IOANNIS ANTONU  SCOPOLl
ANN V S   III.
HISTORICO-
NATVRALIS.
I.  Sohmo Qittfftt'oni"/, an Medici olimKoma pul/iy ut ait Piinius.
II.  Luis BovilUfymptomata^ caufk, dijcri-mina, remedia, fr&fervativa ($ ca~ rativa.
HI. Obfervationes aliqu<e de Cteruleo Bero-
linenftj aliisqite Laccis. IV, Experimenta de Minera aurifera Na*
gyayenfi.
LIPSfiE, avMTiu« Christ. Gottlob Hilscheri5
MDCCLXIX,
PR.&FATIO.
ha Plinius, ac poji eum alii, pr&fertim lurisconfulti. Qui ab hoc dedecore Hip-pocraucam vindi caret difciplinam, nemo haBcnus inventus fuit, nee ego hoc argu* mentum, alii s rebus occupatus^ unquam attigijfeni) nifi Comes Michelius Medi-cus Udinenfis, in Praefatione ad Tra? Batumfuum deFebribus, ei'dem fen ten-ti&% hifce verbis fubferipjijfet: I grand* errori3che daPratici fi commetono, obli-garono un tempo la Republica Romana a fcbandire i Medici da Roma, Ferre A %
PRiEFATIO.
i tuque non potui, Art i Mediae, etiam a fuis cultoribuSy ivfamine notam inuri% coaBus froinde paucis ofienderey medicos nunquam Roma pulfos eietfosque fuijfe.
Neque minus publico utilitati con-fultum ejfe duxt\ ea fymptomata enarra-* rč, qucc litem bovillam aliquot ab him annis grajfanteni) c omit at a funt, additis eiusdem caufis, ac remediis tarn prefer* vativis quam curativis, qu& cum fruStu adhibit a fiter tint, ac in tali morbo funt adhibenda.
De Cčruleo Berolinenji pauca inflitui experimenta, ut demonftrarem contra fententiam Authoris Cbemia experiment tabs, bafim huius coloris ejje terrain jer-riferam % his addidi nonnulla alia circa laccas aliquas inftituta*
Denique dicam illa^ qu& tin;a mine-ram Nagyayenfem auro divitem obfer-vavi, pauca quidem, fed chemica con-fideratione omnino digna.
!. SOLVTIO QVAESTIONIS, an Medici olim Roma puljil
nt alt Plmitif.
§•  I-
hominis lapfum in peccatimi, indeque in morbos, ftatim Deus clcmentiffimus & providentif-fimus providit hominibus dc remedio medicina?, efto ilia port aliquot fecula magis fue-rit exculta & in methodum re-da$a a). Nullum iraque eft hominttm genus, nullus fexus, nulla artas, quae non utilita-tem aliquam ex medicina petat; cum fummi, medii, infimi, viri, feminse, liberi, fenes, infantes, pueri, adolefcentes, iuvenes, & fi qua eft prxterea setas, quotidie segrotent b).    Me-
a)  Corn* aLapide in Ecckfiaft. C.38. v. I.
b)  hmi&nm de Republ. L. 3,
A 3
$            I.  SOLVTIO   qV^STIONIS,
dicina itaque nnsquam non fuit, fiquidem & inperitiflima; gentes litres, aliaque promptaia auxilium vulnerum moiborumque nove-runt c). Ut ergo alimenta, ita & niedica-menta humano generi necefTaria, imo iiira-que comnuzni nomine alijncnti infignita di* cuntur: cum etenim alimentorum appellatio-ne contineatur quidquid neceffarium eft ad vitas fuflentationem, fatendum eft, contineri quoquc mcdianas d). Hinc pro infano a Legumpcrhis habetur ille, qui medicum & medicamenta contenmit e)#
Hifce tamen Laud obflantibus inducSus eft Cains Plhrius utaflererct, Romanos oiim per fexGentos annos fine media's vixifle: Eccc cius verba: jllttfalur ars qnotidie, toiies Interpol-lis, & wgtiiioriiin Grcvcia? fiafu impellimur, palamque vjl; nt quisquis inter eos loqueudo polleatj, iuyjoratorcm Ulico vita; nojlrce necis« que fieri; cen vero non milha gentium fine medici? drgant, non i amen fine medicina. Siciti popnlus Romcinns vitrei fexcentejimam annum; tie que ipfe in accipkndis artihts lentus, medu
c") Cclftis in Prsrfat.
d)  Sardin- r<e Aliment. 4. Q_5* n. 9. Maseard. dc Pipbat. rcfol. 1040. n. i -4. L. Zachias defaU. QL.18* n—•
e)   P. Zachias Q^Med. legal. L,6. Tic. 3. (^,4. n  12.
AN   MEDICI  OLIM   ROMA   PVLSI«       *}-
mice etiam avidus > donee expertam damnavit* Et paulo pofi: etenim per cen fere injignin pri-fcor um in his morihus convemi.    Cajfnts He-mina ex antiqnis Author ejl, primnm e medu tis venijje R,mam Ptlopomnfem Anhagatkum Lyfanice /ilium, I. JEmilio (čf HL Livio Conf* mm. U. C. DXXXIf, eiqm ins Qidriiiuni datum, & tabcrnan in compito acilio emptam. Ob id publice vidusrarhm fui/Je enm tradtmt vocaimiu    Mire que gratum aduentum ems initio; max a Jkvitia fuandi urendique tran/iiffe iiovami in carui/icem in teedium cirtis ommsqtie medicos,  quod clarifjime intelligi potejl aM. Catone, aims aiifhoriias, trhmiphus, at que cen~ fara, & qimnio in imum confenmt, ianto phis in ipfo ejl f).    Piinium fecuti funt Iuriscon-lulti fere ouuies, prxcipue vero Hijeron. Ca» gnolus L. 2. §. poft orig. n 208. ff. de orig. iur. Nicolaus Boerhis Decif. aur. queejl, 32$. n. 24. Card.  Tuftiis Hit. M. coiicl i$g>   Guid. Panzirolus The/, var. te£f. L. 2 C 24. Anion. Sabellius PraSt. Crimhi. §. Medicin. 3. Herm* Hermes lur. pub.   C. 2?. de Acadenu aliique plures ab his citari.
§•   3-
Verumtamen cjuam falfa & fabulofa fint hrec omnia, docent inprimis cenfurx Viro-rum  clariffimorum,   quas Hiflorix Plipianse
F) Hift. Nat. JL 29. C. r.
A 4
8              SOLVTIO     (JV^ESTIONTS,
omnem derogant fidem. Ita docffr'iT. Vem* lamiiis g\ In Riftoria Natnrali (inquit)<?;i/&-nuts mnlta parnni emu dekctii & indicia recepta & difcripta, tit liquet ex Jcripfis Plimi, Cardan:, Alberti &f plnrimornm ?x Ambitus, qua? comment it iis &f fabulo/is narration!* his pnjjim fcatent. Franc. Vahfius, poflquam hanc ipLmi Piinii dc Medicis narrwtionem fa!-fa m ciTe demoniVafk-t, cont inert dns (in quit) mihi impetus or at ioni r, covdonandaque infcities Plinii fua grammaiktdis garrulitas imndaciis plena h). Salmofins etiain in iudicio de jP/i-nio, liluos cius eft annotationibus properan-. ter excerptis compoiuos dixit, quod & Pii-nius ipfe fttetur dum ait: lefitione voluminum tir titer dmtm miUium, quorum panca Jludiofi tcttingunt propter fecretum mater ice, ex rxqiii« Jitis author Urns cert uiti inchfimits trigintafex volaminibns i),
§•    4-
Sed demus etinin vtra effe omnia qua? a Plinio fcripta legumur, nonne Anno U. C. 535. ut P/inius ipfe fetetur, Romam venit Archagamus Lyfaniae filius, qui magno pjaufu exceptus, magnisque honoribus fuit decora-tus? Si itaque per annos iexcentos fine medicis Roma viguit, accede eft, ut Jiptuaginta
g) Dc augment. Scient. L. r. col. 18. hi De faera PJulof. C74. i) In Epiit ad Vefpafbmim.
AN   MEDICI   OLIM   ROMA  PVLSX.       $
fere annis ante epocham eius urbis ars medica damnata eflet; illos (inquit Vekfiusk)) fexcmtos annos, qnibas Roma cariiit arte hac, tnendackm ejje titerum ipfa annornm computations conftat; nam venit Romam Archngatus anno ab £7". C S3°» llul honorifkentijfmie exce-ptns ejl, & pojl ettm alii Jubfecuti fiurt. Si igitur ante annos fexcnitum damnaverat artem Roma, plus qnam jexaginta, antrqaam conde-retur, id faSlnm fait. Futilia itaqne diEteria funt hcec omnia, Prfererca anno U. C. $35, (ut Concius in faftis eonfularibus port Holoan-drum, Sigonium & Panvinium, an nota vir) vi-gente nimirum Gallico & Cifalpino bello, non qui a Plmio recenfentur Confnles, nem-pe L. JEmilius & M. Livius, exfliterunt, fed P. Cornelias Scipio $ & Sempronius Largus. Dein quid Catonis authoritatem Plinius addu-cit? Nonne Cato in fuis libris de re ruftica boni patrisfamilias elTe dixit, fuorum profpi-cere fanitati ? nonne varia hie contra morbos remedia propofuit? Neque Cato Medicos un* quam contempofit, tefte Phtanho, fed po-tius amavit, Cleantem enim habuit, cui in-flammatam nianum curandam dedit, ac inte-flina«e vuinere Uticae accepto ab eo repoRi voluit.
k) Loc. cit.
As
tO         I.   SOLVTIO   (VVJSSTIONIS,
$.  ,.
Prater hxc hiftorix docent, medicinam ab Affyriis ad iEgyptios, indc ad Gnccos, ac de-niaue ad Latios tranfii/H% cumque priniis Ro-mx fxculis philofophia in hac urbe fedulo exculta fuerif, ut patet ex libris Didafcalicls Ugonis a Sm Veiiore probabile omnino eft & medicos ibidem fuiflc; Romani enim acgros nunquam cxpofucrunr, quemadmoduai fa-čhrni legimus a Babiloryci^* 1), Bflfteanis, Hi-beris, Aflyriis m), aliisque populiš, qui medicos non habebant.
§• 6. Plinio obftat etiam lex Aquiiia, ante duo-decim tabulas indubie evulgata: Si* quis per vim, vel fimfum niedkamentiim alicai infundfc vel ore, vel chjftere,vel fiewn unxit malo vrnem mo, Lege Aqnilia emu Umri n). De legis huius inftitutae caufa diflerens Leonardos aCapoa-la legge Aqnilia (inquit) come tutte altre leggi da not tefie rapportate, non gin per li valenti Medici, o Metodici, 0 Empirki, 0 Rational* jlette fojjfsr fatte, folamenie per li popolareschi Empirki e volgari. Verumtainen non foluni ex bis, fed etiam ex morbid epidemic's y quae romanam nrbcm divcxarunt, omnino patebit, fine medicis earn nunquam fuiffe.    Sic priala
1) Herodot.   L. 1.
m) Eitfek Hid. EcckGaft. L 10- C. n.
n) Parerc, Ragiouain I.
AN   MEDICI   OHM   ROMA   PVLSI.     Il
peftis poft Sabinorum bellum, fub TulJo Ho-fiilio, exarfit, anno U. C. 29, L. Ebutio Hel-va, & P. Servilio Prifco ConlT. dc qua locutus-Livhis o), grave tempus (inquit) &* minus pe-ftikns erat urbi, agrisque, nee hominibus magis quam pecori. Secunda exorta cfl anno U. C. goo. P. Tergemipo Cutcatio, & S. Quintilio Varone ConiLhomini brutisque pariterinfenfa. Tertia fuit anno U. C 320, fub Tribunatu Fabii VSbulaui, L. Sergti Fidensc, & L.Funi Meduiini, de qua iterum Livius hsec liabet, alicirava renin omnium otium prcebuit, tuncqus JEdzs Apollini pro valetudine populi votaeft p). Quarta viguit annoU. C. 341. Q^Fabio Am-bufto, & C. Furio Pacillo (Jonff. Quinta ann. 553, ita a Livio defcripta q). Ex intemperie cceli rapiim mutatiom in contrarium faBa, five alia qua de canfa, gravis peftilensque omnibus animalibus cetas ex cepit, cuius infanabiUs per-niciei, cum nee can/a, nee finis inveniretur, Li-bri Sybill'mi ex Senaius confulto ciditi Junt> duumviri facris facumdis kUijhrnio nunc pri-mum in urb§ Romana fa^o per dies oBo,jipoU finem, Laionamque & Dicrnam, Hercnlem, Mercurium, alque Neptunum tribus quam am« plijjimis, turn parari poterant, ftratis kStis placavere. Sexta erupit anno U. C. g68k port deiedum de rupe Tarpeia M. Manlium,
o) Decad. I. L. 3. G. 6.    p) L c. L.4. C,3j> q) 1. c. L. 5. C. 13,
12         I.   SOLVTIO   QJJESTIONIS,
Septima anno 388. L- Genutio Aventinenfi, & Q. Servilio Ahaia ConfT. Ckftava apparuit anno U. C. 405, M. Popilio LaenatelV, & M. Valeric Corvo Confl". Nona vero, ut alias ta-ceam, fcviit anno U.C. 419. lam vero,quis credet unquam, popu 111 m Romanum felicita* tis ac vnletudinis propria avidifTimum, inter tot morborum calamitates, qua; incurfionibus ho-ftium muko graviores funt q), fine medicis fuifTe, eorumque artem condemnafle.
§•7.
Si vero artem damnavit, quo animo le<?H« fternio Apollinem plačat, qui eandem inve-nit r)? Prseter haec varia templa Apollini a populo Romano eredta legimus; talia funt infigne illud in eo loco dicatum, ubi infanns Publius a lupo lacerari vifus eflj iEdes adTi-berim exftrucfoe s); Templum ab Očlavio sedificatum in m parte domus Palatines, quam fuimine iBam defderari a Deo Ham/pices pro-nunciarunt t), ubi &bibliothecam eidemdica-vit u); tale denique celebre illud in quo Cte-far confilium iniit, fuper'legationem Iudaso-
q) Gloff non minorem Col. 4.
r) Inrentum Medicina meum eft.*  Ovid. Meta*
morph. L. I, s) Livim L. II. C.2. t) Sttcton. de Gčhvio n. 29* u) Dim. de 0£hvio   L. 53.
AN  MEDICI   OLIM KOMA  PVLSI      13
rum, magnisopibus impenfisque fundatum x), lam vero quae religio, qui cultus, aut quae ratio templa exftruendi foret ilia, fi lioinines qui numina ilia, eonnnque arte m excolunt, exilio damnarentur?
§- 8\.
Idipfum apparet ex publicis etiam honori-bus, quos faluti, tanquam novae Dex, Romani contulerunt. Ifaeidem, iam ante indudum Roma; iEfculapium, a lunio Coniule Samni-tibus fuperatis, Templum dedicatum fuit, de quo Livius y) aedes (inquit) Sahttis, qmim Con fid voverat, Cmfor locaverat, DiŠator dicavit; De hac ipfa xdc PUnitis quoque lo-cutus eft, dum Fabium Pidlorem laudans, ait, aedem Ssalntis pinxit anno U. C 4$o> qum piBura duravit ad noftram memoriam, aede Claadii primipatu exnjla z), Eidem publicae Saluti (lamam pofuit Auguftus a ), eaque fine dubio fuit Hygea^ de qua in Iureiurando me* minit Hippocrates, ut docet inferiptio Reirie-jtiana b).
JEfculapio Epidauro
i). p. p
Et   Saluti.
x) lofeph. Antiquit. L, 17. C17,
y) Decad. L L. 10.
») Lib. 2£. C 4.
a) Dion, Lib. 43.     b) Syntag. Infcript. An tig*
14         I.   SOLVTIO   QJV&STIONI9,
Hygia enim in plurimis nummis c) iEfcti-lapio iun&a conipicitur, cum cius fiiia a Svi* da d), coniux autem ab Qrpheo fuerit ap-pellata.
§•    9-Plinianam fententiam refutant & ilia, quae Livius de rebus Romas geftis anno eiusd.^žr fub Confulatu Q^Fabii Maximi Gurgitis, & D, Innii Brut Scscva:, in Lib. ckcimo Detad. L nobis fcripta reitquit:    Midtis rebus natus aiu mis, vix ad Jblatium mints mali, peflikutia urentis fimul urban at que agros, fujfecit, por-tentoqns Jimilis chides trat, & libri aditi, qui* nam finis, aut quod rsmedkmi  eius mali ab Diis daretur, invent mnqm in libris» JEfcula* pium ab Kpidanro Romam acceyftndimi.    Ne-qne eo anno, quia bello occnpati Confides erant, qiticqnam de ea re nStitm, pra}terquam quod nnimi diem JEfcnlapio fnpplicatia  habit a eft. Sed adhuc clarius Valerius Maximus, Trienio (inquk) e) continno vexata ptflikntia civltas nojlra, cum finem tanti & tarn diutimii mali, mque divina mifericordia, neque humano auxU lio imponi vident , cara Sacerdatum infpe&is libris Sybillinis, animadvert it, non aliter pri-fiinam recuperari fatabritatem pojje, quam ji ab Epidauro JEfmlaphis ejjet accerjitus; itaqne eo Legat is mijjis, tmicam fatalis remedii open au-
c)  Vide FtwV/tftff.Numm.Imper.Auguft, & C^,
d)  Lexic. IIf         e) L iv de Miracul.
ANI  MEDICI   OLIM  ROMA PVLSI.      15
Boritate jna, qiw tam in term erat ampliffi-ma> impetraturam fe credidit, neque eiim opinio decepit, pari namque jitidio petitum ac prornif* fum e/i prcefidiurth Eiusdem eventus memi-nit etiam Anmhius f) his verbis, ad peftem abigendam, JEfculapius 9 qui erat ma gnu? cofa* her, Epidauro Romam eft addvBus, & templo & facrificiis cultus; nec non Ovidius g) dum ait;
caftrumque facrasque Latini fedes, Tyberinaque ad oftia venit* Hue omnes populi paliim, matrunique patrumqu$ Obvia turba ruit, qusque ignes Troia fervat Vefta tuos, la^taque Deum clainore falutat*
Ergo etiam ante Archagathum, Plinio ipfo an«* iiuente, venit Romam JEfculapius, ibique fum* mis honoribus ftiit decoratus. Quod vero templum JEfculapii extra urbem ideo ere* <Sum Plinius affirmat, quod Romani medicos ferre non poflent, gratis omnino & irnpuden ter afferitur, id enim ideo factum eft, ut ported fciant nihil faluti civium magis effe con-fentaneum, quam ab urbe ad rura faspius fe conferre, ubi aer multo falubrior eft #c in ampliffiniis civitatibus, ubi anguflas plateas & magnae aedes occurrunt. Dein Latii graccos in hoc imitati funt, qui tempi*
f)  L.7, contra Gentes.
g)  Metamorpb, L, ij«
l6           SOLVTIO   CJVJESTIONIS,
iEfculapid Temper in  apricis liberisqiie locis sedificarunt.
§•   io.
JEfculapius itaque, Jam ante Archagathum, ab Epidaitro Romam abiit, ut periiiffmms me-dims in urbe ampliffima artmi gloriojins exer« feret li).    Quanta vero fuerit Viri huius pe-ritia in cognofcendis curandisque morbis patet ex Nummia a Traiano, Adriano, Caracalla, Macrino, Maximo, Plulippo utroque, Decio, aliis in eius honorem eufis, ac pnefertim illius fub Antonino Pio fignati 0EATEAEc$OPn, iEfculapio niminmi,   tefte Morelio i)  unice appliearidi; demonftrant templa multa in eius honorem exftructa, nempe Romanum, Acha-ium, Zebenaicum, Cyrenaicum,Pergamenum $ eftenduntludi ACKAHniA c&THPlAm an-tiquo nummo Ancyrano dičti k); ac denique probant gennnsG in quibus baculus, Terpens <5c nočlua videtur, qua; egregii huius medici peri* tiam prudentiamque demonflraiit.
§. ii.
Sed & pneter JEfculapiucn Romam medicos habuifTe lego; Ita Tanaquil, medici vices agens, vulnus, quod marito paftoribus illatum fuit, ipfamet fovit & deligavit,  Tanaquil (ait
Livius)
h) S. Auguft. de Civ. Dei.
i) Spečim. Rei Nummariae p. 56.
k) SpanbctHt in Epilt* ad Morell.
AN   MEDICI   PLIM, ROMA   PVLSI    %J
JLiviusJ inter tumultum claudi regiam iubet, m'bitras extipit, fimulgue qum cnrcmdo vitlne-ri opus funt, Jiduto compamt 1)# Praster hsec, qui$.: curavit Hetrufcos anno U. C\ 246? Quis vnlnera fanavit lata ab aruncis annoU.C. a 11., Opiteto Virginia Tricoflo ? Quis Titii Herminii Legati* dum Mamilium fpoliat, vul-nerati curam fufcepit? Quis vulneratos in bello Tufco inilites fanavit? Quinam denique ii fue-jTunt, qui anno U. C 301; pefte necatis fer-vis, cum dimidia aliarum perfonarum par^opi-tulandis eivibus nonTufficeret, auxilium urbi tulenmt m)j nonne medici? vel ii hoc no-men f«?rre nollis, dicam viros in cognofcendis curandisque oiorbi exercitatos. Confuetudo enim conferendi in Academiis plublicos ho-itores prioium introdu#a fuit ab Eugenio 7>r-tio Pont max, fuggerente Gratiam A. J145, qua de re lege Bnlwwn Scec* LV. H0< Unu mrfit. Pari/. Ludommm Fives de cmtfis cor* mpU Ak(. L> u & Imok Middrntdorpium in Lib* de Academ* n),
1) Decad. i. L.I. C 41*
m) Dion. Aatig, L» 10. p. 677.
n) Do&or olim, idem erat ac Pharifma, nam l^cenicii nautae, feptemtriones Romanorum vo-caverpnt Parqfim ad hgbrea voce ft^lS, Pa* rafcha, Indicationes ex tt^B, Parqfck, indicate, doeere*
B
Ig        I#   SOLVTIO   QV^STIONIS,
§.     1%.
Falfum eft itaque medicos olim Roma pni*-fos damnatosque fuiffe.   Rerum enim in ea urbe   geftarum   optima  qu#que documenta quserenti, patebit5aliarum equidem ^rtium cul-tores Roma pulfos fuiffe, medicos vero non item.    Ita peregrinos fere ornnes, lata lege, indc eiečios legimus apud Dionem o)    Idem de Chaldseis refert Valerius Maximus p), de Mathematicis vero Suetonius q);   hoc homi-num genus damnatur etiam a Codice r), & erant (ienethliaci, Harioli, Hamfphes, fomnio-rum interpretes, fimilesqiie impofiores s); quos Tacitus vocat Genus hominum petentibm infi-dum, Jperantibus fattax, [quod in civitate no fir a ijetabitur femper.    De medicis autem tale quid nullibi legitur, quod & magni viri, Scipionis Maffceiy  Marchionis    Veronenfis   authoritas confirmavit, in litteris olim ad me datis, in quibus hscc habet:   I primi the Roma esperu mentb, fur cattivi Medici, percidgli disaprovo, damnavit, ma non gli efpulfe; Pulil mathema-
©) Hilt. Rom. L.#.        p) Lib. I. C.J.
q) De Tiberio n. 36. & Vitelio n. 14.  nee non
Dion. 1. c. L. 65. de Domitiano autem ut ait
111, Hallerus in Not. 7, ad BoerL aph. 7. non
invenio* r) L. 9 tit 18. de Geometr. & Mathemat. leg*
artem Geometr. $) Zoefius in Comment ad L, 48, digeft. Titi $»
ad I corn« de ficar« in fine.
AN MEDICI  OLIM   ROMA SVNT.      I£
lici fi trova in Taclto, in Svetonio, ma non gia pulfi Medici.
§•   13-
Plinianse fententiaeobftat et ampr ille fingu-laris, quo Romani exteros homines artium-que culrores profecuti funt, quod oprime ad~ vertens Tnttius, illud (inquit t)) fine utia du-hiiaiiom noftrum fundauit Tniperium, &f Pop. Rom. nomen auxit, quod Princeps ilk hinus ur» bis Ronmhis fcedere Sabino docttit, etiam hofti* bus recipiendis attgeri ham civitaUm oportere. Cuius authoritaie & exemplo eft intwnrijfa a maioribus no/iris largiiio &? comnmnicatio cU vitatis. Rotnuli exemplum fecutus eft HofiU Hits, qui, licet pacis infolens <3c ad bella fa-<Sus extiterit u), attamen quo fjequemius ci-vitas habitaretur in Cxlio mpnte fedem fixit. Totitaque artifices convenerunt in urbe, ut anno U. C. 424, fub Conf. L JEmilii Max., & Caii Plautii, graffante Gallico bello > artifices etiam Roma fuerint evocati x). Si ergo populus Romanus orane genus hominum be? nevole excepit, credibile non eft, folos medicos ab eo contemptos reiedosque fuiffe. Nee iuvat afferere, fufcepiffe eum equidem, fi prse-claros in arte Viros allicere potuifletj   dedit
t) In Orat. p. Corn. Balbo 31.
u) Patau. Rab.Temp, P. 1. L.s. C 7*
x) livius Dec. L I., g* C. 20.
B z
20           soLVTio qyGESTIONIS,
enim orbi providentia circa ann. U*C, ^24, feu inter tempus expeditions Periarum inGrx-ciam, & bellum Pelopontikcum y), Empe-docli & Protagoras coaevum in Gracia llip-pocratem, qui ab Hercule vigefimus, ab JEfcu-lapio undevigefimus, Heraclida & Phamarate genitus, faluberrimam artem methodb rafio-nali colligens, ac utiliffimas obfervationes un-» diquc congregars, immortqlem libi apud po-fleroS laudem iure merifo comparavit.
§.    14.
Si vero diligentem ufum fex rerum (ut fcholae vocanr) non naturalium, a Romanis femper obfervatum, expendimus, clarius ad-huc patebit, nee medicos, nee medicinam ab lis unquam- damnatam fuiflc* Ac ut aere ex-ordiar, cum civitas ilia, ob undique deciduas e collibutf aquas, paludes valetudini infenfas paffim aluilTet, Prifcus Tarquinius eas educere & exficcare conatus eft, cloacis inftručlis, qua: flagnantes aquas in Tyberim ducerent z)j quod opus fumptuofum ea aetate fuiffe, docuit Conful Frontinus, qui vifitandis pnrgandisque aqujaedu&ibus a Nerva Imperatore prasfe&us, eos trium milliarium longitudinem habuiffe, ac 13594 fuiffe notavit, quorum diameter pollex erat. Tot fumptuum ac laborum uni-cus finis, erat avertere ab urbe morbus, ac
y) Petav. L c. L, 3. C g, a) Livim i. c, L. 1. C. 38,
AN   MEDICI   OL1M  ROMA  SVO T,     21
febrim prxfertim, qua?, ob ftagnantes pallim aquas, ei adeo infenfam fuifle legimus, ut quo minus nocetet, in templis culta fuerit. Rontani1)nc\uit JElianus a)) fub Pallantio colle, febri templum & aram mdijhaverunt; & Ci-tero a), febri (ait) fanum in Patatio & Orbo-ncp ad ccdtmi latum confecratam videmus. Quod clarius adhuq Valerius Maximiis his verbis ifinuit c), Romani febrim ad minus nocendum templis coluernt, quorum adhuc utmm in jP«-latiO) alttrum in Area marinorum motmmtnto-rum, tertium in fitmma parte Vid longi ex-ftat], inqne ea remedia, qnce corporibus wgro« rum adnexafiter ant, deferebantnr.
In ciborum quoque deleftu veterum Roma-norum attentio inprimis enituit. Ita Romu-tua temulentas mulieres <Sc ebrios homines morte damnavit, unde factum, ut, tefte Get-lio d), fobrietas ac temperantia, ea actate inprimis floreret. Num Pompilius Pythago-ricum vičhim inprimis laudavit, fuoque exem* plo imrocjscere conatus eft, ex quo eum Py-tkagora difcipulum fuiffe quidam credide-runt, cum tamen Piilofophus hie vixerit A»
a)  Lib. 12.
b)  De Nat. Deor, L. 3* n, SJ*
c)  L. 3. C. 5. in fine. i) L. 11. C. 14.
»3
21           I.   SOLVTIO   <^V ^STIONIS,
Mundi 3457, quo tempore Thales Milefius occubuit, Numa<autem A. 3295*
Neqiie minus laboriofos, ac otii inimicos fuille veteres Romanes docent tot bclla ab iis teliciter fnfcepta, & agriculture amor adeo fervens, ut praemia darent diligentibus, in-curios vero pccnis adficerent. O praclarum infhtutum! faceflant qtii intra mcenia civita-turn mollibus te&i deikkin vita m agunt, ac diflmandis opibus unice intend, otio marcel unt, Sola res riffika (ut ait Columella e)) proxima & quaji cwijanguinea fapientm ejl^ ie •, ut clarhis Cicero f)), par/imonice, dili-gmtice & mflitiiv magiftra eft. Hinc adeo %\atx Romanis agrariae leges Apuleia nempe, Bat*bia, Cornelia, Flaminia, Flavia, Titia, Marcia, Rofcia, TJioria, Scrvilia, aliasque.
§- , *7* Addudlis contra Plinium prarcipuis arguments, iam pracipuos medicinx cultores, qui ab lulio Caefare, ufque ad Adriani Impe-rium, in eadem iu*be floruerunt, breviter enumerabo, ut reipublicac ac. Imperii eius-dem amor erga rem medicam, eo clarius in-notefcat.
c) De rcRuft. L 1.
f) In Orat pro Rofcio n, 75,
AN  MEDICI   OLIM   ROMA PVLSI.    13
Tempore M. T. cigeronis. asclepo, dc quo ad Tyronem fcribens Cicero, Jfclepo (inquit g) ) Medicns, plane tonfirmbt* props diem te valentem fore, & denuo alibi h), AfcUpom (ait) Patrenfi Medico utor v aide familiariter, eiusque tarn confuetudo miki iuctmda fuit, quant eim ars, quam /urn expertus m vaUtudme meonmu
Sub Atigttjlo. Antonius m vsa, qui Csefarem ab omnibus dereličhim fanavit, ftatua propterea publi-ce decoracus. Viri huius meminit quoque Piinius, dum ait: Divus Auguftus laStuca confervatus in cegrittidine fertnr prudentia Muf& Medici i), fed hoc non la&uca, bese vero frigidis lavacris & potionibus fa* dum teftatur Dion k).
ARTORIV5 Asclepiadis fečtator, qui referente Plutarcho Auguftum monuit, ut in aciem Pharfalicam, lieet aeger, defcenderett
Tr 11*hon, nullofcripto Celebris.
g Lie on, de ait Suetonim 1) a Caefare cufto«
g) Fam. Epift. L. 16. h) Ibid* L. 13. ad Suipifc i) Lib, 19.  C. g. k) De Csf. Aug. p. 517. I) De Atfguft.
34           I.   SOLVTIO   qjjESTIONIS,
ditum fuiffc, cum fufpicio effet, eum alicui venerium vulneri infundiffe.
Sub Tiberio.
Scribtmius largvs, Celebris fcriptor, qui ufque ad Claudii tempora vixit.
charicles Archiater, qui ex pulfu Tiberio mortem prasnunciavit m),
menecrates Zeophletenfis, author Libri
A(TTQ:i,(?ctzfr)% q fXoycij&aTQS-
Sub Caligula* arcyon uullo fcripto notus,
Sub Cfaudio. Veffius v a lens,  Methodicorum princeps, author Lib. Aniholog. citatus a Galeno n) & Sereno Sammonico.
alcon, aliis Alcontins, aut Acconthif, vpl-nerum medieus, centum fextertiis a Oaefa* re> nefcio qua de caufa, femel coudemna* tus o),
Sub Nerone.
Androm achvs fenior, Archiater, Theria-ces inventor, ut antidoto hoc Cxfarem a veneno prxfervaret.
m) Tacit.  AnnaL L. 5.   & Sveton. de Tiberio
n. 72. n) Lib* de Medicam, comp. fee.foe. o) Plin, L. 29. C. i.
AN   MEDICI   OLIM  ROMA   PVLSI      2$
Cornelius c&lsvs, Latinus Hippocrates, quern Columella p) non folum Agricolatio-nis, fed univerfx nature prudentem Viru m dixit, itatua publice expofita a traiano decoratus.
chrinas, feu Criiias Maffiiicnfis, Medicus & Mathematicus, methodicis iufenfus, cures morborum, iuxta Jyderum curfus, in-ftituens.
Sub Traiano. Soranus ephesivs, methodicus infignis, ab Alexandria Romam venit. Viti huius fcri-pta perierunt, iis exceptis quse Cselius av-r£lianvs, rudi ftylo, in latinam lingua m transtulit.
archigenes Apameenfis, Celebris medicus, citatus a galeno aetio q), se-rapione, mesve, vir adeo temperans, ut in conviviis pocula recufaret, unde or-tum adagium de ebriofis Archigem in* diges r).
RVPFVS Ephefius, qui quinque Jibros fcripfit de re herbaria, verfibus hexametris s),
p) De reRuft.L. 3.
q) Aretai Verba Mtiits paffim habet, quae ta« men ex Archigene fe accepiffe dicit.
r) Vide Adagia P. Manucii.
s) Galen, de fimpl. 'medicam* facult, L, 6.
B 5
%6          S0LVTIO    Q^ViESTIONIS,
Sub Adriano. hekmogenes, Casfaris Archiater.
Sub Antoninopio, M. Antonino, Ann* lio, CommodOj Pertimce* Iuliano, Se» vero &c,
andromachvs   ituiioc dičhis a  GaJeno, quia fiiius Archiatri Neroniani.
A e t i v s Abidenus, feu Amidenus, Antioclie-nus, qui dogmata priorum Medicorum, fex-decim libris compilavit, & diftinxit inTe« trabiblos, feu quaterniones quatuor t)«. Claudius galenvs   Pergamenfis,   Niconis fiiius, medicus perdočtus, fed in contem-nendis prscdecefforum, imo & Hippocra-tis, fcriptis, nimium audax, cum  tamen Hippocrate inferior adeo fuerit, ut merito de eo, hunc in modum fcripferit Carda-nus u), qui Hippocrati Gakmim parent ejje putnnt, neutrum eorum fe intettigere ea con* fejjione fatenUir, plus enim Hippocrates a Galmo  diftat, qnam   Galenus a puerulo quovif. CK Serenus sammonicvs fenior, Poeta fi-mul & Medieus, qui libellum confcripfit de Medicina par.vo pretio parabili, in quo & barbari   vocabuli   Abracadabra   mentio-nem faciu
t) Lege Freind. Hid. Med. u) Ds rcr. Subtilit L. l6,
AN   MEDICI   OLIM  ROMA  PVLSI.     2?
evdemvs, Anatomicus & Peripateticus ex-cellens, non confundendus cum Eudemo Livias corruptore, ac Tfaemifonis aflecla.
a n t i g e n e s qui fob Anrelio vixit.
mahnvs, vixit fob jlnionino pio & M. Anrelio.
$.    *8.
Prsterea obiiciunt aliqui Medicos olim Pa-rabolanos, feu fabuiatores appeliatos fuiflc, ut apparet ex Gloffi ad L rj. Cod. de Epifcop & GloJjK circuhh ad L d, §. gramat. ffl de excitf. tutor. Verumtamen Parabolam, ut notat Za* chias x), non pro media's a legibus accipiuntur, nam per ipfas leges Parabolanorum elc-člio ad epifcopos -pertinet, medicorum vero ad magiftratus. Pnsterea (ut ait Cl. Tira-queltus y),) neque ea appellatio medicorum ei loco congruit, nee alibi apitd antiquiores repe* ritur, nee in pojlrema lege ordo conftruSHonis pote/l convenire, ji parabolam legas; ideoque aliud verbum, &f quidem grcecum, fuijfe in its legibus, hnic verbo proximum conihio, a noflris non intelUUnm, qui hoc illius vice fuffecernnt. Sed demus etiam parabolanos effe medicos, quid hide? Parabolce Salomonis ojlendmit, quod, qitce fapientes in confderationibus natu-ralibus  prottikmnt,   conuenienti  metaphor a
x> Quseft. Med* legal* L 6. Tit 3. CL4, n.ja y) De Nabilif: €.31. n. 41^
S8                     II.      L   V  E   S
mortatibiis adaptanmt. DoBor gratiofus &f efficax parabotis ntitur ad occulta per fenfibilia dectaranda. JEterni Do&oris Evangelica lectio dottt y emdem ftuffe parabolanniti* Sapiens igitur ad exempt urn iilins prcemiffa redu-cit int parabolas opportunas z). Et hasc de qu3cfl,ione hac hifloriea dičta firit fatis«
II. L VIS  BOVlLLiS
Symptomata, Caufe, Mutationcs, ac Remedia
prafervativa & curativa.
Avticulus I.
DIFFERENTI/E   ET   SYMPTOMATA.
$.   i.
Lues Bovilla, veteribus jieaA£, ac juaA/* didta, eft febris infiammatoria, fui generis boves unice invadens* & a peculiar! mia-fmate ab uno individuo ad aliud propagata fuam originem ducens, Huius fpecics qua-tuor prifca faecula ftatuerunt, nempe vygdv7 %%%<zv, a^firtv, & v7ro$€0jLi,ctTJTw. Prima, leu [AaXfc vyg&Jvy eft ferola, Tub qua pituito-fus & vifddus humor ex ore & nafo fluit; fecunda ^^ctv Jicca vocatur, ia qua nullum ex ore & nalo ftillicidium apparetj    tertia
s) Anwldus d* Villa nova. Aph. C. 7,
B Q V I L L A.
29
<i$1>fa$-> feu artictilaris; quarta vero vttg-^ficcrfrtg aut cutanea vocatur. Malis faro* fa a Gennanis dicitur Gangrmia nigra (dec jfchwarze Brand), Jicca vocatur Bnuulla (di$ Bra'une), articular is, inflammatio artmtlonim (Knochen entzundung), quarta vero feu cutanea Gangmna calicla (der JieifTe Brand) appellator*
§. 2.
Malis ferofa drnuo triplex occurrit, nempe fnaligna, angmofa & pulmonalis. Maligna omnium peffima, brevi tempore boves in-terimit, ac fi apnplexia tadi fuiffent. Talem. luem defcribit Land fins (de bovilla Pefle P. 3,, C. 2,) hunc in modum, alios fpeStavimus^ tametfi rarias, pmcop morte, quafi fulmint ta&os interiijje, qui natura fua iam e$urv$sp Jpirituqite fmrant de/lit tit i Rani m certs hoc mali genus in bpbus, & fepius ex alia prsegreffae luis fpecie germinans, in animali« bus effoetis ac debilioribus.
«• 3.
Malis Angmofa, in Italia A. 1713-17^* fymptomatibus hifce ftipata fe prodidit. I. Triftitia infolita. a. Caput pendulum.
3.  Lachrymse, aut aquofus humor ex ocu* lis profluens.
4.  Srilicidium aqnofum aut mucofum ex ore & nafo.
30                     II.     L  V  E   S
5.   Frigns & tremor totius corporis.
6.  Ruminatio nulla, & apetitus abolitus,
7.   Puftalas aut Hydatides cum aliqua in-flammatione, in ore, lingua, faucibus.
8.  Stercus tenue, fortidum, varicgatum, quandoquc & fanguine mixtum.
5. Quasdam animalia, fub initium morbi, in fugam acta, furere, mugire, & in artu-bus convulfiones aliquas oftendere coe-. perunt
10.  Reperti funt etiam vermes in nafo, la-biis, ore, & ad cornuum radices.
11.   Intra hebdomadam peribant omnes, qui vero diutius vilam protraxerunt, fani-tati quandoque reftinui' funt.
12« P°ft rcftitutam fanitatem, incedere nan poteranr, ac pilos dcponcbant*
In cadaveribus inventi funt tumores in ore Žtfaucibus, pulmoncs gangnenofi & caerule-fcentes> hepar putrefočhim, inteflina maculis gangrsenofis variegata. Luem banc Fracafto* rius ita delcripfit: Refenmus etiam infolitam jl, 1514 contagionem, qttce in hoves Johm ir» repft. Vifa prinw circa Foroinhnfem tra-Bum, mox ftatim & ad Engamos delata, at-que inde in agmm noftnmu Abflimbant pri* mo boves a cibo fne canfa alia manifefla, fpe~ Stantibus aittem ora bibukis^ afperitas qimdam & paruw puftula confpickbantur inpalato & ere toto.
BOVItLA,                       gi
In Som fa A. 1745. &c.
1.  Frigus totius corporis.
2.  Rigiditas & infueta artuum immobilitas.
3.  Defečlus naturalis caloris in ore & riafo.
4.  Fluor mucofus ex di&is locis.
5* Quandoque vefica in lingua, primo al-bida, dein rubra, denique nigra.
6.  In quibusdam lingua tota aibidum, aut nigricantem colorem induit.
7.  Refpiratio perpetuo difficilis, celer, foe* tida.
g. Tuffis ac ftertor.
In cadaveribus hepar fuit gangranofum, vefica fellea magna ac plena bile fufca, oma« fus inflanimatus & nigricans,, cor nigra cruore plenum, pulmones corrupti,
In variis Gallim Provinciis A. 1763.
j. Boves nee comedere^nedbibere, necfo« litos laborer peragere poterant.
2.  Ufque dum fub lingua prope radicem vefica appareret, quse primo albida, dein rubra, ac denique nigra facia fuit.
3.  Hac disrupta, reličtum fuit ulcus late ferpens, & totam linguam deftruens.
4.  Aliis in locis videbatur macula rubra quae in veficam mutabatur, ac tandem
3$                   II.    L V  E  s
fafciculus pilorum, qui totam linguam fenfim corrumpebat,
§. 4.
Metis Pitlmonalis fequentia oftendit figna.
In Camiolia A. 1759.
1.  Ruminatio abolita.
2.  Apepfia.
3.  Diarrhoea educens materiem aquofam, flavam, aut nigram.
4.  Ex oculis fluit humor crafTus, puriformis.
5.  Refpiratio difficilis, dolorofa.
6.  Vaccze ladein amiitunt.
7.  Peric animal die tertia, quanta, nona, aut undecima.
Poft mortem inventus fuit 1) nona Iunii circa Tirnail omafus ab ingefiis (umidus & ita plenus, ut plus capere non poffet; hepar corruptum, pulmones nigro-maculati. 2) De-cima eiusdem circa S. Martin omafus fceno indigeftus infan^us, hepar hinc inde purulen-turn, pulmones pluribus in locis corrupti. 3) Decima tertia eiusdem circa Labamm omafus eodem modo conftitutus & femiputridus, pulmones gangrasnofi. 4) Decima qurnta eiusdem in Ssltzath, eadem omnia, quas circa Timau,
fit
S O V I L L A.                           ||
In Ducatu Styri® A. 1765.
i* Tuffis guotJdie vehementior. fi. Vaccac lac non prsebent. 3» Triflitia, fomnolentia,   caput & aures penduke.
4.  Secunda aut tertia foetidus alvi fluxus.
5.   Oculi rubri, icorem fundentesj corfiua vero una cum ore valde caiida.
6* RumtLatlo cefTat,
7. Ex nafo fluit humor crafTus, foetens.
}}. Quibusdam in bobos os internum tenaci
muco obducitur, & prae ealore fifTuras
acquirit; aliis vero non item,
9.  Calor indies augetur, exfpiratio fit foctida <3c celer, & venter contrahitur.
10.   Qnamprimum amiafmate inficitur animal, max efurit, & iacens locum faepe mutat.
11.  Fluxus alvi cruentus apparet.
12.   Quandoque eručhtio, flatus, & alvi di-flcntio obfervatui\
13.  In nonnullis bilis exundat, & viridi colore tinfta per vias urinae excernitur.
14.   Animal de die in diem debilius evadit, non amplius furgit, ac tandem
15.  Perit die 3, 4, 5, 6, 7, 8, vel ad fum-mum 9.
In cadaveribus apparet caro mollior & nau-feofa, fanguis nigricans, intefiina naturaii colore tinda, cyftis fellea valde magna, ccrr ni-C
34                     II.   tv^
gricans, oinafus duriflmius & indigefto foeno
pienus.
In Caritithia.
i. Si pili, prasfcrtlm in bobus, duriorcs fed-duflturyerigunturque codem fere modo ut fctac dprfabs in fue, lignum evidens eft tale animal contngio infedhun iujffe.
2.   Incipientis quoquc mali figna funt infolita laffitudo, aurcs pendulae, caput nutans> oculi trifles,, appetitus abolitus, erudiatio, ladiis defedius ant color alknus.
3,  Qbfervaur ctiam calor praeternaturalis to** tius corporis, port frigus & trcmorem, quo durante aures, nafus, &. os frigidum fe prodit; cdntradHo ventris rcpentina; re* ipiratlo dimcilis, callda, foefens; oculi tur-bidi & humore manantes; fptitna circa labia, os vero Interne album & muco obdu-dlum, quandoque vero & ficcum, vel peni* tus nigrefcens; litis modo inextinguibilis, modo nulla, etii ingens calor adfit5 infau-cibus 6c paJato vefficulse ac tumores phlo-gidici; fluxus ex ore, falivationem referens, quandoque maleolens; Diarrhoea non raro fcetida, fanguinea, ant pnrulentaj alvus quandoqu-e obfirudta; in quibusdam urinac fuppreflio cum abdominis intumefcentiaj folet & aliquando fanguis per vias lotii„ aut ladtis piodirej venter non r^ro inflatur, ut
8   O   V   t  L   t  A»                    35
tfe collum, adinffar flfutnse$ appsretitquan-doque to cute tumores,qui iponte aut ferro aptrti, foetidum icorem fundunt$ in non« nullis cornua aut unguis finduntur, ac decidual alii vero rigid!tate membrorum aut convulfionibus corripiuntur. Denique pcrit animal die 3, 4, 5, 6*7, vel & fcrins,
4.  Intercailares quoque dies in nonnullis ob* fervantur.
5.  Cadavera extinflorum animalium exhibue-runt inteflina, ac prsefertim crafTa, aera valde difienta, & per fV/tam abdominis aperturain irifolito inipetu exitmn mollien-tia; cyfiim felleam multo maiorem, & crafla bile turgidam; omafum inprimis in« duratum, & indigeflo ficcoquc pabulo far« dum ira, ut lamellatim educi queat; iri omafo, obomafo, intefiinis, hcpate, liene, corde, pulmonibus, oefophsgo, faucibiu^ meningibus &c. obfervatur infucta qusedam atonia, taxitas, vaforum infardtus, hydatides, obftnicHones, fanguinis extravafationes^ qui perpetuo craflior aut fluidior, nec non foetens, ac aiieno colore tinčtus, apparet. Tumorcs modo claufi, modo vero aperti, in quibus purulentus ac fostidus humor ni-dulatur; maculae fulcse, casculece, nigra j vefficulae flavo ac putrido icore plena} medulla: ofliuiu liquatae, vel alicno colore
C %
3*6                     H.   t v t a
tinctx; fcetor intolerabilis* ctiamfi cadaver* flatim peli mortem aperta fucrint,
Communker autem in principio morbi la-iet anguis in -herha per 5, 6, 7, 8* hebdoma-das? doneč tiillke incipiat animal, quastuffis 10-14. 14 dies antequam alia jnaU. fyinpto-jmata le prodan t, f&piqs obfervatur* In apo-nuljis, quamprimum morbus invafit, mox fcc-tidum fpargunt odorein, qui indubias ac intra paucos dies- fecutnras mortis lignum con/lituit, XJuidquid bono cum fucceffu in lue bovilJa tentarc lia-t, id omne in hoc fladio peificitwr, quo eiapfo fruffra plerumqne adhibentur ompia felečiifllma quoque remedia.
lnavginento ruminatio abolita, ac refpira* tio diffieilis apparet, & indicat iain pracfentem jnflanimationcm. In iue ilia, qui cancer lin-'guxfStuiang'iwJ vocatur, oritur in hoc fla-dio, ut anrea dičlum, prope linguae radifcem veficula qusedam rubro anulo cinčta, qua; bre-*i tempore audla icore iiio lin^uam corrodit ac deftruit.
Tnftatu peffima femperfymptomata occur-runt: Ex ore & nafo jfiufr fcetidus icor, vaccx abortum pariuntur, alvi fiuxus ioetidus & tol-iiquativus fe prodit, in nonnullis /anguis per alburn ^XLty ac brevi poliea morkntittv
t o v r t l a.                   37
Av ti c uiti s   2#
C A V S JE
t Pktjjicm, t. Aer. Attnofphxr^ quse noš siftibif, eonrinet ea Omnia Qdrpufcula, quae ex individuis regfii an!* mails, vegetabjfls, aclapidei, Omni momento avolant, dum vis notary eadem mnkiplfcat, čonfervat, ae dčftnrit. Ex umonniidlimuta-nun tstni diyerfarum, fpecificus fa&pe cara&er aeri fapriniitur, nunc uni vcl alter! etesturx noxius, ut patet ex niorbis cpidemicis homi-jsuib* equoyum, eanum &c Sed prater oc-cultum aeris vitium, datur etiam luaotfeftwt^, exqualues bovilla nafcipoteft, nei&pe tran-fitas repentini ex calido in frigidutn». ex !iu* mida in fic€um> vel econiea. Anno &b urbe cond. 34 j. ex intemperh wdi ruptim mtttatfane in tontrarium faBa, (ut ait LiviufJ pefii-tms omnibus* animalibiis aetm exmpit* Esedeoa aeris vieiffitadines in tcrris nollris .abfefva&e fant iis annis, in quibus lues epidemica boves ndftros devaftavit.
2. Irigefta.
UsanimisCoromiffariatumr* noffrorutfi opinio eft, praecipuam luis bavi&e fcaufam fuiue repentinas aeris mutationes ex huniido in fis-<mm» unde graminum fucci alicnam indolem
c3
38                  II.   t v e s
obtinuen;nt, quam vis vitas in bobus fuperare^ ac in bonum fanguijiem lruitare non potuit, Catifa mali (ait Author obfervationmn de luc bovilla, quae in colledaneis Societatis oecono-micx Bernenfis leguatur) communiter adfcri-bitur mftaiis etapfce immodico caloric qiice plan-fas nimhim jxJkmviL Vafa plantarum ni-miuni huinečtata, a calore immodico radio-rum jfolapum fubiio qontrada facile dehi-fcuntj undefucci eifufi ac mora corrupt! ru-biginem, uftilaginem, indeque varia infect^ producunt,. aniinalhuja valetudini wiaxime ad« verfii,
Noxium quoque eft infuetuai pabulum; animalia, quse fucculends plantis adfueta fun*, male vaWe, aut debitam magnitudinem attin-gcre raro fokm, fi ficcioribus, aromatieis> inontanisque plants nutriuntur, eodem fane, ac fi boves ex apricis ac elatiuribus locis, pa« ludes ac grave, folum habitare coac^i fuerint. Ucrarri populi fuos boves ad earn tmgnitudi-nem perducere nullo modo vaknt, quam Hungari acqukunt, iidemque in Carniolise itiontibus ubique minores, quam in humilio-ribus eiusdem provincial locis, eadem de caufa*
Noxium quoque pabulum fubminiftrant pe-coribus pafcua noftra publica, quamdiu 4n eo, qui nunc Viget, miferrimo ftatu perfiltunt. Bos ob maxillam fuperiorcm edentatam, non folum" obiter cibum maflicat, fed & plantas
BOVlLtA.
$9
maiores. ejigk, qnas longius a radice, acfolent oves & equi, dentibus abfcindit Cum vero in pafcuis fterile folum exigua tantum grami-num folia proferat, dnm plants matures ab ungulis dentibusquc ^lioruni animalium definiraš fuerunf, quomodo efurientihus fatign-tifque bobus idoneum dabit alimentum? pa* fcua puhlica funt etiam ea loca, ubi boves ex* 'teri ab itinere IpiH quiefcere ac cibo rcfici fo-lent. lam vero fi unieus .tantum inter eos fuerit^ peftifera lue yelleviter infečtus, gra-aiina pariter veneno illo inficiet, quibus corpora incu'buit, quasque attigit ore. Sic indi* geni boves, quamquam faniflimi, fi eas her-bas guftaverint, contagium contrahent, illud-que caeteris cominuaicabunt. Veritatem hanc in Styria A. 1765. triftiffimo exemplo vidimus confirmatam$ dum enim nequam m«r-cator, ut telonia evitaret, boves ftios per femU tas alpium asftivo tempore pelleret^ morbo, correptos in pafehis alpinis ea occidere coa-<Sus fuit. Br$$ poft Styriaci boves, qui* cadem loca adierunt contagio adfe&i omnes perierunt.
3, Exercitatio,
Mammalium omnium fluida motu nimio
agitata aliena vafa facile fubeunt, & in alcali-
nam acrimoniam degcnerant.    lam vero fi
loves fervido foli ©xpofiti, longum iter infli-
G4
40                     II.   I  V K •
tuunt, facile omnino eft, ut humores nimfo motu perciti, alienam indolem acquirant, fta-gnent, putrefcant, ficque morbos acutos & eontagiofbs dijffeminent, etfi in lis locis, in qui-bus empti fuerunt, faniflimi fuerint. Quod' fi fummo hoc in aeftu frigidiorem aquam alia« tira hauriant,. mlrum fane non erit, pernicio* fiffirna mala inde nafci, praeferthn cum bruta haec aliunde minus tranfpirent, ac craffiore fanu guine gaudeant. Mixta« cruentus ab hac ca\u fa fepe provenit, quern noftri herba^Chelido-nii pinguedine mixta, ac intra acfophagum ani* malibus intrufa* feliciter fanant.
II. Politim;
I. Sal commune- nimis pretiofum*
Ad promovendam in bobus digeftionem^ Xale communi nil praeflantius reperitur j ho® cnim tenacem ingeftarum ftirpium fuBftan* tiam deftruit, maiorem falivss ac humoris gaw firici copiajn colligtt, fuoque addo puteedinf ttfiftlk Maria (inquit Do&ifE Bsrtmnthf} appetitum excitai, animalia a pturibus morbi^ prwforvat, prosfertim in Regionibus a mart dijjitis, iihi plant w minorem Jalis communis co-piamfovent (ColleS. Bern.J.    Sapie&ter SiiU
t m multis Jn locfc <fomnat ijlos, qui pretiui^ lis augere,, ficque rufticos ab emenda prq fuis bobus tam falutari naedicina, deterrerc non dubitant,
B O V I L L A.                       41
$, Servitutes.
Eas trnke hic inteflig©» qfcae Dynaflfe, mit eommunitatibus a fabditis prarflita?, boves m demandant, ubi aliqua teh fufpicio c0e pot* eft, & tam fana quam infe$a animalia fimul eonvetuutiff. Aliunde hsec fervitia fubdito* rum, quae a noftfis Rabotae vocantur, r ei agra^ fm fommopere noxk nemo dubftabit, qui perpendere voluerit, ita boves mirom ift modum delaflari, finima difpergi, agricotaa e fuis aedibus evocari, bona eorum diminui, eamque laedi lifeertatem, fine qua ager rite koli juillo modo poteft,
3, Arbitra*
Peccant Uli, qui ke bovilla graflante^maoeL Jariis libertatem donant, ea Regiones adeundf^ ubi dičtum malum viget, Severis id legibtu proliibendum ubique fpret, etiam fi caro ta** iori pretio veaderetur. Qjjid jrodeft reipu* bBcae, favor iJle arbitrarius,mercatdruni quo* rundam utilitatem promovens, dum patria fiu tali luis incendio mifere devaftatur. Propria commoda quaerere* ac reipublicse* oblivifci^ fummum fcelus, fumma perfidia eft.
III. Morales.
I4 Lucri fames,
Hxc A. tj$$ in Ducatu Styriae llteitm illm* introduxit, qux etiam anno elapfo circa Prwggji
4*                  II.   t v b *
Dimbcrg, Sedati, aliaque Iocs famit. Idem ajntigit in Italia A. 1713, tefte Lancifto, dum m$: quidam cultidiffimi mercatores a confulari via digreffi per diverticula hoves quamplurimps pefte contaHof in hnfce regioms mtroduxerunt3 noftrisqne bobns, fanis ccsteroqni ac mgentibur permifcmruni, imde fa&itm eft, %it graviffimci contagionis femina in agris nqftris primp di~ fperfa fmrint.
2* Mens effrcnis.
Politici corporis illibata fanitas fine inper-turbata adfinitate inter divinas humanasque leges fubfiftere nullo modo poteft. Date ea quae funt Caclaris Casfari, quae fuut Dei Deo. Summum ius foli innixum poteftati, liberrimus eogitandi modus, religioni contraria fapientia, publican* felicitatem evertunt, calamitates ad-ferunt,vrempublicam deftruunt. Bella, fames, peftis, aliaque divinac iracundise flagella timenda funt ab illis, qui fepofita charitate, nihil vident, nihil amant, nifi feipfos. Haec radix, hie fons omnium malorum: Ecce manus mea mt fnper agrot tuos, &*fuper equos, & ajinos, & camelos* & boves, & ones pefiis valde gravis. (Exod, 9+ v. 3.)
3. Infcitia.
Lethargo hoc fepulta mens, debilis erit, in* culta, & inefficax iemper. Culturas artitim fcfsntiarujiique Europa vires fuas debet.   In*
BavuLA.                   43
cluftria ac philofophia, funt duo cardines quu bus publica falus unice innititur. Inter caufes luis boviilsc numerandus quoque eft defe<fhis eornm hominum, qui rarione & experietitia edoifli, pecoruin aegritudines fanare norunt. Medici eqnideni segros boves adeunt, cadavera aperiunt, fed experiments deftituti, qua? re-media aptare debeant, fepe ignorantj fie malum perfeverat, crefeitf & nulla arte coerci* turn, pro lubitu debacbatur*
Articulus. 3*
MVTATIONES,
In Salutem*
Inter centum boves, qui in terris noflria Juem contravening vix decern fanatos fuiSe vidimus, eos nempe, qui
1.  Ultra očiiduum vitam pratrabebant.
2.  Copiofam ex ore falivam fundebant.
3.  Quibosoculiflavam materiemplorabant*
4.  Tumorea in cute nati, fi&itatem mxiltfe* adtulerunt.
5.  Ut & mutatio morbi in alium jnorbunn
6.  Minus periclitabantur tauri, vaccas abor-tum paffie am lačlantes, nee non baves debilcs, macri, & adultu
t» Morbum.
i. In mi&um cruentutn 3>4> $#<»&**
44                  It   t v k s
S,  Jn fiuxum alvi colliquatfaum % ik&em cficbus.
5. In cutanea  ulcufctila fcmper falutaria*
HmkeL 4* fa decubitus ad artus pleriamqlie falq^
brcs: emdere canfumrant,jifaSto ad na?
ies & ad crura d$cubit u, m Ubere pojent
inceder^ prohibit* fui£ent, Lancis.
In Mortem.
I. Si fanguit cUm ftsrqore &; urina pro«
dibat. % Si alvi flu?cua colliquative, fartidus.
3,  Refpiratio difficiUima^ cum foctida exfpw ration e.
4,  Abdomen vald$ inftatum.
5.  Appetituf integre abolitus,
6.  ŠJtus perpetuo decumbens.
7< Magis periclitabantur bovesi pingues, ala-cres* ac iuvenes.
% Facillus etiam peribant in flallis, qtfam iub cjiu reli<5li.
Qufeftick t*   Aft inflammatio pulmonum pro Hiorbo pcimario femper agnofcenda iit ?
Verum eft quidem: originem peripneumoniae! mali (ut ait Cl. Hojfmatmus M. R. V. S. 2. C 6.) £tmm ejfe poje ex primit viis, fi fiomachus flatibnš 6? Jpafntit detmtur, qui
i o v 111 A*                     4$
finguinm nimia copia ai parUs fttpwiowt, inprimis thoracum, argmt; cum vero ex talt oaa& nata lues non uao impetu, fed fenfiin adoriatur, <% diftentio abdominis* appetitus abolitus, aliaque fymptomata l&ht djgeflio-ais, antequam inflammatio oriatur, fe prodefe debeant; in noftris autem bobus appetitui paucis ante mortem diebus evanuerjt! ac pu* tredinis* fummique caloris figna, fub initimn morbi apparuerint* probabile videtur, pulmo* Hum inflammationem efle morbum prima* rium, lasfom vero digeftionem pro fec:Unda* riof feu> in Medici vocantj pro fymptomate, habeadam efle. Lsefa itaqu#digc(lio non eft proxima caufa luis, quse pfioribus annis apud qos faeviit, fed effečtus prav& qualitatis alimsn-torum, ut antea didum fuit5 qua; caufam oc* cafioi^alqm febris con^ituit^ fanguine nempe ad ftafes in minoribus vafis conflituendas ita difpofito. Nop ergo errabit, qui dixerit bo* ves noftros* duobus morhis diftinčlis* eodem tempore correptosfuifle, tafa videlicet dige* Aione vitiopabuli, & inflammations pulmo-mim a miafmate fpedfico, quocumque m^d$ iisdem eommunicato.
Qu&ftio 2. An omnis flatus vifcerufnrtoiifla« turalis in cadaveribus obfervatus, praegreffa morbi adferibi debeat?
Solent pafBm homines, mxta ea, quas ia cadaveribus ubfervantur, de ftatu morbi iudi*
j^6                  IL   t v s s
carej quam vero fallacia fint eiusmodi iudi-da3 quisque facile intelliget, qui perpendere voluerit, quam mire mutari vala & viftera po/fint, quoties Jiquida inquinata & corrupta fe produnt* Sanguis niger, grave olens non cauf® morbi, fedanortis effc^tus eflj difrupta vafa non durante morbo, fed aufla putredinc & abolito port mortem folidorum elatere fuiffe vero limilius mihi fane videtur; idem dicendusri de maculis gangnxnofis, qu& a fan-guine port mortem pariter ftagnante non raro Criuntur, Neque mlmis erraruat illi* qui vifo omafo ab ingeuis adhuc crudts infardo, cau-fam mali proxinfem banc unice arbitral) 5 va-lidiflkna purgantia segris animalibus inflrufe-runt, nnde febris indubie auda, ac ea etiam morti tradila fuerunt, quse vi vita*, aut alia methodo adhibita forte fanari potuiffent,
Articulus 4*
REMEDIA   PR/ESERVATIVA.
Quemadmodum caufa (Artie. 2.)> 2ta & remedia prsefervativa alia funt Phyfica, alia Politica, alia denique Moralia. Prima didat nobis cxperientia, fecunda legislator, tertia religio.
h Phyfica*
I. Phlebotomia. Quamprimum vel minima lufpicio efl, con*
B 0 V 1 L L A.
47
tagio inferos fuiffe boves, venx fedHo proti-nus admiiniftranda eft* & omni fecnnda aut tertia die, ter rvpetenda* Qualibet vice fan-guis copiofe & eonsqne emittendus, doiiec animal prše debilitate pedibus infiftere non poflit. In prima venas fečlionc fanguis exit* eaiidus, nigricans, fero deftitutus, & rubra fpu* ma tečtus; in fecimda coqfi/lentiam & coJo* rem meliorem habet; in tertia vero *am niter eft, ac debitam feri copiam oftendit. Ta-jlis fanguis fi in fecunda vense fe&ione colligi-tur, tertiam non indiget, fi vero in tertia pra* vx notss Unguis exeat, quarta repeti poteft. Cavendum vero ab hac operatione, quoties vel minimum incipientis luis lignum iam ad-eft, tunc enim nata iam inflammatione, miffo fanguine vires minuuntur, ac interims fine du* bio accelerator*
Utilifllma quoque vense fbčlio eft in m bo-bus, quibus fanguis, a longo ifinere ac nimio motu agitatus, ftafcs ac putredines nainatur.
2. Sal commune & nitrum*
Sal commune digeftionem accelerat, craf-fos humores attenuate excretioncs promovet, putredinem arcet Detur itaque quotidie bo-bus fal hoc purum, vel folutum in iufculis,aut fosno mixmm. In maritimis regionibus fuf-ficiunt herbas falfae, ut Kali, Chenopodium nia-ritim.    Salfola, alisequse limiles.
4&                   H.   t if te i
Nitfum quoque pecoribus cofnutis^ J>rseftbr* iim graflante lue, perpemo falubre eft, tam ob Vim proprlani antiphlogifticam, quam ob fal commune i, a quo a noflris integre nunquam depufatur,    Obiicient quidem aliqui> pretio* ium efle nimis hoc genus falis quam ut pau-peres id emere ac bobus dare queant;   fed ego modum tradam, quo fal hoc ubique <5c abfcjue magnis fumptibus parari poteft; port-qiiam fufticus fimuin certo in loco quotannis fcggeftum in agrurn transtulit, humum erruat, fub te$o reponat, viva calce mifceat, & omni tridtio revolvat,    Sic tra&u temporis ex cu* jtmlo hoc fal quoddam cfflorefcet^ quo vifo lalina hums terrx fubftantia in aqua ealida folvi, & lixivium evaporari debet coufque> do-free in loco frigido cryftallos conftituat  Scio equidem ius nitrum  parandi*  in qnibusdam fcegionibu% eflfe mere privativum j fed & fcio falis communis pretium aut leve efle debere* aut dandam cuflieis Jibertatem nitrum paran-di> quo boves fellcius alere ac confervare queant:  Quad Ji fal wanwrit, in qua falie* turf  MattkV.v.t<s.
Inter falina remedia prsefervativfc numeran-dum etiam eft fel vkri, quo Hehreti quidam utiliter nunc etiam utuntur. Stfbftantia haee falis alcalim infignem copiam fovet, quod la-xas omali fibras ftimulat, & acidum a l*fa di-geftione natum feliciter abiorbet,
3. A ma-
BOVILLA.
49
§♦ Amaricantia. Scio nonnullos, tetapore luis dediffe bo-bus, loco aquas communis, decočtum Abfya-thii^ Cardui benedidti, Salvia, ac iimi-lium, qux bibere quidem fub initium dc-tre&abant, donee neceffitate compulfi iisdem uterentur, eo cum fucceflu, ut ii foli a lue fue-riat prsefcrvati, qui hac methodo tračtabantur. Amara hxc remedia bilis vices 3gunf, mucum attenuant, hcterogenea ex alvo peliunt, & fo-lidis partibus robur conciliant, ut craffi liumo« res facilius folvi queant.
4. Alia Remedia prdTervativa.
CI. Bourgetat in Malide Jlnginofa, fcquen-tibus utiliter ufus eft.
Theriacx vel Orvietani   Drach. 3*
Caryophyll. arom.         —        i,
Cinamomi                     <—        1
Pi peris                          —-        z
Zinziberis                      —        1
Baccarum
Nux mofchata mediocris magnitudinis.
Pulverifata & mixta infundantur cum meji-fura ima, feu libris duabus aut tribus vini ru* bri generofi. Port lex horas fumraenda funt omnia hacc ab animale, quod ante per quin-qu« aut fex horas nullum pabulum adfumpfit.
In Dominio BtankenfteinDucatiis Styrise,fe« quens remedium pnsfervativuoi inprimis f* <?ommendavit.
D
fO                   IL     UBS
Crete Colonienfis albse libr. | Piperis longi                      i
Fiat pulvis, de quodabantur tauro grana tri-ginta quinque,bovi triginta, vaccaeviginti quin-que, vaccse geftanti viginti, vitulo decern aut quindecim. Dabatur cum pane, aut butyro quavis tenia die, ea conditione, ut animal per duas horas a fumpto pulvere nihil comedat. Sic continuabant per dies očto; altera verp hebdomada medicamine opus non erat, fed tertia denuo ingerebatur idem pulvis, ut prius.
Do$fffimus Hallm, Profeflbr Berolinenfis, ink Praefatione ad Hiftoriam animalium, circa modum praefervandi boves ab omni lue, hsec habet ex refcripto regio defumpta:    Iuratse perfonsein omni loco conftituendas omninoef-fent, quse animalia in ftaliis quotidie vifitarent, & quamprimum vel minima luis iigna fe pro* dunt, fuperioribus denunciarent,     Nbta ita-que hifce viris deberent efTe fymptomata luis incipientis, nempe fluxus materias ex pculiss& uafo, tremor totius corporis, frigus capitis & aurieularum, hx ipfe prater morem pendulae, la&is defečtus, inperfeda ruminatio, flertor, fitis, ftrepitus iunčlurarum, dum animal move-tur, alvi obftručtio cum fubfequente fluxu liquids fubftantias ad aliquam diftantiam e cor-pore expulfte.    Ubi figna hsec apparent, de-bent boves in earn ftallam transferri, in qua
S O V I t t A.
J*
equi prius erant, & eeontra, cuix» effluvia unius individui effluviis alterius corrigendis aptiffima fint. Dtfn fana animalia ab infečlis feparanda, facloque divortio iisdem vena in collo fecanda eft. Hoc fa&o port aliquot dies, dstur omni m#ne una dofis pulveris hu* ius in aqua, vel pauculo aceto, dein per aliquot tejnpus line omni relinquitur animal,
Nitri depurati libr. 2. Cornu cervi ufti — il Camphone          -—    i
Ex his fimul comnu'xtis fit pulvis, cuiut dofis eft uncia femis, Pr^etere^ omni vefpe-i ri datur bovi poculum aceti cerevifiae, cum cochlesri una olei olivarum; ficque pergere ©portet quousque viget morbus. Mane &; vefperi fricandum etiam eft animal, ut tran-fpirado, & cifeulatio fangulnis promoveatur. Lttdovims Hiichel, in Tra&atu fno de Morhis £oum[, fequens remedium prsefervativuin ia* frimis commendat.
Bapc. Sambuccn «— Sorbi aucuparisg,
—                           ana libr. J3«
—  Lauri      —     unc. ij. Gentian« rubrce.
Rad. Leviftici* —- Vincetoxici.
Sem. Apii Macedon. una unct j. Nitri depurati.    lib. j3. D %
$2                     II.     t V  E   S
Simul omnia redigantur in pulverem, qui boves, capras, oves, fues & equos a morbis epi-demicis egregie prafervat.*
II# Politica.
i# Contumacy«
Valetudinem generis humani ac animalium domefticorum politicse maioris minorisque leges ubique tuentur, ac iubent, ut animalia, ac homines etiam, qui a regionibus lue infe&is adveniunt, determinatis in locis, per aliquot dies, aut hebdomadas morari debeant, donee depofita omni contagii labe,  ulterius liceat proficifci.    Erigenda itaque, hunc in finem, sedificia, in  confiniis provinciarum, nee ex Hungaria aut Croatia, fi lues ibidem graflatur, -fcoves ullos admittere oportet, nifi prius, mora facia, conftet, nulla contagii labe eos efle inquinatos; nullum enim ses a fummo principe melius inpenditur, quam, quod fubditos eorumque bona tuetur.
2.   Separatio  aegrorum   animalium   a fanis.
Inter alia prsefervativa remedia in lue bovil-la, tarn a legibus Auftriacis, quam a Silefiaco Generali, inprimis commendatur tempefti-vum divortium infe&orum animalium a bene fe habentibus. Cum pejiikntia in gregem in* adit (ait CohmellaJ confeflim mutandus ejl
B O V I L t A.
53
toeli Jlaius, & in plures partes dijiributo pe-core longinquce regiones petendce, atque ita fe-gregandi ajhiis morbidi. Hinc fani boves in ftallis detinendi funt, & ne quidem ad aquas pellendi, quas alii potare folent; wiimffl enim (tefte Lancifio) certumque pmjidium ad tmm anteuertendam in eo fitum eft, ut fanos atque integros turn ab mgris bobus, turn a re* hus aliis fimili tabo contamimtis, quant diligen« tijjitne Uteri. In nonnullis Carniolise monta-nas locis aegra animaiia ftallis includebantur, dum fana die noduque inagris & filvis difcur* rebaht.
3. Cadaverum fepultura debito modo, fuisque in locis inflituta.
Mortuorum cadavera (inquit Gesnems) vU tra Jims vilice proiiciendajtmt^ &f altifftme ob-ntenda fub terris, ne forte ipforum corpomm halitit interna fanornm contingantar & per* eant. Cavendum itaque, ne in foffis, paludi« bus5aquis, aut lacubus eadem proiiciantur, aut ©biter tantum, & prope domus fepeliantur, fed ea prius in frufta confcifla, & viva calce adfperfa in foveis, quarum profunditas feptem. aut očio pedes ad minimum habeat, longe ab adibus ac ftallis terra; tradenda funt, ne ea-nes, vulpes, lupi eadem extrahere, ficque con-tagium diffeminare queant, lam vero quse-ftiohicoccurrit, an liceat prius coria detra-
Dj
|4                    II.      L  V  E   S
Iiere <5c lis uti, vel una cum corio debeant fc-peliii. ill. Afchintrorum Princcps L. B. van Sftieten, in Epift. ad IX lofephum Knee, adfi-nem meuni, & Phyficum Rudolfbergeofem confcripta, hac dcfnper ita iudicat: -coria nam fpargimt contaginm; certusfum. Him in Sty* ria juafi ante aliquot annas, nf miferif tetin-querehir hoc fohvnen, quod & factum fait. Eadem eft Itali krnici mei opinio, dam ait: la pedis nan recca damio alamo, & il grajfo adopenwji liheramcnte per far candelle, qiiando Jta /lalo prima cotio e purificato alParia aper-ta; e cio per efperienza certijjima. Idem ob-fervstionibus luis confirmavit HI. Marchio de Curtivton; nt enim certus eflet, an pelles eiusmodi contaginm fpargant, fanos boves hifce coriis totos tegere voluit, eademque fub aquis, quas bibere quotidie folebant, fludia demeifit, & tamen nee minimam quidem no* xam fanis animalibus inde illatam vidit, inde-que conclufit, coria hasc tuto detrahi, & pok fefforibus dari pofle, Verumtamen contra* riam alii fententiam tenent, ac volunt, cadave*. ra animalium loe extindorum una cum corio terra obrui debere, quod & fadum m Italia, Boruffia, aliisque locis non paucis. Quid ergo flatuendum? media via hifce in cafibus, moo iudicio,tcnenda, & fi fWim poft mortem cadaver valde forteat, ac contagium etiam ab illis, qui corpora base aperiunt, ulterius pro* pagatur, tunc una cum corio fepelienda, fi
S O V I L L A.
fj
Yero non ingens fcrtor adeft,nec vifcera valde corrupta funt, tunc poterit corium tuto detra-hi, ea tam en conditione, ut longe ab acdibus per aliquot hebdoiiiadas aeri libero expofita iaceat, nec ftatim, ut detra&um fuit, domibus inportetur.
4.  Laniariorutn reformatio.
Superius demonftratum fuit, aliisque exem-plis paffim conftat, luem bovillam a lanioni-bus & mercatoribus introdu&am fuifle, dum proprix utilitati unice intricans & fordidum hoc genus hominum, infečtos boves leviore pretio coeraptos introducere, & fanis com mi-icere non dubitarunt. Quaaiobrem reipubli« ex faluti apprime confultum fane foret,fi provincial, urbes, aut focietates, emerent boves, fadaque in confiniis contumacia, iis macella publica providerent; laniones vero flipendio du&i, & cautione muniti, fingulis menfibus exa-<3um venditse carnis rationem darent. Cum vero & vitulis, haedis, capreolis, & urbes indigeant, fie obligandi rufticorum fuperiores,Supani di-<5i, ut quavis hebdomada vitulos <£c haedos intra confinia provinciae natos, ad laniaria defe-rant, interdi&a, quovis tempore, exteris heK minibus eorundem venditione.
5.  Favor erga illos, qui copiofos aluot boves.
Ut hoc obfineatur, necefle eft
D4
$6                     II.     L   V  E  S
i. V t terme fit pretiiim falis communis.
2.   Prsemia conftituere illis, qui maiorem numerum bourn bene faginatorum ad nundinas pcllunt.
3.  Societates occonomicas conflituere, quas bpves alant, & genuinutn alendi modum ruflicos edoceant.
4.   A gravi iugorealiumac perfonalium fer-vitutiim fubditos liberarc, dempta enim libertatc manca erit femper agricultural animalium alimomia.
5.   A rurtica canditione luxum, ebrietatem, otium, aliaque fcelera magis familiaria, apta educatione, pramiis, ac pcenis avertere*
6.   Impedimenta omnia, quae hoc opus mo-rantur, fedulo remove-re, quarum prae-cipuai'unt, indebitaproportio inter agros, campos, vires, fylvasque; pafcua male cultaj confuetudo inveterata.
III. Moralia.
Memoes femper, divini confllii nos effe decet: invoca me in die tritulationis, emam tet & honorijitabis me. Imitandum itaque ex-emplum St l\ dementis XI, qui graffante bo-villa peOe: ad fnpremum mifericordice patrem, (mquit in conceit indulgent i^Odtob. 1713} ilium fciiket, qui laboribus hominum etiam de
B O V I L L A.                       J7
mutis afiimaiibus folatia fubrogavit, toto cords clamavimus, & adhm elata magis voce clamare non ceffhmufi utjtne quibns non a lit ur humana conditio, noftris faciai ufibus non perire.
Articulus 5*
REMEDIA      GVRATIVA,
Dolendum fane, nullum, quod luem bovil-lam certo fanet, fpecificum rernedium hade-nus detednm fuiffe. Candide fatemur, (ait etiam dodilT, Lantifms) nullum uncpiam ve~ rum, certum, vatidum, ac fpecificum prcefidmm compertum ejfe; pleraque vana, mtdta noxia, pauca alicubi utilia occuriffi, Quod fane ope-rce pretium effe arbitramur^ ut id omms no-rint, atque ut noftris etiam pofteris prccfenti commeniario Jignificetur. Quidquid fit tamcn ea remedia fideliter dicam, qux contra luem bovillam in terris noflxis, paucis ab Line an-nis feliciter adhibita ftierunt, additis feledio-ribus noiinullis, qux ab aliis propofita data-que leguntur.
Methodm i.
Ante omnia vena aliqua maior in collo aut ventre fecanda, eaque fedio bis ac ter etiam repetenda, ita tamen, ut matutino tempore, aut port meridiem celebretur. Dein potio paranda, hordei menfura in odo menfurte
D 5
58                 IL   t v e s
aquas per horse diinidium coda, addita in fine uncia una nitri. Decodi huius colati,& cum aceti femimenfura, nee non mellis quarta menfuras parte commixti, dimidia quantitas mifcenda cum aqua, quse xgvo bovi pro potu datur, ut intra viginti quatuor horas tota de* codi quantitas aflumpta fuerit.
Obferv. i. Omnia hxc humores diluunt, at-tenuant, coherent, hinc apprime laudan-da, fi lues a nimis agitato ac aeftuante tan-guine, fuam originem traxerit.
ObferVn 2. Cavendum vero a fedione vena. rum, fi iam tuffis & ftertor adeft; tunc enim heroico hoc rcmedii genere, tranfi-tus inflammations in gangraenam & fpha-celum certo certius promovetur,
Methodm 2,
Uncia femis cinerum clavellatorum (German. Pottafche, Italis vero Litmecatina,) fol-vatur in aqua calida, & vefperi una cum farina detur aegro animali. Sequenti die additur priori dofi. adhuc drachma una didi falis, fic-que per 3, 4, 5 diesaugetur quantitas eiusdem, donee uncia una fuerit; dofis hsec conferva-tur, daturque quotidie, donee animal conva-luerit.
Qbferv. r» Propriefas alcalinorum eft aci-dum abforbere, indeque in fal neutrummu-
B O V I L L A,
59
tari, quod mucum in primis viis attenuaf, & djgeftionem promovet. Si vero pufre-dinisfigna iam prxfto funt, tunc a falibus alcalinis eandem protnoventibus omnino abftinendum eft.
Methodic 3. Detur omni mane cochlear unum puiveris pyrii, cum butyro, melle, lade £*no, vel aqua
tepida.
Obferv. 1. Pyrius pulvisjin forma flcca, vix aliquid boni pr&fiat cum omafus ficco ac indigefto pabulo infardus, humore careat, quo pulvis ille folvi, & ita vires fuas exere-re valeat.
Methodus 4. Fricanda quotidie lingua linteo, quod ni-tr© in aceto vini foluto, probe fuerit hume-datum;  dein detur bovi uncia una nitri de« purati, ac in pollinem redadi.
Obfevv. Fridione hac venenum a nobili-bus locis ad ignobilia revocatur, nitrum vc* ro phlogofim temperat.
Metkodus   5.
Animalia, in quibus cyftis fellea a contento
humore ultra modum extenfa eft,   tremere
plerumque folent.    Ubi fymptoma hoc appa-
ret,  tunc os animalis vi intrudcndiim intra
6o                   II.     L  V E  S
facculum, in quo pultes ex fern. Lini, in ladle una cum pauco melle coftis facta, fuerit col-locata.
Obferv.     An inflammatione pulmonum ab liac methodo abftinendiun,
Metkodm 6. Omni mane detur bovi ftercus humanum, magnittidinem nucis avdlanac; dein mani-pulus lupuli in aqua codi & exprefii una cum deco<£to in fauces intrudatur. Fneterea mane & veiperi, per aliquot dies, per bihorium cir-citer, ab aflumpto remedio, ab omni pabulo abftinere debet animal.
Obferu. Alcali volatile, & faponacea ex-crementorum% fubftantia, laxas primarum viarum fibras erigit, vifcida atteauat, ex* cretioites follicitat.
Methodw 7. Boli Armense Nitri        ana unc, iiij.
Rad. Gentianx.          j.
Piceae fuliginiscaminoriuii una ij.
M.F. pulvis, de quo cochlear unum, mane & vefperi, cum duabus parribus aquas, 6c una aceti, dari debet. Stragulis etiam tegendum eft animal, ac decodlo farinx, cum furfuribus triticeis, addito pauco aceto, quotidie potan« dum eft.
»OVJttLA.                       (Ji
Obferv, r. Boli nervaas primarum viarum tunicas tuentur a fliraulo humorum acrium & corruptorum; gentiana vero atnariffima & aromatica ftomachum ruborat*
Obferv. 2. In hie, quam denfitas humorum comitatur, potu copiofo nihil prssftantius eft, addito aceto, quod egregie reiolvit, & putredinem atcct,
Methodus §,
Prima die detur drachma una antimonii,
eumbutyro, aut alio quocumque modo; ak
tera die adde grana triginta,   & fie porro,
ufque ad femuneiam,  quas  dofis   fervanda,
ufque ad convalefcentiam.    Poft adfumptum
antimonium exercitandum eft animal, deiiTui
ftalla calida detinendum.
Obfervat.      Antimonium   quoque    crudum
agere in corpora animalium, demonftrat
experientia, an vero id proprio pondere,
an flimulomechanicopartium angulatarnm,
an vero portion e aliqua regulinae fujbftan-
tise ab humoribus ipecificae naturas, a ful-
phurea feparatas id contingat, non facile
judicium eft.
Methodus    9. Antimonii     lib. j« Nitri             — i
Tartari Sulphuris ana una i]«
£a
II,     L  V  E  S
F. pulvis, cuius bina cochlearia, una cum pane, matutino tempore ingerenda funt, in« futideado poftea cochlear aceti, quo aflfum* pto per dimidiam horam motu continuo agi« tandum animal, dein per bihoriuni in flalla calida fine cibo detinendum. Vaccse datur unciam cochlear, vitulo vero dimidia eius-dem pars.
Obferv. i. Certum eft, Sat commune, Nit rum, Sulphur, Antimonhm &c. debito modo & tempore adhibita, inter remedia morbonm boviili generis p principem locum habere^ GrejjeL
Obferu. 2. Prsefidia Ime vires erigunt, pu-tredini refiflunt, humofesattenuant| infer-viunt etiam fcopo prseferyativo, quo in cafu dimidia dofis fufficit.
Meihodus- 10. Bos infedus iuxta fpinam dorfi, & ad iim-£turas, obliniendus petreolo, cui pauca quan-titas bituminis ludaici addita fuerit. Eadem mixtura obducfcuda undique fuperficies interna oris & faucium. Prseterea ftalla fumigan-da bitumine dido & pauco fulphure, aut puU vere pyrio,
Obferu. Hac methodo plurimi boves fervati fuerunt, nee fallit unquam, dummodo ani« mal obdudain petreolo cutim lingere a© detergere incipiat.    Mira vis latet in bita*
S O V I L L A*                       6j
minibus fluidis pro fanandis morbis epide« micis bovilli generis.
Mtthodus    11.
111. L. B. van Swieten, in citata Epifi. ad D, DoB. Knee, fcquentern curam in hie bo-vilJa propufuit.
Lues epidemic** bourn eft, quce iam per 75 annos & ultra apud Batavos graffatur, & in diverfls Europce locis pulkdat, variis tentata modis, fed non nmlto cum fucceffu,
Simul ac prima morhi flgna funt, (caput fiempe pendulum, oculi trifles, cejjans rumina* tioj Juaderem tit dareturfequens* Vitrioli albi    unc. j3. Mdlis             — iij.
Aqim pum   libr. i|3.
Per infundibulum in fauces infundatur ma* we* Pottis copiofus tepidus ex deco&o furfu* rum*    Repetitar idem remedium per tres dies.
Hcec dojis pro vaccis adultis, pro iunioribut debet minui.
Notandumy quod adulto morbo noceat.
Pottis copiofus deinde folus, addito aceto3 vel & decoquendo cum furfuribus acidos frufilus.
Obferv* 1.    Vitriolum valde ftimulum, mo« turn periftalticum promovet.   Mel eraffos
&4                        H-    L   V  E  S
liumorcs attenuat, acetum vero putredini rciiftit.
Methodus 12* Dodilt Hallen* L c* circa curam luis boviU l&, liasc habet*
Animalia infeBa & ctgra a fanis feparan-da, iisqne quotidie, mam & ve/peri dandus pubis hie refotvens.
Nitri puri        libr. § Cremor. Tartan — if Camphorce        unc. vj.        Dojiš furš drachm® quinquce.
Durante morbo nullum pabulum dari debet* Jed Jttfficit manipuks avence, vel hordei iu aqucs pinta coSfus, ac tepide affiimptus* Circa meridiem mfunditur una quarta pars, aitt fexta quartce meti eerevifix fortioris, cum binis cochiearibus olei linu Imtpientem alvi objlru* Utonem fanat uncia dimidia Rhti manachorum pulverifati, cum pari doji nitri, & decern cochiearibus olei lini mixtu Aer in jlaUis cor* ngendus vapore ebulientis aceti &c„
Obferv. i. Mira olei expreffi vis in elimi-? nandis e corpora mammali particujis haste-rogeneis primarmn viarum. Pneclaros etiam in liominibus praeftat effečtus, fuis ia cafibus & apta dofim datum, ut fsepius cxpertus fum.
Obferv,
B O V I L L A.                        6$
Obferv. 2. Felices funt illi, qui camphora, in morbis acutis, prudentcr utuntur, ac ve-niet die«, qux fpecificas eius vires revelabit.
Metkoduf 13. In malide anginofa fcquentia remedia pa£ firn laudantur: Lingua, eousqtte frkanda, do~ nee fanguinem fundat, & vejicula integre ab-latafuerit, quod lamina argmtea, manubrio inftruBa perficitur, PeraSia fri&ione hat, nova injlituitur ope liniti acrto humefflati, in quo prins infufum fuerit allium, piper, jttligo* vitriohmi cyprinm, alumen & tamphora (CoU leSt. Bern. 1764. II. p. 1^4.)
Qbfervnt* Hac methodo plurimi boves in Tyroli ac Italia A. 1733  fervati fuerunt«
Expofitis remediis, quse bono cum fuc-ceffu interne data fuerunt, Jam ilia proponam, quse externe adplicata, pulchros pariter effe-<3:us exerunt. Obfervatum fiur boves alios plerumque evafiffe, quibus ulcera aut veficas in cute apparuerunt, feu matcries morbifica ab internis vifceribus ad exteriores partes amandata fuit. 5i ergo eo ducere opotet, quo vergit natura, nullum eft dubium, criti-cam hanc i»$taftafim, externis «juoque« auxi-liis eiTe promovendam. Pradici huius cano-jiis Veritas etiam in bobus confinnari poteft, vulgari eo morbo, qui aninialia \\%c ikpius luyadit, externisque remediis unice curatur. E
66                II.  LVES   BOVILLA.
Si bos plantas vorat acrinres, nempe brafficas, ranunculos , aliasque fimiles, vel in ftalla valde immunda diutius detinetur, appetituiii primo amittit, dein triflis, ac auribus pendti-lis, humi procumbit. luxta vertebras dorfl cutis valde laxa videtur, & fi manu compref-fa fLerit, infolitum latentis materia ftrepituin ac niotum patefacit. Ubi fymptoma hoc apparel, nulla mora interpofita, fecanda cutis prope caudse radicem, vel fub abdomine, unde magna icoris purulenti copia fluit. Hoc fačiopcrcutitur vulnus virgula eousque, donee fanguinem fundat, vel fricatur fale axungia veteri mixto* Sic vulnus intumefcit, & in cauterium degenerans, purulentum humorem per duos tresve dies fundit, ficaue xgrum ani- -mal priftinse redditur fanitati,
Quamprimum ergo vel minimum fufcepti contagii lignum fe prodit, utile fane foret^fi pluribus in locis cutis fecaretur, & vulnus ra-dice hellcbori nigri apertum fervaretur, ut venenum ab internis partibus ad externas trahi poillt.
m 9  0      «7
III. OBSERVATIQNES
ALI <^y M
DE CiERVLEO BER0LINENS1,
ALHSQ^VE LACCiS.
Caeruleus hie color, a pičtoribus nune adeo quaefitus a Dippelio primum inventus, dein in Anglia a Wodvardo, po/lea in Galliis a fratribus Geoffrotf, Maguer, Mmnun, deni« que alibi a multis praparatns fuit. Ad h&nc prxparationem tria inprhnis requiruntur, nem-pe i) Lixivium fanguinis, 2) Aluinen, 3) Terra ferrifera.
I.) Lixivium fangninu, iuxta Cl. Marggra-Jitim ita paratur. Una pars falls tartari de-parati, vel falls tartari extmiporami puri, quodex tartari &f nitri ceqnali copia per de-tonationem paratum fait» ant alterhts akali, undecurnqne nati, at pnrijftmi, rum duabns par-tlbus fanguinis bovllli exficcati &* pnlverifati mifcenda eft. Mixium hoc in cntcibuto, ea quantitate locatam, ut duo? teriice eiusdem partes eo plena? flnt, caicinatnr eousque, donee -nee flamma, nee fimms amplius adfeendat. Dein portio eius aliqua e crucibulo educatur, lixivium indefitit, ac obfervetur, an hoc /lave-Jcentis colons fil, &f argent urn in forma pot-iinisfufci aut mgricantis ex aqua forii prcecU
68               IIL C£;kvtEVM
pitet. Si phcenomena hm apparent, time tot a majja iam fatis calcinata e cracibiilo eximitur, & qnamprimttm refrigerata fait, lixivium hide cum pauciffima (Ji fieri potejl) aqua eon-ficitur* Sic paratum lixivium filtratur, con* fervatnrque.  (Script, Chym. VI. §/8*)
Alii lixivium hoc aliter parant, & quidem
Primo: Librx tres tartari rubri, fex fanguinis bovilli licci, librae tres argillse, libra una & uncias očlo nitri fecund^ cryftallifationis, fi-nuil mixta; & pulverifatas ponantur in cru-cibulo, fub quo ignis gradatim excitetur. Poftquam maffa hsec fat fortem quatuor horarum ignem fuftinuit, & paftaceam fe-re indolem acquifivit, e quo nullus funuis amplius exhalac, transferatur cochleatim in fufficienti quantitate aquas ebulientis, ac lixivium hoc colatum fervetur advfum.
Secundo. Libras tres fanguinis bovilli ficci, fex cinerum clavellatorum, duas tartari ru-bri, & una libra ac unci« odo nitri, in pul-verem redacts ac fimul unitas ftent in cru-cibulo fatis ample pet tres horas igni expo-fitas, & cum maffa ubique ignita, ac in liquids paftas formam redačta fuerir, lixivium inde extrahatur.
Tertio, Libras tres fanguinis bovilli ficci, fex calcis vivas recenter paratas, duas tartari rubri, & libra una ac uncias oflo nitri ru*
BEROLINENSE.                   6$
dioris, breviori tempore calcinandas funt, & lixivium indc parandum.
Quarto. Libras tres fangiiinis didi, fex calcis vivac, duze rartari rubri, duxque nitri, cal-cinandse, & lixivium hinc educendum.
Quinto, Ex libris tribus fangiiinis, quatuor ac unciis odo calcis, duabu* tartari, & una ac unciis odo nitri, lixivium aliud prx-paratur.
Sexto. Idem fit ex libris tribus fanguinis fic-ci, una calcis, binis tartari, & libra una ac unciis odo nitri per tres horas calcinatis,
Loco fanguinis adhibent aliqui ungulas ani-malitim, cornua, ac fimilia, unde pulchrius magifterium nafci putant,
Ego vero haec obfervavi i) ex fanguine rubro omnium animalium, lixivium asque bonum obtinetur, 2) Quodlibet alcati fixutn hie idoneum eft. 3) Lixivium hoc ciusdem prorfus efficaciac prodit etiam ex pariibus fex cinerum foci cuiinarii, & duabus fanguinis bovilli fieri; aut ex pardbus quatuor fanguinis, & odo cinerum. 4) Quo diutius calci-natur fanguis cum alcali fixo eo dcterius lixivium, feu vilioris notas, imo & nullum caeru-leum inde obtinetur. 5) Cum ma£Ta odo-rem hepatis fulphuris fpargit, tunc calcinari tilterius non debet. 6) Nee fanguis nimis E 3
70                  HI.   C^RVLEVM
exficcandus, fed eousque tantum, donee ftfa-bilis redditus fuerir. 7) Quandomaffa calci-nationis tempore incipit fpargere odorem pehetrantem alcali volatilis, tunc ftatim cru-cibulum ex igne educendum, & lixivium inde extrahendum. 8) Elixivatio cum aqua pura nivali, aut deftillata utilius abfolvitur, terre-? fires enim particular aliis aquis plus minus im-mixtse, cacruleum colorem aliquomodo vitiant.
9)   Lixivium evaporatum relinquit magma lu-Icum, falinum, quod fortiori igne aefhim, dat modicum copiam olei tenuioris empyieuma-tici; unde patet ab alcali fixo calcinationis tempore folvi partem aliquam olei animalis, ac faponem   inde nafci in  aqua   folubilem.
10)   Saponacea hxc fubflantia partem fuam inflammabilem protinus dimittit, quampri-nium acidum vitrioli additum fuerit, quod cum alcali fixo fd medium conflituit. 11) Analyfim hanc alia acida mineralia non aequa facilitate perficiunt; lixivium enim cum aci-do falis ac nitri vix eflervefcit.
II.) jflumen, fal conftans acido vitrioli <5c terra fpecifica, pura, colores omnes facile ad-inittente. Id duplex in officints, nempe Ro-manum, rubore aliquo fuffufuni} nee non il-lud quod in Aufiria, Bohemia aliisque locis nunc etiam paratur, nullo colore tindum. Utrumque Caeruleo Berolinenfi pneparando idoneum depreheiiditur. Sal enim hoc terrea
BEROLINENSE.                       71
fua ball tindorias fanguinis particulas, terrac martiali nimia copia iumflas, invicem dis-iungit, elongat, & quodammodo diluit, ne Jacca haec alienum coJorem acquirat.
Dofis aluminis diverfa eft, ac eligenda in-primis iuxta copiani & cjualitatem eorum corporum, quibus lixivium prseparatur. , Si maior quantitas alcaii fixi in eo prxflo elf, maior etiam copia aluminis addi debet, nt facto acidi & alcaii confortio, portio inflammables, a qua color Iaccx provenit, ab alcaii fix\o fcctdere, & fixum principiumcolorare quc.*r. Cum vero & vitriolum martis in plcrisque proceflibus adhibeatur, quod idem, ac alu-men, acidum fovet, fie & huius additamemi ratio habenda, ac probe cavendum, ne nimia quantitas acidi vitriolici cxrulei huius pnvpa-rationem impediat. Pro lixivioMarggrr.ffi.iiiO faturatiffimo, ad unam partem vitriol i tres aluminis addi folent. In p^oceflu pfimo !ixi-vii eiusdem requiruntur odo librae a'umini-, totidem in fecund o, quatuor vero in quarto, quinto, & fexto. Sed, ut ubique, fie & ifthif-ce, experientia rerum magiftra ell; Ixpe enim, omni etiam adhibita diligentia, atra-mentum nullojnodo mutabile, aut pra^ipita-tum albidum, czerulei aut viridis loco, obti-netur, fi nempe lixivium minus rite f»<Sum, aut vitriolum particulis metallicis heteroge-neis nknitufi fuerit inquinatum. Hinc pro-E4
*]%                 III.    CMtLVLtVM
celTus eiusmodi, quae operam & oleum exi-gunt, non feftinanter, an t iuxta formularia in libris invents, inftitui debent, fed oportet prius pauca copia fsepius experiri, prsefertini hac setate, in qua colons liuius optimi libra Vienenfis, in portu noftro Tergeftino, tribus fiorenis cum dimidio, divendirur, quo fane pretio ab illis unice parari poterit,qui necefla-ria ad hunc proceilum requifita levi pretio, & ex prima (utaiunt) manu fibi comparare habere, eaque jfingulari prorfus ceconomia in-vicem mifcere norunt.
HI.) Terra ferrifera. Securus adfiTno, fine hac terra, cseruleum Bcrolinenf€ confici nullo modo poffe: Ecce mea experimenta.
Exper. i. Solutio ferri in fpiritu falis dat cum lixivio Marggrafiano cseruleum equi-dem paucum, nee facile fubfidens, fed ad-modum elegans.
Exper 2. Minera ferri hematitica in fpiritu vitrioli foluta, dat cum eodem lixivio, pul-cherrimum pariter caeruleum magifterium,
Exper. $♦ Argilla rubra martialismontisMe-deae, in Comitatu Gradifcae, dat cum fpiritu vitrioli folutionem, quae,addito lixivio, eun-dem colorem prsebet.
Exper. 4#    Idem magifterium obtinetur ex
BEROtlNENSE-                  73
acido Vitrioli, poftquam martiales particu-las ex aliis terris ac lapidibus extraxit.
Exper. 5. Ex quo experimento prafentia terne ferriferx in foflili quolibet indubie de-ducitur, telle CI, Marggrafio, Lehmamo, aliisque.
Exper. 6* Ex decern granis casrulei prasftan-tioris, fub fornice doeimaftico, per triho-rium uftulalis, remanent grana quatuor terras rubro-flavefcentis, quam magnes attra-hit; reliqua vero grana fex volatiiia facta in auras abeunt.
Certum eft itaque ad prasparationem ca% rulei Berolinenfis, terrain martialem omnino requiri; hare enim tarn in vitriolo, quod in hoc proceffu ab omnibus adhibetur, quam in aliis terris ant lapidibus, qui cum acido vitrio-li & Hxivio fanguinis, magifterium hoc fup-peditant, nunquam non adeft. Martiales quoque erant aquae Paffiacx, ex quibus D. Cadet, casruleum Berolinenfe, fine vitriolo, praparavit. (Mermn de France iJSSO
Monita qucedam.
I. Dum cseruleum praeparandum eft, Hquo-res omnes calidi efle debent, dein folu-tionibus fafinis fimul mixtis lixivium fen-fim adfundendum.
Ej
74                HI.    C^RVtEVM
2. Adfufo lixivio oritur fermentatio aliqua, quae ufque dum apparet, lixivium addi debet.
g. Quandoque albidum, viride, aut nigrum praecipitatum obtinetur, loco caerulei. Prima duo continuata edulcoratione in cacruleum fepe mutantur, nigrum vero non item.
4) Vidi tamen & prxcipitatum album nulla arte in caeruleum mutabile, quod a nimia copia additi aluminis utpluri-mum evenit.
5 Pcascipi^atum quoque nigrum in c#ru-Icum degenerat addito fpiritu falis, aut & fale marino port continuatam edulco-rationemj aliquando vero mutatio haec obtineri nullo modo potefi.
6. Edulcoratio in hoc proceffu neceffaria, colorem auget & conftantiorem facit.
j. Spiritus falis pulchriorem colorem ma-gifterio huic conciliat, quam fpiritus nitrL
8.  Vidi prascipitatum nigrum, quod addita maiori copia lixivii, colorem fordide ci~ nereum acquifivit a fpiritu falis haudqua-quam mutabile, bene vero a folutione martiali cum fpiritu vitrioli facia.
9.  Oleum quoque vitrioli, colorem nigrum magifterii, mutavit in caerulefim, fi parti-
ffEROI.IN"ENSE.                    Jf
culx martiales copiofiores, ad eius prae-parationem adhibitae fuerint,
10» Caeruleum Berolinenfe in calore for-nacis domefticse fufcum evadit.
II. Pulchritudo caerulei a varia aquarum indole plurimum dependct.
Ex his concludere licet
Primo. Principia conftitutiva cserulei Beroli-nenfis effe : 1) Oleum animale tenuifli-mum; 2) akali volatile; 3) particulas martiales;  4) terrain aluminis#
Secimdo. A nimia copia terra; ferriferascolo-rem nigrum provenire eaque ab acidis fo-luta ac diflipata, caeruleum denuo redire.
Tertio. Superfluum quoque acidum impc-dit ne color cacruleus pr&cipitationis tempore flatim fe prodat, ex quo utilitas & ne-ceffitas repeat« edulcorationis clare patet.
Quarto. Dum terra ferrifera & aluminarfe coloratur a particulis volatilibus olei ani-malis, eo momento, quo acidum cum al-caii unitur, patet adfiniras maior earundem, terrarum cum gartibus inflamrnabilibus, quam cum acidis mineralibus; ut& acido« rum cum alcalinis magis ac martialibus^ quam cum phlogiftoj quidquid aliqui con-traxium fentiant.
76                 I H. cjervlevm
Obfirvationes de Lams aliis.
Dixi fuperlus in pnaeparatione cserulei Bero-linenfr, tcrram aluminis colornri a principio inflammabili ac faponaceo regni animalis. lam vero demonflrabo eandem terram tingi quoque a phlogifto regni vegetabilis, etfi hoc non temper, fed fub crris tantum conditio-nibus foleat evenire. Quod ut evincam lac-cas recenfebo, rani coloratas,' quam excolores> quas ex corticibus nonuullarum arbor urn ba~ denus obtinuL
Lacw cotoratce.
Ex drachma una  recentis corticis
pyri mali obtinui laccse fufco-rubra dr. i.gr.x; qvercvs rob*     —       rubelhe      —    gr.t,
*orvLi trem.           pallide rub. dr. i. gr, xxvi.
aceris camp.               rofex     dr. i. gr. xxn*
coryli Avdt.        pallide terreae <— gr. xxxvi.
prvni domeft.             caffeatse     dr. j3,    gr. x.
cratjegi oxyac*.        nigficantis     —    gr. l.
abietis picece         fufco-violac.    •—    gr, xl.
corni mafCi             fufcx        dr.i.    gr. vm.
vitis vinif.             pallide rubra — gr.XLvm.
vim lands              fufco-rubra dr.i.    —
BEROLINENSE.                77
timfylv.              rubell«        —<  gr.xxxn,
tlli/e n/ro/7.             rofex       —      gr. xl#
jLawa? excolores.
^alicis purpun         rofeae        — gr.xxvn.
jevonymi vuig.          —        dr. 1.        gr, x.
iVNiPERi commun.       —        —•    gr.xLVii.
visci albi                 —        dr. 1.        —
berberis raeem.        -—          dr. 1.      gr.xx.
sambvcci cym*          —          —       gr. ui.
Laccx hse pellucidse non funt, feu oleo lini mixtse & fuper auratas re rum lignearum fuperfi.ies penicillo extenfe, metalli nitorem penitus obruunt,  fecus ac casruleum  Beroli-nenfe, če kcca ex ligno  Brafiiienfi  parata. Praterea colores didi cum oleo mucilaginem enervem   conflituunt  pidoriae   arti   penitus inutilem.      Qnx ratio   ph<rnomeni?   quare ex ligno Brafii. educitur lacca pidoribus adeo cara, ex didis vero plantis non item?   differential huius caufa,  fine dubio,   eft diverfi-tas principi! inflammabilis etiam in regno ve-g^tabiii^   hinc non omne phlogifton   terras fimplices tingit,  ut in aula fubterranea non omnia   corpora    compofita,      Quare    co-
78     III.  CiERVLEVM  BEROLINENSB.
pia magiffetfi in quolibet individuo diveria eft, etfi femper eadem aqua, eademque falls alcalini & alumini's quantitas adhibita Fuerit? Id fane ideo factum fuifle puto, quod alcali fixum, cočlionis tempore, cum oieofis plan-tarum partibus plus minus unitum, ab acido aluminis ita aggredi non potuent, ut aequalis copia terras aluminaris ab eofecedere, & sequa-lem copiam magifterii fuppeditare potuerit. Caveant itaque chemici, dum corpora fol-vimt & prseciffitant, a falfis ratiociniis, ne corruat aedificium fundamento infido insedi-ficatum.
O     •     •         79
IV. EXPER1MENTA
DE    MINERA    AVRIFERA NAGYAYENSL
Inter ca foffilia, quae ///. Eqnes Ignatius a Born benevole communicavit, eft & miaera quaedam aurifera ac omnino fingula-ris, quae in Tranfylvania, circa Sekcremb, non procul a Nayay, etiamnum effoditur. Specimen dono datum eft quarzum albicans, cui lamellae tenues, nigricantes, plus minus nitidae, paflim inherent. Magnirudo harum laminarum varia eft, modo enim diametrum uniuslineae, modo vero duarutn, trium aut quatuor etiam habent. Elaflicitas etiam ali« qua in his obfervatur, ac modo folitarise, mo-do p lures fimul obfervantur. Quarzum dictum nunc folidum apparet, nunc vero ca-vernokim & quafi granulatum. Quarzo fo-lido inhaerentes lamelta plerumque folitariac funt ac diverfimodecollocatae, dum in eiusdem cavernofa, arofa ac granulata fubftantia multo plures & aggregatae fe produnt.
Piaster hanc mineram, (referente eodem III. (i Bom) fequentes etiam in iisdeni fodi* nis occurruat.
gO         IV.    MINERA   AVRZFERA
1.  avrvm nativum, textum Jilamentofa.
Singularis varietas, hačtenus ignota, pyri-tern referens, faxo grifeo inhasrens, quas microfcopio fubiefta verum aurum nati-vum oculis exhibet,
2.  ARGENtVM nativitm, globtilare.
Arena tenuis, alba,.fruftum calcis extindtas referens, in qua ope microfcopti giobu-li argentei numerofiilimi confpici pot funt,
3.  arsenicvm Rifigalhmu
a)  Amorphum.
Cinnaberim nativam, rudiorem semula-tur, ac terra flavo-rubra hinc inde adfperfum videtur.
b)  Cryftallifatum.
Parker rubrum, conftans cryflallis, po-lyedris, rubiniformibus, matrici ful-pliurex albo-luteo-nigroque varile infidentibus. Rl/tgalkm pellucidum Waller. Num. 222. 4.
4.  ANTiMONiVM ftriatum, ftriis ftellatis.
Conflat fpiculis tenuifllmis, ftelkc in mo-dum e Quarzo efflorefcentibus, qu« fine
ruptum
KAGYAYENSIS.                   8l
tuptum e fodinis di/TIcillime educuntur.
Mintra Anthuonii jlriata, jfaiis Jlellatis. Walter* 238- 3.
Prsemiffis hifce^ dicam brevitcr ilia, quae cum laac minera Jiucufque tentavi, pauca pror-fus, nee [xculi noftri genio accommodata, cum tarn raro ipecimine collet ionem m earn penitus privare nollem, nee otium, locus & favor adfint ut eruditorum votis, nieaajue vo-luntati fatisfacere liceret
Tentamen L
Ex hac minera igni docimafKco expofita txfudant intra breve tem pus granula quaedarn auri longe purioris, ac eft nativuin quodlibet interns noftris detedum, & a me hucufijue ofefervatui«.
animadvert i, Ex Galena in furnis CaT rinthias plumbum exfudat non argentife-rum, idemque nobili metallo dives effluit ex panibus cupreis in furoo eliquatorio; aurum vero nativum ex Quarzo cui inhse-ret non item. Eliquatio hxc contjbigit abfque ulla mutatione coloris ac figune la-raellarum, quae integras adhuc ac iminuta-tse perfiftunt. Quid hie vobis videtur ge-nuini artis hermeticx filii? an aurum hoc educiuin, an produčhim ? an ignis congre* F
$&        IV,   MINEftA   AVRI^FlBKA.
gafts ac uniens difperfe folis elementa, id facit brevi tempore, quod natura intra "fsecula abfoivit?
ANiMA'Dv. 2. Semen metalli conftet fale iSc mercurio matrice idonea exceptis. Id crefcit animatum fulphure in animali ac vegetabili regno debitam puritatem adepto. Hie fpiritus, hxc anima naturae, omnisque tnetamorphofeos unfica caufa in regno quo* que lapideo.
Tentamen It
Cufn plumbo facile fluit, eiufque Vitrurti Xiigro colore tingit; liquato nitro adlpe'ffa fcin-tillas effundit; tofta fumum album cum in-grato odore fpargit de centennario docimafti-co quatuor lfbras amittit, a magnete toiodice attrahitur, & terreum colorem induit,i]wse ni* gra prius erat.
iANiMADv, i. Minera h«c tenaci Quarzo inhOTet, & tamen adeo fluxilis eft. Quafc ratio phsenomeni ? ignem effe ilJud ele~ mentum, quod folida corpora mutdt in fluida, nullum efl dubrum. At illud quo-que certum eft, mutatidnem banc duplici modo contingere, nempe a folo igne, vel ab aliquo additamento, quo ignis concen-trari, ficque firmior nexus partium terrea^
NAGYAYENSU.                83
rum facilius tolli queau Tale additamen* turn ert minera (implex aut compoiita, five demum pura fueric, five heterogeneis in-quieara. Cum itaque mineram noilram peculiaris terra metaliica, ac plumbum co-mirerur, ut inferius demonflrabo, ita clare jnteliigitur, quare eadem addita maiore plumbi copia„ tarn facile fiuat.
A K1 m a 0 v. 2. Vitrum plumbi flavum a li* matura martis & veneris> horumque terris metallicis, nigro colore tingitur, a min era Vero antimonii non item. Eundem colo* rem induit in fcorificatione aliarum mi-nerarum, quse prscter alia metalia, etiam particular martiales ac venerea« fecum fe-runt, idque eo magis, quo maior earumco-pia iisdtm inha^fbrir*
ANimadv, 3* Corpora inflammabilia cum nkro detonare, neminem latet; fed non ideo concludere licet infUmmabili princi-pio carere ilia omnia, qux non detonant cum nitro. Sic phenomenon hoc cum limaturis metallorum & fale hoc in igne liquato non apparet> etfi fulphureas parti* culas continent, ut patet ex cinnaberi^ quae (tefte CL Pott) ex metallis menfiruo ido-neo folutis^ prsecipitatis, & cum addito mercuric,, debito modo tračtatis> pararl
Fa
S4
IV. MINERA   AVRIFERA
poteft. St ergo phlogifton cum aliis ter-ris ita fuerit colligatum, ut in igne ab iis-dem feparari, ac nitrum aggredi nequeat, nulla detonatio continget, etfi terra fulphu-rea foffilis iisdem inhasreat. Forte & pu-ritas fulphuris hie multum facit, nam quo purius, eo cum terris metallicis, pnefer-tim nobilioribus intimius unitur, quod Sc minera noftra docet, quae, licet infignem principiis inflamms&ilis copiam foveat, ut demonftrabo, attamen cum nitro non detonat, fed aliquas tantum fcintillas emittit.
A nima D v. 4. Mirum fane in fofllli no-flro volatilibus particulis adeo fcatcnte, de centennario docimaftico quatuor libras de-perdi, necplures, pofl fortem trium ho* rarum uftulationem, Sane mineras omnes quo fulphure minerali magis abundant, co maiorem quoque partium fuarum iadu-ram patiuntur, fimiliter toflse, ut docent galenas, miners qipri, pyritx, argentum rubrum, ac fimilia. Nonne hinc clare patet diverfum efle fulphur metallicum a minerali, non aliter, ac fpiritus animales ab alimentis ventriculo exceptis ? illud enim ab igne concentrator, hoc difpergi-tur j illud metallis amicum, hoc ad ver« fiimj   illud  denique   cočhim,   homoge«
NAGYAYENS1S.                g J
neum, femifixurn, hoc vero crudum, hcte* rogeneum, diffipabile.
Tentamen lit
Centenarium minerse crudas pofui in re-torta vitrea, & forti igne adhibito, inde obti-nui i) fublimati dnerei libram unam J 2) fub-limati nigri libras fere duas« Caput mor-tuum ponderavit libras quadraginta feptem, deditque auri femuncias (122), fublimatum vero tam cinereunij quam nigrum, nullum au-rom continebant
animadv. 1. Sublimatum utrumque de-tonat cum nitro, avolat in igne fuh forma albi & denfi fumi, quo diffipato reftat in vafculo exigua portro terrx cuiusdam fu-fcae aut nigricans; unde patet feparari quidem a terris metallicis nobilioribus mi-nerx noftns, in igne valido, partem ali-quam prineipiis infiammabilis,non aliterta« men, quin metallicum quid fecum abripiat. An portio haec volatilis facia eft phlogiftoa fuperfluum, nee naturae amplius neeqffa-rium ad formationem nobilis metalli? an volafile illud, eique adfociata terra, funt principia nobilis metalli nondum rite ela*
F 3
gg        IV,  MINERA    AVfUFEfcA
borata,   qu# tradu temporis depurate id-ipfum augere poffent ?
animadv. 2s Ea ipfa minera plumbata & cup .Lata dM ex centenario femuncias t *W 15*3, ergo decern femuncias plus,, ac ^niunsm retorta pulvis. Unde haec di-vcfites? an iublimata eiusdem fubftantia, addko plumbo mutatur in metallum perfe-<ftum? ita fane videftir, nee augmentation fobs ac lunx iis ignota, qui ea verba rite in-telligunt y Jolm & co&gula.
Tent amen IK
Diligenter lavana minesain tenuiifime ptil* veriktam, obikmi
l) Turbtdam aquam, quae in vitro depo-fait pollinem nigrum, cuius cemen. de-dit auri femuncias lexdecim.
i) Quantum albicans, cum immixtls fqusu muiis atris metalliois, ex quo ob&inuiaurs femuncias guinas.
g) Quarzum hoc in aqua denao agita* turn, denuo banc turbfdam fecit, inde* que in vafe vStreo fubfedit pollen ater* fimilis num. iuiq, qui dedit auri femuncias fex,
KASYAYENSH.                  87
4) Mefcallicain fubftantiam gravem, fačfam fquaraulis nitidis atris, ex quibus, in examine docimaflico, nullum aurum obtinui.
^mimadv. 1, Difcant kaque, & caveant« Reclores. fodmarum, ne in locis iUis, in quibus mineras lavari ac tundi fol^nt, abs* que examine docimaflico prius inftituto, quidquani adiiciatur, nam illud, quod ab aqua primo abluitur, quandoque ditius eft ac illud, quod fundurn petit, aut in decli-vibus Hratis colligitur. Vidi ego non fe-mel kviorem & ab aqua primo translatatn quarzi partem auriferam fuiffe, fteriletn vero ilia m quse gravior erat, & in cavitate capfulas ligneae remanferat. Non omnet partes fubpiftillisasqualiter teruntur, & eiua-inodi pollen microfcopio fubiedum diver* tx magnitudinis molteculas contki^t, qua-rum minima^ una cum metallo, ab aqua facile tiansferri poffunt. Forte <% femen auri a phlogifto regni vegetabilis faciliusank matur in minima nioiie quarzofe matricis, quam facilius etiam penetrare, eique melius adplicari potefh
animadv. 2. Ut cannabis filum ex innu-meris filamentis, ita lameilx huius minerac ex  minoribu*  &  minimis   coagmentat»
F 4
§g           IV.   MINERA   AVRIFERA
funt. Textura haec fquamofa in regno la-pideo confiderattone digniffima eft. Tragus, feu venas metallicas in terns vifeeri-bus comitantur plerumque lapides mica* cei. Mica conftat terra refra&aria & par-tieulis inctallicis. Sed mica fine argiMa mmquam reperitur, huius vero vcftigia fe-quitnr quarzum. Non ergo verofimile eft argillam mutari in terrain calcariam, fed potius in filiceam, eiusque terrain refra-tftariam ab hac metamorpbofi fuperflitem, una cum metallicis particulis mica m com-ponere. Mica itaque eft mincra inperfe-tla, & textura fquamofa indicat metallo focundum quarzi ikurn, ut nihil inutile fit in rerum natura.
Tent amen   K
Pollen prcsditus (Tentanu IP*, i)> cum fluxu nigro, pulvere vitri, & fale communis dedit ex centen. plumbi Iibras quinquaginta, quod durius eraf, nee non fragilius, albidius« que. Ex quarzo (num. 2.) obtinui eadetn methodo plumbi Iibras novemdecim. Ex: metallica fubftantia Qmm. 3.) plumbum nullum prodiit, an ideo, quod nullum i'oveat, vel quia nimis exigua quantitas fucrit exami-na^a. Ex polline (num. 4.) obtinui plumbi Iibras quinque.    Porro plumbum pollinis pri-
NAGYAVENS1S.                 $9
mi dedit auri femuncias 122, quarzi 38, pol-linis fecundi 14.
animabv, 1. Ubi ergo maior plumbi co-pia, ibi & maior quantitas auri 5 fed dida auri copia cum plumbo mixta, hoc fragile non facit, non dr.rius, nee albidius. Quac-nam ergo phsenomeni caufa? plumbum hoc5 praeter aurum, reiinquit in cineritio terrain flavefcentem, apyram, duram, quae forte caufa fragilitatis. Dein dubium ad-huc an minera foveat aurum nativum, an potius femen auri, quod in igne matunun iit, ac vere tale, quodque plumbum albidius efficit ac minus nialleabiie.
animabv, a. Notanda eft diifTerentia va-loris dičhe minerx, in igne aperto (Ten* tarn. IV), & in igne dado obfervati, quod in aliis quoque mineris faspius occur-rit. lačhirrc caufa pnecipua eft plumbum, una cum nobili metallo avolans in igne aperto, ut mirum minime videri debeat tarn infigni detrimento fundi mineras con-fueto hucufque modo, idque eo cerrius, quo follium vis intenfa, plumbum argen-tiferum, eo magis diifipqverit. Forte & fluxusniger, phlogifto fuo metallis amico^ maiorcm nobilis metalli cepiam evcrfvit, feu metallicam terram magis animat atque vivificat.
$0           IV, M1NERA   AVRTFERA
Tentamen VI.
Hydrargyrum depuratiifimum cum mine-ra noftra diu tritum, & igni expofitum,, §vo* lavtt, abfljue ulio atari aut terras alicuius poft fe relidas veffigio* Ruifus eandem una cum niercurio, quocum per aliquot lioras trita fue-rat, pofui in retorta vitrea, indeque prodiit
1)   fublimatum  nigrum,   fl^vum <5c album.
2)   Hydrargyrum aureo colore tin$um. 3) Exiguacopia fublimati fufco-rubri* 4) Hydrargyrum in excipnla collegium,, 5) In fundo retorta poller; nigez: erat„ minima compačlus^
Animadv. 1. Notiffimus eft modus ex* trahendj aurum ex mineris ope mercuriij cum itaque ex noflra nee minima auri mi-cula hac arte sduci qaeat, fequitur oinnk na, aut aurum in foffili n,oftro non latere fub forma metallica^ aut cum alio corpora Ita coniuagi, ut inde ab hydrargyro divelli Bulla mado poillt. Si primum tunc ad« mittenda erit rxova prorfus & hadenus in-audita fpecies auri, cakiformis videlicet,, qu& debitis a4ditamentis mutatur in aurum perfečlum. Si vero fegundum,. tunc ne-* ceffe erk, ut aurum non nudum fit, fed mmeralifatm% & quidem fuiphure, ut cetera metal la.    Cum autem fulphur mine*
UASYAY^NSrSf.                   JI
rale exiguam prorfiis, aut nullam vim ha-beat aurum folvendi, ut hains depiiratio rvum antimonio claredocet, contra vero cer* turn fit folutionem hanc ab hepate fulphu-lis feliciter abfolvi, ita aliqui crediderunt mineralifationem auri, in iinu nature, a fubilantia quadam metallica perfici, & hu-ius ope introduci lulphur minerale in corpus auri. Verumtamen quam debili fut-cro fententia h?ec innixa fit, docct adfini-tas iulphuris nulla vcum auro, magna vera cum ferro, quse facit, ut prius cum calce huius metalli pyritem, quam cum auro mineram veram conftituat.
A w 1 m a e \\ 2. Nec hydrargyrum (2, 4 X quidquid aureo colore tindtum, nec fubli-matum ullum (i%) quidquam auri ia cine-ritio reliquerunt. Ergo minera noflra noil aurum perfe&um, fed unfce talcem auri fovet, quae addito phlogifto metallicaai in* dolem indtiit, eodemque momento fluida facia, inde exfudat (Tentam. L)x etiain antequam plumbum ab ea iu igne fecedafc, (Tentam, V1L*)
ANiMApv, 3. Exigua copia fublimati fu-fco-rubri (3.), cinnaberis erat, minim© aurifera, contra eorum do&rinam, qui, mtrum fttlphurt mmemlifatnm mediants mrcurio* ftatuerunt,   Hanc natam efle ex
9$           IV. MINERA   AVRIFERA
mercurlo & fulphure terras faturninas, nul-lum eft dubium, ac feparatio fulphurishu-ius a minera, caufa eft, quod hasc pulve-rulenta demum, non vero compačta appa-ruerit, ut in aliis experimentis.
Tentamen VIL
]Ex centen* minii, & pari copia minerje ob-tinui in vafe terreo vitrum fufcum, cui multa auri granula immerfa erant, & granum plumbi fragilis libr. 36. quod nullum auri fefligium in cineritio reliquk.
JEx centen, minii & pari copia miners, addi-to fluxu nigro, nullum vitrum apparuit, in fundo vero vafculi erat granum plumbi malleabilis libr# gg, quod dedit auri iernun-cias 120.
Ex centen. minii, & pari copia minerac, ac pulveris carbonum obtintii vitrum nullum, & granum plumbi malleabilis libr. 80, quod dedit auri femuncias jg.
ANimadv. t. Safurnus hie aurum conce-ptum peperit, obftetricante igne, antequam ipfemet 3 lulphure feparatus, ac fluidus fadus effet, evidenti argumento non latere aurum in hac minera Tub forma nativa.
NACYAXENSIS.                 93
A nima D v, 2. Quare minor copia plumb?, ac duplo minor anri nata eft ab addito polline carhonum, ac a fluxit nigro? Ergo non omne phi )gifton ciusdem quoque re« gui #que aptum eft redudioni terra rum Inetallicarum, & ut alcali fixum non idem in omni individuo, fie & principiuupt m-flammabile non ubique xque potens, eo-demque modo elaboratum. Norunt hoc adčpti, & defudarunt unanimiter, ut pri-)mam hano materiam quaererent, quasfitam rečtificarerit, & rečhficata ignobile nobili« tarent. At quaerant ifti quoufque volunt, fufficit nobis id fcire>, phlogifto tartari & jtiitri obtineri ex hac minera duplo maio-rem auri copiam, quam phlogifto carbonum, feu aurum hie reduci, non autem evolvi.
animadv. 3. Ut certus effem igneasmol-leculas, quse per poros terrei vafculi pene-trantes minium aggrediuntur, id minime reduxifle, fed redudionem hanc abfolvi a fulphure minerae nuftras, pofui in alio vafculo minium folum, ac vidi demum* id equidem vitrum flavum, plumbi vera perfedi nee ounimsim quidem particuiam produxiile.
<J4          IV.   MINERA  AVRIFERA
Tent amen Vil L
Centenarins ininene crudae, aim pari co* pia florum fulphuris, dedit in eoilo retortse
i) Sublimatum micaceum, niten$> limstu* r« ferri colorem habens* non aurife* rum^ ponderis Jibramni duarum*
$) Sublimatum fufco-rubrum, minime au» riferum> ponderis librx unius*
}) Sulphuris fufco-flavi> non auriferi li* brarum odo*
4)  Sulphuris flavi, nigricantibus venis varie* gati, minime auriferi libras odogfinta quatuor.
5)  Refiduum in retorta nigrum, compa«. čtiusculum, ponderans libras nonagm* ta quinque> & continens auri femun* cias 125*
an ima d v. 1, Sublimata (r*2) in ignfc avolant, relidatamen in vafculo terreo exi* gua copia terras fufcae. Sic fixum fit vola* tile> & ecotitra, fub certis tamen legibus a creatore fancitis„ neturbato volatilium fixo* rumque corporum sequilibrio iangueat har* monia ia rerum natura*
HAGfcAYKttSIfe             95
A n i m a l> v. 2. Si fulpJiiaf minerale inperfe-dum a um m noil aggreditur> quanfo minus perfedunx Verum quidem eft fe-ptem auri femuncias deefle in minera ab hac operatione refiduo, cum miners fola plumbata & ctipellata dederit auri femun* chs(j^2)y fed iacturam hanc a divtrfa efficacia reducentis inflammabilis unice proficifci, fuperius demonftravi. ( TMarn* VIL Ammtiifah a.)
^nimAdv. 3. Sublimati fecundi colotem fulco-rubrum adferibent torte quidam ar-fenicalibus particulis mine re inhasrentibus,, cum vero eadeiii uftulata -allium non oleaf> ac funile fublimatum obtiftesttur etiam in aliis proceffibus, abfque addito fulphure^ fi noa vidctur ilk color ab arfenico pro-venire.
Tentamen IX.
Paravi lege arris mercuritfm fublimatum fcl* bum corrofivum, dusque partes duas cum una minerse nrixtas indidi tetortx vitrex, indeque igne de"bito obtinui.
1) Sublimatum album, ut erat prius, mini* me auriferum.
&) In fundo retortx mineram> in quo ftra* ta bina diveria vjdfcbantur, Jiempe infe*
$5          IV.  MINERA   AVRIFERA
riiTS flavefeens, fuperius vero micaceum & nigricans. Stratum primurft ex cen-tenario dedit ami femuacias quinas, fe* cundum autem femuncias viginti.
Animadv* i• Mermrim hk (tefte rBoef* hauioj clavis eji Ckemkis, mfinitis refer an-dis propria; ems ope & firgmtti forte pro parte quid in mmm, prms non repertnm, mrtitur. Sed ex hoc tentamine contra-rium patet. Minera, quae plumbata reli* quit in cineritio granum auri puri, ponde-ris femunciarum 132 ( Tentam. VI1L Ani« main* a.)5 fa hoc proceffu dat femuncias 2 J* auri nihilo purioris, ac aliud quodlibet alia metfiodo evolutum* An ergo fallax Boerhavius? magni viri commentaria po-llulant, tacent ea quse volunt, nee nudam femper naturam adumbrant Mercurius hie fublimatus certe clavis eft Chemicis illis, qui ea utj norunt, fed prius cubicula ignobiliora prius referandafunt, antequara ad nobilia pečveniatur.
Tentamen X
Sublijnavi prius fpumam lupi,   quain la Tyroli prope ctiprurn flavum reperi, {Ami.IL Iter Tijrotenf Foff.) cum eodem mercurio fublimato c©rrofivo, eiusqiie pariter albi partes
tfes duas mifcui cum una niinerx ncftrae, in* deque obtinui*
i) In cojlo retortae fublimatum fUvum, in igne fumans, ac demum relinquejis in vafeulo granula quasdam auri puri, una cum modica copja terra flava*. Idem phmibatuui, dat ex quaiibet libra, feniun* cias auri binas*
&) Sublimatuqi aliud rubellum, cum tiitrl detonans ut prius, quod ex tjualibet libra dat auri drachmam imam*
3) In fundo retortas mineram fufcam? mo* dice compa6tam, cuius centenarius dat auri femuncias (3 a).
ANtMADv. x. Nec in ifto, fieqtte Jn alio tentamine vefligium butyri antiinonii uW lum apparuit, ideoquc nec minima portio inemirii revifidati fe prodidk. Et IiO£ Indubium eft figaurn nullius onmiiio an* timonii in hac itinera latkautis* ut credunt nonnuUh
j^N iwad.v, 2. Sal hoc mfct^lHeum aur! elementa reddidit volatilia^ prius vero non item. En quam diverfimode agat mercu-rius fubiimatus fimplex, ac denuo alitef idem animatus ente metallico,    Qyi ergo
G
«8
IV.   MINERA   AVRIFERA
noverit clavem hancpararc, fciet etiom mo-dum referaudi metalja, nee pcenitebit ifn-pmfa mercurio huh fublimato opercs (Botrk)
Tentamen XL
Mineram in retorta refiduam a Tentam IX. miicui denuo cum eodem mercurio fublimato, indeque obtinui
j) Granula qusedam auri puri, ad initium colli retome, vitro firmiter adhserentia,
2)  Sublimatum flavum, non auriferum.
3)   Sublimatum album,  quod initio flavo colore tinčhim erat, & auriferum.
4)  In fundo retorts mineram compaftam, porofam, nigram.
a n 1 m a d v. 1. Aurum bic, per acidum falls volatile factum, & vitro adherens fub forma metallica, demonftrat vim principii mercurialis fummopere attenuantem, qua fit, ut metalk perfe<5ta in uno loco pro-duci, in alio deftrui, tratlusque metalli-cos, in terras finu augeri, nobilitari, ac fa-tifqere poillnt.
ANiMADV. a. Flava ilia fubftantia in al-tumrapta (2,),  diverfa eft ab auro, eius-
V I RO
MAGN1FICO,      EXPERIENTISSIWO, EXCELLENTJSSIMO
CHRISTIANO GOTTLIEB LVDWIG,
Philof. et Med. Do&ori,   in Academia Lipfienfi
Therapiae Profeflori Pubi. Ordinario, Ordinis Medicorum
Decano perpctuo,  Acadetniae Decern viro,   Collegii Ma-
ioris Princip um et Collegii Beatae Mariae Virginis Sodali,
Academiae Regiae Boruffiae et Soeiet. Oeconomicae
Lipfienfis Botanicaeque  Florentinae
Socio,
TERTIVM HVNCANNVM
HISTORIC O -NATVRALEM D.    D.    D.
IOANNES   SCOPOLI.
NAGYAYENSIS,                 101
hoc ? Refpondebqnt alchymiftx, afgen-turn hoc efle folem vefte exutum ab aqui-la rapaci. Mihi vero probabilius omnino videtur, metamorphofim hanc efle terras plumbarix, a fale ammoniaco & igne fa-dam, ut inter caetera demonflrat minera perpema e plumbo, quam ex concordantiis Becheri, excitat Iwikerw, Verumtamcn cum minera noftra argentum quoque fo-veat, fie pofllbile erit etiam, ut principia liuius metalli a falinis corporibus volatilia fada fucrint, iis inta&is, quas aurum con* flituunt,
Tentamen XIV,
Minera pars una, cum fimiliquantitate mer* curii fubliiiiati corrofivi, ac duabus partibus fa^ lis ammoniaci, dedit
i) Grana quxdan?folidiufcula, cinerea,fum-mo alembici locp adhaerentia, &aurifera*
2)  In imo alembici loco pulverem cinere* urn, non auriferum.
3)  Alibi in eodem alembico pollinem al* bum, tenuem, pariter flerilem.
4)   In fuprcmo loco cucurbitx pulverem fufco-cinereum, auriferum,
G3
10a         IV.   MINIRA   AVRIFERA
5)   Pulveri   buic   fubiacens    fiiblimatum fufcum, non auriferum,
6)  SuHimatum album, non auriferum* y) Refiduum fufcum3 auriferum.
animadv. i. Nec mercurius fublimatus (Tentam.IX.), nec fal ammoniacum, (Tentanu XI!L) protulit auriferum fublu matum, quod ex utroque fale ilmul unito hie natum vidimus. Simili modo natura multiplicatis inflrumentis dum in uno loco corpora (Kflruit, in alio nova prt>ducit. Forte & in fornacibus fuforiis ex varia ad-ditamentorum indole, diverfisque princi-piis mieerarum, mixtum aliquod fepe prodit, quod metalla difpergit & djfllpat, Jnterefl itaque reipublioe, ac rei metallic« incremento nihil magis accommodatum ^ffe poteft, quain juvenes illos, quos vo-cant pradicantes, tunc unice promovere> cum didicerint foffilia rite examinare, eo-f^mque habitum ad ignem, aliaque corpora prcevie cpgnofcere. Putant quidem ali-qui, fummi principi? utilitad tunc confuli Inprimis, cxavt difcentes fciverint,quomodo in eo loco minerae liquari foleant, qualiter docimaftica examina inftituantur, & quac-r53ii*. fit ftruflura macbinarum, qusp in iis fodinis fabrefa&se fuerunt; hinc fufficere
NA6YAYENSIS,                59
que principiis, hinc fublimatum hoc fla-vum in priori tentamine auriferum erat, in hoc vero non item. Sic ignis decipit il-los, qui purioris chemiac iguari, ccsca fide varia tentant, & quamprimum prqduda fua ita vident colorata, qualia proceffus ha-bet, niox gaudent ac putant, fe optatum tingens, & quaefitas opes inveniffe. Che-micorum iam plena funt omnia, fed paiki funt illi, qui ehemica tračlant fina mente, eoque intcntione, ut non propriam, fed puhlicam quserant utilitatem, quod ii faciunt, qui empiricorum errores in operibus fufo-riis oftendunt, fraudes detegunf, & ignata foflilium elementa omni induftria dete&a, fideliter indicant,
Tentamen XII.
Mercurii fublimati (Tentam, X. 3.) parte$ duas, mifcui cum una parte minera, indeque prodiit fublimatum album, & in fundo retorts erat minera compacfta, qua: ex libris quinquaginta, dedit femuncias auri totidem.
a n 1 m a d v. Sperabam a mercurio hoc fub-limato metallicas particulas longe plurei elevari, ac ab illo, qui cum nulla minera prius fuerat fublimatum, fed non fuc-ceffit.
G *
JQO          IV.   MINERA   AVRITERA
tent&men XIII
Subllmatio facta curn duabus partibus falis tmmoniaci, & una miners, dedit
j) Sublimatum fufco^rubxum, argents ferum,
^) Subjimatum album, fterile,
3} Suhihwtum fufcu.ni, fterile,
«$) SubKmahm* flavum, fieri le, quod if* aqua foktum rejinquk in filtra t^rram fufcam,
5) Sublimatam pallida rqbrum? fterita
$) In fundo cucurbits urineram compa* dam, fufoam,
M4MACV, 1. Sublimatuni jfiavmn, pon« deris Jibr^ 34, in igae port fc relinquit ter* ram rufero-fUvam, qnae fcto mixta & uftu* lata, attrahitur a magnete. Mirum fane xnartem cum fole fa&pius habitarej arena? auriferas omnes iriartiales funt, pyrites fo* dinarum Schemteenfiiiin omnes aurifcri,£; fie porro. Non abfque rauone hinc adept* cfuidarn qrocimi martis tanti faciunt,
A n J m a t> v* 2.    Ex fublimato prima arg^ti* turn abtiaui, noa autem aurum}   unde
NAGYAYENSrS,              10$
una, vefligium argenti (o\ms in cineritio re» licjuir,
animabv.      Quare   hie  argentum   pau* cum prodiit, idque non purum, fed aura mixtum? faneneiitrum ex his metaljis fo-lutum vidiflem,  fi perfečfe & nativa hie Jiabitarent.    Nanne maior hinc patet adfi-nims acidi vitriolici ac nitrofi cum terris no* bilium m^tallorum,   quam   fpiritus  falis? anaurum hie eft terra Juoaris ah,acido fa* lis debitqtft maturi&tem adepta?  Sic milu videtur,
Tentamen XVUL
Cum aqua rcgia fortius ac diutius efferve«. fcit, folutionem dat flavam, & colorem nigrum mutat in album. Ex hac folutione cum alcaii fixo precipitator pulvis ater, qui edul-coratus & exficcatus cssruleum cplorem induit, Magifterium hoc febb mixtum ac uftulatum trahituf a magnete, de libra una dat arg^nti puri fenumciam , & cum fale ammoniaco dat iublimatum album, remancnte in fundo cu« curbita? maffa flava ac mocjice compacts*
A n i m a d v. i. Cum ex quolibet magifteria (Tmtanu XV. XVI. XVII. XVIILJ argentum prodeat, dubium nullum foper* eft} metallmn hoc in miners* non efllp n$*
G 5
JOS         IV,   MINERA   AVRIF£RA
tivum, Notanda quoque eft hie mutatio miners de nigra in albam, contra ac aliis folutionibus, in qnibus minera nigra erat, magifterium vero album. Ergo caufa colons illius pendet ab ejite fmgulari ac di-ftindlo tarn a terris metallicis nobiliori-bus, quam ab inflammabili illo tenuiffimo, quod cum iisdem in minera ipfa a natura copulatum fuir.
animadv. 3, Non omne foflile, quod cum fale ammoniaco fublimatum luteum nonlargiftir, deftitutum efle terra ferrife-ra, docet magifterium didum, quod cum fale hoc fublimatum album pnebet, & ta-men poft uftulationem trahitur a magnete, ut alii lapides ferriferi iatra&abiles. Cafta ergo in chemicis utamur theoria, ne expe-rimentis reiečti nos poeniteat ratiocinii,
Tentamen XIX.
Solutio (Tentam. XVII\) abflračte reli-g-uit in retorta mafia m, bolari colore tin&am, & ad latera vitri elevatam. In collo retortx erat pollen albus fuperficialiter eidem adherens, E medio rubra illius maffae prodibat fafciculus cryftallorum capillarium, quae rubra ilia fubftantia ubique erant cooperta. Maffa hasepariter argentifera, poftquam fuerit uftu«
NAGYAYENSII.              103
credunt, fi iuvenes illi bis aut feraiel in hebdomade, per aliquot horas, ctiemica traftant. Sic fenfus intentus pluribus, minor eft ad fingula, fie empirica ruditas perfeverat, <5cChemias demitur occafio fodi-iiarum oeconomiam utilibus inventis pro-movendi.
Tentamen XV.
Cum fpiritu vitrioli modice effervefcit mi-nera noftra, ac folutionein dat rubellam. Ex hac cum alc^li fixo pracipitatur pollen albus, cuius libra una docimafiica dat argenti femun-ciam & draebmam unam# Lixivio fangmnis folutioni Jiuic adfufo, obtinetur magifterium pariter album.
animadv. 1. Spiritus vitrioli non folvit argentum, hinc metalJum hoc mineras no-firas fub forma nativa non inhaeret* Sed neque terra ferrifera talis hie adeft, qualis ab hoc acido folvi, indeque a lixivio fangui-nis prsecipitata, caeruleum magifterium con-(Ktuere folet.
animadv. 2. Argentum illud erat purum, nee auro mixtum, & tamen in acido nitri folutum reliquit in fundo vitri pollinem nigrum, ex quo aurum obtinun   Nonne
G4
104         IV.  MINERA   AVRIFERA
haec eviden$ eft transiuutatio metalli parti* cularis?
Tentamen XVI.
Cfcim fpiritu nirri deporato »alidius efferve-fcit, ac folutio fervat flavc-fcentem adhibiti menftrui colorem,. Ex hac folutione, ope aL call foi, precipitator pulvis albus, cuius In bra una dat xirgenti purifiuni femunciam imam, Prsecipicatum hoc in igne nigrum colorem induit, ac ita ioftum modice trahi-tur a magnete.
ANiMADV. Tentamen hoc demonftrat terms ferrifene in niinera la tends infignem puritatcm, qviac ab acido vitriol! immutata perfifl^ns, etiam pofl: ufluladonem non tra-jhituf a magnete, bene vero fi cunt princi-pio infiammabili fpiritus nitri prius copu-lata, ac mtime iuncfta fueric. Poteft ergo dt<£>a terra latere in mineris, etfi,eaedemeum acido vitrioli digefke, cscruleum magifte* jrjmn feddko lixivia fanguinis nequa^xiam fuppeditenu
Tentamen XVII.
Cum fpiritu falls modice effervefcit, ac fo. Jutionem dat excolorem, ex qua cum.alcali fuo precipitator pulvis alboJuteus, cuius libra
COPvRlGENDA Anni fecundi luftorico-naturalis.
Pag. 8- lin- 2.0. lege Pedes. Ibid. 1. %6. Conferva* p. 9. I.4. L Ian*, p. s 2 1. I ITerftf. lb. 1.6 l./>n*-diBam. p. 14. 1.2. \.cbitlliente. ibid. I. 26. 1. Li-thanthracit, p. 16,1 2 1. [ilicece* ibid, 1 7. 1. *fo//* lientis* ibjtd. L S3- \Xariuthu% p. 17; 1. f. L p fife a* eeo. p. 19. L J. Lg#*tfaw, ibid. I.23. K vegefahUi?, p. 21. l.tq.l.fatgmmrem. p. 22. L 9. i calcoriam* p. 23. lin. 2. L ča\ ibid. L 4. <?#«$(. p, 24. U24. L magnet L \k\AA.l*?. tquani. \>.2^.\,%.V$uarzk p. 4t. 1.2<5.&ag. K Chamadrys. p.4,%. 1 9, fe JDi^ feoridis. p 44. I. 3 & 4- !• triandri, tetrandri. p. 53.1* I2r. Fumana. p. 55, 1. 16. L femicyfindricu p. 56» 1. 25. l.obtufis. p. 60. 1. 3. 1. Leontodonte, ibid. 1. uit. 1. tomento. p. 62. I.9.1 j&m> p. 63. 1.17» 1. infignitam, p. 64. K 2Q. l.germina. p. 66. L 12. 1. Botanophihts. p. fig 1.13. 1. iaricini. p. 69. 1. §. L vegetabile. ibid. 1,19. 1.7^a/*j\ 1.20. 1. at tri* fir. p. 70.L 2* hdereli&ur. p^ 72. 1. 7. i. Carnia* Ude. p*73. L5. Letter*, p. 74. L 7.1. r/2. ibid. 1,2^. L tpyrwt$rrcp. p.7f* 1- 19. 1 minerali, p. 8v 1,6.1. 9«#. p. g6. l.ult 1. tantmn c&friam* p. 87* 1.1. 1. infignh. ibid 1.9. & 15. t feeaie. p. 83. 1. 16. 1. hebaomade, p. gi. I l^hbortmfi p. 92. k 7* l.fefquipedali. p. 93.1.1. Lveficis, p 94. 1.7. J. hpnidiom. p 9?. 1.22« 1. tlnkum. p. 99. h 23. J. nibnopemla. ibid. 1. uit. l%/w. p. ioi> 1. iO. I €$riafeum> p. 103. L 23, l,#»0/r. p. 115.1,5. L Tgdt,
CORRIGENDA
Anni  tertii  hiftorico - naturalis.
Pag, g.  lin. 13. lege ex pro eft.
_    g    —  2   — Vale fins pro Velefiits.
—~   —    —  23 —   co nt em fit pro contempt)fit.
—    10   ■* ai  adde f## folantente*
—   fi j   — 10 lege tolnerwit pi o coluernt* ~* _    — 20   —  Numa pro Num.
—   23    —  23 adde e<? «if.
—    32   —   3   lege Mfl& pro Melis.
—   36    —*    24    — JitiXUS \)VQJlUX2iS.
—    ^^   —   10   — chara&er pro car abler.
—   39  —    i   —   gwtfi" pro £7£#.r.
—   —^   —*   12 •*— inficiet yvo mficiet,
—   40 —   10   —  MiBas pro Mixtus. —.   42   —    4  —  digrefji pro aigreffi^
—   46   —   15 —-  intruferuntyw mftrt{ferunt>
—   $1   — 24  — # Pro 0-
---------—3O—0 — I3.
-4-53   —    g —   tabe pro ^£0,
—    55   — 21   —  &V. pro&f
—   *6  — 23 *- trUwlationispvo tritulationts.
—   62   —    7 <— unicum pro unciam.
—   65   —   14 — # pro p. —---------16 — 0-p
—   76 —   19 — dr. ^ pro dr. p.
—   78 —   II   — praecipitaniyxQ pramJJttaUt*
—  86 — 20 — quinas pro guin&n
^iagyayenHs,             107
lata, trahitur a magnete, cum fale vero am-moniaco fublimatum flavum conftituit, re-manente in fundo cucurbits aibida & hinc in-de rubente terra.
animadv, Tentameit hoc terras mar-tialis prasfentiam in minera noflra dare de-monftrat, ac docet earn ipfam ab elements modificatam ad nobilium metallartim pro-dudionem plurimum facere*
Tent amen XX
Solutio (Tentam. XVIII) pariter abftra-fta dat refiduum flavum, ut Turbith minerale, cuius libra una dat argenti puri femunciam unam. In collo retortse erant cryftalli capillars, albas, minimc argentiferse.
Ex his fequentia deduc^re licet corollaria.
Prima. Minera aurifera Nagyayenfis eft ga* lena lamellofa, ieu terra plumbaria ( Ten* tarn. II. V*) modice fulphurata ( Tentam. II VI $* VII 3.), principiis nobilium metallornm, nempe auri & argenti, nee non martialibus particulis (Tentam. II XFIIL XIX.) intime nupta, ac volatilcs particulas plurimas cominens (Tentam, HI VI VIII X. XI XIIIXIV XVIII 2.)
10$   M IN BRA  AVkir,   N*A(3YA¥EJ}StS»
Secundo. Pro rrridera antimonii nullatenus h&* bcri pofle {Tpiianu II 2. X i.)
Tertio* Aurum eiusdeaf > ut & argentum, non effe edu&um, fed produ&um {Ttntanu LVLXV.XVLl)
Quarto. Naturam ab arte ia fuis operibns adiuvari.
Quinto. Aucum, a femiwetallo & acido falis concentratiifimo, volatile fieri, deftrui prin* cipia eiusdem fixa & volatilia in altum rapi, in igne refurgere hanc phcenicem ex fuis cineribus redivivam, & ex pluribus diverfis perfe&um denique nafci*
Sexto. Tantam copiam partium volatilium vere metallicarum, nos demumdocere, me* talla elle materiam lucis modificatam, lea volatile fixum*