perdore shenjin / ~ / (tue e konsiderue kete si kombinim te makronit me shenjin hundor) sidomos ne pjesoren e pakontraktueme te verbavet: me (tue) ba, me (tue) nde, me (tue) gri, me (tue) vu, me (tue) shty, mbasi keto trajta verbale jane kontraktime te trajtave bame (T bere), ndeme (T ndere), etj. Keshtu grafia me gri ruen korrespondencen fonetike me toskenishten per te grire, kurse grafia me gri nuk e ruen.- Zanores gegenishte a hundore i pergjigjet zanorja e ne toskenishte: asht/esht(e), za/ze, lane/lene, lame/leme. Duhet vu ne dukje se zanorja e e theksueme toskenishte ka ne disa te folme toske nji timber hundor. Tue marre parasysh kete fakt, dhe per hir te korrespondences fonetike mes dy dialekteve, asht e keshillueshme qe shenji hundor te perdoret ne toskenishten letrare: ze, jo ze; lene, jo lene, tue kufizue keshtu perdorimin e tepruem te e-s ne toskenishten,- Zanores gegenishte e hundore i pergjigjet ne toskenishte ose nji e, ose nji e: ve/ve, por re/re.Toskenishtja ka nji radhe difthongjesh ma te gjate se gegenishtja, e čila monofthongizon ue, ie, ye ne u, i, y: mue-mu, diell-dill, fyell-fyll. N'anen e vet, toskenishtja i dyrrokezon keto difthongje: mu-a, di-ell, fy-ell. Konstrasti ue/ua asht shume i randesishem ne pikepamje statistikore, mbasi shume fjale e sidomos verba mbarojne me -u(e)/ uar. Mbasi ue odigjohet, gjithashtu i dyrrokezuem, ne Malet e Veriut, ---- 129 gegenishtja letrare e shkruen kete difthong, tue iu afrue kesisoj toskenishtes letrare: thue/thua.- Kontrasti vo/va ne fjale qe nisin me v asht i kufizuem: voj/vaj, vorr/varr, voter/vater.- Nji dallim kryesor mes dy dialekteve asht rotacizmi toske. Aty ku gegenishtja ka nji n ose m zakonisht intervokale, toskenishtja ka nji r: rane/rere, bame/beme. Rotacizmi asht i shpeshte sidomos ne pjesoren e verbavet: lame/lare, leme/lere, shkruem (<-shkrueme) /shkruar, kursyem (<-kursyeme) /kursyer, rritun (<-rritune) /rritur. Rotacizmi asht karakteristike kryesore e toskenishtes.- Toskenishtja shurdhon bashketingelloret e zashme ne fund te fjales, te cilat ndigjohen te zashme ne gegenishten: elb/elp, zog/zok, u dogj/u doq, mund/munt,- Togjet mb dhe ngj, qe ne toskenishten ndigjohen m-b dhe n-gj, gegenishtja i shqipton te padallueme, mm dhe nj. Togjet ng dhe nd 7 te cilat ne gegenishten shqiptohen afersisht si n'anglishten, domethane si nji tingull i posagem, ne toskerishten shqiptohen me nji dallim te lehte te bashketingellorevet g dhe d. Gegenishtja letrare shkruen trajtat toske - tjeter koncesion,- Theksimi i fjalevet nuk asht gjithmone i njajte ne dy dialektet: G ai(aj)/T ai, G nieri/T njeri, G teqe,/T teqe, G babe/T baba.Keto jane ndryshimet fonetike kryesore. Ka edhe tjera, minore, te cilat nuk asht vendi ketu me i tjerre. Te kalojme te morfologjia.b) - Gegenishtja ka ruejte paskajoren, te cilen toskenishtja e zevendson me nji perifraze qellimore: me ba/per te bere, me kendue/per te kenduar. Ky asht nji ndryshim madhor, i čili reflektohet ne fardheshmen gegenishte: kam me ba (kam + paskajore), kurse toskenishtja ka do te bej (do + lidhore), si edhe ne te kaluemen e kushtores: kisha me ba - toskenishtja ka do te beja.- Ndryshojne gjithashtu edhe mbaresat e se tashmes diftore: G qepi, qepe (n), qepe /T qep, qep, qep.c) Ne syntakse, dallimi kryesor qendron ne !30 -- Alternativa- Reviste pershkence dhe kulture perdorimin e paskajores gegenishte ne vend te lidhores toskenishte. Krahazo: "I thashe me marre shenim" me "I thashe te merrte shenim". Ketu ka paralelizem. Por "I thashte me me ba me hanger" duhet ndertue ndryshe ne toskenishten: "I thashe te me bente gati dreken (darken)". Po keshtu, nji fraze kushtore gegenishte, "Me ma fale, s'e marr", ka tjeter strukture syntaktikore ne toskenishten: "S'e marr, edhe po te ma falesh". Ne pikepamje syntaktike, paskajorja perifrastike toskenishte nuk asht e vlerebarabarte me paskajoren gegenishte. Nji fraze, "Me punue asht detyre", nuk mund te kethehet toskenisht "Per te punuar eshte detyre", mbasi kjo fraze asht e mvarun dhe nenkupton nji fraze te pamvarun, te themi, "Jam stervitur per te punuar". Korrespondenti toskenisht i frazes, "Me punue asht detyre", asht "Te punuarit eshte detyre".Dihet se nji gjuhe dallohet nga nji tjeter kryesisht nga struktura gramatikore. Me ndryshimet e siperme, struktura gramatikore e shqipes asht e njajte. Te shohim tash se čila asht struktura e gjuhes se njesuar, shprehje kjo e čila asht synonyme me 'gjuhe te perbashket 1 . Janet Byron, qe ka shkrue nji monografi shkencore mbi "gjuhen e njesuar", Selection Among Alternates in Language Standardization: the Čase of Albanian (1976), citon Androkli Kostallarin, i čili ka qene dhe asht korifeu i "gjuhes se njesuar": "Sistemi fonetik i shqipes moderne letrare... asht perfundimi i zgjedhjes normative te elementevet te perbashketa te dy dialkteve shqipe" (f. 82). Auktorja pershkruen gjenezen e "gjuhes se njesuar" si vijon: Toskenishtja ka perba thelbin origjinal te shqipes se standardizueme. Kur prisat toske moren pushtetin, ata vune ne pah dialektin e tyne te lavruem. Por modelet —__ 131 shume te randesishme te toskenishtes letrare ishin te shumellojshme (fenomen ky qe shpjegohet, nga njena ane, me historine e gjate te perdorimit te toskenishtes letrare, dhe, nga ana tjeter, me origjinen e ndryshme (krahinore) te shkrimtarevet toske letrare). Perpunimi i vetedishem i kesaj variante letrare nen socializmin ka privilegjue disa elemente te ketyne modeleve dhe, ne te njajten kohe, ka transformue dhe njisue dialektin letrar. Perpunimi ne fjale, zgjanimi i funksionevet (sidomos ne lamen politike dhe ideologjike), dhe ndryshimet e bame ne gramatike dhe ne leksik, i kane dhane thelbit letrar toske tipare te cilat, sot mbas tri dekadash planifikimi per reformen, e dallojne ate nga toskenishtja letrare e periudhes fill para Cdirimit dhe para vjetevet te pare te qeverise revolucionare, tue vazhdue ne te njajten kohe varianten letrare toskenishte (63). Simbas auktores, ndryshimet mes toskenishtes letrare dhe "gjuhes se njesuar" permblidhen ne keto pika:l. Gjuha e njesuar ka pranue dy trajta gegenishte: mbaresen e pjesores ne -ues per nomina agentis, si mesues, sulmues, si edhe mbaresen -ueshem per adjektiva si i kuptueshem, i besueshem - trajtat respektive toskenishte jane mesonjes, sulmonjes dhe i kuptuar, i besuar. Pse u eliminua mesonjes? trajta asht arkaike; "gjuha e njesuar" ka mesoj, jo mesonj; ajo, parimisht u shmanget arkaizmavet. Pse jo mesojes, atehere? Kjo trajte i bie ndesh prirjes per njisim te toskenishtes. Nji tjeter arsye asht se mesues, sulmues, kishin fillue te perdoren gjate luftes kunder okupatorit (brigada sulmuese e Mehmet Shehut). Trajta tjeter gegenishte ne - ueshem u adoptue per me eliminue ambiguitetin e trajtes i besuar, qe don me thane jo vetem 'believed', por edhe 'believable 1 : njeri i besuar, 132 -— Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture 'believable man 1 . Perfundon auktorja: "Dobia e ketyne dy huazimeve duhet kerkue ne fund te fundit te disa boshlleqe te toskenishtes, tue perfshi toskenishten letrare" (89).2."Gjuha e njesuar" ka adaptue gjithashtu trajten gegenishte te bashketingellorevet te zashme ne fund te fjales: elb, jo elp, u dogj, jo u doq. Keto jane tiparet gegenishte qe "gjuha e njesuar" ka huajte nga gegenishtja. Vetem keto? do te pyese lexuesi me habi. Auktorja permende edhe disa cikrrime tjera: huazimin nga gegenishtja te peremnit refleksiv i vet(e), dhe te lidhezavet asgjamangut, meqenese, dhe domethane (keto fjale toskezohen te Fjalori i Kostallarit (1980): asgjemangut, meqenese, domethene). Auktores i kane shpetue edhe dy huazime tjera. Ne gegenishten, e zashmja perkon me te zashmen, e shurdheta me te shurdheten G zhduk/ T gduk, G zbraz/ T sbras. "Gjuha e njesuar" ka miratue kete, si edhe mbaresen gegenishte ne -izem-i: komunizem-i - por komunizme-a asht e gjinise femnore te Fjalori i Kostallarit. (Dhe me te drejte: komunizmin e kane ba burrat, jo grate; per grate jane konizmat e ikonat: "Ne shtepira ruhen ende ikona, kryqe qe perdoren si varese nga grate...", "Gjuhe e njesuar". Kater a pese huazime nga fonetika gegenishte, edhe ato per nevoje; asgja nga morfologjia. Dhe kjo na u thanka "gjuhe e njesuar"! Por ndofta "njesimi" duhet kerkuar tjeterkund. T'i hjedhim nji sy Fjalorit te gjuhes se sotme shqipe (1980), hartue nen drejtimin e Kostallarit, me pjesemarrjen e tre redaktoreve (nga te cilet, tue gjykue prej emnavet vetem nji asht gege).Ne parathanien, Kostallari cileson fjalorin si "nje fjalor te ri shpjegues, sa me normativ me nje fjales (vokabular) me te gjere e me sistemor, me frazeologji me te pasur dhe me -- 133 ker kesa ideoshkencore me te larta" (v). Mbi ideoshkencen e fjalorit (vetem stalinizmi ka guximin barbar me perngjite ideologjine me shkencen, te cilat shkojne bashke si maca me miun) ka shkrue nji artikull ne shtyllat e Diellit Anton Logoreci. Une do te kufizohem me disa verejtje mbi norma ti vi tetin, vokabularin dhe frazeologjine.Cashtja e normativitetit nuk me duket se ka nevoje per shume fjale mbas shqyrtimit te struktures gramatikore te "gjuhes se njesuar". "Njesimi" ka te baje me variante te toskerishtes, jo te gegenishtes letrare, plus disa tipare fonetike gegenishte te cilat mbushin boshlleqe dhe bajne qortime ne systemin fonetik te toskenishtes. Keto plotesime dhe qortime e hijeshojne ate ashtu si biberi pilavin, ose si hijeshon kostumin faculeta e xhepit te vogel, e čila mund te sherbeje rastesisht edhe kur kullojne hundet.C^ashtja e vokabularit, domethane e zgjedhjes se fjaleve, percaktohet nga Kostallari si vijon: "Ky fjalor eshte mbeshtetur kryesisht ne lenden gjuhesore te ketyre kater dhjetevjegareve te fundit". Me fjale tjera, vokabulari i Fjalorit i perket "kryesisht" periudhes qe niše me themelimin e Partise Komuniste Shqiptare (1941) deri te data e botimit te Fjalorit (1980). Lexuesit duhet t'i bahet e ditun ne kete pike theoria gjuhesore e nji gjuhetari dikur me shume farne ne Bashkimin Sovjetik, N. Ja. Marr. Simbas tij, gjuha ka natyre klasore; ajo asht n'origjine monopol i priftenvet qe e perdorin "si arme klase" (Lawrence Thomas, The Linguistic Theories of N.Ja.Marr (1975, f. 138). Nuk ka pase kurr nji gjuhe jo-klasore, mbasi gjuha asht nji fenomen superstruktural i percaktuem nga menyra e prodhimit. Cdo menyre prodhimi perfton gjuhen e vet. Parimi i nji familje' indoeuropiane qe degezohet nga nji trung i perbashket asht nji myth, simbas Marr-it, i čili rrezon keshtu me nji te rame spate mbare gjuhesine krahazuese indoeuropiane. Gjuhet perzihen njena me 134 -— Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture tjetren, nuk rrjedhin prej njena tjetres. Keshtu armenishtja asht nji gjuhe hybride, e dale nga perziemja e races jafetike me racen ariane. Nuk asht fjala vetem per huazime te thjeshta, por per efekte gjuhesore kryqezimi racash. Gjithashtu, dialektet nuk jane degezime te nji gjuhe, por gjuhe te tjetersueme me mbeturina gjuhesh tjera; nji dialekt asht "gka vazhdon me mbijetue nga nji gjuhe e pamvarun" (f. 108). Pelasget ishin nji komb jafetik. Shqipja, si edhe armenishtja, perfaqeson "nji faze te ndermjeme mes jafetikes se paster dhe indoeuropeishtes se perkryeme" (f. 119).Menyra se si Kostallari e pershkruen vokabularin e Fjalorit gfaqe ndikesa te Marr-it; vokabulari asht gjuhe klase, gjuha e klases sundimtare. Kostallari e din mire se guri themeltar i shqipes letrare u vu nga nji prift (1555), se fjalori i pare i shqipes u perpilue po nga nji prift (1635), dhe se gramatika e pare e shqipes u shkrue gjithashtu nga nga nji prift (1716). Por mbasi gjuha e priftenvet asht gjuhe klase qe sherben "si arme klase", ai perpiqet me zhduke gjurmat e saja nga fjalori i tij 'proletar 1 . Qe gka shkruen ai vete: "Themelet e gjuhes se sotme letrare kombetare, ne tere sistemin e saj, u hodhen qe gjate Rilindjes... Prandaj caqet historike te leksikut te gjuhes se sotme shqipe dhe te Fjalorit qe po botojme perfshijne periudhen qe nga Rilindja e ketej". Me fjale tjera, letersia shqipe para Lidhjes se Prizrenit - Buzuku, Matranga, Budi, Bogdani, Kodiku i Chieuti-t, Nezimi, Dhaskal Thodri, auktori i Milosaut, Santori e sa tjere - mbete jashta "caqe(ve)t historike" te Fjalorit. "Gjuha e njesuar", per sa i perket struktures gramatikore, asht "gjuhe e gjysmuar"; persa i perket leksikut, asht "gjuhe e gjymtuar".Por "gjuha e njesuar" nuk asht vetem "gjuhe e gjysmuar" dhe "gjuhe e gjymtuar"; ajo asht "gjuhe e --- 135 spastruar". E spastrueme nga gfare? Nga plehnat letrare. Nji shembull asht Fishta. Poeti-prift jetoi ne nji periudhe qe perfshihet mbrenda caqeve historike te leksikut te gjuhes se sotme shqipe. Megjithate, leksiku i tij nuk gjene vend te Fjalori. Lambertz-i, i čili ka perkthye gjermanisht Lahuten e Malcis (1958), ka perfshi leksikun e pasun te Fishtes te fjalori i vet Albanisch-Deutsch VVorterbuch (1954). Po japim disa shembuj: kryqali Christian, shkine Slav woman, mec boy, shmrijak Alpine pasture shepherd, grreg gourd, latrac an animaFs, dheske lure, legite ban. Asnjena nga keto fjale nuk gjindet te Fjalori i Kostallarit. E pra keto fjale jane te popullit, Fishta nuk i ka krijue ato. Ta zame se ai paska qene reaksionuar, dhe, si i tille nuk duhet te baje hije ne letersine shqipe. Por g'faj ka gjuha e tij qe te shlyhet nga Fjalori? Tue shlye gjuhen e tij qe asht e popullit, Kostallari ndeshkon popullin perveg se poetin - shembull tipik i "ideoshkences" kostallariane.(^'kuptim ka fjala shkence per hartuesin e "parimeve teorike" te Fjalorit? Per te shkenca asht e tille kur i sherben ideologjise klasore proletare: "Grupi hartues ka synuar qe shpjegimi te jete sa me i qarte e i thjeshte, pa ulur kerkesat themelore shkencore. Shpjegimet e vleresimet e fjaleve e te shprehjeve mbeshteten ne ideologjine proletare, marksiste-leniniste, ne pozitat e shoqerise sone socialiste" (emfaze e shtueme) (v). Ne te njajten faqe lexohet: "Ne pergjithesi eshte pasur parasysh qe Fjalori... eshte filologjik, gjuhesor dhe jo enciklopedik". Nji fjalor asht gjuhesor kur ne te jepen shenime mbi trajtat e ndryshme dialektore si edhe mbi vendin ku flitet fjala ose shprehja. Keshtu vepron Kristoforidhi ne vepren e vet, Lexison Albano-Ellenikon (1904) (transliterue nga Xhuvani, Fjalor shqip-greqisht (1953). Keshtu veprojne, sado ne mase ma te vogel, auktoret 136 -— Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture e Fjalorit te gjuhes shqipe (1954), nen drejtimin e Kristaq Cipos. Keshtu nuk vepron Kostallari ne Fjalorin qe mban vulen e tij. Nji fjalor asht filologjik kur dallon huazimet, neologjizmat, trajtat e luhatshme, dublonet, etj., tue permbajte gjithashtu shenime gjuhesore, sidomos krahasuese, si edhe shenime historike, te cilat i sherbejne leximit dhe shkrimit te veprave letrare. Asnjena nga keto vegori e as edhe gjurmat e tyne nuk ndeshen te Fjalori filologjik dhe gjuhesor i Kostallarit. Po gfare asht atehere ky fjalor? Perveg se ideologjik, ai mund te cilesohet edhe si fjalor frazeologjik. Frazeologjia jashtezakonisht e pasun e shpeton ate nga nji denim kategorik. Kriteri ideologjik qeverise gjithashtu zgjedhjen e frazeologjise, si do te shohim ma tutje. Por mbasi frazeologjia kapercen tutje e tehu "caqet historike" mbrenda te cilave asht rrase Fjalori, ideologjia ngele e percipte. "Eshte pasur parasysh", - vazhdon Kostallari - "nese fjala ndihmon per thellimin e pastertise se gjuhes letrare shqipe, nese e zgjeron larmine e mjeteve te saj stilistikore e shprehese etj. dhe nese lidhet me shtresat leksikore qe rriten e zhvillohen apo me ato qe rregjohen e shuhen. Ky eshte parimi themelor qe ka udhehequn zgjedhjen e fjaleve dhe te frazeologjise" (emfaze e shtueme) (ix).Dihet se frazeologjia asht element kryesor shprehje' ne gdo gjuhe, por sidomos ne gjuhe, si shqipja, te cilat nuk jane te pasuna me fjale abstrakte dhe me terma shkencore. Njihet gjithashtu vlera e saj ne stylistike. Ma poshte do te kufizohem me shqyrtimin e dy kritereve tjera kostallariane te zgjedhjes: pastertia e gjuhes, dhe aktualiteti i saj.Ne se per pasterti te gjuhes kuptohet purizmi, duhet pohue se Fjalori asht i mbushun me fjale turqishte dhe huazime nga tjetra gjuhe te hueja. Pastertia ne fjale asht e llojit ideologjik. -- 137 Ajo, sikurse bahet e qarte nga kriteri binjak i aktualitetit, qendron, nga njena ane, ne spastrimin e fjaleve dhe shprehjeve qe u shtrembenojne buzet qerberevet te pastertise doktrinare, dhe, nga ana tjeter, ne toskezimin e leksikut dhe te frazeologjise gegenishte. Nji shembull: vathe del me shumesin vithna te Fjalori i Cipos, kurse te Fjalori i Kostallarit del me shumesin vathe. Pse jo vithna? Pse kjo asht trajte gegenishte, dhe, per ma teper, gjindet te Lahuta e Malds. Ferr e parriz jane te dyja fjale gegenishte. E para asht perfshi ne Fjalorin pse korrespondenti sketerre asht fjale me tjeter rranje; e dyta nuk asht perfshi (Cipua e ka) pse toskenishtja parajse ka te njajten rranje. Kriteri asht me pranue fjale gegenishte ose kur korrespondenti toskenisht mungon (me qite, me u de, kupucar, dom, rese, etj.) ose kur korrespondenti toskenisht asht nji fjale me rranje te ndryshme. Me fjale te tjera, pasunimi i Fjalorit bahet per dobi te toskenishtes dhe me tjetersimin (toskezimin) e gegenishtes. Kriteri asht leverdia, dhe fenomeni ka emnin shfrytezim. E pra "ideologjia proletare, marksiste-leniniste" e Tiranes lufton kapitalizmin per mort. Por kur asht puna me shite "gjuhen e njesuar", ideologjia 'proletare' kopjon kallepin kapitalist. Te vime tash te frazeologjia. Shqipja asht gjuhejashtezakonisht e pasun me frazeologji. Ndofta per arsye se frazeologjia gegenishte asht mbledhe e botue ma heret se frazeologjia toskenishte, e para ka ma pah se e dyta. Ne nji fjalor te shqipes, natyrisht, qe te dyja duhen perfshi. Qysh i perfshine ato Kostallari? Ai i perfshine tue fshi frazeologjine gegenishte. Te marrim si shembull verbin me marre, frazeologjia e te cilit zen afer kater faqe te Fjalori i Kostallarit. E njajta folje zen afer nji faqe te Fjalori i Cipos. Ky fjalor regjistron, mes tjerash, keto shprehje: "i merret goja" 'i mbahet goja'; "me merret zani" 'ngjirem'; "me merret 138 -— Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture fryma" 'me zihet fryma'. Qe te tria keto shprehje jane gegenishte edhe vetem gegenishte. Kjo vehet ne dukje tue dhane korrespondentin toskenisht (fjalori asht bazue ne toskenishten). Shikoj Fjalorin e Kostallarit per me pa qysh jane dhane keto tri shprehje. Nuk jane dhane fare. Si shpjegohet mungesa e tyne ne nji fjalor qe i kushton kater faqe frazeologjise se foljes me marre? Pergjegja asht: ato jane shprehje gegenishte dhe vetem gegenishte. Shprehje te ketilla ose nuk figurojne ne Fjalorin kostallarian, ose, kur figurojne, jepen te toskezueme. Shprehja "qit dokrra ne hi" asht, me sa dij une, vetem gegenishte veriore; ne Shkoder ajo ndigjohet "qet dokrra ne hi". Lexuesi qe nuk e din se verbi me qite asht gegenisht dhe vetem gegenisht dhe se dokerr i pergjigjet toskenishtes gjepur, do ta marre shprehjen ne fjale per toskenishte. Toskezimi i shprehjes ne kete rast ka emnin mashtrim. Nji tjeter rast mashtrimi asht pjesorja e po kesaj folje': i qitur. Shembujt e dhane nga Kostallari jane: trim i qitur, puntor i qitur, etj. Por keta shembuj jane idiomatike vetem ne gegenisht. Cipua rregjistron: "trim i qitun" 'trim me flete'. Cipua ban dallimin, nuk i mohon gegnishtes gka asht vetem e saja. Kostallari nuk ban dallimin, ai ban "njesimin". "Njesim" ketu don me thane pervetesim. Pushtuesi i njeh vetes te drejten e plagkitjes se gjuhes se te pushtuemit. Gjuha jote ishte jotja; tash asht imja. Dhe derisa asht imja, asht ne tagrin tim ta perdori si te me leverdise mue. Fenomeni mund te pershkruhet si imperializem (kolonializem) gjuhesor krahinor. Nga g'asht thane deri ketu del qarte se politika e t'ashtuquejtunit "njesim" te gjuhes letrare asht nji politike _ 139 njiheri rrafshimi dhe spastrimi. "Njesim" dhe rrafshim jane koncepte te ndryshme qe 'ideoshkenca' e Tiranes ngaterron qellimisht tue u hjedhe pluhun syvet. Rrafshim asht nji metafore per uniformizim - terma zyrtare per kete ne gjuhesine staliniste asht normativizim. Tirana asht specializue ne perdorimin e nji nomenklature ne te cilin derri quhet daje dhe ideologia shkence. Ne romanin e vet, Pashalleqet e medha, Ismail Kadareja pershkruen mjeshterisht 'truallzimin' (terma e tij per rrafshimin) e krahinavet rebele qe perandoria turke ka vendose me i bitise: Keta njerez s'kishin me gjuhe te veten, zakone, ngjyra, dasma, valle, alfabet, histori, kalendare, kronika, apo gojedhena. Gjithcka kishte humbur. Kujtesa e tyre ishte lemuar ngadale, gdo gje ishte fshire, ashtu si ajo rrafshira... (Rilindja, 1980, ff. 155-56). Ne kete roman Kadareja alegorizon politiken staliniane te rusifikimit te Bashkimit Sovjetik. Styli hyperbolik stigmatizon hypokrizine e parulles staliniane se "socializmi asht internacionalist ne permbajtje, por nacionalist ne trajte". Rusifikimit te kombevet te ndryshme te Bashkimit Sovietik i pergjigjet toskezimi i Gegenise ne lamen gjuhesore. 'Krahazimi eliptik' (Gramsci) nenkupton se dy dialektet jane ne te verteten dy gjuhe. Parne se Marr-i e konsideron dialektin si gjuhe te goroditun nga perziemja me nje tjeter gjuhe. Dhe parne gjithashtu se, simbas tij, shqipja asht nji gjuhe hybride. Kostallaret shqiptare qe kane rrafshue gjuhen shqipe tue e spastrue njikohesisht nga lera gegenishte, jane dishepuj te Marr-it. Ata nuk mund te shpallen si te tille mbasi Stalini, ne nji radhe artikujsh mbi gjuhen (1951) e dermoi t'ashtuquajtunen "shkence 140 -- Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture kaukaziane" te Marr-it, tue hjedhe poshte theorine e tij se gjuha asht klasore dhe superstrukturale. Qendrimi i Kostallarit ndaj gjuhes asht ne themel klasor, dhe manipulimi i tij i gramatikes shqipe me spastrimin e trajtave gegenishte ka shtampe te dukeshme staliniane. Verbi 'spastroj' perkufizohet te Fjalori si vijon: "heq papastertine e mbeturinat qe kane žene vend ose qe jane perzier me digka" (emfaze e shtueme). Simbas Marr-it, dialektet jane "perziemje te gjuhes standart...me mbeturina gjuhesh tjera" (emfaze e shtueme) (L. Thomas, op. cit., f. 108). Kadareja ka kuptue se per kostallaret gegenishtja asht nji gjuhe e perdhosun, e čila perlyen shqipen e vertete qe asht toskenishtja. Kendej huji i tij kunder kostallarevet qe cfaqet, mes tjerash, me perdorimin e tij shume te shpeshte te fjaleve dhe shprehjeve gegenishte. Pashalleqet e medha asht nji roman mbi Ali Pashe Tepelenen dhe mbi deshtimin e andrres se tij me krijue nji Shqipni te pamvarun. Ai deshtoi pse nuk qe i zoti te ndermerrte "(krye)ngritjen e nje shteti kunder nje stershteti". Ate mundi ta bante nji Skanderbeg ne mesjete, dhe nji tjeter ne kohnat tona: "Ai do te vinte, i pritur nga shekujt per te ribere ate qe u zhbe pas vdekjes se Skenderbeut" (97). Shpoti e holle apo lajke kurtizani? Njena edhe tjetra. Pa keto pehlivanlleqe, Kadareja nuk do te kishte munde me shkrue gka vijon:Procesi i shkombetarizimit te plote ose te pjesshem te popujve, qe ishte detyra kryesore e Arkivit Qendror, behej sipas doktrines se vjeter sekrete te "Kra-Kra- se" dhe kalonte neper pese faza kryesore: e para zhdukja fizike e rebelimit; e dyta, zhdukja e idese se rebelimit; e treta, zhdukja ose gjymtimi i kultures, artit, zakoneve; e katerta, zhdukja ose gjymtimi i gjuhes, dhe e pesta, zhdukja ose dobesimi i kujteses kombetare.Nga te gjitha keto, faza 141 me e shkurter ishte zhdukja fizike e rebelimit, qe s'ishte gje tjeter vegse lufta, kurse faza me e gjate ishte zhdukja e gjuhes, ose Nul-gjuha, sig quhej ne terminologjine e re.Ne nje raft te rende prej bronzi ishin dosjet e gjuheve te vdekura. Ato ishin te trasha, por shumica e fleteve te tyre ishin te shuara me kujdesin me te madh. Ishin shuar fjalet e fjalorit, rregullat e gramatikes dhe te sintakses gradualisht, sipas rrallimit ose zhdukjes se tyre dhe ne fund ishin shuar shkronjat e alfabetit, reketima e fundit e gjuhes se shkruar, pas se ciles vertetohej vdekja e saj e plote. Atehere, fill pas kesaj fillonte progesi tjeter akoma me i gjate e me i mundimshem, zhdukja e gjuhes se folur, i čili gjithashtu kishte nenfazat e tij.Per nje kohe te gjate kishte pasur dy korente te kunderta ne lidhje me ruajtjen ose jo te dokumentacionit per gjuhen qe duhej te vdiste. Nje pale thoshin se, se paku, ne dosjen unikale te Arkivit Perandorak mund te ruhej gjuha, te tjeret ngulnin kembe qe kjo s'i hynte ne pune askujt dhe, veg kesaj, linte mundesi ringjalljeje te ish-gjuhes. Korenti i dyte kishte fituar me ne fund. Ithtaret e ketij korenti kishin gjetur ne kronikat e vjetra rastin e ringjalljes se nji gjuhe, te cilin kronistet e kishin quajtur me tmerr "Gjuhe-Krisht". S'dihet si ndodhi, shkruanin ata, qe nje gjuhe e vdekur prej kohesh u shfaq perseri mbi fetyre te dheut. Me kete faqe te kronikes ne duar, ata qe kerkonin zhdukjen e krejt dokumentacionit te gjuhes, e paten lehte ta fitonin ne fund polemiken, qe kishte vazhduar gati dhjete vjet.Ne dosje te vegante ishte shenuar gjithe pervoja e degradimit: krahasimi gdo vit i fjaloreve, ku fjalet rralloheshin si gjethet ne nentor, rrenojat gramatikore, atrofizimi i pjesezave, sidomos i parashtresave, dhjamosja e sintakses. Gjuha dalngadale fillonte e trashej si e folura e nje njeriu belban. Nje gjuhe e tille ishte praktikisht e 142 -— Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture pademshme, sepse ajo, ashtu si nje grua me miter te hequr, humbte aftesine per te pjelle vjersha, tregime, legjenda.Ne kete pike quhej e kryer nje nga fazat kryesore te progesit te gjuhezhdukjes. Pertej saj fillonte faza e metejshme: ftohja e gjuhes. Atje ishte fillimi i kaosit, pergartjes, gjersa vinte renia e gjuhes ne koma, qe ishte edhe grahma e fundit e saj. Duke shfletuar kronikat e hereshme, qe flisnin per agonite e gjuheve, funksionaret e rinj energjike te Arkivit Qendror enderronin kthimin e atyre koheve te mundesive te medha. Mirepo pas disa vjetesh pune ne Arkiv ata e kuptonin se vetem plakja e nje gjuhe hante jete te tera brezash njerezore, pa le pastaj vdekja e saj. Ata bekonin fatin qe shteti kerkonte gjithmone e me pak, madje nganjehere hiqte dore edhe nga kerkesa per gjymtim te gjuhes, duke u kenaqur vetem qe shkrimtaret dhe rapsodet e vendit te nenshtruar te braktisnin gjuhen e vet dhe te shkruanin ne gjuhen e pergjithshme te shtetit (133-36).Fraza e fundme pershkruen gjendjen e gegenishtes letrare mbas sanksionimit te "gjuhes se njesuar". Prej tregimit alegorik te Kadarese del se gashtja e krakrazimit te gjuhes ka qene objekti i nji "polemike" gati dhetevjegare mes dy rrymave, njena per ruejtjen e gegenishtes, dhe tjetra per zhdukjen e saj. Arsyeja per fitoren e rrymes radikale alegorizohet si mundesia e ringjalljes se 'Gjuhes-Krisht 1 , domethane te gegenishtes klerikale, ma sakt, te gegenishtes shkodrane. Dhetevjetori ne fjale perkon me periudhen 1962-1972 faleances se Shqipnise me Kinen, mbas premjeve te marredhanievet diplomatike te Shqipnise me Bashkimin Sovietik. Konfuzioni ideologjik i shkaktuem nga kjo mase ekstremiste, ne njenen ane, dhe, n'anen tjeter, ndikimi i thezes maoiste te "lulzimit te njiqind lulevet", sollen nji fare 143 liberalizmit ne prodhimin letrar te kohes. Ky liberalizira u gfaq sidomos ne theater, dhe pati si korife Fadil Pagramin, anetar i Komitetit Qendror dhe drejtor i or ganit te Partise, Zeri i popullit. Dramat e Pagramit, jane shkrue ne toskenisht, dhe idete e tija - kontrasti mes te rijvet dhe te vjetervet, konflikti mes kunderthanievet antagoniste dhe jo- antagoniste - jane ne hulline e Revolucionit Kulturor Maoist. Por ato ide kercenofshin diktaturen ideologjike te Hoxhes, dhe rrezikojshin tjeterzimin nga Partia te rinise, e čila pelqente idete e Pagramit. Duhet shenue ketu se Pagrami asht shkodran, dhe se Shkodra ka nji tradite dramatike qe daton para pamvarsise. Tue perfitue nga konfuzioni ideologjik i siperpermendun, dramaturgjia shkodrane u ringjall nga nji varg auktoresh - K.Jakova, M.Skanjeti, F.Kraja, Nd.Luca - ne nji kohe kur ne lamen kulturore u gfaq edhe operistika, gjithashtu e zhvillueme nga shkodrane (P.Jakova, T.Daija, P.Gaci), te gjithe keta katholike, me perjashtim te njenit. Ka shume gjase qe "Gjuha-Krisht" t'i referohet ketij fenomeni, ndersa persekutimet e pesueme nga ithtaret e saj alegorizojne masat ndeshkimore kunder Pagramit dhe sympathizuesvet te tij, te ndermarruna personalisht nga Hoxha ne vjetin 1973. Simbas Kadarese, mundesia e ringjalljes se Gjuhes- Krisht anoi terezine kah rryma e perfaqsueme nga Kostallari, kontributi i pare i te cilit drejt "gjuhes se njesuar", Ortografia e gjuhes shqipe, asht e vjetit 1956. Vepra tjeter e tij ne te njejtin drejtim, Rregullat e drejtshkrimit te shqipes (1976) u botue kur Revolucioni Kulturor Shqiptar, i trumbetuem nga Floxha, shoqnohej nga progesi i kolektivizimit te perdhunshem te bujqesise te zbatuem nga Shehu gjate Planit te Katert Pesevjegar (1966-1970). Rrafshimi i gjuhes asht pjese integrale e fushates per zhdukjen e fese dhe te zakoneve tjera "prapanike" (Kanuni i 14 4 -— Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Lekes), per zhdukjen e gradavet n'ushtri, dhe per zhdukjen e prones private. Kostallaret fituen pse ata kalorojshin valen e Revolucionit Kulturor, mbas gjurmavet te mjeshtravet te tyne. Čili asht argumenti zyrtar per rrafshimin e gjuhes? "Gjuha e njesuar" forcon vetedijen kombetare, bashkon popullin ma ngusht tue shlye dallimet krahinore. Argumenti nenkupton se kombi shqiptar nuk ka pase vetedije kombetare te forte para 1972-se, dhe se dallimi krahinor mes gegeve dhe toskevet ka pengue bashkimin kombetar. A asht kjo e vertete? E verteta asht se gege e toske, kur ka qene fjala per Shqipnl dhe per gjuhe shqipe, kane qene nji trup, se paku prej Lidhjes se Prizrenit e kendej, kur vetedija kombetare mori hov dhe filloi te kristalizohet. Te qenet toske e gege nuk e ka pengue bashkimin kombetar nder kohna kur vetedija kombetare ishte shume ma pake e zhvillueme se sot. Pse ta pengoje sot kur kjo vetedije asht perhape e zhvillue? Parulla "as toske as gege, por shqiptar" asht demagogjike, ajo jehon nji tjeter, "as i krishtene as mysliman, por shqiptar".. Por ata qe bane Shqipnine qene toske e gege, te krishtene e myslimane. Dallimet gjuhesore dhe fetare nuk i ndaluen ata me luftue per veteqeverim dhe pamvarsi. Argumenti ose, ma sakt, sofizmi se dallimet gjuhesore dhe fetare i ndajne shqiptaret ngaterron qellimisht konceptin e ndamjes me konceptin e dallimit. Dallimi nuk asht ndamje, dhe kultura vertitet rreth boshtit te dallimit. Aty ku njeriu i palavruen ose i ceket sheh ndamje a dasi, njeriu i zhvilluem sheh vlera kulturore. Asht e vertete se dallimet gjuhesore dhe fetare mund te sjellin ndamje kombetare. Por kjo nuk ka ndodhe ne Shqipni kur regjionalizmi dhe feja ishin faktore shume ma te randesishem se sa jane sot. Parulla ne fjale asht kallpe.Dallimet gjuhesore dhe fetare kane qene dhe do te 145 vazhdojne me qene per sa kohe qe njerezi mos te kete hy ne nji tjeter faze qytetnimi ma te perparueme. Nuk asht vetem Shqipnia, nder shtetet europiane, ajo qe permban ne gjinin e vet dallime krahinore dhe fetare. Dallime te tilla karakterizojne disa nga shtetet ma te perparueme, si Anglia dhe Franca. Keto jane edhe shtetet me nji tradite shtetnoreshumeshekullore. Svicra e vogel me nji tradite shtetnore gjithashtu te lashte, ka qene e zonja me mbijetue, megjithse dallimet gjuhesore-fetare jane edhe ma te forta se ato ne Shqipni: tri gjuhe: gjermanisht, frengjisht dhe italisht, dhe tri fe: protestantizem, kalvinizem dhe katholicizem. Shqipnia ka vetem nji gjuhe, por nji gjuhe me dy dialekte, e symbolizueme me shqipen dykrenare te flamurit. Etnit e kombit njisuen alfabetin, jo dialektet. Dhe njisimi i alfabetit u ba jo me masa administrative, por me marreveshje t'arsyeshme mes misavet kompetente te Kongresit te Manastirit. Mes ketyne qene Gjergj Fishta, Kryetari i Komisionit t'Alfabetit, dhe Lumo Skendua, njerez qe, per vlerat e tyne atdhetare dhe kulturore, peshojne rande ne historine e kombit shqiptar, dhe me nji peshe te ndryshme prej asaj te Shehlerevet dhe Hoxhallarevet te Stalinizmit shqiptar. Tirana i ka rešite keta njerez nga analet e historise shqiptare. Dhe qka ka ba me individe, e ka pergjithesue me methodat 'krakra' te gjymtimit te gjuhes dhe t'asgjasimit te fese.Cka i ka mbajte gjalle shqiptaret gjate rrebeshit te pushtimevet te hueja shekuj e shekuj me radhe? Gjuha shqipe. Cika i ka dallue dhe vazhdon me i dallue ata kombet tjera te Ballkanit? Gjuha shqipe. Kjo gjuhe asht thezari i vertete i kombit shqiptar, lavdia e tij, mburrja e tij. Per arsye te ndryshme dhe, ne radhe te pare, pikerisht nga shkaku i vershimevet te hueja, shqiptaret nuk kane munde me u dallue me lamijet e kultures s'eper: 14 6 -— Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture filozofi, shkence, art. Por ata kane prodhue nji gjuhe qe asht, krahas me greqishten, ma e lashta e gjuhevet ballkanike, dhe qe ka vegorine, si edhe greqishtja, me qene nji dege ne vete ne familjen e gjuhevet indoeuropiane. Qca nuk asht ma pake e randesishme, shqipja ka nji tradite letrare e čila asht e dokumentueme qysh prej kohes se Skanderbegut, por qe, mbas gjithe gjase, ka fillue se paku ndonji shekull ma pare se data e Formules se Pagezimit (1462). Sa e randesishme asht letersia per qenien e nji kombi del nga shprehja e Bismarck-ut, i čili, ne Kongresin e Berlinit, thuhet te kete mohue qenien e nji kombi shqiptar me argumentin e gabuem se Shqiptaret nuk kishin libra, domethane letersi. Etnit e letersise shqipe qene gege e toske, arbereshe e arvanite, te krishtene e myslimane, te ketij a t'atij sekti, vendas a te merguem. Pse njeni qe zyrtar i sulltanit e tjetri peshkop i papes, pse ky mbajti krah kah Italia e ai kah Austria, pse dikush i sherbeu Zogut e dikush edhe okupatorit, keto jane gashtje politike qe peshohen ne kandarin e politikes, jo n'ate te letersise, sig ban Tirana. Kandari i letersise peshon vlera letrare, qe jane ne themel vlera gjuhesore. Nji shkrimtar ka te drejte me figurue ne letersine shqipe jo pse ka qene patriot ose kozmopolit, fashist ose stalinist, pse ka luftue per kombin e vet ose per nji komb te huej, por pse ka pasunue letersine shqipe me vepra te shkrueme shqip. Sa dam i ka ba letersise shqipe politika inkuizitoriale staliniste qe ka shlye nga letersia shqipe auktore si Fishta dhe Konica e tregon fakti se, mbas ma se dyzet vjetesh qysh se i ashtuquejtuni realizem socialist i preu krahet letersise shqipe, as edhe vetem nji shkrimtar ka dale qe t'u afrohet atyne auktoreve. Hiq nji Kadare, shkrimtaret e sotme shqiptare nuk shkruejne _ 147 shume ma mire se Hoxha. Dhe nuk asht fort per t'u Judite qe, ka ca kohe, kalemxhijt e Tiranes jane vu ne gare per me zbulue vlera letrare dhe modele stylistike ne shkarravinat e tija. Kur s'ke pule ha sorre, thote fjala popullore. 148 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Recensione 149 Veshtrim mbi librin Identiteti dhe shtetesia Mr. Sc. Salihe Salihu Abazi Libri Identiteti dhe Shtetesia i dr. Martin Berishaj trajton nje teme mjafte sensibile dhe jo shume te trajtuar ne hapsiren shqiptare. Ndonese autori eshte i vetedijeshem qe kjo teme eshte rrahur jashtezakonisht ne trevat joshqiptare, nga fushat e ndryshme shkencore si ajo politike, sociologjike, psikologjike, filozofike, antropologjike e tj., preokupim i tij per ta trajtuar geshtjen e identitetit dhe shtetesise ishte i nxitur nga kontestimi i identitetit te autorit ne nje kontroli kufitar. Nga kjo rastesi autori frymezohet qe ta fillon ta beje nje studim shkencor mbi geshtjen e identitetit. Autori eshte i vetedijeshem se sadoqe kjo teme eshte trajtuar dhe do te trajtohet ne baza shkencore megjithkete shkaktohet konfuzion edhe ne veteshkence nga fakti se prekin specifikat kulturore, nacionale dhe sociale (Berishaj, M. 2010:26). Si pikenisje te shtjellimit te identitetit dhe shtetesise autori e nis me spjegimin se diskursi i identitietit qe ka filluar nga koha e antikes i formuluar me ndihmen e pyetjes "njihe veten tende" ka mbijetuar deri ne ditet e sotme (Berishaj, M. 2010:26). Vete etimologjia e fjales identitet qe rrjedhe nga fjala latine idem qe do te thote i njejte. Nga vete domethenia paraprakisht kushtezohet permbajtje e karakteristikave te njejta dhe bie ne kundershtim me jonjejtesin. Ky proces i percaktimit te njejtesise perballe dallueshmerise krijojne karakteristikat e veta te cilat nuk kane fund. Pikerisht ky proces percaktues i rrethuar nga rrethanat shoqerore e 150 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture formesojne identitetin dhe rrjedhimisht identiteti konsiderohet se eshte produkt i konstrukcionit social dhe gjithehere refleksiv pohon autori (Berishaj, M. 2010:27). Mbeshtetur ne kete konstatim analitik autori vazhdon te gjurmoje dallimet ne mes identitetin dhe shtetesise. Me kete intence dr. Berishaj ndalet ne vershimin e transformimit te botekuptimit te shtetesise dhe nuhat nuancat e ketij transformimi qe jane te ndikuara ne varetesine e zhvillimeve politiko-shoqerore, ne demokracite ne perforcim; ne demokraci te thelluar dhe ne shoqerite e botes se trete. Ne kete kontekst vihet ne pah se vendet post- socialiste te ballafaquara me formesimin e shtetesise aktuale dhe me sfidat e globalizmit kane mbetur mbrapa ne kete zhvillim (Berishaj, M. 2010:27). Koncepti postmodern i shtetesise e shtyne autorin te kerkoj pergjigje ne pyetjen se a ekzistojne elemente dhe faktore sipas konceptit postmodern te shtetesise ne rrethanat shteterore si dhe a mbi sundon modeli nacional i shtetesise perkunder dinamizmit dhe kompleksitetit global? Pergjegjien per kete pyetje autori e hulumton ne disa aspektet: ne aspekte historike me analizen e proceseve bashkehore, ne aspektet sociologjike dhe politologjike, ne aspektet "nga poshte larte" dhe "prej larte poshte" si dhe ne kombinim me aspektetin teorik dhe empirik (Berishaj, M. 2010:28). Autori me nje vetedijesim te larte shkencore per kompleksitetin e kesaj teme bene perpjekje qe ti paraqes vijat ndarese ne mes identiteti dhe shtetesi dhe i trajton ato ne dy kapituj te ndare, ne njerin identiteti dhe tjeterin shtetesia. IDENTITETI 151 Identitetin autori e problematizon ne menyre te thjeshte ne dukje por esencialisht ne permbajtje duke e paraqitur identitetin si nje fjale me ndryshime permes trajtave gramatikore per te arritur deri tek ajo me thelbesorja mbi karakterin dhe statusin e identitetit. Ndryshimi i fjales identitet ne trajtat gramatikore dhe transformimi i identitetit fiks bejne hapjen e studimit te pjese se pare te kapitullit me tituli Identiteti ne kapercyell. Transformimi i identitetit fiks, mbi perkatesine e klases, etnise, gjinise etj., qe ishin kultivim i se kaluares permes te cilave garantohej pozita e individite ne shoqeri, ka luhatur perceptimin e sigurise duke u zevendesuar me "pasiguri". Procesin e transformimit te identitetit e ka ndihmuar shoshitja dhe vetedijesirni mbi procesin e krijimit te tij qe eshte bere teme e nxehete e debatit qe eshte fokusuar ne konstruktimi e identitetit vlersone autori (Berishaj, M. 2010 : 31 - 34 ). Konstruktimi i identitetit apo formesimi i tij ka vene ne pikepyetje veteekzistimin e tij. Decidivisht konstatohet se identiteti nuk ekziston pervegse procesit te identifikimit. Kete konstatim autori e argumenton duke sqaruar se "identiteti nuk linde nga "teresia" e identitetit qe gjendet brenda nesh, por nga mangesia, e qe pastaj plotesohet "nga jashte"..."dhe pritshmerit se si na vleresojne apo na njohin te tjeret, proces ky qe mund te jete problematik (Berishaj, M. 2010 : 35 ). Identiteti tashme ze vend ne shume teori shkencore te cilat jo rralle jane kunderthense rreth kesaj geshtje . Postmodernistet kerkojne shperberjen e identitetit te cilin e konsiderojne si mit apo iluzion Mirepo, perkunder kesaj casje postmodernsite, potencon autori, ekziston mundesia e mbijeteses se identitetit permes mundesive per te zgjedhe 152 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture alternativa te projektimit te "lire" te identitetit qe garanton ndjenjen e kontinuitetit (Berishaj, M. 2010:36). Nevoja per kohezion shoqeror eshte perguesi i procesit te konstituimit te identitetit i čili mund te arrihet permes interaksionit multidimensial. Clasja integrale e disiplinave te psikologjise, sociologjise dhe politikes ne kete liber i qarteson efektet ndikuese, nga nevoja psikike, rrethanat shoqerore dhe diskurseve ideologjike qe jane pjese perberese per konstituimin e identitetit (Berishaj, M. 2010:44-60). Studimi mbi diskursin nacionalist autori e permbledh per te pasqyruar identitetin nacional duke u mbeshtetur ne teorite me eminente per identitetin nacional qe konsiderojne se identiteti nacional nuk eshte asgje me shume se sa "imagined communities" i čili permes praktikes se perditeshme arrine te legjitimohet (Berishaj, M. 2010:62). Fuqizimi i kesaj praktike arrine ne kulminacionin me kategorizimin e grupeve permes kufirit ne NE dhe ATA qe deshmon ne interpelimin e identiteteve diferenciale qe jane te infektuara nga diskurset ideologjike me tentative te paraqitjes se kombit si fenomen natyror (Berishaj, M. 2010: 63-69). Koncepti i identitet, pohon autori, eshte i pranishem ne gjuhe, diskurs, kulture dhe ne reprezentimin social. Me ndihmen e gjuhes ne forme tregim konstruktohet dhe rikonstruktohet identiteti i čili nenshtrohet procesit te dialogimit me te tjeret dhe internalizimit te pervojave sociale qe barten ne mendimin individual (Berishaj, M. 2010:97-99). Shtjellimi i zhvillimit te konceptit identitet dhe formesimi i tij e vazhdon autori me tej ne reference te tri teoremave: integrimi, barazimi dhe konformizmi permes te cilave jepet 153 nje pasqyre me e detajuar e ketij proces. Me integrim mundesohet plotesim i pritjeve shoqerore rreth sjelljeve te individit ne nje rol te caktuar. Sipaš teoremes se barazimit roli dhe interpretimi subjektiv i rolit nga ana e individet jane te perputhshem. Kurse me konformizm supozohet te perputhen normat e vlefshme dhe fuqia e kontrollit shoqeror te sjelljes se idividit. Vleresimi i identitetit varijone dhe nuk perjashtohet paraqitja e identitetit te stigmatizuar qe mund te zhvillohet permes sjelles se individit dhe sistemit te vetevetes ne individ te stigmatizuar (Berishaj, M. 2010:104-105). Permbledhesisht autori sqaron se perkunder perkatesise apo historise e tradites se perbashket megjithkete identiteti nuk eshte asnjehere unik. Ne vegan ti ne etapen postmoderniste identiteti eshte i defragmentizuar dhe ne gjendje vazhdimisht ne ndryshim dhe transformim (Ibid:109). Gjendja vazhdimisht ne ndryshim dhe transformim e identitetit eshte e varur nga komponente qe luajne nje rol signifikant ne konstituimin e tij, atij te refleksioni vetjak nga e kaluara dhe refleksioni mbi te ardhmen e supozuar te individit(Ibid:115). Shikuar pikepamjen e rrymes komunistariste, keta, vene ne pah konceptimin moralist te konstituimit te identitetit qe eshte i kushtezuar nga nje varg faktoresh tjere sig jane: nacionale, traditat, idealet e tj., te nje bashkesie te dhene ne te cilen individi e formeson identitetin e vet. Perkrah kesaj nenvizohet se identitetit eshte i varur nga procesi i njohjes nga te tjeret (Berishaj, M. 2010:116). Trajtimin e formesimit te identitetit nga pikepamjet e ndryshme autori e ka bere me qellim qe te qartesohet botekupimi mbi identitetin. Keshtuqe me tezen e konsturuktivisteve social identiteti nuk eshte forme statike 154 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture por fleksibile dhe i ndikuar nga interaksionet sociale. Kete qendrim e ndajne edhe strukturalistet dhe poststrukuralistet te dlet pohojne se identiteti eshte konstrukt shoqeror. Kurse psikoanalistet dhe antropologet supozojne se identiteti kalone ne stade te ndryshme nga imagjinata deri tek uni (Ibid:117-123). Me mprehtesine intelektuale autori i paraqet teorite e shumta mbi identitetin, individual dhe kombetare, dhe ne te njejten kohe i vrene mangesit dhe pakujdesshmerit e teorive te cilat ai i ploteson ose i konteston. Me kete gasje shkencore, autori e konteson, ne mes te tjerash, teorin e Smith-it sipas te ciles vetedija ekzistuese kulturore formesohet nga vededija politike mbi kombin. Si kunderargument te kesaj teorie dr. Berishaj permend rastin e Frances, SHBA-se dhe Kanadase qe nga vetedija politike eshte krijuar vullneti kulturor mbi kombin (Ibid:141). Dr. Berishaj konstaton se "thelbi i identitetit eshte vazhdimisht rruge kah Digka, me g'rast synimin as nuk mund ta njohim dhe, ndoshta nuk ekziston" (Berishaj, M. 2010:181). Shtetesia Ne pjesen e dyte te ketij libri autori analizon problematiken e shtetesise duke shikuar ne retrospektiven e konceptit shtetesi dhe evoluimin e deritashem dhe perpektiven e ardhshme. Pikerisht ne perspektiven e te ardhshem autori kerkon pergjigjen ne mundesine e shtetesise pa kufi, apo thene ndryshe shtetesi jashte kufijeve territorial te percaktuar politikisht. Mu perkete autori fillon analizen me ndryshimin e rrethanave rajonale dhe globale qe kane mundesuar te drejten e shtetesise se individit pertej kufijeve territorial 155 nacional dhe se kjo e drejte e shtetesise mbane dy aspekte te rendesishme: aspektin e kygjes se shtetaseve perkrah qeverive nacionale si dhe ne aspektin e zhvillimit te veprimtarise politike tejkufitare ne permasa boterore (Berishaj, M. 2010:185). Paraqitja e etapave te perfitimit apo njohjes se shtetesise tregojne se ka ekzistuar specifikim ne te drejta. Ne shekullin XVIII shtetesia ka qene e specifikuar ne aspektin juridik dhe civil kur se ne shekullin XIX u be plotesimi edhe me te drejta politike. Ne shekullin XX-te perpos ketyre te drejtave te lartepermendura iu bashkangjiten edhe te drejtat sociale (Ibid:187). Gjate analizes mbi shtetesine autori nxjerre konstatimin se shtetesia ka mbetur ne suaza te shtetit nacional dhe me kete ideja kosmopolitan ka hasur ne pengesa. Megjithkete ekzistojne mundesi per mbajtje te shtetesise se shumefisht dhe te mbrohen juridikisht me ligjet nderkombetare jashte territorit nacional dhe permes kesaj te drejte shtetesia merre dimension post-nacional mirepo anashkalohet dimensioni i te drejtes politike dhe sociale (Ibid:192-195). Dualiteti rreth shtetesise nacionale eshte tematizuar nga autori nga shume dimensione. Mu per kete bene analiza rreth rrjedhave globale dhe mundesise se transformimit te metejshem te se drejtes se shtetesise dhe permbajtjes se saj. Ne kete kendveshtrim autori prezenton dy teza kunderthense: teza qe globalizimi do ta sfidoj fuqine e vendimmarrjes te shtetit nacional dhe teza tjeter qe shteti nacional do perforcohet dhe do te kete efekte direkte ne shtetesine apo joshtetesine e individit (Berishaj, M. 2010:198). Rendesia e se drejtes se posedimit te shtetesise per individet eshte e shumeanshme duke filluar nga e drejta per edukim, per te votuar, per tu zgjedhur, per te qene i inkluduar ne 156 - Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture rrjedhat shoqerore etj,. Kompetencat apo te drejtat permes perfitimit te shetesise autori i analizon qe nga koha e Aristotelit e Platonit e deri te koha postmoderne dhe nxjerre ne siperfaqe rendesine jetike te te drejtes per shtetesi per secilin individet pavaresisht ndonje perkatesi klasore, etnike, gjinore apo religjioze. Nga kendveshtrimi i shtetesise me kombin autori ndalet ne raportin ne mes ketyre dy koncepteve qe shpeshhere paraqiten si te pandara. Forma e paraqitjes se koncepteve eshte e nderlikuar si pasoje e menyres konstituive te tyre. Ne rast se koncepti komb eshte krijuar jashte ndikimeve politike dhe eshte i bazuar teresisht ne komponentet e bashkesise organike kulturore, gjuhesore apo raciale eshte e qarte se kombi ka unitet ento-kulturor. Bazuar ne keto premisa te konstituimit te kombit paraqitet vija ndarese ne raportin komb dhe shtetesi. (Berishaj, M. 2010:228). Kurse, konceptin shtetesi e shtjellon autori edhe me tej permes tradites republikane dhe liberale ku shihen qarte distikcionet ne praktikimin e perdorimit te konceptit shtetesi. Vegantia ne traditen republikane eshte se shtetesia konsiderohej si bashkim i shtetasve me shtetin ne nje bashkesi organike ndersa ne traditen liberale mungon ndjena e nje bashkimi te tille (Ibid: 230-232). Autori ndalet edhe ne poziten diskriminuese te femrave te cilat jane ndeshur pikerisht me ceshtjen e shtetesise. Per perfitimin e shtetesise nga gjinia femerore autori sjelle nje pershkrim shkurte te betejes se femres per te fituar poziten e barabarte me meshkujt (Ibid: 233.235). Zhillimi i koncepti te shtetesise varijone nga format e ndryshme te rregullimeve politike dhe struktura kushtetuese. Ne rregullimin kushtetues federal eshte mundesuar shtetesi e dyfishte dhe kjo forme eshte aplikuar . 157 ne SHBA dhe ka filluar te aplikohet ne Bashkimin Evropian. Sipaš autori futja e konceptit shtetesi ne Bashkimit Evropian ka per synim krijimin e identitetit te perbashket evropian (Ibid:251). Pas shtjellimit te evolucionit te konceptit te shtetesise ne Bashkimin Evropian, permes deklaratave, konventave te shumta, konstatohet se te drejtat sociale, te cilat burojne nga statusi i shtetesise sipas triades se historianit dhe sociologut T. H. Marshall, ende nuk jane permbushur. Autori ne fund te ketij kapitulli ne nje subkapitull shtron pyetjen si me tutje? Me premtimin dhe me konkretizimin institucional te konceptit shtetesi ne Bashkimin Evropian pritet finalizimi i vizionit drejt demokracise kozmopolitane mirepo autori arrine ne konkluzionin e tij se kjo geshtje varet nga zhvillimi i BE ne drejtim te shtetit per shkakun se koncepti i shtetesise ne BE eshte i kushtezuar me konceptin e shtetesise se shtetit nacional dhe si pasoje shtetesia mbetet ende ne domenin e shteteve nacionale (Ibid:280). Ne fund mund te them se qasje e dr. Martin Berishaj ne nje teme kaq kompleksive tregon vullnetin, guximin dhe parasegjithash pergatitjen e larte akademike per ta trajtuar dhe prezentuar librin Identiteti dhe Shtetesia I čili lirshem mund te radhitet ne bibliotekat nderkombetare. 158 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture Slovenski utrinki 159 Zadnji intervju Petra Božiča »Ne želite si, da bi se vas lotil Peter Božič,« je Vlado Miheljak kdaj pa kdaj koga posvaril v svojih kolumnah, saj naj bi se bil Božič sposoben skregati celo s tistimi, ki se z njim strinjajo. Da je, skratka, zelo vzkipljiv in zelo trmast. V svojem 76-letnem življenju je bil Peter Božič že marsikaj. Najbolj seveda pisatelj in dramatik (romani: Izven, Na robu zemlje, Očeta Vincenca smrt, Chub by was her itd.; drame: Vojaka Jošta ni, V šipi, Španska kraljica itd.) pa knjižničar in učitelj, novinar, urednik, uradnik na ministrstvu za kulturo, mestni svetnik in kulturni upokojenec ter neutruden zagovornik nogometnega kluba Olimpija. Njegova dela niso 'lahka'. »Pisatelj tako kot v proznih delih tudi v dramah postavlja v središče ljudi z roba življenja. Njihove usode so obarvane z absurdom in grotesko, odtujenostjo, nemočjo in tragiko.« (Wikipedija) In z alkoholom, ki gaje, mimo priznava, v preteklosti popil precej, kot je tudi skadil cigaret, črnih francoskih gauloises, ki so ga kakšnih 15 let po tistem, ko je skadil zadnjo, pripeljale na onkološki oddelek Univerzitetnega kliničnega centra v Ljubljani, kjer smo se pogovarjali. Ko sem ga poklical, nisem vedel, da je tam. Zanimalo me je pač, zakaj se tako žene, da bi Ljubljana dobila ulico, poimenovano po nekdanjem diktatorju in morilcu precejšnjega dela slovenskih sinov, kot bi rekli nekateri, pa o drami Šumi, ki jo je pred kratkim napisal. V njej nastopa Chubby, legenda ljubljanskega Šumija, pesnik in svobodni duh šestdesetih, ki je bil, če malo podeskate po medmrežju, menda prvi slovenski bolnik, kije umrl za aidsom. 160 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture PB: Ali ima zgodba realno osnovo v osebi Vojina Kovača? PB: Ne, ta Chubby ima realno osnovo v njegovem načinu življenja. On je bil dosleden v ideologiji, da se je odpovedal vsemu, odrekel materialnemu življenju, ni pa bil čudak. Bil je normalen šumijevec, ni bil kakšen posebnež. Poseben je bil vendarle, ker te ideologije ni nikoli zapustil in je potem tudi umrl. PB: In vi ste ga, v nasprotju z junaki v romanu, poznali? PB: Ja, seveda, prijatelja sva bila. On je bil prvi, ki meje peljal v disko. Jaz prej nikoli nisem bil v disku in še takrat je bil hec. Točno ta proteza, ki jo imam zdaj, mi je, ko sem plesal tam z eno punco, padla iz ust. Vsi smo bili pijani in jo je potem neka druga prinesla v toaletnem papirju in rekla: »Gospod, vi ste pa zobe izgubili.« [smeh] PB: Kdaj je bilo to? PB: To je bilo nekje na začetku osemdesetih. PB: Že takrat ste nosili protezo? PB: Že, že. Veliko alkohola, veliko adrenalina in potem jih prej vzame vrag. PB: Je bil Chubby deklarirani homoseksualec? PB: Ne, ni bil. Nihče sploh ne ve, ali je bil homoseksualec ali ne. Vem, da je imel žensko. Mislim, da so mu to homoseksualnost pritaknili. Mene to niti ni toliko zanimalo. Kolikor vem, je imel žensko, ker smo se tudi zajebavali iz tega, saj mu je segala do popka. Sem poznal njeno ime, pa sem ga pozabil. PB: Od kod pa ta vzdevek Chubby, ki v angleščini pomeni debelušen, okrogloličen? Sodeč po fotografijah, je bil pravo nasprotje tega. PB: [smeh] Mogoče je bil okrogloličen, ko je bil majhen. Kar sem ga jaz poznal, je bil suh. Je pa milje moje drame čisto avtentičen. Mislim, da je bil tudi njegov oče oficir, nisem pa čisto prepričan, pa to niti ni bistveno. Njegove osnovne osebne 161 vrline so prav to: da je bil dosleden v svoji filozofiji. Ne bom rekel ideologiji. Edini, ki ji je ostal zvest, vsi drugi so postali državljani. PB: Kakšno pa je njegovo izročilo? Mislim, da je ostala ena pesniška zbirka, pa še to izdana po njegovi smrti. PB: Njegovo izročilo je Šumi. Vse to okrog Šumija simbolizira Chubbyja. Podobno kot Tito, pri katerem jim ne morem dopovedati, da sploh ne gre zanj, ampak da gre za tisto, kar njegovo ime simbolizira, in je nekaj drugega kot to, kar je on v resnici bil. Zato imamo te razprave o Titovi cesti, skrajno bedaste razprave, in tudi ljudje, ki nastopajo v njih, mi ne vzbujajo prav nobenega spoštovanja. To ni Tito, o katerem jaz govorim, to je ime Tito, ki simbolizira partizanščino, osvoboditev, vse tisto pozitivno, kar je on predstavljal. PB: Je bil Šumi bife? PB: Bilje bife, kije nastal, ker je bil 'preko puta' Drame in so začeli tja hoditi igralci. Pesniki, pisatelji in alternativci smo imeli pa tudi dosti zvez s teatrom, in kar nenadoma je začel Šumi živeti kot nekakšna umetniška beznica. Ampak to ni bil kakšen vidmarijanski salon. Tam notri seje dogajalo vse, kar je kaj pomenilo na kulturnem nebu. Od revijalnega tiska, ukinitve revij, do katerih je prišlo. In Chubbyje to simboliziral. v PB: Se udeležujete Sumijevih obletnic? PB: Ne. Bom zelo odkrito povedal. Jaz ne pijem že desetletja. Lahko grem kamorkoli, ne da bi pil, ampak na tej obletnici pa ne maram treznjačiti. Ne spodobi se, da bi bil tam trezen. PB: V pripravah na intervju sem naletel na zgodbo o tem, kako je Chubby skupaj z Matjažem Hanžkom ob ruskem vdoru na Češkoslovaško leta 1968 za žgal partijsko zastavo, misleč, da zažiga rusko. Ste bili zraven? PB: Ja, bil sem zraven, seveda. Šli smo v študentsko naselje, kjer je govoril Stane Dolanc, potem so mu pa ti fantje - jaz sem stal tam zraven in gledal - pred nosom zažgali partijsko 162 Alternativa- Reviste per shkence dhe kulture zastavo. Kaj so s tem naredili? Izenačili so okupacijo Češkoslovaške z okupacijo partije slovenskega naroda. 163