raisons dans le fait que ce territoire a été plusieurs fois dévasté au cours de la 
G rande m igration des peuples et elle constate aussi qu’ en Croatie septentrionale on 
a fait relativem ent p eu de recherches sur les problèm es de l’archéologie de la chré- 
tienté prim itive. Elle estim e cependant que m èm e ce petit nom bre de m onum ents 
m ontre toute la com plexité du caractère de la période de la chrétienté prim itive, dans 
laquelle s’ affrontent ou se pénètrent les influences et traditions hellénistiques, ro- 
m aines classiques, orientales et autochtones, ce qui se reflète dans la création arti- 
stique, la conception de style, la form ation de l’ expression, la selection des m atériaux 
m èm es, la technique du traitem ent, etc. Les recherches futures et leurs résultats 
apporteront sürem ent plus de lum ière dans cette problém atique.
STAROKRŠĆANSKA CRKVENA ARHITEKTURA 
NA PODRUČJU SALONITANSKE METROPOLIJE
NENAD CAMBI
A rheološki m u ze j, S p lit
N a p o d ru č ju sa lo n ita n sk e m e tro p o lije , k o ja p o k riv a cijelu rim s k u pro v in ­
c iju D alm acije, n alaz e se b ro jn a i v rlo v až n a sv je d o ča n stv a sta ro k ršć a n sk e sa­
k ra ln e a rh ite k tu re . Ia k o su ti z n a ča jn i o b je k ti već davno izazivali v elik u p ažn ju 
n a š e i sv je tsk e zn a n stv e n e ja v n o sti, oni jo š i d an a s p re d s ta v lja ju p riv lačn u 
to č k u z a n im a n ja istra ž iv a č a g ra d ite ljsk e b a š tin e ovog p erio d a.
N ak o n rela tiv n o g z a tiš ja u te re n sk im istra ž iv a n jim a izm eđu dv a sv jetsk a 
r a ta , kao i n e p o s re d n o n ak o n ovog p o slje d n je g , došlo je , m e đ u tim , u zad n jih 
d e se ta k g o d in a p o n o v n o do ta k v ih o tk rić a k o ja b a c a ju d o sta novog sv je tla na 
ra z n a p ita n ja sa k ra ln e a rh ite k tu re iz d o b a k r a ja an tik e. P ovećanje b r o ja pozna­
tih sp o m e n ik a u n av e d en o j reg iji p ru žilo je nove m og u ćn o sti za d a ljn ja sa­
z n a n ja , rev iziju d o sa d p o stig n u tih re z u lta ta , k ao i za sis te m a tiz ira n je građe. 
S toga, k o ristim ovu p rig o d u — n a s ta v lja ju ć i n a p ro b le m a tik u k o ju sam zapo­
čeo n a IX . k o n g re su arh e o lo g a Ju g o slav ije u Z a d ru 1972. g o d in e1 — d a se osvr­
n e m n a p ro b lem e tip o lo g ije , stilsk e in te rp re ta c ije i kro n o lo g ije crk v e n ih o b je­
k a ta , s ciljem da p o ta k n e m d a ljn ja ra z m iš lja n ja i istraživ an ja.
Tipovi starokršćanskih crkava u Dalmaciji
N a osnovi sa ču v a n ih o sta ta k a sta ro k rš ć a n s k e a rh ite k tu re n a p o d ru č ju salo­
n ita n sk e m e tro p o lije p red la že m niže izn esen u tip o lo šk u k la sifik a c iju o b je k a ta 
n a osnovi n jih o v e tlo c rtn e shem e. O vakav n a č in k la sifik ac ije je , n aim e, jed in o 
m oguć, b u d u ć i d a je k o d daleko n ajv eć eg b r o ja sp o m en ik a p re o s ta la sam o 
tlo c rtn a osnova.
a ) Longitudinalni oblici 
1 a) L o n g i t u d i n a l n a b a z i l i k a s i s t a k n u t o m a p s i d o m ( sl. 1 ,1 )
O vakva je d n o sta v n a k u ltn a g rađ e v in a ja v lja se na čitav o m M ed iteran u , 
a u D alm aciji p re d s ta v lja daleko n ajče šći tip . K a ra k te ristik e su m u p ra v o k u tn i
606
A rheološki vestnik 29 (1978)

b ro d za v je rn ik e te p re z b ite rij s is ta k n u to m , n a jč e šć e p o lu k ru ž n o m ap sid o m 
n a isto k u . O d o sta lih p r o s to r ija re d o v n o se p o ja v lju ju n a rte k s , p a m a k a r i 
k a s n ije d o d an , te d v ije m ale p ro s to rije u p ro d u ž e tk u b ro d o v a : p r o th e s is i 
d ia k o n ik o m . Sve ove p ro s to rije s to je u n u ta r je d n o sta v n o g v a n jsk o g p la n a zi­
dova. O vaj tip g ra đ e v in e ja v lja se k ao v e ć a tr o b ro d n a b a z ilik a ili k ao m a n ja 
je d n o b ro d n a crk v a. Z a je d n ič k a k a r a k te r is tik a p rv ih je p o d je la p r o s to r a za v je r­
n ik e stu p o v im a ili p ilo n im a , ta k o d a je s re d n ji b ro d tr i p u ta š iri o d svakog 
pobočnog. Š to se p a k tič e o d n o sa širin e p re m a du žin i g rađ e v in e n e m a opće 
p rav iln o sti, ali je o n n a jm a n je 1:1,5, a o b ič n o je 1 :2.
O vaj tip b az ilik e u p o tre b lja v a n je k o d b a z ilik a u većim c e n trim a (S alona, 
N aro n a , Ja d e r, A en o n a itd .),2 ali isto ta k o i u m a n jim n a se ljim a ,3 te u p o k ra jin i.4 
Š to se p a k m a n jih c rk a v a tiče one su ra s p rš e n e p re te ž n o u ru ra ln im sre d in a m a , 
i to u u n u tr a š n jo s ti (C ecela k o d D rn iša, K a tić a b a ja m i u B isk u p iji itd .),5 u z 
o b a lu (S ton, S p lit-P o lju d itd .),6 te n a o to c im a (Š ipan, S u tv a ra , G ubavac, Luč- 
n ja k , N o v alja itd.).7
Je d n a v a r ija n ta ove tlo c rtn e sh e m e je d n o sta v n ije g k a r a k te r a p o k az u je 
z n a tn o veći o m je r d u ž in e p re m a š irin i o d n av e d en o g 1 :2. Ova v a rija n ta , n aim e, 
im a vrlo u s k i izd u žen i b ro d , te d u g i u sk i n a rte k s . I o n a je p o z n a ta p o sv u d a 
u D alm aciji, p a č a k i u g rad o v im a (usp. B rb a n j n a D ugom o to k u , Sv. A n d rija 
u Z ad ru , K lap av ica k o d K lisa itd .).8
1 b ) L o n g itu d ia ln a b a z ilik a s is ta k n u to m a p s id o m i tr a n s e p to m (sl. I, 2, 3)
Ova v a rija n ta tlo c r tn e osnove z n a tn o je m a n je o m ilje n a u D alm aciji od 
p re th o d n e (1 a). O na je id e n tič n ih k a ra k te ris tik a , sam o u visini p re z b ite rija im a 
p o p re č n i b ro d . U b a z ilik a m a ovog tip a u D a lm a c iji b ila su z a s tru p lje n a sva tr i 
tip a tr a n s e p ta p re m a K ra u th e im e ru .6 U n e k im slu č a je v im a tr a n s e p t s trš i izvan 
p ra v o k u tn ik a v a n jsk ih zidova, d a ju ć i g ra đ e v in i T o b lik (sl. I, 3), d o k je u d ru ­
gim slu č ajev im a o n s m je šte n u n u ta r p r o s to r a crkve, a o d re đ u ju ga sam o s tu ­
po v i ili p ilo n i, k a k a v je , n a p rim je r, k o n tin u ira n i tr a n s e p t u b az ilici n a M ana­
stirim a u S alo n i ( sl. I, 2 ).1 0
K rižni tr a n s e p t u p o tre b lje n je u isto č n o j bazilici u S aloni, ali r e k o n s tru k ­
c ija, s o b ziro m d a D yggveova istra ž iv a n ja n isu n ik a d b ila d o v ršen a , n ije sasvim 
p o u z d a n a .1 1
T ro d je ln i tr a n s e p t p o sto ja o je u b azilici n a isto čn o m g ro b lju u S alo n i.1 2 O vaj 
tra n s e p t je za ra z lik u o d križnog, stu p o v im a ili n ek im d ru g im a rh ite k to n sk im 
e le m e n tim a p o d ije lje n u tr i dijela.
O ba ova p o sle d n je sp o m e n u ta tip a tr a n s e p ta d a ju g rađ e v in i o b lik la tin sk o g 
k riža. R azličiti tip o v i tra n s e p ta , k ak o se čin i, b ili su u v je to v a n i litu rg ijsk im 
p o tre b a m a .1 3
T ra n se p t su im a le p o n e k a d i je d n o b ro d n e crk v e, ali s o b z iro m n a n e p o s to ­
ja n je stu p o v a k o ji o d v a ja ju b ro d o v e k o d n jih je m oguć sam o k o n tin u ira n i tip 
tra n s e p ta (usp. c rk v e u L ovrečini n a o to k u B ra č u ,1 4 te u M a jd a n u u B osni).1 5
2 a ) L o n g itu d in a ln a b a z ilik a s u p is a n o m a p s id o m (sl. II, 1 )
Ovaj tip b azilik e n ije , čini se, b io ta k o o m ilje n u D alm aciji k a o u I s tr i i za­
p a d n im k ra je v im a d a n a šn je g p o d ru č ja Ju g o slav ije . C rkve ovog tip a im a ju 
u p isa n u a p s id u u n u ta r p ra v o k u tn ik a sv o jih p e rim e tra ln ih zidova. A psida se,

SALONA ( B A SILICA ORIENTALIS )

n a im e , sv o jim tje m e n o m d o d iru je u n u tr a š n je p o v ršin e isto čn o g zid a crkve. 
P ro s to ri k o ji se n a la z e sa s tra n a a p s id e isk o rišta v a n i s u o b ič n o za p r o t h e s i s
1 d i a k o n i k o n . P re d p ro č e lje m crk v e ovog tip a im a ju ta k o đ e r u n a jč e šć e m b ro ju 
slu č a je v a n a rte k s . P rim je r i tak v e tlo c rtn e o sn o v e su b azilik e n a ju ž n o m g ro b lju 
u S aloni,1 6 z a tim u S to b re č u ,1 7 te o b je k a t n a k o ji je k a s n ije sje o i zad ržao 
n je g o v u o sn o v u Sv. S im u n u Z a d ru .1 8 S ve g o re sp o m e n u te b az ilik e b ile su 
tro b ro d n e , a li se tip k o ristio i za je d n o b ro d n e o b je k te , k ao š to je slučaj u 
crk v i u G aju k o d N o v alje n a P ag u .1 9 N ed a v n o o tk riv e n a c rk v a sličnog tlo c rta 
u D uvnu u B osni z a s a d a je je d in stv e n i p r im je r izvan p rim o rsk o g p o ja sa D al­
m a c ije .2 6
O vaj tip im a id e n tič n e od n o se širin e sre d n je g b ro d a p re m a p o b o čn im te 
o d n o s du žin e p re m a š irin i o b je k ta , k ao i k o d tip o v a 1 a i 1 b.
Je d n a v a rija n ta ovog tip a b az ilik aln e o sn o v e n e m a a p sid e u p ra v o m sm islu 
rije č i, već o lta r o k ru ž je p o lu k ru ž n a s u s e l l i a k o ja je o d m a k n u ta o d isto čn o g 
zid a g rađ ev in e, ta k o d a je izm eđ u n je i z id a slo b o d a n p ro laz . O vakve g ra ­
đev in e b ile su o so b ito p o p u la rn e u sje v e rn o j ja d ra n s k o j re g iji u IV i V s t.2 1 
U D alm aciji je , m e đ u tim , p o z n a t ta k a v tlo c r t sam o u o r a to r iju A u S aloni 
k o ji je u s tv a ri a d a p tir a n a p r o s to r ija u p riv a tn o j k u ći.2 2
2 b ) L o n g i t u d i n a l n a b a z i l i k a s u p i s a n o m a p s i d o m i t r a n s e p t o m ( sl. II, 2, 3 )
Ovaj se tip ra z lik u je o d p re th o d n o g sa m o p o to m e što je , k ao d o d a ta k , 
d o b io tr a n s e p t k o ji izlazi izvan p ra v o k u tn o g p e rim e tra g rađ e v in e, ta k o d a o n a 
d o b ija k riž n i ili T o b lik .
P rim je r tlo c rta T o b lik a su sreć em o u D alm aciji u b azilici u P o lačam a n a 
o to k u M lje tu (sl. II, 3). Ovo je b ila n e k a v r s ta tro d je ln o g tr a n s e p ta k o ji je 
n a jv je ro ja tn ije im a o fu n k c iju p a s to p h o ria . U k a s n ijo j fazi ra z v o ja crk v e 
u lijev i k r a k tr a n s e p ta sm je stio se b a p tis te rij k o ji je n a ta j n a č in p o n ištio 
r a n iju fu n k c iju tr a n s e p ta .2 3
B azilik a u P ovij im a n a o to k u B ra č u im a p rib liž n o u visini p re z b ite rija p ro ­
š ire n je k o je izlazi izv an osnovnog p ra v o k u tn ik a p e rim e tra g rađ e v in e (sl. II, 2). 
T o p ro š ire n je d a je c rk v i o b lik la tin sk o g k riž a .2 4 Te dvije p ro s to rije n isu 
u p ra v o m sm islu r ije č i tra n s e p t, je r o n e n is u o d v o je n e od b ro d a stu p o v im a, 
n ego su je d n im v r a tim a povezane uz p o b o č n e lađe, d o k su d ru g im v ra tim a 
k o m u n ic ira le s p a s t o p h o r i a m a . Ovo p ro š ire n je , dakle, sam o p o ts je ć a n a tr a n ­
se p t, a p ita n je je d a li je im alo i o d g o v a ra ju ć u fu n k c iju .
Ia k o se k o d n a š ih , d o sa d p o z n a tih b a z ilik a ovakvog tlo c rta n isu sačuvali 
sv i tip o v i tra n s e p ta , o n i su te o re ts k i m ogli p o sto ja ti.
3 a) L o n g i t u d i n a l n a t r i k o n k a l n a b a z i l i k a s m e đ u s o b n o 
o d v o j e n i m a p s i d a m a (si. III, 1)
Ovaj tip b az ilik e im a n o rm a la n p ra v o k u tn i b ro d , a n a isto č n o m d je lu 
tr i ap sid e, m e đ u so b n o o d v o jen e p e rim e tra ln im zid o v im a o b je k ta (sl. III, 1). 
A pside se, n aim e, o tv a ra ju u sje v e rn o m isto č n o m i ju ž n o m z id u crk v e, a m e đ u 
a p sid a m a se n alaz e k u to v i p ra v o k u tn o g b ro d a . P rim je ri ta k v ih g rađ e v in a su 
B iliče k o d Š ib e n ik a ,2 5 T e p lju h (P ro m o n a) k o d D rn išk a,2 6 Sv. M a rtin u P rid raz i 
k o d Z ad ra.2 7 U T o p o lici k o d B a ra , u d ije ce zi P re v a lita n i k o ja se nalazi ju ž n o 
u n e p o sre d n o m s u s je d s tv u D alm acije, o tk riv e n a je je d n a c rk v a isto g tip a .2 8

Ill IV
SALONA ( G R A D IN A )

K o d ovog tip a c rk v e p o s tra n e a p sid e n alaz ile su se, čini se, izvan o lta rn e 
p re g ra d e , a to z n a č i izvan p re z b ite rija . T a k a v je , b a re m , slu č aj k o d crk v e 
u T e p lju h u . N ije isk lju č e n o d a je ta k o b ilo i k o d d ru g ih o v d je sp o m e n u tih 
crk a v a.
O vaj tip b az ilik e p ro širio se p o čitav o j p ro v in c iji, tj. i n a o b ali i u n u tr a š ­
n jo sti.
3 b ) L o n g itu d in a ln a b a z ilik a s a p s id a m a u o b lik u tr o lis ta (sl. I I I , 2, 3)
I ova v a rija n ta im a p ra v o k u tn i b ro d , sa m o u m je sto m e đ u so b n o o d v o je n ih 
a p s id a o n a im a t r i tro lis n o povezane a p sid e . T akvi o b je k ti su u S u tiv an u n a 
o to k u B ra č u ,2 9 z a tim u C im u k o d M o sta ra ,8 0 te Z aložje II u B osni.3 1
K o d ove v a r ija n te n ije ja sn o d a li su se a p sid e n alazile u n u ta r p re z b ite rija 
ili su p a k p o s tra n e b ile izvan n jeg a. K od c rk v e u Z aložju, n aim e, čini se d a su 
p o s tra n e a p sid e k o m u n ic ira le i s b ro d o v im a i s p re z b ite rije m . D ruge p a k 
c rk v e n isu saču v ale e le m e n te o lta rn e p re g ra d e .
Za ra z lik u od tro lis n o g z a v rše tk a k a k a v je n a p rim je r k o d c rk a v a u S u ti­
v a n u i C im u k o je im a ju p o tp u n o fo rm ira n e p o lu k ru ž n e ap sid e, k o d one u Za­
lo ž ju p o s tra n e su n e š to m a n je i n e m a ju p o tp u n i p o lu k ru g (sl. I I I , 3).
I ov a v a r ija n ta trik o n k a ln ih c rk a v a b ila je r a s p r o s tr a n je n a u u n u tr a š ­
n jo s ti i n a obali. O va v a rija n ta (3 b) za ra z lik u o d on e p re th o d n e (3 a) p o ja v ­
lju je se i k a o tr o b ro d n i o b je k a t, a p o tv rd a je c rk v a u Z aložju. š to se tič e 
m e đ u so b n ih o d n o sa b ro d o v a i za ovu v a r ija n tu važe ista p ra v ila kao i za 
sve lo n g itu d in a ln e c rk v e u D alm aciji. Š to se p a k tič e o m je ra d u žin e i širin e 
o b je k a ta k o d o b je v a rija n te (3 a i b) n a jm a n ji je o d n o s 1:1,5 k ao što je to 
slu č aj i k o d d ru g ih lo n g itu d in a ln ih o b lik a.
P rim je ri tip o v a c rk a v a 3 a i 3 b o p o v rg a v a ju D yggveovu p re tp o s ta v k u d a 
su o n i bili v rlo r ije tk i u D alm aciji.3 2
Svi lo n g itu d in a ln i tip o v i tlo c rta (I, I I , I I I ; sl. I, 1, 2, 3; I I , 1, 2, 3 ; I II , 1, 
2, 3) u n ajv eć em b r o ju slu čajev a m o ra li su im a ti n o rm a ln i d rv e n i k ro v n a 
d v ije vode iz n ad sre d n je g b ro d a , a p o lo ž en i k ro v n a je d n u v o d u iznad p o ­
b o č n ih b ro d o v a. O sv je tlje n je sre d n je g b r o d a izvedeno je p o m o ć u e m p o ra n a d 
stu p o v im a i p ro z o rim a u n jim a . S am o u s k e g rađ e v in e m ogle su m o žd a im a ti 
b a č v a sti svod. K u p o la je p a k m o g la p o s to ja ti sam o k o d tlo c rtn ih rje š e n ja 
s tra n s e p to m , ali i ta d a sam o u rje đ im slu č a je v im a k a s n ijih g rađ e v in a V I st. 
(m o žd a u crk v i u M o k ro m p o lju k o d K n in a k o ja im a izu zetn o d eb e le zidove).3 3 
K o d trik o n k a ln ih p la n o v a (tipovi 3 a i b) m o g la se ta k o đ e r n a d p re z b ite rije m 
n a la z iti k u p o la , j e r n je n su p ritis a k m o g le p re u z e ti p o s tra n e ap sid e. O to m e 
će m o žd a n e što p ro g o v o riti b az ilik a Sv. M a rtin a u P rid ra z i — k o ja je sa ču v a n a 
do k ro v a — k a d se b u d e d e ta ljn o p ro u č ila .
b ) Centralni oblici 
4. O b lic i g r č k o g k r iž a (sl. IV, I, 2)
T lo c rti p o p u t g rč k o g k riž a ili p a k o n i k o ji m u se p rib liž u j u im a li su ta k o ­
đ e r o d je k a n a p o d ru č ju sa lo n ita n sk e m e tro p o lije , iako su d o s ta rije tk i. T akve 
g rađ ev in e s u H o n o rije v a b a z ilik a u e p isk o p a ln o m c e n tru u S alo n i,3 4 a z a tim

i sk ro m n a c rk v a Sv. M a rtin a n a o to k u C resu .3 5 P rv o sp o m e n u ta b azilik a je 
tro b ro d n a , a d ru g a je d n o b ro d n a . Ova d v a p rim je ra ra z lik u ju se i po tom e 
š to je H o n o rije v a b az ilik a im ala p o p re č n i k ra k posve je d n a k k a o i uzdužni, 
d o k je u crk v i n a C resu p rv i n ešto uži o d drugog.
K od g rađ e v in a o b lik a grčkog k riža više n e važe ra n ije sp o m in ja n i odnosi 
du žin e i širin e o b je k ta , je r je to p rim je r c e n tra ln o g tlo c rta , š to se p a k odnosa 
m e đ u b ro d o v im a tič e o n je id e n tič a n kao i k o d lo n g itu d in aln ih tlo c rta .
G rađevine ovog tip a , po m om m iš lje n ju , m ogle su n a d sje c ište m uzdužnog 
i sre d išn je g b ro d a im a ti k u p o lu . U sv o jo j re k o n stru k c iji sa lo n ita n sk o g p ri­
m je r a G erb er d o zv o ljav a tu m o g u ćn o st,3 6 ali je , čini se, Dyggve n e p rih v aća.3 7 
Ip a k m islim d a je v je ro ja tn ije d a je k u p o la ip a k p o sto jala .
5. K v a d r a tn e g r a đ e v in e ( sl. IV, 3 )
P rim je ri k v a d ra tn ih g rađ ev in a u D alm ac iji su izuzetno r ije tk i. K oliko je 
m e n i p o zn a to je d n a je d in a ta k v a g rađ e v in a je crk v a u G rad in i u S aloni k o ja 
se obično d rža la za p re d ro m a n ič k u , ali n e m a d v o jb e d a je o n a ran o b iz a n tsk a 
tv o rev in a. Z ab u n a se ro d ila sa m o zbog č in jen ice što je o n a k ao je d a n od 
r ije tk ih sa lo n ita n sk ih c rk a v a n a sta v ila svoj život i k asn ije , p a je ta k o osim 
sta ro k ršć a n sk o g p ro n a đ e n i p re d ro m a n ič k i d e k o r in te rije ra .3 «
C rkva u G rad in i im a p rib ližn o k v a d ra tn u osnovu s ista k n u to m , n ep o tp u n o 
p o lu k ru ž n o m a p sid o m . U sre d in i p ro s to ra za v je rn ik e p o re d a n o je u form i 
o sm e ro k u ta o sam stu p o v a , a u k u to v im a građ ev in e nalaze se jo š d a ljn ja 
č e tiri stu p a . O čito je d a je o sm e ro k u t p o d rža v ao c e n tra ln u k u p o lu , a d a su 
stu p o v i u uglovim a p o m ag ali za n o še n je k o n stru k c ije svoda p re o sta lo g dijela 
crk v e.
S p ecifičn o st ove crk v e je i u to m e što su v an jsk i zidovi s u n u tra šn je 
s tra n e ra šč la n je n i m a lim nišam a.
R azlik e u g ra d ite ljsk o j p ra k s i crk v en e a rh ite k tu re 
n a p o d ru č ju sa lo n ita n sk e m e tro p o lije
Ovih n ek o lik o g o re sp o m e n u tih tip o v a tlo c rtn ih osnova o b u h v aća, čini 
m i se, čitav r e p e rto a r crk v en e a rh ite k tu re iz v rem en a k asn e a n tik e u rim skoj 
p ro v in c iji D alm aciji. N em a su m n je da ov a a rh ite k tu ra u D alm aciji im a b ro jn e 
k a ra k te ris tik e k o je su zaje d n ičk e je d n o j širo j regiji, tj. ja d ra n s k o m bazenu. 
T u p o jav u Dyggve je g en eričk i i n e baš isp ra v n o nazvao ad rio -b izan tin izm o m .3 9 
O sim tih z a je d n ič k ih k a ra k te ris tik a k o je se u p rvom re d u o d n o se n a longi- 
tu d ia ln e g rađ ev in e, i to p o se b n o n a o m je re d im en zija i o d n o se m e đ u bro d o ­
vim a, u p o tre b u slič n ih a rh ite k to n sk ih e le m e n a ta k o n stru k c ije , te u n u tra š n ju 
d e k o ra c iju , p o sto ji, m e đ u tim , i niz ra z lik a k o je ip ak d ife re n c ira ju p o jed in e 
re g ije u o k v iru ja d ra n s k o g bazena. R ekao b ih d a se te razlik e m o g u n ajb o lje 
d e fin ira ti k ao ra z lik e u g ra d ite ljsk o j p ra k s i, o d n o sn o kao stilsk o -in terp re- 
ta c ijsk e o so b ito sti. N a osnovi ta k v ih ra z lik a čini m i se d a je g ra d ite ljstv o 
u S aloni, n a p rim je r, je d n a k o to lik o ra z lič ito o d onog u R avenni, G radežu, 
A kvileji, P o reču i P uli, k oliko od onog u N aro n i, a zatim u D okleji, D raču itd.
N em a su m n je d a je n a crk v e n u a r h ite k tu r u u D alm aciji n ajv e ć i u tje ca j 
im a la g ra d ite ljs k a p ra k s a S alone. K a ra k te ris tik e ove p ra k se isk a z u ju se u po-

se b n o m n a č in u tr e tir a n ja tlo c rtn e osnove, p o se b n o sp o re d n ih p ro s to ra , k ao 
i u n ek im d e ta ljim a te h n ik e zid an ja.
S a lo n ita n s k i tip b azilik e — k o ji se, n a ra v n o , kao ta k a v m ože o k rs titi 
sa m o u slu č a ju k a d se ra d i o p rim je rim a iz D alm acije — o b u h v a ć a tip o v e 
l a i 1 b, te 2 a i 2 b (sl. I, 2, 3; II, 1, 2, 3 ), a li je dalek o n a jk a ra k te ris tič n iji 
i n a jč e šć i tip 1 a (s l. I, 1). To je i tlo c rtn i tip k o ji Dyggve k a tk a d naziva n o r­
m a ln im b a z ilik a ln im p la n o m .4 0 O n je č is t i trije z a n , je d n o sta v n ih p la tn a zi­
d o v a (rije tk o s le z e n a m a kao n a K a p lju č u ), v eom a širo k e p o lu k ru ž n e ap sid e 
k o ja ta k o đ e r m ože b iti s lezen am a ili k o n tra fo rim a (b azilik a n a M arusincu), 
s m a lim b ro je m sp o re d n ih p ro s to rija , a li g o to v o red o v n o s p ro th e siso m i dia- 
k o n ik o n o m . Ako se p a k ra d i o b azilici k o ja je im a la b a p tis te rij, ta d a su svi 
p ro s to ri s n jim u vezi n a je d n o j s tr a n i (bilo sje v ern o j ili p a k ju ž n o j).
Š to se tič e ra s p r o s tr a n je n o s ti ovog tip a m ože se k o n s ta tir a ti d a je on 
u o b ič a je n u čitav o j p ro v in c iji, u sp o re d i n a p rim je r g rađ e v in e u g ran ič n im 
k ra je v im a , k ao š to su n a isto k u S k ela n i n a D rin i,4 1 a n a z a p a d u c rk v a u u v ali 
S tu d e n č ić n a o to k u C resu.42 O čito je , d a k le , d a se uz n a jv e ć u g u sto ć u ta k v ih 
b az ilik a u sa lo n ita n sk o j okolici, o n e m o g u n a ć i n a p o d ru č ju čitav e p ro v in cije. 
O vaj tip p re v la d a v a i u n ek im g ra d o v im a u k o jim a se n isu a firm ira le n e k e 
p o se b n e stilsk e o so b ito sti.4 3
G ra d ite ljsk a p r a k s a N a ro n e o d s tu p a u n e k im d e ta ljim a o d sa lo n ita n sk e. 
N ju je , d o d u še, jo š u v ije k te šk o p r a titi, b u d u ć i d a je u to m g ra d u o tk o p a n 
sa m o je d a n je d in i k rš ć a n s k i o b je k a t, a li se, ona, p o m o m m iš lje n ju , ip a k 
m ože sasv im d o b ro zap aziti. K ao što sa m već g o re nav eo n e m a b itn e raz lik e 
u p o g led u tip o lo g ije tlo c rtn ih o b lik a iz m e đ u sa lo n ita n sk ih i n a ro n ita n s k ih g ra ­
đevina, o n e se, m e đ u tim ra z lik u ju po s tils k im in te rp re ta c ija m a , ra sp o re d u 
sp o re d n ih p r o s to r ija i p o se b n o m k a r a k te r u u n u tra š n je g d e k o ra crkve. Os­
n o v n a k a r a k te r is tik a n a ro n ita n s k e b az ilik e p o k o jo j se on a ra z lik u je od sa lo ­
n ita n sk e je što p rv a im a z n a tn o veći b r o j sp o re d n ih p r o s to r ija i što su on e 
re la tiv n o p ra v iln o ra s p o re đ e n e u zd u ž o b a b o č n a zida k u ltn e g rađevine. O sim 
u N aro n i b az ilik e o v ak v ih k a r a k te r is tik a p o ja v lju ju se u B o sn i i H ercegovini, 
p a se zbog to g a č e sto d rža lo d a su on e sp e c ifič n e sam o za ovu re g iju i nazivalo 
ih se b o s a n s k im tip o m crk v e za k o ji n a v o d n o n e m a bliže an o lo g ije, nego 
se on e su sre ć u te k u I s tr i i N o rik u .4 4 T o m išlje n je , p o m o m d u b o k o m u v je ­
r e n ju , tr e b a re v id ira ti. M oja is tra ž iv a n ja b azilik e isp o d d a n a šn je crk v e 
Sv. V ida u N a ro n i p o k az ala su d a se n a v o d n i b o s a n s k i tip , sa m o u m o n u ­
m e n ta ln o j fo rm i i lu k su z n o j izvedbi p o ja v lju je u ovom c e n tru , je d n o m o d 
n a jv a ž n ijih u cijelo j an tič k o j D alm ac iji, a k o ji je g eo g ra fsk i v eom a b lizu 
B o sn i i H erceg o v in i. P re m a to m e n a jlo g ič n ija je p re tp o s ta v k a d a se u z o r 
za ra s p o re d p r o s to r ija i za stilistič k e k a r a k te r is tik e b az ilik a u B o sn i i H erce­
govini n alaz io u g ra d ite ljs k o j p ra k s i o b liž n je g velikog g ra d a — N a r o n e — 
u o k v iru dijeceze k o je g a se velik i b ro j b o s a n s k ih c rk a v a i n alazio . U d o lin i 
rije k e N eretv e, a u n e p o sre d n o j b liz in i N a ro n e o tk riv e n je v eći b ro j ta k v ih 
o b je k a ta , p a n jih o v a k a r ta r a s p r o s tr a n je n o s ti p o k a z u je p u t p ro d ira n ja u tje ­
c a ja u u n u tr a š n jo s t. T akve crk v e, n aim e, p o s to je u M o g o rjelu ,4 5 N erezim a,46, 
K lo b u k u ,4 7 M o k ro m ,4 8 Ž ito m islićim a itd .4 9 T reb a, m e đ u tim , n a g la siti d a se 
ta k v e g rađ ev in e n e ja v lja ju sam o u B o sn i i H ercegovini, nego i d ru g d je u D al­
m a ciji, k a o n a p r im je r u O to k u k o d S in ja ,5 0 B ičini-P olačam a k o d V rane,5 1

D an ilu k o d Š ib en ik a ,5 2 K o rlat M o rav icam a k o d B enkovca.5 3 P re k o ovih po­
slje d n jih s p a ja se k ru g s crk v a m a sličnog k a ra k te ra u Is tri,5 4 S loveniji5 5 i 
A u striji.5 9 Sve to d o k a z u je d a sp o m e n u te k a ra k te ris tik e n isu n ik a k v a spe­
cifičn o st B osne i H ercegovine.
N a osnovi go re iznesenoga n am eće se za k lju č a k da je sp o m e n u ti tip b a ­
zilik e bio n a jp rije p rih v a ć e n u N aro n i i d a se o tu d a širio p o d ije lu rim sk e 
p ro v in cije D alm acije. S to g a d ržim d a je o p rav d a n o , k a d se g o vori o p rim je ­
rim a iz ovog k r a ja an tičk o g sv ijeta , n az iv a ti n a r o n ita n s k im tip o m bazilike, 
je d n a k o k ao što j e p re th o d n o sp o m e n u ti p rih v a tljiv o sm a tra ti s a lo n ita n s k im .
Z anim ljivo je d a se ova stilistič k a v a rija n ta bazilike u D alm aciji, je d n ak o 
k a o i on a k o ju sa m nazivao sa lo n ita n sk o m , p o tre b lja v a la i za d v o jn e bazilike. 
P rim je ri p rve, tj. sa lo n ita n sk e , je ra n ija faz a episkoplanog k o m p le k sa u Sa­
lo n i,5 7 a n a ro n ita n s k e k o m p lek si u Ž ito m islićim a,5 8 Z enici5 9 i S rim i k o d Ši­
b en ik a .6 0 To p o k a z u je d a je u a rh ite k to n s k o m pogledu d v o jn a b az ilik a sam o 
p o d v o stru č e n je n o rm a ln ih c rk a v a k o je se u p o tre b lja v a ju u g ra d ite ljsk o j 
p ra k s i p o je d in ih re g ija .
Jo š je d n u stils k u in te rp re ta c iju su sreć em o u g ra d ite ljsk o j p ra k s i crkvene 
a rh ite k tu re u D alm aciji. T u in te rp re ta c iju k a ra k te riz ira p o ja v a poligonalne 
ap sid e, za ra z lik u o d opće p re v la d a v a ju ć e p o lu k ru žn e. P o lig o n aln u ap sid u 
im a ju crk v e u M o k ro m p o lju k o d K n in a,6 1 Sv. L ovre n a o to k u C resu ,9 2 te m ali 
o b je k t u B o ra sim a u H ercegovini.9 3 č u d n u č e tv e ro k u tn u a p sid u im a crkvica 
n a o to čiću S u tv a ri k o d O rebića, što je je d in stv e n i p rim je r, k o lik o je b are m 
m e n i po zn ato , u g ra d ite ljs k o j p ra k si D alm acije.6 4 O vdje tre b a sp o m e n u ti i 
je d a n civilni o b je k a t — k o ji im a ta k o đ e r p o lig o n aln u a p sid u — a ta j je iz­
v a n re d n a k a s n o a n tič k a p alač a u P o lačam a n a o to k u M ljetu .6 5
N em a su m n je d a je p o ja v a p o lig o n a ln e a p sid e u k r a ju g d je p rev lad av a 
p o lu k ru ž n a ap sid a u tje c a j izvana. P o lig o n aln a a p sid a je n aim e, k a ra k te ri­
s tič n a za p o d ru č je sje v e rn e Ita lije ,6 9 a ta k o đ e r i I s t r e . 6 7 K a tk a d a se, m eđ u tim , 
ta k a v tip a p sid e g ra d i i u ju ž n im d ije lo v im a B alkana, ali je i ta m o m a n je 
b ro ja n od p o lu k ru ž n o g .6 8 S o b ziro m n a g ra d ite ljs k u p ra k su u p ro v in cijam a 
k o je su b lisk e ili č a k g ran iče s D alm ac ijo m n ije neobično d a se u p o je d i­
n a č n im slu č ajev im a poseglo i za p o lig o n a ln im rje še n je m ap sid e. O vaj tip 
a p sid e neće, m e đ u tim , n ik a d p o sta ti o so b ito o m iljen .
U p o je d in a č n im slu č ajev im a u a n tič k o j D alm aciji p o ja v lju ju se i potko- 
v a ste ap sid e. Po m o m m iš lje n ju ta k v a a p s id a n a s ta la je zbog n e k ih fu n k cio ­
n a ln ih p o tre b a , je r se p ro d u živ a n jem k ra k o v a p o lu k ru g a p o stiže veća d u b in a 
ap sid e. P rim je ri ta k v ih a p sid a im a više, a o v d je sp o m in jem crk v u u L ovrečini 
n a o to k u B rač u ,6 9 te m a li o b je k a t u M u lin am a n a o to k u U g ljan u .7 0 N i ovaj 
tip a p sid e ta k o đ e r n eć e n ik a d p o s ta ti p o se b n o om iljen.
K ro n o lo g ija sa k ra ln e a rh ite k tu re u sa lo n ita n sk o j m e tro p o liji
O vom p rilik o m želio b ih p ro d is k u tira ti jo š p ro b lem d a tira n ja s ta ro k ršć a n ­
sk ih k u ltn ih o b je k a ta u reg iji o k o jo j je rije č . O vaj p ro b lem je u tije sn o j vezi 
s p ita n jim a o k o jim a sa m gore ra sp ra v lja o . Do sada, o sim je d n o g p io n irsk o g 
p o k u š a ja E. D yggvea, p ro b le m d a tira n ja c rk v e n ih o b je k a ta u D alm aciji uvijek 
se o sta v lja o po s tr a n i.7 1 š to više rek a o b ih d a se on k o n sta n tn o izbjegava,

je r d a tir a n je u V ili V I st. — k ak v o je u s ta lje n o u n ašo j a rh e o lo šk o j lite ra tu ri 
— n e u k lju č u je s tv a rn o n ik a k av p o k u š a j, j e r sam o u ta dv a s to lje ć a u ovim 
k ra je v im a i g ra d e z n a č a jn ije k ršć a n sk e k u ltn e g rađevine. S o b z iro m d a je 
sp o m e n u ti p e rio d o d 200 g o d in a v rlo v elik i d a se k ro z n je g a v rlo m nogo 
to g a do g ađ alo u p o v ije sn o m , a i u g ra d ite ljs k o m p ogledu, to tre b a , po m o m 
m iš lje n ju , te ž iti za je d n o m m n o g o d e ta ljiz ira n ijo m k ro n o lo g ijo m . S to g a je , 
čin i m i se, n u žn o p o tic a ti d isk u s iju k a k o b i se b a re m p o ste p e n o došlo do 
sta n o v itih s ig u rn ijih k ro n o lo šk ih re p e ra . U p rav o u sm islu p o tic a n ja n a d i­
sk u siju tr e b a sh v a titi i ovaj m oj p rilog.
K akvi sve e le m e n ti dolaze u o b z ir za d a tira n je je d n o g k u ltn o g o b je k ta ? 
U p rv o m re d u , p o m o m m iš lje n ju , tr e b a v o d iti ra č u n a o ra z v o ju k ršć a n stv a 
u n a šim k ra je v im a , z a tim o v re m e n u k a d se p o č in ju g ra d iti v eći k u ltn i o b je k ti, 
o re p e rim a k o je p r u ž a g ra d ite ljs k a b a š tin a u većim c e n trim a u p ro v in ciji, 
o raz v o ju g ra d ite ljs tv a u čitav o m k a s n o a n tič k o m sv ijetu , p o se b n o u ja d ra n ­
sk o j i b a lk a n sk o j m a k ro re g iji, a z a tim o sp o re d n im n alaz im a , p rv en stv e n o 
o u n u tra š n je m d e k o ru crkve. Ovo p o s lje d n je , m e đ u tim , u z p o se b a n o p rez 
zbog m o g u ć n o sti če šć e p ro m je n e in te rije ra .
G ore n av e d en o ra z ra d io b ih n iž e s n e k o lik o g en e ra ln ih z a p a ž a n ja , a z a tim 
b ih to p o k u ša o p r im ije n iti n a p o sto je ć e crk v e n o g ra d ite ljs tv o u D alm aciji.
K ršć a n stv o n a isto č n o j ja d ra n s k o j o b a li p o č in je re la tiv n o k a sn o i širi se, 
k ao i d ru g d je u a n tič k o m sv ije tu , iz c e n tr a p ro v in cije, a ta j je S alo n a.7 2 P rv i 
tra g o v i k u ltn ih o b je k a ta o tk riv e n i su, š to je sasvim raz u m ljiv o , b a š u sam o j 
S aloni.7 3 U p rv o j p o lo v ici IV st. k rš ć a n s tv o se naglo raz v ija. T ad a se g rad e 
p rv e k ršć a n sk e b a z ilik e u R im u i S vetoj ze m lji.7 4 U S alo n i se p rv i veći k u ltn i 
o b je k ti p o ja v lju ju već o k o sre d in e IV st., a to su crk v e u ta k o zv a n o m epi- 
sk o p a ln o m c e n tru i K ap i ja č u .7 5
T ek p o č e tk o m V st. za p o č in je g ra d n ja većih o b je k a ta , k ao što su, n a 
p rim je r, c rk v e u o b n o v lje n o m e p isk o p la n o m c e n tru , z a tim b az ilik e n a M ana- 
s tirin a m a i M a ru sin cu , k o je su d o b ro d a tira n e p re m a b isk u p im a g ra d ite lji­
m a .7 6 U p rv e tr i č e tv rtin e V st. n a s ta ja le su u S alo n i i d ru g e b azilik e, ia k o za 
n jih n e m a p o u z d a n ih k ro n o lo šk ih o slo n a ca . Za k a s n ije V st. n e p o s to ji ni je d a n 
sig u rn ije d a tira n i p rim je r. T ad a su, n a im e , m ogle b iti g ra đ e n e tak o zv an e 
a r ija n s k a k a te d ra la i ju ž n o g ro b lje i to isk lju č iv o u slu č a ju d a je a trib u ira n je 
to j v je rsk o j sk u p in i p rav iln o , zašto , m e đ u tim , n em a p o u z d a n ijih u p o rišta .7 7
N ovi p o le t g ra d ite ljs k e d je la tn o s ti p a d a u d o b a n e p o sre d n o p r ije b iz a n t­
sk o g o sv a ja n ja D alm ac ije , a o so b ito p o s lije toga. T ad a J u s tin ija n p o k u ša v a 
isk o rije n iti p o g an stv o i u z a b itn im k ra je v im a .7 8 Zbog to g a n a s ta je ili se p a k 
r e k o n s tr u ir a veći b ro j crk av a, p o se b n o o n ih u ru ra ln im sre d in a m a . M išljen ja 
sam , sto g a, d a je tih p e d e se ta k g o d in a o k o sre d in e V I st. u z ra n o V st. p e rio d 
n ajv eć e g ra d ite ljs k e a k tiv n o sti u ovim k ra je v im a općenito.
K o n ac p a k V I i p o č e ta k V II st. tj. p e rio d p re d sam k r a j a n tič k e civili­
za cije u ovoj re g iji je d o b a p o sv e m a šn je g siro m a štv a , k a d je g ra d ite ljs k a 
a k tiv n o st p o sv u d a b ila u o p a d a n ju , u k lju č u ju ć i i velike c e n tre . R azlog su, 
n ara v n o , n e s ta b iln a v re m e n a izazvana p ro v a la m a b a rb a ra . O to m e izv an red n o 
p la stič n o govori p r im je r S alo n e k o ja u ra n o m V II st. n ije im a la snage da 
n a d o lič an n a č in o b n o v i sv o ju n a jv a ž n iju c e m e te rija ln u b az ilik u , o n u n a

M a n a stirin a m a , g d je su se čuvale re lik v ije sa lo n ita n sk ih m u čen ik a, ponos 
čitav e m e tro p o lije .7 9
K ako sad u tu o p ću sliku ra z v o ja g ra d ite ljs k e d je la tn o sti u D alm aciji 
u k lju č iti go re sp o m e n u te tipove s ta ro k rš ć a n s k ih crk v en ih o b je k a ta ? N edvoj­
b en o je da se k ao p rv a a firm ira la lo n g itu d in a ln a bazilika s is ta k n u to m po lu ­
k ru ž n o m a p sid o m i d a je on a o stav ila n a jd u b lji tra g n a g ra d ite ljs k u p ra k su 
u D alm aciji. Tip je o čito p rv i p u t bio u p o tre b lje n u S aloni, a p o tv rd a za to 
su već sp o m e n u te b az ilik e iz IV i ra n o g V st. Is to ta k o je sig u rn o d a se ta j tip 
tlo c rtn e osnove k o ris tio v rlo dugo, o so b ito za m a n je o b je k te. U S aloni se, 
k o lik o se b a re m m e n i čini, on ip a k z n a tn o m a n je p o ja v lju je u V I st. T ada 
o m ilje n iji p o s ta ju o b je k ti razv ijen ijeg tlo c rta , n astalo g za p o tre b e složenije 
litu rg ik e . M islim , sto g a, d a je ovaj tip , k o lik o to b a re m sa d a šn je sta n je 
p o zn a v an ja crk v e n e a rh ite k tu re dozvoljava, u m o n u m e n ta ln o j v erz iji ograničen 
n a IV i V st. D oba p u n o g ra z v o ja je u p ra v o V st. V rlo je te šk o , n a žalost, 
u tv rd iti b ilo k ak v e e lem e n te k o ji b i om ogućili k ro n o lo šk u d ife re n c ija c iju m eđu 
o b je k tim a s o vakvim tlo c rto m .
B azilika lo n g itu d in a ln o g tip a s is ta k n u to m ap sid o m i tra n se p to m je bez 
su m n je ra z v ije n iji tip crk v en e g rađevine. To se, po m o m m iš lje n ju , odnosi 
sa m o n a g rađ e v in e k o jim a tra n s e p t izlazi izvan o k v ira p rav o k u tn o g b ro d a 
c rk v e (tip l a , sl. I, 3), je r je k o n tin u ira n i tra n s e p t k o ji tv o re sa m o stupovi 
u n u ta r p ra v o k u tn ik a v a n jsk ih zidova p o z n a t jo š ra n ije (u sp . b a z ilik u n a M a­
n a s tirin a m a si. I, 2 ).8 0 P re tp o sta v lja m , n aim e, d a se raz v ijen iji tlo c rt s nagla­
še n im tra n se p to m raz v io k asn ije, n ak o n g ra d n je crkve n a M a n astirin am a .
D a su bazilike, k o jim a tra n s e p t izlazi izvan o k v ira p ra v o k u tn ik a građevine 
p a n a ta j n a č in d a je crk v i o b lik la tin sk o g k riž a ili p a k slova T, n e š to k asn ije, 
sv jed o če, po m om m iš lje n ju , n ek i sa lo n ita n sk i p rim je ri. T akozvana b a silica 
o r ie n ta lis , s m je šte n a u isto čn o m d ije lu g ra d a , im a ispod o lta ra k o n fesiju , što 
sv a k ak o u k az u je n a k a s n iji d atu m . N a jv je ro ja tn ije je o v d je i z a m išlje n takav 
p la n g rađ ev in e s o b z iro m n a k o n fe siju k o ja je za h tijev a la veći p r o s to r zbog 
o b re d a oko ta k v o g g ro b a. U pravo zbog to g a i p re tp o sta v lja m d a su bazilika 
i k o n fe sija iz isto g d o b a. Da je b azilik a iz k a sn ije g d oba navodi i n je n sm ješta j 
u k ra jn je m isto č n o m , m o č v arn o m d ije lu g ra d a . Iz k asn ije g je d o b a i bazilika 
u L ovrečini n a o to k u B raču . N a to u k a z u je k o n fesija, sark o fazi, d e k o ra c ija i 
k a p ite li. I u ovom slu č a ju tra n s e p t je slu žio za k u lt m u čen ik a. Za sa d a n a j­
r a n iji p rim je r b az ilik e s tra n se p to m k o ji izlazi izvan p ra v o k u tn ik a b ila bi, po 
D yggveovom m iš lje n ju , b azilik a n a isto čn o m g ro b lju u S aloni, ali i o n a neće 
b iti ra n ija o d d ru g e polovice V st..8 1 O vu d a ta c iju ip ak bi tre b a lo isp itati. 
P re tp o sta v lja m d a je i tra n s e p t u bazilici n a isto čn o m sa lo n ita n sk o m g ro b lju 
slu žio za k u lt m u č en ik a , p re m d a u n jo j n ije b io p ro n a đ e n grob p o d o ltaro m .
D rugi tip : lo n g itu d in a ln a b azilik a s u p isa n o m a p sid o m ( 2 a , sl. II, 1) n ije 
b io , kao što sam već gore naveo, o m ilje n k a o p rv i tip. K ad se o n a p o čin je 
p o ja v ljiv a ti i k o lik o tr a je n ije sig u rn o , je r n e m a č v rstih k ro n o lo šk ih oslonaca, 
tj. n e p o sto ji ni je d a n je d in i p recizn ije d a tir a n i p rim je ra k . Za b a z ilik u n a ju ž ­
n o m g ro b lju u S alo n i k o ja je to g tip a D yggve d rži da je p rip a d a la G otim a- 
A rijan cim a. T o bi, u k o lik o je D yggveova p re tp o sta v k a to čn a, b ila p o tv rd a 
d a je b azilik a iz k a s n ije g V ili ra n ije g V I st. B azilika v rlo sličn o g tlo c rta 
iz S to b re č a — p re m a je d n o m fra g m e n tu d e k o ra c ije — m alo m p lu te ju s kri-

žev im a n a o b je s tr a n e ( je d a n u rez an , a d ru g i p la stič a n — p rip a d a V st. ali 
b i m o g la b iti i n e š to k a s n ija .8 2 Z bog to g a je v je ro ja tn o d a je i ovaj tip m ogao 
ž iv je ti u V ili r a n ije m V I st. P re tp o s ta v lja m d a se on n ije p o ja v ljiv a o u IV st., 
iak o je v a rija n ta s k lu p o m za k le r n e š to o d m a k n u to m od z id a v rlo ran a , i u 
S alo n i je p o z n a ta u n a jra n ije m k ršć a n sk o m o r a to r iju A iz k o n c a I I I st. T aj 
tip se, m e đ u tim , n ije n ik a d a firm ira o u S aloni, p a tip 2 a, m islim , n e tr e b a 
s n jim d o v o d iti u vezu. S p o m e n u ti o ra to rij je ta k o zv a n a d v o ra n sk a crk v a.8 3
V a rija n ta ovog tip a s tra n s e p to m (2 b i 2 c, sl. II, 2 i 3) je n e š to k a sn ija , 
je r je to sv a k ak o m a lo raz v ije n iji tlo c rt. Z a d a ta c iju u VI st. gov o ri k o n fe sija 
isp o d o lta ra , te k a p ite li trifo re n a isto č n o m v a n jsk o m zidu crk v e, kao i nad- 
v ra tn ik glavnog u la z a .8 4
T reći tip tlo c rtn o g rje še n ja , o n a j s tro lis n im z a v rše tk o m (3 b, sl. I II , 2 i 3), 
te o n aj s tr i o d v o je n e ap sid e n a isto č n o m k r a ju g rađ e v in e (3 a, sl. I II , 1) 
p rip a d a ju p o svoj p rilic i je d n o m je d in stv e n o m g ra d ite ljs k o m p o k re tu k o ji se 
n ag lo p ro širio . G ra đ e v in e d je te lin a sto g tip a b ile su p o zn ate, čin i m i se, i p r ije 
p o ja v e ov ih crk a v a, a li se ta k a v tlo c rt k o ris tio sam o za m e m o rije i k rstio n ic e, 
i to već o d p re d k o n sta n tin o v s k e g a p e rio d a .8 5 K o m b in a cija lis n a te ce n tra ln e , 
k o n s tru k c ije s lo n g itu d in a ln im b ro d o m u k a z u je n a n ove litu rg ijs k e p o tre b e ,8 6 
a p o slje d ic a je ra s tu ć e g u tje c a ja o rije n ta ln ih g ra d ite ljs k ih fo rm a . Čini se d a 
je ovaj tip b io o so b ito o m ilje n u E g ip tu i sje v e rn o j A frici,8 7 a o d tu d a se, iz­
gleda, p ro š irio u d ru g e k raje v e k ršć a n sk o g sv ije ta .8 8 T ip s tro lis n im ap sid a m a 
(3 a, sl. I I I , 1) sa m o u u p isa n o j v a r ija n ti p o ja v io se p rv i p u t, k a k o se čini oko 
430— 440. g o d in e u k a te d ra li u H e rm a p o lisu (A sh m u n ein ), z a tim o k o 440. go­
d in e u B ijelo m sa m o s ta n u (D e ir el A b iad ), p re u z e t je i u C rv en o m sa m o sta n u 
u V I st. u isto m m je s tu .8 9 Sve ove crk v e za ra z lik u o d d a lm a tin sk ih p r im je ra 
im a ju u p isa n e a p s id e u n u ta r v a n jsk o g p la tn a zidova. T rik o n k a ln i p re z b ite rij 
p o s ta je u V I st. k a r a k te r is tik a c rk v e n e g ra d n je E g ip ta .9 0
O ko sre d in e V I st. t r i m e đ u so b n o o d v o je n e a p sid e (p o p u t n ašeg tip a 3 a, 
sl. I I I , 1) n a lo n g itu d in a ln o j g ra đ e v in i p o ja v ile su se u crk v i K risto v a ro ­
đ e n ja u B e tle h e m u .9 1 T ak v e crk v e iz isto g sto lje ć a su sre ć u se u P a ra m y th iji 
i D odoni.9 2 P re m a o vim a n a lo g ija m a n a jv je r o ja tn ije je d a je za d a lm a tin sk e 
p rim je re n a jp rih v a tljiv ija d a ta c ija VI st. U o stalo m , ta k v u d a ta c iju p red lo žio 
je već ra n ije i Dyggve.9 3
U p o g le d u d a tir a n ja b azilik e s tro lis n im isto č n im d ije lo m n a ši p rim je ri 
n e p ru ž a ju o so b itih elem e n ata. Z bog to g a se s n e s trp lje n je m o če k u je p u b li­
c ira n je b az ilik e u C im u, je r je o n a d a la v rlo m n o g o p o p ra tn o g m a te rija la .9 4
M išlje n ja sam d a b az ilik a iz T e p lju h a p o s re d n o ip a k p o tk re p lju je d a tira n je 
u n ešto k a s n ije d o b a , tj. u VI st. K ak o se čin i ova b az ilik a je u p rv o j fazi b ila 
o b ič n a lo n g itu d in a ln a g rađ e v in a s je d n o m is ta k n u to m p o lu k ru ž n o m a p sid o m 
( tip la), a k a s n ije je b ila p re u re đ e n a n a ta j n ač in d a su jo j d o d an e d v ije 
ap sid e n a sje v e rn o m i ju ž n o m zidu. T o je v je ro ja tn o u slije d ilo k a o p o slje d ic a 
n e k ih litu rg ijsk ih p o tre b a , p o svoj p rilic i k u lta p o k o jn ik a . U sv ak o m slu č a ju 
p ro m je n a je n a s ta la te k n ak o n d u že u p o tr e b e k u ltn o g m je sta , p a je n a jp o ­
g o d n ija d a ta c ija za ta k v u g rađ e v in u VI st.
V ećina ovih c rk a v a , o so b ito u p rio b a ln o m p o ja su D alm acije, im a lezene 
n a v a n jsk im zidovim a. Ia k o se lezene p o ja v lju ju i ra n ije kao što je slučaj k o d 
bazilike n a M a n a stirin a m a , čini se ip a k , d a s u o n e k a ra k te ris tič n ije za k a sn ije

raz d o b lje. S toga b i i p o ja v a lezena n a n jim a m ogla b iti p o tv rd a d a ta c iji ovih 
o b je k a ta u V I. st.
č e tv r ti tip tlo c rta ( 4 a i 4 b ; s l . IV, 1, 2), o n aj o b lik a g rčkog k riž a navje­
šć u je, bez su m n je, p o ja v u b iz an tin izm a i m ože d a tira ti n e p o sre d n o p rije 
u sp o sta v lja n ja b iz a n ts k e vlasti u D alm aciji. T akvi tlo c rti ja v lja ju se n a Isto k u 
te k u k a sn ije m V st. (u sp . m a rtirij — c rk v u Sv. S im eona k o d A lepa,9 5 crkvu 
ap o sto la , p r o ro k a i m a rtira u G erasi sam o je k o d ove n iša u p isa n a u k v a d ra t).9 6 
N ajslič n ija , m e đ u tim , p o tlo c rtn o j fo rm i m o g la je b iti crk v a S v etih ap o sto la 
u K o n sta n tin o p o lu , k o ju je sag rad io J u s tin ija n .9 7 Ovaj sa lo n ita n sk i p rim je r 
izg rad io je n a jv je ro ja tn ije b isk u p H o n o rije (o k o 527— 547).9 8 S va je p rilik a 
d a je on a b ila p o d ig n u ta u d o b a c rk v e n ih k o n cila u S aloni već 530. ili 533. 
S ve ostale, a vrlo ih je m alo, m o ra le su, p o m o m m išlje n ju , n a s ta ti p o uzoru 
n a k rižn i tlo c rt u S aoni.
K o n ačn o p e ti tip : c e n tra ln a g rađ e v in a k v a d ra tn o g o b lik a s k u p o lo m u sre­
d in i (5 ; sl. IV , 3), d a o je sam o je d n u je d in u crk v u , i to o n u u G ra d in i u Saloni. 
N ju tre b a d a tira ti u sam k ra j a n tičk e civilizacije u n ašim k ra je v im a , a ne 
u ro m a n ič k i p e rio d . Z a takvo v re m e n sk o sv rsta v a n je dovoljno se p risje titi 
g rađ e v in a k a o š to su o n e u B o s tri," E z ri1 0 0 i K o n sta n tin o p o lu .1 0 1 Svi ovi 
p rim je ri d a tir a ju se u V I st., a p o k a z u ju ta k o đ e r d a je sa lo n ita n sk a građevina 
m o ra la n a s ta ti p o d b iz a n tsk im u tje c a je m , č in je n ic u što je on a d o sa d a je d in a 
c rk v a toga tip a u D alm aciji tr e b a po svoj p rilic i o b ja sn iti ta k o što se taj 
tlo c rt u sp io a firm ira ti u ovim k ra je v im a p rije p a d a a n tičk e civilizacije. Da 
do p a d a n ije d ošlo n a jv je ro ja tn ije bi ta k v ih p rim je ra bilo više. T o je je d an 
o d razloga zbog čega c rk v u v alja sta v iti u k a s n ije V I st.
N a jra n iji p r im je ra k c e n tra ln e g rađ e v in e s k u p o lo m n a J a d ra n u je S. V itale 
u R avenni k o ji je n a sta o , p o svoj p rilic i, p o n a c rtu k o ji je b isk u p E klezije 
d o n io so b o m iz K o n sta n tin o p o la .1 0 2 I ovaj slu čaj p o k azu je o tk u d a su dolazile 
in sp ira c ije za tlo c rte V I st. n a čitav o m ja d ra n s k o m bazenu.
C rkva Sv. D o n ata u Z ad ru je ta k o đ e r c e n tra ln o g tip a , sam o je to ro tu n d a , 
a n e k v a d ra tn a g rađ e v in a. T aj o b je k t je već o d av n o b io p re d m e to m ra sp rav a 
cr svom k a r a k te r u i p o rije k lu . R a n ije je b ilo m iš lje n ja d a je to ta k o đ e r 
sta ro k rš ć a n s k a c rk v a k o ja je n a sta v ila ž iv je ti i k a sn ije .1 0 3 T o m išlje n je je 
b ilo o sp o rav a n o ,1 0 4 a z a tim i o d b aciv an o .1 0 5 č in i se, m eđ u tim , d a sm o jo š uvi­
je k daleko o d to g a d a se Sv. D o n at sa sig u rn o šć u m ože s m a tra ti kao rasno- 
sred n jo v je k o v n a g rađ e v in a. P onovno s u m n ju u ta j p ro b lem u n io je nedavno
M. S uić.1 0 6 U slu č a ju d a se ra d i i o sre d n jo v je k o v n o m o b je k tu ta d a tre b a 
p re tp o s ta v iti da je o vakav tlo c rt do šao p o sre d o v a n je m b iz a n tsk ih g ra d ite lj­
sk ih form a.
N a k o n cu ovog ra d a o sv rn u o b ih se jo š sam o n a je d a n d e ta lj g ra d ite ljsk e 
p ra k s e k o ji n em a veze s gore sp o m e n u tim tip o v im a crk av a, j e r se o n m ože 
p o ja v iti n a bilo k o je m tip u . T aj d e talj je po lig o n aln a ap sid a izv an a k o ja je, 
k a o što sam već g o re naveo, v rlo rije tk a , ali k o ja se ip a k p o n e k a d p o ja v lju je . 
S o b ziro m n a c rk v e u d ru g im su sje d n im k ra je v im a a n tič k e D alm acije, osobito 
n a one iz Istre , C aričin o g g ra d a itđ . čin i se d a se ovaj d e ta lj g rad ite ljsk e 
p ra k s e tr e b a ta k o đ e r d a tira ti u V I st. O n a se u D alm aciji p o ja v lju je n a je d ­
n o m civilnom p rilič n o d o b ro d a tira n o m sp o m e n ik u , a ta j je p a la č a u P olačam a

n a M ljetu. Taj o b je k a t se p re m a n o v ijim istra ž iv a n jim a d a tira u k o n ac 
V s t.1 0 7 O čito je p re m a to m e d a se ta k v a a p s id a n eće p o ja v iti ra n ije o d to g 
d atu m a.
Z av rša v aju ć i ovaj te k s t želio b ih jo š je d a n p u t p o d v u ći d a ovaj ra d n e m a 
n a m je ru d a b u d e a u to rita tiv n a rije č u p o g le d u tip o lo g ije i d a ta c ije s ta ro ­
k ršć a n sk ih k u ltn ih o b je k a ta u sa lo n ita n sk o j m e tro p o liji, n eg o sa m o p o tic a j 
za d a ljn ja ra z m išlja n ja , a p o se b n o za u sa v rša v a n je m e to d o lo g ije sis te m a ti­
z ira n ja i v re m e n sk o g d e te rm in ira n ja c rk a v a o čem u u n a š o j arh e o lo šk o j 
lite ra tu ri p o s to ji v elik a p razn in a.
1 N. Cambi, N eki problem i staro k r­
šćanske arheologije na istočnoj ja d ra n ­
skoj obali, M a terija li 12, IX Kongres ar­
heologa Jugoslavije 1972 (Zadar 1976) 
239—282.
2 Takve građevine u Saloni su bazili­
ke n a M anastirinam a, M arusincu, Kaplju- 
ču i takozvana basilica urbana. Usp. E. 
Dyggve, H isto ry o f S a lo n ita n C hristiani­
ty (Oslo 1951) 21 i d., sl. II, 1; II, 4; II, 5; 
II, 6; II, 13; II, 14; 71 i d„ sl. IV, 2; IV, 3; 
IV, 5; IV, 10; IV, 23; IV, 26 itd. Za Zadar 
usp. W. Gerber, A lt ch ristlich e K u ltb a u ­
ten Istrie n s u n d D a lm a tien s (Dresden 
1912) 16 i sl. 151—154. I. Petricioli, Neue 
A rbeiten an D enkm äler der vor und früh­
rom anischen A rchitektur in Zadar, Ar- 
cheol. Jugoslavica 7 (1966) 78 i d.; Idem , 
I più antichi edifici cristiani a Zadar 
(Zara), A rh eo lo ški v e s tn ik 23 (1972) 332 i 
d. Isk ap an ja u Aenoni i N aroni nisu još 
objavljena.
3 Takve građevine iz episkopalnih i 
urbanih centara su one iz Raba, Novalje 
i Stobreča. Usp. D. Frey, S. Giovanni B at­
tista in Arbe, Jahrb. d. K u n sth ist. In st. k.
k. Z en tra lko m m . f. D en km a lp fl. 5 (1911) 
48 i d. Noviji tlo c rt crkve Sv. Ivana u 
R abu donosi A. M ohorovičić, Problem i 
tipološke klasifikacije objekata srednje- 
vjekovne arh itek tu re n a području Istre 
i K varnera, L jeto p is JA ZU 62 (1975) Tab.
15. A. Šonje, A ltchristlichen B asiliken in 
N ovalja au f d er Insel Pag (Jugoslawien), 
A k te n des V I I In te rn . K ongr. d. christl. 
Archäol. T rier (C ittà del Vaticano-Trier 
1967) 697 i d. N. Cam bi, S ta ro k ršć a n ska 
b azilika i b e n e d ik tin sk i sa m o sta n sk i 
k o m p le k s u S to b re č u (Split 1974).
4 P rim jer velike bazilike u pokrajini 
je n a p rim je r o b jek t u G rohotam a na 
otoku Šolti koju je iskapao F. Bulić, ali 
koja još uvijek nije publicirana.
5 L. K aram an, N ova knjiga o staro­
kršćanskoj Saloni, P eristil 1 (1954) 187, 
bilj. 17 navodi da se u In stitu tu za na­
cionalnu arheologiju u Splitu čuva tro- 
c rt jednobrodnog o b jek ta iz staro k r­
šćanskog perioda otkriven na Ceceli u 
B iskupiji. Za K afića b ajam e usp. S. Gu­
nj ača, Revizija iskopina u Biskupiji kod 
K nina godine 1950, L je to p is JAZU 57 
(1953) 39 i d„ sl. 42 i d.
6 U okolici Stona pronađene su dvije 
starokršćanske crkvice jednostavnih ob­
lika. Nije m i poznato da li su ikad pu­
blicirane. Za crkvicu u Poljudu usp. I. 
Fisković, Prilog poznavanju n ajstarijih 
crkvenih spom enika na M arjanu kod 
Splita, A nali H isto rijsk o g in stitu ta JAZU 
u D u b ro vn iku 12 (1970) 174.
7 Za spom enute crkvice na otoku Si­
p anu usp. I. Fisković, B ilješke o sta ro k r­
šćanskim i ranosrednjevjekovnim spo­
m enicim a na otoku Sipanu, P rilozi za 
pov. u m jetn . u D alm aciji 18 (1970) 5 i d. 
Crkvice na otočićim a u Pelješkom ka­
nalu obradio je također I. Fisković, R a­
nokršćanske crkvice n a Sutvari, Gubav- 
cu i L učnjaku k raj Maj sana u Pelješkom 
kanalu, V A H D 65—67 (1963—1965) 141 i 
d. Što se tiče Novalje usp. A. Šonje, Alt- 
ch ristl. B asiliken, 700 i d.
8 Za B rbanj usp. I. Petricioli, Ostaci 
starokršćanske građevine kod B rbnja, 
D iadora 2 (1962) 313 i d. Za Sv. A ndriju 
u Z adru usp. I. Petricioli, S. Vučenović, 
Crkve Sv. A ndrija i Sv. P etar S tari u Za­
dru, D iadora 5 (1970) 117 i d. Za Klapavi- 
cu usp. F. Bulić, S tero di una chiesa an­
tica à Klapavica nel com. cens. di Klis, 
B u ll. dalm . 30 (1907) 101 i d„ Tab. V ili.
9 O tipovim a i liturgičkoj nam jeni 
tran sep ta usp. R. K ratheim er, The T ran­
sept in the E arly C hristian Basilica, S tu ­
dies in the E a rly C hristian, M ediaeval 
a n d R enaissance A rt (New York 1969) 
59 id .
1 0 Usp. R. Egger, F orschungen in S a ­
lona II (Wien 1926) 18, sl. 13.
1 1 Usp. E. Dyggve, H isto ry, 57, Tab. 
III, 12.

1 2 E. Dyggve, H isto ry 80, Tab. IV, 29.
1 3 Usp. R. K rautheim er, o. c., 60 i d.
1 4 Nalazi u Lovrečini poznati su već 
odavno, ali je tek E. Dyggve publicirao 
tlocrt. Usp. E. Dyggve, Die altchristlichen 
K ultbauten an der W estküste der Bal­
kanhalbinsel, A tti del I V ° C ongresso In ­
tern. di A rcheol. C rist. (C ittà del V ati­
cano 1940) si. 19 c. U posljednje doba b a­
zilika je zaštićena i tom su prigodom 
otkriveni veom a značajni detalji, kao što 
su baptisterij i konfesija ispod oltara, a 
oba su križne form e. R adovim a je ruko­
vodio D. Domančić, konzervator Regio­
nalnog zavoda za zaštitu spom enika kul­
tu re u Splitu.
1 5 Usp. W. R adim ski, Rim ska naseobi­
n a u M ajdanu kod V rcar Vakufa, GZM 5 
(1893) 331 i d. Ć. T ruhelka, S ta ro kršća n ­
s k a arheologija (Zagreb 1931) 123 i d. Dj. 
B asler, A rh ite ktu ra ka sn o a n tičko g doba 
u B o sn i i H ercegovini (Sarajevo 1972) 92, 
si. 86.
1 6 E. Dyggve, H isto ry, 80, Tab. IV, 28.
1 7 N. Cambi, S to b re č passim .
1 8 W. Gerber, K u ltb a u te n , sl. 153.
1 9 A. Šonje, A ltc h ristlich e B asiliken, 
700 id ., Tab. CCCLVI, sl. 11.
2 0 Crkva jo š nije publicirana. Usp. 
sam o prethodni izvještaj I. Bojanovski, 
Duvno-Crkvina, kasnoantička bazilika, 
A rh eo lo ški pregled 7 (1965) 135.
2 1 Usp. kao p rim jer katedralu u Puli 
B. M arušič, K a sn o a n tičk a i b iza n tska 
P ula (Pula 1967) 49 i d., pr. 2.
2 2 E. Dyggve, H isto ry, 23 i d., Tab. II, 
7 i II, 9.
2 3 Snim ak bazilike publicirao je A. 
M ohorovičić, Prilog poznavanju razvoja 
arh itek tu re n a otoku M ljetu, B eritićev 
zb o rn ik (Dubrovnik 1960) 25 i d., tlocrt 
n a str. 30. Nedavno su na objektu vršeni 
konzervatorski radovi koje je vodio Za­
vod za zaštitu spom enika u Dubrovniku. 
Tom prilikom pronađeni su novi detalji 
m eđu ostalim a i b ap tisterij elipsastog 
oblika. R ezultati nisu jo š objavljeni.
2 4 Usp. I. Ostojič, S tarokršćanska ba­
zilika s krstionicom i rim skim spom eni­
cim a u Povljim a n a otoku Braču, Pri­
lozi za pov. u m je tn . u D alm aciji 12 (I960) 
3 i d.; Idem , N astavak istraživanja staro­
kršćanske bazilike i krstionice u Povlji­
m a, P rilozi za pov. u m je tn . u D alm aciji 
13 (1961) 5 i d.; Idem , Basilica paleocri­
stian a con b attistero à Povija (Dalma­
zia), R iv. arch, crist. 39 (1963) 139 i d.; 
Idem , Radovi na apsidi i pročelju sta ro ­
kršćanske bazilike u Povljim a, P rilozi za
pov. u m jetn . u D alm aciji 16 (1966) 153 i 
d.; Idem , P ovija (Split 1968) 14 i d.
2 5 Usp. E. Dyggve, A ltch ristlich en 
K u ltb a u te n , 405, sl. 18.
2 6 Crkvu je istraživao M. Abramič, ali 
je nikad nije publicirao, osim što ju je 
spom enuo u referatu na IV starokršćan­
skom kongresu u Rimu. Usp. M. Abra­
m ič, Nuove chiese paleocristiane nella 
Dalm azia, A tti del IV ° C ongresso Intern, 
d i Archeol. Crist. (Città del Vaticano 
1940) 67. U Abramićevoj ostavštini prona­
šao sam nedavno nacrte crkve iz Teplju- 
h a (Promona).
2 7 Tlocrt Sv. M artina iz P ridrage pub­
licirao je E. Dyggve, A ltch ristlich en K u lt­
ba u ten , sl. 27 (pri dnu desno), i to kao 
ranosrednjovjekovni objekt. Prilikom ne­
davnih konzervatorskih radova na spo­
m enutoj crkvi pok. K senija Radulič 
o tk rila je da se radi o starokršćanskoj 
a ne o srednjovjekovnoj crkvici. Treba, 
m eđutim , zbog točnosti inform iranja iz­
n ije ti i to da je tu crkvu več M. Abramič 
{N uove chiese, 67) držao za starokršćan­
sku, kao i sve druge istog tlocrta.
2 8 O. Velimirović-žižić, Bar-Topolica, 
A rh eo lo ški pregled 8 (1966) 148.
2 9 Bazilika je pronađena još prije dru­
gog svjetskog rata. O njoj je referirao 
na IV kongresu za starokršćansku arheo­
logiju u Rim u M. Abram ić (N u o v e chiese, 
67). Crkva, m eđutim , nije bila objavlje­
na. Nedavno je konzervatorske radove 
n a tom objektu vodio D. Domančić. Re­
zultati još nisu objavljeni.
3 0 P. Leko, T. Anđelić, Crkvina Cim, 
M ostar, A rheološki pregled 8 (1966) 142 i 
d. Tab. XXIX. Dj. Basler, A rh itektu ra , 
T i i d., si. 61.
3 1 Usp. I. Črem ošnik, Arheološka 
istraživanja u okolici Bihaća, GZM 13 
(1958) 123 i d„ Tab. I—III, V—VI. Dj. Ba­
sler, A rh itektu ra , 122, si. 131.
3 2 E. Dyggve, A ltchristlichen Kult­
bauten, 405. To m išljenje već je na sa­
m om kongresu opovrgao M. Abramić, 
N u o v e chiese, 67, koji je tad a donio ne­
koliko prim jera takvih crkava.
3 3 Tlocrt crkve usp. kod E. Dyggve, 
A ltch ristlich en K u ltb a u ten , 405, sl. 18 a.
0 tip u crkava s transeptom u Dalm aciji 
usp. I. Nikolajevič, Églises à transept 
nain de la Dalm atie, Z b o rn ik rad. Vizan- 
tol. In st. 10 (1967) 87 i d.
3 4 E. Dyggve, H istory, Tab. II, 13.
3 5 A. Mohorovičić, P ro b lem i tipo lo ške 
kla sifika cije, 469, Tab. 17.
3 6 W. Gerber, F orschungen in Salona
1 (Wien 1917) 23 i d., sl. 17,37.

3 7 E. Dyggve, H isto ry, Tab. II, 6. U 
svojoj idealnoj rekonstrukciji takozva­
nog episkopalnog ce n tra on, naim e, ne 
donosi kupolu u cen tru krakova križne 
bazilike.
3 8 F. Bulić, T ravam enti antichi e me­
dioevali à G radina di Salona, B ull. dalm . 
36 (1913) Tab. IX.
3 9 R. Egger, E. Dyggve, F orschungen 
in Salona I II (Wien 1938) 51. E. Dyggve, 
H isto ry, passim .
4 0 E. Dyggve, H isto ry, 25.
4 1 Dj. B asler, A rh ite k tu ra , 113 i d., sl. 
119 i 120.
4 2 A. M ohorovičić, P ro b lem i tip o lo ške 
kla sifika cije, 493, Tab. 12.
4 3 Usp. n a p rim je r crkve u Z adru i 
Ninu.
4 4 Usp. D. Sergejevski, Plan der frü h ­
christlichen B asiliken Bosniens, A k te n 
d es X I In te rn . B y za n tin iste n K ongresses 
(M ünchen 1960) 563 i d. Dj. Basler, K u l­
tu rn a isto rija B o sn e i H ercegovine (Sa­
rajevo 1966) 330 i d.; Idem , A rh itektu ra , 
passim .
4 5 Dj. B asler, Bazilike na M ogorjelu, 
N a še sta rin e 5 (1958) 45 i d., Idem , A rh i­
tektu ra , 97, sl. 93.
4 6 D. Sergejevski, Bazilika u Nerezi- 
m a i Docu, GZM 14 (1958) 163 i d., Dj. 
B asler, A rh ite ktu ra , 105, sl. 107.
4 7 D. Sergejevski, S tarokršćanska ba­
zilika u K lobuku, G ZM 9 (1945) 189 i d. 
Dj. Basler, A rh ite k tu ra , 85 i d., sl. 74.
4 8 D. Sergejevski, Bazilika u M okrom, 
G ZM 15—16 (1960-61) 211 i d., Tab. I—III. 
Dj. Basler, A rh ite ktu ra , 100, sl. 100.
4 9 Bazilika nije jo š publicirana. Usp. 
sam o prethodne izvještaje T. Anđelić, Ži- 
tom islići-M ostar —• kasnoantička bazilika, 
A rh eo lo ški preg led 12 (1970) 144; Idem , 
A rh. pregled 13 (1971) 74; Idem , A rh. p re­
gled 14 (1972) 101; Idem , A rh. preg led 15 
(1973) 80.
5 0 Baziliku je iskapao B. Gabričevič, 
ali ona nije još objavljena.
5 1 B. Ilakovac, V ranska regija u rim ­
sko doba, R a d o vi In s titu ta JAZU u Za­
d ru 18 (1971) 115 i d., sl. 16.
5 2 A. Faber, M. Zaninović, Danilo kod 
Šibenika, A rh eo lo ški preg led 5 (1963) 103 
i d., Tab. XLII.
5 3 Tlocrt crkve objavio je E. Dyggve, 
A ltc h ristlich e n K u ltb a u te n , sl. 27, ali 
kao ranosrednjovjekovnu crkvu, što oči­
to nije ispravno. N a to je već dosta dav­
no upozorio L. K aram an, N o va kn jig a 
187, bilj. 17.
6 4 Usp. lijevu m an ju crkvu u Nezak- 
ciju u Istri B. M arušič, Pula, 11 i d., sl. 3;
zatim crkvu u M untajani kod Poreča A. 
Šonje, Ostaci starokršćanske bazilike u 
M untajani P oreština u Istri, A rheološki 
p reg led 15 (1973) 85, Tab. LV, 1.
5 5 Usp. P. Petrù, T. U lbert, V ra n je p ri 
S evn ici, S ta ro k ršč a n ske cerkve na A jd o v ­
s k e m gradcu, K atalogi in m onografije 
12 (1975) sl. 17 b.
5 6 D. Sergejevski, P lan d er frü h ch ristl. 
B a silike n , 567, ali osim crkve u Duelu, 
ko ju on navodi im a i drugih više m anje 
istog tlocrta.
5 7 O episkopalnom cen tru usp. litera­
tu ru navedenu u bilj. 2, te W. Gerber, 
F orschungen in Salona I (1917).
5 8 Usp. bilj. 49.
5 9 Ć. Trubelka, R im ska zgrada u Ze­
nici, G ZM 4 (1892) 340 i d. Idem , Zenica 
und Stolac, W M B H 1 (1893) 212— 215, Dj. 
B asler, A rh itektu ra , 127, sl. 137.
6 0 Bazilike još nisu objavljene. Usp. 
prethodni izvještaj Z. G unjača, Prižba- 
Srim a, Šibenik — kom pleks starokršćan­
ske arhitekture, A rh eo lo ški pregled 13 
(1971) 84.
6 1 Usp. literatu ru navedenu u bilj. 33.
6 2 A. Moborovičić, P ro b lem i tip o lo ške 
kla sifika cije, 491, Tab. 6.
6 3 Ć. Truhelka, R im ske iskopine u Vi­
tini, G ZM 5 (1893) 676. Dj. Basler, A rh i­
te ktu ra , 70 i d., sl. 156.
6 4 I. Fisković, R a n o kršća n sk e crkvice, 
sl. 2.
6 5 E. Dyggve, Palača na otoku M ljetu 
sa novog gledišta, Z b o rn ik za u m e tn o s t­
no zgodovino 5—6 (1959) 86 i d.
6 6 E. Dyggve, o. c., 87.
6 7 Usp. S. M aria Form osa u Puli, Eu- 
frazijaria u Poreču i b ro jn e druge crkve.
6 8 Usp. baziliku u Dokleji. P. Sticotti, 
D ie rö m isch e S ta d t D oclea in M onte­
negro (Wien 1913) 138, sl. 76.
6 9 Usp. djelo navedeno u bilj. 14.
7 0 M. Suić, A rheološka istraživanja u 
M ulinam a n a otoku Ugljanu, L jeto p is 
JA ZU 64 (1960) 230 i d„ sl. 2; Idem, A n tič­
k i grad na isto čn o m Ja d ra n u (Zagreb
1976) sl. 168 a.
7 1 E. Dyggve, A ltch ristlich en K u ltb a u ­
ten, 392 i d., sl. 1 i 12.
7 2 Takav je slučaj u čitavom kršćan­
stvu općenito. Usp. H. Jedin, V elika p o vi­
je s t c rkv e I (Zagreb 1972) 383.
7 3 E. Dyggve, H isto ry, 23 i d.
7 4 Ovdje, naravno, m islim n a bazilike 
koje je dao izgraditi car K onstantin i 
njegova obitelj. O tom e usp. u bilo ko­
jem priručniku starokršćanske arhitek­
ture. Usp. n a p rim je r R. K rautheim er,

E a rly C hristian and B y za n tin e A rchitec­
tu re (H orm onsw orth 19752) 39 i d.
7 5 Za episkopalni cen tar usp. W. Ger­
ber, F orschungen in S a lo n a I (1917) 11 i 
d. E. Dyggve, H istory, 25 i d. Za K apljuč 
usp. J. B ronstead, Fr. W eilbach, E. Dyg­
gve, R echerches à S a lo n e (Copenhague 
1927) te E. Dyggve, H isto ry, 79 i d.
7 6 E. Dyggve, H isto ry, 79, 83.
7 7 E. Dyggve, H isto ry, 56, 80; autor 
sm a tra da je crkva n a južnom groblju 
sam o neko doba služila kao arijansko 
groblje. O tom e vidi i N. Cambi, N e ki 
p ro b le m i, 241 i d.
7 8 Usp. Cabrol, Leclercq, D ictionnaire 
X III, 299. s. v. paganism e.
7 9 Usp. R. Egger, F orsch u n g en in S a ­
lona II (1926) 45 i d.
8 0 R. Egger, o. c„ 18, si. 13.
8 1 E. Dyggve, H istory, 80, Tab. IV, 29.
8 2 N. Cambi, S to b reč, sl. 8.
8 3 E. Dyggve, H isto ry, 23 i d., Tab. 
II, 7.
8 4 Usp. I. Ostojič, S ta ro k ršč a n sk a ba­
z ilik a s krstio n ico m , sl. n a str. 17 i 21.
8 5 R. K rautheim er, A rch itectu re, 122.
8 6 Paulin iz Noie (P. L. LXI, passim) 
opisujući crkvu Sv. Feliksa u Noli, koja 
im a trikonkos, navodi da je lijeva apsida 
služila za priprem u i čuvanje euharisti­
je, centralna za biskupski tron, a desna 
kao m jesto za m editaciju i pohranu sve­
tih knjiga (što bi bila norm alna funkcija 
diakonikona). Problem atično je ipak da 
li takva nam jena dolazi u obzir za dal­
m atinske crkve s trikonkosom . Cini mi 
se da su sve ove crkve više ili m anje bile 
u vezi s kultom pokojnika.
8 7 Usp. R. K rautheim er, A rchitecture, 
120 i d.
8 8 Usp. R. K rautheim er, A rchitecture, 
207, te bilj. 51.
8 9 R. K rautheim er, A rch itectu re, 120, 
si. 67 (Herm apolis), 121, si. 68 (Bijeli sa­
m ostan), te U. M onneret de Villard, La 
basilica cristiana in Egitto, A tti del IV ° 
Congr. In tern , d i A rcheol. C rist. (Roma 
1940) 292, br. 10, si. 8.
9 0 R. K rautheim er, A rch itectu re, 124.
8 1 R. K rautheim er, A rch itectu re, 279, 
sl. 227.
9 2 Usp. G. A. Soteriou, Die altchrist­
lichen Basiliken Griechenlands, A tti del 
IV ° Congr. In tern . Archeol. C rist. (Roma 
1940) si. 18,7—8.
9 3 E. Dyggve, A ltch ristlich en K u ltb a u ­
ten, 405.
9 4 Usp. djelo citirano u bilj. 30.
9 5 H. W. Beyer, D er syrische K irch en ­
bau (Berlin 1925) 60 i d., sl. 31.
9 6 C. Kraeling, G erasa (New Haven 
1938) 256 i d.
9 7 Ova crkva nije sačuvana. N ju, me­
đutim , detaljno opisuje Prokopije. Usp. 
R. K rautheim er, A rchitecture, 254.
9 8 E. Dyggve, H isto ry, 29.
9 9 Usp. A. G rabar, L'età d ’o ro d i G iu­
stin ia n o (Milano 1966) sl. 426.
1 0 0 Usp. A. G rabar, L ’età d ’oro, sl. 428.
1 0 1 W. Mac Donald, E arly C hristian 
and B yza n tin e A rchitecture (New York 
1962) 34, Tab. 45.
1 9 2 Usp. G. Bovini, C hiese p aleocristia­
ne d i R a ven n a (Novara 1957) 115.
1 9 3 Usp. B. Bersa, R icherche sulle ori­
gini della chiesa di S. D ottato in Zara 
(Zara 1912) 4 i d. Ć. Iveković, K rstionica 
kod stolne crkve Sv. Stošije u Z adru i 
vrijem e građenja njezina i crkve Sv. Do­
nata, R a d JAZU, knj. 258, U m jetn. razr. 
2 (Zagreb 1937) 1 i d.
1 9 4 L. K aram an, O nekim novijim pro­
blem im a historije um jetnosti u Dalm a­
ciji, V A H D 45 (1922) 149 i d.
1 0 5 I. Petricioli, L iko vn a en ciklo p ed ija 
II (Zagreb 1962) 73 i d., s. v. D onat Sveti;
I. Petricioli, Grede s predrom antičkim 
ukrasom iz crkve Sv. D onata u Zadru, 
P eristil 14—15 (1971-72) 47 i d.
1 9 6 M. Suić, A n tič ki grad, 246.
1 9 7 M. Cagiano de Azevedo, Il palati- 
um di P orto Palazzo a Meleda, A tti del 
C onvegno T ardo antico e A lto m edioevo, 
Accadem ia Nazionale dei Lincei 365
(1968) Q uaderno 105. 273 i d.
EARLY CHRISTIAN ARCHITECTURE 
IN THE REGION OF THE SALONITAN METROPOLIS
Owing to the many early Christian basilicas found after the second World War, 
religious architecture in Dalmatia must be considered once again. This is why the 
author uses this opportunity, continuing research started in 1972 at the 9th Congress 
of Yugoslav arhaeologists at Zadar, to deal with the typology, style and chronology 
of these early Christian churches with the aim of encouraging further research and 
excavations.

Types of early Christian basilicas in Dalmatia
The au th o r has based the p resent typology on ground plans, since in m ost cases 
alm ost nothing else has been preserved.
a) Longitudinal plans 
1 a) L o n g itu d in a l basilica w ith p ro je cted apse (fig. I, 1)
This com m on type of basilica can be found all over the M editerranean, and is 
th e m ost com m on type in Dalm atia. It is characterized by a rectangular nave for the 
w orshippers and a p resb itery w ith sem icircular apse a t the eastern end. O ther 
service room s such as narthex, prothesis and diaconicon also appear. The relation 
of the nave to th e aisles is 1 : 3, nam ely the fo rm er is three tim es w ider than the 
la tte r, w hile th e relation of length and w idth of th e w hole building is 1 : 2.
There are, however, several m uch longer one-aisled churches w ith dim ensions 
of 1 : 2 w hich belong to th e form of very long and narro w buildings.
1 b) L o n g itu d in a l basilica w ith p ro je cted apse a n d a tra n sep t (fig. I, 2, 3)
This is a less frequent type than the above having sim ilar characteristics, but, 
in stead of being divided by colum ns along its w hole length it has a tran sp o rt on 
b o th sides of the presbitery. Three types of tra n se p t w ere in use in Dalm atia. 
In som e cases the tra n se p t extends beyond th e rectangular m ain body of the 
church, thus producing a T shape, (fig. I, 3), w hile in others it rem ains w ithin the 
w alls (fig. I, 2). Both three-aisled and one-aisled churches in D alm atia have a tra n ­
sept.
2 a) L o n g itu d in a l basilica w ith an in scrib ed apse (fig. II, 1)
This type, rarely found in Dalm atia, was p o p u lar in Istria and north-w estern 
p a rts of p resent — day Yugoslavia. W hile in the D alm atian type th e apse leans 
on the eastern church w all, this is not the case w ith the churches in Istria. The 
room s on both sides of th e apse w ere used as prothesis and diaconicon, while the 
ch urch w as approached th rough the narthex. This type has the sam e p roportions in 
th e division of the church in terio r and betw een w id th and the length of the building.
2 b) L o n g itu d in a l basilica w ith inscribed apse a n d tra n sep t (fig. II, 2 and 3)
The only difference betw een this type an d th e previous one is in the added 
tra n se p t through w hich it becom es a T shaped o r cross shaped building. The only 
tw o exam ples preserved, one a t Polače, on th e island of M ljet, and the other at 
Povija, on the island of M ljet, and the other a t Povija, on the island of Brač, can 
h ard ly be considered to have any transept, since in the form er the left wing was 
tu rn e d in an oval b ap tisetry an d in the la tte r the service room s are m ore likely to be 
in question because of th e ir having doors.
3 a) L o n g itu d in a l trico n ch basilica w ith th ree se p a ra ted apses (fig. Ill, 1)
This type of basilica com m only has a rectan g u lar nave and three sep arated apses 
in the eastern, n o rth ern an d southern walls. Several churches of this type have been 
preserved in D alm atia.
3 b) L o n g itu d in a l basilica w ith trefoil eastern en d (fig. Ill, 2 and 3)
In this case the rectan g u lar nave has a three-apse end connected in such a way 
as to form a trefoil. W hile the 3 a type has side apses outside the presbitery, the 
3 b type does n o t present a clear situation in th is regard. Several exam ples of this 
type are preserved in D alm atia.
All longitudinal type basilicas had to have a w ooden roof. Domes m ay have been 
b u ilt on those w ith tran se p ts, b u t only on churches built in the 6th century. The 
p resb itery of triconch churches m ay have been dom ed, since the side apses could 
have supported its weight.

b) Centrally planned churches
4. G r e e k c r o ss s h a p e d b a silic a s (fig. IV , 1 a n d 2)
C entrally planned early Christian churches are rarely found on the te rrito ry of 
the Salonitan m etropolis. The only instances are the Honorius basilica in the so 
called episcopal cult centre at Salona and a sm all church of St. M artin on the 
island of Cres. The cross of the form er has equally wide arm s, while in the latter 
case the transverse arm is narrow er. All buildings w ith a sim ilar ground plan may 
have had a dom e over th e arm crossing.
5. S q u a r e b a silica s (fig . IV , 3)
This plan is extrem ely rare in Dalm atia. The author knows only one example 
an d th a t is the G radina church at Salona. The church used to be considered a pre- 
rom anesque building. B oth early Christian and prerom anesque interior decoration 
w as found in the church, th u s proving its continuing existence later on. The church 
plan is approxim ately square w ith a shallow apse. In the centre of the square were 
eight colum ns, octagonally arranged. These colum ns m ust have supported the 
cen tral dome. The colum ns in the corners of th e church were used to support the 
side vaulting.
Stylistic differences in church building on the territory 
of the Salonitan metropolis
All the above m entioned types of plans are not typical of D alm atia only but 
also of a wide region of the whole Adriatic. Dyggve considers this p a rt of the 
ancient w orld to show a unique style and nam es it, not very appropriately, 
“Adrio-Byzantinism ". Besides com mon characteristics w ith regard to the propor­
tions of buildings, the relations betw een nave and aisles, the use of sim ilar 
arch itectu ral elem ents of construction and in te rio r decoration, there is a whole 
series of variations w hich differentiate certain regions on the Adriatic. These var­
iations are b est defined as stylistic differences in building. There are fo r example 
differences betw een churches at Salona, Ravenna, Grado and Aquileia on one side, 
b u t also betw een churches in the sam e province, Salona and N arona fo r instance.
C hurch architecture in D alm atia w as m ostly influenced by the style used at 
Salona. "S alonitan” basilicas include types 1 a and 1 b; 2 a and 2 b (fig. I, 1, 2, 3; 
fig. II, 1, 2, 3) b u t th e m ost characteristic one is 1 a (fig. I, 1). This type was 
usually called by Dyggve the norm al basilical plan. It is characterized by walls 
w ithout pilasters, a wide, sem icircular apse (som etim es w ith buttresses), a small 
nu m b er of service room s, b u t alm ost always w ith prothesis and diaconicon.
Basilicas w ith a b ap tistery have all service room s lined along one of the 
longer sides of the basilica. This type w as w idely spread over the whole province. 
H ere building practice varies slightly in som e stylistic details from th a t a t Salona. 
This type of basilica is difficult to defined fully, since only a sm all num ber have 
been excavated, but never the less an attem p t can be made. It differs first of all 
in the different arrangem ent of service room s and specific character of interior 
decoration. "N aro n itan ” basilica is m uch richer in the num ber of service room s 
w hich line both longer w alls of the church. Besides at N arona, these churches 
ap p e ar in Bosnia and Herzegovina as well, an d used to be considered to be char­
acteristic of th a t region an d therefore called "B osnian” churches. This traditional 
nom enclature should be reconsidered. The excavation of the basilica a t N arona (by 
the author him self) has proved th a t th is is ju s t such a basilica, but a m uch m ore 
m onum ental and elaborate one. This type of ch u rch m ust have spread from N arona 
inland, m ost of them being concentrated along the river N eretva in the vicinity of 
N arona. These buildings w ere undoubtedly w ithin the N aronitan diocesis. This 
type is also known outside Bosnia and Dalm atia, as far away as Istria, Slovenia, 
A ustria and Switzerland.
The author would like to point out another stylistic elem ent, which, although 
a ra re one, appears from tim e to tim e in D alm atia and th at is the polygonal apse.

Such apse undoubtedly sp read from the n o rth ern A driatic w here th e polygonal 
fo rm prevails over the sem icircular. The horse-shoe apse also appears b u t rath er 
rarely.
The chronology of church architecture 
in the Salonitan metropolis
Up to now little atten tio n has been paid to the problem of the chronology of 
ch u rch buildings in D alm atia. The au th o r w ishes is to initiate discussion on the 
problem and first tries to indicate those elem ents w hich m ight help to solve it. 
H e is of the opinion th a t the developm ent of C hristianity in this p art of the ancient 
w orld should also be tak en into consideration, as well as accurately dated finds, 
ch u rch architecture over the whole M editerranean area and especially interior 
ch u rch decoration.
The author then deals w ith the above m entioned points in m ore detail. Christian­
ity in D alm atia spread from the centre of th e province, from Salona. The first 
cult buildings of any size w ere built a t Salona ab o u t the m iddle of the 4 * century 
(first phase of th e episcopal centre, la ter at K apljuč). It was only at the beginning 
of th e 5th century th a t bigger churches w ere b u ilt m ore often. The 5th century 
churches a t Salona w ere dated according to the bishops who built them . U nfortuna­
tely, n o t one church from the late 5*h century can be precisely dated. The second 
basilica w ith a b ap tistery a t Salona, supposed by Dyggve to be the cathedral of the 
A rian O strogoths, has too few indications to confirm its belonging to th a t religious 
com m unity.
A new flourishing of building activity took place ju st before the Byzantine 
conquest of D alm atia in ab o u t 530. M any churches w ere built in o rd er to bring 
paganism to a com plete end, so the m id 6th century w as the period of the greatest 
building activity after th e beginning of the 5th century. B ut the end of the 6th 
century and the beginning of the 7th century, the periods ju st preceding the end 
of the ancient civilization, w ere a tim e of grow ing poverty, w hich caused a decrease 
in th e num ber of new churches.
Among various plans of basilicas found in D alm atia, the first to gain ground 
w as the longitudinal basilica w ith projected sem icircular apse (type 1 a) which 
has left distinct traces on the religious arch itectu re of this region. It w as first 
used a t Salona as early as the m iddle of the 4 * century and becam e very popular 
in the 5th century. A fter th a t period it w as used only for sm aller churches.
The longitudinal basilica w ith a p ro jected sem icircular apse an d transept 
(type l b ) is a m ore elab o rate type, specially th a t w hich form s a cross, w ith its 
tra n se p t (fig. I, 3). The indication th a t this type appears later th a n the above 
m entioned one (type 1 a) is provided by several exam ples, one being so the called 
basilica orien talis’ w ith confessio (for w hich th e tran se p t w as planned) under the 
altar. The sam e applies to Lovrečina church on the island of Brač. The custom of 
introducing relics inside tow n churches is of la te r origin.
The longitudinal basilicas w ith inscribed apse (type 2 a) cannot be precisely 
dated. The au th o r considers the Stobreč type basilica from Stobreč to be from the 
la te r 5th century. This type m ust have appeared earlier b u t cannot be verified 
ow ing to the sm all nu m b er of churches w hich have been preserved.
The sam e style of basilica, b u t w ith a tra n se p t (type 2 b) is certainly later in 
date, since its plan is m ore elaborate. Such an exam ple is the basilica a t Povija 
w ith confessio, b u t the capitals in the apse w indow are from the 6th century.
T riconch basilicas (types 3 a, b), m ust have belonged to a quickly spreading 
building vogue, which first appeared in E gypt and n orthern Africa and from 
thence spread to other countries. It w as first used in the cathedral in H erm apolis 
ab o u t 430—440. In the 6th century triconch types becam e typical for Egypt. These 
types m ust have reached D alm atia in the 6'h century.
The cross-shaped plans forshadow the com ing of the Byzantine style. The cross 
basilica a t S alona is dated to the tim e of bishop H onorius (527—547) from to his 
m onogram w hich is preserved on som e plutei. The church m ust have been built 
fo r the councils held a t S alona in 530 and 533. The plan m ight have been taken

from Constantinople, w here it had been used fo r the basilica of the Holy Apostles. 
This type of basilica h ad been known in the E ast even earlier (com pare the m a rty r’s 
ch u rch of S. Simeon from the end of the 5th century).
Finally the square ground plan w ith central dom e (type 5) also dates from 
this period. The authos com pares the only exam ple from Salona to the churches 
from B ostra, E zra and C onstantinople all dated w ithin the 6* century.
The author again points to the problem of the church of S. D onat at Zadar 
(ro tu n d a w ith three apses in the eastern end). I t m u st be an early Byzantine form 
probably built before the fall of the ancient civilization on the Adriatic.
Finally the author draw s our attention to the polygonal apse. This architectural 
elem ent can be precisely dated. Owing to the fact th at such an apse w as very 
frequent on the n o rth ern A driatic in the 6 * century, the examples in D alm atia 
m u st belong to the sam e period. It is interesting to point out the appearance of 
the polygonal apse in the palace at Polače on the island of M ljet w hich is dated 
to the end of the 5* century.
KOMPLEKS STAROKRŠĆANSKE ARHITEKTURE 
NA SRIMI KOD ŠIBENIKA
ZLATKO GUNJACA
M u zej grada Š ib e n ik a
Istra ž iv a n ja o sta ta k a sta ro k ršć a n sk e a r h ite k tu r e n a p o lo žaju P riž b e — 
M oj s tir n a p o lu o to k u S rim i (o k o 10 k m sje v ero za p ad n o od Š ib en ik a ) zap o četa 
su so n d a žn im z a h v ato m 1969. godine, a z a v ršen a su 1972. godine. O staci g rađ e­
v in a n alazili su se u sk lo p u je d n e velike gom ile k o ja je n a s ta la u g la v n o m uru- 
šv a n je m k ro v n ih k o n s tru k c ija i g o rn jih d ije lo v a zidova zgrada. Je d in o je 
n a jg o rn ji sloj bio fo rm ira n o d k a m e n ja k o je su ze m ljo ra d n ici izb acili iz 
z e m lje p rilik o m o b ra đ iv a n ja o k o ln ih čestica. N ak o n u k la n ja n ja p o v ršin sk o g 
k a m e n a p o ja v io se slo j s u ru še n im m a te rija lo m , k o jim su o sta ci o b je k a ta bili 
sa sv im isp u n je n i. U to k u d a ljn je g isk o p a v a n ja m e đ u šu to m i raz ličitim 
g ra đ e v n im m a te rija lo m (teg u le, im b ric es, k a m e n , sed ra, k o m ad i ž b u k e ), p ro ­
n a đ e n je veliki b ro j a rh ite k to n s k ih e le m e n a ta i k o m ad a o m a m e n tira n o g k a­
m e n o g n a m je š ta ja . G lav n in a tih sp o m e n ik a za te č e n a je u fra g m e n ta rn o m 
s ta n ju (k o lo n e, k a p iteli, im p o sti, baze, p ila s tri, p lu te ji, am b o n , m e n z a ), dok 
ih je u c ijelo sti sa ču v a n ih bilo svega n ek o lik o (b az e, im p o sti, k ap iteli, p ila s tri).
O tk riv en i a rh ite k to n s k i ko m p lek s s a č in ja v a ju dvije složene g rađ e v in e — 
d v ije crk v e k o je se s a s to je od la đ a sa sv e tištim a i n ekoliko m a n jih p ro s to rija 
ra z lič ite n am jen e . N a o snovi više g rađ e v in sk ih d e ta lja m oglo se je z a k lju č iti 
d a su ove dvije a rh ite k to n s k e cjelin e n a s ta le u raz ličito v rijem e, te d a im je, 
u sta n o v ito m sm islu , i fu n k c ija b ila raz ličita. S je v e rn a g rađ e v n a sk u p in a n a­
s ta la je ra n ije i to k ao k o n g reg acij sk a crk v a u k o jo j se v ršio i o b re d k ršte n ja . 
C e n tra ln u po ziciju o v d je zauzim a la đ a sa u z d ig n u tim i se p tu m o m o g rađ e n im 
p re z b ite rije m (B ), a u o k o lo se r e d a ju p a s to p h o riu m (C ), b a p tis te rij (D ), 
a p o d ite riu m m o ž d a i k a ta k u m e n a io n (E ) , n a r te k s (F ), za tim p r o s to r ija n e­