Ocene, zapiski, poročila - Reviews, Notes, Reports
Szeman's book demonstrates that the cultures of particular Central European nations do not exist in a cultural vacuum and cannot be examined separately. They behave like communicating vessels, and the perspective of other nations - Slovak, Czech, German, and in this case Hungarian - allows you to see their new, veiled face. Furthermore Sze-man, as we can see from the bibliography, works with archival materials and sources in Latin. He also mentions the work of other Slavic scholars in Czech, Slovak and Polish. Thus, thanks to the knowledge of languages and cultural contexts - Slavic, Hungarian and German - Szeman is well equipped with the necessary tools to research such complicated figures as Jan Kollar, who belong to the entirety of Central European literature and cultural heritage.
Finally, it is worth pointing out Sze-man's scientific objectivity, which may not be so obvious when we consider sensitive issues of nationality, national sentiment and the complex history of Central European nations. Nowadays, during times of political and cultural struggles, this work represents a rare example of impartiality and openness, diligence in examining the sources, and honesty and fairness to all these things that previous generations have left us. Although the literary legacy of Jan Kol-lar has frequently become a political weapon in national struggles, Szeman rises above political controversy and appropriately highlights the great artistic potential of Kollar's literary heritage.
Szeman has achieved something rare and unique. He has demonstrated how religion, politics, national consciousness and interpersonal relationships can be significantly shaped and formed through literature and that literature itself still holds a powerful influence on
our thinking about the world and humanity itself.
Agnieszka Janiec-Nyitrai
Eotvos Lorand Tudomany Egyetem, janiec.nyitrai@gmail.com
ALENKA JENSTERLE DOLEŽAL: AVTOR, TEKST, KONTEKST, KOMUNIKACIJA. POGLAVJA IZ SLOVENSKE MODERNE. Maribor: Mednarodna založba Filozofske fakultete, 2014. (Mednarodna knjižna zbirka Zora, 103). 417 str.
Zadawano sobie ongis pytanie, czy w przypadku slowianskich literatur naro-dowych možna mowic o „slowianskich modernizmach", czy tež o „slowianskim modernizmie" jako uogolnieniu mo-dernistycznych zjawisk tematycznych i stylowych w dzielach powstalych w j§-zykach slowianskich. W chwili obecnej twierdzenie o jednosci czy o jakiejs spe-cjalnej bliskosci literatur powstalych w rožnych j§zykach slowianskich - tylko z tego tytulu, že j§zyki nalež^ do jednej grupy - nie ma realnych podstaw. W poszczegolnych etnikach o slowianskim rodowodzie respektuje si§ istnienie literatur narodowych, ktore uformowaly si§ oddzielnie, choc ksztaltowaly si§ w podobienstwach czy powi^zaniach z innymi literaturami narodowymi, przy czym kryterium wyrožnienia tych podobienstw czy powi^zan nie tkwi w podobienstwie j§zykowym, lecz wyni-ka z historii, z položenia geograficzne-go, z szeroko rozumianej kultury tych etnikow.
Z podobnego založenia wyszla Alenka Jensterle Doležal, ktora w ksi^žce
— 96 —
'-SßaaViiO. (Centra.
Ocene, zapiski, poročila - Reviews, Notes, Reports
„Avtor, tekst, kontekst, komunikacija. Poglavja iz slovenske moderne" ana-lizuje slowerisk^ literatur^ moderni-styczn^. Z jednej strony wskazuje na jej samodzielnosc, na jej zwi^zek z tra-dyj narodow^ i kultur^ Slowericow (Autorka doklada do istniej^cej o tym wiedzy niejedn^ cegielk^), a z drugiej analizuje jej zwi^zki z innymi literaturami srodkowoeuropejskimi, zwlaszcza z modernizmem austriackim, czeskim i chorwackim, niekiedy tež z modernizmem niemieckim. To dobrze, že polem obserwacji jest modernizm, poniewaž w tym okresie we wszystkich literaturach w Eiropie pojawily si§ specjalne cechy tematyczne i stylowe, a ponadto wyst^-pilo ožywienie mniejszych literatur na-rodowych, odwrocenie si§ od tendencji tematycznego i stylowego zasklepiania si§ w swoich problemach, pochodz^cej jeszcze z XIX wieku.
Nie chodzi tutaj tylko o podobne ce-chy w literackich dzielach srodkowoeu-ropejskich czy w krytyce literackiej, ale rowniež o osobiste kontakty tworcow, ich podrože lub dlugotrwale pobyty na obczyznie, do ktorych podniet^ stano-wily okolicznosci pozaliterackie, histo-ryczne czy osobiste. Jensterle Doležal nazywa to zjawisko swoistym noma-dyzmem intelektualnym Wi§kszosc przedstawicieli sloweriskiej literatury modernistycznej i nauki tego okresu (np. Ivan Cankar, Oton Župančič) mieszkalo kilka lat w Wiedniu, niektorzy prze-bywali w Pradze (przypadek Zofki Kveder i Matija Murki), co w dužym stopniu uksztaltowalo ich tworcz^ dro-g§, z drugiej zas strony wywarlo wplyw na srodowisko, w ktorym przebywali. Autorka podkresla zwi^zki badanego przez ni^ srodowiska z modernizmem czeskim, chorwackim i austriackim, wskazuje na istniej^ce tu rozbiežnosci i paralele. Obiektem porownari stali si§
nie tylko autorzy nalež^cy do kanonu narodowego, ale takže pisarze mniej znani, w pewnym sensie jeszcze nie-odkryci.
Z punktu widzenia historii litera-tury sloweriskiej okres modernizmu, czyli przelom wiekow (fin de siecle) i pocz^tek nowego wieku w literatu-rze sloweriskiej, byl okresem wyj^tko-wo bogatym, „otwartym". Literatura narodowa zagospodarowala juž swoj^ przestrzeri, choc nie udalo si§ zaslo-nic jej pochodzenia, czyli jej powi^zari z ide^ odrodzenia narodowego. Wci^ž aktualne pozostaly tendencje do utož-samiania funkcji literatury z mysl^ narodow^. Podobnie zreszt^, dodajmy, bylo w przypadku literatury czeskiej. Jak pisze Alenka Jensterle Doležal, na pocz^tku okresu modernistycznego w literaturze sloweriskiej pojawila si§ wiara w možliwosc tworzenia literatu-ry zupelnie „czystej", nie realizuj^cej pozaliterackich zadari, ale ta wiara u modernistow z biegiem czasu zmalala, w czym niemaly udzial mialy owczesne wydarzenia historyczne.
Modernizm w literaturze sloweri-skiej jest okresem specjalnie swietnym, ale dot^d byl traktowany w sposob wyizolowany, jako wyj^tkowy, bardzo specyficzny okres w rozwoju literatury narodowej, bez powi^zania z innymi narodami czy literaturami. Okres modernizmu nie zostal dokladnie zbadany przez sloweriskich historykow litera-tury: pisali o nim przede wszystkim dwaj naukowcy: Joža Mahnič i Franc Zadravec, do ktorych odnosz^ si§ uwagi Autorki monografii. W analizie porow-nawczej wychodzi ona z dziel repre-zentatywnych dla rožnych rodzajow literackich: liryki, prozy i dramatu. Inspiruj^ j^ rowniež teoretyczne dziela o modernizmie austriackim, zapewne dlatego, že byl on odniesieniem dla
— 97 —
Ocene, zapiski, poročila - Reviews, Notes, Reports
modernizmu slowenskiego. Slowen-scy autorzy zapoznawali si§ z dzielami europejskimi, zwlaszcza francuskimi i skandynawskimi, dzi^ki przekladom drukowanym w czasopismie prowadzo-nym przez Hermanna Bahra „Die Zeit".
Kresl^c ogolny obraz modernizmu slowenskiego, Autorka omawia-nej ksi^žki tworczosc modernistow umieszcza w jak najszerszym kontek-scie literackim, porownuj^c j^ z twor-czosci^ innych autorow europejskich. Na pierwszym miejscu stawia literacki kanon narodowy, tworczosc takich pi-sarzy, jak Ivan Cankar, Oton Župančič, Josip Murn Aleksandrov a Dragotin Kette, ale si^ga tež do nazwisk w tym kanonie nieobecnych, do kobiet-pisa-rek: Zofki Kveder i Lili Novy. Z uwa-gi na to jednym z podejsc metodolo-gicznych Alenki Jensterle Doležal s^ studia gender i feministyczna krytyka literacka. Monografia w zasadzie jest interdyscyplinarna: bierze pod uwag§ stanowisko literaturoznawstwa, w tym badania nad jedn^ literatur^ narodowy i badania komparatystyczne, ale l^czy to z podejsciem kulturologicznym, fi-lozoficznym i socjologicznym, a takže uwzgl^dnia wspolczesne teorie recepcji literatury oraz jej interpretaj post-strukturalistyczn^.
Pierwsza cz^sc monografii ma charakter ogolny, Autorka okresla, czym ogolnie jest modernizm slowenski i ja-kie s^ jego podstawowe cechy, np. jaki rodzaj dyskursu przewaža i jaka poety-ka dominuje, definiuj^c trzy podstawowe pr^dy slowenskiego modernizmu: impresjonizm, symbolizm i dekaden-tyzm, czyli pr^dy, ktore preferowaly subiektywny styl pisania. W dekadenty-zmie stara si§ znalezc wspolne punkty mi^dzy programem „nowej psycholo-gii" Bahra a slowenskim przyj^ciem tej koncepcji, podkreslaj^c przy tym
rol§ czeskiego modernizmu jako posrednika. W modernizmie slowenskim zauwažamy, že poczucie politycznej i socjalnej niepewnosci narodowej naklada si§ na filozosi^ tego okresu, kto-ra tež cz^sto wyraža l§k i niepewnosc. Dodajmy, že podobna sytuacja wyst§-powala tež w modernizmie czeskim, ktory cechy postawy modernistycznej, poczucie zagubienia, zagroženia i l§ku cz^sto porownywal z sytuacja czeskiego narodu, poslugiwal si§ motywami modernistycznymi dla wyraženia la-mentu nad losami swego narodu.
Z komparatystycznego punktu wi-dzenia pokolenie modernizmu slowenskiego po raz pierwszy otworzylo si§ na wplywy europejskie, przy czym specjalnie tworcze byly zwi^zki z trze-ma modernizmami: austriackim, cze-skim i chorwackim, w zwi^zku z tym wyrožnia si§ trzy centra modernizmu slowenskiego, ktore wyraznie wply-n§ly na jego model: Lublan§, Wieden (Ivan Cankar, Oton Župančič) i Prag§. W Pradze mieszkala slowenska pisar-ka Zofka Kveder, ktora jednoczesnie jest przykladem osobowosci tworczej na skrzyžowaniu modernizmow srod-kowoeuropejskich. Autorka omawianej monografii zbadala wplyw czeskich pisarzy na jej tworczosc, przede wszy-skim wplyw Josefa Svatopluka Machara i Ruženy Svobodovej. Udowodnila tež, že dzialalnosc pisarska i publicystyczna Kveder uwzgl^dnia stanowisko czeskich emancypantek, zwlaszcza pisarki, tlu-maczki i publicystki Zdenki Haskovej.
Innym przykladem nomadyzmu intelektualnego jest Sloweniec Matija Murko, typ naukowca i erudyty, scisle zwi^zanego z czeskim srodowiskiem, ktory stal si§ wzorem (po Miklošiču) dla nowej generacji slowenskich uczonych. W Pradze na Uniwersytecie Karola založyl seminarium slawistyki
- 98 --Slavia Centralis 2/2015
Ocene, zapiski, poročila - Reviews, Notes, Reports
poludniowej, dziesiec lat kierowal In-stytutem Slowianskim w Pradze, roz-win^l siec towarzystw slawistycznych w calej Europie.
Jednym z podstawowych pytan dla modernistow slowenskich byl wybor j^zyka, gdyž w monarchii habsburskiej na etnicznym terenie Slowenii wci^ž dominowal niemiecki, a wi§c decyzja o pisaniu po slowensku stawala si§ decyzja kluczow^. Nie trac^c orientacji w innych kulturach obecnych w Monarchii Austriackiej, modernisci staj^ si§ jednoczesnie posrednikami mi^dzy kulturami, pojawia si§ rowniež prze-klad artystyczny.
Druga cz^sc monografii zawiera analiz^ tematologiczn^, ktora z wielu nieprzebadanych jeszcze punktow wi-dzenia mapuje modernizm slowenski. Do najcz^stszych tematow liryki slo-wenskiej moderny, podobnie zreszt^ jak modernizmu chorwackiego, naležy milosc i wyobraženie kobiety. Z kolei w prozie Ivana Cankara, ktory jest uwa-žany za najwažniejszego slowenskiego prozaika tego okresu, jednym z kluczo-wych tematow jest sytuacja artysty w spoleczenstwie.
W modernizmie sl^owenskim wy-razna staje si§ korespondencja sztuk, zwlaszcza przedstawienie przyrody l^czy literatur^ i sztuki pi^kne (impre-sjonizm). Istotnym wkladem omawia-nej ksi^žki jest powi^zanie literatury slowenskiej i malarstwa, interpretacja dialogu malarzy i literatow tego okre-su, komunikacji mi^dzy tekstami a obrazami. Do innych jej atutow nale-žy omowienie mitu habsburskiego w literaturze slowenskiej oraz mitu lub motywu wielkiego miasta (np. Wied-nia) jako symbolu lub intertekstualnego odniesienia. W slowenskiej literaturze wyst^puje symbolizm, obecny choc-by w pierwszym dramacie Otona Žu-
pančiča: Noč na verne duše, a takže w autobiograficznej powiesci Hanka Zofky Kveder.
W rozdziale „Predhodniki in nadaljevalci slovenske moderne" Autorka umieszcza intertekstualn^ analiz^ naj-slynniejszej powiesci Ivana Cankara Hiša Marije Pomočnice i powiesci slo-wenskiej pisarki Berty Bojetu Filio ni doma. Z komparatystycznego punktu widzenia analizuje wplyw rosyjskiego pisarza Mikolaja Gogola na dramatur-gi§ Ivana Cankara. Dokladniej zajmuje si§ dorobkiem slowensko-niemieckiej poetki Lili Novy, ktora wprawdzie na-ležala do generacji modernistycznej, ale pisač zacz^la pozniej, dopiero w okresie mi§dzywojennym. Przedmiotem anali-zy jest jej dzielo i jej wielokulturowa tožsamosč. Ta cz^sč ksi^žki wyraznie stara si§ podkreslič kulturow^ otwar-tosč slowenskiego modernizmu i jego powi^zania z tym, co si§ dzialo w calej Europie Srodkowej.
Wartosč omawianej monografii po -lega m. in. na tym, že Autorka nie bada tylko jednej literatury i nie poszukuje narz^dzi do opisu tylko jednego procesu literackiego, ale ujmuje tematyk§ szerzej, a mianowicie wskazuje na po-wi^zania z rozwojem literatury swiato-wej. Monografia otwiera nowe kwestie, stawia poruszane zagadnienia w szer-szym swietle, dotyczy zarowno autorow znanych i zaliczanych do kanonu, jak i pisarzy dot^d rzadko omawianych. Przynosi kompleksowy i nowatorski obraz modernizmu slowenskiego.
Zofia Tarajlo-Lipowska
Wydzial Filologiczny Uniwersytetu Wroclawskiego, tarajlo-lipowska@wp.pl
— 99 —