'SC-*,' 43

J


riosw

" sv

COMMENTARIUS

IH

EIIANGELIA S. MARCI ET S. LUCAE.

CONCINNATUS

PER

LEONARDUI KLOFUT AR,

PRAEPOSITUM MITRATUM CAPITULI CATHEDRAUS LABACENSIS,
SS. THEOLOGIAE DOCTOREM, INSTITUTI STUDIORUM THE O LOG.
DIOECESANI DIRECTOREM, NEC NON STUDII BIBLICI N. T. PRO-
FESSOREM P. O. EMERITUM ETC. ETC.

L A B A C I.

SUMPTIBUS AUCTORIS. — VIENNAE APUD BIBLIOPOLAM HENRICUM KIRSCH.

1892 .

COMMENTARIUS

IM

EVANGELIA S. MARCI et S. LUCAE.


CONCINNATUS

PER

EEONARDUM KLOFUTAR,

PRAEPOSITUM MITRATUM CAPITULI CATHEDRALIS LABACENSIS,
S S. THEOLOGIAE DOCTOREM, INSTITUTI STUDIO RUM THEOLOG.
DIOECESANI DIRECTOREM, NEC NON STUDII BIBLICI N. T. PROFESSOREM
P. O. EMERITUM ETC. ETC.

SUMPTIBUS AUCTORIS. — TfPOSR. CATHOL.

1892 .

Cum opus, cui titulus:

Commentarius in JEvangelia s. Marci et s. Lucae,

concinnatus per Leonardum Klofutat',  Praepositum mitratum Capi tuli
Cathedralis Labacensis. s. Theologiae Doctorem, Instituti studiorum tbeolog.
dioecesani Directorem, nec non Studii hiblici N. T. Professorem P. 0. erae-
1 ’itum, — nihil coutineat, quod doctrinae Ecclesiae Catholieae bonisque moribus
adversetur, et insuper totius traotationis perspicuitate et brevitate publicis
praelectionibus omnimode accommodatum sit, illud ut in lucern edi possit,
hisce libenter permittimus.

Datum Labaci in Curia Episcopali

die 17. Julii 1891.

-/- Jacobus

Episcopus.


Praefatio ad lectorem!

V otis plurimorum, qui me adierunt, ut breves etiam
in s. Marci et s. Lucae  Evangelia exararem commen-
tarios, satisfacturus, illos nune in publieum emitfo.

Quia hi commentarii proxime destinati sunt in usum
theologiae študentiunp  icleo, uti in commentariis
in s. Matthaei et s. Joannis Evangelia atque in s. Pauli
epistolam ad Romanoš exarandis, etiam in hoc utroque
commentario conscribendo studiosus fui bre vita tis,
quin ea re, ut puto, ipsa perspieuitas  detrimenti
quid pateretur.

In conscribendo hoc opere exegetico usus sum
iisdem fontrbus et subsidiis,  ac in commentariis
in s. Matthaei et s. Joannis Evangelia, nimirum commen¬
tariis : M a 1 d o n a t i, C o r n e 1 i i J a n s e n i i, C o r n e 1 i i
a Lapide, Calmeti, Menochii, Allioli, Jordani
B u c h e r,  P e t r i S c h e g g,  A u g. B i s p i n g, G u i 1 i e 1 m i
R e i s c h 1, P a t r i t i i P' r. commentar. in Marcum , et
recentissimis commentariis P a u 1 i S c h a n z et F. X. P o 1 z 1
?diorumque operibus.

Ceterum hos commentarios, quos, versioni Vulgatae
et textui g r a e c o inhaerendo, conscripsi, E c c 1 e s i a e
judicio plenissime subjicio.

Labaci  festo s. Leonis Pp. C. D. 1891 .

Auctor.

Corrigenda.

Index rerum et verborum.

A.

A b b a 62.

A b i a 87.

A b i 1 e n e, A b i 1 a 139.

Abrahami sinus 239.

A d v e n t u s C h r i s t i ad judicium
extremum 249.

Altare incensi 89.

Amen  304.

Annavidua 129.

A n n a s 139.

Angelorum  ministerium circa
animas justorum 239.

A n n u n c i a t i o G a b r i e 1 i s 94.

A n t i p a s H e r o d e s 138. 169.

Apostoli;  locus, tempus eorum
eleetionis 29. — missionis 35;
171. — prohibentes hominem eji-
cere daemones nomine Jesu 49. —
eorum contentio de primatu 272.

— eorum persecutiones et vitae
perieula 277.

Apparitiones Jesu  r e d i-
vi  vi:  Mariae Magd. ad sepul-
clirum die resurrectionis 65. —
Simoni Petro 299. — duobus di-
scipulis Emauntem petentibus
tempore pomeridiano die resur¬
rectionis 292. — apostolis die re-
surreetionis, Thoma absente 299.

— apostolis Hierosolymae die
ascensionis 66; 303.

A r c h e 1 a u s 259.

A s, ejus valor 59.

AscensioChristi  in coelum 69.
304.

Assiduitas  p r e c u m 250.

Augustus  C a e s a r;  ejus de-
cretum 116. — ejus mors 137. —
cur C a e s a r dictus, cur A u -
g u s t u s 116.

A v a r i t i a 197.

A v e, qualis salutatio, quid signi-
ficet 95.

Azyma. azymorum festum
60. 270.

13 .

Baptismus Joannis  20.140.

— baptismus Jesu  20. — bap¬
tismus christianus 67.

Bat  233.

Beelzebub 30.

Benedictio  parvulorum 54. 255.

iJenedietus,  canticum Zaeha-
riae 110.

B e t h a n i a 183. 212. 303.

B e t b 1 e h e m 119.

Brachylogia  259.

B y s s u s 238

C.

C a i p h a s 139.

Canticum  Z a c h a r i a e 110.

0 a p h a r n a u m 30.

Carmen Mariae  102.

Census  Q u i r i n i i 117.

C h a n a n a e a m u 1 i e r 39.

C h u z a 169.

C i b a t i o miraculosa  prima 36.
— altera 41.

Circumcisio  108.

C o e n a paschalis  — e u c h a -
r i s t i a e institutio 271.

C o g n a t i o spiritualis pluris aesti-
matur, quam corporaiis 189. 221.

Consolatio IsraSl  126.

Contemplativa vita  185.

Contritio perfecta,  ejus
visl66. — contritio filii prodigi 228.

C o r u s 233.

D.

Uaemonum  testimonium Christus
respuit 23. — rabies daemonis 24.

David  typus Christi, regnum ejus
typus ecclesiae 97. 119. — ejus
filius Messias 58. 265.

D e n a r i u s 59.

D i v i t i a e iniquae, injustae 234. —
alienum, homo eorum admini¬
strator 235. — earum perieula
54. 255.

E.

E 1 e c t i 252.

Elias  dicitur Joannes 91.

E 1 i s a b e t h, quid significet 87.

E m a u s 292.

Ephpheta 40.

Eucharistiae  institutio 271.

Evangelium 19.

E x c i d i u m Hierosoljmae
typus judicii extremi 249. 267.

F.

Fides Mariae 101.

F i d e i constantia 195. — fldei vir-
tus 242. — est donum Dei 243.

— fides debet virtutibus ornata
esse 160.

F i d u c i a in Deum 169.

F i 1 i u s h o m i n i s 43.

F i 1 i i t o n i t r u i 29. — lueis,
hujus saeculi 233.

G.

Gabriel,  quid significet 93. —
annunciat Zachariae filium 89. —
mittitur ad Mariam 94.

G a d a r a 34.

Galilaei  o o c i s i a Pilato 207.

Gazophylacium  58.

G e h e n n a 196. 239.

Genealogia Jesu  142.

Gennesareth  151.

G e r a s e n i 170.

Gethsemani  62. 279.

(T r a t i a e gratis datae 49. 68.

H.

H a d e s 239.

Hebron 100.

H e r o d e s M a g n u s 86 259.

Herodes Antipas  138. 284,

— a Christo vulpes dictus 214.
decollavit Joannem B. 36,

II e r o d i a s 36.

Hierosolyma,  ejus redemptio
129. — itinera ad festa 131. —
Jesu facies euntis Hierosoly-
mam 175. — dolenter acclamat
urbi 262. — ejus ingressus so-
lemnis in urbem 55. 261. —
praedicit urbis et templi exci-
dium 59. 266.

11 u m i 1 i t a s 99. 125. 243. 254.

J-

Jacobus et Joannes  filii to-
nitrui 29.

J a i r u s 34. 171.

J e j u n i a privata 27. 155.

J e r i c h o 258.

J e s u s Christus,  significatio
horum nominum 96. — est

Filius Dei 97. — ejus incarnatio

99. — nativitas 116. — circum-
cisio et oblatio in templo 124.

— est lumen ad illuminationem
gentilium et gloria populi Israel
127. — ejus profectus in sapien-
tia et gratia 134. — ipse duo-
dennis in templo 131. — ejus
baptismus 20. 142. — ejus ge¬
nealogia 142. — erat 30 annos
natus, cum inciperet futigi mu-
nere Messiano 143. — ejus ten-
tatio 21. 143. —• ejus unctio per
Spiritum s. 146. — ejus solemnis
in urbem Hierosolymam ingres¬
sus 55. 261. — dolet tristem ur¬
bis sortem futuram 262. -— altera
vice e templo pellit negotiatores
55. 263. — respondet ad cjuaesti-
onem de potesiate ipsius 56. 264.

— solvit quaestionem de censu
Caesari dando 57. 264. — dat
responsum Sadducaeis 57. 265.

— ejus quaestio de Messia. Da-
vidis filio 58. 265. — dicit acer-
bam in pharisaeos et legisperitos
orationem 58. 266. — praedicit
Hierosolymae et templi excidium
59. 266. — adhortatur ad vigilan-
tiam 61. 269. — ungitur Betha-
niae 61. — proditur a Juda 61.
270. — ejus ingressus in hortum
Gethsemani 62. 279. — ejus ago-
nia 280. — ejus comprehensio
62. 282. — ejus vexatio et aecu-
satio 62. 282. — Petri negatio
62. 282. — ipse coram Pilato 63.

283. — coram Herode Antipa

284. — ejus crucifmo et mors
64. 286. — ejus sepultura 64. 290.

— ejus resurrectio 65. 291. — ejus
apparitiones 65. 291. 299. 303. —
ejus ascensio 301.

I g n i s, quem Cbristus in terram
misit 204. — ignis gehennae
51. 240.

Infernus,  gehenna 239.

Joannes  B a p t., annunciatio con-
ceptionis ejus 86. — jam in utero
matris sanctiflcatus 90. 100. -
ejus nativitas et circumcisio 107.

— ejus praedicatio et baptismus
140. •— ejus legatio ad Christum
162. — ejus captivitas et nex
35. 172.

Josephus  pater Ghristi, quo
sensu 127.

J u 1 i a s, Bethsaida 42.

Juvenis dives  54, 255.

L.

Latrones cum Christo cruci-
fixi 287.

L a z a r u s 238.

Lep rosi sanati  245.

L e p t o n 59.

L e v i t a e 182.

Liber  v i t a e 180.

Limbuš  P a t r u m 239.

Loti  u x o r 249.

Lucas  70. seqq.

Lurnbi praecingendi et
lucernae acceiiden-
d a e 200.

L y s a n i a s 138.

M.

M a g d a 1 a 168.

Magdalena Maria est eadem
oum Maria, sorore Marthae et
Lazari atque cum peccatrice 168.

M a g n i f i c a t. carmen Mariael02.

M a m m o n a 234.

M a r c u s 1 seqq.

Maria,  quid significet 94.

Maria, mater  C h r i s t i, erat
familiae haeres 119. — gratia
plena 95. — ante connubium
emisit votum perpetuae virgini-
tatis 98. — ejus humilitas 99.125.

— erat Deipara, mater Dei. 99.
101. — cur Elisabetham visit 100.

— laudes Mariae ab Elisabetha
datae 101. — virgo etiam post
partum 125. — cur purifieari vo-
iuerit 125. — ipsa mater dolo-
rosa 128. -— a muliere laudibus
extollitur 188.

Maria  M a g d a 1 e n a est eadem
cum Maria, sorore Marthae et
Lazari atque cum peccatrice 168.

Matronae piae  Christum in
Calvariam comitantes 286. 290.

Militia coelestis  122.

Mina  259.

Miracula Christi;  sanatio
manus aridae 28. - tempestas
sedata 34. 170. — daemoniaci
Gadareni sanatio 34. 170. — sa¬
natio socrus Petri 25. 150. — mu-
lieris sanguine fluentis et. Jairi
filiae ad vitam revocalio 34. 171.

— turbae miraculosa-mibatio 36.
172. — Christi ambulatio super
mare 36. — sanationes aegroto-
rum 37. — mulieris Chananaeae

filiae sanatio 39. — hominis surdi
et muli 39. — altera cibalio mi-
raculosa 41 — sanatio caeci ad
Bethsaidam 42. — hominis luna-
tici 45. 172. — prodigiosus pis-
catus 150. — sanatio viri leprosi
26. 153. — paralytici 26. 154. —
servi centurionis 160. — filii vi-
duae Naimiticae a morte susci-
tatio 161. — sanatio daemoniaci
muti 188. — mulieris sabbato 210.
-• hydropici 216. -■ decem lepro-
sorum 245. — caeci in vicinia
Jerichuntis 55. 255.

M e s s i s apud Judaeos, primitiarum
oblatio 156.

M i 1 i t e s instruuntur a Joanne B. 141.

Misericordia  Dei  106. —
Jesu 160. seqq. 163.

Moses  et p r op  h e t a e 241.

Mulieres piae  Christum ad
Calvariam sequentes 286. 290.

N.

N a i m 161.

N a z ar et h 144. 149. — Christus
bis ibi contemnitur 35. 144.

Nomen Jesu,  e.jus nomine dae-
mones ejicere 49. 173.

No mina  a p o s t o 1 o r u ni
scripta in c o e 1 o 180.

N u b e s — symbolum 98.

N u m m u 1 a r i i 260.

O.

Olivarum mons  261. 303.

Oper  um  b ono  rum  ineritum
244. — opera fidei 167.

O r a t i o 185. — ejus assiduitas et
vis 186. — vera oratio 253.

O r a t i o n i s horae  Judaeorum
253.

Oratio montana  157.

O r c u s 239.

P.

Parabolae:  seminis diverse jacti
31. 169. — seminis terrae foe-
cunditati commissi 32. — grani
sinapis et fermenti 33. 211. —
servi fidelis- 202. — ficus 209. —
convivii 219. — turris aedifican-
dae 221. — regis bellum medi-
tantis 222. — ovis perditae 224.
— drachmae amissae 225. — filii
prodigi 225. — villici iniqui 231.
divitis et Lazari 235. — servi de

agro colendo regressi 243. — ju-
dicis iraprobi 251. — pharisaei
et portitoris 263. — decem mi-
narum servis creditarum 258. —
vinitorum 57. 264.

Paradisus  239. 288.

P a s c h a 60. 270.

Pastor bonus  — Christus 225.

Petrus;  ejus testimonium de Chri-
sto 43. — ejus interrogatio de
praemio paupertatis evangelicae
255. — ejus constantia in fide,
infallibilitas etprimatus274. seqq.
— ejus negatio 276. 282.

Pharisaei  murmurant, quod
Christus cum peccatoribus ver-
setur 154. 164. 223. 257. — eo-
rum interrogatio, cur discipuli
ejus non jejunent 27. 155. — in-
surgunt in Christum, quodsabbato
aegrotos curaret. — eorum falsa
legis interpretatio 28.155. 217. —
aOhristo castigatur abusus eorum
circa instituta majorum 37. —
eorum ambitio, superbia 218. 254.
—• vae maledictionis intentat eis
Christus ob eorum hypocrisin.
avaritiam aliaque scelera 191.
236. — biasphemant, Christum
Beelzebulem habere ejuspue ope
daemones ejicere 30.188. — sig-
num postulant 41. 189. — Chri¬
stus apud pharisaeos convivatur
163. 191. 216.

Poenitentia  necessaria 140. —
p o e n a e eorum, qui non ege-
rint poenitentiam 208. seqq.

Pontius Pilatus  138.

Potestas miraculorum,
gratia gratis data 180.

Primogenitus Christus,
quo sensu 120.

Proximus  noster — quivis homo
183.

Purificatio Mariae  125.

Q.

Q u a d r a n s, quanti valeat 59.

R.

R a b b o n i 55.

Reditus Christi  ad judicium
extremum 249.

R e g n u m C h r i s t i — non ve¬
nit cum praevio apparatu et
pompa 246.

Resurrectio Christi  65.
291. — justorum 219.

S.

S a b b a t o discipuli Christi s p i-
c a s vellentes 28. 155.

Sabbatum secundo-pri-
m u m 155.

S a 1 — ejus significatio 53. 223.

S a Iva tor Christus, Deus Pa¬
ter 103.

Samaritani  246.

Sapientia  Dei  incarnata 194.

S a r e p t a 149.

Satan  274.

Scandala fugienda  49. —
eorum gravitas et poenae 241.

S c h e o 1 239.

Seniores plebis  283.

S e r p e n t e s et scorpiones  179.

Sidon  39. 149.

Sign  a temporum 208.

Siloe  turris  208.

Simon Petrus  150. — Simon
pharisaeus  163. — Simon
Cyrenaeus 64. Symeo  n senex
125.

Soliš obscuratio  moriente Chri-
. sto 288.

S piritu s Christi  176.

Stola  229.

Sudor Christi sanguineus
281.

Synedrium  283.

T.

Tempus visitationis  263.

Tiberius  ab  Augusto adoptatus 138.
— quando coeperit imperare 137.

Transfiguratio Christi  43. 172.

Tyrus  149.

V.

Vidua Anna  in templo 129. —
viduae pauperis  donum 59.
266. - vidua Sareptana  149.
— Naimitica  161.

Vigilantia  60. 200. 269.

Villicus et villicatio  232.

Vita activa et eontemplativa
185.

Z.

Zacharias,  quid significet? erat
simplex sacerdos 86.

Zachaeus  256. — erat Judaeus 258.

Evangelium

luni SiliU«

Prolegomena.

§• i.

De s. Marci persona et vita.

ecundum in canone Evangelium tanquam auctori ad-
scribitur Marco,  qui in s. Scriptura N. T. vocatur
mox: Joannes Marcu  s (Act. 12, 12. 25; 15, 37.),
x nomine .Judaico: Joannes  (Act. 13, 5. 13.), mox
rm: Marcus  (Act. 15, 39.). Fuit filius Mariae,  mu-
lieris hierosolymitanae, in cujus domu Christiani cultus
divini causa convenire solebant (Act. 12, 12.), et, in quam domum
s. Pet rus statim, poslquam ab angelo e carcere liberatus est,
se contulit; fuit simul consobrinus Barnab  a e (Col. 4, 10.),
hinc probabiliter ex genere le vitico.  Quum Paulus et Bar¬
nab  as,  allatis Hierosolymam eleemosynis, Antiochiam  reversi
essent., Joannein Marcum  secum sumserunt. (Act. 12, 25.), et
in primo itinere apostolico eum in ministerio habuerunt, cum
Antiochia  profecti essent in insulam C y pr um et in Asi a m
minorem; sed Pergae  in Pamphilia secedens ab eis, reversus
est Hierosolymam  (Acl 13, 5. 13.); quare s. Paulus eum in
altero suo itinere socium habere noluit, quo factum est, ut
etiam Barnabas discederet a Paulo, et assumpto Marco navigaret
in insulam Cy pr u m. (Act,. 13, 13 ; 15, 36.), dum Paulus cum
Sila  profecius est in Ciliciam.  Sed dissensio illa mox com-
posita est. Nam cum Paulus in pri m is vinculis Romae esset,

1

2

Prolegomena.

adjutorem secum habuit Marcu  m (Col. 4, 10. Philem. v. 24.);
in secundis  vero vinculis paulo ante mortem suam rogavit.
Timotheum  (2 Tim. 4, 11.), qui Ephesi  tune temporis com-
morabatur, ut Marcum,  utilem šibi ad ministerium (scil. Evangelii)
secum adduceref. — Sed Marcum efiam Petri  socium fuisse,
innuit ipsa s. Scriptura; nam apostolus Petrus,  quum Baby-
lone  (i. e. Romae) priorem suam epistolam cbristianis Asiaticis
scriberet, Marcum  secum habuit; quia vero illum nominat
filium suum  (scil. spiritualem, utpote per baptismum ab eo
genitum) atque ejus salutationes  christianis illis transmittit
(1 Petr. 5, 13.), jure concluditur, Marcum areto vinculo spirituali
cum Petro fuisse conjunctum ejusque in itineribus apostolicis
socium. — Praeter ea, quae de Marco e N. T. libris scimus,
seriptores ecclesiastici plura, sed vix quidquam certi, de eo
nobis tradunt. — Eum fuisse e nUmero  72 discipulorum,
asserit. qnidem Epiphanius,  sed antiquiores Patres, secuti
Papiam,  qui dicit, Marcum nunquam Dominum audivisse aut
secutum esse (Euseb. H. E. 111. 39.), huic aperle contradicunt.
— S. Clemens Alex.  (apud Euseb. H. E. VI. 14.) disertis verbis
dicit, Marcum per longius tempus s. Petri  discipulum fuisse;
id ipsum efiam reliqui Patres satis innuunt, quum interpretem
Petri eum fuisse narrant, qua expressione juxta s. Hi erony-
mum  (prolegom. in evang. Matth.) dicere voluerunt, illum ea,
quae Petrum praedicantem audierat, literis mandasse. — An
jam Petri  socius fuerit., quum ille, ut traditio fert, a. 42. Ro¬
mam veniret,  certo dici non potest; verisimilius (uti Cornely
pulat) Petro se adjunxerat, postquam e secundo suo itinere cum
Barnaba Cyprum suscepto, Antiocbiam (Act. 15, 39) reversus esl,
alque Petri socius per decem illos annos fuit., qui a secundo
Pauli itinere apostolico usque ad ejusdem primum in urbem
Romam adventom effluxerunt.. — Eusebius  (Hist.. E. II. 16.)
et H i e r o n y m u s (de vir. ill. 8.) tradunt, ab eo Al e x a n d r i n a m
ecclesiam fundatam esse. Quo anno  id faetum sit, aut quo
anno mors aut martyrium  ejus contigerit., nihil certi dici
potest. — Ecclesia rom. s. Marcum martyribus  adnumerat
ipsiusque festum celebrat. 25. Aprilis.

Nonnulli, Baroni  um  (annal. ad a. 45.) secuti, volunt
duos  distinguere Marcos, quorum alter Joannes M are us,

Prolegomena.

8

Mariae hierosolymitanae fllius et Barnabae  consobrinus,
Pauli  socius fuerit; alter vero M ar c us, discipulus Petri et
Evangelii  auctor. — Sed in s. Scriptura  prorsus nil in-
venit.ur, quod duos postularet Marcos; potius contrarium docet
s. Lucas,  quum virum, quem (Act. 15,37.) vocat. Joannem,
cognomine Marcum,  statim sequente v. 39. simpliciter nominat
Marcu m; et Joannes  M are  us,  quem saepe multumque cum
Barnaba  conversatum esse ex Actibus apost. (12, 25; 13, 14;
15,37.) edocemur, a s. Paulo simpliciter appellatur Marcu  s,
adnexis verbis: consobrinus Barnabae  (Col. 4, 10.). — Qui
duos Marcos distinguunt, praecipuum argumentum inde petunt,
quia plurimi Patres  auetorem secundi  Evangelii tantum
Petri,  rarissime aulem Pauli  discipulum nominarunt. Cur
Patres Marcum plerumque Petri  discipulum dicerent,, causa est,
quia ita docere volebant, s. Marcum ea, quae in Evangelio narrat,
a Petro hausisse. Quum s. Hieronymus et Victor Antio-
chenus  (saec. 4.), quos celeberrimi interpretes graeci: Oecu-
menius, Theophylactus et Euthymius  sequuntur, disertis
verbis identitatem  asserunt, ideo praeferenda est sentent.ia,
quae statuit, Joannem Marcum et Marcum  esse unam
eandemque personam. 1 )

§. 2 .

Quibus lectoribus seripserit Marcus.

Ant.iqui Patres et seriptores ecclesiastici teslantur, s. Marcum
Borna e et romanis christianis  Evangelium suum seripsisse.
Sic s. Clemens Alex.  in duobus locis 2 j refert., Marcum a
multis Romae  rogatum, ut, quae a Petro  praedicata erant,
conscriberet, composuisse Evangelium et rogantibus Iradidisse.
— Idem teslantur s. Ephraemus Syrus  (Evang. concord. ex-
positio), Epiphanius  (haer. 51.) et s. Hieronymus  (de viris
illustr. c. 8.), qui seribit: »Marcus, discipulus et interpres Petri,
rogatus Romae a fratribus, breve seripsit Evangelium.« — Tra-

Conf. GorneIy introd. in N. T. libros pag. 81 seq.
a ) Adumbrat. in 1. Petr. epist. et apud Eusebium hist. ecel. VI. 14.

1 *

4

Prolegomena.

ditio haec firmatur ipsa libri indole, quae ostendit, evangelium
destinatum esse ethnico-christianis. Nam

1. oceummt interpretationes graecae vocum hebraica-
rum et aramaicarum (3, 17; 5, 41; 7, 11. 34; 10, 46; 14, 36;
15, 22. 34.). Porro

2. explicationes eorum, quae Judaeorum propria erant,
et quae ipsorum regionem, moreš et ritus, praesertim attin-
gebant (1, 5. 9. 44; 2, 18; 7, 2—4. 11; 14, 12 ; 15, 42.); contra
vero s. auctor omittit pleraque, quae in Judaeis, maxime
pharisaeis, sive a Joanne Bapt, sive a Cliristo reprehenduntur
(cf. Marc. 1, 4. et Matth. 3, 7. seqq., Matth. 8, 11. seq.; 12, 38.
seq.; 23, 1.).

3. Omittit dein illa a Matthaeo relala, quae ethnieis
offensioni esse possent et sine ullo doctrinae detrimento omitti
poterant (Marc. 6, 8. coli. Matth. 10, 5; Marc. 10, 12. coli, Matth.
19, 9.; aut Matth. 15, 24; 24, 9.).

4. Occurrunt in hoc Evangelio latinismi, qui in aliis
Evangeliis non leguntur. Sic solus Marcus eum, quem alii N. T.
scriptores appellant r/.OTovvap/^?, nominat •/.svcuptuv, centurionem
(15, 39. 44. 45.); ita etiam lectoribus suis explicat, quanti XeitTa
3-jo valeant, dum comparatione facta cum numo romano dicit
(12, 42.): 'i  šgt!  •/.oopav'?)<; (quod est quadrans). Aliae voces la-
tinae, uti Sijvaptov, -/.vjvgo;,  »pavovoTcparuiptov, <ppor(eAXouv, etiam
apud alios evangelistas leguntur, sed in Marci Evangelio illae
voces multo sunt frequentiores.

5. Pilatus (ejusque munus) lectoribus notus supponitur
(15, 1.); Simon Cyrenaeus vocatur pater Alexandri et Rufi
(15, 21.), sine dubio ideo, quod hic Rufus idem  sit, quem
s. Paul  us  in epistola ad Romanos  (16, 13.) ceu electum a
Domino salutat., hinc Roman  is  cognitus esse debebat.

6. Tandem occurrunt perpauca  V. T. citata (1,2.3; 15,28.).

§• 3.

Consilium s. Marci in exaran(lo Evangelio.

Ecclesia primitiva Romana,  ut.pote fundata a Petro
apost.olo, qui per eminentiam erat apostolus circumcisionis
(i. e. Judaeorum), ab initio constabat ex J u d a e o - c h r i s t i a n i s.

t

Prolegomena. 5

Ast absque dubio Romae magnus etiam erat numerus pr Ose¬
lja to  rum  Judaicorun, qui testantibus Actibus apost. (13, 43. 50;
16, 14; 17, 4. 17; 18, 7.) magis proni erant. ad fidem Christi
recipiendam, quam Judaei. — Dum Judaeis,  qui ab infantia
Messiam  exspectabant, demonstrandum erat, Jesum Naza-
rethanum  esse Messiam  per prophetas V. T. promissum, —
proselytis  Judaicis, uti et ethnicis, qui aut nullam aut ob-
scurain Messiae ideam habebant, ut citius ad fidem Christi
amplectendam adducerentur. demonstrandum erat, .lesu m
esse Filium illius Dei,  quem proselyti jam unicum cole-
banl, atque dominio ejus omnes potestates, etiam daemones
subjacere.

Quum teste traditione s. Marcus, diseipulus s. Petri, literis
mandasset praedicationem s. Petri,  ita ut Evangelium s. Marci
nil aliud sit., nisi Evangelium a Petro praedicatum, ideo recte
statuitur, s. Marcu  m in exarando Evangelio idein  habuisse
consilium, ac s. Petrum, nimirum demonstrandi, Jesum ess^b
Filium Dei;  unde sequitur, consilium ejus fuisse dogma¬
tičnim  — Id confirmat ipsa Evangelij indoles.

Evangelista incipit. Flvangelium suum a verbis: Initium
Evangelij lesu Christi, Filii Dei,  quibus verbis innuit,
se velle probare divi  nam  Jesu naturam. Ut bane veritatem
demonstraret, ideo in exarando Evangelio magis versatur in
faetis et miraculis,  quam in dict.is  Jesu referendis; qua-
propter praetermissa infantiae  Christi historia, incipit evan¬
gelista opus suum

1. a praedicatione Joannis Bapt. et Christi baptismo
(1, 1 — 11.), quippe quum in baptismo Christi Deus  ipse solemni
modo Jesum declararet Filium  suum dilectum. Dein

3. brevissime indicata historia j ej unii et tentationis,
transit ad mira cula,  quae omnia,  etiam pl ura a reliquis
e vangelislis non relala, enarral, e x c e p t i s quatuor,  quae
Matthaeus liabet (nimirum sanationem pu eri centu¬
rion  i s,  Matth. 8, 5—13; duorum  c a e c o r u m et d a e -
in o n i a c i m u t i,  Matth. 9, 27—34; et historiam s t a t e r i s
in ore piscis invenli, ..Matth. 17, 24—27.), quae miracula vero
exactius  narrat, additis nimirum vel nominibus  sana-
torum, vel aliis loči  aut t e m p o r i s circumstantiis.

*

6 Prolegomena.

3. Longiores Christi sermones,  sive ad apostolos, sive
ad iurbas habitos, 1'ere omnes aut silenlio praetermittit, aut
paucis verbis attingit.

4. In fine Elvangelii enarral rniraculum resurrectionis,
qua Christus m or tis dom i nato  rem  sese ostendit (16,5 — 14.),
et dein enumerat sign  a (miracula), quae credentes in Ghri-
stum secutura sint (16, 17 — 18.); ideo etiam Evangelium Marci
ab interpretibus (Aberle Einl.) vocatur Evangelium miraculo-
r u m Domini. ')

§• 4 .

Argumentum et dispositio Evangelii atque scri-
focndi modus s. Marci.

Evangelium s. Marci ralione habita argumenti apte dispesci
p^test in prooemium et tres partes.

In prooemio  (1, 1—13.) statim ab initio (1, 1.) verbis:
initium Evangelii Jesu Christi, Filii Dei,
s. auctor thema suum indicat, scil. se velle probare, J e s u m
esse Kili um Dei,  qui jam a Joanne Bapt. hominibus annun-
ciatus, in baptismo autem solemni modo ab ipso Deo Filius
dilectus declaratus, et post victoriam de satana in tentatione
reportatam, angelorum ministerio fruitus erat.

I. In parte p r i m a (1, 14—9, 50.) describit evangelista,
q u o m o d o Jesus tempore activilatis suae in Galilaea se D e i
Filium  esse demonstraverat; dum enarrat

1. electionem  pri  m o rum  Jesu diseipulorum (apo-
stolorum), et dein varia miracula  a Jesu patrata simulque
diversos effectus,  quos haec prima miracula apud varios
homines produxerant (1, 14 — 3, 35.).

2. Refert, quomodo Christus d u o d e c i m apostolos
ad primam missionem praeparaverat.,  docendo eos para-
bolas de indole regni divini atque magnis miraculis eos in fide
conlirmando (4, 1 — 6, 32.).

>) Conf. Cornely introd. et Schanz Commentar uber das Evang. des
h. Marcus.

Prolegomena.

7

3. Enarrat, quomodo Jesus ultimis mensibus acf.ivitat.is suae
publicae in (lalilaea divinam  suam potestatem variis mira-
c u I i s magis magisque manifestaverat (6, 33 — 9, 50.).

II.  In parte seču  n d a (c. 10 — 13.) s. evangelista versatur
in tradenda d o c t. rina et. enarrandis eventibus  ex
illo tempore, quo Christus cum discipulis suis, i t. e r h i e ro¬
so 1 y m i I a n u m faciens per Peraeam in Judaeam, illos docuerit
usque ad solemnem in urbem Hierosolymarn ingressum (c. 10.).

Dein enarrat solemnem  Christi in urbem H i e r o s o -
1 y m a m ingressum, f i c u 1 n e a e maledictionem,
lempli purgationem,  d i sp  u t a t i o n e s cum pharisaeis
et Sadducaeis, sermonem  Christi p r o p h e t i c u m de ex-
cidio urbis et de judicio extremo (c. 11—13.).

III. Pars tertia  (c. 14 — 161) agit.de Christi p a s s i o n e,
resurrectione et ascensione  in coelum, quae eum
verum esse Deum demonstrant.

Quod attinet, ad s c r i b e n d i m o d u m , s. Marcus in
singulis factis oonjungendis accuratius sequitur o r d i n e m cliro-
nologicum, quam Matthaeus, ideoque propius accedit. ad Lučam.
Quum autem Marcus saepe minutas quasdam loči (4,1. 38; 6, 38.),
tem p o ris (1, 32. 35; 4, 35; 11, 11.) et personarum
(1, 20. 28; 10, 46.) circumstantias majore cum accuratione affert.
superat non solum Matthaeum, sed saepe eliam ipsum Lučam;
imo narrationes ejus saepe tantam repraesentant vividitatem, ac
si a teste oculato essent factae.*)

§• 5.

Quibus fontibus s. Marcus usus fuerit.

Quum teste Papia  (Euseb. Hist. eccl. III. 39.) s. Marcus
non esset praesens testis eorum, quae in Evangelio suo narrat.,
utique aliunde illa haurire debebat,. Unanimiter testantur anl.iqui,
uti; P a p i a s (apud Euseb. 1 c.), I r e n a e u s (adv. haer. III. 1 .),
Tertullianus  (adv. Marc. IV. 5.), Origenes  (in Matth.
lom. I. apud Euseb. Hist. eccl. VI. 25.), E u s e b i u s (Hist. eccl.

q Conf. Cornely p. 90. et Kaulen Einl. p. 410.

8

Prolegomena.

VI. 14.)  et  Hieronymus (de vir. illust. c. 1.), Marcum ea, quae
in Evangelio refert, hausisse e praedicationibus s. Petri  apo¬
stoli. Nam qubtiescunque ab iis Evangelium Marci  coinine •
moratur, simul additur adnotatio, Marcum fuisse discipulum
et interpretem Petri.  — Praeprimis autem id clare testatur
s. Clemens  Alex., qui in duobus locis (coli. §. 2.) dicit,
Marcum a multis Romae rogatum, ut, quae a Petro praedicata
erant, conseriberet,, composuisse Evangelium et rogantibus tra-
didisse.

Haec antiquorum traditio admodum verisimilior redditur,
partim eo, quod ipse P etru  s Marcum vocat filium  eumque
itinerum habuit c o mi tem (conf. §. L); partim eo, quod Evan¬
gelium suum incipit a pubiico praecursoris J o a n n i s B a p t.
p r o d i t u atque prosequitur usque ad Christi  a s c e n s i -
o n e m in coelum, qua re Evangelium boe eodem modo dispo-
situm est, quo s. Petrus praedicationem suam incepit atque
linivit (coli. Act. 1, 22.), — Porro in hoc Evangelio plura adsunt,
quae ad P e trum  spectant, et in reliquis Evangeliis non
leguntur (uti 1, 36. 87; 13, 3; 16, 7.). — Si quaedam d e s u n t
in hoc Evangelio, quae in reliquis inveniuntur, uti: narratio
de Petri ambulatione super  a q u a s (cf. Marc. 6, 49.
coli. cum Matih. 14, 28. 31.); de p r o m i s s i o n e et colla-
tione p rim at us Petri  (Marc. 8, 29. coli. cum Matth. 16,
17—19. et Joan. 20, 15 — 17.); de Petri mirabili pisca-
tione  (coli. Luc. 5, 1—11.); de Christi mandato, confir-
m a n d i fratres  (Marc. 14,26—32. coli. cum Luc. 22, 31. seqq.),
id non obstat nostrae sententiae, quia Petrus, uti antiqui jam
observant., humilitate ductus, haec in publicis praedicationibus
suis et in colloquiis privatis retieuit, utpote quum ipsi ea
summae laudi essent. E contra vero alia fusius  enarrat,
quae Petro v i t u p e r i o esse videntur; v. c. reprehen-
sionem  Petri, quum Christum a subeunda passione averlere
conaretur (8, 32. 33.), ejus tri nae n e g a t i o n i s praedicti-
onem (14, 30.) atque t r i n a m ejus negationem,  quam
fusius et accuratius refert, quam reliqui evangelistae (14, 66—72.).
Inde ergo elucet, Marcum ita seripsisse, sicut a magistro Petro
didicerat.

Prolegomena.

9

§ 6 .

Qua lingua scripserit s. Marcus.

Quam antiqui Patres (coli. §. 2.) testentur, s. Marcum
R o m a e scripsisse atque R o m a n i s Evangelium suum desti-
nasse, nonnulli B aro n i u m (Annal. eccl. ad a. 45. n. 39.) secuti,
concludere voluerunt., Marcum Evangelium lati  ne  scripsisse;
ad quam sententiam confirmandam sequentes proferunt rationes:

1. Subscriptiones  versionis P e s c h i I o et nonnullo-
rurn codicum  graecorum (9. 10. 160. 161) asserunt, Marcum
Evangelium Romae 1 a t i n e conscripsisse.

2. Antiqui Marcum vocant Petri i nt e r p ret e m,

3. Ro man is lectoribus christianis, quibus Evangelium
boe destinatum erat, lingua lati  na  erat vernacula,

4. C o d e x Venetus et fragmentu m Pragense,
autographum s. Marci, 1 a t i n e seripta sunt.

Ast argumenta allata nullius esse ponderis, facile probatur:

Ad 1.) Subscriptio versionis P esc hi to habet: »Annun-
ciatio Marci, quam praedicavit romane  in urbe Roma«;
quae verba nonnulli, vocem: romane  sumentes significatu:
lati  n e,  intelligunt de la ti na Marci praedicatione:
dum alii, quia tempore apostolorum longe majori Romanorum
parli lingua graeca  cognita erat, verba illa exponunt de graeca
Evangelii exaralione. — Ouod vero ad subscriptiones reliquorum
codicum attinet, illae ortae sunt ex conclusione erronea:
Marcus seripsil Romae, ergo latine. Sed danlur plurimorum codi¬
cum subscriptiones, quae graece Marcum scripsisse teslantur.

Ad 2 ) Marcus poterat vocari i n t e r p r e s Petri, quatenus
praedicationem Petri literis consignavit.

Ad 3.) Longe majori Romanorum parti lingua graeca
apostolorum tempore cognita erat; testantur id seripta Romanis
destinata, quae graeca lingua eranl exarala, uti epistola s. Pauli
et s. Ignalii  M. ad Romanos, graece seripta; hinc eliam
Evangelium s. Marci, Romanis destinatum, graece seribi potuit.

Ad 4.) C o d e x Venetus, uti f r a g m e n t u m Pra¬
gense, non est autographum  s. Marci, sed est pars
codicis Forojuliensis  (prius Aquileiensis), a quo codice
jam Aquileiae pars Evangelii Marci (12, 6—16, 20.) decerpta et

10

Prolegomena.

a Garolo IV. imperatore ecclesiae Pragensi donata est. Quum
jam codex Venetus  (seu Forojuliensis), uti et fragmentum
Pragense Vulgatam. lati  nam  versionem s. Hieronymi continel,
elucet., utrumque monumentum ante saec. V. soribi non potuisse;
hinc etiam s. Marci autographon esse non posse. 1 ) — Addi etiam
potešinullum  unquam Patrem de hujus Evangelii lati  na
originali lingua loculum esse, praecipuos autem Patres latinos,
s. A u g u s t i n u m (de consensu Evang.) et s. H i e r o n y m u m
(ad Damas. praefat. in Evang.) disertis verbis graecam  ejus
originem testari.

§• 7.

Ubi et quan<lo scripserit s. Marcus.

Ex testimoniis antiquissimorum Patrum et scriptorum eccle-
siasticorum, uti: Irenaei, Clementis  Alex., s. Ephraemi,
Epiphanii, Hieronymi  (coli. §. 2.) scimus, s. Marcum
R o m a e Flvangelium scripsisse — Quod vero attinet ad
t e m p u s, quo s. Marcus scripserit, nihil certi nobis traditum
est. — Antiqui: P a p i a s (Euseb. Hist. eccl. III, 39,), C1 e m e n s
A1 e x. (apud Euseb. Hist. eccl. VI. 14. et II. 15.), O r i g e n e s (in
Matth. apud Euseb. Hist. eccl. VI. 25.), E p i p h a n i a s (haer. 51.
1. 2.) et. s. Hieronymus  (de vir. ill.) testantur, s. Marcum
evangelium scripsisse, quum Petrus adhuc v i v e r e t.

.Iuxta testimonia antiquorum: E us e b i i (Hist. eccl. II. 14 — 17.
coli. cum Chronico), H i e r o n y m i (de vir. ill. ad nomen Petri)
et Pauli Orosii  (hist. lib. VII. c. 6.), qui erat coaetaneus
s. Augustini et s. Hieronymi, Petrus Romam venerat sub Clau¬
di  o C a e s a r e; et quidem juxta s. Hieronymum s e c u n d o
anno regni Claudii, verosimiliter (coli. Act. 12, 17.) post libera-
tionern ipsius e carcere a. 42., ad expugnandum Simonem magum
Romam profectus est ibique ecclesiam fundavit. Teste autem
Clemente Alex  (apud Euseb Hist. eccl. VI. 14.) Christiani
romani Marcum rogabant, ut, quae ab aposlolo Petro praedicala
erant, conscriberet, quorum precibus permot.us, Marcus Evan¬
gelium composuit atque rogantibus tradidit. Inde jam colligitur,
Evangelium s. Marci seriptum fuisse anno 42.

‘) Conf. Giintneri introd. iu ss. N. T. libros §. 14. pag. 18.

Prolegomena.

11

Quum vero antiqui: Irenaeus  (adv. haer. III. 1), Ori-
g e n e s (hom 7. in Josuam et Commenlar. in Joan. tom. IV.),
Eusebius  (Hist. eecd. III. 24.), E p i p h a n i u s (haer. 51. 1. 2.),
C h ry sos to mu s (in Matih. hom. 1, 3.), Hieronjmus
(čatal. de vir. ill. c. 3. et. praefat. in Evang. ad Damas.). et s. Augu-
stinus (de consens. Evang. I. c. 2.) disertis verbis asserunt.,
Matthaeum  inter evangelistas pri m um scripsisse, (quod
etiam s. Gl e m en s Alex.  in loco cit. apud Euseb. VI. 14. in-
directe docet, quum Evangelia, quae genealogias  cont.inent,
ante reliqua scripta esse dicit), ideo statuitur, Marcum post
Matthaeum a. 43. aut 44. evangelium scripsisse — Haec temporis
det.erminatio confirmatur testimonio ant.iquorum: Euseb  ii

(Hist. eccl. III. 24.), G h ry s os to mi (in Matih. hom. I. 3) et
s. Hi erony  mi  (in Matth. Proleg.), qui dicunt, Matthaeum Evan¬
gelium suuui e d i d i s s e . antequam, ut aliis gentibus praedi-
caret, e Palaestina proficisceretur. Quum autem juxt.a antiquorum
quandam traditionem  dispersio apostolorum a. 42. post
Ghristi ascensionem accidit, inde sequitur, Matthaeum  Evan¬
gelium suum a. 42. scripsisse, Marcu  m vero a. 43. aut 44.

Ast huic temporis determinationi adversatur s. Irenaeus,
qui (adv haer. III. 1. coil. Euseb. Hist. eccl. V. 8.) dicit: »M at-
thaeum  inter Hebraeos propria eorum lingua (aialecto) scri-
pturam edidisse Evangelij, cum Pet. rus et Paul us Romae
praedicarent. et ecclesiam fundarent.  post eorum
exitum  (iijcžov) etiam Marcum et Lučam,  Petri et Pauli
discipulos, Evangelia  sua scripto nobis tradidisse.« — Ouum
s. Paul  us a. 62. Komam venisset, nonnulli colligunt, Matthaeum
non poluisse Evangelium scribere ante  a. 62 , imo, quum Ire¬
naeus  de Petri et Pauli praedicalione Romae facta, loquilur,
non ante  a. 67., quo per utriusque apostoli praedicationem el
marl.yrium ecclesia Romana confirmata est.

Ad testimonium s. Irenaei conciiiandum cum reliquis Pa-
tribus nonnulli inlerpretes, quia Irenaeus in illo efTato non annotet,
num a Matthaeo Evangelium exaratum 1'uerit, quum Petrus et
Paulus s i m u 1, an cum successive  Romae praedicarent et ec¬
clesiam fundarent, statuunt, Irenaeum verbis illis noluisse
dicere, Evangelium s. Matthaei exaratum fuisse lempore, quo
Petrus et Paulus sub vitae finem  Romae simul praedicarent

12

Prolegomena.

(a. 66. vel 67 ), sed potius illud intellexisse lempus, quo pri us
(a. 42.) s. Pel rus, et postea,  in prima captivitate Romana,
Paulu  s (a. 62—64.) Romae (ergo uterque intra  annum
42. et 64.) praedicarunt, concludenles inde, Evangelium s. Matthaei
exaratum fuisse intra  illud temporis spatium. ()uo  autem
anno  id factum sit, certo determinari nequit. Probabilis
tamen videtur sententia illorum, qui asserunt, apostolos post
perseeutionem contra se ab Herode  A g r i p p a a. 42. motam
(Act. c. 12. J a c o b u s, frater Joannis occisus, P e t r u s carceri
inclusus) in orbem terrarum esse dispersos, et proinde etiam
Matthaeum,  postquam, uti refert E u s e b i u s (Hist. eccl.
III. 24.) Evangelium suum patria lingua scriptum tradidit, ad
exteros esse transgressum.

Quod vero attinet ad Irenaei verba: post eorum exi-
tum  (SjoSov) etiam Mar c us et Lucas,  Petri et Pauli disci-
puli, Evangelia sua scripto nobis tradiderunt — illi interpretes
asserunt, verba illa non designare utriusque apostoli m o r t e m,
sed eorum discessum ex urbe  (ergo intra a. 42 — 64.).
Quod illa Irenaei verba: post eorum exitum  (p-eva vouvuv
£? 000 v) non possint intelligi de utriusque apostoli m ort e (a. 67.),
elucet ex Actibus apost.  — Quum s. auctor (Act. 28, 30.)
annotet, s. Paulum mansisse per b i e n n i u m in suo con-
duet  o (conductitio hospitio) Romae,  nulla autem in Actibus
occurrit mentio liberationiš  apostoli ex captivitate Romana,
nec f a c t o r u m f a t o r u m q u e ejus ulteriorum, inde cum
s. Hieronymo  reete colligitur, Actus apost. seriptos esse
dur ant e ipsa hac captivitate (a. 63. aut 64.). Quum vero
uterque  s. Lucae liber aretissimo in nexu existit, quippe
quum Lucas Evangelium  nominat p r i m u m s e r m o n e m
(^poi-cov wv ov Act. 1, L), reete statuilur, etiam Evangelium
paululum p r i u s in eadem captivitate scriptum fuisse et quidem
Romae.  Inde vero sequitur, illa Irenaei verba non posse in¬
telligi de utriusque apostoli m o rte,  hinc nec affirmari, Marcum
post Petri et Pauli  m or  tem  Evangelium seripsisse.
— N o n n u 11 i verba Irenaei: post eorum exitum  — de
utriusque apostoli mor te inlelligentes, cum testimonio reli-
quorum Patrum conciliare volunt, asserendo, Marcum seri¬
psisse,  dum Petrus viveret, edidisse  autem Evangelium

Prolegomena.

1  9

lo

post, ejus mortein, — Ast stante hac explicatione Evangelium
s. Marci ultra  20 annos in abscondilo fuisset et post s. Petri
mortein in lucern editum, quod liaud verisimile esse potest.
— C o r n e l y ‘j verba s. Irenaei cum reiicjuis Patribus ita con-
ciliat, ut statuat., textum s. Irenaei esse corruptum.  Graecus
Irenaei t.extus, uti nune legitur, ita sonat : 'O p,ev or, Ma-Aato; sv
zolq  ‘EPpatoi; -nj tSta omastim v.'A  ■yp a 'fO v  egi^vs-ptev Eua-f^fou 5  tou
I lsopou v.ai  tou  HauAou sv cuaYYsA^op.evwv v.a! O-sp.sAiouvTOJV ty;v

’Ey.y,A 7 )ai'av. Meva 3s tt,v toutcov  eljoSov Map/.oc, l  p.a&Y)TY;s xat sp]j.r r
vamjg IIŠTpou v.c/1 ax>~'oq -a.  uto  Hevpou •/.vipucaop.sva šv^paoo)? v;p.iv Trapa-
csSmv.s.  Kal Aouxa? 31, o av.cAouttoi; IlauAou, to uit’  sneivou y.r ( pu(ra 6 p,svov
Eua-fj-ŠAtov iv {3t$Xuj> -/.aTŠfrsTO. 'Eirsrra 'Itoožvvr,?, o p.atb)Tv;<; tou  Kup!ou . , .
y.a! auTcc šcjeSur/.s to EucrpG''' l0V  'Eisgm tv;c  ’Amag 3iaTpi(3wv. — Par-
ticula v.cel a n t e YP*Piv s^ve-ptev, dicit C o r n e 1 y haud a p t e
explicari potest, nisi verba quaedam ex c i d i s s e statuatur, atque
ideo ille ant e particulam -/.a! ob ea, quae de M a r c o etLuca
dicuntur, supplenda esse putat: t  a uit’  auTou -/.^puoGogsva sypa'is (ab
ipso praedicata seri  psi  t), ut ita expriinatur, Mat-
t h a e u m et J o a n n e m s u a m ipsorum praedicationem
literis tradidisse, dum Marcus et Lucas  ea, quae a magistris
suis, Petro et Paul  o,  praedicabantur, seripserint. — Porro
in Irenaei verbis: p-sva os xr,v toutojv  eSoSov, vocem sijooov ille
auetor explicat non de exil,u e vita,  i. e. de Petri et Pauli
m o rt e, sed de apostolorum ex Palaestina profe-
c t i o n e atque in terras dispersione  (pronomen to6twv refe-
rendo ad omnes apostolos,  qui in praecedenti sententia
latina nominantur). Hinc sen s us verborum s, Irenaei esset
sequens: lilo te m pore,  quo primum Petrus  et posl.ea
unacum eo P a u 1 u s Romae praedicabant, atque ecclesiam funda-
bant, M a 11 h a e u s e Palaestina profectus, Evangelium suum
inter Hebraeos seriptum, in aliis terris propagavit. Marcus
autem et Lucas  eodem tempore, i. e. post  apostolorum
dispersionem (p.s-a Se tvjv to6twv šEoSov) Petri et Pauli doctrinam
evangelicam literis consignabant,. — Stante hac explicatione
plenus est, s. Irenaei cum reliquis Palribus consensus.  —
Quia s. Marcus in t'i n e Evangelij (16, 20.) dicit, apostolos pro-

- 1 ) In introd. spec. in Evang. S. Marci pag. 76. et seqq.

14

Prolegomena.

fectos praedicasse ubique  Domino cooperante el sermonem
confirmante, sequentibus signis — Cornely  infert, eo tempore,
cjuo s. Marcus scripsit, Evangelium non tantum in Palaestina
ejusque vici ni a et Romae,  sed etiam in aliis  imperii
Romani partibus esse annunciatum et propagatum. Quum vero
id faclurn est per Pauli et Barnabae  praeconium in pri mo
apostolico itinere lab a. 45 — 49.). ideo slatuit, Evangelium Marci
scriptum esse post  hoc primum iter, ergo a. 50.

§. 8 .

Authentia et integritas Evangelii s. Marci.

Secundum  Evangelium in canone nostro scriptum esse
a M a r c o, s. Petri discipulo et socio, testantur omnes a n t i q u i,
uti P a p i a s, qui (apud Euseb. Hist. eccl. III. 39.), provocans ad
.T o a n n e m p r e s b y t e r u m, dicit: Marcum, Petri interpretem
a Petro praedicata scripsisse; porro Justi nus Mart.  (cujus
discipulus Tat i a n u s scripsit Diatessaron), I r e n a e u s , Ter-
tullianus, Clemens  A 1 ex., Origenes, Eusebius,

11 i e r o n y m u s et subsequi omnes (conf. §. 5.).

Recentiori tempore illud Joannis presbyteri testimonium
(a Papia relat.um) de Marco, Evangelii secundi auctore, a non-
nullis in d u b i u m vocatum est.

Dictint. nimirum, illud scriptum, quod Papias  prae oculis
babuit, or d i n e chronologico  caruisse, quum in nostro
Marci  Evangelio satis aptus ordo  c h r o n o I o g i c u s rite
servatus appareat.; dein in nostro  Evangelio, quamvis Marcus
Petri esset interpres, p e r p a u c a e de Petri  persona inve-
niunlur notitiae; et tandem asserunt, in illo Joannis  testi-
monio referri, Petrum solummodo d o c t r i n a m (iac; v.oana/J.c/.c.
■za mpioc/M  X6yia) praedicasse, nequaquam vero etiam fact.a
Christi, quae in nostro  Evangelio inveniuntur, enarrasse;
unde concludunt, Evangelium, cujus auctoritatem Papias
demonslrare voluit, ali ud fuisse, at.que Euseb i um e r-
rasse,  qui ejus verba de nostro  intellexit Evangelio. —
Ast f u t i 1 i a sunt haec argumenta; nam Papias  vel potius
Joannes presbyter,  minime negat,  ullum in Marci
libro inveniri ordinem; in gene  r e quidem ordinem chro.no-

Prolegomena.

15

logicum sequit,ur, in nonnullis  vero mi rac ali s et s e r-
monibus  Dominicis referendis ab eo deflectit. — Si porro
perpaucae de Petri  persona notitiae in nostro Evangelio
inveniuntur, id inde explicat.ur, quia Petrus m o d e s t i a ductus
de se raro  locutus est (conf. dieta §. 5.). — Tandem illa
d o c tr i n a Petri (8i3asxaXw« et va -/.upioaa 'hojici)  non esse restrin-
genda ad t a 1 e s Petri praedicationes, quibus nulla Christi gesta
immixta faerint, elacet tam ex verbis J o a n n i s presbyteri,
qui dicit, Marcum seripsisse Ta uto tou XptcT0u et irpa/ttšvTa

(dieta  et f a c t a Christi), tum ex communi praedicationis
a p o s t o 1 i c a e indole *), tum ex vocis Ac-pa usu patrist.ico,
juxta quem vox ao-jt«  significat. dieta  et fact.a. 1 2 )

Argumentis hisce ex tern  is  vim addunt argumenta in¬
terna.  Nam Evangelium iis, quae de persona el. vita
Marci  diximus, non tanlum n i 1 con t radie  it,  sed etiam
quaedam in eo inveniuntur, quae eomiti alque interpreti Petri
optime c o n v e n i u n t. Sic v. c. s. Marcus f a c t a et dieta
Petri ita refert, ut h o n o r i Petri consulal, quin veritatem laedat;
et ilerum pleraque omitt.it,  quae Petro majori laudi  sunt,
alia vero f u s i u s narrat, quae vituperio illi esse videntur

(cf. §. 5.).

Quod attinet ad Evangelij hujus integrit atem,  ultiini
d uo d ec im versus (16, 9—20.), cont.inenl.es tres Jesu  re-
suscitati apparitiones, m o n i t a et. p r o m i s s a cum
ascensione  in coelum, a nonnullis Mareo ut auelori abjudi-
cantur. Cont.ra  perieopae hujus authent.iam afferunt primum
argumenta  e x t e r n a. Dicunt:

1. Pericopa haec d e est in codice Vati  ca  n o (B), in
S i n a i t i c o (Aleph), in anliquioribus codicibus a r m e n i c i s,
in duobus aethiopicis,  in uno codice Italae, in uno
a r a b i c o ; in duobus  m i n u s c u 1 i s g r a e c i s (137. 138.)
as ter i sco (signo omissionis, dubitationis) notatur.

2. E u s e b i u s (ad Marin. quaest. I.) dicit: in cunctis
fere exemplaribus  Evangelium Marci terminari verbis:
scopouv x'o v~p (timebant enim). Ha et H i e r o n y m u s (ad

1 )  Conf. Schanz, Commentar liber das Evangelium des h. Marcus, p. 14.

-') Conf. Cornely, introd. spec. in libr. ss. N. T., pag. 23.

16

Prolegotnena.

Hedib. quaest. 3.), Gregorius Nyssenus, V i c t o r An-
tiochenus asserunt, pericopam hanc  deesseinpermultis
exemplaribus; nec Justinus et Clemens Alex.
hujus pericopae faciunt mentionem.

3. Versio syriaca  P h i 1 o x e n i a n a et  codex  g r a e c u s
quidam (L. saec. 8.) adnotant, in aliquibus codicibus Evangelium
Marci a 1 i u m habere fine  m.

Hisce argumenti« externis addunt rationes i n t e r n a s ,
dum dieunt:

1. a versu 9, a 1 i u m seribendi modum incipere;

2. deesse  in hac pericopa styli proprietat.es,  quae
in Evangelio ipso apparent; porro deesse p e r s p i c u i t a t e m et
descriptionis accurationem;

3. supponere  quaedam c o g n i t a , quae a n t e a non
sunt narrata (v. 9. de qua ejecerat septem daemonia), illa autem
non narrantur, quae annunciata  sunt (v. 7. praccedit vos
in Galilaeam, ibi eum videbitis); quin apparitionis Jesu in Gali-
laea mentio fieret; et tandem

4. versum 18. continere apocrypham  relationem (fa-
bulas): »s e r p e n t e s tollentetsi mortiferum quid
biberint, non eis nocebit«.

Attamen his non obstantibus pericopa haec pro authen-
tica  habenda est; nam

ad 1.) o m n e s reliqui codices graeci eam habent.; porro
omnes versiones,  etiam anliquissimae ex saeculo 2. (uti
lati na et syri a ca Peschito),  ex saec. 3. coptica,
ex saec. 4. g o t h i c a et a e t h i o p i c a , quibus duo illi codices
(V a t i c a n u s et S i n a i t i c u s saec. 4. scripti) haud praeferri
possunt.

Ad 2.) Quod attinet Eusebium, Hieronymum,
G r e g o r i u m N y s s., Victorem Antiochenum,  etiam
hi contestantur, pericopam hanc in a 1 i q u i b u s codicibus
graecis adfuisse. A 11 u s i o n e s ad hanc pericopam occurrunt jam
in Hermae Pas tore,  apud J u s t i n u m (Apolog. 1, 45. 39.
46, 50, c. Tryph. 53. 132.), dum discipulus ejus, T a t i a n u s,
integram illam pericopam recepit in suum Diatessaron. — Agno-
scilur porro ab I r e n a e o (adv. haer. III. 10.) atque ejus disci-
pulo, s. H i p p o 1 y t o (de Charism. 1.), ab O r i g e n e, imo et a

Prolegomena.

17

C e 1 s o (contr. Cels. II. 45.). — Inter L a t i n o s praeter H i e r o-
njmnm  nullus unquam Pater de hujus pericopae authentia
dubia movit; inter Orientales et Graecos  sine ulla hae-
sitatione eam allegant s. Jacobus Nisib.  (Sermo I. 13.),
s. Caesarius  (Dial. 4, 193.), Gregorii Nazianzeni  frater,
imo et ipse Gregorius  N y s s. allegat sine ulla haesitatione
locum Marci (16, 19.).

Ad 3.) Si spectetur fin is v. 8.: »et nemini q u i d-
quam dixerunt, timebant enim«,  — manifestum est,
s. Marcum Evangelium non voluisse verbis illis terminare; nam
tacentibus  de ressurrectione testibus, necessario a 1 i i addendi
erant, qui factum resurrectionis annunciarent (v. 10. 13. 14.).
Ergo aut Marcus librum suum imperfectum  reliquit, aut
finis  Evangelii p eri it, aut n o str a pericopa est authen-
tica. Primum  non potest admitti, quia nullus ex antiquis
scriptoribus hujus rei mentionem fecit; nec admitti potest, finem
Evangelii periisse, et in tota ecclesia falsum esse substitutum,
quia nimia cura invigilarunt Christiani, ne sacri libri mutilarentur
aut falsificarentur: unde sequitur, nostram  pericopam, quae
a medio saec. 2. in ecclesia est lecta, esse genuinum  s. Marci
opus.

Authentiam hujus pericopae confirmant etiam r a t i o n e s
interna e. Si s. Marcus  in Evangelio suo praedicalionem
Petri  perscripsit, necessario exspectandum est, Marcum illis
limitih  us  narrationem suam circumscripsisse, quos s. P etru  s
evangelicae praedicationi fecit, hinc illam usque ad Christi
a s c e n s i o n e m perduxisse; ascensionis  vero mentionem
revera facit pericopa nostra  (16, 19.). —Quod  vero atti-
net ad rationes inter  n as,  illae sunt minoris momenti.
Nam discrepantias s t y 1 i, elocutionis,  quas alii in
hac pericopa in veni  re  volunt, alii n e g a n t. — C o m-
p e n d i o s a narrandi ratio etiam in r e 1 i q u o Evangelio in-
venitur; v. c. 1, 13. in narratione jejunii et tentationum
Christi; in p r i m a apostolorum missione (6, 7—13.). — A d i m-
pletionem apparitionis  Jesu v. 7. promissae in peri¬
copa nostra, in qua breviter quaedam apparitiones describuntur,
ostendere  superfluum erat. — Versu 18. narrata (serpentes
tollent, et. si mortiferum quid biberint, non eisnocebit)—- ille tantum

2

18

Čap. t. v. 1.

f a b u 1 a s apocryphas dicet, qui miraculorum possibilita-
t e m non admittit.

Si teste Eusebio  ejus aetate m uiti codices  illam
pericopam non habebant,, c a u s a hujus omissionis, uti plures
puiant, sita erat in festi paschalis celebratione.
Alexandrina  nimirum ecclesia j e j u n i u m quadragesimale
terminavit in vigilia festi paschalis  et quidem eo mo-
mento, quo resurrectio  Christi a populo in ecclesia cele-
brabalur, i. e. statira post mediam noctem,  provocando ad
M a 11 h a e i locum (28, 1.): oipe os accj^d-cMV v?) iKitfMCKoucrj eh; piav
oajjp«Ta>v (conf. commentar. in evang. Joan. 20, 1.), reliquae
autem ecclesiae circa auroram  ad gallicinium ultimum, pro¬
vocando ad Marci  locum (16, 9.): avaaz&s r.pm  (resurgens
m a n e). Quum verba Marci  praxi Alexandrinae  ecclesiae
contradicere viderentur, Alexandrini istam Marci pericopam primo
in pralectionibus publicis,  dein in lectionariis
(libris ecclesiasticis) omiserunt,  quae omissio postea etiam
in codices  quosdam transiit. 1 )

--—

Cap ut I.

Prooeiuium (1, 1—13.).

1. Joannis B. praedicatio et baptismus (v. 1—8.).

(Matth. 3, 1-12. Luc. 3, 1-20.).

V. 1. Initium evanijclii Jašu ChrFilii Dei  (ap yj)  vcu euorpf.
I. X.). Versus 1 — 4.  a diversis diversimode  explicant.ur.
Alii (Patrit.) versum 1. jungunt cum v. 4., versus 2. et. 3. paren-
thesi  includentes, hoc modo: initium evangelij J. Ch. fuit
Joannes in deserto baptizans. Sed stante hac explicatione nimis
artificiosa  prodit structura, qualis Marco aliena est; dein
prorsus inconveniens  est.. dicere : initium evangelium fuit

l )  Conf. Cornely, Giinther, Schanz, Reithmayr, Einleit. p. 394.

Cap. I. v. 2-3.

19

Joannes, quum potius dicendum esset: initium laeti nuncii fecit
Joannes. — Alii versum 1. pro se sumunt, punctum  ponentes
(juxta Tischendorf et Westcott-Hort) post vocem D e i (&sou), atque
v. v. 2. et 3. ut protasin,  versum 4. tanquam a p o d o s i n
accipientes. Horum jam nonnulli (Erasm.) verba v. 1. habent pro
inscriptione  (titulo) totius libri, atque eodem modo posita esse
affirmant, quo in codicibus latinis medii aevi verba: Inči pit
liber..  ., ut nimirum lectores scirent, niiiil ab initio deesse;
•— alii (Kuinoel) ita: initium praeconii de J. Ch., Filio Dei: Sicut
scriptum est . . . ita fuit, seu prodiit Joannes; — alii (Rosenm.,
deVVette): initium historiae  J. Ch. erant sequentia, proditus
Joannis B. — Sed, si v. v. 2.  et 3. sumuntur ut protasis, haud
deesse posset in apodosi o'6-iw; (i t a). — Alii (Meyer) v. 1—3.
sumunt ut inscriptionem  primi segmenti, quod a v. 4.
incipit et v. 8. finitur. Sed stante hac explicatione i n s c r i p t i o
esset tališ  fere ambitus,  qualis ipsum segmentum,
quod succinctae scribendi rationi s. Marci non congruit.. Videtur
igitur praeferenda esse explicalio corum’) qui versus 1 — 3. etiam
connectunt, sed post v. 1. supplent: er at (^v), hoc sensu: ini¬
tium laeti nuncii de J. Ch., Filio Dei, fuit, sicut scriptum est . . .,
seu fuit tale, quale futurum scripsit (seu praedixit) Jesaias. —
Genitivus: J e s u C h r i s t i est genitivus o b j e c t i (ut Matth. 4,
23; 9, 35; 24, 14.), ergo laelum nuncium de J. Christo. — Verba:
E' i 1 i u s Dei h. 1. sensu eminentiori  (metaphjsico) acci-
pienda sunt: verus, unigenitus, consubstantialis
D e o (cf. dieta in commentar. in evang. Joan. 1, 14.), non autem
= M e s s i a s, quia Marcus seripserat in usum e t h n i c o -
christianorum, quibus Judaicus usus loquendi ignotus erat. — De
voce eua-f/eAicv vide commentar. in evang. s. J o a n. pag. 2.

V. 2.  et 3. Evangelista, qui in hisce duobus versibus duo-
rum  prophetarum verba usurpat, nimirum v. 2. verba Mala-
c h i a e (3, 1.) et v. 3. verba J e s a i a e (40, 3.), unius Jesai  a e
nomen citat. Tenenda est enim lectio Vulgatae: In Isaia
p r o p h e t a (iv Ih ata  vio Tpocvjvv]), quam plures praestantissimi
codices graeci, antiquissimae versiones et Patrum citata exhibent,
dum lectio vulgaris: iti prophetis  (iv toT; xpo arj-ialg)  est mera

*) Theophyl, Euthym., Mald., a Lap., Bisp., Schanz.

2 *

20

Cap. I. v. 4—9.

correctio, a criticis nonnullis facta, quum illa prior eis in-
conveniens videretur. C a u s a m , cur s. Marcus s o 1 u m J e-
s a i a m citat, indicat bene M a 1 d o n a t u s: Marcus (coli. v. 4.)
voluit solum J e s a i a m citare: Vox clamantis in deserto etc. . . .,
ut probaret, quod paulo antea dixerat: initium evangelii J. Christi.
Vox enim illa in deserto clamantis, initium fuit evangelii de
Jesu Gh. — Sed quia intelligi non poterat, id a propheta de
J o a n n e dictum fuisse, adjunxit quasi explicationem
Malachiae testimonium de Joanne, unum ex utroque contexens,
et solum Jesaiam auctorem fac-iens, quia pars praecipua  et
in qua tota consistebat vis probationis, quamque potissimum
evangelista producere volebat, J e s a i a e erat. — De loco M a-
lachiae  vide commentar. in evang. s. Matth. 11, 10.; de J e-
s a i a e loco vide commentar. in evang. s. M a 11 h. 3, 3. et
J o a n. 1, 23.

V. 4. Fuit Joannes in deserto baptizans et praedicans.  Sed
s-fsvsvo cum participio paktov et v.rfibcam  non est positum ex
hebraismo pro š( Ifa-fe  et e-^puce (baptizabat et praedi-
c a b a t), quia nuspiam in N. T. occurrit yivcp,ca (cum notione
verbi elvai) junctum participio ad verbum finitum periphrastice expri-
mendum; sed efevevo valet: e x t i t i t, prodiit  (cf. Joan. 1, 6. 1 )
Vide commentar. in evang. s. Matth.  3, 1. 2. — Baptismum
pocnitentiae.  Genitivus: p o e n i t e n t i a e est genitivus s c o p i:
baptismum, quo homines ad agendam poenitentiam adstrin-
gebantur. — In remissionem peccatormn , ut ita per poenitentiam
disponerentur dignique fierent, quibus peccata per Messiam remit-
terentur. Vide commentar. in evang. s. J o a n. 1, 28. pag. 38.

V. 5. Vide commentar. in evang. s. Matth. 3, 5. 6.

V. 6. Tischendorf etWestcott-Hort  ob codd. Aleph,
B. L. A. legunt suAov pro ealHcov. Alias vide commentar. in evang.
s. M a 11 h. 3, 4,

V. 7. et 8. Vide commentar. in evang. Matth.  3, 11.

2. Baptismus Jesu (9—11.).

(Matth. 3, 13—17. Luc. 3, 21. 22.).

V. 9. Et factum est.  Phrasis: v.oii  evžvevo respondet hebr.
vaj hi, afque synopticis perquam usitata est, praeserlim in

Conf. Beelen gramm. N. T. 381.

Cap. I. v. 10—15.

21

narralionum initio, et duplici modo ab eis adliibetur, scil. vel
cum infinitivo  verbi (Luo. 3, 21; 6, 1. 6. Act. 10, 15; 14,
1. 5.) siccjue arctius cum subsequentibus connectilur, vel vero in
subsequentibus est verbum finitum, et tum phrasis haec est. index
initii  narrationis novae. — Baptimtus est in Jordane-,  graece:
si; tov 'IopSavKjv, in Jordanem immersus est.

V. 10. 11. Vulgata post vocem: descendentem  adhuc
habet.: et mane  n tem  (y.at pivov), quae verba ex J o a n n e
(1, 38.) huc illata sunt, et loco: in ipsum  (si; avtov) habet:
in ipso  (sit' autio). Reliqua vide in commentar. in M a 11 h. 3,
13—17.

3. Tentatio Christi (12. 13.).

(Mattli. 4,1—11. luc. 4, 1—13.).

Vide commentar. in evang. Matth. 1. c.

Pars I.

Jesu activitas in Gulilaeu (1, 14—0, 50.).

1. Jesus in Galilaea docere incipit (14. 15 ).

(Mattli. 4, 12—17. Lue. 4, 14. 15.)

V. 14. Praedicans evangelium regni Dei.  Quum vox: reg ni
(tv;; (HaotAsia;) desit in pluribus codicibus et versionibus, reete sta-
tuitur, eam esse additamentum exeget.icum. Genitivus: Dei est
genitivus originis,  evangelium, cujus auetor Deus est. Re-
liqua vide in commentar. in evang. M a 11 h. 1. c.

V. 15. Quoniam impletum est tempus  (iteicAvjponai 6 v.aipo;),
i. e. impleta est quasi temporis mensura, quam impleri juxta Dei
decreta oportuit, antequam advenerit regnum Dei, regnum Mes-
sianum. Hoc tempus adventus Messiae vocat s. Paulu  s (Gal. 4,4.)
plenitudinem temporis (itXvjpwp,a tov /povou), pleni-
tudinem temporum  (itX-i)pwp.a tfiv -/.aipGv Ephes. 1, 10.). In
G h r i s t i enim adventu  aderat vera temporis p 1 e n i t n d o
et consummatio,  quia cuncta tempora, quae Deus tanquam
praeparationem ad futuram redemtionem in genere humano et
speciatim in populo eleeto (Israel) praefiniverat, et per legem et

22

Cap. I. v. 16—21.

prophetas insigniverat, effluxerant; homines  (genus hum. )
maturi  facti sunt suscipiendae salutis in Chrislo. Judaei
enim et g e n t i 1 e s suam salutis propriis viribus parandae i n-
f i r m i t a t e m cognoverant, qua infirmitate cognila simul in eis
excitabatur desiderium  sublimioris medici, S a 1 v a t o r i s
Obris  ti. Christus itaque in medio  temporum est, ipse stat
in temporis centro; incarnatio ejus est vera aera spiritualis, ex-
tendens se lum ad tempora priora, lum futura. — Et appropin-
guavit regnum Dci.  Spem regni Messiani (regni Dei) lune omnes
Judaei fovebant putabantque, se vi originis suae ex Abrahamo
esse cives hujus regni. Quum non cogitarent, ingressui in hoc
regnum praecedere debere poenitentiam  (morum emen-
dationem et piefatem) et fidem,  ideo Christus dicit: poeni¬
tentiam agite et credite evangelio,  i. e. in evangelium (et? io ebay y.);
sed hujus loco hic occurrit: Kiaiebevz  ev im  eua^feAvo, quia evan¬
gelium consideratur ut e 1 e m e n t u m, in quo tides fundatur
(cf. Ephes. 1, 1.).

2. Vocatio quatuor apostolorum (16 — 20.).

(Mattli. 4, 18-22.)

V. 16—20. Vidit et ipsos componentes retia in navi.  Ple-
rumque verba: e t ipsos  (/.at autou?) conjungi solent cum parti-
cipio : componentes  (/.areap-ri^ovta? reparantes)  hoc modo:
etiam hos, uti illos, vidit occupatos retium reparatione. Sed
rectius illa verba conjunguntur cum verbis: in navi.  — Porro
verba (v. 20.): cum mercenariis,  addit s. Marcus, ne filii,
secuti Jesum, viderentur laedere pielatem erga patrem, eumque,
utpote auxilio destitutum, penuriae exposuisse. Reliqua vide in
commentar. in evang. s. M a 11 h. 1. c.

3. Sanatio daemoniaci (21—28.).

(Luc. 4, 31—37.)

V. 21. Et ingrediuntur,  scil. Jesus et quatuor apostoli,
venientes a lacu. Quum juxta Lučam (4, 31.) Jezus Nazaretho
Capharnaumum venisse perhibetur, videtur, quum juxta Marci
locum Jesus a lacu  Capharnaumum venit, pugna adesse. Sed
haec facile removetur, si cum P a t r i t i o statuamus, Christum

Cap. I. v. 22—25.

23

Nazaretho venisse Oapharnaumum, dein, quum illic moraretur,
accidit, ut quadam die egressus ambulansque lacum, ea ageret,
quae relata sunt in Marc. 1, 14—20., tum vero domum regressus
est. Hic autem est r e d i t u s a 1 a c u , qui nostro loco legitur. 1 )

— Statim,  i. e. dein. De significatione vocis euO-ito? vide commentar.
in evang. Matih. 24, 29. — Sabbatis , idem ac: sabbato. Vide
commentar. in evang. Joan. 20, 1.

V. 22. Vide dicla in commentar. in evang. Matih. 7, 28. 29.
Cf. Luc. 4, 32.

V. 23. In sgnagoga eorum,  scil. hominum Capharnaumi
(cf. Matih. 4, 23.) — Hom o in špiritu immundo , i. e. daemoni-
acus. Nam praepositio iv (hebr. b e t h societatis seu conjunctionis)
designat arctissimam quandam conjunctionem, it.a ut verba: y)v
avttp. iv irvsup.aTi av.atldpi;« apte reddi possint: erat homo malo
spiritui arctissime conjunctus (ita saepe phrases: sTvai iv Xp«7rw,
iv ^veiip-a-it dyta>, conf. commentar. in epist. ad Rom. pag. 145.).
Vox av-aO-apTo? proprie est: impurus, immundus; dein id, quod
apud Judaeos legaliter immundum erat; tandem legi (div.) ad-
versum, ergo malum est. Hac ratione etiam daemones  dicuntur
spiritus i m m u n d i (t zvebgaia  a-/.atlapxa).

V. 24. Quid nobis et tihi  (ea, x£ r ( p.tv). Vocem la omittunt
Westcott-Hort;  videtur irrepsisse ex Luc. 4, 34. — Venisti
perdere nos  (amleaai), apud Matth. (8, 29.): to r qu e r e ((Soraavfoat) ;
utrumque explicatur loco Lucae (8, 31.) per: in tartara  p e 1-
1 e r e. Reliqua vide in commentar. in evang. Matth.  8, 29.

— De phrasi: Sanctus Dei,  vide commentar. in evang.
Joan.  6, 70.

V. 25. Comminatus est ei,  scilicet, spiritui malo. — Ob-
mutesce.  C a u s a vetandi erat partim, ne commercium cum dae-
monibus habere putaretur (coli. Matth. 12, 24.); partim, ne Judaei
terrenum Messiae regnum exspeetantes, si daemon nimis cito
eum esse Messiam proderet, tumullum contra Romanos excitassent,
quod rei ipsius magnum intulisset detrimentum. Non enim per
daemones,  sed praestantia doctrinae et miraculis
homines ad eum tanquam Messiam attenti reddendi erant
(a Lap.).

0 Patrit. II. 396.

24

Cap. I. v. 26—27.

V. 26. Et discerpens eum,  i. e. vehementer commovens et
huc illucque jactitans, et quidem ex ira et rabie. Ita esse verbum
aiza poJaao), quod proprie notat: lacero, dilanio, h. 1. explicandum,
non autem : laceravit, discidit  eum, postulat Luoae locus
(4, 35.), in quo daemon n i h i 1 ei nocuisse perhibetur. Chrislus
id permisit tr i b u s de causis: Ut paterel, hunc hominem vere
fuisse possessum a daemone ; porro ut daemonis m a 1 i t, i a et
i n d i g n a t i o cerneretur; et tandem, ut lkjueret, daemonem non
s p on te, sed coactum  victumque a Chrislo egredi (a Lap.).

V. 27. Et mirati sunt ; quasi esset in graeco: e&aup.acav,
eum tamen legilur: eb-app-^rjo-av, o b s tu p u e r u n t. ■—■ Quidnam
est hoc? (juaenam doctrina haec nova? quia in potestate etiam
spiritibus immundis imperat et obediunt ei..  .  Datur hic t r i p 1 e x
lectio varians. Lectio V u 1 g a t a e, eum qua etiam texlus re-
ceptus consentit, qui habet: v.  eatt touto  ; -n; r,  SiSa-/r, rj v.cr. tvrj;
&u -/.a-' lijooctav . . . Quum vox non tantum significet: q u i s,
quae,  sed etiam nonnunquam adhibetur significatu: qualis,
quantus,  nonnulli interpretes verba Vulgalae, nexum eorum
eum narratione praecedenti respioientes, ita explieant: Quid
est hoc? (quam singulare slupendum vidimus faetum); qualis
(quam praestans) est haec ejus nova doctrina (anle sana-
tionem daemoniaci ab eo proposita), quum etiam malis spiritibus
imperat potenter, ut ei obediant et exeant, quod efficere non
posset, nisi a Deo missus esset. — Lachmannus  et West-
cott-Hort  ob codd. B. L. A. et alios minusculos legunt.: t!  Icrav
xouxo * v.<nrr\. -/.ca  e^ouatav y.at . . . quidnam est hoc? doctrina

nova! Potestate (potenter) etiam spiritibus immundis imperat. . .
ita ut verba: doctrina nova  sint e x c 1 a m a t i o miran-
tium: verba autem : potestate etiam spiritibus  etc.. ..
inserviant explicationi  verborum: doctrina nova,
hoc sensu: Ouid est hoc? nova doctrina est haec! Potenter
etiam imperat daemonibus, ut exeant, et hi obediunt. — Tischen-
d o r f aliique a Lachmanni lectione recedunt eatenus, quatenus
verba: -aost’  e;oucfav conjungunt eum verbis: StSa/vj v.aivr,, hoc
sensu: quid est hoc? doctrina nova in (seu eum) potestate,
qualis nunquam adfuit. Sensus in substantia idem manet. —
— Auditores doctrinam Christi appellant novam,  partim ob
divinum ejus argumentum, partim quia conjuncta eum ea erat

Cap. I. v. 28 — 38.

25

potestas miraculorum, qualis potestatis conjunctionem cum do-
ctrina Judaei in suis magistris non erant soliti videre.—Verba:
kot’  e^ouatocv suni circumscriptio adverbii: potenter.

V. 28. Et processit rmnor ejus , exiit farna de eo (conf.
Matth. 8, 14.) inde ab urbe Capharnaum (coli. v. 21.).

V. 29. Leolio: ešeADovic? ^A-Oov ob tesles praeferenda lectioni
lljEAthoV TjAD-SV.

4. Sanat socrum Petri (29-39.).

(Mattli. 8, 14—17. Luc. 4, 38—44.)

V. 33. Omnis civitas , omnes cives Capharnaumi.

V. 34. Et curavit multos,  i. e. omnes, cjui afferebanlur
(coli. Matih. 8, 16.), qui autem mulli erant. — Et non sinebat
ca loqui.  Conf. v. 25. — %is, quod h. 1. et 11, 16. legitur, est
forma imperfecti, liabens augmentum in praeposilione a verbo
d<piw (a<pir)p.t) dimitto, relinquo, sino; dein etiam remitto. 1 ) — Re-
liqua vide in commentar. in evang. Matth.  8, 14—17.

V. 35. Et diluculo valde , graece: icptot Ivvu/ov Atav, mane
multa adhuc nocte, i. e. bene mane, quum esset aurora diei sive
diluculum, quo oriri incipit dies; unde palet, Marcum non
pugnare cum Luca (4, 42.), qui habet: facta  d i e. Ceterum
Svvu^ov dictum est pro : kot’ švvj/_cv /pavov, noctu. — Ibique orabat.
Solus  orat Christus, ut moneat fideles, in oratione fugere tur-
bas et strepitus, ac in secreto et silentio, mente collecta Deum
precari (cf. Matth.  14, 23.).

V. 36. Et prosecutus est illum Simon et qui cum illo erant ,
i. e. reliqui apostoli. Solus Simon, i. e. Petru  s nomi-
natur, quia reliquorum princeps erat. Vide commentar. in evang.
Matth. 10, 2.

V. 37. Omnes quaerunt te.  Id fecerunt, partim quia aegro
los per eum sanari cupiebant; partim quia miracula ejus videre
et doctrinam ejus audire desiderabanl (cf. Luc. 4, 42.).

V. 38. Ad hoc enim veni,  i. e. ut nuncium de regno divino
palam faciam, a Patre exivi, seu missus sum (coli. Luc. 4, 43.).
Conf. J o a n. 4. 34 ;-20, 21.

0 Conf. Beelen gramm. N. T. p. 61.

26

Cap. I. v. 43—45. Cap. II. v. 1.

5. Sanatio viri leprosi (40 —45 ).

(Matth. 8, 2-4. Luc. 5, 12-16.)

V. 43. Et comminatus est  et, i. e. graviter eum admonuit;
sp.pptp.aop.ai, graviter commoveor aut ira, aut dolore, indignor alicui
(vtvt ut Marc. 14, 5.); dein graviter admoneo ut h. 1. et M a tt h. 9, 30.
— Ejecit illum , i. e. eum digredi jussit e domo, in cjuam contra
praeceptum legis Mos. (Lev. 13, 46. coli. Num. 5, 2.) ad Jesum
venerat. De verbo: £xpožXXw vide commentar. in evang. Matth.
9, 25. Tum verbum l^epahev, tum verbum šije/dkov (v. 45.) docef,
totam rem d o m i gestam esse. Reliqua vide in commentar. in
evang. Matth.  8, 2—4.

V. 45. Coepit praedicare;  lextus graecus habet adhuc:
TOAAa, m uit a; ergo coepit mulla in laudem Christi dicere, a
quo sanat.us erat. — Et diffamare sermonem,  divulgare rem
gestam, miraculum leprae sanatae. — De verbo §ta<pr)p,££c> vid.
dieta in commentar. Matth. 9, 31. — Vox Xo-fo<; h. 1. ad instar
hebr. d a b a r est res gesta. — Ita ut non posset.  scil. Christus.
Istud: non posset est de morali  impossibilitate inlelli-
gendum; non potuit, quia noluit motibus ansam praebere. —
Manifeste  (cavspto;), palam. — Introire in civitatem , i. e. in ullam
urbem (deest in graeco articulus), G a 1 i 1 a e a e videlicet, quam
tune Christus, Capharnaumo profectus, peragrabat, quin magnus
incolarum motus fieret.

- #-

Caput II.

1. Sanat paralyticum (v. 1—12.)

(Matth. 9, 1—8. Luc. 5, 17—26.)

V. 1. Post dies,  scil. aliquot, quod idem ac: post aliquod
tempus, ex quo Capharnaumo abierat. Nam praep. Sta eum
vocabulis tem pori  s juncta, saepe valet idem ac: p.sva (post),
uti Act. 24, 17. Gal. 2, 1. et h. L 1 )

') Cf. Beelen gram. pag. 408.

Cap. II. v. 2 — 20.

27

V. 2. Et auditum est,  impersonaliter dictum = et audie-
runt.  — Quod in domo esset;  graece: or/.ov icv ,praegnanter

dietam pro: quod in domum esset ingressas et nune ibi esset.*)
Lectio: sv o’aw est conjectura. Christus igitur post alicjuod
tempus iterum occulte (1, 45.) rediit Capharnaum, ibique in
domo, in qua habitare solebat, morabalur. Ast. mox praesentia
ejus innotuit. — Ita ut non capcrct nequc ad januam.  Versio
Vulgalae est obseura et arabigua; id repetendum est ex eo,
quod versor latinus construetionem graecain verbotenus imitatus
fuerat. Nam graece ita est: &ors p.vp/.sTt ya> pstv p.rps v«  Tcpbs; xrp
O-ipav. Obscuritas removetur, si post vocem {tipov suppletur
jj.spvj (loca)  et autoi? (e o s), hoc sensu: ita ut eos non caperenl.
loca ad januam (ostium), hoc est: viae vel plateae pars proxima
januae (multo minus ipsa domus). * 2 ) — Loquebatur eis verbum,
praedicabat eis evangelium (cf. 8, 32. Luc. 1, 2.). Reliqua vid.
in commentar. Matth.  9, 1 — 8.

2. Vocatio Levi (13—17.).

(Matth. t), 9-13. Luc. 5, 27-32.)

Vid. dieta in commentar. (Matth.  9, 9 — 13.)

3. De jejuniis privatis (18 — 22.).

(Matth. 9, 14—17. Luc. 3, 33—38.

V. 18. Erant jejunantes (rjca.'/'/r l a^()o'ns.c).  Participium prae-
sentis  cum verbo šivat, imprimis cum rjv et vjerav, plerumque
designat aelionem quampiam d u ra n t e m, ita et h. 1. Cf. Lucas
(5, 33.), qui habet tojx.v«  (crebro) et Matth. (9, 14.), ubi toaao
( frequenter) legitur. 3 )

V. 20. Et tune jejunabunt in illis diebus.  Pro sv.sivai? val c,
TiiJ.epoai  (illis diebus) auetoritale plurium oplimae notae eodieum
(Aleph, A. B. C. D. L. A.) legendum est: sv sxsi'vr) -tv) ■fjpspa — i 11 a
atra  d i e. Reliqua vid. in comrnent. in Matth.  9, 14—17.

*) Cf. Beelen gram. 444.

2 ) Patrit.

3 ) Cf. Beelen gram. p. 380.

28

Cap. ir. v. 23. Cap. III. v. 3—12.

4. Discipuli sabbato spicas vellentes (23—28.).

(Mattli. 12, 1-8. Luc. 6, 1-5.)

V. 23. Et factum est iterum.  In graeco deest vox: iterum.
Ouod nune evangelista enarrat, non stalim sequebatur, quod
antea retulit; multae enim res juxta Matthaeum inter rem prius
faetam et secjuentes contigerant. Videntur ergo Marcus et Lucas
res gestas sequentes non in ordine chronologico  retulisse.

— Gum- Dominus . . ambularet  (irapairopeiea&ai = TOpsossh-a'.), iret.

— Goeperunt progredi et vellere spicas,  i. e. coeperunt ambulantes
(dum irent per segetes) spicas vellere. Reliqua vid. in commentar.
Matth.  12, 1—8. et in commentar. in evang. s. Luc. 6, 1.

—

Caput III.

1. Sanatio manus aridae (v. 1—6.).

(Matth. 12, 9—14. luc. 6, 6-11.)

V. 3. Surge in medium , (coli. Luc. 6, 8.) surge et prodi
in medium hominum praesentium. Id voluit Jesus, ut, sanatione
ab omnibus viša, malitia adversariorum ipsius tanto magis pudore
afficeretur. Reliqua vid. in commentar. Matth.  12, 9—14.

2. Confluxus populi ad Christum, curatioues (7—13.).

(Matth. 12, 15.16. Luc. 6,12.)

V. 7. Vid. dieta in commentar. Matth. 12, 15.

V. 11. Et spiritus immundi . . procidebant ei,  i. e. homines,
a daemonibus obsessi, coram illo procumbebanl. Daemonibus
tribuit ea, quae homines, iis agentibus, faciebant dicebantque
(Calm.). — Gum illum videbant ; Srav cum itnperf. indicativi loco
optativi. - 1 )

V. 12. Filius Dei;  juxta alios idem ac antea (1, 24.):
sanctus Dei;  juxta alios (Mald.): verus Dei Filius, ab ipso
genitus.

Cf. Beeleti gram. 343.

Cap. III. v. 13—19.

29

3. Electio duodecim apostolorum (14—19.).

(Luc. 6, 12-16.)

V. 13. Et ascendens in montem , orandi causa (coli. Luc. 6,12.).
De m o n t e vid. dieta in commentar. M a 11 h. 5, 1. — Vocavit
ad se , quos voluit ipse.  »Nec  q u i s q u a m,  uti ait s. P a u 1 u s
(Hebr. 5, 4.), sumit šibi honorem  (scil. sacerdotii), sed
qui vocatur a Deo, t a n q u a m Aaron;«  prouti ipse
J e s u s (Joan. 15, 16.) discipulis dicit: »Non vos me el e g is ti s,
sed ego e legi  vos.« Hoc modo idem Paulus se ad aposto-
latum vocatum indicat, cum non solum non ambiret, sed odio
etiam prosequeretur (Rom. 1, 1. 1 Gor. 1, L). Mald.

V. 14. Et fecit , ut essent duodecim cum illo,  i. e. ex di-
scipulorum numero constituit duodecim,  qui familiares et
perpetui ejus essent comites .et discipuli. Vulgata vocem duo¬
decim  transposuit. Verbum Ttocetv h. 1. (ut Act. 2, 36.) notat.:
constituere.

V. 15. Et dedit illis potestatem;  graece: *ai e/stv ei;oucn'av. Infi-
nitivus hic pendet, uti x,T)piWeiv a verbo gmtcct-cI/./.v],  hoc sensu:
ut eos emitteret praedicaturos et instruetos potestate. Nonnulli
putant verba : {tepoOTe6etv ra? voso-jc  v.c/i  (c u r a n d i i n f i r m i -
ta te s et) esse ex M a 11 h a e o (10, 1.) huc illata.

V. 16—19. vid. dieta in commentar. Matth.  10, 2—4. —
Boanerges  est vocabulum aramaieum, hebraice b’ne-regesch (filii
strepitus, tumultus), quod Marcus explicat per: mou? ^pov-ivj?, filios
tonitrui. Quum vox hebr. regesch  non significat tonitru,
sed tu  mul  tu  m,  s. Ilieronymus putavit., legendum esse b’ne-
reem  (raam, tonitru).  C ur  vero Jesus Joanni  et Jacobo
hoc agnomen imposuerit, interpretes non conveniunt.. Antiqui
interpretes J ) putant, eos ita appellatos fuisse ob v i r t u t e m
(vim) evangelii praedicationis, qua mundum quasi f u 1 m i n a
illuminarent et quasi t o n i t r u a concuterent. Alii vero putant,
eos ita dietos fuisse ob animi fervorem,  vehementiam,
quam variis in occasionibus (Marc. 9, 38; 10, 35.), praeprimis
vero, uti Lucas  (9, 54. seq.) refert, tum ostenderant, cum re-
cusato Christo ipsisque domicilio, ignem de coelo descendere in
Samaritanos  desiderarent. Quae vitiosa animi vehementia

*) Mald., Janš., a Lap.

30

Cap. III. v. 20-30.

per Christi consortium ac doctrinam et per Spiritus s. influxum
sensim mitigata, transiit in eum sanctum fervorem et ardorem,
quo strenue causam Christi agebant et contra adversarios quos-
cunque intrepidi propugnabant (cf. 1 J o a n. 2, 22; 3, 8 ; 2 Joan.
7—11. (Cf. epistolae 7 Apoc.  c. 2.).

4. Pharisaei calumniantes, Christi responsa (20 - 30.).

(Matth. 12, 22-32. Luc. 11, 14-23.)

V. 20. Et veniunt ad domum , scil. Petri, Capharnaumi (coli.
Matth. 12, 28—46.), postquam Christus sermonem illum mon-
tanum habuerat, quem autem Marcus praeterit (Mald.). — Ut
non possent , scil. Jesus et discipuli. — Panem manducare,  cibum
sumere (cf. Matth.  15, 1.).

V. 21. Vid. dieta in commentario Matth. 12, 46.

V. 22. Dicebant, quia Beelzebub habet.  .. Occasionem
id dicendi dederat legisperitis (pharisaeis), uti Matthaeus (12, 22.)
docet, miraculosa sanatio hominis caeci  m u t i q u e.
Quod ipsa dieta a v. 22—30. attinet, vid. commentar. Matth.
12, 24—32.

V. 23. In parabolis;  h 1. significatu latiori i. e. in simili-
t.udinibus, scil. duabus.

V. 28. T i s c h e n d o r f post vocem frkacjarplcc t legit oaa?,
Westcott-Hort  autem Ssa, sensus est idem: omnes blas-
phemiae, quibuscunque blasphemaverunt,

V. 29. Vulgata  habet futura  tempora: habebit —
erit,  dum textus graec. habet praesentia.

V. 30. Quoniam dicebant  etc. Antea supplendum est (coli.
Matth. 12, 31.): h a ec d i x i t, scil. Jesus; nam verba hujus
versus sunt annotatio s. Marci  sermoni Christi addita.

5. Christi mater et propinqui ad eum adire quaerentes

(31-35.).

(Matth. 12, 46—50. Luc. 8, 19—21.)

Vid. dieta in commentar. Matth.  12,46—50. — De fra¬
tri  bus  Christi vid. commentar. in evang. s. Joan.  pag. 54.

———-

Cap. IV. v. 8-22.

31

Caput IV.

1. Parabola de semine diverse jacto (v. 1 — 20.).

(Matth. 13, 1—23. Luc. 8, 4—15.)

V.  8.  Vulgata  legit h. 1. et v. 20. ev-lv, unum,  sed
leclio Iv, ut difficilior praeferenda est, et valet idem ac: ava (ad).

V. 10. Gum esset singularis,  i. e. solus (y.avap.6vac ex -/.ava et
p.ova<; est adverbium: scorsim, solum).  — Interrogaverunt eum . .
parabolam,  i. e. de sensu parabolae. Sed ob v. 2. praeferenda
est lectio in plurali  (parabolas).

V. 13. Sunt verba lenius increpantis.  Nonnulli loco duplicis
interrogationis unam statuunt.

¥. 14. Qui seminat , verbum seminat , i. e. sator ille, in pa¬
rabola commemoratus, significat eum, qui verbum Dei annunciat.

V. 15. Hi autem, qui circa viam , ubi seminatur verbum ,
et eum audierint, confestim venit satanas et atifert verbum  . . .,
i. e. ad viam seminatum est semen verbi divini in iis, in quibus
satan effectum verbi divini audili irritum reddit. Reliqua vid. in
commentar. Matth.  13, 2 — 23. — In cordibus eorum  (Iv val?
v.apSiat? ocutmv.  Tischendorf  legit tantum Iv auvoT?, Westcott-
H o r t s;? au- 0 'j?.).

2. Similitudo de lucerna (21 — 23.).

V. 21. Dictum hoc occurrit Matth.  5, 15., sed alio in
nexu.  Hic loči, quum verba haec respiciunt dieta Christi v. 11.
„vobis datum est nosse mgsterium regni Dei u , vult Dominus
dicere: Vobis propono myst.eria regni Dei, non ideo, ut lucern a
me acceptam celetis ac abscondatis, sed ut eam suo tempore
universo mundo in omni virtute et gloria ostendatis (a Lap.).
Cf. Luc. 8, 16.

V. 22. Reddit rationem  dieti prioris, sensusque est: Nam
mysteria regni Dei non volo ea semper manere occulta, sed op-
porluno tempore manifeste a vobis, o discipuli, omnibus proponi
et praedicari volo. Cf. Luc.  8, 17. Alio in nexu occurrunt verba
haec Matth. 10, 26.

32

Cap. IV. v. 24—29.

V. 24. Et dicebat illis,  scil. discipulis. — Videte , quid au-
diatis,  attendite ad ea, quae ex me auditis, ut nimirum ea intel-
ligatis. — In qua mensura mensi fueritis , remetietur vobis .  . .,
i. e. quantum adhibueritis ad intelligendam doclrinam meam
attentionis, tantum, imo et major cognit.ionis doctrinae meae
mensura vobis continget; seu: quo diligentiores in intelligenda
doclrina mea fueritis, eo major cognitionis doctrinae meae men¬
sura vobis continget (Euthym.). Aliler Matth.  7, 2.

V. 25. Qui enim habet, dabitur illi  etc. Affertur ratio  ver-
borum: adjicietur vobis. Sensus sententiae hujus, quae etiam
apud Matth. (13, 12.), sed alio in nexu occurrit, hic est: Qui
praeter fidem sedulum et continuatum in doctrinam meam rile
intelligendam impendit studium, hujus intelligentia majores semper
faciet progressus; qui autem fervorem istum negligit, illius exigua
quoque, quam nactus erat, minuetur cognitio.

3. Similitudo de semine terrae foecunditati commisso

(26-29.).

V. 26. 27. Parabola haec, quam Marcus sol us habet, uti
et sequens, dieta est populo  (coli. v. 33. 34.). — Sic est regnum
Dei , in ecclesia simile quid accidit (seu perinde agitur), ac si
homo jaciat semen. — Et dormiat et ezsurgat noete et die
(v6y.Ta •/.. -ijpipav sunt accusat. temporis), i. e. et dein nihil solli-
citus de ineremento seminis, quod terrae commisil, aliis negotiis
vacet. Vox: noete  est h. 1. praeposita ob verbum: dormiat. —
Dum nescit Ule,  eo non advertente, nec cogitante.

V. 28. Redditur ratio  alterius partis v. 27. — Ultro,  cit.ra
oranem agricolae curam, sed non exclusis pluvia et sole. Vox
autop.ccrr, (ab aut5p.a-oq sua sponte agens) h. 1. vim adverbii atrco-
gdiuc  obtinet: ultro, sua sponte. — Fructificat; v.apr.otfo psi h. 1. pro-
1'ert, producit. Lectio in nominativo: rcA-ijp cit o?  (uti in codd.
B. D. est), si cum La c h man no el Tischendorfio  tenetur,
hunc habet sensum: dein plenum, perfectum, tritieum (frumentum)
est in špica.

V. 29. Cum produzerit fructus; zapahi) o  v.apTti?; alii
sumunt reflexive:  quando fructus se prodidit,  scil. ma-
turum; aut: se tradidit  (oblulil) melenti maturum; alii: quando

Cap. IV. v. 30-33.

38

permittit, i. e. si sat maturus est, fructus, quae explicat.io
optima est (Bisp., Schanz.).

Significatio  parabolae: S a tor est Christus,  et dein
quisquis,  qui ejus nomine praedicat evangelium; semen est
verbum  Dei, doctrina salutis; ager  sunt corda  (animi) ho-
minum; messis  est dieš judicii extremi (finis mundi). — Sicut
agricola,  jacto in agro semine, securus seminis successum
terrae foecunditati commissi exspectat usque ad messis tempus,
quo maturum colligit frumentum, — ita res se habet cum satore
spirituali, praecone evangelij.  Si hoc eo, quo oportet,
modo, doctrinam evangelij praedicaverit, securus pot.est exspectare
die judicii suum praemium,  et.iamsi parvum aut nullum
videat, fruct.um laboris sui, quum e f f i c a c i a praedicationis
praeconis non ab ipso  pendeat, sed ab interna  vi ipsius
verbi Dei et a gratia divina,  quae ortum dat atque incre-
mentum (coli. I. Cor. 3, 7.). Reliqua in parabola adsunt orna-
tu  s causa; quapropter ex v. 27. haud potest. colligi, evangelij
praeconi, jacto verbi Dei semine, nullam amplius esse haben-
dam curam eorum, quibus semen doclrinae evangelicae tradidil.
Coni'. M a 1 d.

4. Parabola de grano sinapis (30 32.).

(Mattli. 13, 31. 32. Lue. 13, 18. 19.)

V. 30. Cui  (toi) ; sed praeferenda est lectio : q u o m o d o
(toos). — Assimilabimus , i. e. simile pronunciemus, comparemus.
— Aut cui parabolae comparabim,us  (delineemus) illud  (sv to(«
xapa(3oXy) xapa(3dXwp.ev au-ri)v). Sed praeferenda est lectio Ti s c h e n -
dorfii et Westcot.t- Hort  i:  sv -uvt au-r/jv itap«$oXij 0-<op.sv (qua
parabola id proponamus). Sensus idem manet. Reliqua vid. in
commenlar. in Matih.  13, 31. 32.

V. 31. Sicut granum sinapis  (w? v.6v.-/.ov <rtvcžirew?), uti et
Tischendorf  legil.; alii (Westcott-Hort)  legunt: ■/.6y.y.w

civdxso>?), tune est supplendum: op.ot(l)ao)p.sv (comparemus); si legitur
y.6y.y.ov, supplendum est: O-rjcop.sv, hoc sensu: Sicut granum sinapis,
scil. illud esse dicemus.

V.  33. Vid. dieta in commenlar. Matih. 13, 13.

3

34

Cap. IV. v. 34-37. Cap. V. v. 3.

V. 34. Sine parabolis non loquebatur eis.  Vid. dieta in com-
mentar. Matth. 13, 34. — Seorsum autem discipulis suis disse-
rebat omnia , explicabat eis parabolas propositas, quae eis aenig-
mata videbantur (cf. Matth. 13, 36.).

5. Tempestas sedata (35—40.).

(Matth. 8, 18. 23—27. Luc. 8, 22—25.)

V. 35. In illa die,  i. e. eadem die, qua per parabolas
instituit populum. Sic s. Marcus ac c ura te definit, quod incertum
relinquunt Matthaeus et Lucas. 1 ) — Transeamus contra 1  ad litus
orientale lacus Tiberiadis.

V. 36. Assumunt eum , scil. secum. — Ita ut erat in navi ,
scil. illa, quam coli. v. 1. conscenderat, i. e. imparatum, quin
moram faceret apparatu ulteriori.

V. 37. Et fluctus mittebat , scil. procelia. Vulgata verbum
Iitž(5aXXe sumit tanquam trans  i ti  i v um.  Sed praeferenda est.
explicatio eorum, qui verbum hoc sumunt intransitive:
irruere, ita ut sensussit: et fluctus irruebant in navim. Reliqua
vid. in commenlar. Matth.  8, 24—27.

1. Sanat daemoniacum Gadarenum (v. 1—20.).

V. 3. In monumentis  (sv toI?  p.vY)p.stoti;), lectio, Iv toi?  p.vvjp.actv
(in sepulehris)  praeferenda, sensus idem manet. — Neque
catenis;  legit Vulgata  ižMceoiv, dum lectio in s i ngu lari:  aX6eret
praferri meretur. Reliqua vide in commentar. in Matth.  8, 28. 34.

2. Sanat mulierem sanguine fluentem et Jairi filiam
vitae reddit (21—43.).

(Matth. 9, 18—26. Luc. 8, 40—56.)

Vid. dieta in commentar. Matth.  9, 18—26.

*) Cf Tischendorf. synops. § 54.

(Matth. 8, 28—34. Luc. 8, 26—39.)

Cap. VI. v. 1—15.

35

Caput VI.

1. Christus Nazarethi contemptus (v. I—6.).

(Matih. 13, 54-58.)

V. 1. Et egressus inde , i. e. Capharnaumo (coli. 5, 21.).
Ceterum vid. dieta in commentario Matth. 13, 54—58.

V. 6. Et mirabatur propter ineredulitatem eorum.  De a d mi¬
ra ti on e Christi vid. dieta in commentar. Matth. 8, 10. et in
commentar. in evang. s. Luc. 2, 52.

2. Prima apostolorum legatio (7—13.).

(Matth. 10, 1—14. Luc. 9, 1—6.)

V. 7. Occasionem hujus Iegationis notat. s.Matthaeus
(9, 35 — 38.). Cum nimirum Jesus populos ceu oves pastore
destitutas cerneret, atque omnia ipse loca peragrare non posset,
misit apostolos  in universam circa regionem, ut šibi deinde
venturo (coli. Matth. 11, 1.) animos audientium pararent (Calm.).

— Et coepit eos mittere.  Dicit: coepit,  quia missio illa in
apostolis continuo durat  durabitque usque ad finem mundi. —
Einos  (S6o S6o hebraismus loco ava seu vtava S6o). Misit vero
bi nos,  ut alter alteri auxilio  esset et solatio; ut alter
alterum haberet perpetuum vitae testeni; etut majorem
auetoritatem ac fidem praedicationi suae conciliarent (a Lap ).

— Potestatem spirituum immundorum.  Vid. dieta in commentar-
Matth.  10, 1.

V. 8—13. Vid. dieta in commentar. Matth. 10, 10—14.

3. Herodis sollicitudo propter Jesum, nex Joannis B.

(14-29.).

(Matth. 14, 1—12. Luc. 9, 7-9.)

V. 14. Et audivit Herodes rex.,  scil. de Jesu. — Manifc-
stum enim faetum e$,t nomen ejus , scil. Jesu. Reliqua vide in
commentar. Matth.  14, 1. 2.

V. 15. Vid. dieta in commentar. M a 11. h. 16, 14.

3 !

36

Cap. VI. v. 19-52.

V. 19. Herodias insidiabaiur illi;  sed haec versio minus
curata est; nam šve^stv significat: irasci, i n f e n s u m esse;
hinc vertendum est: Herodias fuit illi infensa (mtffaffig).

V. 20. Custodiebat  (suvsvTjpet) i. e. servabat eum incolumem
(ob v. 17.). seu tuebalur eum ab insidiis Herodiadis. Hoc vero
non pugnat eum Matlhaeo, qui (11. 5.) dicit. quod Herodes eum
voluerit occidere,  sed t i m u e r i t. p o p u 1 u m. Fuit
scil. in Herode voluntas Joannis occidendi. quatenus ejus libidini
repugnabat, sed seditionis popularis timore fuit impedit.us; postea
vero, perspecta ejus sanctitate eum magni habebat et adversus
Herodiadem defendebat (Janš ).

V 21. Gum dies opportunus accidisset , scil. H e r o d i a d i ,
ad complendutn conalum suum (eiSviatpos, ex eu et /.capo?, est
opportunus,  non vero f est iv us). — Principibus ; y.ey  tc-tdvei;
vocabulum aevi serioris, dialeeto Alexandrinae proprium, proba-
biliter originis p e r s i c a e. sunt proceres, magnates.

V. 22 Lectioni vulgari: et placuisset Herodi . . rex ait
puellae  (xal apeaacr,; . . etev 6 pteiAsb? tm  vtopacrttp) praferenda est
lect.io Tischendorfii et Westcott-Horti:  vjpscev . .
6 pa<nXebi; štev (placuit Herodi . . et rex dixit puellae).

V. 26. Noluit eam contristare , scil. rei petitae denegatione.
Sed verbum graecum affsTljijai vertendum est h. 1 per: repu-
(1 i a r e ; nam dtfs-eto denotat: irritum reddo, sperno, repudio.
Heliqua vid in commentar. M a 11 h. 14, 3 — 12.

4. Turbae miraculosa cibatio (30—44.).

(Matth. 14, 13—21. Lue. 9, 10—17 Joan. 6, 1—14.)

V. 34. Et exiens,  nimirum e navi; unde colligitur, Christum
e o d e m die et illuc a p p u 1 i s s e et ibi p a n e s m u 11 i p li¬
ca s s e ac discipulos inde solvere et in Galilaeam  remeare
jussisse, quos tamen illuc duxerat, ut reversi a legatione, qua
deluncti fueranl. (coli v. 7.), requiescerent. pusillum (Patrif. in
Marc.). Reliqua vid. in commentar. Matth.  14. 13 — 21.

5. Christus mare inambulans (45—52.).

(Matth. 14, 22 — 33. Joan. 6, 16—21.)

V. 52. Non enim intvllexcrunt de panibus , i. e. illa panum
mulliplicatio satis non fini, ul intelligerent, Jesum esse. Filium

Cap. VII. v. 2.

37

Dei, ipsique potestatem, talia ac fanta efficiendi. — Erat enim
cor eorum obcaecatum , i. e. mens, animus eorum adhuc erat
hebes alque incapax intelligendae sublimioris .lesu dignitatis.
Graecum verbum 7:wp6w (a n wpo? callus induratio) proprie notat:
callum obduco, callo obducendo duro; conjunctum cum voce
y.apSi'a (cor, mens, animus) est: mentem hebetem reddo; pass.
hebes factus, facultate intelligendi privatus sum, seu intelligendi
incapax sum, ut h. 1. Vide commentar. in epist. ad Rom. 11,7.
Cf. Joan. 12, 40. Reliqua vid. in commentar. Matth.  14, 22—33.

6. Christus sanat aegrotos (53—56.).

(Matth. 14, 34—36.)

Vid. dieta in commentar. Matth.  1. c.

--

Caput VIL

1. Christus castigat abusus pharisaeorum circa
instituta majorum (v. 1—23.).

(Matth. 15, 1-20.)

V. 2. Textus vulgaris (et Vulgata) post vocem: panes
(apTou«;) habet: epepi|w:o (v i t u p e r a r u n t), quod verbum in
plerisque optimae notae codicibus d e e s t (D. habet /.aTE-fVMcav),
quare pro glossemate habendum est. — Porro textus vulgaris
versu 5. legit: etoito  srapcovtocriv (tum interrogabant); Lach-
mannus  vero, Tischendorf et W e s t c o 11 - H o r t cum
Vulgata  reciius legunt: -/.at exepwT<3ffiv (e t interrogabant),
quum illa vox eVerea ob verbum spijemo posita esset loco -/.at.
Quod jam ipsum n e x u m attinet, nonnulli (Lachm. et Tischend )
versu 1. post vocem: Jerosolymis  ponunt punctum,
jungentes versum 2. cum 5., versus vero 3. et 4. p a r e n t h e s i
includentes (Schanz)...Qui jungendi modus esset verus, stan  te
lectione špep^cmo, non aut.em omisso hoc verbo. quum ei part.
y.ai (v. 5.) obstat. Rectius ponitur cum Westcott-Horto

38

Cap. VII. v. 3—19

punctum post vocem: pan e s (apTou?) v. 2,  el incipitur versu 5.
nova propositio (Bisp.).

V. 3. Crebro  (la^p.vj); versio syriaca: se d ul o; aethiopica:
i n t e n s e, quasi esset tcuv-v?)  el hoc pro mv-va.  seu Sed

leclio 'Kuyij.-?i in codicibus fere omnibus exstat. Denotat aut.em

pugnum  (bie gauft); liinc vertendum proprie est: nisi
pugno laverint manus, i. e nisi manu altera in pugnum con-
tracta alteram fricenl ac lavent. T h e o p h y 1 a c t u s verlit: ad
cubitum usque; sed slante hac inlerprelatione non poteši dativus
explicari, quum non habeat eam vim, ul significet:
usque ad.

V. 4. Et a foro,  scil. reversi (žAHivie? seu ysv6p.£vot). Cf. 10, 10.
— Nisi baptizentur , nisi totum corpus aquis immergant, et abluant,
utpote quum crederent, se pollui et contaminari attactu reliquorum
hominum (a Lap.). Ila sunt haec verba explicanda, non autem:
a foro reversi non edunt, nisi laverint manus, quum id jam
supra (v. 3 ) notasset s. auctor, pharisaeos nimirum et Judaeorum
plerosque, priusquam cibum caperent, manus lavare solere, ergo
per se intelligebatur, eos etiam e publico reversos, priusquam
cibum caperent, id facere solitos esse. Nec etiam cum aliis
(Kuin.) ila sunt explicanda verba illa: et res in foro venales non
edunt, nisi prius aqua ablutae et purgatae fuerint. Tališ enim
agendi ratio haud erat inusitata, quum talem ciborum in foro
emptorum ablutionem non tantum praeceptum pharisaicum, sed
ipsa rei natura, imo et ipse spiritus Mosaicorum puritatis prae-
ceptorum postularet. — Urceorum,  nimirum ligneorum. Graeca
vox est 1 a t i n a corrupta, respondens latino sextarius,

qui erat genus mensurae tum fluidorum, tum aridorum, hinc
vas sextarii capax; dein generatim omne vas, e quo vinum et
aqua funditur, sive sextarium capiat, sive non, ergo u r c e u s ,
uti habet Vulgata (Kuin.). —

V. 5—18. vide commentar. in evang. s. Matt.haei 15, 2 —11.

V. 19. Verbis his indicatur ratio,  cur cibus non immun-
dum reddat hominem ideo in fine v. 18. c o m m a ponendum
est. — In cor  (et? triv y.apSi'ocv), i. e. in animum. — »psSpdjv (vox
macedonicae dialecti ex <xto  et šSpa, sella) est sella f a mili-
ar  is,  dein secessus,  1 a t r i n a (Stbtritt, Eloafe); in N. T.
tantum h 1 et apud Matth. 15, 17. legitur. — Purgans omnes

Cap. VII. v. 24 - 32.

39

escas.  Si cum t.exlu receplo legitur neutrum:  xa-9-ap(£ov
(quod resolvendum est: 5 zaD-ap^ei), verba: purgans  o ra n e s
c i b o s,  pertinent ad totam sententiam praegressam: e t in
secessum exit,  ita ut sensus verborum : purgans o m-
nes cibos,  sit: hac emissione separans inimunditias ab eo,
quod mundum in corpore remanet. — Alii vero cum L a c h -
m a n no, Tischendorfio et Westcott-Horto  legunt
in a s c u 1 i n u m : y.a{tapf(wv, referentes participium ad vocem
dcpsopuva, ita ut esset constructio anacolulhica (nominativus
loco accusativi),  hoc sensu: quae latrina purgat. omnes
cibos, dum illa recipit, quae ad vitam physicam sustentandam
non sunt idonea. Unde sequitur, cibum non posse hominem
polluere.

2. Mulier Chananaea (24—30.).

(Matth. 15, 21—28.).

V. 24 In fines Tijri et Sidonis.  Verba: et Si d on is,
quae in optimis codicibus non leguntur, ex loco M a 11 h a e i
parallelo (15, 21.) huc illata sunt. Reliqua vide in commentar. in
evang. Matth.  15, 21—28.

3. Sanatio hominis surdi et muti (31—37.).

V. 31. Vide commentar. in evang Matth 15, 29.
S. Marcus  e multis sanationibus miraculosis, quas s. Matth.
(15, 31.) commemorat, hanc unica  m refert.

V. 32. Narrationem sequentem refert sol us Marcus. —
Et adducunt mutum;  graece: p.o-pAd/.ov, quod est: difficulter loquen-
tem (ex difficulter et VaMv loqui); unde jam antiqui inter-
pretes l ) et recentiores plures, * 3 ) putant, hominem hunc non
o m n i n o mutum fuisse, sed solummodo impeditae  ad
loquendum linguae, quod patet e v. 35., ubi dicitur, vinculum
linguae solutum,  i. e. impedimentum loquendi sublatuin,
quo sublato loquebatur recte,  i. e. expedite, prompte. Qua
tamen explicatione miraculum  non negatur; nam facultatem
expedite  loquendi absque ullo remedio medico adhibito, ho-
mini dare, est cert.e res divinae potentiae. Alii (Bisp., Schanz)

‘) Janš., Mald., a Lap., Calm.

3 ) Kistemaker, MassL, Patrit.

40

Cap. VII. v. 33—35.

vero, quum 70 versores (Jes. 35, 6.) vocem hebraicam i 11 e m
(mutus) vertunt per p.oytXaAos, etiam h. 1. cum Vulgata hanc
vocem sumunt significatu: mutus.  — Et deprecabantur eum ,
ut imponat illi mamim , quia sciebant, eum manuum impositione
alios multos aegrotos curasse (1, 31; 5, 41; 6, 5; 8, 23 25.
cf. Malth. 8, 3. 18; 9, 25.).

V. 33. Et apprehendens eum de turba seorsum , i. e. seor-
sum eum abduxit a populo; partim, ne a turba premeretur;
partim quia noluit sua miracula ostentare et ex iis aucupari
vanam hominum gloriam, docens nos exemplo suo, famae cele-
britatem fugere, nisi quum Dei cultus et honor postulat, ut
secus fiat. — Exspuens,  scil. in digitum suum. — Tetigit , nimi-
rum šaliva. Omnia, quae h. 1. Christus fecisse legitur, non n e -
c e s s a r i o fecit, ita ac si haec fuissent remedia, vi sua naturali
illum sanandi. Omnia haec erant solummodo symbolica
Christi actio, qua fiduciam in illo homine, qui verbum ejus non
poterat audire, voluit excitare et firmare atque ita eum ad fidem
in se praeparare (conf. dieta in commentar. in evang. Joan. 9, 7.).
Sed simul ita faeto Christus demonstrabat, se verum esse ho¬
mine  m (Schegg). E c c 1 e s i a singulas hasce Christi actiones
in b a p t i s m i ceremonias retulit.

V. 34. Suspiciens in coelum,  nimirum in orando, partim ita
significans suae cum Patris voluntate harmoniam (Joan. 11, 42. 43.),
partim nos docens, in oratione mentem a terra ad Deum su-
stollere (Chrys.). — Ingemuit,  partim humanae conditioni et
miseriae condolens, partim gemitu illo orans ad Patrem (coli.
Joan. 11, 41. 42. 43.). — Ephpheta.  Vox haec est syriacus  im-
perativus passivae conjugationis Ethpael  verbi p’tach (hebr. pa-
tach) aperui  t. Qui syrochaldaico sermone utebantur, literam Taw
(tli), quae character est illius conjugationis, commutantes cum prima
verbi lit era, hanc duplicabant, utque videtur, aspirabant profere-
bantque: ephphetach  pro: ethphatach.  Postremam verbi
literam, utpote Graecis ignotam, Marcus graecis literis seribens,
o m is it (Patrih). Notat. vero vox haec: a p er it or, et sensus
est: audi jam et loquere, seu: sit tibi audiendi et loquendi
facultas concessa.

V. 35 Et statim , repente. — Apertae sunt aures ejus , data
est ei audiendi facultas.

Cap. VII. v. 36. Cap. VIII. v. 12.

41

V. 36. Ne cui dicerent , miraculum divulgando, quia (coli.
v. 24.) lalere et ila calumnias atque insidias pharisaeorum evitare
voluit. — Quanto  (osov pro: y.a{P oaov). — Magis plus  (p,a},Aov
irepiscoTspov). Vox p.aAAov, addito vocabulo raptacoTepov, intendit
vini comparativi = magis vehemenlius. 1 ) — Fecit.  Praeteritum hoc
designat activilatem Chrisli priore, praeterilo tempore coeptam
et nune perdurantem.

- ® -—

Caput VIII.

I. Altera turbae cibatio miraculosa (v. 1—10.).

Vide dieta in commentar. in evang. Matth.  15, 32—39.

2. Pharisaei et Sadducaei signum postulant e coelo

( 11 . 12 .).

(Matth. 16, 1-4.).

V. 12. Si dabitur;  graece: ei So&ifcevai, i. e. non dabitur.
Ilebraei enim jurejurando aliquid negaturi,  particulam: i m
(et, si) adhibebant (affirmaturi  vero: im lo (lav p.?;), hac
vel simili formula: Haec mihi faciat, Deus, et haec addat, me
puniat, si illud aut illud fecerim, si illud aut illud faetum fuerit
(uti id expresse legitur 2 Sam. 3, 35.). Dein vero mos obtinuit,
ut imperativum, qili hujus formulae pars est, per aposiopesin
reticerent, atque ita sensim manca illa exstitit jurisjurandi for¬
mula (qualis in hoc loeo eL Hebr. 3, 11; 4, 3.), tune adhiberi
solita, quum quis quid neg ar e vehementius vellet. Hic loči,
quum ipse Christus jurare inducilur, subaudiendum est: ne
sim, qui haberi volo, Christus, Filius  Dei  v i v i a )
Reliqua vide in commentar. in evang. Matth.  16, 1 —4.)

*) Conf. Beelen gramm. N. T. p. 252.

2 ) Cf. Beelen gramm. N. T. p. 501., Patrit.

42

Cap. VIII. v. 22-26.

3. Hortatur Christus discipulos, ut a fermento pha-

risaeorum šibi caveant (13—21.).

(Matth. 16, 5—12.).

Vide commentar in evang. Matth.  1. c.

4. Caecus ad Bethsaidam a Christo sauatur (22—26.).

V. 22. Pericopam hanc s o 1 u s Marcus habet — Et vcniunt
Bethsaidam.  De quanam Bethsaida  sit h. 1. senno, inter-
pretes dissentiunt Alii cogitant de Bethsaida, in o c c i d e n t a 1 i
laous Gennesareth litore sita; alii vero de illa, quae erat in
orientali  litore sita, Julias  dieta. Qnia s. Marcus Bethsaidam
h. 1. (v. 23. et 26.) v i c u m (y.<I>p.Y)) appellat, qualis tune Beth¬
saida Gaulonitidis, nobilis urbs, non erat, verosimilius videtur,
esse h. 1. cogitandum de Bethsaida in occide n tatali  litore sila.

V. 23. Eduxit eum extra vieum.  Vide dieta 7, 33. — Ex-
spuens in oculos ejus;  sputo usus ut. symbolo  (cf. 7, 33.). —
Impositis manihus suis,  ac postea remotis.

V. 24. Video liomines velat arbores ambulantes.  Ita habet et
textus receptus vulgaris. Sed ob codices praestantissimos prae-
ferenda est lectio: video homines, velut arbores
video ambulantes  (o-i SevSpa opw Trepma-couv-rai;) i. e. ho¬
mines, quos video ambulantes, non homines, sed arbores mihi
videntur. Quare declaravit, se videre quidem aliquid, sed confuse,
non clare  et distinete, eum inter homines et arbores distin-
guere non posset. Ita, qui procul hominem videt, lineamenta
autem non discernit, nescit, utrum arbor vel homo sit (Beda).
— Ceterum sive caecus nat us fuerit, sive seri  us  visum
amiserit, semper miraculum  est visus restitutio, quum salivae
humanae haud inest haec vis naturalis. — Ceterum jam ant,iqui
observant, Christum non illieo, sed sensim  partiteque visum
homini restituisse, partim ideo ut caecus paulatim operalionem
miraculosam sentiens, paulatim in m a j o r e m fi d e m cresceret:
partim, ut beneficium, quod accipiebat sanilatis, dum paulatim
šibi conferebatur, pluris  faceret. (Mald.).

V. 26. Dantur diversae  hujus versus lectiones. Lectio
Vulgatae,  quam plures codices minusculi exhibent (deficien-
tibus ultimis verbis: p.T]§e sv rf) wl>p.r (  in Vulgata) est. f a c i 11 i m a,
sed eo ipso d u b i a. Ob testium auetoritatem et ob majorem

Cap. Vili. v. 27—29. Cap. IX. v. 1 —2.

43

d ifficul latern internam praeferenda est lectio: p-vjšs st? xr ( v wi>p.if)v
sitje^Dr)?, p/r)Be sfing? xtvi iv y.wp.Y) (alt. eram  part.em Westcolt
et Hort omittunt):  ne in vicum quidem intres, nec alicui
dicas in vico. Quum Christus sanatum jusserit d o m u m ire, non
vero in vic u in , e quo cum Jesu venerat, ei inlrare permisit,
colligilur. hominem illum non habuisse domicilium in illo vico.
Causa  inlerdicti hujus erat, quia Christus, doneč ex hac regione
ulterius iret, 1 a t e r e voluit. Conf. dieta 7, 38. et M a 11. h. 8, 4.

5. Petri testimonium de Christo; Christus mortem
suam praedicit (27 — 39.).

(Matth. 1C, 13—28. Lue. 9, 18-27.)

V. 27. Et egressus est,  scil. Bethsaida (cf v. 22.).

V. 29. Tu es Christus;  juxta Matih. (16, 16.) adhuc ad-
didil: FiliusDei vivi. Quomodo  Jesus Pelrum, quid de
ipso sentiret, professum remuneratus  sit, Matthaeus
enarrat., Marcus (cum Luca) reticet. C u r jam id retieuerit, vero-
similiter causa hujus est m o d e s t i a Petri, qua ductus ea, quae
in maximum ejus honorem a Christo dieta sunt, in publicis prae-
dicationibus et in colloquiis privatis retieuit, hinc et ipse disci-
pulus Marcus ea praeteriit; ea vero omnia deseribere ei permisit,
quae eum, primum  apostolorum, aut infir mitatis aut culpae
cujusdam reum exhibent. Reliqua vide in commentar. in evang.
Matth.  16, 13—28; relate ad v. 38. vide commentar. in Matth.
10,33. — De formula : filius  ho  mi  ni  s (v. 31.) vide commentar.
in evang s. Joan. p. 48.

--

Cap ut IX.

1. Transfiguratio Christi (v. 1—12.).

(Matth. 17, 1—13. Lue. 9, 26-36.).

V. 1. (in texlu graeco v. 2.). Quum in lextu graeco versus
uiti  m u s capitis praecedentis est versus p r i m u s capitis 9.,
ideo d i s ere p at versus numerandi ratio Vulgatae a textu graeco.

V. 2. (gr. 3 ).» Velut nix  (w?/ v twv). Verba haec in praestan-
tissimis codicibus (Aleph. B. C. L. A.) multisque versionibus non
leguntur, ideo nonnulli putant, ea esse huc illata ex Matth. 28, 3.

44

Cap. IX. v. 7—11.

(O r i g e n e s pro iis legit, : to c to <pw?). — Candida facere , i. e.

alba reddere.

V. 7. (gr. 8.). — Nisi Jesum.  Videlur Vulgata legisse: e!
uti etiam legunt W e s tc o 11 • e t Hort, dum Tischen-
d o r f legit: a/Cka.

V. 9. (gr. 10.1. Et continuerunt apud se, conguirentes , quid
esset . .  . (xctt tov X6yov ly.patY]aav itpb<; iautou? <ju^r ( touvtei; n  sati).
Contextus poscit, ut verbum '/.patsTv ordinario sumat.ur significatu:
t e n e r e. Interpretes nonnulli verba: xpb? eaotou; conjungunt
cum verbo sequenti: au^touvte?, qua conjunctione stante sensus
esse potest: s e r m o n e m Christi, modo auditum. firmiter tene-
bant (mente volutabant). inter se vero colloquebantur, quid
esset; vel:  firmiter tenebant verbum, i. e. i n t e r d i c t u m
Christi, ne cuiquam, quae vidissent, narrarent, s e u istud inter-
dictum observabant, inter se vero colloquebanlur, quid esset. . .
Alii vero interpretes, verbum xpate!v etiam significatu ordinario
sumentes, cum V u 1 g a t a verba itpb? šavtouc connectunt cum
verbo: expatr]aav (quum teste Platone  constructio sit bene
graeca) atque ita explicant: Sermonem Christi, i. e. interdictum
Christi, ne cuiquam, quae vidissent (scil. de transfiguratione)
narrarent. firmiter tenebant, inter se (t.ooc  sautob?, quod sup-
plendum est) colloquentes, quid esset . . — Quid esset , cum a
mortuis resurrexerit , quid his verbis (v. 8. gr. 9.) significare
voluisset, quod ipse, Messias, a mortuis resurrecturus, (ergo antea
moriturus) sit. Non poterant id conciliare cum erroneis opini-
onibus suis de lerreno Messiano regno. Vide commentar. in
evang. Matth.  17, 10.

V. 10. (gr. 11.) — Quid ergo.  Vulgata legit (uti apud Matth.
17, 10.) vi ouv, quae lecl.io, uti alia ouv, suni, glossemata, attamen
recta. Sed praeferenda est lectio: S-vt, quae vox idem valet ac:
ii  (q u i d est), vel Sia v£ (c u r) . . dicunt. Ita et v. 27. (gr. 28.)
ovc f/piets, Vulgata: q u a r e nos..

V. 11. (gr. 12.) Primo  (^piovov). i. e. antequam inauguretur
regnum Messianum, quam rem discipuli in idem tempus cum
Christi resurrectione incidentem putabant. — Restituet;  graece
est praesens  (azovia^icnrccvei), quod tamen (coli. Matth. 17, 11.)
positum est pro f u t u r o. — Et, guomodo scriptum est relate
ud filium hominis, ut multa patiatur et contemnatur,  i. e. et,

Gap. IX. v. 12-14.

45

quum juxta Malachiam  (4, 5.) ab Elia exspectaretur, ut ille
anirnos hotninum ad Messiae adventum praepararet, atque popu-
lares (Judaeos) ad fidem in Messiam converteret, quomodo jam
potest hoc (Malachiae) vaticinium conciliari cum ali is proplieticis
oraculis, quae Messiam multa passurum. et mortem ignominiosam
subiturum praenunciant: — em tov  ulov t.  avD-p. = relate ad fiiium
hominis.— Verbum: ečjouBsvou) (ab e? et ooBžvjnotat: pro nihilo habeo.
dein ignominiose tracto. — 5ti = 5, ti, quod valet idem ac Bia n.

V. 12. (gr. 13.): Sed dico vobis: Quia ct Elias venit.  Hisce
verbis et relate ad praegressa vult ChrisLus dicere: Hoc Malachiae
vaticinium utique non potest conciliari cum oraculis de Messia
patiente agentibus, si de propheta The s bita  illud intelligatur,
quum hic gloriosum Messiae adventum ante mundi finem prae-
iturus sit; facile vero concilialur, si per illum Eliam intelligatur
J o a n n e s Bapt.,  illi Eliae Thesbitae virtute et špiritu similis.
Ideo dico vobis: etiam  (y.at) Elias, non tantum Messias, jam
venit (nimirum in persona J o a n n i s B.) — Et fecerunt illi,
quaecunque voluerunt, sicut scriptum est , i. e. et in eo omnia illa
impleta sunt, quae scriptura (3 Reg. c. 19.) de tristi sorte Eliae
Thesbitae, typi Eliae alt.erius (Joannis B.), sub regina J e z a b e 1
refert, quatenus pro Iubitu suo Judaei eum tractarunt. Con-
c 1 u s i o n e m ipsam, quod etiam ipsum, Messiam, similis sors
tristis maneat, s. Marcus omitt.it, quam vero Matthaeus (17, 12 )
refert Reliqua vide in commentar. in evang. M a 11 h. 17, 1 —13.

2. Sanatio hominis lunatici (13—28. gr. 14—29.).

(Mattk. 17, 14—21. Luc. !), 37—44. gr. 43.)

V. 13 (gr. 14.) Veniens ad discipulos siios,  nimirum reli-
quos, qui non fuerant in monte, et quidem postridie  ejus
diei, quo transfiguratus est moxque ut de monte descenderel.
— Conquirentcs  (au^ToOvTO?), dispulantes. Occasionem  dispu-
tandi cum discipulis dederat. (coli. v. 17, 18.) legisperitis i m p o -
lent.  ia  discipulorum puerum sanandi, qua viša legisperit is
generatim illorum (fors el. Christi ipsius) potestas d u b i a esse
videbatur.

V. 14. (gr. 15.) — Videns . . . stupefactus est;  graece:
ESovve?  . . ^t-8-ap,j3ij^-r)cav, quae suni. in pl u rali,  quia o/X  o; est

46

Cap. IX. v. 16-22.

vox collectiva; populus videns . . stupefactus  est, scil. ob
subitaneum et peropportunuin Christi adventum; fors, uti antiqui
putant, etiam, quia videbant, vultum  Christi ex transfigura-
tione fuisse solilo augustiorem,  uti olim Mosi contigit.

V. 15. (gr. 16.) Et interrogavit eos  (auto6<;), i. e. populum
(v. 14.), qui litem istam audiendo participabat et nune Dominum
salutans advenerat. — Quid inter vos conguiritis  (xpb<; auToo?),
i. e. quid disputatis cum discipulis. Lectio xpo<; o;uto 6? ob testes
praeferenda lectioni: xpb? eauTou? (A) aut.: iv up.tv (D): Vulgata:
inter vos.

V. 16. (gr. 17.) — Unus e turba , scil. pater pueri. — Spi-
ritum mutum ; vide commentar. in evang. M a 11 h. 9, 82. et
Marc.  9, 24. (gr. 25.)

V. 17. (gr. 18.) — Qui,  scil. spiritus seu daemon. — Allidit
eum  (počasi jonice a pvfrvup.i, priucco), frango, disrumpo, dein allido,
prosterno, distorqueo. — Spumat,  scil. puer; d^pti^o spumo (d©po<;
spuma maris.)

V. 18. (gr. 19.) — Vide commentar. in evang. Matth.  17, 16.

V. 19. (gr. 20.) — Cum vidisset,  scil. puer. — Eum,  i. e.
Jesum. — Conturbavit eum , jactavit eum; cxapaccw lanio, discerpo,
inde etiam jaeto, ut h. 1.

V. 20. (gr. 21.) Historiae pars, quae ab hoc versu usque ad
v. 22. (gr. 23.) occurrit, solummodo apud M are um legitur.
Colloquium autem hoc cum patre miseri pueri ideo instituit
Jesus, ut memoria gravitatis et diuturnitatis mali tanto major in
patre excitaretur f i d u c i a , reliquis vero magnitudo  bene-
ficii et miraculi nota fieret.

V. 21. (gr. 22.) Si guid potes  (Suvrj pro Sovaoat). Verba haec
defectum  firmae fidei manifestant, quippe quum dubitaret,
utrum par esse possit tam gravi et inveterato malo (Janš.).

V. 22. (gr. 23.) Si potes credere.  Legit ergo Vulgata: to  s!
Sivv) xtaxeuffai, uti et texlus receptus habet. Qui ita legunt., in
verbis explicandis in diversas abeunt partes. Alii verbum xtcx£ucac
accipiunt ut 2. pers. imperativi  aor. I. med. loco to  legentes
ti, hoc sensu: quid si potes? črede, omnia possibilia esse cre-
denti; dum alii to  servantes hunc statuunt sensum: quod attinet
verba tua illa: si potes, črede tantum etc. — Utrique tamen
expositioni obstat, quod xioTiuw in forma m e d i a nusquam in

Cap. IX. v. 23-25.

47

N. T. occurrat; porro, quod lectio tč sit arbitraria. — Alii (etiam
V u 1 g a t a) verbum moreSaai sumunt ut i n f i n i t. aor I. act.,
articulum to ut notam ad sequentem sententiam indicandam.
Horum jam alii ad verba haec tanquam apodosin suhintelligunt:
exorabis, quod optas  (Patrih); vel: ti bi opitulabor
(Kuin.); dum alii verba: si potes čred  er  e,  sumunt ut
p r o t a s i n , sequentia vero : o m n i a possibilia s u n t, ut
apodosin.  Utrique autem explicationi obstat id, quod to ut
nota directae orationis in N. T. non legitur, nisi in citatis
(Luc. 22, 37.). Dein praestantissimi codices ') non legunt verbum
OTGTeuoat, sed tantum: to et 56 vy),  qua lectione stante hic prodit
sensus: Quod verba tua: si potes,  altinet, (scito), omnia esse
possibilia credenti, i. e credens omnia potest accipere; in ap-
plicatione  ad hunc casum: si credis, auxilium optatum
invenies.

V. 23. (gr. 24.) Et continuo , ut audivit, a sua fide rem pen-
dere. — Exclamans cum lacrymis , indicans et desiderium sanitatis
et angustiam timoremque animi, ne conditioni non posset exact,e
satisfacere. (Janš.) — Ajebat: čredo Domine , scil. hoc, te posse.

— Adjuva incredulitatem meam.  Credebat utique, sed timens,
ne fides, qua jam praeditus erat, satis futura esset, Christum
exorabat, ut fidem ejus imperfectam, quam incredulitatem vo-
cabat, adjuvaret., ifa ut sensus sit: Čredo Domine! te posse;
sed, si quid fidei meae deest, tu quaeso illud supple, ut, si non
sufficiat fides mea, id tamen, quod volo, adjuvante me tua po-
tentia, consequar (Menoch).

V. 24. Igr 25.) — Et cum videret Jesus concurrentem
turbani , i e. cum videret, turbam magis magisque, confluere.

— Comminatus est spiritui immundo.  Verba haec clare docent,
puerum fuisse a daemone obsessum

V. 25. (gr. 26.) — Et exclamans , scil. daemon per puerum.
Lectio in m a s c u 1 i n o : y.pai;a<;, et czapd^ac  ob t.estes praeferenda
est lectioni in neutro:  -/.paijav et oirapd^av (t.extus recepti), quae
est mera correctura; qua lectione priore stante habemus con-
struclionem ad s e n s u m. Evangelista repraesentabat šibi Ttvsup.a
ut p e r s o n a m , ut Sačpuov. — Multum discerpens eum , quo

‘) Couf. Tischendorf. synops., Westcott et Hort.

48

Cap. IX. v. 27-31.

declaravit, quam aegre ferret, quod cogeretur Christo obedire et
a possessione desistere; quod vero Christus admisit, ut omnibus
manifeslum esset, puerum revera a daemone obsessum esse

V. 27. (gr. 28.) — Et cum introisset in domum.  Tischendorf
et Westcott-Hort ob codices praestantissmos (Aleph. B. G. D. L )
legunt siceT.&ov-coc au-cou loco stce>J>6vva au-cov (textus rec.) — Secreto
interrogabant eum,  seorsim a publieo, verent.es scil., ne aliqua
sua culpa potestas ejiciendi daemones šibi esset subtracta (Janš.).
—- Quare.  Nonnulli codices (A. G. D. K.) et versiones (Syr., Vulg.)
legunt: Sta ti  (q u a r e , c u r); sed praeferenda est lectio : 5-ut, quae
vox (uti v. 11.) idem valet ac: S, v.  = Sta xL  — Propter incredu-
litatem vestram;  quibus verbis Christus causam  pri  in a m
reddit.

V. 28. (gr. 29.) Vide connnentar. in evang Mat th. 17,20.
— Verba: sv vtrjcrueia, quae West,cott-Hort in margine
habent, sunt. retinenda, quia, excepto cod B., in omnibus codi-
cibus leguntur.

3. Christus altera vice mortem suam praedicit
(29 -31. gr. 30-32.)

(Matth. 17, 21, 22.  Luc 9, 44. 45.)

V. 29. (gr. 30.) — Et inde,  nimirum e regione Caesareae
Philippi (ef. 8, 27.) — Praetergrediebantur Galilaeam  (^apeiro-
psuovvo), i. e it.er faciebant per Galilaeam superiorem. nullibi
commorando, ut venirent. Capharnaum (coli. v. 82.) — Nec
volebat , guemgue scire , i e noluit. ut quis sciret, se adesse. ut
scil., quum p a t i e n d i tempus appet.eret, hoc brevi t.empore.
quo posset cum discipulis esse, uteretur ad eos praeparandos ;
quod fieri non posset, si agnitus fuisset (cf. Mald.).

V. 30. (gr. 31.) — Tradetur;  graece est, p r a e s e n s
(xapaSt'3otat), quia de re cerlissime fut.ura sermo est. Re|iqua
vide in commentar. in Matth.  17, 21

V. 31. (gr. 32) — Ignorabant vcrbum.  Vide commentar.
in Matth  17, 22

Historiam de stat  ere  in ore piscis tam Marcus, quam Lucas
praetermittit,  quae legitur apud Matthaeum (17, 24—27),
quia leclores non eranl. Judaeo-chris liani.

Cap. IX. v. 32-38.

49

4. Christus apostolis modestiam commendat, eosque
ut scandala fugiant, hortatur (32—48, gr. 33—37.).

(Mattli. 18, 1—11. iuc. 9, 46—56.)

V. 32 — 36. (gr 33 — 37.) Vide commentar. in evang.
Matth.  18, 1—o.

V. 37. (gr. 38.). Dantur v a r i a e lectiones, quae tamen
sensum in substantia non immutant. Tischendorf  loco
(žirexpt&r) Ss habet e<pr hi  et ante xw ovopav ( legit iv, et post vo-
cem Saipčvta legit: 5 c,  oux d-/.oAou&ei, ■TjpTv,— in fine autem verba :
oti  ouy. dv.olou&El Yjjj.iv o m i 11 i t. Ita et V u 1 g a t a habet, solum-
modo ab initio legit dxexp('8-iq (r e s p o n d i t.). Westcott-Hort
etiam legunt Sipi] et ante tm  žv6part habent iv, in fine autem
legunt (ob codices praestantissimos (Aleph. B. C. L. A.) : cti ow.

f,pw, dum verba illa post vocem Satpčvia tantum in
m a r g i n e habent. — Vox: r e s p o n d i t (Vulgatae) exponenda
est: loqui exorsus est. — Occasionem  sequentia pro-
nunciandi, uti plerique putant, arripuit J o a n n e s inde, quia
verba Christi, quae locjuebatur de pueris in nomine  suo
suscipiendis, ei in mentem illum hominem reducebant, qui in
nomine ejusdem ipsius Jesu daemonia ejiciebat, quem autem ex
amore et studio Christi prohibuerunt apostoli. Quapropter Joannes
rem gestam ingenue narrat, ut sententiam Christi cognoscat. —
In nomine. tuo , per virtutem seu potentiam nominis tui. Conf.
Luc. 9, 49. — Erat ergo hic in Christum credens. — Qui non
sequitur nos , qui non est discipulus tuus perpetuus, vel e numero
apostolorum, uti nos sumus. Stante altera explicatione apostoli
eum prohibuerunt ideo, quia putassent, ipsis  sol  is  jus esse,
daemones ejiciendi.

V. 38. (gr. 39.) Nolite prohibere eum,  in sirnih occasione.
R a t i o est: Nemo est , qui faciat virtutem,  miraculum quod-
cunque. — In nomine meo  ; graece: iut tw bvi\j.axi  p.ou, super
nomine meo i. e. potestate a me ipsi facta, vel virtute nominis
mei. — Et possit cito male loqui de me,  i. e potest mox de me
male loqui, calumniando auctoritati et honori meo detrahere.
Potestas enim, invocato nomine Jesu miracula patrandi, est
gratia gratis  data, quae non semper probitatis (sanctitatis)
indicium est (Cf. 1 Cor. 12, 1. seqq.); attamen ea fidem  in Jesu
divinam potestatem supponit. Qui vero hanc fidem habet, haud

4

50

Cap. IX. v. 39-41.

potest cito  Jesum calumniari (impostorem et fraudatorem eum
nominare), quamvis illa fides in eo nondum efficiat, ut integro
sinceroque animo Christo adhaereat ejusque fiat discipulus. Tališ ■
fides in Jesu potestatem divinam in hoc homine erat. Simile quid
legimus in Actibus apost.  (19, 14. seq.) de septem filiis
S c e v a e.

V. 39. (gr. 40.). Qui non est adversum vos , quatenus scil.
mei estis discipuli, et consequenter non etiam adversum me:
ille hoc ipso: pr o vobis est , hinc etiam pr o me est.  Vulgata ergo
(cum codd. A. D. etltala) legit: uptfiv, feep up-fiv. Sed lectio: Vjp.Sv,
uzlp Yjp.fiv ob codices praestantissimos (Aleph. B. C. A.) praeferenda
est. Conf. Luc. 9, 49. 50.

Si Christus apud Matth.  (12, 30.) et Lučam  (11, 23.)
dicit: qui non est mecum, contra me est,  — verba
haec non repugnant sententiae priori (v. 39 ). Utraque sententia
vera est, si a diversis personis  atque diversis tem¬
po  r i b u s proferatur. Dantur nimirum tempora q u i e t i s et
p acis,  quibus ille, qui non est adversus Christum ejusque eccle-
siam, dici potest esse pr o (cum) Christo ejusque ecclesia; at.que
iterum dantur tempora talia, quibus homo aperte et palam
profiteri debet, utrum sit cum Christo nec ne; hic jam valet, ut
ille, qui non positive et aperte p r o (cum) Christo ejusque ecclesia
est, contra  Christum ejusque ecclesiam esse habeatur. Sed etiam
dantur personae, v. c. acatholici,  qui, si non sunt ad¬
versus Christum ejusque ecclesiam, cum illo esse putari possunt;
dum iterum c a t h o 1 i c i, qui non sunt pro Christo ejusque
ecclesia, adversus eum esse dicendi sunt. 1 )

V. 40. (gr. 41.). Versu hoc Christus filum  orationis suae,
per Joannem (v. 37—39. gr. 38—40.) interruptae, resumit, ita ut
nexus et sensus sil sequens: Non lantum, qui parvulum et quemvis
indole huic similem bene exceperit, sed quicunque vel levis-
simum beneficium ei detulerit, quale est calicem aquae sitienti
praebere, mercedem a Deo recipiet. — Vide commentar. in evang.
Matth.  10, 42.

V. 41. 42. (gr. 42. 43.). Nune invehitur  et sententiam
dicit in eum, qui contrarium  ageret atque parvulorum animis

‘) Bisp. in Luc. 9, 50.

Cap. IX. v. 43—48.

51

damno ac perniciei esse non reformidaret. Vide commentar. in
evang. M a 11 h. 18, 6—9.

V. 43. (gr. 44.) TJbi vermis eorum non moritur et ignis non
exstinguitur.  Haec sunt verba .1 e s a i a e (66, 24.) bis repetita
(v. 45. et 47.). Attamen haec verba in optimis codicibus et per-
multis versionibus leguntur tantummodo v. 47. (gr. 48.), dum nostro
versu 48. (gr. 44.) et v. 45. (gr. 46.) desunt in codicibus Aleph.
B. C. L. A. aliisque minusculis et multis versionibus, ideoque etiam
a Tischendorfio et Westcott-Horthi  duo versus
omissi sunt. Apud eosdem etiam v. 44. (gr. 45.) in fine non le¬
guntur verba: st? t'o  nup to aofSeorov, quae sunt mera repetitio e
versu 42. (gr. 43.). Ceterum vult Cbristus hisce verbis, depromptis
ex J e s a i a , qui de aeternis suppliciis (cruciatibus) contempto-
rum Dei (impiorum) loquitur, sub imagine cadaverum, vermi
nunquam morienti et igni perpetuo ardenti traditorum, significare
gravissimas atque aeternas poenas, in altera vita sustinendas.
Nonnulli interpretes (Mald. aliique) ignem  intelligunt proprie,
qui urit corpus; v e r m e m vero metaphorice  de con-
scientiae cruciatu; dum alii x ) utrumque et vermem et ignem
proprie  accipiunt. (Cf. August.  de civit. Dei c. 9.).

V. 48. (gr. 49.). Omnis enim igne salietur , et omnis victima
šale salietur.  Quod a 11 e r a m hujus versus partem attinet,
alludit illis verbis Christus ad Judaeorum  morem, qui in
omnibus oblationibus et sacrificiis s a 1 adhibebant, utpote quum
in lege  (Levit. 2, 13.) sancitum esset: »Nec auferes sal Dei
tui de sacrificio  tuo; in omni o bi at ion e tua offeres
sal*  Quapropter etiam nune in Oriente sal ob vim suam con-
servandi a putredine et corruptione est symbolum  (perenni-
tatis) foederis,  et quum istud simul vim habet purgandi,
etiam symbolum p u r i t a t i s. Quod autem ipsam hujus versus
explicationem  attinet, diversi generis est. Attamen inter
illas plures dantur praecipue d u a e explicationes. Nonnulli inter¬
pretes * 2 ) sententiam hujus versus arete connectunt cum versu
i m m e d i a t e praegresso (v. 47. gr. 48.), ita ut r a t i o reddatur
ejus, quod immediate praecesserat. S a 1 nimirum d u p 1 i c e m

x ) Janš., a Lap., Knabenbauer commentar. in Jesaiam 66, 24.

2 ) Janš., Mald., Fr. Lucas, a Lap., Patrit.

4 *

52

Cap. IX. v. 49.

habet vim, urendi  (seu mordendi) et conservandi,  quam
utramque Christus (uti dicunt) tribuit igni gehennae,  ut
sit instar salis corporibus impiorum, eos semper et cruciando
atque integros conservando, hoc sensu: Omnis (ica? yap, scil. auvffivj
eorum, qui ad gehennam damnabuntur, quasi victima vindictae
et justitiae  Dei, igne, velut salietur, i. e. igne, quasi šale con-
dietur, ut crucietur semper et incorruptus maneat — sicut omnis
victima Dei ex legis praescripto (Lev. 2, 13.) salis aspersione
combustioni destinata est. — Huic explicationi favent loca J e-
saiae  (34, 6.), Ezechielis  (39, 17. 19.) et J ere mi a e
(46, 10.) ubi impii in tormentis victimae vindictae  Dei
dicuntur. — Alii (Reischl, Schanz) Theophylactum et
Bedam  secuti, sententiam nostri versus referunt r e m o t i u s
ad ea, quae Christus a v. 42—47. (gr. 43—48.) dixerat, affirmantes,
reddi hic r a t i o n e m, cur dixerit Dominus, praecidendam esse
potius manum scandalizantem, vel oculum eruendum, intelli-
gentes simul vocem ignis  de igne metaphorico: t r i -
bulationis et mortificationis,  hoc sensu: Omnis
enim (hinc et vos), qui cupit placere Deo vitamque consequi
aeternam, igne tribulationis et mortificationis veluti saliri, i. e. pur-
gari et praeparari debet, ut sit Deo gratus atque acceptus, sicut
omnes victimae šale praeparari, quasi condiri debent, ut sint
perfectae, Deo gratae. —Alii (Bucher, Bisp.) utramque explicationem
conjungunt  hoc sensu: omnis enim, sive qui scandalum dat
(impius), sive qui illud vitat, igne saliri debet; ille igne gehennae
(poenis aeternis), quo fit victima vindictae et justitiae
Dei — hic igne tribulationis et mortificationis
purgante, ut sit victima Deo grata.  — In omnibus hisce
explicationibus vocula e t (%ai) ante verba: omnis victima,
sumitur pro: sicut  (u;, -/.aAioc,) uti saepe hebr. ve in com-
parationibus adhibetur (cf. Proverb. 25, 3. 23. 25.).

V. 49. (gr. 50 ). Quod ad n e xu m hujus versus cum prae-
gressis attinet, nonnulli (Grotius, Schegg), Maldonatum  secuti,
statuunt, n ullum  esse nexum immediatum et internum cum prae-
cedentibus, sed s. Marcum, facta salis mentione, a 1 i a m obiter
Christi sententiam adjecisse. — Alii (Reischl), qui sal h. 1. habent.
pro symbolo sapientiae,  putant, hanc ad pacem adhorta-
tionem, cui est correlata sententia: habete in vobis sal

Gap. X. v. 1—10.

53

(= sitis sapientiae studiosi), spectare ad illam discipulorum c on-
tentionem de primatu  (v. 33.). — Simplicissima explicatio
est, si vox: sal p r o p r i o sumitur significatu, et proprium
salis respicitur, ita ut sensus sit: Ulile est sal, utpote cibos pur-
gans et conservans a putredine alque sapidos reddens; — ideo
et vos, apostoli a me electi, ut sitis sal terrae (Matth. 5, 13.),
conservate vim saliendi homines, officiis vestris diligenter et cum
fide fungendo. — Quodsi sal insulsum fuerit, in quo illud con-
dietis?  Vide commentar. in evang. Matth.  5, 13. — hakoc  (ex
a priv. et sal) est šale carens, insulsus. In Oriente videlicet
nonnunquam fit, ut sal radiis solis exposilus, insulsus fiat. —
Habete in vobis sal , i. e. sludete, ut dotibus, praeconibus reli-
gionis meae necessariis, instructi sitis, nimirum integram ser-
vando meam doctrinam ac vitae exemplo, abnegatione et morli-
flcatione aliis lucendo; nam tune poteritis et alios condire, eos
nimirum purgare et praeservare a putredine spirituali. — Et
pacem habete inter vos , conservate pacem (concordiam) inter vos,
quam illa de primatu contentio turbaverat, vos autem per eam
abnegationis officium violastis.

--

P a r s II.

Caput X.

1. Iter Jesu Hierosolymitanum (v. 1 . . .)

Vide commentar. in evang. s. Matth.  19, 1.

V. 1. Et inde , scil. Capharnaumo (coli. 9, 33. Lectio : wi
TOpav tou  ’IopB. tenenda.

2. De divortio et vita coelibi (2—12.).

Vide commentar. in evang. Matth.  19, 3—10.

V. 10. In domo;  graece legendum: el; tIjv  cmav, cum venis-
sent in domum, in qua tune habitabant.

54

Cap. X. v. 16-32.

3. Benedictio parvulorum (13—16.).

(Matth. 19, 13— la. Luc. 18, 15—17.)

V. 16. Adest varia  lectio; textus rec. habet: ; Lach-

mannus  legit:  ; TischendorfiusetWestcott-Hort:

Reliqua vide in commentar. in evang. Matth.  19, 13 — 15.

4. Juvenis dives, pericula divitiarum, praemia con-

stantibus Christi asseclis promissa (17—31.).

(Matth. 19, 16—30. Luc. 18, 18—30.).

V. 21. Verba apa? tov otaupbv post ay.oXo6ftet p.oi (sequere me),
quia in praestantissimis codicibus (B. C. D. A.) et versionibus (Vul-
gata et Itala) desunt, Tischendorfius et WestcotRHort
o m i ttunt.

V. 24. Confidentes in pecuniis ; gr. tou? zszoiO-otc«; sz!  tol?
*/pr,p.at7'v, quia desunt in codicibus (B. A.) T i s c h e n d o r f i u s et
Westcott-Hort omittunt;  sunt autem vera e x p o s i t i o,
quum r a r o fiat, ut divites non in divitiis suam reponerent con-
fidentiam.

V. 29. Bespondens  (dzov.ptAsi?); ob codices antiquos (B. A.)
legunt Tischendorfius et Westcott-Hort:  ž<pr, — et,
uti Vulgata, omittunt ante tsxva b. 1. -i; fuvatza et v. 30. y u vaaa.

Reliqua vide in commentar. in evang. Matth.  19, 16—30.

5. Christus tertio praenunciat passionem et mortem

suam (32—34.).

(Matth. 20,17—11). Luc. 18, 31-34.).

V. 32. Et sequentes timebant;  za! o! dzoXouO-ouvts? e<po(3ouvto;
verba haec, quum tantum in duobus codicibus (D. K.) desunt,
Westcott-Hort  legit cum Ss, s i n e •/.«. — Vox i t e r u m (za/av)
respicit ad 9, 31. — Reliqua vide in commentar in Matth.  1. c.

6. Filiorum Zebedaei petitio (35—45.).

Vide commentar. in Mat t h. 20, 20 — 28.

Cap. X. v. 51. Cap. XI. v. 4—16.

00

7. Sanatio caeci in vicinia Jerichuntis (46—52.).

(Matth. 20, 29—34. Luc. 18, 35-43.).

V. 51. Rabboni — m i domine.  Est vox syro - chaldaica:
rabon, dominus, cum suffixo: rabboni: mi domine.

Reliqua vide in commentar. in evang. Matth.  20, 29—34.

-#-

C a p u t XI.

1. Solemnis Christi in metropolin ingressus (v. 1—11.).

(Matth. 21, 1-11. Luc. 1», 29-44. Joau. 12, 12-51.).

V. 4. In bivio , graece: žici toC  ap^oSou; ap/poSov (ex a[iM,  cir-
cum, et 6S6<; via) proprie : via circumducens, via, quae multas aedes
ambit, ergo plat  e a, ut h. 1. Hesychius: ap.<poša = £up.at (plateae).

V. 8. Loco lectionis Vulgatae, quam etiam textus vulgaris
exhibet, quum haec esse videtur amplificatio loči Matthaei (21, 8.),
praeferenda est lectio Tischendorfii etWestcott-Horti:
aAAot Se G-ctjSaSai; -/.othavzec,  žx-ruto avp (alii vero s trami  n a, i. e.
folia et frondes, spargebant., postquam ea ex (ibi sitis) villis ab-
sciderant.

V. 10. Benedictum, quod venit regnum patris nostri David ,
i. e. benedictum sit regnum patris nostri David, cujus restauratio
per Messiam exspectata, jam tandem venit. Reliqua vide in com¬
mentar. in evang. Matth.  21, 1—11.

2. Ficui maledicit (12—14.).

Vide commentar. in evang. M a 11 h. 21, 18. 19.

3. Vendentes et ementes pellit altera vice e templo

(15 — 18.).

(Matth. 21, 12-17. Luc. 19, 45-48.)

V. 16. Et non sinebat , ut guisguam transfer ret vas per
templum  ( . . Sta tou  lepoti), non permittebat, ut quis, viae com-

56

Cap. XI. v. 22-32.

pendium facturus, vas aliquod, ad mercaturam et nundinationem
destinatum, transferret per sanctum aut atrium gentilium. De
verbo %te conf. 1, 84. — Reliqua vide in commentar. in evang.
Matth.  21, 12—17.

4. Exhortatio ad fidem (19—26.).

V. 22. Ilabcte fidem Dei , i. e. fidem firmam, fiduciae im-
petrandi conjunctam.

V. 24. Quia accipietis  ; sed lectio cum a o r i s t o

(ob codices Aleph B. C. L. A.) praeferenda est, a c c e p i s t i s ,
nimirum decreto Dei. — Religua vide in commentar. in evang.
Matth.  21, 20—22.

V. 25. Et cum stabitis ad orandum;  graece: v.ai  ovav avr r
xex£, cjuando s t a t i s ad orandum. — Vide commentar. in evang.
Matth.  6, 5. 14. et 5, 28.

V. 26. Vide commentar. in evang. Matth.  6, 12. 14. 15.
— Versum hunc Tischendorfius et Westcott-Hort
(ob codices Aleph. B. L. A.) o m i 11 u n t.

5. Christus respondet ad quaestionem de potestate
ipsius (27—33.).

(Matth. 21, 23 — 27. Lue. 20, 1—8.),

V. 27. Et veniunt rursus Jerosohjmam.  Vox rursus  (xaXtv)
respicit ad v. 15.

V. 82. Si dixerimus  (lotv); sed lectio aXXa £wcw[X£v ob co¬
dices eximios tenenda est cum T ischendorfio et VVestcott-
H o r t,  qua stante post vocem av-O-pcozcov ponendum est signum i n-
terrogationis: sed d i c a m u s : ex hominibus?  —
Timemus populum  ((po^oup-eO-a); sed lectio spoJBouvvo (ti m eb ant)
ob codices praeferenda est,, quibus verbis Marcus c a u s a m
dat illius deliberationis. Vide commentar. in evang. Matth.  21,
23—27.

-#-

Gap. XII. v. 1—23.

57

Caput XII.

1. Parabola de vinitoribus et de servis ac filio domini

(v. 1-12.).

(Mattli. 21, 33—46. Luc. 20, 9-19.)

V. 1. In parabolis.  Quum Marcus unam  tantum para¬
bolam refert, hic numerus p 1 u r a 1 i s esl pluralis c a t e go¬
ri c u s. Vide commentar. in M a 11 h. 22, 1.

V. 2. Tempore,  scil. fructuum maturorum (coli. Matth. 21, 34.).

V. 4. Capite vulneraverunt ; v-ttpctkaiiu  (a y.a?a>.aiov caput,
c a p i t u 1 u m)  proprie: in caput,  in  s u m m a m r e d i g o;
sed h. 1. (uti ex loco parallelo Lucae 20, 12. elucet), denotat:
vulnero caput  (Euthym.j Cf. Sc ha n z. Lectionem Vulgatae
tenent etiam Tischendorf etWestcott-Hort  (ob co-
dices B. D. L. A.).

V. 5. Et plurcs alios,  scil. male tractaverunt.

V. 6. Adhuc ergo unum habens filium.  Vocem ouv Tischen-
d orfi us et Westcott-Hort,  quia in codd. Aleph. B. L. A.
deest, omittunt,  et loco ulov e/cov (Vulgatae) legunt (ob codices
Aleph. B. C. L. A.) eiysv ulov.

V. 8. Et ejecerunt  (scil. corpus mortui) extra vincam.  Conf.
Matth.  21, 39.

2. Solvit Christus quaestionem de censu Gaesari dando,
Sadducaeis a Christo responsum datur (13—27.).

(Matth. 22, 15—33. Luc. 20, 20-40.)

V. 13. Ut eum caperent in verbo,  i. e. ut quaestione pro-
posita caperent verbo. Verbum a-fpsu« proprie capio feras, venor;
dein captiosa quaestione proposita aliquem capio. Cf. M a 11 h. 22,15.

V. 14. Licet dari tributum Gaesari, an non dabimus;  Vulgata
o m i t ti t verba: •>) Sfipev, quae Tischendorf et W e s t-
cott-Hort  legunC

V. 23. Gum resurrexerint , nimirum septem fratres et uxor
in resurrectione universali; quae verba in permultis codicibus

58

Cap. XII. v. 28—41.

(B. C. D. L.) et nonnullis versionibus desunt,  quia ob praece-
dentia verba: in resurrectione  superflua videbantur. Re-
licjua vide in commentar. in Matth.  22, 15—33.

3. De praecepto omnium maximo (28—34.).

(Matth. 22, 34—40.)

V. 28. Quod est primum omnium  (rerum) mandatum.  T i-
schendorfius etWestcott-Hort  legunt: m(a  eoViv rp&Trj
7cccvto)v  £vxoArj, q u a 1 e (seu cujus generis) debet esset praeceptum,
ut sit omnium primum). Reliqua vide in commentar. in evang.
Matth.  22, 34—40,

V. 33. Diligere proximum majus est omnibus holocauto-
matibus,  i. e. sacrificiis, in quibus tota victima comburitur. —
Et sacrificiis,  scil. reliquis, in quibus pars tantum comburebatur.
Hoc est, quod ait Deus apud Hoseam  (6, 6.): »Miseri-
cordiam  volo et non sacrificium; cognitione  Dei
magis delector, quam holocaustis.«  Conf. commentar. in
Matth.  9, 13.

V. 34. Non longe es a regno Dei , dummodo in me Messiam
credas. Quibus verbis eum Christus tacite ad f i d e m invitat. —
Et nemo audebat eum interrogare,  nemo pharisaeorum scil., qui-
bus tune idem accidit, quod paulo prius Sadducaeis acciderat.

4. Quaestio de Messia, Davidis filio (35—37.).

(Matth. 22, 41—46. Luc. 20, 41—44.)

Vide commentar. in Matth.  22, 41—46.

5. Oratio acerba in pharisaeos et legisperitos

(38—40.).

Vide commentar. in Matth.  23, 1. 5. 6. 7. 14. coli.
Luc. 20, 45—47.

6. Viduae pauperis donum (41—44.).

(Luc. 21, 1-4.)

V. 41. Gontra gazophijtacium , e regione gazoph. De voce
gazophylacium  vide commentar. in evang. Joan. 8, 20.

Cap. XII. v. 42—44. Cap. XIII. v. 25.

59

V. 42. Duo minuta (k&mb  SOo), i. e. cjuadrantem; nam Xextbv
est d i m i d i a pars quadrantis, seu o e t a v a assis romani.
Quadrans  erat cjuarta  pars assis. A s tempore Christi erat
1 / 16  denarii et valebat circiter 2 J / 5  crucigeros val. aust. — Evan¬
gelista dicit consulto: duo lepta,  et non: u n u m q u a-
drantem,  ut significaret, viduam, quae šibi u n u m lepton
reservare potuisset, o m n i a obtulisse.

V. 44. Pr o bat,  quod v. 48. dixerat, nimirum viduam
bane plus  omnibus obtulisse.

P r i m o : Omnes ex eo, quod abundabat  illis, miserunt,
i. e. ex eo, quod superfluum erat, rebus ad victum necesariis;
haec vero de p e n u r i a sua, i. e. ex eo, quod habebat quidem,
sed vix ad vitam sustentandam sufficiebat. — Secundo:
Divites miserunt e x e o , quod abundabat illis, i. e. p a r t e m
ejus, quod superfluum erat, p 1 u r a šibi reservantes;  illa
autem omnia,  quae habuit, nihil šibi reservando; quod ut
clarius intelligeretur, addit: totum victum suum,  i. e. omnes
suas opes, facultates, quibus ad victitandum indigebat. — Ter ti o:
quod ex praecedentibus sequitur, quia plus  misit, quantum ad
affectum;  nisi enim animus fuisset liberalissimus ac devo-
tissimus Deo, non obtulisset Deo totum simul victum suum
(Janš.). Hisce docet Christus. Deum non tam pensare donum,
quam donantis a f f e c t u m. (Victor Antioch., cat. graec., Patr.).
Idipsum docet s. Pa ul us 2  Cor. 8, 12. ucziprpic,  (ab ucTepeu
deficio) est idem, quod vezepr^a  defectus,  i. e. quod deest,
dein p e n u r i a (opes quam maxime exiguae), — @(oq  vita,
dein quae ad vitam sustentandam sunt necessaria, opes, fa¬
cultates.

- — #-

Caput XIII.

1. Sermo Christi propheticus de Hyerosolymae tem-
plique excidio et Christi reditu ad judicium (v. I — 32.).

(Matth. 24, 1—36. Luc. 21, 5—33.)

V. 25. Datur lectio diversa. Vulgata habet: stellae coeli
erunt decidentes (ol acvsps? tcu c upavou laoviai e/jrfevovTsc;), dum
Tischendorfius et Westcott-Hort  (ob codd. Aleph.

60

Cap. XIII. v. 33-35. Cap. XIV. v. 1.

A. B. C.) legunt: ot Otorepec iv.  tou  oupavou, e c o e 1 o , et irtVrovre? loco
esMcntrovtes. Reliqua vide in commentar. in Mati  h. 24, 1 — 36.

2. Exhortatio ad vigilantiam (33 — 37.).

V. 33. Videte, vigilate et orate.  Verb^: %ai  Trpoo-su/scAs (e t.
orate) Tischendorfius et Westcott-Hort o m i t -
tunt  ob defectum eorum in codicibus B. D.; ast quum reliqui
codices ea habent., non sunt additamenlum, desumptum ex
Matth. 26, 41. Reliqua vide in commentar. in M a 11 h. 24, 42. 44.

V. 34. Deest, hic a p od o s is, quae autem ex sequent.ibus
facile supplelur : ita ego vobis praecipio: vigilate.
— Dedit potestatem . . . cujusque operiš , ac si esset graece:
ei;ou«av, lv.doTou  xou ep-fou, quum tamen textus graecus habet:
eijoodav, kv.dazgi to  epyov autou, potestatem, unicuique
opus suum,  i. e. regimen domus, seu administrationem re-
rum domesticarum, unicuique opus suum Vide commentar. in
Matth.  25, 14.

V. 35. Sero  (vespere), an media nocte , an galli cantu , an
mane.  Haec sunt nomina q u a t u o r noctis v i g i I i a r u m. Vide
dieta in commentar. in Matth.  14, 25.

--

Pars III.

Historia passionis. mor J is. resurrectionis
et asceiisioiiis t lii isti (14,1—10, 20.).

I. Historia passionis et mortis Christi (14, I—15, 47 ).

Caput XIV.

1. Concilium habitum de modo interimendi Christum

(v. 1. 2.).

(Matth. 26, 2—5. Luc 22, 1. 2.)

V. 1. Erat autem Pascha et azgma,  i, e. erat. festum paschatis,
quod simul est festum a z y m o r u m Ir, eopvr,  twv  a&jp.wv conf. 3
Esdr. 1, 10.). — Reliqua vide in commentar. in Matth.  26, 2 — 5.

Cap. XIV. v. 13-24.

61

2. Christi unctio Bethaniae (3—9.).

(Matth. 26, 6—13. Joau. 12, 1—8.)

Vide commentar. in evang. Joan.  12, 2—8.

3. Judas Christum prodit (10 — 11.).

(Matth. 26,14—16. Luc. 22, 3—6.)

Vide commentar. in Matth.  26, 14—16.

4. Praeparatio coenae paschalis (12—16.).

(Matth. 26, 17—19. Luc. 22, 7—13.)

V. 18. Lagenam bajulans;  to  -/.spap.iov (rasooi;) vas fictile, urceus
(trug, SSafferfrug).

V. 14. Ubi est refectio mea;  graece: to yMi£ko\>A  p.ou, dever-
sorium, coenaeulum meum (mihi paratum); unde elucet, Jesum
jam ant e a ea de re cum patrefamilia locutum fuisse. —Vox:
refectio  in Vulgata est posita pro loco  refectionis, pro re-
f e c t o r i o. 1 )

V. 15. Demonstrabit coenaeulum;  graece avayaiov (ex ava et yc«a
i. q. yyj, non autem avdrpatov aut av<I>y£ov, est conclave in parte domus
superiori, h. 1. coenaeulum. — Stratum  lIoTpdip.svcvj, i. e. lectis
instructum. — Reliqua vide in commentar. in evang. Matth.  26,
17—19.

5. Postrema coena, eucharistia instituta (17—25.).

(Matth. 26, 20—29. Luc. 22, 14—23.)

V. 23. Et biberunt ex illo omnes,  scil. postquam Christus
calicem consecraverat, dicens: Ilič est sanguis meus,  uti se-
quitur. Est hic an ti cip ati o, qua utitur Marcus, ut ostendat,
diseipuios implevisse praeceptum Christi, quo jusserat, dicens:
bibite ex eo omnes , uti Matthaeus (26, 28.) habet (a Lap.). Conf.
Luc. 22, 17, 18.

V. 24. Verba: xb -rij? -/.ai'% (novi)  ante SiaO-ij'/.?)? nonnulli
codices omittunt; et iterum alii legunt: vrspl loco urap toXXgW,
sensu eodem manente. Reliqua vide in commentar. in evang.
Matth.  26, 20—29.

") Kaulen, Handbuch der Vulgata p. 22.

62

Cap. XIV. v. 25—61.

V. 25. Vide dieta in commentar. in evang. L u c a e 22,
16., 18. et Matth.  26, 29.

6. Ingressus in hortum Gethsemani et anxietas Christi

(26-42.).

(Matth. 26, 30—46. Luc. 22, 39-46, Joan. 18, 1.).

V. 31. At Ule amplius loquebatur;  lectio: o Se r/Trepicrcto;
ihakm  ob codices praestantissimos tenendaest; atTrepicaS; ultra,
amplius,  dicitur de magna animi intentione (Grimm).

V. 33. Et coepit pavere;  s/.O-ap.petcr-hc« adhibetur ad signi-
ficandum tum affectum magni g a u d i i: obstupefieri prae gaudio
(9, 15.), tum affectum magni d o 1 o r i s: terrore percelli.

V. 35. Ut transiret ab eo hora , i. e. tempus passionis seu
passiones ipsae.

V. 36. Alba, pater  S zav^p.  Vox djS(3a est aramaica,
et 6 7taxv)p est graeca, atque nominativus, uti saepe, positus pro
vocativo. Nonnulli, s. Augustinum  secuti, putabant, C h r i -
s t u m ipsum vocem aramaicam cum graeca conjunxisse; dum
alii affirmant, s. Mar cum vocem graecam conjunxisse cum
aramaica, a Christo adhibita. Ob loca s. P a u 1 i (Rom. 8, 15. et
Gal. 4, 6.) permulti reete statuunt, christianos utrumejue voca-
bulum o r a n d o conjungere solitos fuisse. — Relicjua vide in
commentar in evang. Matth.  26, 30—46.

7. Christi comprehensio (43—52.).

(Matth. 26, 47—56, Luc. 22, 47—53, Joan. 18, 2-11.).

Vide dieta in commentar. in evang. Matth.  26, 47—56.

8. Christi accusatio et vexatio (53—65.).

(Matth. 26, 57-68. Luc. 22, 54. 55, 63—71. Joan. 18, 12-15. 19-24.).

V. 53. Et convcnerunt;  cuvep^v-O-ai cum dativo personae:
cum aliquo convenire seu ad aliquem venire.

V. 60. In mediurn , st«; picov, i. e. in medium conclave seu
in medios congregatos.

V. 61. Filius (Dei) benedicti;  euao-^tc;,  benedictus est de-
signatio Dei.

Cap. XIV. v. 65—72. Cap. XV. v. 1.

63

V. 65. Alapis eum caedebant.  Vulgata legit 13«XXov, dum
alii legunt ob codices praestantissimos (Aleph. A. B. G.) ’£Ka $ov
pconcp.aotv, alapis acceperunt eum, i. e. dum eum acciperent, alapis
eum caedebant.

V. 66. Deorsum  i. e. inferius. Reliqua vide in commentar. in
evang. M a 11 h. 26, 57—68.

9. Petri negatio (66—72.).

[(Matth. 26, 69—75. Luc. 22, 56—62. Joau. 18, 16—18. 25—27.).

V. 72. Et coepit flere.  Verosimiliter Vulgata legebat: v.a\
■»jp^aTo -/.Aatetv, uti in codice D. legitur. Textus graecus habet: -/.at
ex$aXwv evAatev, in quibus verbis explicandis interpretes variant.
Nonnulli verbum siugdTAetv sumentes significatu: repente et vehe-
menter se in aliquid conjicere, explicant,: coepit magna vehe-
mentia flere. Alii supplent, ad participium vob$ o<pAaA|j.ouq (oculos):
injectis in Jesum oculis flevit. Alii supplent to  tp.dxtov, c a p i t e
obvelato flevit;  et iterum alii supplent tov vouv vel toutm,
hoc sensu: quum ad Christi verba, quibus ei abnegationem sui
praedixerat,, attendisset. (eam rem attente perpendisset), flevit; quae
explicatio praeferenda est; nam commendatur verbis apud Matth.
(26, 75.): et recordatus est Petrus verbi Jesu,
quod dixerat: Priusquam gallus ter cantet, ter
me negabis. Et egressus foras, flevit amare. 1 )
Reliqua vide in commentar. in evangelium Matth.  26,69—75.

--

Caput XV.

1. Christus coram Pilato ejusque condemnatio
(v. 1 — 20.).

(Matth. 27. 1. 2. 11—31. Lue. 23, 1—3, 13—25. Joan. 18, 29—19, 16.).

V. 1. Et continuo  (eliftb?), sine mora. — Consilium facientes,
<jup.(3o6Xtov TOtijaavTe? (ita legendum ob codices A. B. A.).

‘) Reischl, Bisp., Schanz.

64

Cap. XV. v. 3-39.

V. 3. Et accusabant eum in multis  (rcoTAd) i. e. mult.orum
criminum multiscjue rebus accusationem suam confirmare conati.

V. 8. Ascendit  (avo$d;), nimirum ad Pilati palatium, altius
situm. — Coepit rogare , sicut semper faciebat illis , coeperunt po-
stulare, ut faceret eis, sicut semper facere ipsis consuevisset.
Relicjua vide in commentario in evang. M a 11 h a e i locis prius
citatis.

2. Christi crucifixio et mors (21 — 41.).

(Mattli. 27, 32—56. Lue. 23, 26-49, Joan. 19, 17-30.).

V. 21. Simonem Cgrenaeum , oriundum ex Libyae metropoli,
Cyrene,  quae teste Jos. Flavio ] ) plena Judaeis erat. Simo¬
nem  hunc fuisse J u d a e u m, jam ipsum nomen hebraicum
docet. — Venientem de villa , šp/opevov d^’ d-ppou; dx’ dypou potest
denotare vel: ab agro,  qui arando colitur, vel rure  (Pont
Sanbe). Quia articulus deest, tenenda est altera explicatio cui
etiam Vulgata favet: quae habet: de villa  (bom Sanbgute).
Quia Marcus et Lucas (23, 26.) scribunt, Simonem rure  ve-
nisse, nonnulli volunt colligere, eum ab opere rustico,  re-
diisse in urbem: hinc Christus, uti dicunt, non ipso paschatis
f e s t o, sed die antecedenti  crucifixus fuerat. Ast evan-
gelistae non dicunt, Simonem ab agro, ab opere rustico
rediisse.

V. 28. deest  in codicibus Aleph. B. C. D.; legitur vero
in pluribus aliis codicibus et fere in omnibus versionibus.

V. 29. Vah  (oud) vox insultantis,  interdum a d mi¬
ra n t i s.

V. 39. Ex adverso ; i? evavm«;, scil. pa;. — Reliqua vide
in commentar. in evang. M a 11 h. (27, 32—56.) et J o a n n i s
(19, 17—30.).

3. Christi sepultura (42—47.).

(Mattli. 27, 57—61. Lue. 23, 50—56. Joau. 19, 38—42.).

Vide dieta in commentario in evang. Matth.  (27, 57—61.)
et J o a n n i s (19, 38—43.).

-

’) Bell. Jud. VII. 38.

Gap. XVI. v. 1-14.

65

Caput XVI.

1. Besurrectio Christi (v. 1 — 8.).

(Mattli. 28, 1—8. Luc. 24, 1—11. Joan. 20, 1—2.).

V. 1. Gum transiret sabbatum,  hoc est: post solis occasum,
quo occidente dies 17. mensis Nizanis feriaque prima Judaeis
inceperat. Quomodo Marci  locus cum L u c a e (28, 56.) con-
ciliandus sit, vide commentar. in evang. Lucae  23, 56. Re-
liqua vide in commentar. in evang. Matth.  28, J.

2. Apparitiones Jesu (9 — 18.).

(Joan. 20, 11—18. 19—25. Luc. 24, 13-35. 36. 43.).

V. 12. Fošt haec , i. e. eadem die resurrectionis sub vespera.
— Duobus cx Ms,  scil. qui cum eo fuerant (coli. v. 10.); nomen
alterius expressit Lucas  (24, 18.), vocando eum Cie o pha m,
quae historia 1 a t i u s ab hoc narratur. — In alia effigie , i. e.
forma illustriori et splendidiori, quam ante mortem (utpote corpore
glorificato instructus). — Euntibus in villam ; graece: si? aypov,
in pagum E m m a u s (coli. Luc. 24, 13.).

V. 18. Nec illis crediderunt.  Videntur haec repugnare  iis
apud Lučam  (24, 83—-35.). Hic nimirum narrat,, apostolos et cum
iis congregatos hisce duobus discipulis Emmaunticis annuneiasse,
Dominum vere surrexisse et apparuisse Simoni. Sed nulla est pugna
inter evangelistas. S. Marcus nimirum, uti alias, ita etiam hic
brevitatis  studiosus, utique, dum h. 1. dicit,: n e c illis
crediderunt,  ob oculos habet, quod postea s. Lucas (24,
37. seq.) refert, nimirum discipulos etiam, cum Jesum in medio
ipsorum stantem viderent, non potuisse credere, ipsum vere et
cum corpore esse; ex quo elucet, illam eorum fidem, non ob-
stante illa priori affirmatione (Luc. 24, 34. 35.), non fuisse sat
firmam.  Alii, s. A u g u s t i n u m secut.i, ad verba Marci: nec
illis crediderunt, supplent: aliqui ex iis,  dum iterum alii
docente s. Luca id crediderunt.

V. 14. Novissime;  uatspov denotat vel: postea,  d e i n d e ;
vel: postremo, novissime  (uti Vulgafa reddit). Nonnulii

5

66

Cap. XVI. v. 14.

(Janš., Bisp.) putant, s. Marcum hoc versu e a n d e m apparitionem
narrare, quam Lucas (24, 36—43.) et Joannes  (20, 19—23.),
quae contigit die resurrectionis et n o v i s s i m a seu u 1 1 i m a
dicitur, quia u 11 i m a die resurrectionis facta fuerat; 16, 15 — 18.
autem dicunt, Marcum referre apparitionem Jesu in m o n t e
G a 1 i 1 a e a e ,• de qua s. Matthaeus  (28, 16—20.) loquitur.

— Ast sententiae huic, Marcum 16, 14. narrare e a n d e m ap¬
paritionem, quam Lucas et Joannes,  obstat id, quod juxta
Marcum  Jesus u n d e c i m apostolis apparuerit, juxta Jo a n-
nem (20, 24.) vero decem,  quum Thomas abesset. — Diffi-
cultas haec non removetur, dicendo, Marcum, quamvis decem
tantum essent apostoli, loqui de undecim,  quia collegium
apostolorum post Judae proditionem et obitum, redactum erat
ad undecim;  nam, quum s. auctores post Judae discessum
apostolos loco d u o d e c i m semper appellant undecim,  inde
intelligitur, illos respexisse ad numerum  collegii apostolorum.

— Nec etiarn difficultas removetur, si statuatur, Marcum loqui
de undecim,  quia apparitionem Jesu die resurrectionis
factam c o n j u n g i t cum illa, quae octavo die,  praesente
simul Thoma, contigerat; quia id antea p rob ari debet, Mar¬
cum id fecisse.

Quapropter alii J ) s. A u g u s t i n u m (de consens. evang.),
s. G r e g o r i u m M. (hom. 29. in evang.) et Bedam  (in
Marc. 16, 14.) secuti, negantes  s. Marcum 16, 14. loqui de
eadern apparitione, quam s. Lucas  (24, 36—43.) et s. Joan¬
nes  (20, 19 — 23.) die resurrectionis factam memorant, uti etiam
negantes,  s. Marcum 16, 15—18. loqui de Jesu apparitione
in monte Galilaeae,  quam s. Matthaeus (28,16—20.) refert.,
statuunt, Marcum 16, 14 — 18. narrare ul ti m a m Jesu appa¬
ritionem Hierosolymae die ascensionis  factam, quam etiam
Lucas  (24, 44—49.) refert; quae sententia praeferenda est,
quia plura eam commendant. —Primo jam ipse modus,  quo
apud Marcum (16, 19.) narratio ascensionis  cum prae-
cedenti apparitionis narratione (v. 14 — 18.) conjungitur, docet,

*) Patritius in commentario in Marc., Beelen in Act. apost. 1, 4. 7. 8.,
Cornely in introd. in libr. ss. N. T. p. 302 et Polzi Commentar in die 4 heil.
Evang. Leidens- und Verklarungsgeschichte Jesu Ch.

Cap. XVI. v. 15-16.

67

ascensionem Jesu secutam esse i m m e d i a t e illam apparitio-
nem. — Deinde, si s e r m o Christi apud M a r c u m (16, 14 — 18.)
comparatur  cum ejus mandato apostolis dato apud Mat-
thaeum  (28,16—20.), elucet, illum habitum fuisse s eri us,
quam illud a Christo apostolis datum mandatum apud Matthaeum
(28, 19. 20.). Porro, dum Christus apud M a tt h a e u m (28, 20.)
apostolis suam praesentiam  promittit, apud Marcu  m (16,
17. 18.) loquitur jam de magnificis effectibus,  quos fides
in eum producet. — Et tandem sermo Christi apud Lučam
(24, 44—49.) docet, illo respici ad illa Jesu colloquia cum apo¬
stolis, quae juxta Actus  apost. (1, 4. 7. 8.) i m m e d i a t e
instituit ante ascensionem.  — Recumbentibus,  accumbenti-
bus ad mensam. — JExprobravit incredulitatem eorum .  . ., quia
nimirum oculatis testibus (Mariae Magd., Petro et duobus disci-
pulis), qui eum post resurrectionem viderant, non credi-
derunt.

V. 15. Et dixit eis: Euntes in mundum universum ; quasi
dicat, non in Judaeam tantum, sed in universum terrarum orbem.
Repetit mandatum jam antea  (Matth. 28, 19.) datum.
— Praedicate evangdium omni creaturae , scil. capaci praedica-
tionis ac doctrinae evangelicae, i. e omnibus hominibus (Estius).
Nam »tfois, quae est proprie c r e a t i o, denotat r e m c r e-
atam, creaturam;  h. 1. vero ob locum Matthaei (28. 19.)
docete omnes gentes  (Judaeos et gentiles), denotat cre¬
aturam h u manam;  hinc verba: omni creaturae =
omnibus hominibus.  Conf. epist. ad Col. (1, 23.), ubi vox
tttfe«; eodem significatu intelligenda est. Quod praeceptum hoc,
apostolis datum, etiam ad eorum successores  spectat, do¬
cent verba Christi apud Matthaeum (28, 20.): »E cc e ego v o-
biscum sum usque ad consummationem saeculi.«

V. 16. Qui crediderit , scil. evangelio a vobis praedicato;
seu: qui crediderit et egerit ea, quae ipse (Christus) docuerat
atque egerat. Nam per fidem intelligenda est fides per d i-
1 e c t i o n e m operans, fides v i v a. »Tune veraciter fideles
sumus, ait s. Gregorius  M. (hom. 29. in evang.) cum, quod
v e r b i s promittimus, o p e r i b u s complemus.« Vide com-
mentar. in evang. J o a n. 3, 15; 6, 29. — Et baptizatus fuerit.
Non enim sufficit c r e d e r e, sed etiam b a p t i s m u s neces-

5 *

68

Cap. XVI. v. 17

sarius est, ubi ille possibilis est; per hunc enim homo rege-
neratur  fitque m e m b r u m regni divini. — Salvus erit,  con-
sequetur salutem aeternam, si scil. in fide et gratia, in baptismo
accepta, usque ad finem vitae perseveraverit. — Qui vero non
crediderit,  illa fide jam dieta. — Condemnabitur,  talem manet.
supplicium aeternum. Christus omiserat,  in  hoc membro verba:
et baptizatus non fuerit;  partim quia fide ab adultis
negata, ab eis etiam baptismus contemnitur (Mald.).; partim, quia
baptismus a q u a e suppleri potest baptismo s a n g u i n i s aut,
f 1 a m i n i s, fides vero absolutae necessitatis  est, quia
absque fide homo nullo modo salvari potest. Ex versu praece-
dente manifestum est, de adultis  esse sermonem, quibus solis
evangelium praedicari potest; inde vero minime colligi potest,
a d u 11 o s tantum baptizandos esse.

V. 17. Signa  (<jr ( p,sta), scil. miraeulosa, i. e. miracula. —
Haec sequentur.  Hisce verbis Christus non vult dicere, haec sola
signa credentes seoutura esse; nec illa signa omnibus  fide-
libus datum iri, nec o m ni tempore,  nec o m n i 1 o c o,
sed, id futurum esse, quando hoc ecclesiae aut praedicantium
necessitas ad fidei propagationem confirmationemque expoposcerit,.
Unde elucet, hanc miraculorum faciendorum potestatem in ecclesia
non esse exstinctam, uti id s. Augustinus  (lib. 22. de civi-
Iate Dei c. 8.) rnultis probat exemplis. Haec c h a r i s m a t a
(dona spiritualia seu gratiae gratis datae  coli. 1 Cor. 12.,
1. seqq.) in p r i m i L i v a ecclesia frequenter  concessa sunt
(idelibus, quia, uti s. G r e g o r i u s M, seribit, (hom. 29. in evang.),
in exordio ecclesiae necessaria erant, scil. ad fidei propagationem
et confirmationem (cf. Mald.). — In nominc meo , i. e. per vir-
tutem seu potentiam nominis mei (cf. 9, 87.). Sicut nimirum
Christus,  ut cap  ut  ecclesiae, (Ephes. 1, 22.) miracula pa-
traverat in Patre, per Patrem et pro Patre (coli. Joan. 9, 4.),
cum quo est unum quoad naturam divinam, ita etiam ecclesia,
quae est c o r p u s C h r i s t i (mysticum coli. Ephes. 1, 23; 4,
12. Col. 1, 24.), imo ipse Christus  (1 Cor. 12, 12.), in sanctis
suis miracula facit tanlum in no mine Jesu Christi,  Sal-
vatoris (Act. 3, 6.). Conf. Reischl. — Linguis loquentur novis,
i. e. linguis peregrinis, quas antea non noverant, non didicerant
(Act. 2, G. seqq.; 10. 46; 19, 6 )

Cap. XVI. v. 18—20.

69

V. 18. Serpentes tollent,  scil. manu, nullo noxae aut vul-
neris metu. Ita s. Paulu  s (coli. Act. 28, 3. 5.) in insula Me¬
lita  (hodie Malta, sita in mari mediterraneo inter Africam et
Siciliam) illaesus tenuit et projecit viperam, quae manum ejus
momordit. Sed verba haec possunt., uti apud Lučam  (10, 19.)
intelligi tropice  de aggressibus et insidiis diaboli. — Et si
mortiferum gnid biberint , non eis nocebit.  Iloc J o a n n i apostolo
oontigisse dicitur (August  in soliloquiis et apud I s i d o r. de
morte Sanctorum c. 73). — Super aegros manus imponent et
bene habebunt,  i. e. aegri sanitatem recipient.

3. Asceusio Christi in coelum (19. 20.).

V. 19. Postguam locutus est.  Quia evangelista non dicit: post-
quam haec  locutus est, ideo verba haec non possunt restringi
ad immediate  praegressa (v. 15—18.) verba Christi, sed re-
ferri debent juxta s. Augustinum  aliosque ad omnia,  quae
post resurrectionem apparens locutus est de regno Dei. —
Assumptus est in coelum , nimirum ab unita šibi divinitate; quod
idem est ac: qui ascendit in coelum,  nimirum virtute sua
divina (Oalm.); vel: assumptus est a Patre,  eodem modo,
quo ab eo resuscitatus  dicitur (Mald.). Vide commentar. in
evang. Joan.  2, 19. — Et sedet a dextris Dei.  Vide commentar.
in evang. Matth.  22, 44.

V. 20. lili autem profecti,  in mundum, scil. universum (coli.
v. 15.), postquam Spiritus s. in eos effusus est.— Praedicaverunt
ubigue,  non tantum inter Judaeos, sed etiam  inter gentiles  (gen-
tilibus). — Domino cooperante,  conatus eorum juvante, eis nimi¬
rum dando os et sapient.iam;  iis vero, quibus praedicabant,
c or aperiendo l'idemque  inspirando (Dei  enim do n um est
fides,  coli. Joan. 6, 37. et Ephes. 2, 8.). — Et sermonem , scil.
praedicationis seu praedicationem evangelij. — Confirmante se-
guentibus signis,  i. e. efficiendo, ut miracula per eos fierent, qui-
bus tum legitimam suam missionem,  tum evangelij, a se prae-
dicati, veri  tat  e m confirmabant. Conf. Hebr. 2, 4.

Evangelium

Prolegomena.

§• i.

I)e s. Lucae persona et vita.

ucag  | veros i m iiiter contractum ex nomine Lučan  us),

uti antiqui unanimi consensu tradunt, est auctor E va n-

A (de vir. ill. 7.), origine Antiochenus  et parentibus g e n-
I t i 1 i b u s natus, quod ultimum clare docet s. P a u 1 u s,
qui in epistola ad C o 1 o s s e n s e s (4, 10. 14.) eum diserte
d i s t i n g u i t ab eis, qui ex circumcisione  erant (i. e. a
J u d a e i s natis). Nam apostolus, postquam salutaverat lectores
(Colossenses) nomine Marci et Jesu Justi,  qui sunt ex
circumcisione,  deinde dicit: »salutat vos Lucas  medicus
charissimus et Demas.«  — Eum fuisse ethnicum,  prodit
ipsum n o m e n, uti etiam perfectior cognitio linguae purioris
et scribendi rationis g r a e c a e, nec non et modus,  quo de
Judaeorum lingua  velut de ali en a loquitur (v. c. Act. 1,
18. 19. appellatus est ager ille lingua eorum,  i. e. habitantium
Hierosolymae) Haceldama.

Quia s. Lucas rituum morumque Judaicorum  scientis-
simum se ostendit, aliqui eum proselytum  Judaicae religionis
fuisse opinantur; alii (C o r n e 1 y) id negantes, asserunt, potuisse
Lučam moreš ritusque illos ex Judaeorum consuetudine, A n-
t i o c h i a e habitantium, cognoscere. — Eum poro fuisse arte

gelii t e r t i i et Actuum apostolorum.  Erat. hic,
ejfi^uti tradunt Eusebius  (Hist. eccl. III, 4.) et Hieronymus

Prolegomena.

71

m e d i c u m , praeter antiquos (Eusebium)  docet s. Pau lu s
in epistola ad Colossenses. — Eum pictorem  fuisse, Patres
non tradunt; saec. 10. Simon  M e t a p h r a s I e s, primus id
asseruit. — Q u a n d o fidem christianam amplexus sit, ignoratur.
— Origenes  (Adamanl. de vera fide 1.) et E p i p h a n i u s
(adv. haer. 51, 11.) putant, eum fuisse e numero 72 d i s c i-
p u 1 o r u m; imo Theophylactus  (in Luc. 24.) tradit, eum
fuisse unum e d u o b u s discipulis, quibus ad vicum E m m a u s
euntibus, Christus ipsa resurrectionis die sese manifestavit. —
Ast auctor fragmenti apud Muratorium et s. H i e-
ronymus  (de vir. ill.) asserunt, s. Lučam C hr is tu m in
čarne  non vidisse; etiam ipse Lucas  in prooemio Evangelij
(1, 2.) clare se d i s t i n g u i t a testibus oculatis. — Verosi-
militer fuit inter illos gentiles, qui mox post s. S t e p h a n i
mortem Antiochiae  in ecclesiam sunt recepti. A n t i o c h i a e
sine dubio factus est d i s c i p u 1 u s s. Pauli, et eum Paulus in
s e c u n d o itinere apostolico per Syriam el Asiae  mi¬
no  r i s provincias eum Sila  et T i m o t h e o venisset Troa-
dem,  ei se comitem adjunxit atque apostolum in Mace-
doniam  comitatus, eum eo P hi lip p os pervenit (Act. 16,
10. seq.), in qua urbe Lucas remansit, ut in Macedonia Evan-
gelium praedicaret ecclesiisque, a s. Paulo fundatis, invigilaret,
dum apostolus eum Sila et Timotheo abiret Th essalo n icam.

Post  annos circiter s e p t e m (a. 59.) Paulus in t e r t i o
suo itinere ex urbe C o r i n t h o Hierosolymam per Macedoniam
revertens, Philippis  Lučam denuo šibi adjunxit (Act. 20, 5—21,
15. seqq.) eumque socium individuum usque ad suam mortem
retinuit; nam eum apostolo erat in vinculis Caesareae  per
biennium, eumque comitatus est in itinere maritimo Romam
(Act. 27, 1. seqq.) et per biennium permansit apud apostolum
in pr ima captivitate romana (coli. Col. 4, 14.); imo et in
a 11 e r a captivitate romana magistram suum non reliquit, uti id
e secunda  ad T i m o t h e u m epistola apparet (2 Tim. 4,
8. seqq.). —

Quid post  s. Pauli mortem ei acciderit, certo non con-
stat. Juxta Epiphauium  (haer. 51, 11.) Evangelium praedi-
cavit in It.alia, Gallia, Dalmatia et Macedonia;
juxta alios (Metaphrast. et Nicephor.) in Aegypto,  et oeto-

72

Prolegomena.

genarius ex arbore suspensus obiisse martyrium traditur. — Ple-
rique Patres eum in A c h a i a, alii in B i t h y n i a sepultum
tradunt; s. Hieronymus  cum aliis refert, relicjuias ejus sub
imperatore Constantio  (a. 857.) Constantinopolim
esse translatas.

Nonnulli putant, Lučam  evangelistam, eundem esse cum
Luci  o in Actibus apost (13, 1.) et qui verosimiliter idem est
cum eo, quem s. P a u 1 u s in epistola ad Romanos (16, 21.)
cognatum  suum dicit. — Sed perperam id statuitur; nam
nomen Lucas  non potest derivari a nomine L u c i u s (Schanz,
Cornely); dein eo tempore, quo s. Paulus Corinthi Romanis
scripsit, Lu ca s non erat Corinthi,  sed P h i 1 i p p i s (Act. 20,6.);
et, si Lucas, in epistola ad Colossenses (4, 14.) commemoratus,
idem  esset cum Lucio, Pauli cognato, absque dubio apostolus,
qui eum Colossensibus accuratius designare et commendare vo-
luit, scripsisset potius : cognatus meus,  quam: m e d i c u s
c a r i s s i m u s, vel saltem illud cum boe conjunxisset.

§• 2 .

Quibusnam Evangelium tertium sit seriptum.

S. Lucas  utrumque librum suum (Evangelium et Actus
apost.) dedicavit Theophilo  cuidam (1, 3. Act. 1, 1.). —
Q u i s autem signetur hoc nomine, variae sunt sententiae. O r i-
gines  (in Luc. hom. 1.) putat, nomine illo designari omnem
hominem, qui a Deo diligitur;  juxta Epiphanium
(haer. 21, 7.) vero designatur o m ni s, qui Deum diligit;
dum alii, s. Chrysostomum  secuti, rectius statuunt, nomine
hoc designari certam aliquam personam. — Quis  vero hic
vir Theophilus 1'uerit, quum nec s. Lucas clare id innuat, nec
certa Patrum traditio detur, nil certi dici potest. — Quia s. Lucas
(1, 3.) T h e o p h i 1 u m vocat v.pavtcTs, quae vox de Judaeae prae-
sidibus F e 1 i c e et Pesto  (Act. 23, 26; 24, 3; 26, 25.) adhi-
betur, nonnulli s. Chrysostomum secuti, colligunt, Theophilum
fuisse praesidem vel praefectum  provinciae. — Sed
h i s t o r i a illius temporis nullum hujus nominis praesidem pro¬
vinciae commemorat. — Quum antiquis mos esset, eliam ami-
c o s ad sensum amoris et amicitiae contestandum voce /.pavtcTo?

Prolegomena.

73

appellandi, rectius cum plerisque int.erpretibus modernis st.atuitur,
Theophilum fuisse amicum  aut d i s c i p u 1 u m s. Lucae.

Si quaeritur: ubinam  Theophilus vixerit, nulla adest certi-
tudo. Theophilum non fuisse J u d a e u m aut Palaestinen-
s e m,  docent notae topographicae  respectu P a 1 a e s t i-
n a e (1, 26; 2, 4; 4, 31; 8, 26 ; 23, 51; 24, 13. Act. 1, 12 18.),
uti et a n n o t a t i o Lucae, quod 40. die primogeniti in templo
Domino essent offerendi. Nec erat Atheniensis;  huic obslat
accurata indolis Atheniensium descriptio (Act. 17, 21.); nec erat
Alexandrinus,  nam huic obstat silentium scriptorum Ale-
xandrinorum. Quum s. Lucas in narrata s. Pauli Romam depor-
latione (Act. c. c. 27. 28.) plures notas geographicas inserit, de
situ autem locorum S i c i 1 i a e et I ta 1 i a e nil monet et histo-
riam captivitatis rom. paucis verbis absolvit, verisimile esse vide-
tur, Theophilum R o m a e aut in 11 a 1 i a vixisse. —

Ast, si s. Lucas Evangelium suum T h e o p h i 1 o dedicavit,
minime ita alios lectores excludere voluit; egerat enim eodem
modo, quo antiqui etiam scriptores profani  nonnulli, qui
quamvis libros suos publici juriš  esse vellent, a m i c o
cuidam eos dedicaverunt. Quapropter recte statuitur, Lučam, a p o-
stoli gentium  discipulum, Evangelium suum proxime et
primario destinasse f i d e 1 i b u s ecclesiarum a Paulo fundatarum.
Quum vero hae ecclesiae constarent exJudaeo — et ethnico-
christianis,  recte colligilur, Evangelium primario destinatum
fuisse e t h n i c o - christianis, deinde vero etiam .1 u d a e o -chri-
stianis. S. Lučam e t h n i c o-christianos in Evangelio suo scri-
bendo prae oculis habuisse, jam antiqui: Origenes  (in Matth.
Tom. I.) et s. H i e r o n y m u s (ad Dam. epist. 20.) docent
atque h o d i e plurimi‘) censent, Evangelium tertium proxime
et primario e t h n i c o-christianis destinatum fuisse. — Evan¬
gelium hoc simul ,1 u d a e o - christianis destinatum fuisse, docet
ipsa Evangelij in d o les,  quatenus in eo permulta inveniunlur,
quae ostendunt, inter primos Evangelii lectores etiam multos
J u d a e o-christianos fuisse, quos Evangelio suo evangelista con-
lirmare voluit (v. g. c. L et 2. historia infantiae Christi; 3, 2;
16, 17. 29; 13, 16;-19, 9; 13, 1—9. 23—35; 19, 42; 23, 1. 4.
13. 18; 13, 3. 6—8; 21, 24. etc. 2 )

') Maier, Messmer, Grimm, Schanz, Polzi, CorneIy.

3 ) Conf. Cornely pag. 140»-143.

74

Prolegomena.

§■  3.

Quo consilio scripserit s. Lucas.

Consilium, quo s. Lucas Evangelium suum exaravit,
ipse in prooemio  (1, 1—4.) diserte asserit. Dicit enim, ideo
esse visum ei, scribere, utTheophilus  et unacum eo neo-
co  n ver  si  lectores (Judaeo- et ethnico-christiani) accurate
cognoscerent doctrinarum, quae ex orali institutione acceperant,
certitudinem. Unde elucet, s. Lučam voluisse uberiori et ordinata
rerum evangelicarum historia illa augere et confirmare,
quae Theophilus et neoconversi ex institutione orali jam didi-
cerant. Haec vero sunt res gestae et doctrinae Christi,
quas s. Paulus, gentium apostolus, in suis praedicationibus do-
cere solebat, nimirum J e s u m esse Messiam,  unicum
Salvatorem  hominum, alque omnibus,  Judaeis et elhni-
cis, per fidem in ipsum patere viam ad salutem Messianam. —
Quum s. Lucas, discipulus esset s. Pauli,  etiam ipsi, qui
lectores suos in fide confirmare volebat, demonstrandum
erat, J e s u m esse Messiam etFilium Dei,  quem Deus
in sua misericordia infinita ut Salvatorem  totius generis
humani miserat; hinc etiam homines salutis a Christo allatae
tantum per fidem  in eum compotes esse possunt. Inde vero
elucet, consilium Lucae in exarando Evangelio non 1'uisse mere
historicum,  sed etiam dogmaticum;  voluit enim (coli. 1,
8. 4.) lectores Evangelii, accurata historica rerum narratione, ad
doctrinarum  jam cognitarum majorem certitudi¬
nem et securitatem  perducere, eisque demonstrare, J e s u m
esse Salvatorem mundi,  omnium hominum.

§• 4.

Argumentom et (lispositio Evangelii s. Lucae.

Evangelium s. Lucae potest dispesci in prooemium  et
in q u a t u o r p a r t e s. Praemisso prooemio  (1, 1—4.), in
quo s. auctor occasionem, fontes et scopum  Evan¬
gelii scripti manifestat, enarrat

') Coni Cornely pag. 129, 147.

Prolegomena.

75

I. In parte pr ima (1, 5—4, 13.) ea, quae puhlicam
Christi activitatem praecesserunt;  et quidem ita enarrat,
ut in Jesu Nazaret  h ano  J u d a e o - Christiani suum Mes-
siam, ethnico  - Christiani autem F i 1 i u m D e i agnoscere pos-
sint. ac debeant; refert enim:

1. in historia iniantiae  Christi testimonia c o e 1 e s t i a ,
quae confirmant, filium a Virgine Maria  Bethlehemi natura,
esse promissum Messiam, Salvatorem  mundi, Filium
Dei,  dum enarrat annunciationem  conceptionis Joannis
Bapt.. (1, 5—25.) etJesu  (1, 26 —38.), utriusque nati vitatem
(1, 57 — 2, 7.), visitationem pastoru m, Christi cir-
cumcisionem, in templo o b 1 a t i o n e m etSimeonis
vaticinium, celebrantis eum ut Salvatorem omnium hominum
et testimonium viduae Annae,  conlirmantis verba Simeonis
(2, 8—40.); porro iter Jesu duodennis  ad paschatis festum,
ubi responsis suis, datis doctoribus, occultam suam divini-
tatem  aliquatenus manifestavit (2, 41—51.).

2. Describit praecursoris activitatem,  Christi
dignitatem extollentis, solemnem Christi inaugurationem per ba¬
pt ism um, ejus genealogiam,  perductam usque ad Adam,
ut appareat, Jesum parentem et Salvatorem esse totius generis
humani; dein ejus tentationem,  qua superata se victorem
diaboli exhibuit (3, 1 — 4, 13.).

II. In parte secunda  (4, 14—9, 50.) describitur puhlica
Christi activitas in Gali  la  ea;  dum

1. narrat, Christum Nazarethae  docentem et se Mes¬
siam manifestantem, a civibus repudiatum, Capharnaumum
abiisse (4, 14 — 30.); multis mi ra cul is admirationem populi
excitasse, ast amore suo erga peccatores et rejectione traditionum
pharisaicarum odium  pharisaeorum šibi atlraxisse (4, 31—6, 11.).

2. Quum hac ratione in populo Judaico jam separatio
facta esset inter i n i m i c o s et amicos  Messiae, Christus fun-
damenlum ponit suae ecclesiae  electione a p os tol o rum,
oratione montana promulgat novi sui regni leges  (6,12 — 49.),
misericordiam suam-ostendit erga omnes homines (7, 1—50.).

3. Enarrat, quomodo Christus cum apostolis Galilaeam per-
agrans, eos instruxit  ad ipsorum munus, partim docendot

76

Prolegomena.

partim magnis m i r a c u 1 i s fidem eorum confirmando, partim
dando eis p o test  at  e m super omnes daemones (8, 1—9,50.).

III. In parte t er t i a (9, 51—17, 11.) agit de Jesu activitate
in J u d a e a et P e r a e a.

1. Refert iti ne ra Jesu hierosolymitana ad festum taber-
naculorum  (mense Octobri) et ad festum dedicationis
(mense Decembri), in quibus itineribus discipulos instituit ad
vitam perfectiorem (9, 31—10, 24.), proponit officia fidelium
(10, 25—11, 13.), nec non pericula pro novo regno ex parte
pharisaeorum (11, 14—12, 12.), monet de fugienda avaritia, hor-
tatur ad fiduciam in Deum, benignitatem et vigilantiam atque
addit monita ad poenitentiam agendam (12, 13—13, 9.).

2. Proponit sermones et effata  Christi, quibus hy-
p o eri si n pharisaicam et superbiam vituperat, in parabolis
regnum Dei delineat, IIierosolymae sortem  deplorat (13,

10— 35.); vocationem ethnicorum  annunciat (14, 1—15, 32.),
tandem mod um indicat, quo divi  ti  is  sit utendum (16, 1—31.)
atque discipulos instruit., de evitando scandalo  et de excolendo
animo placabili  (17, 1—10.).

IV. In parte quarta  (17, 11—24, 53.) refert ultimum
Jesu iter hierosolymitanum per Samariam et Galilaeam  et
dein per Peraeam et Jerichuntem,  in quo

1. iterum apostol  os instituit ad vitam perfectiorem, de
regno futuro  disserit et simul ethnicorum  vocationem in-
nuit, exhortatur eos ad vigilantiam  pro secundo Domini ad¬
ventu, ad continuam orationem,  ad h umi  lit  ate  m,  volun-
tariam paupertatem; passio  nem  suam tertia vice praedicit;
se ad omnes  salvandos venisse docet et parabola perpulehra
excitat, ut doniš  concreditis fideliter et sedulo negotientur (17,

11— 19, 28.);

2. narrat Christi in urbem ingressum sole m nem,
templi purga ti onem, disputationes  cum pbarisaeis et
Sadducaeis, sermones Christi de excidio hierosolymitano,
de mundi hujus  interitu et de ultimo judicio,  exhortat.io-
nem ad vigilantiam;  refert pactum  principum sacerdotum
cum traditore, exhortationem ad humilitatem,  praedictionem
i nfal 1 i b i D ta t is Petri  ejusque trinam negationem  (19,
28—22, 38.)

Prolegomena.

77

3. Tandem exhibet historiam passio nis, mortis, resur-
rectionis et ascensionis Christi in coelum (22,39—24,53.).

§. 5.

Quibus fontibus usus fuerit s. Lucas.

Fons primus et. praecipuus,  quo s. Lucas in Evan-
gelio exarando usus est, erat s. Paulus  apostolus, cujus d i s či¬
pu 1 u s et s o c i u s per longius tempus erat. Testantur id
antiqui:

T. S. Lr e n a e u s (adv. haer. III. 1), qui dicit: »Lucas,
sectator Pauli,  Evangelium ab h o c praedicatum, in libro
condidit,.«

2. Tertullianus  (adv Marc. IV. 2, 5.) dicit: »Apo-
stolicas ecclesias L u c a e d i g e s t u m (i. e. Evangelium) Pa u 1 o
adscribere solere.*

3. O r i g e n e s (in Matih. tom. I., Euseb. hist. ecel. VI.
25.) terlium Evangelium s e c u n d u m Lučam  vocat a P a ul o
laudatum.

4. E u s e b i u s (Hist. eccl. III. 4.) et s. H i e r o n y m u s
(de vir. ill. III. 7.) referunt, nonnullos pulare, s. Paulum, quoties-
cunque in epistolis suis (Rom. 2, 16; 16, 25. 2 Tim. 2, 8.)
dicit: j u x t a Evangelium  m e u m (quibus verbis doctri-
nam a se praedicatam designat), de Lucae  cogitasse libro.

Haec antiquorum senlent.ia confirmatur etiam ipsa Evangelij
i n d o 1 e; nam

1. s. Lucas eodem modo docet, uti s. Paulus  (Rom. I,
16; 3, 22. 30. Gal. 3, 8. 28. etc. . . .), salutem a Christo allatam,
destinatam esse omnibus  bominibus. Quapropter in Christi
g e n e a 1 o g i a (3, 23. seqq.) non, uti Matthaeus, ad Abraha-
mum, sed a'd Adamu  m ascendit, ut probet, sicut primus
Adamus est terrestris omnium hominum pater, ita Jesum, alte-
rum Adamum, Salvatorem esse totius generis humani; ideo
Christo in hunc mundo ingredienle, angel  os  gaudent.es paeem
annunciasse omnibus  hominibus bonae voluntatis, refert
(2, 14.); porro Sirne o nem pium, celebrantem sistit Jesum
Salvatorem in conspectu omnium  omnino hominum, posit.um,
lumen ad revelationem gen ti um (2, 31. 32.). Prima vice

78

Prolegomena.

Nazarethae docens, ostendit exemplis ex V. T. desumptis (tem¬
pere Eliae et Elisaei),  quantam etiam ethnicorum  curam
Pater aeternus habuerit (4, 25—27.); imo solus Lucas refert,
quomodo Christus Samaritanorum  sit misertus (9, 52 — 56.),
uti et solus Lucas nonnullas p ara bol a s narrat, quae etlini-
corum  praenunciant vocationem, v.c.de muliere peccatrice
poenitente(7,36 — 50.), de ove perdita, de drachma amissa,
defilio prodigo(15,  1—32.), dejudice iniquo, de phari-
saeo et portitore,  orantibus in templo (18, 1-—14.). 1 )

2. Enarratio institutionis ss. Eucharistiae  apud Lučam
(22, 19. seqq.) prorsus convenit cum s. Paulo  (1 Cor. 11,
28. seqq.), uti et ordo apparitionum  Christi resuscitati apud
Lučam tališ reperitur, qualem s. Paulus indicat (1 Cor. 15, 5.
et Luc. 24, 34—36.).

3. S. Lučam fuisse Pauli  socium manifestat etiam ipse
stylus;  nam in Evangelio occurrunt multa vocabula,  quae
Lucas et P aulus  soli aut fere soli usurpant; et sieut in seriptis
s. Pauli occurrunt verba composita et decomposita  (bis
composita, v. c. auijreapcrftvstjflat, GupwrapaAap.(3o(V£tv), ita etiam eadem
aut similia inveniuntur in tertio Evangelio et in Actibus apost.;
etiam nonnullae phrases  apud Lučam similes sunt Paulinis. 2 )

— Sed, uti s. I r e n a e us (adv. haer. III. 10.) et s. Hieronymus
(de vir. ill. 7.) testantur, s. Lucas etiam ali is apostolis tanquam
fontibus usus est; nam Antiochiae et Romae  poterat a
s. Petro, Hierosolymae a s. Jacobo Minore,  qui ibi erat
episcopus, Tyri a s. Philippo  discere dieta et faeta Christi.

— Tandem poterat, uti multi putant, infantiae  Christi mysteria
discere ab ipsa m a tre Domini. 3 )

§• 6 .

Quando et ubi seripserit s. Lucas.

Quod attinet ad tempus et locum,  quo Evangelium t.er-
tium seriptum fuerit, nulla datur certa  t.raditio. Ex Actuum
prooemio  id certum est, Evangelium fuisse pri us exaratum,

*) Conf. Giintner introd.

2 ) Conf. Cornely p. 131, Schanz Commentar p. 22.

% )  Conf. Adalh. Maier Einl.

Prolegomena

79

quam Actus apostolorum, quia s. auctor Evangelium nominat
p rim um sermonem (icpakov ao^ov  Act. 1, 1.). — Quum Actus
biennio  illo, cjuod s. Paulus Romae  in captivitate peregit,
quasi abrupte  terminentur, nec in illis 1 i b e r a t i o apostoli
ex captivitate rom. et facta  f a t a q u e ejus ulteriora comme-
morantur, recte cum s. H i e r o n y m o (de vir. ill. 7.) colligitur,
Actus apost. d u r a n t e ipsa hac captivitate scriptos esse (a. 63.
aut 64.). Quum vero uterque Lucae liber arctissimo  in
n e x u existit, recte statuitur, etiam Evangelium  paululum
prius in eadem captivitate seriptum fuisse; unde etiam sequitur,
utrumque librum exaratum fuisse Romae,  aut saltem aliquo
11 a 1 i a e loco. — Juxta s. Hieronymum  (prol. in Matth.)
et Gregorium  Na  z. (carm. 12, 32.) s. Lucas in A c h a i a e
Roeotiaeque  partibus (ergo in G r a e c i a) volumen suum
edidit, quibuscum consentiunt nonnullorum eodieum subseripti-
ones; sed huic opinioni adversantur v e t e r u m testimonia et
inprimis versio syriaca,  quae in Aegypto  sive A 1 e-
x a n d r i a e elucubratum Lucae Evangelium tradit. — Quum non
constet, s. Lučam ant e Pauli primam captivitatem diutius in
A c h a i a aut in A e g y p t o commoratum esse, sententia illa,
quae Romam  aut 11 a 1 i a m qua locum exarationis assignat,
praeferenda est. —

Nonnulli ex verbis Actuum  apost. (8, 26.): afrnj ecw
sp-zjjj.cc (haec est deserta),  referentes ea ad urbem Gaza,
quae (teste Jos. Plav. de beli. Jud. II. 18, 1.) vice alt er a a 66.
a Judaeis devastata erat, colligere volunt, Actus apost. scriptos
esse post  annum 66. — Sed perperam; nam verba illa non
sunt referenda ad urbem Gazam, sed cum s. Chrysostomo
ad vocem 6§'ov (v i a m), ita ut angelus verbis illis Philippo inter
varias vias, quae ab urbe Hierosolyma Gazam ducunt,, illam in-
dicet, qua eunuchum invenire debuit. — Porro nonnulli, quia
s. Lucas in deseribenda Hierosolymae  expugnatione cir-
cumstantias  clare indicat, atque inter templi destructionem
et inter Christi secundum adventum perspicue distinguit,
quod in p r i m o Evangelio non fit, affirmant, Evangelium fuisse
seriptum post  excrdium hierosolymitanum. — Ast c 1 a r i o r
Lucae relatio facile explicatur ex diversofine et ex di¬
ve r s i s leetoribus.

80

Prolegomena.

§•  7-

De autlientia Evangelii tertii.

Authentia hujus Evangelii firmissimis nititur argumentis
externis et in tern  is. Testantur eam

1. Patres apostolici: S. Clemens  Rom. (v. c.
1 Gor. 46. coli. Luc. 17, 2; 2 Cor. 8. 13. coli. Luc. 6, 32—35.),
s. Poljcarpus  (ad Philipp. 2. coli. Luc. 6, 36—38.), apud
quos inveniuntur allusiones ad hoc Evangelium.

2. S. J u s t i n u s M., qui frequenter citat ejusmodi loca,
quae huic Evangelio peculiaria sunt (uti Apol. I. 33, 34. 66.,
Dial. c. Tryph. 78, 100. 103.) et s. Theophilus Antiochenus,
qui teste Hieronymo  (ad Algas. epist. 121, 6.) nonnullas pa-
rabolas,  a Luca conservatas, commentariis illustravit.

3. Auctor fragmenti  apud Muratorium, T e r t u 11 i -
anus  (contr. Marc. IV. 5.), I r e n a e u s (adv. haer. III. 1.), C 1 e-
mens Alex.  (Sirom. I. 21.), Origenes  (in Matth. tom. I.),
E u s e b i u s (Hist. eccl. III. 4.), s. Hieronymus,  A u g u s t i -
nus  aliique.

Si Papias  de hoc Evangelio silet, haud mirum esse polest,
quia pauca  tantum ejus fragmenta ad nos pervenerunt alque
Eusebius,  qui testimonia Papiae de duobus prioribus
Evangeliis refert, id non facit ideo, ut authentia  m illorum
duorum Evangeliorum demonstret, sed ut ostendat, quae fuerit
primi Evangelii lingua originalis,  quae Marc o occa-
s i o scribendi et quae neglecti ordinis chronologici c a u s a
(cf. Cornely).

4. Versiones antiquae: Itala et Syriaca,  quae
Evangelium tertium ceu divinitus inspiralum et a Luca conscri-
ptum, jam ab init.io habuerunt. Quae testimonia docent, unani-
mem  hunc consensum niti ap o stolic a t rad iti o n e.

Sed praeter ort.hodoxos  contestantur authentiam hujus
Evangelii eliam ejusdem aelatis haeretici: Basilides, Va-
lentinus, Theodotus,  discipulus ejus Heracleon et
Marci  on;  imo teste Origene (contr. Gels. II. 32.) ipse Gel s us,
adversarius religionis christianae, tertii Evangelii testis est, quum
verba ejus supponunt gen.ealogiam  Christi usque ad Adamum
perduclam, quae solum in Lucae Evangelio exhibetur.

Prolegoroena.

81

Ast non solum argumenta e x ter n a probant authentiam
tertii Evangelij, eam etiam confirmant argumenta interna.
Omnes interpretes in eo conveniunt., quod tertii Evangelii et,
Actuum stylum  omnibus N. T. libris (excepta epistola ad
Hebraeos) puriorem  esse dicant,; nam hebraismi  minus
frequenter occurrunt,, quam in reliquis N. T. scriptis, unde rede
concluditur, auctorem fuisse Graeeum,  ethnico-christianum.

— Porro loquendi modus  ex multorum interpretum sen-
tentia scriptorem tertii Evangelii artis medicae  peritum prodit.

— Quum porro in tertio Evangelio non solum s t y 1 i, sed multo
magis etiam rerum  (coli. §. 5.) consensus adest cum stylo
s. Pauli et rebus  in epistolis ab eo allatis, recte infertur,
auctorem tertii Evangelii socium  etiam s. Pauli  fuisse. Quum
vero antiqui testentur, s. Lučam genere fuisse e t h n i c u m,
arte autem m e d i c u m atque socium  et d i s c i p u 1 u m
s. P a u 1 i, inde sequitur, auctorem tertii Evangelii esse s. Lučam. 1 )

§• 8 .

I)e integritate Evangelii s. Lucae et de evangelio

Marcionis.

Quod attinet integritate  m hujus Evangelii, d u o p r i-
ora capi  ta  saec. 16. et etiam nune a nonnullis rat.ionalistis
Lucae abjudicantur; part.im ob nimia miracula;  partim ob
magnam hebraismorum  multit.udinem ; partim ob A c t u u m
principi  um  (1,1.), in quo Lucas indicat, se a vita Jesu
public  a (quae coepit Jesus facere et docere)  narrat.io-
nem suam inchoasse, et tandem ob horum capilum defect.um in
Marcionis  evangelio. — Ast hae raliones sunt. p a r v i mo¬
menti. Nam quod attinet ad miracula,  haec illi tantum sunt
offensioni, qui negat p o s s i b i'1'i t a t e m miraculorum. — He¬
braismi  frequentes inde explicantur, quia h y m n i sunt trans-
lat.i ex lingua a r a m a i c a ; auctorem verbis p r i n c i p i i
Actuum apte potuisse indicare initium evangelicae histo-
riae  (seu vitae  Christi human  a e), docent verba Lucae in
principio Evangelii  (1, 3. omnia a principio.).  — Quod

*) Conf. Cornely introd. p. 130. seqq.

6

Prolegomena.

autem  Marcionis  evangelium attinet, illud, uti antiqui: Ire¬
na  eu  s (adv. haer. III. 11. 12. I. 27.), Tertullianus  (adv.
Marc. IV. 2.) et E p i p h a n i u s (haer. 41, 9.) testantur, non erat.,
nisi corruptum  Lucae evangelium, partim mutilando
(demendo), partim immutando,  partim addendo. — Alter
locus,  qui hodie adhuc a nonnullis in dubium vocatur. est
22, 43. 44., in quo Christus in horto Gethsemani agonizans
et. sudore sanguineo  perfusus abangelo esse con-
fortatus  narratur. Narratio haec in dubium vocatur, quia in
nonnullis  codicibus graecis (B. A. R. T.) deest, in aliis aste-
risco,  aut o bel  o (signo rejectionis) notatur; porro quia deest
in nonnullis v e r s i o n u m antiquarum (Italae, syriacae, copticae
et armenicae) codicibus, et quia a 1 i q u i Patres  testantur,
eorum tempore versus istos in multis codicibus graecis et latinis
d efui  s se.

Attamen hi versus g e n u i n i sunt dicendi, quia aut.hen-
tiam eorum contestantur celeberrimi Patres saeculi  2. (uti
Justinus M., Irenaeus, Hippolytus) et omnes subsequi Patres
s a ec  u 1 i 3. et 4.; et quia numero pl u res codices graeci,
(inter hos cod. Sinaiticus et Alexandrinus)  et p 1 e -
r a q u e versionum omnium exemplaria antiqua versus illos ha-
bent. 1 ) Defectus  horum versuum in tot antiquis exemplaribus
juxta Sixtum Sen.  ita explicatur: quia locus hic Arianis.  divi-
nitatem Christi negantibus, favere videbatur, nonnulli orlhodoxi pio
quidem, sed simplici zelo eum rejecerunt, uti eadem de causa, teste
E p i p h a n i o (Ancorat. 31.) locus de f 1 e t u Christi  a non¬
nullis orthodoxis e Lucae Evangelio (19, 41.) ablatus est.

’) Conf. Cornely p. 133.

-t,**?- -

Cap. I. v. 1.

83

I * a i* * X.

Ilistorui iiiif ivitatis et activitntis praecur-
soris et Jesu ah e j us eoitceptioiie listne
ad piiblieiiiti ejus proditiim in Galilaea
( 1 , 1 - 4 , 13 .).

C a p u t I.

1. Frooemium (v. 1 —4.).

Lucas more historicorum Graecorum Romanorumque evan-
gelio suo breve praescripsit prooemium, in quo o c c a s i o -
nem, causam, fontes et. scopum  evangelii scripli ma-
nifestat..

V. 1. Quoniam quidem  (eTKiBvfaep), quandoquidem. Hic oc-
c as i o n e m et c a u s a m proponere s. Lucas aggredilur. Versus
1. et 2. constituunt protasin,  versus 3. et 4. a p o d o s i n.
— Multi.  Qui nam per hos multos intelligendi sint, diversae
dantur senlentiae. Nonnulli, Origenem  secut.i. putanl, s. Lu¬
čam per illos multos intelligere e v a n g e 1 i a apocrypha  aut
ipsa haereticorum  scripta: cui (amen sententiae partim
obstat, quia non constat, evangelia illa apocrypha t e m p o r e ,
quo s. Lucas scripserat, ext.itisse;  partim. quia auctores illi
haeretici fuerunt aetate posteriores,  quam s. Lucas. —
Alii (etiam Cornely introd.) verbum sxi/£tpetv significatu : te m e r e
aggredi, conari,  sumentes, per mulios intelligunt c h r i s t i-
a n o s, diversos a s. M a 1 1 h a e o et s. M a r c o , qui libellos
historicos exararunt, sed p a r u m perfectos,  quia partim
exigui  ambilus erant (utpote paucas tantum res a Christo
gestas complectentes), partim narrationes evangelicae in illis
contentae minus accurate  ordinatae erant, ila ut verbum
£xr/stpsw contineret alkjuam accusationem, reprehen-
s ion  e m latentem.''— Alii 1 ) Mal do natum  secut.i, quum

1 )  Heischi, Schanz, Polzi.

6 *

84

Cap. I. v. 2.

verbum im/eipslv juxta scriptores graecos haud denotet: t e m e r e
a g g r e d i, sed simpliciter; aggredi, suscipere labo-
rem a 1 i q u e m, manus ad opus q u oddam a d m o -
vere,  dicunt, s. Lučam sub voce multos,  praeter a 1 i o s
c h r i s t i a n o s scriptores, qui (coli. v. 2.) narrat.iones ex tra-
ditione hauserant., etiam s. M a 11 h a e u m el. M a r cu m intel-
ligere, partim, quia Marcus non erat. rerum, quas refert, testis
oculatus; partim quia etiam s. Matthaeus, ulpote serius vocatus,
multas res ex testibus oculatis resciveral. — Gonati sunt.  Verbum
sTfr/sipeio (ex im et. -/sip manus) denotat m a n u m a d m o v e o
(scil. ad aliquod opus), aggredior,  s u s c i p i o (scil. laborem
aliquem); unde etiam plerique interpretum recentiorum affir-
mant, verbum hoc juxta usum loquendi biblicum et profanum
in se non complecti notionem reprehensionis,  sed tantum
m a g n i t u d i n i s et difficultatis  operiš suscepti. — Ordi-
nare narrationem  (ava-ca^astlai Siv^civ). Verbum ava-cacaop.at (ex
ava et titjcio, ordino) denotat: iterum ordino, ex ordine iterum
ret.racto, et conjunctum cum substantivo or^ctv, narrare, prae-
gresso antea diligenti examine; unde elucet, s. Lučam illos multos
haud reprehendere voluisse. — Quae in nobis completae sunt
rerum , i e. rerum, quae inter nos christianos peractae seu gestae
sunt, seu facta et fata Jesu Christi. Ita sumitur TCAvjpapopetckfai pro
itAvjpooirfto. (cf. 2 Tim. 4, 5. Act. 12, 17. 25. Alii 3 ) cum antiquo
interprete Syro  verba graeca vertunt: rerum, quae inter nos
cert.o compert.ae sunt, i. e. quarum certissima apud nos est, fides
(persuasio), seu: quae cert.o creditae firmiterque receptae sunt.
Ast. verbum xM]pc<popsl:v significatu: persuadere, certum facere,
lanlum adhibetur de p e r s o n i s (Rom. 4, 21; 14, 5. Col. 4, 12.),
non vero de rebus.  Hinc versio Vulgatae tenenda. — Res
(Trpay|j.a"a), h. 1. sunt res a Christo gestae, facta et fata ejus.

V. 2, manifestat s. auctor f o n t e m, e quo illi multi ipse-
que hauserant mat.eriam historiae. — Sicut ; vox haec referenda
est ad verbum o r d i n a r e , hoc sensu: illi scriptores aggressi
sunt concinnare narrationem ila, uti tradiderunt nobis, scil. t.estes
oculati, apostoli aliique discipuli Christi. — Tradiderunt , nimirum
viva voce, narrando. — Nobis.  Voce hac etiam se i p s u m evan-

l ) Janš., Mald., Patrit., Cornely.

Cap. I. v. 3.

85

gelista iis annumerat., qui ab oculatis testibus edocti fuerunt. —
Qui ab initio,  scil. evangelicae historiae seu ab annunciatione
conceptionis Joannis Bapt. — Ipsi viderunt  (auviircat), i. e. testes
oculat.i fuerunt. — Et ministri sermonis,  ministri doctrinae, seu
praodicatores evangelii (apostoli). — Hi int.erpretes vocem ser¬
monis  (Xčyou)  explicant. de doctrina, evangelio.  Alii ’)
genitivum Xofoo referunt ad utrumcjue vocabulum abiomai  et
u7UY)p£T<xi atque a oyo? sensu latiori sumentes, explicant, de doctrina
et f a c t i s Christi, ita ut. sensus sit: qui ab initio testes fuerunt
oculati rerum gestarum et qui simul ministri fuerunt doctrinae
Christi (quales erant apostoli). Stant.e sive una, sive altera expli-
catione, elucet, per testes oculatos non solum apostolos
esse intelligendos, sed etiam alias personas  (uti matrem
Domini vel cognatos ejus, vel amicos Zachariae).

V. 3. Versu hoc, a quo a p od osi s incipit, proponit s. auctor
suam ad illos multos relat.ionem atque ita suum declarat sco-
pum,  cur scripserit. — Visum est,  i. e. decrevi, statui, et quidem
Špiritu s. inspirante (Mald.). — Et miki,  sicut. et illis multis (v. 1.)
visum est, seu sicut illi multi statuerunt.. Quibus verbis, uti recte
Maldonatus  observat, s. auctor indicat,, se eodem consilio
evangelii scriptionem aggredi, quo alii, de quibus dixerat, aggressi
sunt. L a u d a t ergo aliorum etiam consilium, non reprehendit.
Si s. Lucas in sequentibus nonnulla peculiaria  de suo scripto
pronunciat, haud vult libellos illorum vituperare, ut absolute
insufficientes, sed solummodo r e 1 a t e ad consilium assequendum,
quod šibi proposuerat. — Assecuto omnia  (iramv scil. xpaYp.o:civ),
i. e. notitiam consecuto omnium rerum, seu cognitis omnibus
rebus, quae in nobis completae sunt (v. 1.). Nam graeca vox
irapa'/.oAou^-£w notat proprie: juxta aliquem sequor, investigo; dein
notitiam consequor, intelligo, cognosco (posito antecedente pro
consequente). — A principio  (avM&sv = a-’ ap/;o? ab initio v. 2.).
— Diligenter  (x/.p'.(3w<;), diligentia usus in notitia rerum illarum
consequenda (certa ab incertis secernendo). — Ex ordinc  ('/.affe^?)
i. e. generatim servato in toto historiae complexu ordine, non
tamen singulis  in rebus. — Optime Theophile.  Vide pro le¬
go m e na §. 2.

‘) Mald., Patrit., Bisp., Polzi.

86

Gap. I. v. 4 — 5.

V. 4. Versu hoc declarat s. auctor s c o p u m (finem) evan-
gelii scripti. — Ut cognoscas,  scil. accurate. — Eorum verborum ,
i e. earum doctrinarum christianarum. — De cjuibus eruditus es
(■rcepi cov v.avff/r^r^  ao-^iov per attractionem diclum pro: rcspi twv
a6vuv, ou;  y.5£TY)y;/)f>-(j;), i. e. cjuas viva voce edoctus es. Verbum
(ex et r^eu  sono, unde g/oc,  echo, sonitus) est: circum-
sono, de magistris, diseipulos in os dieta repetere docentibus,
adhibitum, notat: viva voce doceo, instit.uo fergo idem ac 3toacry.w).
Vox haec adhibebatur de iis, qui viva voce dootrinas christianas
(prima rudimenta religionis christianae), docebant (catechistae),
dum ii, qui eas audiebant et discebant, dieebanlur catechu-
meni;  ipsa aoetrina et institutio autem catechismus  (a
Lap.). — Ver it at eni ]  graece: acrtpaAeta, quod proprie est: firmi-
tas; metaphorice: certitudo, veritas rei indubia.  Hinc
sensus est: Ut, accurate propositis rebus a Christo gestis, habeas
firmam certitudinem christianarum doctrinarum, de quibus jam
prius viva voce (oretenus) edoctus fuisti.— Nam arclissimus est
nexus inter res gestas  Christi (ejus faeta fataque) et inter
doctrinam  ejus.

2. Historia annunciationis conceptionis Joauuis Bapt.

(5-25.).

V. 5. F uit  (eyev£to),  exstit.it, prodiit (nimirum in historia).
Cf. Marc. 1, 4. — In dielus Ikrodis , tempore Herodis, Anti-
patri  filii. Vide commentar. in evang. Matth.  2, 1;  3, 1. —
Begis Judaeae , Palaest.inae. Praemittit s. Lucas nomen Herodis,
tum ut designet tempus,  quo natus est. Joannes, aeque ac
Christus; tum ut indicet, jam defecisse sceptrum  Juda ac
translatum esse ad Herodem alienigenam, ideoque instare tempus
adventus M e s s i a e, Judaeis promissi juxta Jacobi oraculum
(Gen. 49, 10.). — Zacharias.  Nomen hoc juxla etymologiam de-
notat: cu j u s r e c o r d a t u s est D e u s. Hic non er at. uti
nonnulli J ) putabant, s u m m u s s a c e r d o s; nam J os. F 1 a-
vius,  qui seriem summorum sacerdotum nobis suppeditat (inde
a pulsis Hassamonaeis usque ad eversam lfierosolymam), hunc
Zachariam  inter eos non commemorat.. Dein a s. Luca

‘) Ambros., Aug., Theophyl., Beda.

Gap. I. v. 6.

87

nominalur simpliciter sacerdos,  additavoce: q u i d a m ('u';),
qua innuit, fuisse a 1 i o s aecjualis cum eo dignitatis; porro dicit,
eum fuisse e vice  (classe) Abiae,  quae una erat ex 24 clas-
sibus sacerdotum simplicium; tandem s. Lucas narrat (v. 8. et 9.),
eum officium incensi adolendi  sorte accepisse, quod de
summo sacerdote dici non poterat. (Gf. Patrit.). — De vice Abia,
si; e&vjp.čpiac, ex ercl et v;pipa, ergo e©Yjp.spi'a proprie: ministerium
(functio), quod unum  d i em durat (r, trj? f;pipa<; \enooft(tx Hesych.),
dein ministerium sacerdotale per totam hebdomadam
durans; tandem metonymice: ipsa sacerdotum c las s is, qui
per hebdomadas singulas munere sacerdotali in templo funge-
bantur, ut h. 1. D a v i d e s rex sacerdotes in 24 distribuerat
classes (16 ex familia E 1 e a z a r i s et8ex  familia 11 h a m a r i s),
quae singulae per suas vices sacris per integram hebdomadam a
sabbato ad sabbatum operarentur (1 Chron. 24, 4. 2 Chron. 8, 1 4.
Nehem.11,13; 12, 7.), et permansit hoc institutum usque ad excidium
Hierosolymae. Classis Abiae  erat o c ta v a. Nonnulli demon-
strare conantur, definiri posse t e m p us, quo familia Abiae sacro
ministerio fungebatur, atque ex eo probari, q u o a n n o Christus
natus sit. 1 ) — Elisabeth,  nomen hebraicum et denotat.: quae
apud Deumjurat,  i. e. Deum colit. Quum (Exod. 6, 23.)
etiam uxor Aaronis  hoc nomine appellata est, nomen hoc in
sacerdotum familiis, feminis valde placuisse videtur. — De fili-
abus Aaron,  de posteris Aaron (cf. dieta Matth. 1, L). Notavit
id s. Lucas, ut doceat n o b i 1 i t a t e m Joannis Bapt., qui non
solum ex patre  sacerdote, sed ex m a t r e etiam, e sacer¬
dotali  genere nata, originem suam habeat (Ambros.). Quum
postea (v. 36.) Elisabetha dicitur c o g n a t a Mariae, utique mater
Elisabethae e tribu Juda et Davidis  stirpe esse debebat. Vid.
dieta in commentar. Mati,  h. pag. 30.

V. 6. Justi ante Deum,  justi (pii) juxta Dei judicium; quum
autem hoc non potest falli, uti judicium hominum, qui cor et
conscientiam non intuentur, phrasis: esse aliquid corarn
D e o,  idem denotat ac: vere  justi. »Tantus est quisque, ajebat
s. Franci s cus,  quantus est apud Deum, et non amplius.«
— Incedentes , vivent.es. Vita  nimirum apud Hebraeos saepe

‘) Cf. Friedlieb Leben Jesu 1887. p. 310. seqq.

Cap. I. v. 7—9.

comparatur  peregrinationi, i t i n e r i (cf. 1 Pet. 2, 11.).
— In omnibus mandatis  (sv. švToXcdc), observantes praecepta Dei
moralia. — Et justificationibus  (Swai<i!>p,affiv), et praecepta cere-
monialia, uti sacrificia, lustrationes ceterosque sacros ritus, lege
praescriptos (a Lap.). Alii per utramque vocem eadem praecepta
divina designari putant. — Domini , i. e. Dei; nam vox '/.6pio?
saepissime de ipso D e o adhibetur. — Sine guerela  (ajj.sp.TCTot),
inculpate, irreprehensibiliter. Nam ap.sp.uTc? (ex a priv. et p.ep.oop.at
reprehendo) est.: in cjuo nil est. ut vituperari, reprehendi possit,
ergo irreprehensus, inculpatus. H. 1. adjectivum vim adverbii habet
(= ipip/itro)?).

V. 7. Affert duplicem ca u s a m, cur proles, imo prolis spes
deesset; primo, quod sterilis  erat mater; dein, quod tum
Elisabetha, tum Zacharias a e t a t e provect. iores  erant,
quam ut liberis procreandis pares essent. — Processissent in
diebus suis , ex hebraismo: aetate provecti essent. — Ceterum
apud Hebraeos felices putabantur parentes,' qui liberos, imprimis
filios, habebant.

V. 8. Factum est  (s-fsvsio). Formula s^šveto  §s, vel y.al sysvsTo
est s. Lucae valde usitata, praesertim in narrationum initio, re-
spondens hebr. vaihi, et saepe est vel merus index initii, vel vero
valet idem ac apud Mat.  thaeum: et ecce  (/.a! iSou). —
Gum sacerdotio fungeretur , cum ministerio sacro fungeretur. —
In ordine vicis  swae, i. e. in illa hebdomada, qua classis Abiae
vocabatur acl ministrandum. — Ante Deum,  i. e. in templo, ubi
Deus habitare censebatur in sancto sanctorum (Mald.).

V. 9. Seeundum ordinem sacerdotii,  secundum consuetudi-
nem, qua functiones sacerdotales distribuebantur. — Sorte exiit
\ekaye  a Aay-/dvco sortem jacio, sorte accipio, tiv 6?), i. e. sorte ob-
tinuit, seu sorte ei obtigit. Alludit hisce ad morem sortit.ionis,
per quam singula munia inter sacerdotes illius classis, quae in
hebdomada sacris operabatur, distribuebantur. — Ut incensum
poneret , ut incensum adoleret, (nimirum mane et vespere) in sym-
bolum precum ad Deum ascendentium. Quum v. 21. populus
Zachariam exspectasse  dicitur, multi colligunt, id cont.igisse
vespere  (Calm.). — In templum  (st? vaov), i. e. in sanctum, in
quo erat altare thymiamatis; sanctissimum solummodo summo
sacerdoti ingredi licebat.

Cap. I. v. 10-14.

89

V. 10. Et omnis multitudo populi erat orans,  preces suas
sacerdotis precibus jungendo. — Foris , iri atrio, extra sanctum;
in hoc enim non licebat populo ingredi. — Ilora incensi,  i. e.
vespere (coli. v. 21.), quum sacerdos incensum adoleret. A kare
incensi  (thymiamat,is) seu ara, in cjua incensum adolebatur,
erat positum in sancto ante velamen, quod dividebat sanctum
a sanctissimo; dum in australi parte esset candelabrum,
in parte vero aquilonari mensa,  in qua panes propositionis
ponebantur. Cf. Hebr. 9, 3.

V. 11. A dextris , quia prospera et bona nunciaturus ad-
venerat. (Eu(hym.). Vid. dieta Matth.  25, 33. — De ang  el  is
vide dieta in commentar. in evang. s. J o a n. p. 48.

V. 12. Turbatus est 1  animo perturbatus est illa nova et in-
solita visione, quia, uti ait A m b r o s i u s, alienamur ab affectu
nostro, quando perstringimur alicujus superioris potestatis occursu,
uti hoc notal de se Daniel  (8, 17; 10, 7.). — Et tinior irruit
super eum , horror corripuit, eum; fors hic ex illa Judaeorum
opinione natus, qua vulgo putabant, se non tantum Deo, sed
etiam angelo conspecto morituros. (Jud. 6, 22. 23; 13, 22.).
(Cf. Mald.).

V. 13. Ne timeas , bono eslo animo. — Exaudita est de-
precatio tua.  Alii 1 ) Maldonatum  secuti, verba haec ita ex-
plicant: exaudita est deprecatio tua, quam pro filio  obtinendo
fudisti. Alii 2 ) (s. Aug. et Chrysost. secuti), quod (coli. v. 18.)
Zacharias omnem spem prolis suscipiendae abjecisset, ita ut ne
affirmanti quidem angelo crediderit, et quod eis čredi bile non
videatur, sacerdotem inter p u b 1 i c a vota p r i v a t a s miseuisse
preces, verba illa, innixi v. 17., ubi sermo fit de praecursore
Messiae, ita explicant: exaudita est deprecatio tua, quam fudisti
pro salute populi et Messiae adventu.  Alii iterum
utramque explicationem simul conjungunt., hoc modo: exauditae
sunt preces Luae, quas olim fudisti pro prole obtinenda, uti et
preces, quas nune fecisti pro salule populi et Messiae adventu.

V. 14. Et erit , scil. ille filius. — Gaudium tihi et exultatio ,
i. e. erit tibi causa summi gaudii, seu summo tibi gaudio erit.

‘) Schegg, Bisp.

2 ) Reischl, Laurent, Schanz, Polzi.

90

Cap. I. v. 15.

Vid. dieta in comment.ar. s. M a 11 h. 5, 12. — Et multi in nu-
tivitate ejus gaudebunt;  quasi dicat: nori tantum tibi, sed etiam
multis aliis (piis) erit gaudium de ejus nativitate.

V. 15. Nune redditur rat i o gaudii. — Erit enim magnus
coram Domino , i. e. vere magnus (cf. v. 6.), non homi-
num opinione, et cjuidem respectu tum indolis, tum acti-
v i t a t i s (coli. v. 16.). et relationis  suae ad Messiam (coli.
v. 17.). — Vinum et siceram non bibet,  i. e. more Nazi-
raeorum toto vitae tempore aget vitam duram et austeram. Jo-
annes ergo ut praestans exemplum abnegationis sui ipsius est
vere magnus respectu indolis suae. Sicer  a (vox hebr. schekar
Lev. 10, 9.) est potus inebrians, a vino diversus, temetum arti-
ficiose e rebus dulcibus confectum et mixtum, sive paretur e fru-
mento frugibusque, sive pomorum succo, sive decoctis favis. 1 )
Vino et potu quovis inebriante abstinere vitamque duram ac
austeram agebant apud Hebraeos illi, qui N a z i r a e i (nasir
proprie segregat.us, dein consecratus) erant, uti olim Samson
(Jud. 13, 5.) et Samuel  (1 Reg. 1, 12.). — Et Špiritu saneto
replebitur,  et cum adhuc in utero erit, jam Špiritu s. replebitur
et per totam vitam suam illo repletus manebit. Permulti Patres 2 3 )
et interpretes 8 ) verba haec ita intelligunt, ac si Joannes ab utero
matris a peccato originali purgatus et gratia sanctificante ornatus
fuisset. Ali i vero verba: Špiritu saneto  intelligunt (uti ea saepe
in V. T. v. c. Joel 2, 28. sumuntur) speciatim de špiritu pro-
p h e t i a e (de špiritu prophetico, de dono prophetandi), quo Joannes
jam in utero matris, antequam in lucern ederetur, impletus fuerat,
quo špiritu impletum se ostenderat, quum (coli. v. 41.) sex men-
sium infans venientem ad se Dominum (Christum) incarnatum et
senserit et exultatione in utero matris demonstraverit. Praeferenda
est sententia illorum (Mald.), qui utramque explicationem con-
jungunt. — Ast, quamvis Joannes in utero matris a peccato
originali purgatus et justificatus dicatur, inde minime sequitur, eum
non esse ex numero eorum, qui regenerantur ex Špiritu
saneto;  Joannes enim in originali peccato conceptus
erat, et ab eo deinde purgatus in matris utero, ideoque non erat ei

0 Cf. Wilke-Loch. lex.

2 ) Athanas., Cypr., Cyrill., Arabros., Gregor.

3 ) Bernard., Thom., Janš., Luc. Brug., a Lap.

Cap. I. v. 16—17.

91

illa praerogativa ac Mari  a e,  matri Domini, quae etiam sine
macula originalis peccali concepta  erat. Joannes iteruin
magnus, utpote ab utero matris Špiritu s. repletus. — >Adhuc
ex utero matris  swae», i. e. jam, seu eo letnpore, quo erit in
ulero matris (Estius).

V. 16. Joannes magnus  relate ad activitatem  suam.

— Multos fliorum Israel , multos Judaeos, posteros J a c o b i.
Vid. dieta in commentar. in evang. J o a n. 1, 47. (et commentar.
in epist. ad R o m. 9, 4.). — - Convertet,  nimirum efficacissima poe-
nitentiae praedicatione corda (animos) eorum, omnibus impedi-
mentis remotis, praeparando. — Ad Dominum , Leu m ipsorum ,
ad Messiam (Ghristum). Cf. v. 68.

V. 17. Joannes magnus respectu suae r e 1 a t i o n i s ad
Messiam, utpote ejus praecursor.  — Praecedet,  praeibit tan-
quam legatus, praeco. — Ante illum.  Pronomen : i 11 u m (atrcoO)
respioit. ad praegressa verba: Dominum,  D e u m (v. 16.).
Quutn jam h. 1., poslulante contextu, sermo sit de M e s s i a,
antea non oommemorato, utique pronomine: illum  significatur,
Messiam  esse D e u m ipsum. Quapropter reete ex hoc loco
probatur, Ghristum  esse D e u m (a Lap.). — In špiritu et
virtute Eliae,  animo et fervore Eliae similis, seu eodem animo,
fervore ac robore operans, quo Elias operatus est. Elias vero
severus erat perversitatis castigator l'ervidusque poenitentiae praeco,

— tališ etiam erat Joannes (cf. Joan. 5, 35.). Cf. dieta in com¬
mentar. Matih. 11, 10; 17, 12. — Ut convertat corda patrum
in filios.  Sunt verba Malachiae  (4, 6.), dieta de Eli a
Thesbita,  quem ille venturum praenunciavit, quae autem hic
ab angelo Joan  ni,  quum illi prophetae esset. similis, accomo-
dantur. Verba, quae adhuc apud Malachiam 1. c. sequuntur:
*et cor filiorum ad patres «, hic apud Lučam non leguntur, sed
eorum loco occurrunt hic: ct ineredulos ad prudentiam justorum.
Sensus verborum priorum: ut convertat etc. est: ut amorem pa-
triarcharum ad posteros eorum seu ad Judaeos sui temporis, ex-
stinctum ob ineredulitatem et alia peccata, reverti faciat (Hieron.,
Aug.). Nam propter istam fidei et morum diserepantiam patri-
archae a filiis fposteris suis) alieni erant, testante Jesaia  (68, 16.):
»Abraham n e s c i v i t nos,  i. e. pro filiis non agnovit nos.
Id vero efficere studuit Joannes, Judaeos sui temporis verbo et

92

Cap. I. v. 18—19.

exemplo incitando. ut fidein et pietalem patrurn suorum (palri-
archarum) imitentur; sic enim patres agnoverunt filios suos, legi-
timos sui imitatores (a Lap.). In substantia sensus non differt
explicatio M a 1 d o n a t i: patres et filios, inter se dissidentes, con-
ciliabit. — Et incredulos,  i. e. immorigeros, inobedientes; graece
enim est atreiltetc (ex a priv. et ice&optai persuaderi mihi patior,
obtempero), hi sunt, qui persuaderi šibi non patiunt.ur, immori-
geri, inobedientes, ergo impii (quum nota impietatis est inobe-
dientia erga Deum). — Ad prudentiam justorum ; graece: sv
opov/jas! StKottcdv, praegnant.er dictum pro: si? to šivat sv ©povvjoei.
Quum opovvj(a  tppovšu sentio, cogito) est sentiendi et cogitandi
ratio, sensus est: in immorigeris efficiet, ut sentiant cogitentque,
uti justi. — Parare Domino plebam perfectam.  Interpres Vul-
gatus legit,: y.cro]ptiopivov, dum t.extus graecus habet: vtatsoy.suaop.svov,
p ara tu m, et sensus est: ut paret populum, qui paratus seu
aptus sit (bene dispositus), ad Messiam rite excipiendum.

V. 18. Undc hoc sciam?  i. e. quo signo certior fiam de his?
Dubitat Zacharias de promissis angeli ob rerum ab eo promis-
sarum magnitudinem, quia eas adeo magnas, ut naturae vires
superarent (utpote quum ipse senex, uxor vero provectioris
aetatis esset,) ipse non comparabat cum omnipotentia Dei, solo
humano špiritu rem met.iens; ideoque etiam punitus et privatus
est facultate loquendi. Secus fecit. Abraham, qui angelo, promit-
tenti šibi ex Sara sterili filium Isaac, illico credidit, non con-
s i d e r a n s , uti ait s. P a u 1 u s (Rom. 4, 19.) corpus suum
emortuum, cum jam fere centu m esset a n n o-
rum, et emortuam vulvam  (matricem) S a ra e.« Per-
pulchre instituit s. A u g u s t i n u s (hom. 44.) comparationem
inter Zachariam et Mariam: »Si verba  at.tendamus,
haud ambo crediderunt Zacharias et Maria: sed nos verba va-
lemus audire; Deus potest et c o r d a interrogare. Intelligimus,
quoniam Zacharias, quando ait: Per quod cognoscam hoc? ego
enim sum senex et uxor mea progressior in diebus suis , d e s p e -
r a n d o dixit, non inquirendo; Maria  vero, quando contra
ait: Quomodo fiet istud, quia virum non cognosco?  inquirendo
dixit, non desperando.«  (Cf. Mald.).

V. 19. Nune angelus Zachariae dubitanti f i d e m facit.,
nuncians se ei ut 1 e g a t u m Dei,  dansque s i g n u m, quod

Cap. I. v. 20—23.

93

simul sit p o e n a diffidentiae (incredulitatis) ejus. Eadem res et
supplicium et beneficium  fuit; supplicium dubitantis
(non credentis) et beneficium precantis. —■ Ego sum Gabriel.
Nomen hoc formatum est ex hebr. g e b e r vir fortis. et e 1 Deus.
Erat unus e septem principibus angelorum, qui (coli. Tob. 12, 15.),
ante thronum Dei (evtiroov -ou O-soo) tanquam proximi ejus ministri
ad excipienda ejus imperia adslant (■jcapeorrpu&i;). Vid. dieta in com-
mentar. Matth. 18, 10. — Gabriel,  uti nomen ejus indicat,
repraesentat. p o t e n I. i a m Dei, ideo etiam adhibebatur ad nun-
ciandam novam creationem in Christo. Cf. Daniel.  8. 16;
9, 21., ubi etiam hoc nomen legitur.— Et missus sum,  t.anquam
legatus a Deo. — Tihi cvangelizarc , i. e. ut hoc tibi laelum nun-
cium perferam.

V. 20. Eris tacens  (atomov), i. e. mutus. — Et non poteris
loqui.  Verba haec sunt explicat.iva  (Vat est explicativum),
quomodo futurus esset, tacens, scil. ex impotentia loquendi. —
Usque in diem, quo haec fiant.  quo res tibi praedicta expletur.
— Pro co , quod non crcdidisti verbis meis  (dv-9-’ 5>v), i. e. in retri-
bulionem pro eo, quod non . . - 1 ) Dalur hic ratio  poenae.
—- Quaa implebuntur in tempore suo,  quae singula implebuntur,
quum tempus eorum venerit..

V. 21. Et erat plebs,  i. e. idem populus, de quo supra
(v. 10.) mentio fiebat. — Exspectans , eo quod non soleret disce-
dere, nisi peraeto thymiamatis sacrificio et accepla a sacerdote
benedict.ione. — Quod tardaret,  plus videlicet solito.

V. 22. Et cognoverunt  (concludentes ex effectu ad causam,
utpote quum eum viderent. mutumj. — Quod visionem vidisset
(čorcaciav), eum singularem aliquam visionem in templo habuisse,
quae ei ideo animo attonito et perturbato loquendi facultatem
ademit. — Et ipse erat innuens illis , nut.ibus et gestibus con-
firmabat, quod esset mutus ac visionem vidisset. — Et permansit
mutus,  simul et surdus  (Euthym.), quia non v o c e, sed
sign  is  eum interrogabant, quem vellet vocari filium (v. 62.).

V. 23. Ut impleti sunt dies officii ejus , quum completi sunt
dies septem, quibus per totam hebdomadam ministerio in templo
operam dedit, seu: stbsoluto ministerio septem dierum in templo.

') Conf. Beelen gramm. 395.

94

Cap. I. v. 24—27.

— Abiit in domnm suam.  Tempore enim ministerii intra septa
templi habitabant sacerdotes, separati ab uxoribus.

V. 24. Post hos dies , i. e. postea, postquam reversus erat,
Zacharias domum, congressusque cum uxore ob promissum
factum (Euthym.). — Concepit , scil. prolem. — Occultabat se
mensibus quinque , nimirum declinando publicum, et. quidem juxta
antiquos ')  p ud or is causa, quod jam senex concepisset; juxla
alios ideo, ne graviditas ejus ant e a, quam Deo placeret, nota
fieret. R a t i o n e m dat ipsa E 1 i s a b e l h versu sequenti.

V. 25. Quia sic fecit miki Dominus,  qnia hoc beneficium
praestitit mihi Deus. — In diebus , guibus respexit,  i. e. tempore,
quo curavit (ezelžev aor. 2. a d s p e x i t; ex hebraismo : intueor
benevole, rationem, curam habeo alicujus, hinc et benefacio). —
Auferre opprobrium mcum , auferre a me sterilitatis opprobrium seu
sterilitatem meam. Apud Judaeos  enim sterilitas erat pro-
b ro  s a,  imo erat quasi signum m a le diet  ion  is  |cf. Gen. 30, 23.).
Elisabetha ergo se occultabat, ut eo m el i us pro beneficio, a
Deo ei collato, gratias agere possel, quum ei placuit, ut mater
fieret a(que ab ea auferretur sterilitatis opprobrium.

3. Annunciatio Gabrielis seu divini Verbi incarnatio

(26 — 38.).

V. 26. In sexto autem mense,  scil. a Joannis conceptione.
Particula 3e (autem) respicitur ad v. 24.; unde simul intelligitur.
s e x mensibus  Joannem Christo fuisse s e n i o r e m. —
Namreth.  Vide commentar. in evang. J o a n. 1, 46.

V. 27. Ad virginem.  Evangelisla Mariam b i s nominat
zapD-evov, i. e. virginem inlemeralam, ad significandum illud Je-
saiae  (7, 14.) vaticinium; de ejno vide dieta in commentar. in
evang. M a 11 h. 1, 22. 23. — Dcsponsatam viro\  vide com¬
mentar. in evang. Matth.  1, 18. — De domo David,  e familia
David oriundo. Addit, boe praecipue ideo,  ut ejusdem stirpis
intelligamus fuisse b. Virginem,  familiae haeredem Vide
commentar. in evang. Matth.  1, 16. p. 33. — Et nomen vir-
ginis Maria.  Quod nomen: Maria  attinet, alii derivant. illud
ab Hobrarorum : m n r a h . amarus, moeslus esse, dominari. ita ut

*) Orig., Ambros., Bed., Euthym., Theophyl.

Gap. I. v. 28.

95

nomen Maria  denotaret: amaram, moestam, domi¬
nam; ultima significatio tenetur ab iilis, qui hoc nomen deri-
vant ab hebr. mara,  vir. dominus; ergo M a r i a = domina.
Alii derivant hoc nomen ab hebr. mar = myrrha,  hinc
Maria — o d o r e m myrrhae  s p a r g e n s. Nonnulli inter-
pretes putant., hebraicum nomen Mirjam,  quod est compo-
sil.um ex: jam = mare, et mara  = domina, denotare do¬
minam seu steli  a m mar  is,  quia ipsa est sidus (lucerna)
in navigatione ad portum aeternitatis. 1 )

V. 28. Et ingressus,  scil. conclave. — Ad eam , orantem pro
adventu Messiae (a Lap.). — Ave [ya tpe= hebr. s c h a 1 o m lak,
de qua formula vide commentar. in evang. s. Joan. 14, 27.);
vel: salve,  est vox salutandi. — Gratia plena ; graece: v.s^a-
pmopivv) a ya pi-roco gratum acceptumque facio; dein gratia
orno,  (uti <rt;e<pav6w corona orno); hinc versio V u Iga ta e,
cum qua omnes versiones aritiquae concordant, quoad sensum
bona. Maria  erat. kot’  š^o/vp gratia ornata  (seu repleta);
partim quod eam Deus ab aeterno prae celeris omnibus elegerit
in matrem  F i 1 i i s u i;  partim quod eam omnibus  v i r -
tu  ti  b us  (et gratiis), quibus Deo grati efficimur, ita exorna-
verit, ut in conspeclu ejus plane grata dignaque appareat, quae
ab eo ad t.antam dignitatem evehatur (a Lap.). — Dominus tecum,
scil. est. Verba haec sunt consueta Hebraeis dicendae salu  tis
formula: Jehova tecum  (cf. Ruth. 2, 4.). Sed h. 1. verba
haec, ab angelo dicia ad Mariam, sensum habent maxime uni-
versalem.  Quum nimirum Deus dicitur esse cum omnibus
creaturis  per suam omnipraesentiam, qua eas conservat;
cum omnibus h o m i n i b u s per suam gratiam sufficien-
tem,  quam eis tribuit; cum omnibus j us ti s per gratiam
sanctificantem,  et cum omnibus e 1 e c t i s per suum
auxilium singulare, quo eos custodit. et regit, ut salutis aeternae
compotes fiant — cum Maria  erat modo prorsus singulari per
gratiam suam, qua eam praeparabat,  ut esset o r g a n o n
omnipotentiae ejus, et eam ab omni labe p e c c a t i, etiam ori-
g i n a 1 i s , praeservabat, alque corpore et anima  praeparabat,
ut d : gnum Filii i psi trs hahilaculum efficeretur (cf. a Lap.). —

') Conf. s. Bernard, festo nominis Mariae.

96

Cap. I. v. 29—31.

Benedicta tu in mulieribus,  benedicta es tu, seu: tu benedictioni-
bus cumulata inter omnes mulieres (seu prae omnibus mulieri¬
bus), utpote gratiarum ubertate refertissima, omnibus praero-
gativis sexus muliebris ornata, v i r g o simul et mater,  ac
destinata, ut de le ret quodammodo probrum, quo universum
feminarum genus post Evae peccatum aspergebatur (Calm.). Ver-
bum £uXoy£iv  denotat: benedicere, laudare, bene optare, bene-
precari; de Deo dictum: benefacere, beneficiis ornare, bene-
dictionibus cumulare, ut h. I. 1 )

V. 29. Quae cum audisset , turbata est in sermone cjus.
Graece est: r,  tSouca |quum vidisset,  scil. angelum), quae
vox in nonnullis codicibus penitus o m i s s a est, verosimiliter
ideo, quia nonnullis interpret.ibus d u p 1 e x perturbationis causa,
scil. aspectus angeli et insolita salutatio,  offen-
sioni erat. Sed perperam. Nam Maria, casta et pudica virgo,
solo jam angeli a s p e ct u expavit. (Ambros.); et quum simul tam
insolitam salutationem,  tot. laudibus plenam , audi-
visset, animo perturbata est (Mald.). — Alii, etiam lectionem
iSouca tenentes. verbum hoc sumunt significatu: cognoscere,
m en  te  p e r c i p e r e. — Qualis esset ista salutatio?  quid šibi
vellet, seu quorsum tenderet. ista salutatio? — Maria enim hu-
m i 11 i m a se illa salutatione indignam reputabat.

V. 30. Ne timeas , sive aspectu, sive verbis meis attonita.
— Invenisti enim gratiam apud Deum;  quasi dicat.: laus enim
mea, qua te orno, nititur gratia, quam apud Deum nacta es;
h. 1. speciatim gratia, ut futura sit mater  D e i.

V. 31. Nune explicat  p r o b a t q u e , quod gratiam
Maria invenerit. — Ecce concipies in utero et paries filium.  Al-
ludit hisce verbis apertissime ad locum J e s a i a e (7, 14.):
»Ecce virgo c o n c i p i e t et pariet filium«,  ut indi-
caret., Mariam  esse eam virgin  e m,  de qua locutus est
Jesaias; quasi dicat: Ecce! tu es illa virgo mirabilis. quam pro-
pheta Jesaias špiritu viderat et de qua vaticinatus erat, quod sit
editura filium, cujus nomen Emmanuel. Vide commentar. in
M a 11 h. 1, 23. De nominibus: J e s u s et Christus,  vide

l ) Conf. Estius in epist. ad Rom. 12, 14.

Cap. I. v. 32—34.

97

commentar. in evang. s. Joan. pag. 8. — Et vocabis nomen ejus
Jesus.  Vide commentar. in M a 11 h. 1, 21.

V. 32. 33. Nune explicat naturam et dignitatem  hujus
filii.— Hic erit magnus , absolute magnus, omni magnitudinis modo.
— Etfilius Altissimi  (uiptarou), i. e. Dei. Vox Micto? respondet hebr.
e 1 j o n, estque designatio Dei.  — Vocabitur.  Vox v.cu.Jt  h. 1. ut
saepe significat esse et agnosci.  Quasi dicat: Pilius, ex te
nasciturus, etiam qua h o m o, erit Filius Dei et qua tališ agno-
scetur. Verbis sequentibus, depromptis ex prophetis V. T., docet,
filium Mariae futurum esse M e s s i a m. ■— Et dobit illi Do-
minus Deus sedem David , patris ejus,  i. e. Deus illi, tanquam
homini, dabit regnum Davidis, ex quo secundum humanam na¬
turam per te tanquam filius nasciturus est. M e s s i a s enim
adumbratur in V. T. (Ps. 131, 11.) ut successor et haeres regni
Davidis.  ■ —• Et regnabit in domo Jacob in aeternum.  Dum
dicit: in aeternum,  quod explicatur verbis: et regni ejus non
erit fmis,  docet angelus, non esse cogitandum de t e r r e n o
Davidis regno, quale Judaei a Messia praestolabant.ur (super so-
lium Davidis t e m p o r a 1 e Christus nunquam sed it), sed de
spirituali,  in aeternum duraturo. — In domo Jacob,  super
populum Israel; quo autem non vult dicere, Messiam Ju¬
da e i s tantum imperaturum esse, exclusis reliquis gentibus.
Dicit vero ideo: in domo Jacob,  seu: super populum Israel,
quia hic populus erat velut oliva,  in quam reliquae gent.es
(gentiles), velut oleastri, inserendi erant, ut possent participare
bona Messiana (coli. Rom. 11, 17.). Quare per domum Jacob
intelligendus est Israel spiritualis,  i. e. Judaei et gentiles,
qui fide Abraharno similes sunt, ergo Judaei et gentiles in Mes¬
siam credenles (coli. Rom. 4, 16.), qui omnes constituunt regnum
ejus spirituale, in quo in aeternum regnabit, de quo Messiae
regno spirituali et aelerno jam propbetae V. T. vaticinati sunt
(Jes. 49, 6; 59, 19. seq. Ezech. 37, 21. 26. Ps. 89. 5. Jes. 9, 7.
Jerem. 33, 15. seqq.). Sensus est: Hic filius, ex te nasciturus, erit
et agnoscetur rex el dominus regni spiritualis in aeternum dura-
turi, uti id jam propbetae praedixerant.

V. 34. Quomodo" fiet istud?  Haec verba non sunt d u b i-
tantis  de veritate rerum ab angelo promissarum, sed admi-
r a n t i s et c u p i e n t i s modutn scire. quo id faciendum esset,

7

98

Cap. I. v. 35.

ne id fieret cum aliqua virginitatis, quam Deo voto dicaverat,
jaclura, uti docent, s. Patres (Gregor. Nyss., Aug.) aliique prae-
stantissimi interpreles. 1 ) — Quoniam virum non cognosco , quia
rem (consuetudinem) cum viro habere non possum, seu mihi
non licet. Quod quutn fieri non soleat, nisi ex voto,  ex liis
verbis recte colligunt. s Patres, Mariam emisisse votum per-
petuae virginitatis.  »Nam profeelo, scribit s. Augustinus
(lib. de virginit. e. 4.), non diceret: quomodo  fiet islud. quoniam
virum non cognosco, nisi Deo virginem  se ante vovisset.
Cf. a Lap. — De voce: cognosco,  yivw<j/.w vid. dieta in com-
mentar. M a 11 h 1, 25.

V. 35. Spiritus sanctus superveniet in te , i. e. Spiritus s. e
coelo veniet in te. formans in utero luo sine ulla corruptione
naturam bumanam filii ex te nascituri (quemadmodum idem Spi¬
ritus primae creationi quasi impendens, eam ordinabat forma-
balque coli. Gen 1,2.). — Et virtus Altissimi ■,  quae verba suni.
idem ac antea: Spiritus sanctus  (Euthym.), et h. 1. designant.
Spiritum  s. ratione potentiae ejus summae, quae conspicua erat
in Clirisli incarnatione. — Obumbrabit tibi.  Locutio est meta-
phorica, cujus obscuritas multas peperit. explicationes (cf. a Lap.).
Praeferenda tamen est sequens. In V. T. (coli. Exod. 40, 34.
Num. 9, 15. 3 Reg 8, 10.) Deus singularem suam praesentiam
(Sc h ec h in a) significabat nube, locum implente vel tegenle
(obumbrante). Maria vero per mysterium incarnationis sensu per-
feclissimo ac eminentissimo faeta est a r c a foederis, t hronus
et tabernaculum  Altissimi, ejus Sanctissimum;  qua-
propter angelus mo d um, quo in Maria per potentiain Spi¬
ritus s. illa divinae naturae et personae Verbi (X6you) unio cum
natura humana effecta est, hinc et habitationem Dei in ea, tan-
quam in tabernaculo suo, signat ut ob umb ratione  m (Reischl).
Voce: obumb rabit  vult ergo angelus Mariae solummodo
per euphemismum significare, Spiritum s. in generando hoc filio
viri  vices praestiturum esse, ideoque eam sensu p r o p r i o
sponsam Spiritus s. evasuram (Calm.). C ur opus incarnationis
Filii Dei Špiritu  i s. approprietur, vid. dieta in conunenlar.
Mat tli. 1, 18. —- Idc.oquc , scil. propter illam singularem Spiritus s.

*) Beda, Bern., Anselm.. Maki., a Lap.

Cap. I. v. 36 38.

99

operalionem. — Quod nascetur  (to  ysvvd)[j.£vov), quod generabitur
seu generalom fuerit (Mald.). — Ex te.  Hae duae voces in ple-
risque codicibus graecis non legunlur, et videntur ex Matthaeo
(1, 16.) huc illatae esse. — Sanctum.  Nomen hoc jungendum
est cum verbis anlecedentibus (quod nascetur)  hoc sensu :
ideoque sanctum, quod generabitur. — Vocabitur,  i e. erit et
vocabitur. — Filius Dei.  Christus enim conceptus de Špiritu s.
etiam ut h o m o est verus  n a t u r a 1 i s q u e Dei Filius, el
non, uti nos, filius a d o p t i v u s. Ut D e u s quidem est Filius
Dei naturalis.  quia aeterna a Deo generatione productus;
ut bomo,  quia, licel in tempore genilus, in u n a m tamen cum
Deo Filio personam  unitus est (Mald.). Unde recte colligitur,
beatam Mariam esse Dei  matrem ac genitricem.

V. 36. Mirabilis conceptionis fulurae annunciationem con-
firmat nune angelus exemplo Elisabethae.  — Elisabeth,
cognata tua.  Cf. v. 5. — Et ipsa , i. e. etiam ipsa quoque, sicut
tu. — Concepit , scil. per miraculum vi divina. — In senectute,
cum in juventule non potuisset. — Et hic mensis est sextus ,
scil. a conceptu, ita ut eum quilibet facile externis indiciis co-
gnoscere possit. — lili, quae vocatur sterilis,  i. e. cujus sterililas
vulgo est notissima.

V. 37. Quia non erit impossibile apud Deum omne verbum ,
nulla res Deo impossibilis erit. Reddil c a u s a m , cur sterilis Eli¬
sabeth foecunda faeta sit. Vox prj[j,a, ut hebr. dabar,  h 1. est
res  (ut v. 65.). Verbum dtšuvaiav optime cum Vulgata sumitur
significatu: impossibile esse. Futurum (aSuv«Ti)o-si) h. 1. ut saepe
ex hebraismo usurpatur de eo, quod tale est, ut ad nullum de-
finitum Lempus proprie pertineat, adeoque de eo, quod perpeluo
tale est; 1 ) vel vero adesl. relate ad ea, quae Mariae annunciala
fuerant. Nonnulli codices loco xapa tm D-sm  (Vulgata: apud
Deum)  legunl: sapa too  D-eou (a Deo, ex parte Dei). Cf.
Matih. 19, 26.

V. 38. Dixit auteni Maria , incunctanter verbis credendo,
et promissis consentiendo (Janš.). — Eccc ancilla Domini,  scil.
ego. Verba haec ex pbrasi, Hebraeis usilatissima, spirant hu¬
ra ili ta te m, o b e «1 i e n t i a m plenamque in Dei voluntatem

) Cf. Beelen gram. 300.

7 *

100

Cap. I. v. 39-41

resignationem. — Fiat milii secundum verbum tuum,
i. e. ita mihi eveniat, sicut tu dixisti. Sunt verba consenti-
entis.  Et hoc temporis puncto incarnatus  est Filius Dei.
(Cf. Mald).

4. Maria Elisabetham visens; carmen Mariae

(39 -56.).

V. 39. Exsurgens  (dvacjraca), i. e. surrexit. — In diebus illis ,
paucis post diebus. — In montana  (si? opstv^v, scil. /Lpav), in
montanam regionem, scil. Judaeae. — Gum festinatione  (p-snd
toouS^«;  pro aTrouSattop), festinanter. — In civitatem Juda,  juxta
alios Hebron,  quae sacerdotalis erat in tribu Juda et in mon-
tanis sita; juxta alios A in K ar im. — Alii  (Patrit. II, 107.) loco
Juda legunt Ju ta, cjuae urbs erat in montibus tribus Juda posita;
sed obstani, linic lectioni textus monumenta, nec in moderno
vico Yata  ulla adsunt loca sacra. 1 ) C a us a hujus itineris
et festinationis erat partim, ut Elisabethae, cognatae suae, de con-
ceplo per miraculum Joanne congralularetur; partim, ut gaudium,
quo ipsa ob conceptionem Filii Dei eflerebalur, cum Elisabetha
communicaret; fors etiam, ut ei gravidae et šeni serviret (a Lap.).
Feminas vero Judaeorum sine impedimento ilinera instiluere po-
tuisse, docent exempla Ruthae, Judit,  h a e,  imo et earum
feminarum, quae Jesum comitatae sunt.

V. 40. 41. Salutavit , scil. Maria Elisabetham. — Et factum
cst, ut audivit salutationem Mariae,  i. e. simul alque audi vit
Elisabetha salutationem, qua Maria eam salutaverat. — Exsultavit
(iczipvrjcis), exsiluit, prae gaudio (coli. v. 44.). Nam verbum G-up-zdu
adhibetur de motu salienle, qui fit prae gaudio. Hic infantis
motus, uti plerique Palres atque interpretes censent, divi  n it  us
factus est in infante, quatenus infans, Spiritus s. lumine illu-
stratus, sensit Domini Salvatoris praesentiam laetitiamque motibus
oslendit. Itaque hic im pletu  m est, quod ang el us (v. 13.)
dixerat, eum Špiritu  s. implelum iri adhuc in utero matris,
qui eum jam in utero matris praeeursorem constituit (el. Mald.).
— Et repleta est Špiritu saneto Elisabeth,  i. e. et, Elisabelh, in

')  Cf. Sepp; Jerusalein und Palaestina I, 517.

Cap. I. v. 42—45.

101

ulero suo sentiens liunc infantis mofum, u Špiritu s. colluslrala
est, ut matrem Domini sui advenientem agnoverit (Mald

V. 42. Et exclamavit,  laetabunda et admirans. — Benedicta
tu inter mulieres;  eodem modo salutans eam, uti ant.ea (v. 28.)
a n g e 1 u s eam salutaverat. — Et benedictus fructus ventris tui ,
et laudandus, celebrandus filius tuus. His itaque verbis ratio-
n e m dat, cur Maria prae celeris mulieribus benedicta sit, quia
nimirum De um concepit. et in se incarnavit, hincque electa erat,
quae fierel mater Dei (a Lap.). Ceterum filios  Hebraei fru-
ctum ventris  non infrequenter appellant (cf. Ps. 131, 11.).

V. 43. Et unde hoc miki?  unde ergo merui ? Sunt verba
se indignam affirmantis. — Ut veniat mater Domini mei ad me ,
ut mater Dei ad me veniat. Ex quo loco recte eolligitur, b. Vir-
ginem vere ac proprie  matrem esse Dei,  esse Dei param
(ttsoTottov). Cf. a Lap. —- Ceterum tva cum conj. est dictum loco
in fi niti vi: to ekti-s .iv ty)v  [j.Yjvepa.

V. 44. Nune indicat Elisabetha, unde  cognoverit matrem
Domini. — Ecce enim, ut faeta est vox salutationis tuae in auri-
bus meis, ezsultavit in gaudio infans in utero meo;  quasi dicat:
nam, te esse matrem Domini, inde cognovi, quia statim ac per-
venit vox tua, qua me salutasti, in aures meas, subsiluit prae
gaudio infans in utero meo. — E o ipso  autem tem por e,
quo infans subsiluit, m e n s Elisabet.hae a Špiritu s. collustrata
est, ut cognoverit matrem Domini adesse. Conf. Schegg.

V. 45. Et beata , quae credidisti,  nimirum angelo, te Vir-
ginem absque integritat.is detrimento concepturam esse Filium
Dei. Graece pro s e c u n d a persona hic et postea: dieta
sunt  t i b i (osauT^l posita est t e r t i a (vj Tciavebaaaa, quae čre¬
di  d i t., et: t ot? 7,e'h<yXri\j.t)o>.q  abrij, dieta sunt  ei), qui loquendi
modus etiam in hebraico sermone est usitatus. Quod attinet ad
sensum,  nullum diserimen est, cum, sive per secundam, sive
per tertiam loquatur personam, de M a r i a Ioqui perspicuum sit
(Mald.). — Quoniam perfcientur , quia fient, seu adimplebuntur,
scil. ea, quae angelus v. 32 et seqq. de filio ejus dixerat. —
Quae dieta sunt tihi,  nimirum per angelum, nuncium Dei. — A
Domino , a Deo. — SiC’ Elisabetha f i d e m nominat. ut c a u s a m

*) Conf. Beelen gram. p. 368.

102

Cap. I. v. 46

fortunae Mariae; si enim Ude caruisset, Jesu Christi mater non
evasisset. Dnde jam antiqui Pat.res (Aug., Greg.) docent, Mariam
fide  filiutn suum concepisse. Tali modo autem simul Maria
antilhesis eratEvae. »Maria  virgo, scrihit s. Irenaeus
(adv. haer. III. 33.) obediens,  Eva  vero inobediens.
Sicut Eva inobediens  facta, et šibi et universo generi hu¬
mano causa facta est mortis, sic et Maria  virgo obediens,
et šibi et universo generi humano causa facta est salutis...
Quod alligavit virgo Eva per incredulitatem,  hoc virgo
Maria  solvit per fidem«. 1 )

Carmen Mariae Virginis (46 — 55,).

V. 46. Auditis laudibus suis ab Elisabetha celebratis, Maria
nune D e u m ipsum, fontem suum, puleherrimo earmine (seu
hymno) celebrare incipit. Carmen hoc, quod secundum p ri¬
ma m vocem in Vulgata communiter: Magnificat  dicitur,
olim etiam appellabatur evangelium Mariae.  Pii enim
apud Hebraeos afflatique homines insoiilis in rebus Dei laudes
effuso statim earmine prosequi solebant (Calm.). Hymnus  hic
verbis et ordine simillimus est hymno A n n a e (1 Sam. 2, 1 — 10.);
similis est porro psalmi  s quibusdam respectu materiae et
formae, ita ut vix ulla detur sententia aut. dictio, cujus geminam
aut similem reperire non sit in V. T. 2 ) Quod ad formam  ora-
tionis attinet, est hebraistica,  quod vel parallelismus
verborum testatur. qui etiam in psalmis et hymnis V. T. inve-
nitur. — Hymnus hic communiter dividitur in quatuor  partes.
In prima parle (v. 47. 48.) celebrat Maria Deum ob beneficium
šibi  praestitum, quippe quum dignalus sit eam honore Matris
Dei. — In altera  parte (49. 50.) celebrat Deum nomine

0 m n i u m h o m i n u m, quibus per incarnationem documentum
ineffabilis misericordiae  divinae datum est. — In t e r t i a
parte (51 — 53.) celebrat pote n te m Dei operationem
universe in genere humano; in quarta  tandem (v. 54. 55.)

1 m p 1 e t a m proclamat p r o m i s s i o n e m Dei,  Abrahamo
ejusque posteris faetam, mittendo Messiam, ipsis promissum.

q Conf. Mald. in v. 28.
3 ) Conf. Patrit. III. 110.

Cap. r. 47-48.

103

Magnificat.  cele bral, laudat. Nam p^a/uSvio, quod proprie
est: magnum facio, notat etiam: laudo, celebro, ul h 1 . — Anima
mea (r,  p.ou), animus, spiritus m e us. Anima  (<iu-/^) h. 1.

esl idem ac sequens vox: spiritus  (-itvEup.a). Ut.raque vox de-
notat unam eandemque substanliam spiritualen: (mentem) in ho-
mine, quae. quatenus corpus vivificat, sensualit.er
p e r c i p i t,  s e n t i t et, c u p i t (ergo pars animae i n f e r i o r
seu pars animae s e n s i t. i v a J dicitur quatenus vero est

principium inf. e 11 i g e n d i et volendi,  ergo pars intel-
lectiva  (intellectu et voluntate instructa) dicitur Ttvsup.a. Ita et
Hebr. 4, 12. — Bominum , Deum.

V. 47. Et exsultavit (r^akMcf.ae).  nimirum prae gaudio seu
gaudio permagno perfusus est, scil. ex eo tempore, quo angelus
illum salutis nuncium attulit; quod inde patet, quia utitur tem¬
pore praeterito  (aor. I.). Verbum a-[a\hdio  in a c t i v o tantum
h. 1. et in Apocalypsi  (19, 7.) legitur; alias occurrit in
m e d i o, et denotat valde gaudeo.  — In Eco ; pii enim
hominis gaudium habet fontem in D e o. Per se vero intelligitur,
quod gaudium in Deo etiam Deum  ipsum habeat ut objectum
gaudii. — Salutari mco;  graece: tc>  awv7jpt p.ou, salvatore
m e o. Vox respondet voci Jesus  (conf. commentar. in

evang. Joan. pag. 3.). In N. T. ila appellalur Christus,  qua-
tenus auctor est salutis noslrae, et quidem partim s a t i sfa ct io n e
sua vicaria (Hebr. 4. 9.), partim sua apud Palrem continua inter-
cessione  pro nobis (Hebr. 7, 25. Rom. 8, 34. conf. commentar.
in epist. ad Rom.). — Nominatur vero salvalor etiam nonnunquam
Deu s Pater (1 Tim. 1,1.), quatenus est pri ma causa salutis nostrae
in Christo, quippe qui sic dilexit mundum ut Filium suum uni-
genitum daret (Joan. 3, 16.), scil. in mortem. Nonnunquam loco
vocis : s a 1 v a t o r (<j(iuv)p) adhibef ur abstractum: salus  (<7(i)Tu;p{a),
ita ut notionem c o n c r e t i (salvatoris) habeat (Act. 13, 47.
Joan. 4, 22.), quam dicendi rationem videtur etiam hic versio
V u 1 g a t a expressisse. — Maria dicit Deum hic s a 1 v a t o r e m
suum,  quatenus eum šibi benignum experta est, Vult ergo
Maria dicere: Ex omnibus animae meae viribus, tota, quanta
sum, Deum laudo et«prae gaudio exsulto.

V. 48. Reddit nune rationem  laudis et gaudii. — Quia
respexit , quia benignum se exhibuit. Deus enim respicere nos

104

Cap. 1. v. 49-50

dicitur, quot.ies aliquid in nos conferl beneficii, quolies benignus nobis
est (conf. Mald. in v. 25.) — Humilitatem ancillae suae;  ex hebraismo
idem ae: hutnilem ancillam suam. Nonnulli') per humilitatem in-
telligunt virtutem  humilitatis, superbiae  opposilam (animi de-
missionemj, propter quam Deus b. Virginem elegit matrem Filii sui.
Alii 2 ) vero vocem: humilitatem reetius  exponunt de humili,
vili  con  d iti  o n e, quum status et conditio regiae stirpis
Davidicae, e qua Maria descenderat (coli. v. 87.), eo tempore
revera humilis (utpote obscura) esset. — Ex koc,  scil. tempore,
quo Deus mihi benignum se exhibuit. — Omncs generationcs,
omnes homines. Nam vox yevea, quae proprie gen erati onem
notat, dein a etate  m hominum, adhibetur etiam de ipsis ho-
minibus,  cerla aetate viventibus, ut h. 1. Verba haec, quae
r a t i o n e m continent senlent.iae antecedentis: respexit hu¬
militatem  etc., sunt simul v a t i c i n i u m futurorum praeco-
niorum, quae ab omnibus fidelibus usque ad finem mundi beatae
Virgini deferuntur et deferentur. Elisabetha  illud praeco-
nium incepit, mulier  apud Lučam (11, 27.) r e p e t i i t et
e c c 1 e s i a illud continuat.

V. 49. Reddit causam  verborum: beatam me dicent.
— Quia fccit mihi magnet, , nimirum me eligendo, ut fierem mater
Dei. Lectio p.eyaXa (ob codd. Aleph. B. D.) praeferenda est lectioni
p,syaMa.— Qui potens est,  i. e. Deus omnipotens. Nam in graeoo
est vox cum articulo 6 Suvate?, potens  per eminentiam, qualis
est Deus (cf. Jerem. 32, 18. 19.). — Et sanctum nomen ejus.  Verba
haec novam  orationis parlem constituunt. Sicut. Deus in A. T.
simpliciler 6 ayto? dicitur (Ps. 70, 22; 88, 19. Jes. 1, 4. etc.),
ita etiam in N. T. saepe de eo adjectivum ayto? usurpatur. Verbis:
et sanctum nomen ejus,  significatur, Deum esse s e g re¬
ga t u m a rebus omnibus, omnesque super  are  et e x c e 1 -
1 e r e (Beda); s a n c t i t a t e m esse ejus naturam  ipsumque
fontem  omnis sanctitatis hominum.

V. 50. Et misericordia ejus , scil. est seu durat. — A pro-
genie in progenies.  Videlur Vulgata legisse: ax'o yevea? et? yevea?;

*) Orig., Aug., Beda, Bernard , Schegg, Bisp.

a ) Theopliyl., Euthyni, Pr. Lucas, Mald., Janš., Calm., Patrit., Sclianz,

Polzi.

Gap. I. v. 51—52.

105

sed ob codices praeslantissimos (B. C. L.) praeferenda est leclio:
etc ‘ / - at  Y £V£ “S (in progenies etprogenies,  seu:

in generationes et generationes). Sensus idem manet, quum utra-
(jue phrasis significel: in perpetuum,  s e na p e r (cf. Ps. 102,
17.). — Timentibus eum , in omnes, qui eura offendere liment
et. ideo mandatis ejus studiose obtemperant.

V. 51. Ab boo versu usque ad v. 54. nonnulli *) pulant,
Mariam evadere prophetissam  atque loqui more prophe-
tarum de illis, quae per Messiam efflcienda erant, veluti de
praeteritis,  quia summam illorum certitudinem  ha-
bebat. Quapropter lempora praeterita: feoit, deposuit,
e x a 11 a v i t, implevit, dimi sit,  posita sunt pro f u I. u -
ris. — Alii vero, quum in hymno, si est sermo de eventibus
futuris,  adhibelur tempus futurum  (coli. v. 48.), statuunt,
b. Virginem loqui in hisce versibus de magnis Dei operibus tem¬
po r i b u s praeteritis.  Horum alii * 2 ) putant, b. Virginem hic
loqui de mirabilibus Dei operibus in populo Israel,  dum alii, 3 )
quia locutio est g e n e r a 1 i s, rectius statuunt, Mariam loqui
non de uno aliquo facto, sed universe  de omnibus, quae
Deus solitus esset facere in g e n e r e humano.  — Fecit po-
tentiam in brachio  smo, i. e. magnas seu grandes res effecit. potentia
sua. Potentia,  causa pro effectu posita, pro potenter facto,
opere magno (cf. Ps. 118, 16.). Brachium  significat poten-
tiam,  quia virorum robur et vires in brachiis esse solent
(cf. Joan. 12, 38.). — Dispersit superbos mente cordis sm,  i. e. su-
perbos animo. Nam verbis: mente  (cogitatione) c o r d i s s u i,
e%rius determinatur not.io vocis: superbos.  Fecit vero id
Deus, quat.enus i r r i t a reddidit eorum c o n s i 1 i a et m a o h i-
nationes,  quotiescunque ea suae voluntati suisque consiliis
adversari vidit. — Vox Siavota designat omnem cogilandi et sen-
tiendi rationem. De voce y.apSt« vide commentar. in evang.
Matih.  22, 37. et in epist. ad Rom 1, 21.

V. 52. Deposuit potentes de sede , i. e. de soliis. Per po-
tentes  ob addilum: de sede,  intelligendi sunt reges. —

’) Janš., Bisp., ex parte Beischl.

2 ) Luc. Brug., Nat. Alex., a Lap., Calm.

3 ) Mald., Schegg, Schanz, Polzi.

106

Cap. I. v 53—55

j Et cxaltavit humilcs.  Per  humiles  inlelligendi suni. Imn ho-
mines vili. obscura sorte  utenles, tum demisse  de se
existimantes. Idipsum legimus apud s. Jacobum (4, 6.) et
s. Petru  m (1 Petr. 5, 5.): »Deus superbis resistit, humilibus
autem dat gral.iam«.

V. 53. Esurientes.  Per bos inlelligi possunt homines lum
farnem sentientes, inopes divitiarum,  tum, quia
fames in s. scriptura saepe denotat. vehemens desiderium,
homines bona spiritualia veh e m enter desideran-
t e s (conf. Matth. 5, 6.), pa upe res špiritu, humiles.
— Et divites ; per hos iterum intelligi possunt tum homines
bonis liujus vitae abundantes,  tum s u p e r b i (ver-
mis divitiarum, docente Augustino, est superbia). Ob contexlum
prior  utriusque vocis (esurientes, divites)  significatio
praeprimis tenenda, quin altera excludatur.

V. 54. Nune i m p 1 e t a m proclamat. promissionem Dei
Abrahamo ejusque posteris faetam de Messia. — Suscepit Israel,
pucrum suum , succurrit, populo Israel, s e r v o suo (ita est vox
graeca tok;  vertenda), eum nimirum in populum suum eligendo,
omnique benevolentiae ac beneficentiae genere prosequendo,
praeprimis aulem miltendo ei Messiam, ipsi promissum, qui eum
omnimodae salulis compotem reddat. — Verbum devuXap.(3dvs<j{)-ai
(ex dvvf et Xa[j.(3dvw vicissim accipio) in m e d i o (ut h. 1.) eum
genitivo rei denotat: mihi capio -alkfuid; eum genitivo per-
sonae:  curam alicujus gero, alicui succurro ut h I. — Iie-
cordatus ; p-vvja^vjvat idem quod: si? to  p.vv)(j^-vjvac, ut recordaretur
i. e. ut memorem se ostendat. — Misericordiae suae.  PronomeR:
s u a e abest. a graecis exemplaribus, itemque a plerisque latinis.
Maria habet ob oeulos promissionem Messiae  Abrahamo
faetam (Gen. 22, 18.).

V. 55. Sicut locutus est ad patres nostros,  i. e. sicut pro-
miserat patribus nostris (A«Xstv h. 1. est: promittere). Verba haee
parenthesi  includenda sunt, quia verba: a d patres no¬
stros  (icpb? tou? tzcc -epa? djpuov) sunt času a c c u s a t i v i, ut
patet ex texfu graeco, verba aulem: Abraham e t šemi ni
ejus  (~<7> ’AJ3p. •/.«! tG  oTŠpp.aTi auTou) času d ati vi, qui dativus
est dativus commodi,  ergo: in commodum, in gratiam Abra¬
hami et poslerorum ejus. — Per semen  Abrahami proxime

Cap. I. v. 56 — 58.

107

inlelligendus est Is ra el secundum čarnem, i. e. Judaei  se-
cundum čarnem ex Abrahamo prognati; dein vero Is ra el se¬
cundum s p i r i t u m, i. e. omnes homines, tam ex Judaeis, quam
ex gentilibus ad Chrislum conversi (fideles  omnes, in Chri¬
stian credentes), qui unum populum Dei (unam ecclesiam) con-
stituunt (coli. Joan. 10, 16.), et qui, utpote i m i t a t o r e s f i d e i
Abrahami, qui pater  o m n i u m c r e d e n t i u m dicilur,
simul sunt semen  (posteri, filii germani, veri) Abrahami. Conf.
Rom. 4, 11, seq. et 9, 8. — In saecula  (si; tov od <3va) ; verba
haec optime referuntur ad vocem: recordatus,  hoc modo:
ut in perpetuum se memorem ostendat misericordiae. — Per
p a t r e s intelligendi sunt patriarchae  omnes, inprimis vero
illi, quibus promissio de nascituro ex semine ipsorum Messia facta
1'uerat, quales erant Abraham, I s a a c , J a c o b , David.

V 56. Mansit autem Maria cum lila quasi mensibus tribus ,
i. e. fere tres menses. Maria ergo a n te partum Elisabethae
reversa est Nazarethum, uti cum Theophylacto  et Eut.by-
mio multi putant, cui sententiae favet etiarn versus secjuens
(v. 57.), et dein paulo postquam ab Elisabetha redieral, contigit
id, quod narrat Matlhaeus (I, 18. seq.), nimirum nuptiae Mariae
cum Josepho confectae sunt (Aug.). 1 ) — Et reversa est in do-
mum suam,  Nazarethum; unde patet, Mariam Nazarethi domi-
cilium habuisse.

4. Ortus et circumcisio Joannis (57 — 80.).

V. 57. Impletum est tempus pariendi  (tcu tezsiv auTv;v pendet
a voce xp6'/o<;),  i. e. decurrerat tempus novem mensium, seu tem-
pus, quod partui muliebri, communi naturae lege praescriptum
est (Mald.).

V. 58. Quia magnificavit misericordiam suam cum illa,  (oti
ep.ejaAuvs . . |j.st’  auT^?), proprie: quia magnam fecit misericordiam
(seu benignitatem) cum illa, quod est; magnum ei praestitit. bene-
ficium (cf. Gen. 19, 19.), nimirum ei sterili et, šeni filium dans.
— Et congratulabantur ei;  graece : ouvs/acpov ailur;, congaudebant,
ei, seu laetabanlur cum ea, quae explicatio posterior ob v. 14.
hic praeferenda est!" Sine dubio utrumque factum est.

*) Conf. Patrit III, 126, seq.

108

Cap. I. v. 59 - 63.

V. 59. Et factum est die octavo , nimirum a partu (coli.
Gen. 17, 12.). Vid. dieta in commentar. in evang. Jo a n. 7, 22. 23.
— Venerunt,  scil. vicini et cognati (coli. v. 65.). — Circumcidere
puerum , ad puerum eireumeidendum. Circumcisio  apud
Judaeos erat signum f o e d e r i s inter Deum et Abrahamum
(Gen. 17, 11. Rom. 4, 11.) et expressio obli  ga  ti  on  is  ad
observandam totam legem Mosaicam (Gal. 5, 3.). — Vocabant eum
Zachariam,  i. e. v o 1 e b a n t, vocare, consilium inibant de vocando
eo Zacharia (Mald.). Pueri nimirum Judaeorum octava  post
ortum die eireumeidebantur, eademque nomen puero ritu so-
lemni imponebatur, et quidem plerumque vel nomen patris
(cf. Tob. 1, 9.), vel alicujus cognati  (coli. v. 61.), vel ab
e v e n t u aliquo, tanejuam nomen significativum. Gf. Mald.

V. 60. Sed vocabitur Joannes.  Juxta recentiores (cf. Schegg)
nomen lioc maritus seripto ei indicavit, juxta antiquos *) a Špiritu
saneto  nomen filii didicerat; quaesententia altera optime congruit
huic historiae mirabili.

V. 62. Innuebant autem patri ejus,  i. e. nutibus ac signis
interrogabant Zachariam. — Quem vcllet vocari eum  (to t( «v
UeAoi xaA£tc;D-a! auTov). Si legitur auTov, adesl tune constructio ad
s e n s u m (y.axa ouvsaiv), * 2 ) quia ad pronomen subintelligendum est
vocabulum ratSiov, quod quum sit generis neutrius, postulat pro¬
nomen in eodem genere; hinc etiam plerique codices legunt oojto.
Sensus semper idem est* scilicet: quomodo (t£ — tc( 3?) vellet
puerum vocari. Neutrum to  h. 1. integrae sententiae praepositum
babet vim ar ti culi,  qui tum integram illam sententiam, ad
cujus attentionem excitat, ita afficit, ac si tota esset una vox. 3 )
Exinde, quod nutibus et signis Zachariam inlerrogarent, conclu-
dunt nonnulli inlerpretes , 4 ) Zachariam  simul s u r d u m
fuisse, dum alii hoc ob v. 20. negant..

V. 63. Fostulans , scil. nutibus, ut.pote mulus et surdus. —
Fu/jdlarem  (mvimSiov diminut. vocis rava^-av-o?), i. e. tabellam

’) Orig., Ambros., Bed., Euthym., Theophyl., Mald., a Lap., Calm.

2 ) Cf. Beelen gram. 137. 243.

3 j  Cf. Beelen gram. 135.

4 ) Chrys., Theophyl., Euthym., Janš., Mald., a Lap., Calm., Schanz,

Polzi.

Cap. 1. v. 64—66.

109

ligneam, cera obductam, in qua scribitur stylo. •— Dicens , i. e. in
liane senlentiam, seu haec verba; loquendi enim facullas poslea
(coli. v. 64.) ei restituta est. - — • Joannes est nomen ejns.  Bene
nolat M a 1 d o n a t u s (s. Ambrosium seculus): »Non dixit: s i t,
aut erit,  sed: est,  ut indicaret, non se tune nomen impo-
nere, sed ante ab a n g e 1 o impositum declarare, et non posse
mutare h o m i n e s, quod decretum a D e o esset.« ■— Et mirati
sunt.  tum concordiam Zachariae cum Elisabetha, tum nomen
Joannis in illa familia insolitum et inauditum.

V. 64. Apertum est os ejus , restituta est illi Ioquenai fa-
cultas, seu coepit loqui; nam mutis os quodammodo clausum
videtur. — Ulico , statim ac Zaeharias pueri nomen seripserat.
Non enim in pueri n ati vi tat e, sed in no min is impo-
s iti  o n e, quae in circumcisione fiebat, pater recepit facultatem
loquendi, uti id angelus (v. 13.) praedixerat. •—• Et lingua ejus ,
scil. soluta est (elilb)). Cf. Marc 7, 34. Adest enim hic z  e u g m a ,
quum verbum aperio  solummodo voci os convenit. 1 ) — Be-
nedicens,  laudans.

V. 65. S. auetor, quum nune sequi deberet ipse h y m n u s
Zachariae, faeta digressione, refert effeclum, quem haec mira-
bilia in multis produxerant. — Et faetus est timor super omnes.
Ubi enim Deus suam potentiam oslendit, ibi oritur hominum
erga eum sacer timor et horror. — Divulgabantur , hominum
sermone (8 ieX«Xe1!to  = cieovjpicrtlV) Matth. 28, 15.) — Omnia verba
haec , i. e. res istae omnes, quae in Joannis conceptu orluque
contigerant.

V. 66. Et posuerunt . . . in corde suo , alte animo impres-
serunt et sludiose res illas considerarunt. Nam phrasis ufl-scfl-ai
iv t?)  xapS(a est: menti (animo) imprimere et sludiose considerare.
— Omnes , qui audierant , scil. res istas. — Quis putas ; graece:
-i oipa,  quid igilur? i. e. quidnam magni? quantus vir, quantus
prophela (Janš.). — Puer iste erit , puer hic futurus est, in cujus
conceptu et ortu lot mira contigerunt. —• Etenim manus Domini
erat cum illo  (/.at yap legendum), nam etiam mirabilis potentia
et lulela, gratia et favor ostendebat se in puero hoc. Haec
omnia significat phr&sis: manus Domini est cum aliquo (a Lap).

) Cf. Beelen gram. 540

110

Cap. I. v. 67-68.

Sunt verba Lucae rationem  reddentis sermonum atque sin-
gulaium exspectationum vulgi.

Canticum Zaehariae (68 — 79.).

V. 67. Verba haec arcle cohaerent cum verbis: bencdicens
Deum  (v. 64.). — Zacharias repletus est Špiritu sancto,  a Špiritu s.
collustratus est. Dixit hoc evangelisla, ut inlelligeremus, ea omnia
quae paulo post Zacharias cecinit, ex Špiritu s. fuisse profeeta
(Mald.). — Et proplietavit,  et Špiritu divino excitatus (actus), de
consiliis Dei iisque, quae eo volente fulura sunt, locutus est.
Nam verbum in N. T. non solum significat: futura

praedicere, sed saepe sancto (divino) Špiritu excitalum (actum)
sublimi oratione de consiliis Dei et iis, quae eo volente futura
sunt, loqui; ita et h. I. 1 ) — Dicens,  hunc in modurn.

V. 68 Hymnus, nune sequens, qui secundum primam vocem
in Vulgata plerumque Benedictus  dicitur, prae se fert for¬
mam hebraisticam,  atque aptissime in duas  dividilur
part.es. P r i m a parte (v. 68—75.) laudat Deurn ob m i s s u m
M e s s i a m , cujus opus redemptionis jam ut perfectum decantaL.
Parte vero alt e ra (v. 76—79.) praecinit officium  et mu-
nus  futurum filii sui Joannis.— Benedictus  (suAo^^vb?), scil. sit,
i. e. laudelur, celebretur. — Deus Israel.  Deum vocat Deuin
Israel,  non quod Judaeorum  tantum, non omnium etiam
hominum, Deus esset, uti ait. s. Paul  us  (Rom. 3, 29.), sed ideo,
quia verus Deus soli  populo Israelitico notus erat, utpote ab
eo electus, ut redemptor ex eo et in eo prodiret; et quia hic
populus a Deo variis beneficij  s ornatus fuerat, ob quae
beneficia. quum ista essent signa singularis favoris divini, se
populum Dei,  Deum vero per eminentiam Deum suum  vo-
cabal. Ita etiam s. P a u 1 u s saepe (Rom. 1,8. Phil. 1,3. Philem. v. 4.)
Deum vocat Deum suum,  quia ab eo tam multas gratias acce-
perat, singularem ejus curam expertus erat, et ideo ei se totum
dederat — Quia visitavit , i. e. quia beneficia dedit, seu bene-
fieum se exhibuit. Nam v i s i t a r e in s. seriptura, quum D e u s
visitare aliquem dicitur, significat beneficia dare  (Gen. 21, 1.),
vel poenis affligere  (Exod. 20, 5); h. 1. ob stalim sequentia

’) Cf. Wilke-Loch lex„ Calm.

Cap. I. v. 69.

111

lenenda est. p r i m a signilicatio. Utitur h. 1. el in sequentibus
lempore praeterito  (aorislis in graeco), partim quia opus
redemptionis c e rt o futurum erat, partim quia illud per incar-
nationem jam fieri coeperat.  — Et fecit redemptionem ,
nimirum praestando redemptionem. Particula: et (y.ai) anle ver-
bum: fecit,  et ante: erexit  (v. 69.) posita, est exegetica
(== ni miru  m). — Vox M-pora?, quae in N. T. fantu m h. 1. et
in epistolaad Hebraeos  (9, 12.) legilur (alias occurrit aTOM-cp««;)
est proprie: r e d e m p t i o d a t o p r e t i o (to Autpov) pro captivo
vel re in aliena polestale conslituia ; dein generatim liberatio;
metaphorice: liberatio e statu  m i s e r i a e e t c o 11 a t i o
in  m e 1 i o r e m c o n d i t i o n e m;  in N. T. utraque vox ad-
iiibetur de Christo,  et denotat redemptionem. liberat.ionem a
servitule peccati, diaboli et mortis per sanguinem Cbristi in pre-
tium redemptionis in cruce effusum, seu per mortem Christi in
cruce (Rom. 3, 24. Ephes. 1, 7. Col. 1, 14.), ut h. 1. — Plebis
suae , populi Israel. (juamvis Zacharias non ignoraret (coli. .les. 60,
1—4.) Messiam o m n i u m hominum, eliam g e n t i 1 i u m, re¬
demptionem faclurum esse (coli. v. 79.), plebis suae  tamen
dicil, partim quia huic populo primum et proprie promissus
fuerat Messias,  partim quia aliae genles tum demum bona
Messiana participare poterant, dum ille in populo Israel  fun-
darnentum regni sui. omnes gentes beat.uri, posuerit.

V. 69. Et erexit  (■/.«! r^etpev), nimirum prodire faciendo, seu
quia prodire fecit. Verbum enim efei'pw, quod proprie not.at:
surgere facio,  significat.: prodire in publicum f a -
cio,  ut h. 1. Cf. Matih. 11, 11. — Cornu salutis.  Cornu  ex
usu loquendi s. scripturae V. T. (1 Sam. 2, 10. Ps. 89, 18;
181, 17; 148, 14.) significat potentiam  (robur), metaphora
sumpta ab animalibus  illis, quorum vis et robur in c or¬
li ib us consistit. Genitivus: salutis  (oiotrjpla?) est genitivus
uppositionis;  ergo cornu salutis est potentia, quae salutem
affert seu dat, ergo potentia salutifera (salutaris). In boe ab-
s t r a c t o autem lafet notio concreti,  i. e. M e s s i a e,  tan-
quam potent.is Salvatoris (Mald.). — In domo David , in familia
David. — Pucri sui , i. e. servi seu ministri sui. Davide  m
vocat s e r v u m Dei, non solum, quia Deo placuerat., sed etiam,
quia minister fuerat Dei in ejus po|)ulo gubernando (Ps. 77, 70. 71.)

112

Cap. I. v. 70—72.

et quia in ea ipsa re C.hristi personam gesserat, Christi typus
fuerat (Mald.).

V. 70. Sicut locutus est,  sicut promiserat Deus. — Ver os
sanctormn , qui a saeculo sunt , prophetarum,  i. e. per sanctos suos
prophetas veteres. Nam formula: air’ ai«vo? ex hebraismo notat:
ab antiquis inde temporibus (cf. Gen. 6, 4.); ergo h. 1. pro-
phetae, qui ab antiquis temporibus fuerunt, seu prophetae antiqui
(Mald.).

V. 71. Salutem ex inimicis nostris.  Verba haec sunt a p p o-
sitio  clariorque explicatio verborum: cornu salutis  (v. 69.);
accusativus: salutem  referendus est non ad verbum: locu¬
tus  est  (v. 71.), sed (cum Eulhymio) ad verbum: erexit
(v. 69.). — cM"Yjpia 1 i b e r a t i o ; in N. T. vox haec fere semper
denotat liberationem  (salvationemj Messianam, salu¬
tem Messianam,  quae consistit in liberatione ab omnibus
salutis inimicis, praeprimis in liberatione a peccato (v. 77.) et in
communicatione bonorum salutarium (v. 73 — 75.) — Per ini-
micos et osores  intelligendi sunt adversarii salutis, qui re-
late ad Judaeos ex parte erant gentiles, utpote cultum veri Dei
quocunque modo impedientes. Ceterum per se intelligitur, i n i -
m i c i t i a m regni Dei u 11 i m o repetendam esse ab hujus
mundi principe (a diabolo),  utpote maximo regni Dei et ho-
minum salutis adversario.

V. 72. Ad faciendam misericordiam cum patribus nostris
(-Totrjoat idem ac: st? to rconjaat), i. e. ideo erexit. cornu salutis, ut
misericordiam erga patres antiquos (patriarchas) reipsa exhiberet,
scil. praestando, quod eis tam pro se, quam pro posteris pro¬
miserat. Nam et ipsi patres fide et gralia Christi  justificati
et salvati sunt (Hebr. 11, 13. Joan. 8, 56.). Verbo igitur TOirjaai,
uti et sequenti p-v^O-viva: (memorari) exprimitur scopus  bene¬
ficij divini in prioribus laudati. — Et memorari  (p.vY)GO-^v«t idem
ac: et? to p.vr ( oO-?vat), i. e. ut se memorem declararet. — Testamenti
sni  (tv)? StaO-vfcvj?); Sta-O^r) proprie dispositio  volunt.atis uni-
versim, hinc eliam testament  um  1anquam ultima dispositio
voluntatis mortis causa facla; porro foedus seu pactum,
et quatenus in foedere adest. promissio  et conditio, foedus
ita significat, ut in notione ejus praecipue speetetur notio pro¬
missio  n i s . uti h. I. — Sandi.  Foedus hoc dicitur s a n c l.u m ,

Cap. I. v. 73-76.

113

quia D e us, qui est per eminentiam sanctus (coli. v. 49.), illud
inivit et quia f i n i s ejus erat sanctificatio  hominum
(v. 75.).

V. 73. Jusjurandum-,  graece opx.ov, qui accusativus
non est e 11 i p t i c e posilus pro: -/.aA’ opv.ov (secundum jusjuran¬
dum), sed est a p p o s i t i o ad antegressum vocabulum: testa-
m e n t i (StadVp«)?), et in accusativo  loco genitivi Spx.ou po-
nitur, quia est a 11 r a c t i o per subsequens relativum Sv (quod),
uti Matth. 21, 42.’) Hinc sensus est: Ut se mernorem declararet
foederis, jurisjurandi. — Ad Abraham  (xp'o? ’Aj3p.), dictum pro
dativo: Abraham  o. — Nune explicat,  quid in illo jure-
jurando contineretur. — Daturum se nobis  (tou Souvai idem ac:
st? Souvai), ut daret nobis, scilicet.

V. 74. Ut sine timore de manu inimicorum nostrorum libe-
rati , serviamus illi,  i. e. ut sine timore (servili), utpote ab ini-
micis nostris liberati, deinceps ei ut fdii amore (filiali coli. Rom. 8,15.)
serviamus, cultu interno et externo eum pie colentes. Verbum
Aa-tpsuu) denotat proprie: servio, dein religiose colo, scil. cultu
interno et externo, ut h. 1.

V.  75. In sanctitate et justitia coram ipso,  in vera sancti-
tate et justitia, utpote a peccatis purgati et gratia sanctificante
instructi (cf. Ephes. 4, 24.). Relate ad verba: coram ipso,
vide dieta v. 6. — Nonnulli (Theophyl. et Euthym. secuti) per
sanctitatem  intelligunt praecepta, quae ad D e u m spectant;
per j u s t i t i a m vero ea, quae ad proximum  et nos  refe-
runtur, hoc sensu: implenles omnia officia erga Deutn, erga se
et proximum. Quae explicatio a priori in substantia  non
differt. Nam, qui in vera  existit sanctitate et justitia (seu qui
justificatus est) simul i m p 1 e t omnia officia erga Deum, pro-
ximum et se ipsum, seu pius  est (ootoc) in Deum et in reeto
existit stalu (ev t))  §aatoc6vY)) tum quoad proximum, tum quoad
se (quum corpus spiritui ejus, spiritus autem Deo subditus est).
— Omnibus diebus nostris,  per tolam vilam nostram. Verba vij?
£ 0 %, quae textus rec. babet, sunt additamentum librariorum.

V. 76. Nune ad f i 1 i u m , nuper natura, orationem convertit
ejusque m u n u s praedicit. — Et tu puer propheta Altissimi

) Conf. Beelen gram. 616.

8

114

Cap. I. v. 77-78.

vocaberis,  i. e. eris et agnosceris (cf. v. 32.). — Praeibis enim
ante faciem Domini,  praeibis tanquam ille per prophetam Malachiam
promissus praecursor Messiae (cf. v. 17.). — Parare vias ejus,  ut
praepares animos hominum ad rite excipiendum Messiam (conf.
Matth. 3, 3.). Hisce verbis indicatur scopus  prodilus Joannis
ante Messiam.

V. 77. Nune exprimit sc o p u m praeparationis. — Ad dan-
dam scientiam salutis plebi ejus , ut des populo Judaico scientiam
(cognitionem) salutis consequendae. Ea m da bat, docendo, Chri-
s t u m esse S a 1 v a t o r e m, a g n u m, qui tollit peccata mundi
(Joan. 1, 29.), in ipso  tantum, qui est via, veritas et vita
(Joan. 14, 6.), salutem esse sperandam. — In remissionem pecca¬
torum  (Iv ap.ap-iiov), ut remissionem peccatorum assequantur

per Messiam. — Qui ita explicant, praepositionem Iv sumunt po-
sitam pro si;. Sed potest teneri p r o p r i a praepositionis Iv si-
gnificatio: i n remissione peccatorum, si verba haec sumantur
ut a p p o s i t i o vocis: salutis,  hoc modo: quae salus con-
sist.it in remissione peccatorum. Adesse quidem deberet stante
hac explicat.ione a r t i c u 1 u s ante Iv dtpeest, sed ille saepe
in similibus sententiis omitti solet.') — Ceterum nominatur hic
(uti Matth. 1, 21.) sola remissio peccatorum,  quia haec
est p r u e c i p u u m beneficium et necessaria conditio
ad percipienda reliqua bona salutis Messianae.

V. 78. Per viscera misericordiae Dei nostri , per intimam
misericordiam Dei nostri. Verba haec referenda sunt ad verba
immediate praegressa: in remissionem peccatorum-
iis enim pri m a indicatur causa remissionis peccatorum. Vi¬
scera  (aPkirf/pa,  viscera, intestina). Quum veteres viscera
existimarent esse sedes a n i m i c o m m o t i o n u m, uti a m o -
ris ac misericordiae,  faetum est, ut vox aicM Yyva tropice
etiam designet misericordiam,  sitque synonymum vocis
’£heoq.  Ubi vero c o n j un g i t u r cum voce, misericordiam
aut amorem  denotante (uti h. 1. cum voce obrap[jt,6;), auget
hujus vocis notionem, ila ut idem sit ac: intima miseri-
c o r d i a aut intim us amor.  Conf. Col. 3, 12. — In quibus
(Iv oh;, scil. owXdyy v von;, instrumentaliter dictum) i. e. qua intima

l ) Conf. Beelen gram. p 113

Gap. I. v. 79—80.

115

misericordia efficiente (seu: propter quam). — Visitavit nos,
i e. beneficum se exhibuit. Si legitur Aoristus,  advenlus
Messiae ut jam factus sistitur. Alii legunt Futu  ru  m.—  Oriens
(dvatoM), abstraclum pro concrelo: dva-ce/Aiov) i. e. M e s s i a s.—
Imago repetita ab illis V. T. locis, in quibus Messias luči aut
soli  comparatur (Jes. 9, 2; 60, 1.3. Mal. 4, 2.). Ergo in appa-
ritione Messiae, qui est quasi sol vitae spiritualis,  aperte
se manifestavit misericors Dei charitas erga nos. — Ex alto  (ei;
PIerique interpretes verbahaec conjungunt cum voce oriens,  ita
ut iis origo Chrisli e c o el o, egressio ejus ex sinu Patris
significaretur  (Janš.). Juxta hanc explicationem dvaxo/d) it;
'6<pouq dictum est pro: dva-oXr (  rj e; uilou?. Sed possunt verba:
ex alto  etiam referri ad verbum visitavit:  e coelo nos
visitavit lux seu Messias (Mald.).

V. 79. Nune indicat scopum  adventus solis illius coelestis.
— Illuminare his,  ut illuminet eos coelesti doctrina et doniš
supernaturalibus. — Qui in tenebris et in umbra mortis sedent ,
i. e. qui in surama rerum divinarum ignorantia et in peccatis
versantur (vivunt). Vide dieta in M a 11 h. 4, 16.— Ad dirigendos
pedes nostros in viam pacis,  i. e ut luce fidei Christi talem vitam
agamus, quae ducit ad pacem seu beatitatem internam (animi)
in hac vita et olitn ad beatitatem aeternam. Fides  enim ducit
adChristum et per unionem  cum Christo ad beati¬
tatem  internam (animi) et aeternam. Via pacis  est via, quae
ducit ad pacem, i. e. ad pacem cumDeo (pacem internam, animi) in hac
vila et ad pacem beatificam in coelo seu beatitatem aeternam.
Alii interpretes ] ) genitivum etpvjvK)? sumunt ut genit.ivum sub-
j e c t i:  via, cum qua pax inseparabiliter connexa est. Sensus
in substantia idem est. — Tota loquendi ratio inde explicalur i
quia in s. seriplura vita humana saepe comparatur peregri-
n a t i o n i,  i t i n e r i (cf. v. 6.).

V. 80. Puer autem crescebat , scil. corpore. — Et conforta-
batur špiritu,  nimirum suo humano. — Et erat in desertis,  scil.
illis regionibus, in quibus postea vixerat, quum munere suo fungi
coepisset. Cogitandum est hic de deserlo Judaeae  (vid. dieta
in Matth.  3, 1.). € a u s a vero secessus Joannis in deserlum

*) Schegg, Schanz, Polzi.

8 *

116

Cap. II. v. 1—2.

fuit, ut remotus ab omni conversatione cum hominibus rite ap-
teque ad munus suum se praepararet. — Usque in diem ostcn-
sionis suae ad Israel , i. e. usque ad tempus, quo inter homines
praedicando et baptizando conversari coepit, seu usque ad pu¬
hlici muneris sui initium.

-# -

C a p u t II.

1. Christi ortus (v. 1 — 7.).

(Cf. Matih. 1, 18—25.).

V. 1. In diebus illis,  i. e. eo tempore, quo Joannes nalus
erat; nam verba haec respiciunt ad tempus, quo Joannes B. natus
erat et circumcisus. De ipsa formula: in diebus illis,  vide
dieta in M a 11  h. 3, 1. — Edictum ; 06 -fp.a est substantivum ver-
bale a 5o-/iw (perf. pass. 5e3oyp.at) et denotat: decretum, placitum
(S3erorbmmg). — A Caesare Augusto , i. e. ab Octaviano,  qui
ab avunculo magno Julio Caesare,  quum eum in filium
adoptavit, nomen C a e s a r i s accepit, quod nomen, quum pri-
mum esset nomen familiae,  dein erat nomen a p pela ti-
vum,  quo Romanorum summi principes ornarentur. Augusti
vero cognomen assumsit ex decreto Senatus honoris causa (quod
urbem et imperium auxisset.). — TJt deseriberetur universus orbis,
i. e. ut nominum civium in tabulas relatio (33olfžjd^Iung) et
aestimatio bonorum (seu facultatum) fieret in universo imperio
romano. Nam verbum cbro-fpdifeiv, quod proprie denotat: in ta¬
bulas referre nomina civium, partim propter rem mi 1  i ta r e m,
partim propter t r i b u t i exactionem, etiam adhibetur de c ensu,
aestimatione facultatum  (bonorum), et de tali censu
facultatum (coli. v. 2.) etiam h. 1. cogitandum est. — Verba uasa
v; okoupivv) non sunt de Palaestina,  sed ob verba ante-
cedentia: a Caesare Augusto — de orbe terrarum, Ro¬
ni a n i s s u b j e c t o, seu de imperio romano  (unacum so-
ciorum terris) intelligenda.

V. 2. Ilaec deseriptio prima, faeta  esi, praeside Sgriae Cgrino.
Versio Vulgalae: a praeside Syriae,  C y r i n o est minus

Cap. II. v. 2.

117

accurala; nam genitivus absolutus: vfsp.ovsuovcoc vf t c  Supia; Kup. verli
debet per ablativum absolutum : p r a e s i d e S y r i a e, i. e. quum
praeses Syriae esset Q u i r i n i u s. Lectio Vulgatae C y r i n u s
respondet lectioni Kupeho? cod. B.

S. Lucas v. 1 el 2. refert tria facla: 1. sub t e m p u s n a-
t i v i t a t. i s Christi d e c r e t u m (mandalum) a Caesare A u-
gusto exiisse,  ut census in loto imperio romano ageretur;
— 2. tem pore nativit, atis Christi  censum fuisse actum
in Palaestina;  et B. censum liunc fuisse primum,  quum
Syriae praeses esset Q u i r i n i u s.

Huic s. evangelistae relationi a diversis varia solent op-
poni:

1. Alii n e ga n t, censum in toto imperio romano
a Caesare Augusto sub tempus n a t i v i t a t i s Christi  actum
fuisse, quia profani  scriptores n ul la m tališ census faciunt
mentionem. — Sed s i 1 e n t i u m hoc tune solummodo posset
relationem s L u c a e evertere, si posset probari, Augustum de-
crelum tale edere n o n p o t u i s s e. Jam vero, uti exquisite
Z u m p t ostendit, sub imperio Augusti in variis provinciis
aeti sunt census; hi itaque census acli v e r o s i m i 1 e m reddunt
existenliam decreti Augusti de censu in u n i v e r s o imperio
romano agendo; direete  autem id docet saec. 6. Cassi-
odorus  (Variar. epist. et formul. 3, 52.) et postea Suidas
(Lexic. s. v. dTO-/pa:<fr;); imo nonnulli tališ decreti existentiam in
breviario imperii  (Tacit. Annal 1, 11.) et in monu-
m e n t o A n c y r a n o , in quo res geslae Augusti continentur,
volunt reperire. — Quum Augustus, teste S u e t o n i o (August.
c. 27.) et monumenio Aneyrano,  ter  populi rom. cen¬
sum egit (a. 726., a. 746. et a. 766. U. C.) nonnulli interpretes
putant., censum apud s. L u c a m esse illum, qui a. 746. D. C.
ab Augusto mandalus, et in un iver  so  imperio romano, hinc
etiam in provinciis  h a b i t u s est.

2. Alii iterum negant, censum in Palaestina  sub tem¬
pus nativilatis Christi, et quidem adhuc regnante Herode,
actum esse, quia J o s e p h u s F 1 a v i u s nil refert de tali censu
romano in Palaestina  tempore H e r o d i s M. aeto; quia de
censu, decem  annis postea in Judaea habito, ita loquiiur, quasi
hic esset p r i m u s, et quia tališ census, regnante in Judaea

Gap. II. v. 3.

Herode, a Romanis  in  Palaestina agi non poterat. —
Ast s i 1 e n t i u m Jos. Flavii de hoc censu, a s. Luca comme-
moralo, nil probat, quia ille scriptor non o m n i a enarrat, nec
etiam omnes res gestas enarrare voluit. — Quum Herodes M.,
qui regnum suum g r a t i a e Caesaris acceplum referebat, rex
esset rest. itutus,  non vero rex socius,  liinc Caesari sub-
ditus regnumque ejus provinci  a imperii romani, utique po¬
terat census hic, jubente Caesare, in J u d a e a agi, prouti jam
P o m p e j u s, Hierosolyma capta, Judaeis certum imposuit tribu-
tum (Jos. Flav. Antiqq. XIV. 4, 4.).

8. Alii ilerum, quia evangelista dicit, censum hunc fuisse
p r i m u m, quum Syriae praeses esset Q u i r i n i u s , affirmant,
Lučam hic chronologicum  commisisse errorem,  con-
fundendo censum cum illo, qui p o s t e a decem circiter annis
in Judaea habitus fuerat. — Sed perperam id affirmatur. Q u i -
rinius, utiZumpt  exquisite probat, b i s erat Syriae praeses;
— a 11 e r a vice ab a. 759—765 U. C., p r i m a autem vice post
Herodis mortem ab aulumno anni 750—753 U. C. — Q u i r i n i u s
nimirum erat successor immediatus Q u i n t i 1 i i Vari,  Syriae
praesidis (ab a. 748—750), qui successerat Sentio Satur-
n i n o,  Syriae praesidi (ab a. 746—748. U. C. — Quia Qu i r i n i u s
censum sub Sentio Saturnino  ab Augusto a. 746. U. C.
mandat  um,  et anno 747. U. 0. in provinciis variis haberi
c o e p t u m atque hieme a n t e mortem Herodis regis i. e. hieme
a. 749. in Judaea  actum, sed ob instantem Herodis mor¬
tem  et t u m u 11 u s post ejus mortem in Judaea, Samaria et
Galilaea excitatos, sub Q u i n t i 1 i o Varo interruptum,
hieme anni sequenlis (vel initio a. 751.), regnante Archelao
ad finem perduxit,  ideo a s. Luca nominatur census
Q u i r i n i i. Unde elucet, Lučam non dicere, Jesum n a t u m
fuisse, quum Syriae praeses esset  Q u i r i n i u s, sed natum
fuisse, sub temp us illius census,  qui nominatur census
Quirinii. Gum hac explicalione congruit notitia Tertulliani
(Marc. 4, 19.), si dicit: »census actos sub Augusto in Judaea per
S e n t i u m Saturninum  praesidem«. 1 )

*) Couf. Friedlieb Geschichte des Lebens J. Ch., Bisp, Schanz, Polzi,
Cornely introd. in libros ss. N T. pag. 157—159.

Cap. II. v. 3—6

119

V. 3. Et ibant omnes , scil. lerrae Palaestinae. — Ut profi-
terentur;  graece: oMrojpatpscD-at, ut describerentur, i. e. ut nomina
et facullales suas apud acta denunciarent. — Singuli in suam
civitatem , i. e singuli ibanl, ubi familiae caput erat. Romani enim,
qui cives roman  o s censebant per tribus,  el postea, quum
cives romani nimis augerentur, per c o m m uni tates
c i vi les,  in Judaea, uti e versu 4. patet, servabant modam
censendi, in populo J u d a i c o usitatum, qui solebat fieri per
tribus  (®uXai) et inde per tribuum familias  (%<xxpim)  et
f a m i 1 i a r u m c a p i t a (or/.oi).

V. 4. Ascendit , quia Judaeae situs altior erat, quam Gali-
laeae (cf. Joan. 2, 13.) — De civitate Namreth,  ubi habitabat.
Vide commentar. in evang. s. Joan.  1, 46. — In civitatem
David , scil. patriam, quia in ea natus et educatus erat. — Beth-
lehem.  Vide commentar. in evang. s. M a 11 h 2, 1. — Eo quod
esset de domo et familia David , eo quod originem et genus suum
duceret e Davide. Verbis his redditur ra ti o, cur Josephus cen-
sus causa Bethlehemum profectus sit.

V. 5. Ut profiteretur,  ut describeretur (aico-j'pct<!' ac '9' at ). — Cum
Maria.  Quod Maria, praegnans et parlui proxima, tam molestum
iter susceperit, inde explicalur, quia filia haeres  (enfoAvjpo«;)
erat, et Bethlehemi aut bona quaedam habebat, quae in tabulas
publicas referenda essent, aut saltem jura habebat illorum vi
haereditatis. Nam juxla Judaeorum jus haereditarium jura mem-
brorum familiae nunquam exstinguebantur. — Desponsata šibi
uxore , uxore šibi nupta, vera, sed incognita; Josephus enim (coli.
Matth. 1, 24. 25.) Mariam, divinilus monitus in somno, in
domum suam tanquam conjugem accepit, quin eam cognosceret.
Lucas verosimiliter adponit vocem: desponsata,  ut tali modo
significaret, Josephum Mariam ut sponsam  habuisse. — Brae-
gnante , gravida, partui jam proxima.

V. 6. »Non času,  ait M a 1 d o n a t u s,  neque sola na¬
tura  factum esse, sed divina  p r o v i d e n t i a intelligendum
est, quae constituerat et per Miehaeam prophetam (5, 2.) decla-
raverat,, ut in B e t h 1 e h e m Ohristus nasceretur. Et providentia
fecit, ut per id tempus edictum  a Oaesare Augusto de descri-
bendo orbe universo prodiret, ut ea occasione Joseph et

120

Cap. It. v. 7—8.

Maria tum, eum instab.it partus, in eam venirent civitatem.«
Impleti sunt dies , ut pareret]  vide dieta 1, 57.

V. 7. Primogenitum ; videcommentar. in evang. s. Matth. 1, 25.
— j Et pamiis eum involvit;  graece : l<jxapydv(i)C£v aoTov, fasciis in-
volvit eum. — In praesepio  (ev ©d-m]), tamquam in eunis. Non-
nulli codices graeci legunt eum articulo:  ev ^ <p<žtvt),  tum
cogitandum est de noto  praesepio, sic dieto praesepio Sal¬
va to ris.  Hisce verbis, uti et secjuentibus: quia non erat eis
locus  etc. insinuat s. evangelisla, Christum in s t a b u 1 o nalum
fuisse, quippe quum praesepia in stabulis sint. Si antiqui, uti
J u s t i n u s (in dial. c. Tryph. 78.), O r i g e n e s (contr. Cels. 1,51.),
Epi p liani  us  Ihaer. 51.), Gregorius Nyss. (in orat. de
s. Ohristi nat.) speluneam  ut locum nativitalis Ohristi nomi-
nant., id non repugnat relationi s. Lucae, quia in regionibus
montanis, ad quas etiam Bethlehemiticus ager pertinebat, spe-
luncae tanquam stabula inserviebant. — Nonnulli antiquorum 1 )
tradunt, puerum Jesum inter b o v e m et a s i n u m in praesepi
fuisse collocatum (idque amussim usurpavere pietores,  dum
Jesum exliibent gemina inter haec bruta, adorantium more pro-
cumbentia), provocantes ad locum Habacuc  (3, 2.) juxta 70:
»in medio duorum animalium cognosceris« (Domine), et ad Je-
saiam  (1,5.): »bos cognoscit possessorem suum et asinus prae-
sepe domini sui« ; quae lamen verba veteres Patres, non sensu
p r o p r i o, sed m y s t i c o explicant de J u d a e i s , ad christia-
nam religionem conversis, atque de ethnieis,  qui Jesum
Ohristum, Deum atque hominem, in stabulo natum et in prae¬
sepi positum, agnovere (Culm.). — Quia non erat eis locus in
diversorio , i. e. in hospitio publico, utpote ab iis, qui prius ve-
nerant, occupato. Vox y.a-tabup.a, quum adsit a rti cul us, de-
notat h o s p i t i u m p u b 1 i c u m , deversoriunp to rcavSo^elov
(hodie sic dictum O ha n), quo excipiuntur-peregre advenienles
(gratuito). Ceterum verbis hisce evangelisla causam  dat, cur
b. Maria Virgo pepererit in stabulo.

V. 8. In eadem regione,  Bethlehemitica, in qua slabulum
erat, in quo Maria pepererat. —■ Vigilantes ; graece: dypauAouvTst;,
sub dio agentes, seu in agris versantes, degenles (comp. ex dypo?

J ) Hieron., Greg. Naz., et Nyss., Paulin., Prudent.

Cap. II. v. 9—12.

121

ager el. aoXrj časa). Nonnulli ex hac voce colligere volunt, Chri-
stum non luisse natum mense Decembri.  Sed perperam;
nam, uti itineranles recentissimi, ] ) qui Palaestinam peragrabant,
docent, mense Decembri post primam pluviam pascua virescere
incipere, ad quae greges aguntur. (Of. Schegg.) —■ Custodicntes
vigilias  (<puXdaaovi;e<; <puXa-/.dc), i. e. excubias agcntes. — Noctis  (ge-
nitivus temporis), noctu. — Super gregem,  pro grege adversus
lupos et fures.

V. 9. Stetit juxta illos  (eiie^r, ab subito illis ad-

stitit. — Claritas Dei  (56qa •0-soo), i. e. lucis splendor, fulgor, quo
Deus circumfusus est, et qualis omnes apparitiones coelestes
circumfundit (cf. Joan. 1, 14. Act. 7, 55.). — Timuerunt timore
■magno,  vehementer timuerunt (cf. 1, 12.).

V. 10. Evangelizo , annuncio. — Vobis , pastoribus pauperi-
bus, non divitibus, qui suam habent consolationem (coli. 6, 24.),
qua re impletum videmus, quod postea s. P a u 1 u s (1 Oor. 1, 28.)
dixerat.: »Ig no bili  a mundi et contemptibilia  elegit
Deus, et ea, q u a e non s u n t, ut e a, q u a e s u n t, destru-
erel«. — Sic lota Salvatoris apparitio inde ab initio praedicabat
humi lita tem.  — Gaudium magnum  ; nihil enim jucundius
et exspectat.ius populo nunciare poterat, quam (coli. v. 11.) natum
esse Messiam. — Omni populo , scilicet Judaico; quo tamen non
excluduntur gen ti les a percipiendis bonis Messianis.

V. 11. Quia natus est vobis , Israelitis. — Salvator  (erwr^p),
quod idem ac J e s u s. Of. 1, 47. — Qui est Christus Dominus.
Hisce clarius illustratur notio vocis: salvator.  Nomen *6pio<;
(dominus) tribuitur D e o et M e s s i a e ad indicandam summam
potestatem et auctoritatem; quapropter recte colligunt interpret.es,
angelum hac voce significare, Messiam esse D e u m. Of. M a 11 h. 22,
43. 44. — In civitate David , i. e. Bethlehemi. Hisce indicabat,
vaticinium M i c li a e a e (5, 2.) nune impletum esse (Iren.).

V. 12. Et hoc vobis signum , scil. esto, quo hunc puerum ab
aliis recens natis secernalis et dignoscatis. — Invenietis infantem
pannis involutmn et positum in praesepio  ; quasi dicat: quem in¬
fantem invenietis involutum fasciis et in praesepio positum, ipse
est Messias diu exsp"ectatus.

‘) Schubert, Tobler, Barth.

122

Cap. II. v. 13—14.

V. 13. Et facta est cum angelo  (sTeve-ro c. t. a-p), i. e. ad-
junxit se angelo. Nam -pvcp.ai cuv tivi  vel p.stot vivoi; est: adjungo
me, accedo alicui — Multitudo militiae codestis , magna ange-
lorum multitudo. Foimula enim crpaTsi« oupavtoc, exercitus coeli,
quae saepe de sider ib us coeleslibus,  quum ob mu 1 ti¬
lu din em, tum ob ordinem,  quem servant, adhibetur (Act. 7,
42. 2 Ohron. 33, 3. Jerem. 8, 2; 19, 13.), significat saepe etiam
a n g e 1 o s, Dei thronum stipantes et potentissime pro Deo contra
daemones et impios, pugnantes, ut h. 1. (1 Reg. 22, 19; Ps. 103,
21. aliasque.) ■— Laudantium et dicentium , laudantium his verbis.
Participia sunt in plurali,  quia vox mpomia  est coli  ec  ti  v a.

V. 14. Quod jam hunc angelorum hymnum attinet, alii,
qui legunt genitivum eiSovdas, duas  ejus partes esse statuunt;
primam: gloria in altissimis Deo;  alteram: in t e r r a
pax hominibus bonae voluntatis.  — Alii vero, (praeprimis
multi Patres graeci) qui legunt nominativum  euSo/ia, tres
partes faciunt, ut: gloria in altissimis Deo, una sit;—in
terra  pax  — altera; — in hominibus bona voluntas
(beneplacitum Dei) — tertia. — Sed ob codices praestaniissimos
(A. D.), versiones antiquissimas (Italam et Vulgalam) et Patres
permultos (graecos et latinos) praeferenda  est lectio cum ge¬
ni ti v o: eušoy.i'a?. Tali modo gloria  opponitur pači; coelo
— terra; Deo — homines.  — Gloria in altissimis Deo.
Verba haec nonnulli sumunt ut verba optantium,  supplent.es:
eaTti) (sit)  hoc sensu: Celebrelur Deus in coelis ab angelis. —
Quum tamen nulla detur causa, ut verba ista ita sumantur,
rectius alii cum M a 1 d o n ato ea sumunt ut verba annuncian-
tium,  supplentes ec -l  (est) hoc sensu: Oelebratur seu laudatur
Deus in coelis ab angelis propter nativitatem Salvatoris mundi,
per quem communio coelum inler et terram, per peccatum dis-
rupta, restituenda est. — Nonnulli verba: in altissimis  (ev
Dij/icra;) minus recte jungunt. cumvoce: Deo,  subintellecto: qui
est, hoc modo: Gloria Deo, qui in coelis est. — Et in terra pax,
scil. est vera, interna, quae est hominibus in et cum Deo, quae
est fructus reconciliationis, perfectae per sacrificium Ohristi in
cruce (coli. Rom. 5, 1. Coli. 1, 20.): »Ipse (Christus) est pax
nostra (Ephes. 2, 14. cf. Joan. 14, 27.). — Hominibus bonae vo¬
luntatis  (ev dv&pd>w>i<; eušowa<;), inter homines benevolentiae divinae,

Cap. II. v. 15 — 19.

123

seu complacentiae divinae, seu hominibus, favore I)ei ornatis, quos
Deus amat, qui sunt ei grati et. accepli. Homines enim e.uoov.h.q
suni oppositi hominibus op-pjs, irae  (Ephes. 2,  3.), qui sunt pec-
catores, liinc per eos sunt intelligendi homines favore (compla-
eenlia) Dei ornali, Deo grati et accepti — verbo filii Dei,
quales facti sunt per Ohristum (Ephes. 1, 17.). Nimis angusla est
Maldonati  explicalio, qui per homines eoSoiua; intelligit solum
praedestinatos  ad salutem. 1 )

V. 15. Ut discesserunt angeli.  Voce: angeli  illuslrat ex-
pressionem: exercitus coelestis.  — Pastores;  in graeco:
y.ai ol av^-pouio;, ot xoip,ev£?. Particula xai hic non denotat: etiam,
sed inducit oralionis apodosin. 2 ) Vox homines  non est pleonas-
mus (Bosenmiil).), sed opposita est voci: angeli,  pastores iaciens
veluti illos, qui repraesentant ge n us human  um.  — Trans-
eamus,  scil. per agros inter nos et oppidum sitos. — Hoc ver-
bum , quod faetum est,  hanc rem, quae accidit, scil. quod na-
tus sit Messias. Of. v. 19. 51; 1, 65. — Ostendit , indicavit, notum
fecit.

V. 16. Venerunt , scil. Bethlehemum. — P^estinantes , i. e. cele-
riter, ex desiderio et ardore videndi Messiam (Beda).

V. 17. Videntes autem , scil. Mariam, Josephum et infantem
posilum in praesepio. — Cognoverunt,  nimirum rem esse veram,
quae dieta erat eis ab angelo. Sed versioni huic Vulgatae ob¬
stani verba sequentia: »et omnes, qui audierunt, mi-
rati sunt.«  Quapropter verbum graecum : š^vtopiaav (Tischend.)
vertendum est: divulgarunt, narrarunt.,  scil. Mariae,
Josepho aliisque, quos convenerunt.

V. 18. 19. Et de his.  Vocula et (•/.«!) deest in lextu graeco,
ideo omittenda. — Maria autem conservabat  (cuvsT-i)p£t), mente,
animo recondebal — Omnia verba haec,  omnia, quae pastores
viderant, audierant et narraverant. — Conferens\  graece: lup.fiaA-
\o uaa a aup.^AAto confero, scil. sermones, dein generatim confero,
comparo, mente volvo, ut h. 1., ergo conferens ac volvens. —
In corde suo,  mente, seu in semetipsa. (Cf. Mald.).

*) Cf. Schegg.

2 ) Cf. Beelen gram. 461.

124

Cap. II. v. 20-22.

V. 20. Iieversi sunt , scil. ad gregem suum — Luudantes
Deutn in omnibus  etc., i. e. laudantes Deum, quia omnia, uti
illis ab angelo praedicta fuerant, vera esse compererant.

2. Christi circumcisio et oblatio (21 — 40.).

V. 21. Et postguant consummati sunt dies odo , posfquam
septem dies integri completi erant et octavus inchoatus. Vid. 1, 59.
— Ut circumciderctur.  Quaeril ur: Cur C h r i s t u s circum-
cidi volu  it?  — Voluit id, ut hominibus in omnibus, excepto
peccato, s i m i 1 i s esset, uti postea se subjecerat legi puri-
ficationis et baptismo poenitentiae.  (Cf. dieta in
comment. in Matih. 3, 13.). Ut eos, qui sub lege  erant, redi-
meret, faetus est ipse sub lege, simulque lali modo declarans,
actiones legis  esse mandata divina.  Sieut enim Christus
na ti vi tat e sua ex muli  er  e,  subjectus faetus est uni-
versalibus vitae humanae  leg  ib  us,  ita circum-
cisione, quae propria erat populi Judaici,  subditus est spe¬
ci a 1 i J u d a i c a e legi,  uti quisque Israelita. Huic vero legi
voluit subjici, quia Messias  ex div. ordinatione ex h o c po¬
pili o, qui circumcisionis  mandalum acceperat, proditu-
rus erat. 1 ) — Vox: puer  (xaio(ov) legilur in textu vulgari, dum
codices praestantissimi habent aircov (coli. v. 17.). — Et vocatum
est.  Particula na! h. 1. (ut v. 15.) inducit orationis apodosin.

V. 22. Et postguam impldi sunt dies purgationis,  postquam
dies illi, a lege pro purgatione puerperae et pueri praeseripti,
praeteriissent. Lex nimirum haec erat (Lev. 12, 2. seq.), ut, si
mulier peperisset m as cul um, immunda esset 7 diebus, et
insuper dein per dies 33 domui manere obstringebatur. Quodsi
peperisset f e m i n a m, utrumque duplieabatur tempus. Elapsis
jam illis diebus sacrificium  erat olferendum in templo, et
quidem, si d i v e s sit, a g n u s a n n i c u 1 u s in holocaustum
ac p u 11 u s c o 1 u m b a e vel t u r t u r i s in victimam pro pec¬
cato; vel si sit p auper, par turturum  duntaxat, aut duo
pulli columbaru  m. Nam inde a lapsu protoparentum in-
haeret gen erationi,  utpole quum sit c a n a 1 i s transmis-
sionis peocati originalis  ex viro in prolern, aliquid

1 )  Cf. Kurtz Lehrbuch der h. Geschichte S. 176., Bisp. Gal. 5, 2.

Cap. II. v. 23-25.

125

i m p u r u m, quod purificari atque expiari oportebat. lila im-
puritas generationis naturalis s u b 1 a t a est per Christum, qui
matrimonium dignitale sacramenti  ornavit. — Purgationis
ejus,  scil. Mariae, non ac si Maria parlu Christi i m m u n d a
facta esset, et ideo purgalione indigeret; nam ipsa virgo con-
cepit  sine viro ex inoperatione Spiritus s., et p e p e r i t
virgo (ant  e partum et in partu virgo permansit), sed hu-
militatis et obedientiae  studio legi huic, qua non tene-
batur, se subjecit (a Lap.). Sed loco: ejus  (auT%) permulti co-
dices legunt aircfiv (e o rum),  scil. Mariae et Jesu, quia actus
purgationis pertinebat lum ad matrem, tum ad filium, utique ad
J e s u m non, ac si ipse etiam i m m u n d u s fuisset, sed quia
cum matris purgatione  conjuncla erat p u e r i o b 1 a t i o.
Si verba ita explicantur, non est opus, vocem : e o r u m explicare:
Mariae et Josephi,  aut: m a t r u m a 1 i a r u m in Israel.

— Ut sisterent cum Domino,  ut eum Deo offerrent et consecra-
rent. Lege nimirum Mos. (Exod. 13, 2. seq. 34, 20. Num. 3, 13.)
praeceptum erat, ut omnis Israelita p r i m o g e n i t u s Deo con-
secraretur essetque sacerdos. Sed pro primogenitis hominum
postea assumpserat šibi Deus tribum Levi  eique curam sacrorum
peragendorum demandabat. Itaque primogeniti praesenta-
bantur  quidem Deo in templo et pr e ti o quinque siclorum
redempti, resumebantur a parentibus.

V. 23. Sicut scriptum est,  scil. Exod. 13, 12. — Omne mascu-
linum adaperiens vulvam,  i. e. quivis primogenitus. Phrasis enim:
a p e r i r e vulvam  in A. T. est periphrasis primogeniti
ex rnalre, quia ulerus matris, antequam prolem primam edideril,
tanquam clausus habelur. Lege hac Maria proprie non contine-
batur, quia, uti plerique Patres docent, Christus clausa vulva
exivit (cf. a Lap.). ■ — Sancium,  Deo dicalum et consecralum. —
Vocabitur , i e. sit et vocetur (uti 1, 32.). Futurum pro im¬
perativ  o.

V. 24. Versus hic arcte cohaeret cum v. 22.; nam v. 23.
parenthesi  est includendus. — Et ut darcnt hostiam , ut
offerrent sacrificium, scil. purgatorium. — Dictum est , slatutum.

— In lege Domini , scil. Lev. 12, 8. (cf. v. 22.).,

V. 25. Simeon.  Q u i s n a m fuerit, nescitur; quod senex
fuerit, colligifur e v. 26. et 29. — Justus,  probus. — Timorntus ,

126

Cap. II v. 26 — 31.

pius. — Exspectans consolationem Israel,  i. e. solatium, salutem
quam juxta prophetarum vaticinia Messias allaturus erat adventu
suo, vel efTectu nominato pro causa: exspectans  M e s s i a m.

— Et Spiritus sanctus erat in eo,  Spiritus s. operatio peculiari
ac extraordinario modo in illo se exserebat. Dicitur hoc proprie
de prophetis  (Jes. 61, 1.), sed etiam de aliis, quibus reve-
lationes divinae contingunt.

V. 26. Besponsum acceperat  (y.expYjp.cracpivov), divinitus reve-
lalum seu promissum est ei. Vid. dieta in commentar. in
M a 11 h. 2, 12. — Non visurum se mortem , non moriturum esse.
Vid. dieta in commentar. in evang. J o a n. 8, 51. — Nisi viderct
Christum Domini , nisi vidisset Messiam a Deo promissum.

V. 27 Et venit,  scil. eo ipso die ac eadem hora, qua infer-
rent pueruin Jesum parenles in templum. — In Špiritu,  Špiritu s.
motus et impulsus. — Cum inducerent,  inferrent (slcavavsTv). —
Ut facereut secundum consuetudinem legis , ut facerent, quod ex
lege praeseriptum erat (cf. v. 24.).

V. 28. 29. Et ipse,  i. e. etiam ipse, cum parentes puerum
in ulnis portantes vidisset, accepit eum in ulnas. — Et bencdixit
Deum,  laudavit. — Et dixit,  i. e. hisce verbis, hunc in modum.
Nune , cum scil. viderim oculis meis Salvatorem tuum. — Di-
mittis , scil. ex hac vila. Vita enim Simeoni est dura servitus,
mors dimissio ex illa servitute. Verbum tkoAuetv, quod proprie
notat solvere, liberare, dimittere, eleganter etiam ponitur ad signi-
ficandam mortem,  quasi dimissionem ex servitute hujus vitae.

— Secundum verbum tuum,  promissum tuum (v. 26. notatum). —
In pace,  tranquillum, laelum, alaerem (cf. Gen. 15, 15.). Verba
haec pertinent ad vocem: dimittis,  hoc modo: nune (ranquil-
lum, laetum me dimittis ex hac vita.

V. 30. 31. Salutare tuum  (to crwn)piov = uioTiipia) i. e. salutem
tuam, quod abslracto posito pro concreto idem est ac: salva¬
torem  (somjpa). Quia Christum, salutis auetorem vidit. etiam sa¬
lutem Dei, per eum parandam, se vidisse dicit. — Quod  (o),
scil. salutare, i. e. quem Salvatorem in conspeclu omnium po-
pulorum, omnium omnino hominum, posit.um, ut in eum cre-
dendo salutem assequanlur. Loquitur aulem prophetice de re per
praedicationem futura tanquam de praeterita (Janš ). Hisce verbis,
uti et sequentibus expressa est universalitas  (cal.holicil.as)

Cap. II. v. 32—34.

127

religionis christianae. Cf. J e s. 2, 2—5; 11, 10. Joan.  10, 16.

nrpoccoTcov tivoc  = coram aliquo.

V. 32. Lumen,  i. e. tanquam lumen (lucern). Vid. dieta in
commentar. in Matih. 4, 16. et Joan.  1, 4. 9;  8, 12. — Ad
revelaiionem gentium , ut  illuminaret gentiles in summa veritatis
ac Dei ignorantia versantes. Alludit hisce ad Jesaiae  pro-
phetias (42, 6; 49, 6 ; 60, 1. 2.), quae Messiam ad miserabilem
gentilium caecitalem auferendam missum praedicant. — Et glo¬
riam plebis tuae Israel , et tanquam gloriam populi Israel, ex
quo hoc lumen prodiit. Stante hac explicalione vox: gloriam
\o&&>)  sumitur, uti vox: lumen  (<?wq) velut appositio  voca-
buli:  salu  tar  e (<r orttfaiov). Alii (Schegg, Bisp.) accusativum: glo¬
riam  (8oi*av) dependentem statuunt a praepositione el? (ad), hoc
modo: lumen ad revelationem gentium et ad gloriam populi
Israel (ut sit, seu inserviat gloriae populi Israel). In substantia
sensus nulla adest diversitas.

V. 33. Et erat pater ejus,  scil. Joseph, qui ita dicitur, quia
nutritius ejus erat (Orig., Aug.) curamque ejus gerebat. Permulti
codices graeci habent loco : 6 Tcatijp ao-cofl aut:  6'larrijip: aut ;
sed prior lectio, ulpote difficilior,  praeferenda est, quia,
quum verba: pater ejus  — multis offensioni esse possent,
lectio illa mutari poterat cum posteriori. — Mirantes , non quod
illa ignorarent, quae Simeon de eximia filii ipsorum dignitate et
destinatione dixerat, sed propterea, quod viderent, mysterium,
quod hucusque šibi solis, Elisabethae et pastoribus notum esse
credebant, adeo eliam Simoni manifestatum esse (Calm.).

V. 34. Et benedixit illis  (euX6pjffev), beatos, Josephum et
Mariam, praedicavit, qui talem haberent filium. Of. 1,28. — Nune
se convertens ad Mariam,  praedicit destinatione m
filii  ipsius, indicans simul utriusque futuram diversi generis
passionem.  —• Ecce hic positus est  (xsirai), destinatus, con-
stitulus est, scil. a Deo (cf. Phil. 1, 16.; Thess. 3, 3 ). — In minam,
mul,tor um.  in perditionem (miseriam) multorum, non d i r e c t. e
et tanquam c a u s a, sed secundum eventum, occasiona-
liter,  quatenus multis, superbis, in eum, lapidem angularem a
Deo constitulum, offefldentibus, occasionem praebebit, ut in eum
tanquam Messiam non credentes, expertes futuri sint bonorum
Messianorum, hinc et salutis aeternae (cf. Joan. 9, 39.). Alludit

128

Cap. II. v. 35.

ad prophetiam Jesaiae  (8, 14.), ubi dicilur Dominus (Jehova)
fulurus in lapidem offensionis et in petram scandali.
Cf. dieta in commentar. in Matth. 21, 42; 10, 34—36. et in
epist. ad Rom. 9, 33. — Et in resurrectionem multorum , et ad
salutem, felicitatem, multorum Judaeorum, humilium, in eum
credentium, positus est (ca us ali ter,  cjuia omne bonum a
Deo). rrxu!7i<; (a rtrarvu) cado, perf. pass. robrcoo-ai) est proprie lapsus,
dein lapsus moralis, peccalum, dein miseria ex lapsu morali orta,
ut h. ].; lrinc opposilum avajvacn? (proprie resurrectio) metonymice:
felicitas, seu beata conditio eorurn, qui in Cliristum credunt.,
quatenus per eum e miseria sua quasi elevati, in Messianorum
bonorum fruitionem beatam perventuri sini. — Et in signum,
i. e. et positus est tanquam phoenomenon extraordinarium, tan-
quam portentum respectu mirabilis originis suae humanae, doclri-
nae, vitae, mortis, resurreciionis ac miraculorum, quibus clare
ostendebat, se esse Messiam, Salvatorem mundi (a Lap.). — Alludit
hisce Simeon ad Jesaiae  (8, 18.) locum, ubi propheta se
suosque filios signum dicit et portenlum Israelis. — Cui contra-
dicetnr  (graece particip. praes. sensu fuiuri), cui in-

creduli omni modo tam verbis, quam faetis adversarentur.
Factum est id, teste s. seriptura, per H e r o d i s insidias, prae-
primis autem a superbis ac ineredulis pharisaeis et legis-
p e r i t i s,  doneč blasphemiis confixum et calumniis oppressum
in crucem egerint; factum est id a g e n t i 1 i b u s in persecutio-
nibus chrislianorum (coli. Act. 9, 5.).

V. 35. Praenunciat nune Simeon M a r i a e gravissimos
dolores,  oboriluros ei ex tristissima filii ejus sorte. — Et
tuarn ipsius animam pertransibit gladius , i. e. haec tristis filii
tui sors eliam libi gravissimos causabit dolores (Maria  modo
benedicta, nune mater dolorosa).  ■—■ A n i m i enim dolo¬
res  acerbi et graves Romanis et Hebraeis vocabantur vul-
nera animi.  Gladius est tribulationis, seribit s. A u g. (epist. 59.),
quo materna anima vulnerata fuit doloris affeclu. Cf. Ps. 105, 18.
— Praedictio haec implela est praeprimis in Christi pas-
sione!  — Ut revelentur ex multis cordilus cogitationes.  Verba
haec referenda sunt ad sententiam: et in signum,  cui  etc.,
hoc sensu: positus est in signum, cui contradicitur, ul, quum
factum hoc fuerit., multorum animorum cogitala (secrela) manifesta

Cap. II. v. 36—38.

120

k

fiant, quo videlicet animo quisque sit erga Christum et Deum,
pio an impio, fideli an infideli. — Particula u t (S^to?) h. 1. est de
fine  (Telvty.fi?) sumenda.

V. 36. Et erat,  i. e. vivebat. — Anna prophetissa;  juxta alios
(Aug., Mald., a Lap.) ita dieta, quia spiritum prophetieum habebat,
futura praedicebat; juxta alios (Franc. Luc.), quia juvenculas do-
cebat Dei legem et pietatem. Sed ob v. 38., ubi de Christo prophe-
tavit, prior  explicatio praeferenda. — Haec processerat in diebus
multis , provectae erat aetatis (cf. 1, 7.). — A virginitate sua,  a
die, quo virgo nupserat.

V. 37. Et haec vidua usque ad annos oetoginta guatuor ,
scil. aetatis (non viduitatis). Adnotavit hoc s. Lucas, ut Annam,
quae in juvenili aetate (anno 20. aetatis suae, quum anno 12. aut
13. virgines nuptui darentur) vidua faeta, vidua dein usque admor-
tem permansit, tanquam singulare continentiae  exemplum
commendaret. — Quae non discedebat de templo , quae assidue
templum studio religionis frequentabat. Est populariter dictum.

— Jejuniis et obseerationibus serviens,  scil. Deo, i. e. per jejunia
et preces Deum colens. — Nocte ac die,  assidue. N o x h. 1., ut
saepe in s. seriptura (Act. 26, 7. 1 Thess. 2, 9. 1 Tim. 5, 5.)
ant e diem nominatur, quia in mundi crealione nox diem prae-
cessit, quapropter etiam Judaei diem incipiebant a vespera.

— Cunctis versus hujus verbis s. Lucas indicat, Annam (eti¬
molog. gratia)  fuisse veram viduam, qualem describil s. Paul  us
(1 Tim. 5, 5.): »Quae vere vidua est (et desolala), speret in
Deum et instet obseerationibus et orationibus nocte ac die.«

V. 38. Et haec , etiam haec (>wd savn)). — Ipsa hora  (ainrj
čopa), illo ipso temporis momento, quo Simeon cum Maria
loqueretur praediceretque, quid puero matrique immineret (Calm.).

— Superveniens  (emcrr&a ab ef(<rw)p,i) i. e. accessit. — Confitebatur
Domino  (dvttMp.olo-jmo ex dni vicissim, et b\i,dkcyic\im  trn' laudo,
celebro), vicissim laudabat. Deum. confirmans ea, quae a Simeone
dieta fuerant (Mald.). — Et loguebatur de illo , scil. puero (v. 27.),
eum esse Messiam, Salvatorem. — Omnibus , qui exspectabant
redemptionem Israel,  qui exspectabant. redemptorem populi Israel
(cf. v. 25.). — Sed plures codices loco vou Topazi, legunt Tepouaal^p.,
qua lectione stante Hierosolyma ut centrum theocratiae posita
est pro Israel. — Et iterum cum textu recepto alii codices legunt:

9

130

Cap. II. v. 39-40.

Iv 'IspoutfaAvfc., quae lectio si teneatur, verba Iv 'lepouc nectenda
sunt cum verbo exspectabant,  hoc modo: omnibus, qui
Hierosolymae exspectabant redemptorem, nimirum a peccato,
satana, morte (cf 1, 68.). — Vox abstracta redemptio  (M-cpuau;)
posita pro concreto: redemptor  (Au-cpu-ri^) uti supra (v. 30.)
salu  tar  e («>rojpcov) pro Salvatore.  Perpulchre scribit in
hunc locum s. Ambrosius  (lib. 2. in Luc.): »Prophetaverat
Simeon,  prophetaverat copulata conjugio (Elisabeth),  pro¬
phetaverat virgo (Maria);  debuit et v i d u a prophetare, ne qua
professio deesset aut sexus.« ! )

V. 39. Et ut perfecerunt omnia secundum legem Domini ,
postquam puerum praesentaverant et saerificium praescriptum
obtulerant. — Beversi sunt . . . in civitatem suam Nazaretli.  Vid.
dieta in commentar. in M a 11 h. 2, 1. pag. 44.

V. 40. Grescebat , corpore. — Et confortabatur,  robore mem-
brorum. Nonnulli codices graeci ante vocem p len us (irAvjpoup.evov)
legunt vocem ^vsup.«-« (s piri tuj,  qua lectione stante verba:
confortabatur špiritu  — intelligenda sunt de incre-
mento spiritualis naturae  e j us  h u m a n a e (cf.
v. 52.). — Plenus sapientia-,  nam jam in infante Jesu,  qui
ut Logos incarnatus sapientia  ipsa erat, essentialiter habitabat.
omnis sapientia divina,  omnis plenitudo sapi¬
entia e divi  na  e,  uti in eo erat omnis plenitudo deitatis
(Col. 2, 9.); sed haec sapientia divina solum abdita  latebat,
seque p a u 1 a t i m juxta mensuram aetatis corporeae
pueri manifestabat (paulatim sapientiam denudabat. juxta Theophyl.).
Cf. Calm. — Gratia Dei erat in illo (r, /apu;  Asou r ( v lir’ au-co),
singularis favor et complacentia Dei erat huic puero. Nam /cepit;
proprie est: suavitas  (9tnmuttj), dein favor  (.tpitlb, ©Uttft),
qui interne se benevolendo, amando, externe vero benefaciendo
se manifesta!. In N. T. aulem denot.at ■/.at' i^o/rp  favorem
d i v i n u m,  qui est fons variarum gratiarum (donorum divino-
rum), dein saepe g ra ti as (®anfjaguitg), tandem compla-
c e n t i a m (3Bol)IgefaIlcn) ut h. 1. (Act. 2, 47; 7, 10. 1 Pet. 2,
19. 20.) = euSo-/ia. Plura v. 52.

’) Cf. S. Thomae Aq. expos. super 4 evangelistas.

Gap. II. v. 41—43.

131

4. Christus duodennis in templo (41—52.).

Quae s. Lucas in hac pericopa de puero Jesu refert, do¬
cent, puerum h. I. p r i m a vice divinae in se habitantis sapi-
e n t i a e indicia exhibuisse.

V. 41. Et ibant parmtes ejus per omnes annos in Jerusalem.
Juxta legem Mos. (Exod. 23, 15—17; 34, 23. Deut. 16, 16.)
m ar e s jam pub er e s tenebantur ter in anno Hierosolymam
convenire ad celebranda festa paschatis, pentecostes
et tabernaculorum.  Hic loči solum paschatis  festi fit
mentio, verosimiliter ideo, quia hoc tantum festo Josephus una
cum Maria Hierosolymam proficisci solebat, reliquis vero festis
solus Josephus Hierosolymam peteret. Feminae enim lege non
tenebantur ad iter hoc HierosoIymam suscipiendum.

V. 42. Gum factus esset duodecim annorum , cum esset puer
Jesus duodecim annorum. Apud Judaeos nimirum puer post duo-
decimum aetatis annum f i 1 i u s 1 e g i s factus est, i. e. legi sub-
ditus. Quapropter diligentius in lege instituebatur et ad festa
Hierosolymam deducebatur. — Secundmn consuetudinem diei festi ,
i. e. ex more festi hujus. Vox : diei  eliminanda, quia festum
paschatis non uno die absolvebatur. Permulti interpretes recte
statuunt., Jesum p r i m a vice  nune profectum esse ad festum.

V. 43. Gonsummatisgue diebus.  nimirum azjmorum, qui
septem erant. Quum lege totis illis septem diebus Hierosolymae
manere non tenerentur, nonnulli (Schegg) putant, illos jam tertio
die domum rediisse. — Cum redirent , in Galilaeam.— Remansit
puer Jesus in Jerusalem , mansit. puer insciis parentibus. Qua
tamen re minime ulla incuriae culpaeve nota in Virginem matrem
aut Josephum cadit. Potest tota res ita explicari: Judaeis mos
fuit, ut Hierosolymam ad festa confluentes vel ad propria rede-
untes, seorsum viri, seorsum feminae, seorsum juvenes, seorsum
virgines, in turmas distributi incederent, quo faetum est, ut mem-
bra familiae ejusdem a se invicem separarenlur. Cum ergo per-
aclis festis diebus oppidani urbis Nazarelh locorumque ei pro-
pinquorum reditus instituendi causa in templo se congregarent,
eliam Josephus et Marta illuc abibant, ut turmae in propria re-
diturae se adjungerent. Tali modo autem Christus facile poterat
insciis parentibus in templo manere, et si hi eum primo die in

9*

132

Cap. II. v. 44—48.

itinere non viderent, merito poterant censere, eum esse in comitatu
Nazarethanorum civium, cognatorum praesertim amicorumque,
uti id ipse s. Lucas versu sequenti indicat (Bisp., Schegg.). — Si
quaeritur: 0 u r Jesus insciis parentibus remanserit, potest re-
sponderi, eum ideo hoc fecisse, quia id voluit;  vol  uit  vero
id, quia voluntas Dei Patris  erat, ut in hac aetate spe-
cimen divinae sapientiae praeberet, seu, uti ait Beda,  ut radi-
olum suae sapientiae et divinitatis spargeret; fors etiam ideo,
ut exemplo suo doceret, D e o magis obediendum esse, quam
h o m i n i b u s.

V. 44. In comitatu  (auvoSta) i. e. inter itineris socios, cognatos
aliosque vicinos, qui paulo antea ad sua jam remeabant., vel
statim remeaturi erant. Vox cruvoSIa, quae proprie notat: c o mi¬
ta t u m (i. e. junctionem in via), metonymice significat ipsos
comitesviae, itineris socios,  ut h 1 . — Iter dici,
i. e. eum ad eum locum pervenissent., ubi peregrinantium turba,
ad quam ipsi pertinebant, pernoetare voluit, certo sperantes, quod
ibi eum invenirent.

V. 46. Post triduum,  die tertio post discessum. Nam Hiero-
solyma profecti venerunt iter diei, altero die hoc idem iter re-
mensi sunt, die demum tertio Jesum invenerunt in templo. —
Est enim loquendi modus seripturae s. familiaris, ut id, quod
certo  die  futurum significare velit, dicat futurum post  diem
illum (cf. v. 21. 22. Matth. 27, 63. Marc. 8, 31. coli. Matth. 16, 21;
17, 22; 20, 19. Joan. 20, 26.). — In templo  (ev tm  lepu), non
in templo striete tali (ev v<j> vaw), nam in id nonnisi sacerdotibus
ingredi licebat, sed in s y nago  ga,  quae prope atrium in monte
templi aderat. Vid. dieta in commentar in evang. s. Joan.  2, 14.
— Sedentem in medio doetorum,  non, qui doetoris personam
sustineret, huic obstani verba sequentia: audientem illos et inter-
rogantem eos,  — sed quia ob prudentiam et responsa ejus con-
cessum ei fuerat, ut conjicit Lighfootus,  in ipsis subselliis
patrum esse pro lempore, eum aptum se approbasset ad propo-
nendum quaestiones vel respondendum (Patrit. III. 410.). — Au¬
dientem illos,  docentes. — Et interrogantem,  quaestiones propo-
nentem.

V. 47. 48. Stupebant autem omnes,  eum doetores, tum ceteri
auditores. — Super prudentia et responsis ejus,  super intelligentia,

Cap. II v. 49-50

133

+-

quae in interrogando et in responsis ejus ad interrogata se mani-
festabat (cf. Jes. 11, 2.). — Videntes,  scil. parentes ejus. — Admi-
rati sunt  (Sjsi&aE-f/joOT ab iy.rXi)<j<7w animum vehementer moveo,
obstupefacio), obstupuerunt; non, sicut alii, propter ejus intelli-
gentiam profundam, seiebant enim, in eo absconditos esse omnes
thesauros sapientiae (Col. 2, 3.), sed obstupebant ideo, quia con-
spectus pueri in medio doctorum sedentis et cum illis collo-
quent.is eis inexspectatus erat. — Fili, quid -fecisti nobis sic
(ti'  = Sta ti), i. e. fili, cur id fecisti, ut scil. nobis insciis in urbe
remanseris et ita nobis dolorem causaveris? — Haec verba non
sunt accusantis, aut reprehendentis,  sed sunt c o n -
querentis et dolentis  ex pio affectu et amore. — Ecce
pater tuus et ego dolentes quaerebamus te.  Quae verba causam
interrogationis prioris produnt, ut et d e si d eri um, sciendi
causam, cur id fecerit. Maria ex h umili  ta  te  maritum prae-
ponit šibi.

V. 49. Quid est, quod me guaerebatis  (ti' 8ti  = -t Etmv, on
cf. Joan. 14, 22.),  quid erat causae (seu : non erat), quod me
tanta soliicitudine quaereretis. — Quae tamen verba non sunt
reprehendentis,  sed potius teneram de parentibus curam
indicant, quasi doleret,, quod absentia ipsius tanta soliicitudine
excruciarentur. — Nesciebatis, quia in Ms, quae Patris mei sunt ,
oportet me esse , nesciebatis, oportere me, ut Filium Dei, occupari
iis negotiis (itpi&flAast), quae Pater meus coelestis mihi, ab ipso
ad hominum redemptionem ac salutem promovendam misso, in-
junxit et mandavit? (Cf. Joan. 9, 4; 14, 31.). — Alii 1 ) verba
graeca: iv toi? tou %mpiq  p.ou reddunt: in domo Patris mei, i. e. in
templo. — Verum non locum  loco, sed negotia Patris
negotiis humanis, societati videlicet parentum opponit (Mald.l.

V. 50. Et ipsi non intellexerunt verbum, quod locutus est ,
i. e. vim seu sensum illorum verborum Christi, quibus unitalem
suam cum Patre significaverat, non sunt plane assecuti. Jesum
oportebat versari in negotiis Patris sui, quia ei erat consub-
s t a n t i a 1 i s atque eandem cum eo voluntaten divinam habebat.
Quia ut Filius Dei,  ut Deus ab aeterno in Patre erat (Joan. 1, 18.
o (Sv si? tov x.6Xtov tou  rorcpo?), debebat etiam ut bomo  esse in

b Orig., Epiphan., Aug., Euthym. et Syrus.

134

Cap. II. v. 51—52.

iis, quae Patris sunt (Bisp.). Cf. 18. 34. et dieta in commentar. in
Matth.  20, 19.

V. 51. Et descendit cum eis et venit Nazaret h.  Videtur evan¬
gelista consulto haec addidisse. ne lector existimaret, emancipasse
se Christum, et postea, ut negotia Patris ageret, obedientiam
parentum neglexisse (Mald.). — Et erat subditus illis,  eis paruit.,
nimirum quoad naturam humanam, simulque exemplum nobis
reverenliae relinquens erga parentes. — Conservabat (Siex-^peq;
cf. v. 19. — Omnia verba haec,  dieta Jesu omnia, quae hucusque
nondum plane intelligebat, doneč ei postea vita, passione et morte
Filii ipsius sensus illorum clarius revelaretur.

V. 52. Et Jesus proficiebat sapientia et aetate et gratia
apud Deum et homines.  — Verbum xpoyčxrw denotat proprie:
tundendo produco  (burd) @d)lageit augbefpteu); melaphorice:
facio, ut procedat aliquid, promoveo  (forbent);
intransitive: procedo, proficio, progressus facio
(f^ortfdjritte mad)eit), ut h. 1. (cf. Rom. 13, 12. Gal. 1, 14. 2 Tim.
2, 16; 3, 9. 13.). — Vox cro<p(a h. 1. non sensu strictiori
sumenda est: de cognitione mysteriorum fidei (uti 1 Gor 2, 6.
Ephes. 1, 8. 17. Col. 1, 9.), sed per eam intelligenda est co-
g n i t i o rerum tum d i v i n a r u m , tum humanaruin,
conjuncta cum vitae prudentia,  quae ex toto hominis
charactere, praeprimis ex ejus dictis et faetiselucet (utiMath. 12, 42.
Act. 7, 10. 22. Apoc. 13, 18; 17, 9.). — Y)Xnua est s tat ura,
justa corporis magnitudo (Seibcšgriifje) uti 19, 3.; dein aetas
(Sebemialter, uti Matth. 6, 27. Luc. 12, 25. Joan. 9, 21.). Posset
quidem h. 1., quum sermo sit de p u e r o, in quo aetas et cor¬
poris magnitudo (statura) pari modo progrediuntur, vox YjXr/ia
utroque  significatu sumi; attamen, quia h. 1. profectus in
sapientia  connexus est cum illo in 1 i)Xy(«, quo s. auetor absque
dubio significare vult, profectum illum in sapientia respondisse
ineremento aetatis,  significatio a e t a t i s praeferenda
est (Schegg). — Vox '/“P 1 ? 5- f denotat favorem  (£>ulb), com-
p 1 a c e n t i a m (ffiol}lgcfallcn). Cf. v. 40.

Quaeritur: Quomodo Christus,  qui incarnata erat sa¬
pientia  divina, sapientia profecerit  seu creverit? Quod
attinet ad interpretes catholicos,  illi ab antiguissimis tempo-
ribus in duas  divisi sunt partes. Alii affirmabant, Jesum vere

Gap. II. v. 52.

135

sapientia humana ut. h o m i n e m paulatim profecisse seu crevisse,
dum alii illum in sapientia profectum explicant de externa
sapientiae demonstratione et ostensione,  quatenus
successive  per aetatis incrementa majoribus ac perfectioribus
indiciis, dict.is et factis, latentem in se sapientiam proderet. Primus
ex antiquis, in quo sententiam priorem  clare expressam repe-
rimus, est s. A t h a n a s i u s , qui pugnans contra Arianos, divi¬
ni  t a t e m Verbi divini (Logi) negantes, ostendit, verba s. Lucae
inlelligenda esse non de divina, sed de humana  Christi
natura, de ejus anima humana,  quae re vera in sapientia
tantum profecit., quantum paulatim a Logo illustrata fuerat. Atha-
nasii sententiam etiam alii Patreset  nonnulli recentiorum
(Reischl) tenent.

A11 e r a m sententiam primus ex antiquis tenuit s. C y r i 11 u s
A 1 e x. (Thesaur. assert. 28.), quem secuti suni s. Eulochius,
familiaris s. Papae Gregorii M., s. Hieronymus, Grego¬
rju s M., Joan. Damascenus,  quae sententia altera inde
a tempore s. Damaseeni facta est c o m m u n i s. Juxta hanc sen¬
tentiam Christus a primo conceptionis instanti perfectus
erat tum in divina, tum in humana  sapientia; sed demon-
st.ratio et ostensio  sapientiae humanae juxta aetatis incre¬
menta fuit ejus profectus  in sapientia. Omnes enim s c h o-
lastici  inde a s. Thoma  consentiunt, Christum etiam utho-
minem  a primo conceptionis suae instanti ob unionem hypo-
staticam cum Verbo divino (Logo), plenum  fuisse sapientia,
ita ut nihil ei addi potuerit. Quapropter, si de Jesu in sapientia
profectu  sermo lit, id non ita intelligendum est, ac si vere
tališ profectus in sapientia adfuisset, ita ut ea, quae ipsi prorsus
i g no ta fuerunt, didicisset; sed hic profectus est tantum for¬
ma  1 i s , innixus diversis scientiae (cognitionis) m o d i s.

Distinguebatur nimirum in Christo scienlia divina  seu
i n c r e a t a , quae ei ut Deo (Logo) propria est, et scientia h u-
m a n a sive c r e a t a, qua ut homo gaudebat. Haec scientia
humana  (juxta s. Thoma  m) iterum distinguebatur: 1. in
scientiam b e a t a m sive v i s i o n i s , qua Christus a primo
conceptionis instanti ipsam Dei essentiam, in quantum id spiritui

Basih, Greg. Nyss., Ambros., Aug., Epiphan.

136

Gap. II. v. 52.

creato (animae) possibile est, perfeot.ius quam beati, videbat et
cognoscebat; 2. in scientiam infusam,  qua anima Christi hu¬
mana res extra  Deum, earum essentiam et finem perfectissime
cognoscebat; et 3. in scientiam acquisitam seu experi-
mentalem. — Duae priores  Christo inditae fuerunt a
primo inst. anti  conceptionis ipsius ita perfect.e, ut eas
augere non posset; utraque enim erat immediata sequela u n i-
onis hypostaticae  in eo. — Aliter vero res se habuit
respectu scientiae a c q u i s i t a e; haec ei non inerat a primo
conceptionis instanti, sed hanc šibi successive comparabat per
p r o p r i o s (naturales) actus  i n t e 11 e c t u s humani. Quae
Christus per scientiam infusam  jam cognoverat, quorum anima
Christi per scientiam infusam jam conscia fuit, illorum scientiam
(cognitionem) pure humanam (quoad m o d u m) poterat šibi Christus
comparare per ressensibus subjectas et per exp e ri en-
tiam:  unde etiam elucet, Christum per scientiam acquisitam
n i 1 novi  didicisse, sed tantum novo modo,  mere humano.
De tali scientia acquisita intelligenda sunt verba s. Apostoli
Pauli  (Hebr. 5, 8.): »Qui  (Christus), cum esset Filius
(Dei), didicitexeis, quae passus est, obedien-
tiam«;  i. e. experientih didicit, quam grave sit obedire, ut qui
obediverit usque ad mortem crucis (s. Thom.). Cf. Matth. 8, 10.
Dum autem de Christo profectus  in scientia acquisita
praedicatur, haud affirmatur, scientiam seu cognitionem ejus
unquam fuisse imperfectam,  scientia haec (acquisita) fuit
in Christo semper perfecta,  non quidem simpliciter,
(secundum naturam suam), sed perfecta erat secundum t e m p u s,
i. e. Christo in quolibet aetatis gradu scientia erat perfecta, scil.
tališ, quae a e ta ti ejus congruebat. 1 )

Jesus proficiebat . . et gratia /d pen, i. e. favore et compla-
centia — apud Deum et homines.  — Quaeritur: Num poterat
Jesus per decursum temporis vere  favore et complacentia Dei
proficere;  seu: num poterat per decursum temporis Deo
magis  m a g i s q u e placere, Deo in dies g r a t i o r fieri ? —
Quamvis Jesus a primo conceptionis instanti modo infinito

x ) Cf. Lieber: Ueber das \Vachsthum Jesu in der VVeisheit; Katholik
1872 pag 257 seqq.

Cap. III. v. 1.

J37

placuerit. Deo eique gratus fuerit, polerat tamen, quia iila Dei
complacentia ac favor naturae Christi humanae  innitebatur, Deo
magis magisque placere eique gratior fieri, non quidem i n s e , sed
sohmimodo secundum actus et effectus  (in suo objedo).
Quanto nimirum per aetatis incrementa excellentiora ac
perfectiora opera  edebat, tanto etiam illa complacentia
et favor Dei crevit, doneč in ejus passione et morte crucis ad
summum pervenerat gradum. — Demonstralio et ostensio sapi-
entiae Christi juxta aetatis incrementa effecit in dies majorem
admirationem et amorem etiam in h o m i n i b u s , qui abscon-
ditam Jesu vitam Nazarelhi observare dignati fuerunt,.

: -#—-

Caput III.

1. Joannis B. praedicatio et baptismus (v. 1—20.).

(Mattli. 3, 1—12. Marc. 1, 1—8.).

Relictis pueritiae et adolescentiae  gestis tam
Joannis  quam Christi, ad virilem  aetatem utriusque
transit s. Lucas, expressis omnibus temporis, loči ac per-
s o n a r u m circumstantiis, ad majorem historiae claritatem, cer-
titudinem et fldem (Janš.).

V. 1. Anno quintodecimo imperii Tiberii Caesaris . . . factum
est verbum Domini super Joannem.  S. Lucas accurate indicat
te m p u s, quo Joannes B. munus suum aggressus est, dum dicit,
id factum esse anno 15. imperii Tiberii  (qui in imperio rom.
successit Augusto).  A quo  autem temporis momenlo annus
15. numerandus sit, interpretes divertunt. Nonnulli (Schegg) *)
annum 15. numerant ab eo momento, a quo Tiberius  sol  us
imperii gubernacula dirigere coepit, i. e. ab Augusti decessu,
qui fuerat 19. mensis Augusti a. 767 U. C. (anno 14. aer. Dionys.).
Hac computandi ratione annus 15. imperii Tiberii initium habuit

*) Cf. Ammer, die Chronologie des Lebens Jesu.

138

Cap. III. v. 1

a die 19. Aug. anni 781. Si jam ab hoc anno (781) subirahitur
Christi annus natalis (a. 749), Christus, quum a Joanne bapti-
zaretur, non erat cir citer  30 annos natus, sed 31 vel 32,
quod vero pugnat cum relatione s. Lucae, qui (3, 23.), dicit,
Christum tune temporis fuisse annos natum circiter  t r i -
g i n t a. — (luapropter alii*) annum 15. numerant ab eo mo-
mento, quo T i b e r i u s ab Augusto imperii consors, col-
lega  (ideo fors etiam dicit s. auetor: •^sp.ovia? loco apx»js) faetus,
ultra duos  annos cum eo regnavit, i. e. ab initio a. 765 post U. 0.,
ita ut a. 15. Tiberii sit f i n i s a. 779 aut i n i t i u m a. 780 U. G.
(annus 26. aut 27. aer. Dionys.). Quum annus hic cum illo, quo
Chrislus baptizatus est, congruit, et quum certo demonstrari po-
test, aeram Dionysii  (abb. rom. med. saec. 6.), quae inde
a saec. 10. undique suscepta est, saltem 4 annos diserepare a
vera annorum computatione, haec a 11 e r a explicatio praeferenda
est. Tali modo a. 26. aut 27. aer. Dionys. respondet 30. anno
aetatis Christi (Gf. Bisp.). Nonnulli 2 j dicunt, quum anni imperii
Tiberii  diversimode numerentur, haud impossibile est, pro-
vincias in annis illis computandis initium duxisse ab eo moment.o,
quo ille ab Augusto imperii consors  faetus est, idque eo
magis, quia hoc consortium imperii in eo situm esset, ut Tiberius
par cum Augusto (non quidem Urbis) provinciarum
atque exercituum  imperium adeptus sit. Etiam numus
quidam romanus testatur de hoc imperii Tiberii consortio. —
Procurante Pontio Pilat o,  i. e. Judaeae procuratore. Vid. dieta in
commentar. in Joan. 19, 12. — Tetrarcha;  vid. commentar. in
Matih. 14, 1. — Galilaeae Herode.  Vid. commentar. in Matth. 2, 22.
— Lysania.  L y s a n i a e hujus nulla fit mentio in historia pro¬
fana. Commemorant quidem J o s. F la v i u s (Antiqq. XV. 4, 1.)
etDio Oassius  (49, 32.) quemdam Lysaniam (filium Ptolomaei,
C h a 1 c i d i s juxta montem Libani reguli), qui in regione A b i-
1 e n e imperabat, qui vero 34 annis ante Christum, impulsu
Cleopatrae ab Antonio occisus est, qui ergo ob temporum
rationem non potest esse ille Lysanias, de quo h. 1. s. Lucas

*) Friedlieb, Leben Jesu p. 301 seqq., Zumpt, Kirchenlex., Wetzer et
Welte, edit. I. vol. 5. p. 573, Bisp., Reischl, Schanz, Polzi.

«) Friedlieb, Patrit. III, 412—414.

Cap. III. v. 1.

139

loquitur. Sed uti H u g i u s ‘| et W i e s e 1 e r 1 2 ) demonstrarunt, erat
j u n i o r quidam Lysanias (verosirailiter e familia prioris), qui
inter a. 734 et 790 D. C. ut tetrarcha imperabat. in regione
A b i 1 e n e, ita dieta ab urbe A b i 1 a, sita juxta montern Libani;
et hie est ille, de quo s. Lucas loquitur (cf. Calm.). —■ Suh prin-
cipibus sacerdotum  (eicl apyt£pswv), aetate summorum sacerdotum
(cf. 4, 27). 3 ) — Anna et Gaipha.  Quutn h. 1. Lucas uno eodemque
lempore d u o s pontifices simul commemorat, haud licet col-
ligere, g e m i n o s fuisse pontifices, aut dignitatem ponlificiam
immediate  ab Anna in Oaipham translatam fuisse. Haec
omnia refellit J o s. Plavi  us, 4 ) qui multos ponit. pontifices
medios inter Annam et Oaipham, asseritque, A n n a m a Valerio
Grato procuratore rom., pontificali munere privatum, succes-
sorem naetum esse I s m a e 1 e m, quo post breve tempus de-
posito Eleazarus,  et hoc post anni spatium aeque dejeeto,
Simon  pontifex est constitutus. Huic demum iterum remoto,
suffectus est J o s e p h u s C a i p h a s , qui usque ad Vitelii prae-
fecti romani adventum dignitatem hanc retinuit. — Difficultas
haec facile removetur, si statuatur, eo tempore munere ponti¬
ficali functum esse Oaipham,  nominari vero cum eo simul
Annam,  et quidem prius, quam Oaipham, quia nomen digni-
tatis pontificiae, etsi exauctorat,us, retinens, re ipsa, quum sum-
mae apud Judaeos esset auetoritatis, ita ut quinque filios suos
ad pontificatum promovere sciret, gerebat munus pontifieale, ge-
nero suo Oaipha n o m e m tantummodo praebente. 5 ) Alii (Patrih)
putant, Annam ideo simul nominari, quia fuerit pontificis vi ča¬
ri us (Sagan). Ast demonstrari nequit, eum, qui Sagan dicebatur,
ordinarium  in omnibus officiis summi sacerdotis, et Annam
perpetuum  Oaiphae vicarium fuisse; dein, etiamsi, Annam
perpetuum fuisse vicarium, concederetur, non perspicitur, quo-
modo Oaiphae, vero pontifici p r a e p o n i potuerit.. — Alii (Wie-
seler) dicunt., Annam h. 1. nominari ap/tspdct, quia erat praeses
synedrii, qui Nasi  vocabatur. — Sed praesidem synedrii diclum

1 j  Gutachten I, 119 seqq.

2 ) Chronolog. Synopse p. 174. seqq.

3 ) Cf. Beelen gram. 405.

4 ) Antiqq. XVIII, 13.

6 ) Bisp., Schegg, Polzi.

140

Cap. III. v. 3—10

esse ap/tspea demonslrari nequif, idque multo minus, quum ad
munus praesidis synedrii non postularetur dignitas sacerdolalis.

— Factum est verbum,  mandati Domini. — Super Joannem , ad
Joannem. Verba haec docent, Joannem impulsu divino  pro-
diisse, ut munere suo fungeretur. — In deserto,  scil. Judaeae.
Vid. dieta in commentar. in M a 1 1 h. 3, 1.

V. 3. Praedicans baptismum poenitentiae.  Vid. dieta in
Marc.  1, 4.

V. 4. Vid. dieta in comment. in M a 11 h. 3, 3.

V. 5. Verba liujus versus, quae unieus Lucas affert, sunt
deprompta ex J e s a i a (40, 4.), et quidem juxta 70 interpretes.
Designantur iis impedimenta špirit ualia,  quae ratione
hujus viae praeparandae removebuntur. F u t u r a enim non
sunt posita, uti multi *) putant, more Hebraeorum pro impe¬
rativi?,  sed sunt ut futura explicanda; propheta nimirum
animo videt effectus illius adhortationis ad vitae ac morum mu-
tationem (Schegg.). — Omnis vallis implebitur  iVapccfc hiatus,
cavitas terrae), i. e. omnis ineredulitas atque animi demissio (pu-
sillanimitas) tolletur e mentibus hominum. — Omnis mons et collis
humiliabitur , omnis superbia et tumor deprimetur. — Et erunt
prava  (-a axoXia), i. e. tortuosa. — In directa  (ei? cuD-iia?, scil. o3o6?),
rectae viae. — Et aspera  («1 vpa^slai, scil. oSot), et asperae viae.

— In vias planas,  fient viae planae.

V. 6. Et videbit,  sentiet, experietur. — Omnis caro,  quivis
homo. Vid. dieta in commentar. in M a 11 h. 24, 22. — Salutare
Dei  (to  otoT^piov), salutem Messianam, seu salutem a Messia
allatam.

V. 7 — 9. Vid. dieta in commentar. in M a 11 h. 3, 7 — 10.
Vocem turbae  (oyXot) s. Matthaeus (3, 7.) speciatim explicat:
pharisaei et Sadducaei;  nam verba ejus directa erant
ad o m n e s praesentes.

V. 10. Quid ergo faciemus , ut dignos poenitentiae fructus
faciamus, et ita excidium intentatum evadamus ac salutem aeter-
nam consequamur. Sed loco futuri  (ttoi^oop-svI,  uti textus vulgaris
habet, plerique codices legunt conju netiv  um  (TOrifciop.ev), fa¬
ciamus,  qui est dein conjunctivus deliberativus.

l ) Mald., a Lap., Janš.

Cap. III. v. 11—14.

141

V. 11. In sequentibus (v. 11 — 14.) s. Lucas fusius tradit,
q u i d praedicando docuerit Joannes. Primum monet omnes in
universum, ut opera charitatis et misericordiae
exerceant; dein vero speciatim homines variarum  c 1 a s -
s i u m adhortatur, ut j u s t i t i a e studeant. Joannes B. ut prae-
cursor Christi, legem,  cjuae erat paedagogus ad Christum
(Gal. 8, 24.), praedicat, dum responsio N. T. ad quaestionem:
quid faciamus, continetur illis s. Petri  verbis: Poenitentiam
agite et baptizetur unusquisque vestrum in nomine Jesu Christi
(Act. 2, 38.). — Qui hdbet duas tunicas  etc., i. e. estote in pro-
ximos benefici, quovis modo inopiam egentium sublevare studentes.
Duo enim caritatis et misericordiae opera pro to to genere, pro
omnibus  caritatis et misericordiae operibus posuit (Mald.). —
De voce tuni  ca  fcra&v), vid. commentar. in M a 11 h. 5, 40.

V. 12, 13. Publicani  (ve^fivat), portitores; vid. commentar.
in M a 11 h. 5, 46. — Nihil amplius, quam quod constitutum est
vobis , scil. a principe, vel magistratu. —• p.vjSev rclsov Trapa to
S isTOTaff^ov pro: xAeov tou  StaTeTafpivou. 1 ) — Faciatis  (itpceaueTs)
i. e. exigatis. 2 )

V. 14. Milites  (arpaT£u6p,£vot idem quod avpaTiuTat); hi erant
milites H e r o d i s (Antipae), maximam partem milites conductitii.
— Quid faciemus et nos  (futurum praeferendum). — Neminem
concutiatis  (Siac£wr ( Te), a nemine incusso terrore aliquid extorquete.
Nam Staocletv, quod proprie notat: concutere, apud seriores scri-
ptores significat: incusso terrore aliquid extorquere. — Neque
calumniam faciatis ;  graece: auxo<pavTv)aY]Te a verbo 5UK.o<pavTew, quod
derivatur a vocabulo ou-AoodvTT]?, et hoc a guicov  ficus et <patvo) in-
dico. Dicebantur Athenis  ciototfavTai homines, quorum erat.
vigilare, an quis ficus ultra Atticae ditionis fines exportaret, idque,
si factum esset, d e f e r r e; hinc au-/.o<pavT£tv notat: deferre;
et quum saepe falso accusarent, notat etiam: calumniari.
Quum porro ot cuvtocpdvTOit nonnunquam ab iis, qui nollent prodi,
numos extorquerent, cum verbo ouv.ooavTeiv defraudandi  notio
coniungi coepit. H. 1. potest utraque verbi significatio teneri:
calumniari et defraudare. 3 )

*) Cf. Beelen grami 250.

2 ) Cf. Tacit. Annal. 13, 50.

s ) Cf. Wilke-Loch lex.

142

Cap. III. v. 15-23.

C ur s. Joannes id militibus hisce dixerit, inde intelligitur,
quia hi non solum in c a s t r i s militabant., sed etiam in rebus
vectigali  bus  adhibebantur. — Et contenti estote stipendiis
vestris.  Vox o^cbviov (ex etyov, e d u 1 i u m, quod pani additur, et
wv£op.ai e m o) est obsonium,  i. e. quidquid emitur, ut cum
pane comedatur, v. c. pisces, carnes. Quum ob so ni a, i. e.
frumentum, carnes, fructus, stipendii loco militibus darentur,
otoviov dici consueverat de s t i p e n d i o m i 1 i t a r i ut h. 1.
(1 Gor. 9, 7.). 1 )

V. 15. Existimante  (■EpoaBov.fimoi;), i. e. exspectante populo,
quid videlicet Joannes de se dicturus esset; alii: exspectante
populo Messiam. — Ne forte ipse esset Christus,  i. e. Messias.

V. 16. 17. Vide commentar. in evang. Matth.  3, 11.

V. 18. Evangelizabat  h. 1. sensu latiori ut

Act. 14, 14.), i. e. praedicabat, annunciabat.

V. 19. 20. Vide commentar. in evang. Matth.  14, 3. seqq.
et Mar c. 6, 17.

2. Christus a Joanne baptizatus (21. 22.).

V. 21. 22. Vide commentar. in evang. Matth.  3, 13 — 17.

3. Genealogia Christi (23—38.).

(Matth. 1, 1—17.).

V. 23. Et ipse Jesus erat incipiens quasi annorum triginta
(•mi  auxb? rp  6 dpy_op.sv oq  (besi stwv Tpiav.ovra). Locum hunc

interpretes diversimode verlunt atque explicant. Nonnulli parti-
cipium ap-/6;j.£vo' conjungunt cum sequenti participio fi>v, hoc
modo: Jesus erat incipiens,  i. e. incipiebat, quum esset
circiter 30 annorum. Sed dura  est haec participii unius cum
participio altero conjunctio. — Alii iterum participium dp/ip-svo?
referunt ad rp,  ita ut rp  ap /6g..  idem sit ac: vipysvo seu t)p^«xo,
incipiebat esse  fere 30 annorum, seu incipiebat annum
fere trigesimum. Sed tum deberet esse: r^mo  etvai wje i  žvfiv vpi¬
sa ovxa, aut rp  ibcst Itou? vpiaKoavou dpyojj,£vo?. — Quare unice te-
nenda est haec explicatio : Et ipse, Jesus, erat, cum inciperet

l ) Cf. Wilke- Loch Iex.

Cap. III. v. 36—38. Cap. IV. v. 6.

143

fere annorum triginta natus. ita ut sensus sit: Et ipse (cui istud
signum v. 22. obvenerat), nimirum Jesus, erat fere 30 annos natus,
quum inciperet fungi munere suo Messiano, cui in baptismo
solemniter fuerat inauguratus. —Particip. dp-/6jx. respicit ad v. 22.,
nimirum ad munus publicum, Messianum Christi, cui in baptismo
initiatus erat (a Lap.). Conf. Joan.  15, 27., ubi vox ad-

hibetur de initio muneris Christi.  — Ex hoc loco, quum
s. Lucas scribit, Jesum, cum inciperet fungi munere suo publico,
fuisse fere 30 annos natum, recte colligitur, eum initio muneris
sui publici explevisse annum trigesimum inchoasseque trigesimum
primum. 1 ! — Ut putabatur filius Joseph , qui fuit Heli  (graece
legendum: wv . . . ulb; 'Tcocljcf tou eratque, ut putabatur, filius
Josephi, qui fuit Heli. Vide commentar. in evang. Matth.  1, 16.
p. 29., ubi difficultates inter Matthaei et Lucae genealogiam ex-
pediuntur.

V. 36. Nomen Ca i na n in textu hebraeo (Gen. 10, 24;
11, 12.) non legitur, et Arphaxad  genuisse dicitur Salam.
S. Lucas sequitur hic, uti alias in afferendis locis V. T., versionem
Septuaginta, quae fors ex traditione  id habuit, C ai na n um
fuisse Salami  patrem et Arphaxad  filium (a Lap.).

V. 38. Qui fuit Dei,  scil. filius, non sensu proprio, quasi
a Deo generatus, sed quia a Deo conditus, creatus est, sine se-
mine et matre terrena, quemadmodum Christus, novus Adam,
sine semine et terreno patre natus fuerat (Janš.).

- #-

C a p u t IV.

1. Christi tentatio (v. 1 —13.).

(Matih. 4, 1-11, Marc. 1, 12. 13.)

V. 6. Tihi dabo potestatem hanc universam.  Vox s^ouct« (po-
testas) h. 1. met.onymice denotat. id, quod potestati subest., d i t. i -
onem, regnum,  et est simul c o 11 e c ti ve adhibitum (= r egn a),

*) Conf. Friedliel), Leben Jesu, Bisp.

144

Gap. IV. v. 7-16.

hinc sensus est: tibi dabo omnem potestatem super omnia regna
munai, ita ut tolus mundus tuo dominio subjectus sit. — Gloriam
illorum , i. e. regnorum.

V. 7. j Erunt tua omnia  (xdv-;a); sed praeferenda est lectio
Trasa, scil. enourna,  tua erit omnis potestas. Reliqua vide in com¬
mentar. in evang. M a 11 h. 4, 1 — 11.

V. 13. Becessit ab eo usque ad tempus,  scil. opportunum,
exspectans occasionem commodam, quo ei nocere posset. Vero-
similiter habet hic ob oculos tempus p a s s i o n i s Christi, et
speciatim ejus a g o n i a m in horto Gethsemani  (coli.
Malth. 26, 39.) et in cruce  (coli. Matth. 27, 46.).

- ^ 4 *^ ——

Pars II.

Descriptio publicae lesu activitatis in
Galilaea (4,14—0, 50.).

1. Jesus in Galilaea docens, praeprimis Nazarethae

( 14 - 30 .).

V. 14. Et regresstis est Jesus , scil. e Judaea. Vide commentar.
in Matth.  4, 12. — In virtute Spiritus,  agente eum eodem
Špiritu sancto, quo plenus antea ductus est in desertum. — Et
farna exiit per universam regionem de illo.  Jam enim ob mira-
culum O a n a e patratum (Joan. 2, 1. seqq.) magna florebat aucto-
ritat.e, nune vero, quum post longiorem absentiam illuc rediisset,
farna de eo per totam illam regionem divulgata est.

V. 15. 16. Docebat in sgnagogis eormn,  scil. Galilaeorum
(cf. Matth. 4, 23.). — Magnificabatur,  celebrabatur. — Ab omnibus ,
qui nimirum eum docentem audiverant.. — Et venit Nasareth.
Rem hic narratam n o n esse e a n d e m eum ea, quae apud
Matth.  (13, 54. seqq.) et apud M a r c u m (6, 1.) legitur, osten-
dimus in commentar. in Matth.  13, 54. — Secundum con-
suetudinem suam;  moriš enim erat diebus sabbati in synagogis
aliquid de lege, de Pentateucho et de prophetis legere. Vide

Cap. IV. v. 17—18.

145

dieta in commentar. in Rlatt  h. 4, 23. — Die sabbati;  graece
in p I u r a 1 i : t<5v aafifionm.  Vide dieta in commentar. in Matih. 12,
1. et 28, 1. — Et surrexit,  honoris et venerationis causa. Con-
sueludo enim erat, ut praelectio s. seripturae fieret stantibus
leetore et populo. — Legere,  i. e. lecturus, nimirum partem ali-
cjttam seripturae. J e s u s eo ipso, quod s u r r e x i t, significabat,
se velle partem aliquam seripturae legere atque explicare, utpote
sciens, šibi, quum farna ejus omnem finitimam regionem jam
pervasisset, facultatem legendi et docendi a synagogae praefecto
non denegatum iri.

V. 17. 18. Et traditus est , datus est a ministro synagogae,
jubente synagogae praefecto. — Liber,  volumen oraculorum Je-
saiae propbetae. — Invcnit locum , non času  incidit in locum,
sed, uti antiqui (Orig., Theophyl., Euthym., Mald. aliique) docent,
D e i consilio et directione incidit in hunc Jesaiae locum, ut,
ostenderet, se esse Messiam  a Jesaia depictum. — Locus
qui v. 18. et seqq. legi tur, desumplus est ex Jesaia  (61, 1. 2.),
estque juxta versionem Septuaginta liberius a .s. evangelista alla-
tus. Locus bic est d i r e c t e Messianus ') — M e s s i a s, qui
h. 1. (uti 49, 1; 50, 14.) apud prophetam loquens inducitur,
declarat., cui afferat salu  tem  et in  quo  illa consistat. —
Spiritus Domini,  i. e. plenitudo Spiritus divini. — Super me ,
scil. est, continuo in me manens — Propter quod ; oO etvex.ev,
in poesi: o'6vsy.ev denotat: eo quod, quia,  sen: propterea
q u o d. — Unxit me,  i. e. consecravit, vocavit. me. Graecum
verbum /ptetv notat ungere;  quia vero unctione Judaeorum
propbetis  (1 Reg. 19, 16.), sacerdotibus  (Exod. 28, 41.
Num. 35, 25.) et regibus  (1 Reg. 9, 16.) dignitas prophetica,
sacerdolalis et regia conferebatur. faetum est. ut vox illa eliam
significet: eligere, vocare, consecrare,  uti h. 1., ubi
est sermo de M e s s i a, qui p r o p h e t a erat. sacerdos
et rex,  a Deo electus ac vocalus (Hebr. 5, 5. 6.), ad quod
munus triplex unctus seu consecratus erat a Špiritu s. in in¬
ča r n a t i on e. — Pauperibus.  Pauperes  sunt miseri, onere
peccatorum et tenebris spiritualibus afllicti, humiliati (conf.
Matth. 11. 5.) — Sanare contntos corde,  ut. eos, qui ob multi-

*) Conf. Knabenbaner, Commentar. in Isaiam p. 431 — 436.

10

146

Cap. IV. v. 19.

tudinem peccatorum dolore animi contriti sunt, sanem, scil. dando
eis remissionem peccatorum ac veram, rerum divinarum cogni-
tionem. Infinitivus: sanare,  uti sequentes pendent a verbo:
m i s i t. Ceterum haec verba : sanare contritos corde,
in permultis codicibus (Aleph, B. D.) et versionibus desunt;
verosimiliter aliquis librarius ea e textu versionis Septuaginla
addidit.

V. 19. Praedicare,  ut annunciem, nimirum auctoritate di¬
vina. — Captivis remissionem , ut iis, qui peccatis capti obstri-
ctique tenebantur, annunciem liberationem e captivitate peccati.
— M caecis visum,  et in ignorantia rerum divinarum ac miseria
spirituali versantibus meliorem et perfectiorem rerum divinarum
notitiam afferam. Vox enim: caecis h. 1. tr opice  sumenda
(uti Matth. 15, 14. Joan. 9, 41.). Textus hebraicus  habet:
et vi netiš apertionem,  scil. car cer is, dum versio
70 et s. Lucas,  illos secutus, hic vertunt: et caecis vi¬
sum.  Hebraei enim eos, qui in tenebroso et obscuro carcere
vincti luce carebant, adeoque caecis  similes sunt, caecos
vocant, et consequenter apertionem carceris  vocant i Hu¬
mi n ati o nem,  qua in tenebroso carcere constitutis et luce ca-
rentibus quasi restituitur visus, quo lucern videre possent
(cf. Mald.). —- Dimittere confrados in remissionem , ut eos, qui
ob peccata et ignorantiam rerum divinarum dolore animi contriti
sunt, dando eis veritatis cognitionem et sanctitaten, collocem in
libertatem spiritualem. — Con frač  ti  sunt iidem ac antea:
contriti corde. — In remissionem  (iv a<pša-et = e?<; oicpscrtv).
■ — Verba: d i mi ttere confractos  in  r e m i s s i o n e m,  nec in
texlu liebraico, nec in versione  70 loco Jesaiae citato re-
periuntur. Verosimilior videtur sententia eorum, qui putant, ea
verba a s. Luca ex Jesaiae  loco (58, 6.) desumpta atque nostro
loco addita fuisse, ut essent. proximorum verborum antecedentium,
quia obscura erant, explicatio  (Mald.). — Praedicare annum
Domini acceptum , i. e. tempus divini beneplaciti, divinae gratiae,
seu tempus, quo Deus summa benignitate suae benevolentiae
bona spiritualia largiri constiluit. Alludit his verbis propheta ad
annum jubilaei,  quo buccinarum concentu per tolam terram
libertas servorum, remissio debitorum, restitutio possessionum
proclamabatur (Lev. 25, 8 j. Per annum Domini  h. 1. designatur

Cap. IV. v. 20—22.

147

tempus Messianum. tempus  g r a t i a e, misericordiae,
paois, remissionis, liber tatis, salu tis, quo post lon-
gam Dei in nos iram restiluimur in ejus gratiam, acceplationem,
benevolentiam, baereditatem, gloriam omniaque bona pristina,
quae habuimus in paradiso in statu innocentiae (a Lap.). Cf. 2
Cor. 6, 2. — Quia tempus Messiannum etiam est tempus
judicii  (Jes. 49, 26; 50, 11; 51, 23.), ideo etiam annunciat
diem ultionis:  diem retributionis , tempus ultionis de inere-
dulis, de inimicis Dei (cf. 2, 34.). Verba: et diem retribu¬
tionis  in textu g r a e c o non leguntur; occurrunt autem apud
•J e s a i a m et leguntur in lati  nis  manuscriptis etapudPalres
1 a t i n o s.

V. 20. Et cum plicuisset , convolvisset (in cjdindrum). —■
Dedit ministro,  scil. synagogae. — Sedit,  consedit more docto-
rum. Doctores  enim in synagoga, dum docerent, sede-
b a n t, alii vero stabant. — Et omniurn octdi . . . erant inten-
dentes in eum,  i. e omnes fixis oculis eum inluebantur, lum
propler celebrem famam de sapientia et potentia ejus, tum avi-
ditatem illum audiendi, qui sic repente doctor prodire viderefur,
cum literas nunquam didicisset (Joan. 7, 15). Verbum žtevt?« (ab
ocKrfc  ex a priv. et tsčv«  intentus sum) est: fixis oculis aliquem
intueor, oculos defigo in aliquem.

V. 21. Coopit autem dicere,  i. e. clara et alta voce dixit. —
Quia  h. 1. redu n dat,  ut saepe in s. scriptura. — Hodic im-
pleta est haec scriptura in auribus vestris , i. e. hodie hio scri-
pturae locus, qui a me, vobis audientibus, lectus est, implelus est.
V erba sv toi? ojciv  est h e b r a i s m u s ; et: in auribus ve¬
stris impleri,  est idem ac: quae audivistis, impleta sunt.
Hisce verbis Chrislus tacite significat, se esse illum, de quo pro-
phela Jesaias locutus fuerat, i. e. M e s s i a m. S. Lucas tanturn
s u m m a t i m indicat argumentum sermonis Jesu.

V. 22. Tcstimonium dabant.  i. e. laudabant eum. — p.aptu-
psw testari; cum dativo:  testari in bonu  m,  in honorem
alicujus ; ergo a p p r o b a r e, 1 a u d a r e , ut h. 1. — Et mira-
bantur in verbis gratiae,  mirabantur propter sermones ejus suaves
et jucundos. Genitivus /api-co; est genitivus q u a 1 i t a t i s. —
— • Nazarethani, quamvis suavitalem loquentis mirarentur, recor-
dati externae humilis originis ejus et conferentes cum illis, quae

10 *

148

Čap. IV. v. 23—27.

sublimia de se dixit, juxla morem hominum e x t e r n a solum-
modo judicantium, instiganle eos in vidi a, eum conte-
m n ere  coeperunt, et dicebant: Nonne est hic filius Joseph,  ple-
beji scil. fabri? Vide commentar. in Matth.  13, 55.

V. 23. Similitudinem  (xapa(5oXi]v), i. e. proverbium. Vide com¬
mentar. in Matth. 13, 3. — Medice , cura te ipsum , praesta domi
et in patria, tuis concivibus, popularibus, quod exteris, alienis
praestitisse perhibes (Mald.). Quam explicationem s e q u e n t i a
duo exempla postulant; quapropter ta ls a est interpretatio: tibi
t.uisque splendidam sortem compara, quia ei sequentia obstani.
— Quanta audivimus facta in Capharnaum, fac et hic in patria,
nimirum similia patrando miracula, qualia te incolis Capharnaumi
fecisse audivimus. Lectio st? Ka®., ubi et? indicat directionem
(motum), Kas. vero ut persona  consideratur ( = incolis Ca-
pharn.) ob testes praeferenda est lectioni: iv Ka®., qua 1 o c u s
significatur.

V. 24. Quia nemo propheta acceptus est in patria sua.
Reddit hisce verbis causam,  cur in patria sua noluit facere
miracula, qualia Capharnaumi patraverat, quia concives ejus in-
c r e d u 1 i erant (cf. Matth. 13, 58.), et quia p 1 e r u m q u e fit,
ut propheta in patria  sua non sit acceptus et honoralus. Vide
commentar in evang. Joan. 4, 44.

V. 25—27. Nune ostendit. duobus exemplis,e  s. lite-
ris depromptis, saepe denegari domesticis,  quae alienis
(exteris) conceduntur. — In veritate {in'  aA^-tkia? idem quod
= ap/^v) vere.  — Multae viduae,  scil. egenae. — Quando
clausum est eoelum,  quando non pluebat. 0 o e 1 u m enim c 1 a u-
s u m dicitur, quum pluere desinit; apertum, sipluit
(cf. Gen. 7, 11. Deut. 11, 17.). — Annis tribus et mensibus sex.
Idem  tempus habet s. Jacobus  (5, 17.); ast libri Regum
famis diuturnitatem non tradunt (3 Reg. 17, 1; 18, 1.), illud
solummodo ferunt, anno t e r t i o famis, vel potius t e r t i o ,
postquam Elias apud viduam Sareptanam  secesserat, anno,
jussum esse Eliam nunciare A c h a b o , Deum aliquando tandem
demissurum esse imbres  in terram. Antequam vero ad viduam
Sareptanam diverteret, aliquamdiu moratus fuerat ad torrentem
C a r i t h trans Jordanem (3 Reg. 17, 3.). Si igitur ponas, Eliam
ad torrentem s e x mensibus  fuisse, annos tres ac dimidium

Cap. IV. v. 28-35.

149

invenies, quod habent. Lucas et Jacobus (Calm.). — In omni
term,  in omni Palaestina eique vicina regione, Phoenicia, in qua
erant Sarepta et Sidon. — Missus est,  nimirum a Deo, ut ei
opem ferret. — Nisi  (ei (j,vj)  h. 1. idem ac: sed (a/./,a), quia non
erat vidua Israelitis,  respectu cujus exceptio facta fuisset
(Janš.). — In Sarepta Sidoniae.  Sarepta,  urbs Phoeni¬
cia  e,  inter T y r u m et S i d o n e m sita, pertinens ad ditionem
S i d o n i s (nune Surafend). — Ad mulierem viduam.  Vox:
m u 1 i e r (fuvr,) h. 1. redundat. — Sub Elisaeo , i. e. aetate Eli-
saei, seu tempore, quo Elisaeus prophetae munere functus est.
Respicit h. 1. Jesus ad narrationem 2 Reg.  5, 14.

V. 28—30. Et repleti sunt in synagoga ira,  quia nimirum
intelligebant, se hisce duobus veteris historiae exemplis p o s t p o n i
gentilibus atque indireete ut vidu  as  i. e. a Jehova, marito
populi Israel, dereliclos alque spiritualiter leprosos declarari. —

— Et duxerunt,  vi prot.rahendo (cf. commentar. in Matth. 4, 5.).

— Usque in supercilium montis,  ad clivum (collem) prominentem.
Metaphora a superciliis o c u 1 o r u m desumpta, quae in fronte
quidem eminent, ipso tarnen v e r t i c e inferiora sunt. — Super
quem civitas illorum erat aedificata,  i. e. versus quem, seu ad
quem civitas Naz. in valle (in planitie) erat aedificata. — Tran-
siens , scil. illaesus, verosimiliter se i n v i s i b i 1 e m reddendo
(Mald.). Conf. J o a n. 8, 59. N o 1 u i t vero Christus a Naza-
rethanis ten eri,  qua nondum venerat ho ra ejus.

2. Jesus Capharnaumi, sanatio daemoniaci (31—37.).

(Mare. 1, 21—28.).

V. 31. 32. Et descendit , scil. Nazaretha altius sita. 11 e r
hoc, uti ex v. 23. elucet, non est i d e m, de quo s. Matthaeus
(4, 13.) loquitur, sed s e r i u s institutum. — Docebat illos,  ni¬
mirum incolas Capharnaumi. — De urhe Capharnaum  vide
commentar. in evang. Joan. 2, 12. — Quia in potestate erat
sermo ejus,  quia sublimiori auetoritate praedita erat doetrina ejus.

V. 33 — 35. Erat homo habens daemonium immundum ;
graece: avffpMTCc« šy a>v itveup,a Satp.ovtou dv.ad-apvou, genitivus

appositionis:  spiritum, qui ex immundo daemone constabat.
Vulgata ergo vocem ■rcveup.a non legebat. Quum vox Saipivtov juxta

Cap. IV. v. 38-43. Cap. V. v. 1.

1 50

usum locjuendi gr a e cum denotat tum bo n um, tum m a-
1 u m spiritum (genium), ideo s. Lucas, quum vox illa h. 1. prima
vice occurrit, clarius  eam designat per vocabulum dtti&apTov
(immundum). De daemoniacis  vide commentar. in evang.
Matth.  12, 26. — Sine;  graece: Soc,  quae vox est particula
exclamationis,  et quidem vel admirantis vel do-
len tis:  v a h,  h e u . ah.  Vulgatus particulam a Marco adhi-
bitam (1, 24.) non expressit; h. 1. a Luca exhibit.am sumsit pro
imperativo  verbi sdw: sine.  — Et cum projecisset illurn
dacmonium in medium.  scil. svnagogae. Vide commentar. in
Marc.  1, 21—27.

3. Sanat socrum Petri aliosque (38 — 41.).

(Matih. 8, 14—17. Mare. 1, 2»—39.).

V. 38. Surgens autem Jesus de sgnagoga introivit in domum
Simonis.  Constructio: maa-m ; a%b  (aut er,) est praegnans  pro:
ava<r:o:<; d-ojA-hev a7ro vfc  cruva-p, y.al si^aO-ev,  surrexit et abiit. e synag.
et introivit in domum.

V. 39. 40. Et stans super illam,  et se ad illam inclinans.
Vide commentar. in Matth. 1. c.

V. 41—44. Vide commentar. in Marc.  1, 34—39.

V. 42. Egressus,  ex urbe Capharnaum.

V. 43. Regnum Dei , apud Matth. regnum coelorum,
i. e regnum M e s s i a n u m.

—--

C a p u t V.

1. Prodigiosus piscatus et vocatio discipulorum
(v. 1-11.).

(Matth. 4, 18—22. Marc. 1, 16—20.)

V. 1. Cum tiirbae irruerent in eum , i. e. cjuum nimio po¬
puli concursu urgeretur. — ■ Et ipse stabat  ('/.ai h. 1. ut 2, 15. non
denotat e ti a m, sed tantum inducit orationis apodosin; hinc:

Cap. V. v. 2-8.

151

e I. omiltendum). — Secus stagnum Gennemreth.  ad lacum Genn.
Vid. commentar. in evang. s. J o a n. 6, 1. — Ceterum: r)v ectu?
est periphrasis verbi finiti. 1 )

V. 2 —7. Et vidit duas naves stantes secus stagnum , i. e. ad
lilus appulsas. — Piscatores , scil. Petrus, Andreas, Ja¬
ti o b u s et Joannes.  — Et ascendens in navim , ut nimirum
quietius et minus a turba pressus doceret. — Qiiae erat Simonis,
i. e. Petri  (cf. Matth. 4, 18.)'— A terra reducere , i. e. in altum
provehi (eicavafo> reduco, subintell. vauv, navem, proveho in altum,
si? to (Scžttoc;, ut h. 1. et v. 4. — Ut cessavit , quum cessasset. —
Logui,  scil. ad turbas. — Praeceptor  (eTcttrMtva). Vox
occurrit tantum apud Lučam  eaque utitur pro hebraico pcc^i,
quapropter valet idem ac magister, praceptor.  — Per
totam noctem taborantes nihil cepimus.  Solet, per noctem major
quam per diem piscium captura fieri, quia propter noctis lenebras
pisces minus vident. ac turbantur et aufugiunt (cf. Joan. 21, 3.) —
In verbo tuo , tuo jussu seu te jubente. — Goncluserunt , cepe-
runt. — Pumpcbatur autem rete eorum , i. e. parum aberat, quin
rumperetur rete. Si enim ruptum fuisset, vel nihil, vel parum
piscium cepissent. — Annuerunt sociis  (verosimiliter J a c o b o
et Joanni  (coli. v. 10.), i. e. signis advocaverunt eos ad juvan-
dum, (nimirum Petrus, Andreas  aliique qui in navi erant).
Id vero factum est, non quia ex stupore et timore tantae capturae
loqui  non  poterant (Theophyl., Euthym. Zig.), sed ideo, quia
navicula sociorum lam Ion go intervallo  distabat, ut vox ab
aliis exaudiri non posset (Mald.). — Ut paene mergerentur , ut
mergi inciperent. Est dictio popularis hyperbolica.

V. 8. Procidit ad genua Jesu , nimirum adorabundus et preca-
bundus. Gestus fidelis et grati animi et Christi divinitatem sen-
tientis. — Exi a me,  discede a me. — Quia liomo peccator sum ,
quia peccator sum ideoque consortio tuo, qui es sanctissimus,
indignus. Haec agendi ratio Petri  aptissime explicalur ex ejus
charactere  atque animi ejus vivacitate  (naturah ejus
animi indole), qui vividiori animi temperamento praeditus, viso
miraculo vehementer excitabatur, et divinam virtutem praesen-
tem sentiens, horrore reverentiae  (coli. v. 9.) et timore

‘) Conf. Beelen gram. p. 380.

J 52

Cap. V. v. 9—11

correplus, ex h a m i 1 i t a t e indignum se reputabat consort.io
Christi, utpote sanctissimi.

V. 9. 10. Stupor  (Hap.pot;) i. e. horror reverenliae. — Gircum _
dederat e um , eum corripuit, invaserat. — Et omnes, qui cum Mo
er ant , i. e. el socios ejus, qui cum eo in eadem navi erant. (distincti
aJacobo  et J o a n n e. — Similiter,  horror scil. corripuit —
Jacobum et Joannem , qui erant sodi , scil. Petri in piscium ca-
ptura. —• Noli timere,  bono sis animo. — Ex hoc  feb tou vuv, a
nune) i. e. ab hoc tempore. — Honiincs eris capicns.  Vid. com-
mentar. in evang. s. M a 11 h. 4, 19.

Ss. Patres  (Ambros., Aug., Gregor.) piscationem hanc
allegorice  explicarunt. N a vi s Petri est iis ecclesia;
p o p u 1 u s ad lacum stans significat, eis ineredulum po¬
pu 1 u m Judaicum;  d i s c i p u 1 i,  qui cum Jesu in navi
erant, repraesentant eis Israel fidelem  (credentem); Petrus
est princeps, gubernator  ecclesiae. L a c u s est ipsis m u n-
dus gentilium, rete doctrina  Jesu, m u 11 i t u d o
p i s c i u m est illis magna multitudo gentilium  ad Christum
conversorum; r u p t u r a retis sunt eis haereses et s c h i s -
mata  in doctrina. Dem er si o navi imminens significat eis
p eri cula,  inter quae saepe ecclesia constiluta erat. Tandem
inde, quod discipuli per noetem et sine  Christo nil ceperint.,
per d i e m vero et c u m Christo tam largam piscium capturam
fecerint, discant discipuli eorumque per omnia tempora sue-
cessores, se tum solurn cum f r u c t u laboraturos esse, si la-
boraverint. in lumine f i d e i v i v a e ac in u n i o n e cum
Christo.

Cet.erum p i s c i s est symbolum h o m i n i s (Christiani), qui
reti doctrinae apostolicae captus in s. baptismo fit pisciculus
secundum ty v -fl6v nostrum Jesum Christum  (Tertull. de
bapt. 1.). Imago nimirum pisci  s erat etiam imago C h ris ti,
quo faetum est, ut singulae literae vocis graecae r/lluc inde a
saec. 4. sumerentur ut literae initiales quinque horum vo-
cabulorum : Tijocui;  Xpio-TO<; tteou uto? Gon-ijp  (Jesus Christus Filius
Dei Salvator).

V. 11 Et subductis ad terram navibus , relidis omnibus se-
cuti sunt eum.  Vid. commentar. in Matih.  4, 20 — 22.  Nonnulli

Cap. V. v. 11.

153

anliquorum ] ) et recentiorum 2 ) pufant, vocationem  d i s či¬
pu  1 o r u m hic (a v. 1—11.) a s. Luca narratam esse ean-
dem,  quae apud Matthaeum  (4, 18—22.) et apud Mar¬
cu  m (1, 16 — 20.) legitur, ita tamen ut hi omittant.  mira-
culosam illam pisci  um  ca  p tur  a m,  quae hic narratur,
dicentes, Matthaeum et Marcum succincte  (breviter) vo-
calionis substantiam  narrare, Lučam vero ejusdem seriem
et historiam p a r t i c u 1 a t i m et p r o 1 i x e referre, simulque
staluunt, narrationem hujus vocationis apud Lučam ponendam
esse a n t e sanationem daemoniaci in synagoga Capharnaumitica
(i. e. ante 4, 32.). — Alii 3 ) vero, quia tam multae adsint d i f-
ferentiae  inter Matthaei (et Marci) at.que inter Lucae nar¬
rationem, affirmant, narrationem apud Matthaeum et Marcum
diversam  esse ab illa apud Lučam, et narrationem Lucae
ponunt post  sanalionem socrus Petri. Nam juxt.a Matih, et
Marcum Jesus ambulabat  juxta mare, juxta Lučam sta-
bat;  — apud Matih, et Marc. nulla fit rnentio turbae,  dum
juxta Lučam Jesus mag n a populi turba  circumdatus erat;
— juxta Matth. et Marc. Petrus et Andreas rete miserunt
in mare, Jacobus et Joannes relia reficiebant;  juxta Lučam
illa lavabant;  — juxta Matth. et Marc. Jesus ad discipulos
dixerat in ripa,  juxta Lučam vero in na vi, eos scil. capturos
esse homines. Sententiae huic minime obstat,  si Matthaeus et
Marcus 1. c. scribunt, quatuor discipulos relictis omnibus,
secutos esse Christum. Ipse s. Augustinus  observat: *quod
non ita dictum est (scil. Petro  coli. Luc. 5, 10.), quasi jam
pisces n u n q u a m esset capturus ; nam et post  r e s u r -
r e c t i o n e m Domini legimus, eos (scil. apostolos) esse piscatos«.

2. Sanatio viri leprosi (12—16.).

(Matth. 8, 1—4. Mare. 1, 40—45.).

Vide dieta in commentar. in M a 11 h. 8, 1 — 4. — Ceterum
narratio haec jungenda est dictis 4, 44.

*) Luc. Brug., a Lap., Calrn., Janš.

a ) Wieseler, Chroriolog. Synopse, Tischendorf, synopsis evang., Schegg.
Bisp., Reischl, Friedhoff, Friedlieb, Polzi.

8 ) Aug., Beda, Mald., Kisternacker, Patrit., Grimm, Schanz.

154

Cap. V. v. 17—30.

3. Sanat paraly ticum (17 26.).

(Matth. 9, 1—8. Marc. 2, 1—12.).

V.  17.  Et factum est in una dur um.  S.  Lucas  indicat
tempus generatim, locum  ipsum prorsus non nominat; juxt.a
Matthaeum (9, I.) et. Marcum  (2, 1.) id factum est C a-
pharnaumi.  — Et ipse sedebat dočens,  i. e. docebat,. — Et
erant sedente s, sedebant. — Pharisaei.  De Pharisaeis vide dieta
in commentar. in evang. Joan.  1, 24. — Et legis doetores de
his vid. dieta in commentar. in M a 11 h. 2, 4. — Et virtus
Domini er at ad sanandum eos,  i. e. vi s, quae in Christo erat, se
exserebat in sanandis aegrotis (cf. 6, 19; 8, 46.). Pronomen eos
(au-iou?) refertur ad aegrotos  (coli. v. 15.), non vero ad p h a-
risaeos et legis doetores,  quos sanatos non legimus. Si
loco auioO? legitur etikov, y.6pio? explicari debet de Deo Patre:
virtus Patris, i. e. virtus divina, autov autem referendum est ad
Christum,  hoc sensu: virtus divina ei (Christo) praesto erat.
ad sanandum.

V. 19. Qua parte;  graece: tom?,  scil. oBou, qua via.

V. 26. Et stupor apprehendit eos; b.a-zamc,  lab eHovrip.i, sijem) v)
proprie dimotio  rei  e statu vel loco, in quo erat; dein
mentis  ali  ena  ti  o,  stupor, i. e. status ejus, qui vel magni-
tudine vel novitate rei alicujus pariter perterritus atque in ad-
mirationem conjeclus est (Grimmi. — Quia vidimus mirabilia ;
TOtpaSoi;a (ex rozpa et oo;a); 'nrapaBo^o; inopinatus, insolitus, mirabilis;
h. 1. positum est s u b s t a n t i v e. Reliqua vide in commentar.
in Matth.  9, 1 — 8. et Marc. 2, 2.

4.  Vocatio Levi (27-32.).

(Mattli. 9, 9-13. Marc. 2, 13-17,).

V. 27. Quod Levi  sit persona e a d e m cum M a t l h a e o,
vide prolegomena  in commentar. in evang. Matth.

V. 30. Et murmurabant pharisaei et seribae eorum.  Si pro¬
nomen e o r u m (airaov) legitur, referendum est ad incolas Ca-
pharnaumitas, hoc modo: pharisaei et legisperiti loči illius. Re-
liqua vide in commentar. in M a 11 h. 9, 9 — 13.

Cap. V. v. 36 Cap. VI. v. 1.

155

5. De jejuniis privatis (33 — 39.).

(Matih. 9, 14—17. Marc. 2, 18—22.).

V. 36. Similitudinem ; h. 1. vox ^apajlo/vr) sensu latiori su-
menda est, ita ut. notet similitudinem.  — Alioquin ; graece:
si 5s [r/pfs, si vero non, i. e. si secus fieret. -- Et novum mmpit ;
sed h. 1., et in sequenti verbo: con v en it, lectio fut, uri,
CT/ v fc7S( (rumpet) et aup-cpcovijast (conveniet) praeferenda est lectioni
temporis p r a e s e n t i s. — Ad verba: et novum rumpet,
potest ut. subjectum supleri eirf^p.a, assumentum  (supple-
menlum) hoc sensu : si secus fecerit, et novum assumentum rumpet
vestimenlum (pallium) vetus. Vel vero potest ad vocem: novum,
suppleri: Ip.aviov (pallium),  hoc sensu: si secus fecerit, et
novum pallium rumpet (quum nimirum particulam ab eo abscidit).
Prior  explicatio commendalur locis parallelis M a 11 h a e i et
Marci,  allera vero simplicitate  sua. — Et veteri , scil.
pallio. — Non convenit , non conveniet. — Commissura a novo
i. e. particula (assumenlum) e novo pallio discissa. Reliqua vide
in commentar. in M a 1.1 h. 9, 14—17.

Cap ut VI.

1. Discipuli sabbato spicas vellentes, sauatio manus
aridae (v. 1 — 11.).

(Mattli. 12, 1-14. Marc. 2, 23 — 3, 6.)

V. 1. In sabbato secundo-primo  (sv caP(3. Bsu-jspcTrpi&TM juxta
codices A. C. D. E.; dum codices Aleph, B. L. cum quibusdam mi-
nusculis et versionibus vocem SeuTspc^ptb-M omittunt, sed injuste;
nam plerique codices, multae versiones et permulti Patres vocem
islam exhibent, atque omissio ejus facile explicari potest.

Quod jam ipsa verba: sv ca[3[1. SsuTspoitpolT« attinet, in iis expli-
candis permultae dantur sententiae. Uti in commentario in evange-
lium s. M a 11 h a e i annotavimus, maxime communis est sententia
S c a 1 i g e r i et P e t a v i i , qui per sabbalum secundo-
p r i m u m intelligunt p r i m u m sabbalum post secundam

156

Gap. VI. v. 1.

diem paschatis. Ab hac enim die (coli. Lev. 23, 15.), qua
p r i m i l i a e messis ex mandato divino offerebantur, numerari
debebant septem hebdomades  usque ad festum pentecostes,
et consequenter etiam septem sabbata,  hoc ordine et his
nominibus: sabbatum s e c u n d o - p r i m u m (i. e. primum sab-
batum postsecundam diem paschatis), secundo-secundum.
secundo-tertium, . . . secundo-septimum,  ad
eum modum, quo nos computamus D o m i n i c a s post pascha:
primam, secundam etc. Explicationi huic favet etiam ipse c o n-
t e x t u s. Discipuli Christi spicas evulsisse et manducasse
dicuntur; inde sequitur, segetes jam matu  ra  s fuisse. Quum
autem in Palaestina  segetes circa festum paschatis
solitae essent maturescere et quum pharisaei discipulos Domini
reprehenderent, non quia spicas vellicabant  et mandu-
cabanl, sed quia id facerent die s a b b a t i, inde sequitur, velli-
cationem spicarum 1 i c i t a m fuisse ; haec autem ličita erat post
secundam diem paschatis,  quia primitiae Deo offere¬
bantur ex mandato divino (Lev. 23, 10. 11.) nam post hanc
diem licilum eral a novis terrae frugibus comedere; sabbatum
ergo, de quo s. Lucas loquitur, erat sabbatum quoddam post
festum paschatis.  — Sabbatum hoc poterat s. Lucas
dicere secundo-primum;  erat enim secundum  relate
ad secundam  diem paschatis, quae etiam sabbatum dicebatur,
— erat autem simul primum  inter illa septem sabbata,
quae post secundam paschatis diem usque ad festum pentecostes
numerabanlur. •)

Ex hoc loco sive tenetur explicatio Seal ig eri,  sive
illorum, qui verba: sabbatum secundo-primum exponunt de
p r i m o sabbato post  sabbatum hebdomadae paschalis, reefe
colligitur, festum paschatis,  quod illud sabbatum secundo-
primum praecedit,  esse festum paschatis apucl  J o-
a n n e m 5, 1. commemoratum atque secundum  pascha pu-
blicae Jesu activitatis, quia pascha a Joanne 6, 4. commemoratum,
inseparabile esta c i b a t i o n e miraculosa,  quae s e r i u s
locum habuit, quam illud sabbatum secundo-primum, i. e. s eri us,
quam illa ab omnibus synopticis relata spicarum vellicatio.

») Cf. Polzi.

Cap. VI. v. 12-26.

157

-— Alias explicationes affert, B i s p i n g in hunc locum. Reliqua
vide in commentario in Matth.  12, 1 — 14.

2. Electio duodecim apostolorum (12 — 19.).

(Marc. 3, 13 — 19. Mattli. 10, 2 — 4.).

V. 12. et 13. Vide commentar. in Marc.  3, 13. 14.

V. 14—16. Vide commentar. in Matth.  10, 2 — 4.

V. 17. Et stetit in loco campestri,  i. e. in loco piano seu
constit.it in planitie. Vide dieta in commentar. in Matt.b.
initio cap. 5. — Et multitudo . . . ob omni Judaea  etc. . . .
Of. Matth.  4, 25.

V. 19. Vide commentar. in M a 11 h. 9, 22. coli. Luc. 8, 46.

3. Oratio montana (20 —49.).

(Matth. 5,2 — 7, 29.).

V. 20. S. Lucas q u a t u o r tanlum assignat beatitudines ;
et quidem pr im a apud Lučam beatitudo respondet, primae  apud
Matth.; secunda  apud Lučam respondet q u a r t a e apud
Matth.; t e r t i a'apud Lučam t e rt i a e apud Malih., etquarta
apud Lučam o c tava  e apud Matth. — Beati pauperes;  vide
commentar. in Matth.  5, 3.

V. 21. Vid. commentar. in Matth.  5, 6. 5.

V. 22. Gum vos oderint homines,  Chrislo scil. atque operi
ejus inimici. — Et cum separaverint et exprobraverint et ejecerint
nomen vestrum.  Hisce verbis explicat antecedentem vocem: ode¬
rint,  simulquae innuit illa tria e x c o m m u n i c a t i o n i s
genera Judaeorum. Vide commentar. in evang. s. J o a n. 9, 22.

V. 23. Vide commentar. in Matth.  5, 12.

V. 24. Christus nune quatuor beati tudinibus  per
antithesin quatuor generibus hominum v a e intentat. Vide com¬
mentar. in Matth. 5, 3.

V. 25. Vae vobis, qui saturati estis , quia esurietis.  Vide
commentar. in Matth.  5, 6. — Vae vobis, qui ridetis nune, quia
higebitis et flebitis.  V-ide commentar. in M a 11 h. 5, 5.

V. 26. Vide commentar. in Matth.  5, 11. — Hoc po-
slremum vae delerret discipulos a captando hominum p la us u

158

Cap. VI. v. 27-35.

per doctrinam, et opponitur beatitudini, quae v. v. 22. et 23. pro-
mittitur ex hominum maledictione  propter doctrinam et
fidern Christi.

V. 27. 28. Sed vobis dico , qui auditis : diligite .  . ., quasi
dicat: Sed, quamvis vos homines mea causa oderint et perse-
quantur, vos non debetis in eos odium gerere, sed diligere ini-
micos vestros. Vide commentar. in Matth.  5, 44.

V. 29. 30. Vide commentar. in Matth.  5, 39. 40. 42.

V. 31. Sententia haec, quae etiam apud. M a 11 h. (7, 12.)
legitur, h. 1. ali o in nexu occurrit. Apud. Matth.  nimirum
Christus sententia hac generali comprehendit summam omniom
officiorum erga proximum ; h. 1. vero illa sententia utendo p rob at
antecendens praeceptum de diligendis inimicis, ita ut sensus sit:
Sicut nos prudenter optamus, ut illi, qui animum inimicum in
nos gerunt, nos diligant, atque hanc dilectionem opere ostendant,
ita et nos eos diligere debemus.

V. 32. Vide commentar. in Matth.  5, 46. Loco: merces
(p.i.sDo?), uti apud Matth. loco parallelo legitur, habet Lucas g r a t i a;
/dpi?, favor, gratia, dem favor et gratia divina; h. 1. anlecedente po-
sito pro consequente valet idem, quod {aut< 0-6^ merces praemium.

V. 34. A quibus speratis accipere , nempe simile beneficium
vel mutui vel alterius beneficii. -— Nam et peccatores peccato-
ribus foenerantur  i. e. mutuum dant. De voce 8ave£w vid. com¬
mentar. in Matth.  5, 42.

V. 35. Mutuum date , nihil inde sperantcs  Savefi^re (prjSsv
dx£/,7!:!vsv"st;), i. e. mutuum date, nullam exspectant.es ex isto bene-
ficio parem beneficii vicem, seu: mutuum date et tum, ubi nulla
adest spes, vos recepturos esse, quae mutuum datis. Juxt,a hanc
explicationem, cui versus antecedens: si mutuum dederitis his,
a quibus speratis recipere , et verba sequent.ia: quia ipse benignus
est super ing r ato  s, favent, verbum irce/.TnLs.iv, quod alias signifieat:
desperare,  sumitur significatu: s p e r a r e (T*jreXirftovi;e<; — 'iKid-
^ovTeu faz  žutfiv). — Alii vero, originariam verbi hujus significa-
tionem tenentes, reddunt: n i h i 1 d e s p e r a n t e s , i. e. minime
spem abjicientes recuperationis seu recipiendae futurae remune-
rat.ionis pro praestit.o beneficio. Ast tum deberet esse in sequen-
tibus: erit enim  (Srna Y«p), non autem: et erit  (ital lorai).
— Et erit merces vestra multa , i. e. et erit praemium vestrum

Gap. VI. v. 36—39.

159

magnum apud Deum. — Et eritis filii Altissimi.  Vid. commentar.
in M a 11 h. 5, 45.

V. 36. Estote ergo.  Si legitur cum Vulgata part. cuv (erg o),
adesl. hic c o n c 1 u s i o ex praecedenli Patris coelestis exemplo.
— Misericordes ; vid. commentar. in Matih. 5, 7. — Sicut et
Pater vester misericors est.  Vid. commentar. in M a 11 h. 5, 48.

V. 37. Nolite judicare, et non judicabimini.  Vid. commentar.
in Matt.h.  7, 1. — Nolite condcmnare ct non condemnabimini;
est g ra  d a ti  o. — Dimittite et dimittemini; fatokbž.ie v.at  gktoau-O^-
cecrd-e,  absolvite et absolvemini,  i. e. veniam date et
veniam impetrabitis (Calm.).

V. 38. Date et dabitur vobis , nimirum a Deo. — Mensuram
bona7n,  i. e. plenam, cujus integritati nihil deest, — Et con-
fertam\  graece: raraeapivov (a premo, comprimo) pressam
i. e. manibus constipatam. — Et coagitatam,  vase scil. concusso,
quo amplius capiat. — Et super effluentem , i. e. ita implelam, ut
redundet et undicjae diftluat. — Sumpt.a sunt omnia haec epi-
theta (in quibus observanda est g r a d a t i o) ab eorum consue-
tudine, qui res a r i d a s , ut frumentum seu aliquid aliud ejus-
modi, liberaliter absque parsimonia metiri dum volunt, id ipsum
quod admetiuntur, quo sit. confertius, comprimunt  manibus,
deinde vas ipsum medium q u a t i u n t, quo amplius capiat,
denique etiam superaddunt,  quod ultra mensuram redundet
(Luc. Brug.). ■—• Dabunt , scil angeli, utpote exsecutores judicii
divini fcf. Matth. 24, 31.). — In sirnim vestnim , i. e. vobis.
Respicitur ad morem pluribus gentibus antiquis communem,
quod, quum vestes laxiores et sinuosas haberent, has incurvarent
et varia in iis portanda susciperent (Rosenm.). Sensus lotius
versus est: Deus eos, qui liberales et benefici sunt in alios, lar-
gissimis ornabit praetniis. — Eadem guippe mensura , gua mensi
fueritis, remetietur vobis.  Vid. commentar. in Matth.  7, 2.

V. 39. Idem diclum, quod hic legitur, occurrit etiam apud
M a 111 h a e u m (15, 14.) et quidem de pharisaeis,  populi
doctoribus et ducibus, genuinae doclrinae divinae ignaris et
legibus divinis contraria docentibus. Hic loči autem alio in nexu
idem dictum est, directum scil. ad Jesu d i s c i p u 1 o s , quorum
est, ut sint duces aliorum ad lumen et salul.em spiritualem; qua-

160

Gap. VI. v. 40-49. Cap. Vil. v. 1 - 2 .

propter non debent ipsi caeci  (spiritualiter) esse; alias et ipsi
peribunt et aliis salutis jacturam causabunt.

V. 40. Verba haec continent rationem  praecedentis
dieti, et sensus est: Diseipulus non solet esse magistro suo prae-
stantior scientia, quapropler potest magister discipulum illum bene
instructum designare, qui scientiam, qua magister pollet, šibi
acquisivit. — •/.ai^pito-p.evot; a resarcio, reparo, dein per-

fectum reddo; in N. T. compono, instruo, ut h. 1.

V. 41. 42. Diseipulus Christi,  qui est dux aliorum
et magister, debet etiam m orali ter bonus  esse. Vid. com-
mentar. in Matth.  7, 3—5.

V. 43. 44. Vid. commentar. in Matth.  7, 16 — 18.

V. 45. Vid. commentar. in Matth.  12, 35, 34. Ceterum
nexus exempli hujus de bona et mala arbore cum praeceden-
tibus innuitur ultimis verbis v. 45. (ex abundantia enim cordis
os loquitur). Verba haec h. 1. applicata denolant: Omnis severa
judicandi ratio est tantummodo fructus interni germinis mali, atque
clare docet, in corde adhuc habitare malitiam et improbitatem.
Apud Matth. exemplum hoc applicatur doetoribus falsis.

V. 46. Adhorlatur Ohristus, ut opere  perficiant atque im-
pleant., quae antea docuerat. Vid. commentar. in M a 11 h 7, 21.
(Tit. 1, 16.).

V. 47-49. Vid. commentar. in M a 11 h. 7, 24—27.

- # -

Caput VIL

1. Sanat centurionis servum (v. 1 — 10.).

(Matth. 8, 5—13.).

V. 1. Cum autem implesset [h tAifacocev), absolvisset.. — Verba
sua,  dieta sua, quae populo loqui voluil. — In aures populi  (e!c
va? av.ohc,  tou /.asu, quod proprie est: in audilus (sensus audiendi)
populi (cf Marc. 7, 35.) dein in aures populi, i. e. ad populum
audientem.

V. 2. Qui illi erat pretiosus  (žvup.o<;), i. e. carus, seu: quem
magni faciebat. Reliqua vid. in commentar. Matth.  8, 5 — -13.

Cap. VII. v. 11-14.

161

2. Filius viduae Naimi ad vitam revocatus (11 —17.).

V. 11. Et factum est, deinceps ibat.  Lectio hic variat.
Alii legunt: sv trj scil.rjp.4pa, die s e qu e n ti; alii vero:
ev tm k^r t q,  scil. /pov« (sen y.aipo>) poste  a,  d e i n c e p s (Vulg.).
A 11 e r a lectio praelerenda est ob codices praestantissimos
(Aleph, A. B. E. F.) et quia Lucas verba: die s e qu en ti,
semper exprimit per dativum sine: ev (Schegg). —• Quae vocatur
Naim  (Ncdv). Erat N a in oppidum Galilaeae, ad meridiem urbis
Nazareth, non procul a civitate En d or distans. — Et ibant
cum eo discipuli ejus.  Plerique codices graeci adhuc habent:
Iv.avot (satis m ul ti),  quae vox indicat, vocem discipuli
(p.at>Y]ral) non esse de solis  a p o s t o 1 i s, sed etiam de a 1 i i s
sectatoribus Christi inlelligendam.

V. 12. Efferebatur , scil. e civitate. Mos enim Judaeorum (ali-
orumque populorum) erat, ut mortui extra civitatem sepelirentur.
— Filius unicus matris suac  (ulb? p.ovo-fEvvji; ■rij p,rjTp{ scil. &v, est dativus
possidentis),  nimirum tališ filius, qui matris suae esset filius
unigenitus.— Et haec vidua erat (v.m o8m\  /,rjpa, ita est legendam
ob codices praestantissimos, non vero: y.al  auvr, y;/jpa, et i p s a
vidu  a). Addit Lucas hoc utrumque, scil. mortuum fuisse unigenitum
filium matris suae, hancque viduam, ad significandam acerbi-
t a t e m amissionis, utpote quum ei viduae, et ideo mariti solatio
orbalae, unicus filius, in quo lotam vitae spem collocarat, ere-
ptus fuisset.

V. 13. Quam cum vidisset Dominus, misericordia motus super
tam.  Reddil evangelista r a t i o n e m, cum non rogatus Christus
mortuum excitaverit, quia commiseratione nimirum matris com-
molus est. Satis ipsa per se tacita rogabat vidua (Mald.). —
Dixit illi: noli flere.  Sunt verba consolantis,  opem ferre
volentis. quasi diceret: Desiste quasi mortuum flere, quem mox
vivum resurgere videbis (Beda).

V. 14. Et tetigit loculum  (Trjs aopou = vqc,  xX{vrj?), i. e. fere-
trum, in quo corpus defuncti pannis involutum jacebat. Corpora
enim morluorum apud Judaeos linteaminibus involuta sepelie-
bantur. A r c a (lectulus) apud Judaeos erat a p e r t a. Contaclus
arcae signum erat, ut portantes sisteret. — Tibi dico,  i. e. prae-
cipio. — Stirge,  redi in vitam.

11

162

Cap. VIL v. 15-29.

V. 15. Et rescdit,  i. e. erexit se ad sedendum — Et coepit
loqui.  Hisce duobus manifestissimis effeclis et indiciis vere resu-
scitatum esse indicat evangelista.

V. 16. Accepit autern omncs timor  (ooj3o<;), i. e. corripuit
omnes spectantes timor et horror, viso hoc miraculo (cf. 5, 26.).
— Et magnificabant , celebrabant. — Quia propheta magmis stir-
rexit in nobis , — propheta magnus quippe quum solo imperio
vitae mortuum reddidit, exortus est, apparuit in nost.ra gente.
Miraculutn ergo hoc erat populo documenlum propheticae
dignitatis Christi, nec non et i n i t i i salutis Messianae, uti verba
stalim sequentia docent: et quia Deus visitavit- plebem suam
(cf. 1, 68.j.

V. 17. Et exiit hic sermo.  divulgalus est hic serrno, scil.
magnum prophetam surrexisse. —- In universam Judaeam,  in
to ta Palaest.ina (cf. 1, 5.). — Et in omncm circa regioncm,  et
in omnibus Judaeae adjacentibus regionibus (cf. Polzi).

3. Legatio Joannis ad Christum (18 -35.).

(Matth. 11, 2—19.).

V. 18 — 28. Vid. commentar. in Matth. 11, 2—11.

V. 29. Verba versus hujus et sequenlis a pluribus antiquis’)
et recentioribus habentur pro observatione Lucae,  mediam
Christi orationem interrumpentis atque docent is, quenr effectum
habuerit praegressa Christi oratio in turba praesente; quapropler
etiam nonnulli (Lachmann) verba haec parenthesi  includunt.
Provocant hi ad verba v. 31. sure Se 6 zupto? (a i t. a ut e m Do¬
ni i n u s L quibus iterum Christus  loquens inducilur. Sed
a n t i q u i s s i m i interpretes * 2 ) et permulti recentiorum 3 )
hos duos versus sumunt ut verba Christi  narrantis, quis
eventus fuerit praedicationis Joannis B. in deserto. Quae sen-
tentia unice vera est. Nam primum Lucae non est mos, medias
Domini orationes addilis observationibus interrumpendi; dein
verba illa: ait uutem Dominus  (axs 6 -/.opic?), quum in p!erisque
graecis et latinis texlus monumentis desint, nec ab antiquis

') Lyran., Toletus, a Lap.

*) Ambros., Beda, Euthym., Theophyl., Mald,, Calm.

3 ) Bisp., Schegg, Schanz, Polzi.

Cap. VII. v. 30 -37.

163

interpretibus ] ) leguntur, non suni. genuina;  porro particula:
e rg o (ouv) v. 31. non solum indical, sed plane ostendit, v. v. 29.
et 30. continuatam  fuisse orationem Christi; colligit enim
Christus non ex iis, quae evangelista, sed ex iis, quae ipsemet.
dixerat: cui ergo  si  mi  les  d i c a m elc. Non potest autem
coli iger  e, nisi ex iis verbis: Pharisaei autem et
legisperiti spreverunt consilium Dei;  — illa
ergo verba ipse dixerat (cf. Mald.). ■— Audiens , scil. eum. —
Publicani , portitores. — Justificaverunt Dcnm , i. e. Deum justum
confessi sunt, nimirum confitendo peccala sua et suscipiendo
Joannis baptismum, seu testabanlur facto, confitendo peccata et
suscipiendo Joannis baptismum, juslam esse voluntatem Dei, si
poenitentiam postulel. Quod in substantia idem est.

V. 30. Consilium Dei spreverunt , ut nimirum baptismo
poenitenliae ad suscipiendam salutem Messianam praepararentur.
— In semetipsos  (sl? eauTou?, contra  semetipsos); verba haec
sunt referenda ad verbum: spreverunt.  hoc sensu: in suum
malum, in suam perniciem (Beda). — Non baptizati ab eo.  i. e. non
sinentes se baptizari ab eo, et proin etiam resipiscentiam non
admittentes.

V. 31—35. Vid. commentar. in Matth.  11, 16 — 19.

4. Peccatrix apud Simonem Christi pedes ungens

(36 -50.)-

V. 36. Quidam de pharisaeis , nomine Simon  (coli. v. 43.).
Vid. commentar. in J o a n. 12, 2. — Discubuit , mensae ac-
cubuit.

V. 37. j Et ecce mulier , quae erat in civitate peccatricc  (pvr,
rp  sv -rij xoXei ap.apvcoAoc), i. e. quae per civitatem passim habe-
batur fainosa peccatrix. Alii legunt: pvl) ev t. t)-ck;  rjv ap.ap-
■zMAbg,  mulier in civitate, quae erat peccatrix, i. e. impudiciliae
dedita, seu meretrix, uti antiqui 1 2 ) eam dicunt. Q u a e n a m fuerit,
haec mulier,  vid. commentar. in .1 o a n. 12, 3. — Ut cogno-
visset;  quo significatur, occasionem captasse accedendi ad Dominum.

1 ) Ambros., Beda, Euthym., Theophyl.

2 ) Ambros., Ang., Greg., Beda.

11 *

164

Cap. VII. v. 38—43.

— Attulit alabastrum unguenti,  vasculum ex alabastride con-
feclum.

V. 38. j Et stans retro secus pedes ejus , ad pedes ejus. Vid.
commentar. in J o a n. 13, 2. 10. de modo  mensae accum-
bendi, pag. 220. — Lacrgmis coepit pedes ejus rigare.  quo signi-
ficatur, i n g e n t e m fuisse copiam lacrymarum, et consequenter
d o 1 o r e m maximum  de peccatis. — Et capillis capitis sui
tergebat.  Satis erat dicere: capillis,  etiamsi non addidisset:
capitis sui;  sed addidit, ut orationi e m phaš  in  adhiberet
et caput pedi  b us  opponeret (Mald.). —- Et osculabatur pedes
ejus , nimirum lotos tersosque, quo summam demonstravit r e ve¬
re n t i a m. Facile hoc potuit, quum Jesus more Orientalium in
lectulo convivali ita recumberet, ut caput spectaret mensam,
pedes vero in exteriorem partem porrecti essent nudi. Vid. com¬
mentar. in evang. s. J o a n. 13, 2. — Osculabatur-,  in graeco
est: x,OT&p{Xei; xscTa<piMv notat: multum osculari;  ergo:
multum et impense osculabatur. Vid. commentar. in Malth.  26. 49.

— Et unguento ungebat , quo summam animi h u m i 1 i t a t e m et
reverentiam  ostendebat. Vid. commentar. in evang. Jo a n. 12, 3.
Omnia haec, quae mulier fecit, sunt documenta vehemenlis do~
loris et poenitentiae.

V. 39. Pharisaeus ofTendebatur eo, quod mulier faciebat, et quod
Christus id non impediret, Itaque ex permisso contactu colligebat,
Chrisium n esci re, quaenam esset mulier, imo nec esse p rop h e-
tam,  quum se sinat tangi  a tam immunda femina, minime consi-
derans, Jesum ad hoc venisse in mundum, ut peccatores quaereret.
euinque sanctissimum contactu immundorum haud posse conta-
minari.

V. 40. Eespondens,  scil. ad cogitationes, quas in pharisaei
animo prospexerat, qua ex re poterat intelligere phariseus, Ohristum
non tantum prophetam,  sed etiam D e u m D o m i n u m q u e
prophetarum esse (Mald.).

V. 41—43. Incipit. hic ipsa parabola. — Gnidam foeneratori,
i. e. creditori. — Unus debcbat denarios guingentos.  De d en ari is
vid. commentar. in evang. J o a n. 6, 7. — Donavit utrisgue ,
scil debitum. — Quis eum plus diligit ?  Textus graecus habet:
quis igitur eorum plus eum diliget (futurum  a-jmufcet, uti et
nonnulla manuscripta Vulgatae habent), i. e. quis igitur eorum
creditorem magis amabit? Ex graeco igitur textu Christus hominis

Cap. VII. v. 44-47.

165

amorem post  debili veniam significat; ex Vulgata vero indicat
amorem, qui veniae praecedit.  — Aestimo  (uzoXap.|3dvw),
i. e. existimo, arbitror. Uti e sequentibus patet, per debilorem
m a j o r e m significari mulierem,  per m i n o r e m vero S i-
m o n e m, per creditorem .C h r i s t u m.

V. 44—46. Nune usque ad v. 46. c o m p a r a t Jesus muli¬
erem cutn pharisaeo evincitque, majora illam amoris ac obsequii
argumenta šibi exliibuisse, quam Simonem, a quo vocatus fuerat
ad coenam. — Aquam pedibus meis non dedisti.  Solebant hospi-
t.ibus et convivis anle mensam lavari pedes,  quae lotio inter
humanitatis officia numerabatur. Vid. commentar. in evang.
Joan.  13, 10. Ilaec autem lacrymis rigavit pedes meos , non
aqua. — Et capillis suis tersit,  quod majus est communi illo
humanitatis officio. — Osculum mihi non dedisti ; quasi vult
dieere: tu os meum ne semel quidem osculatus es. Solebant
Orienlales hospites et convivas osculo excipere in signum amoris
et benevolentiae. — Haec autem ex quo intravit,  i. e. a quo
temporis momento intravit (e^rjltkv, uti legitur in cod. L., plu-
ribus minusculis et versionibus, etiam V u 1 g a t a). Alii (Lachm.,
Tischend.) autem loco ei?r)Xikv legunt eia^&ov i n t r a v i , i. e. in-
gressus sum ad pharisaeum. Quum mulier momento ingressus
Christi ad pharisaeum non adfuit,, sed (coli. v. 37.) s e r i u s
accessit, prior  lectio ad contextum magis quadrat. Si tamen
altera lectio teneatur, verba illa sumenda essent, ut dictum h y p e r-
b o licu  m:  ex quo momento ad mensam accubui.”

V. 47. Propter quod  (ou -/apiv), quapropter. Vox haec jun-
genda est cum verbo d<pewvvat (perf. pass. doric. pro asstv-at
cf. Matth 9, 5.) r e m i s s a sunt,  et verba: dico  ti  bi  pa-
renthesi includenda, ila ut verba: q u o n i a m d i 1 e x i t m ul tu m,
sint a p p o s i t i o verborum : propter quod.  — Remittuntur;
propter textum graecum: r e m i s s a sunt.  — Ei peccata multa
(autjj at dp,apuat at 7uoXXat) j. e. peccata, quae multa erant. Alii
autem legunt: at dp.apTia: cenrjc,  (ej us), sensu non diverso. —
Quoniam dilexit multuni , quia summe Deum d i 1 e x i t et ex
summa hac Dei dilectione summe de peccatis suis d o 1 u i t atque
ex vi liujus amoris et doloris illa poenitentiae  signa ediclit. Signi¬
ficat ergo hisce verbis Christus, dilectionem  (et dolorem de
peccatis ex summa hac Dei dilectione conceptum) fuisse causam

166

Cap. VII v. 47.

rernissionis peccatorum, remissionem  vero peccal.on.nn se-
cjuelam  isti us dileotiouis, — dum in parabola  prius (v. 41 — 43.)
relata, sistebatur dilectio  tanquam sequela  rernissionis debili,
et r e m i s s i o debili tanuuam c a u s a d ilectionis ; hinc ap p li¬
ca t i o parabolae, quae lioc versu (v. 47.) adest,, non est penilus
accommodata parabolae, sed ordo  in ea i n v e r s u s. — Te-
nenda est illorum inlerpretum senlenlia, qui dicunt., Chrislum
h. 1. per c o n s i 1 i u m (consullo) ordinem i n v e r L i s s e. Simon
nimirum ad quaestionem Ohristi: quis horum debit.ofum duoruin
creditorem sit plus dilecturus, — more li o m i n u m , suum
lucrum respicientium. judicans, dixit, eum, cui plus remissum est
a credilore, plus dilecturum esse; — Olirislus vero, qui mentem
Simonis ad sublimiora  voluit elevare, ob oculos ei ponit
agendi rationem muli  er  is,  quae impulsu gratiae divinae ad
poenitenliam, eatn excitantis, locum in animo suo concedendo,
amoris erga Deum genuini et vehementis per sinceram p o e n i-
t e n t i a m dedit documenta manifestissima, a n t e q u a m debiti
sui (i. e. peccatorum) remissionem esset nacta. Remissionem
autem liane consecuta est p r o p t e r liunc D e i a m o r e m.
Sed haec peccatorum remissio simul erat c a u s a , ut lanto vehe-
mentius et intensius Deum posthac diligeret, quanto plura ei
remissa fuerant. — Ex hoc loco reete theologi colligunt, contri-
tionem perfectam  (i. e. contritionem, quae ex charitate
Dei perfecta proficiscitur) hominem justificare seu Deo
reconcillare, pri usquam  sacramentum poenitentiae aetu
suscipiatur, non tamen, uti docet ConciliumTridentinum
(sess. 14. c. 4.) sine v o t o sacramenti. — Cui autem minus
dimittitur , minus diligit.  Uli ex tota parabola elucet, hic non
esse sermonem de remissione parvae partis  debiti (pecca¬
torum), sed de remissione o m n i s debiti, quod autem p a r v u m
est. In applicatione vero Chrislus hanc pronunciat veritatem,
quod magnitudini debiti  remittendi (peccatorum remitlendorum)
respondere debeat magnitudo a m oris.  Quia remissio  tam
magni, quam parvi debiti sistitur ut sequela amoris;  et
quia Jesus generatim  dicit: cui minus dimittitur,
minus diligit,  inae sequitur, sententiam illam, quod con-
tritio im perfecta  (attritio) conjuncta esse debeat cum chari-
late Dei i niti ali,  fundatam esse in s. seriptura.

Cap. VII. v. 48—50.

167

V. 48. Nune Christus disertis verbis d e c 1 a r a t mulieri,
esse remissa peccata, quae ei jam a n t e per conlritlonem per-
feclam fuerunt remissa, lum (uti ait Euthymius), ut eam lacry-
mantem c o n s o 1 e t u r et de remissione c e r t i o r e m reddat;
lum ut remissionem jam datam coram Simone et pharisaeis
c o n f i r m e t ac tueatur o s t e n d a t q u e , se liabere pote-
stal  e m remittendi peccata ideoque esse M e s s i a m ac 1) e u m
(a Lap.). — Alii vero (Maldonatum secuti) verba: remittuntur
t i b i peccata,  ita explicant.: remissa sunt peccata nune m e
I o q u e n t e simulque r e m i 11 e n t e ; et verba eadem, quae
versu praecedente Christus Simoni dixerat: remissa sunt
e i peccata  m u 11 a , ita exponunt, 'jul. praeteritum positum
esse statuant pro f u t u r o : jamjam remittenda sunt ei peccata,
seu remittentur (prouti alias saepe tempore praeterito  usus
est. Christus pro futuro,  v. c. Joan. 13, 81; 16, 88; 17, 4.);
vel dicunt, Christum verbis v. 47. significare, dilectionem mulieris
esse causam dispositivain remissionis peccatorum, verbo absolu-
tionis accipiendae.

V. 49. Quis est hic?  Sunt verba murmurantium, i m-
probantium  et blasphemiae Christum accusantium. Remissio
enim peccatorum est infidelibus,  quales erant praesentes
pharisaei, res indignationis, offensionis acmur-
murationis  (Schegg).

V. 50. Dixit ad mulicrem , adhuc pedibus inhaerentem. —
Fides tua,  non n u d a, (uti acatholici volunt), qua credidit,
ipsi esse remissa peccata, sed (coli. v. 50. cum v. 47.) f i d e s
charitate formata,  manifestans se in bonis poenitentiae
et charitatis operibus. — Quum Christus antea (v. 47.) dile-
cti  o n i mulieris remissionem attribueret peccatorum, dicens: re¬
missa sunt e i peccata  m u 11 a , q u o n i a m d i 1 e x i t
mul  tu  m,  nune salutem tribuit fidei  mulieris, quia fides
est f u n d a m e n t u m et r a d i x omnis justificationis et quia
ex fide  illa charitatis opera  prodibant, quae (coli. v. 38.)
exercebat. — Te salvam fecit,  nimirumte eripiendo e morte spirituali
et dando f.ibi novam vitain (spiritualem). — Vade in pačeči,  e. vade
animo tranquillo, laeto, utpote dimissis tuis peccatis, Deo plane con-
juncta. Fructus  enim verae contritionis et poenitentiae, remis¬
sionis peccatorum, est pax et serenitas  a n i m i (cf. a Lap).

168

Cap. VIII. v. 1-2.

Quod unctio Christi per peccatrieem facla el. hoc capile
a s. Luca relata, diversa  sit ab illa, quam narrant s. Mat-
t h a e us  (26, 6—13.), Marc  us  (14, 3 — 9.) et s. J o a n n e s (12,
1—11.), vide commentar. in evang. s. Joan.  12, 2.

-#-

Cap ut VIII.

1. Christus regiones in Galilaea peragrans (v. 1 — 3.).

S. Lucas un iver  s e describit activitatem Christi in Gali¬
laea,  qua in peragratione eum comitabantur duodecim a p o-
stoli.

V. 1. Et factuni' est deinceps,  i. e. longiori temporis inter-
vallo post illam unctionem; scil. / w povou (cf. 7, 11.).—

Castella , i. e. vicos Galilaeae; v.ma  ic6Xiv y.at y.w;j.r,v, per singulas
urbes et vicos, i. e. ab urbe ad urbem ... — Et duodecim ,
scil. apostoli. — Gum illo,  scil. erant, ut ab eo docendi et ma-
teriam et formam discerent atque ad futuram missionem se prae-
pararent.

V. 2. Et mulicres aliguae,  videlicet erant cum eo, secutae
eum gratitudinis causa ob beneficia ab eo accepta. Cur has m u-
1 i e r e s se passus sit sequi, quum aliquos viros a se curatos
seque volentes sequi, domum remisisse legimus (Marc. 5, 19.),
indicat evangelista, cum (v. 3.) ait: quae ministrabant
ei de facultatibus suis,  — quibus verbis significat, pro-
pterea passum esse Christum eas sequi se, quia earum ministerio
et facultatibus indigebat tollebatque consuetudo offensionem ; nam,
uti ait s. Hieronjmus  fin Matth. 27, 56.), consuetudinis ju-
daicae fuit, ut mulieres de substantia sua victum atque vestitum
praeceptoribus ministrarent (Mald.). — Et inftrmitatibus , i. e. mor-
bis. — Maria , quae vocatur Magdalene.  Maria  hoc cognomen
suum habebat a Galilaeae oppido Magdala seu Mag e dan.
Vid. commentar. in Matth. 15, 39. Maria Magd.  fuit e a d e m
cum s o r o r e Marthae et Lazari  (Joan. c. 11. et 12.)
at,que cum peccatrice  (Lile. 7, 37. seq.), vid. commentar.
in evang. Joan. 12, 3. — De qua septem daemonia exierant,

Cap. VIII. v. 3—15.

169

Chrisf .0  scil. ejiciente (coli. Marc. 16, 9 ). Nonnulli int.erprel.es 5 )
s. A m b r o s i u m secuti, hoc proprie intelligunt de s e p t e m
daemonibus,  a quibus ob sua scelera possessa erat, quod
non mirum videri potest, si s e p t e m daemones unam inva-
serint, quum paulo post alius dicatur a 1 e g i o n e (v. 30.) pos-
sessus. Alii 3 ) verba ista im proprie  sumunt. de s ep te m
v i t i i s capitalibus,  a quibus ob poenitentiam suam a
Christo liberala fuerat. Sed p r i o r explicat,io praeferenda est.

V. 3. Et Joanna , uxor Ghusae, procuratoris  (stutootou)
i. e. procuratoris seu oeconotni rei domesticae. — Herodis,  scil.
A n t i p a e , telrarchae Galilaeae (cf. 3, 1.). — Quae ministrabant
ei,  i. e. suppeditabant victum seu vilae necessaria. Christus,
qui vitam spiritualem suorum fovebat alque alebat, qui alios
modo miraculoso cibabat, non sprevit ab aliis subsidio rerum
corporalium sublevari (cf. Rom. 16, 6.).

3. Parabola de semine diverse jacto (4 — 18.).

(Matth. 13, 3 — 23. Marc. 4, 3—25.).

V. 7 — 13. Et aliud cecidit inter spinas;  graece: sv piao>
tuv  av-avAGv, i. e. cecidit ita, ut esset in medio spinarum. — Quae
esset haec parabola ?  i. e. quae esset significatio hujus parabolae?
Ita et v. 11. — Qui autem secus viam,  scil. sunt (Svcs?).

V. 14. Et a sollicitudinibus et divitiis et voluptatibus vitae
euntes suffocantur , i. e. et suffocantur inter curas, divitias et
voluptates vitae, dum vitam agunt (itopsu6p,evot, si non pleonastice
sumatur). (lenitivus vitae  spectat ad omnes voces antece-
dentes: sollicitudinibus, divitiis et voluptatibus,
quae jungendae sunt cum verbo suffocantur  (trupnrvrfovTai,
quod est passive,  non autem forma media sumendum). —
Et non referunt fructum;  graece: v.w.  ou TSAsasopouc.v, ad maluri-
tatem perducunt, scil. fructum.

V. 15. Quod autem in bonam terram,  scil. cecidit; graece:
to Se sv Tfj y :aXfi  77 ), scil. ov, quod in bona terra est. — Qui in corde
bono et optimo,  i. e. in animo mundo et bono retinent. lleliqua
vid. in commentar. in Matth.  13, 3 — 23.

‘) Mald., Janš,, a Lap., Calin., Bisp., Polzi.
2 ) Gregor. M., Beda, Theophyl., Sehegg.

170

Cap. VIII. v. 16-27

V. 16. 17. Vid. commenlar. in Marc.  4, 21. 22. Ceterum
v. 17. loco yvwa&rfaezai cuin T i s c h e n d. (edit. 8.) legendam est
•p/wciHr, (Vulgata: c o g n o s c a t n r).

V. 18. Vid. commenlar. in Marc.  4, 25.

3. Christi mater et propinqurad eum adire quaerentes

(19 — 21.).

(Matth. 12, 46—50. Marc. 2, 61—35.).

V. 19. Narrationem eventus hujus s. Matthaeus  loco
parallelo (12, 46—50.) et s. M a r c n s (3, 31—35.) in ali a
narrationum serie exhibenl, quippe quum eam conjungunt. imme-
diale cum acerba Christi oratione in pharisaeos et legisperitos.
Asi non pugnant cum s. Luca; hic enim eventum hunc n o n
ponit in arclo nexu chronologico  cum prioribus.

V. 20. In nonnullis codicibus post auw adhuc legi tur Arj-ov-ccov,
quod autem ob praestantissimos codices (Aleph, B. D. L.) el, ver-
siones antiquas (Ilala, Vulgata) delendum est. lleliqua vid. in com-
mentar. in Matth.  12, 46—50.

4. Tempestas sedata (22 — 25.).

V. 22. De nexu  vid. commentar. in Matth.  8, 22. ad

finem.

V. 23. j Et complebantur ; graece: covsxAr,pouvvo, prorsus im-
pleti sunt, scil. discipuli fluctibus. Dicit id de ipsis navigantibus,
quod navi acciderat; nam navis fluctibus operiebatur.

V. 24. Pracceptor,  i. e. magister (cf. 5, 5.). Repetitio indicat.
anxietatem,  qua Dominum suscitabant. Beliqua vid. in com¬
mentar. in M a 11 h. 8, 23—27.

5. Sanat daemoniacum Gadarenum (26 — 39.).

(Matth. 8, 28—34. Marc. 5, 1—20.).

V. 26. L a c h m a n n, T i s c h e n d o r f (7. edit.), West-
cott-H.ort  tenent ob codices B. C. D., versiones Itala  et
V u lg. lectionem : vliv repa<n)vwv ( G e r a s e n o r u m).

V. 27. In textu graeco legitur: vir e civitate, scil ori-
undus.

Cap. Vlil v 29-43. Cap. IX. v. 1 -5.

171

V. 29. Multis tcmporibus , i. e. longo tempore (dativus t. e m-
p o r i s). — Arripiebat emu ; graece: auvY)pitaxe! (plusquamperf. a
auvapTrailsiv, vi comprehensum abripere). eum corripueraL.

V. 39. abiit per universum civitatcm,  scil. Gerasa; Marcus

(5, 20.) liabet: et cocpit praedicarc in Decapoli.  Reliqua vid. in
commentar. in M a L 1 h. 8, 28 — 34.

6. Sanat mulierem sanguine fluentem et Jairi filiam
vitae reddit (40 — 56.).

(Matth. 9, 18-26. Marc. 5, 21-43.).

S. MaU.haeus in ter narrationem sequentem el anlecedentem
diuis alias collocat, nimirum narrationem de p a r a 1 y t i c o et
de v o o a ti o n e Matthaei  (9, 1 — 17.).

V. 40. Factum est autem, cum rediisset Jcsus,  nimirum ex
regione Gerasenorum, lacum Tiberiadis trajiciendo, Oapharnaum.
Vid. commenlar. in M atih. 9, 1. el cuncfa dieta ibidem a v. 18—26.

V. 43. y)ti?  TtpocravaAtioaija, quae insuper ubsumpserat. (impen-
deral) a icpooavaAi'<n«i), insuper impendo. Si legitur iavpol? (loco et c,
taTpou?), est dativus c o m m o d i.

- # -

Cap ut IX.

1. Prima apostolorum missio (v. 1 — 6.).

(Mattli. 10, 1—14. Marc. 6, 7—13.).

V. 1. Convocatis duodecim apostolis.  Vox diroc-coAcm;, pro
qua alii codices legunt: pa^TiTd; autou, in paucis adest codicibus;
praeferenda est itaque lectio: tou?  c^Sev-K, duodecim,  scil.
apostolos. Vid. commentar. in M a 11 h. 10, 1. — De ipsa o c c a -
s ion e missionis vid dieta in commenlar. in Marcu  m 6, 7.
Dedit cis virtutem et potestatem ; Suvap.t«; esl. virlus, miraeula pa-
trandi; e^ouata (potestas) vero facultas, exercendi virtutem mira-
culosam.

V. 2. Nihil tuleritis , i. e. nihil sumite. Vid commentar. in
Matth.  10, 10.

V. 4. Vid. dieta in commentar. in Matth.  10. 11.

V, 5 Vid. commentar. in Matth. 10, 14.

172

Cap. IX. v. 7—44.

2. Herodis sollicitudo propter Jesum (7— 9.).

(Mattli. 14, 1-2. Marc. 6, 14-16.).

Vid. commentar. in Matth.  14, 1. 2.

3. Turbae miraculosa cibatio  (10 — 17.).

(Mattli. J4, 13—21. Marc. 6, 30—44. Joan. 6, 2—13.).

Vid. commenlar. in Matth.  14, 13 — 21. et in evang.
J o a n. 6, 2—13.

4. Petri testimonium de Cbristo; Christus mortem
suam praedicit (18 — 27.).

(Matth. 16, 13—28. Marc. 8, 27—30.).

V. 18. Gum solus esset orans , i. e. poslquam solus orasset.
Vid. commentar. in Matth.  16, 13.

V. 19. 20. Vid. commentar. in Matth.  16, 14—16.

V. 21. 22. Vid. commentar. in Matth.  16, 20. 21.

V. 23—25. Vid. commentar. in Matth.  16, 24 — 26.

V. 26. Vid. commentar. in Matth.  10, 32. 33. et 16, 27.

V. 27. Vid. commentar. in Matth.  16, 28.

5. Transfiguratio Christi  (28 — 36.).

(Matth. 17, 1—0. Marc. 0, 1—8.).

Vid. commentar. in Matth.  17, 1 — 9.

6. Sanatio hominis lunatici (37—43.).

(Matth. 17, 14—20. graec. 21. Marc. 0, 13—28. graec. 14—20.).
Vid. commentar. in Matth.  et M a r c. 1. c.

7. Christus mortem suam iterum praedicit (44. 45.).

(Matth. 17, 21. 22. Marc. 0, 30. 31.).

V. 44. Tonite vos in cordibus vestris sermones istos,  i. e. si¬
nite hos mirari miracula mea; vos aulem discipuli mei attento
atiimo considerate et conservate, quae vobis modo dico. Ma-
nuscripta Vulgatae habent: ponite in auribus;  sensus idem
est. — Filius enim hominis  etc. Particula -(■“P (enim) h. 1. est
explicativa. Reliqua vide in commentario in Malt h. 17, 21. 22.

Cap. IX. v. 49—50.

173

8. Christus apostolis modestiam commendat (46—50.).

(Mattli. 18, 1—5. Marc. 9, 32—36. graec. 33—37.).

V. 49. In nomine tuo  (ev ovop-cal uou), non est: invocatione
nominis tui, sed: per virtutem seu potentiam nominis tui. Prae-
positio ev in locutione ev tu  ovojem notat, i n polentia Jesu Ohristi
causam esse miraculi.

Erat ergo hic in Christum credens  seu fidelis. — Qui
non seguitur nobiscum.  Verba haec denolant vel: hominem hunc
non fuisse perpetuum  Ohristi comitem, vel vero eum non
fuisse ex numero apostolom  m. Juxta alteram explicationem
apostoli eum prohibuissent ideo, quia putassent, ipsis solis jus
esse daemones ejiciendi.

V. 50. Adversum vos,  quatenus estis mei disoipuli. — Pro
voliš est.  Vult dicere: Qui non est adversum vos,  discipulos
meos, ille etiam non est adversum me. Vide commentar. in
evang. Marci  9, 39. (gr. 40.).

--

I 3  a i* s XII.

Jesu activitas in Galilaea et Peraea nsque
ad ultiniiim iter IIierosolyinitaiiiiiii
( 9 , 51 — 1 ?, 10 .) *

Quum s. M a 11 h a e u s et s. M a r c u s mox post narra-
tam transfigurationem  Ohristi et apostolorum de majori
dignitate contentionem,  quae apud Lučam immediate hanc
partem tertiam praecedit, delineant u 11 i m u m Ohristi iter Hiero-
solymam factum, et quum etiam ipse Lucas  h. 1. (9, 51. seq.)
itineris Hierosolymitani  facit mentionem, nonnulli
interpretes statuunt, s. Lučam h. 1. (9, 51.) loqui de ul ti mo
itinere Hierosolymitano sub Pascha, quo tempore necatus est,
simulque contendunt, s. Lučam v a r i o s eventus ad diversa
tempora et loca pertinerltes c o m m i s c u i s s e. — Ast perperam
id statuitur. Nam, si evangelium s. J o a n n i s attente pervol-
vatur, facile intelligitur, ea, quae Lucas  9, 51. seqq. narrat,

174

Cap. TX. v. 51.

respondere iis, quae Joannes  (7, 1 — 10.) refert, nimirum iter
Christi Hierosolymilanuin ad feslum tabernaculorum,  quod
mense Octobri  agebalur. Si jam id tenemus, et Joannem,
quae ullerius narrat, ad constituendum narrationum Lucae ordi-
nem, adhibemus, omnia egregie defmiunlur. Jesus nimirum tum
longiore tempore (di mi d i u m anni) morabalur in J n d a e a,
intra quod temporis spatium evenerunt ea, quae Joannes 7,

10 —  10, 39. narral. Dein abiit in Peraeam  (Joan. 10, 40 — 42.).
et quidem Bethaniam transj  o r d an  e n s em (cf. Joan. 1, 28.).
Quum hic moraretur, Bethaniam,  quae in J u d a e a prope
Hierosolvmam erat, advocalus a Maria et Martha, Lazarum harum
fratrum in vilam revocavit (Joan. 11, 1. seqq.); inde, quia sy-
nedri vitae ejus insidias struebant,, aufugit in civitalem Ep hreni,
in septemtrionali Judaea ad fines Samariae sitam (Joan. 11.
46 — 54.). Hujus a 1 1 e r i u s itineris Jesu in Judaeam, quo autem
non ipsam urbem Hierosolymam adibat. sed tantum Betha¬
niam,  in vicum M a r t h a e et Marine,  venerat, s. Lucas
infra  (13, 22.) brevem facit mentionem, dum dicit: ropetav
7roio6p.£voi; st? 'Ispoucral^p. (iter  f a c i e n s II i e r o s o 1 y m a m).
Ex oppido Ephrem fecit Jesus ul ti mu m suum iter Hiero-
s o 1 y m i t a n u m,  de quo Lucas (17, 11.), Matthaeus (19, 1. seq.)
et Marcus (10, 1. seq.) loquuntur. De quo vide commentar. in
Matih. 19, 1. — Exinde palet, partes Lucae  9, 51 — 13, 21.
respondere Joan.  7, 10—10, 22.; — Lucae  13, 22—17, 10.
respondere Joan.  10, 40 — 42. et II, 1; — Lucae  17,

11— 19, 28. respondere Joan.  11, 55 — 12, ll. 1 )

1. Samaritanorum inhospitalitas (9, 51—56.).

V. 51. Factum est , dum complerentur dies assumptionis ejus,
i. e. quum tempus terestris vitae Christi a Deo Palre constitutum
fini appropinquaret atque tempus assumptionis ejus in coelum
prope adesset. — Dnde palet, tempus vitae Christi terrestris a
Deo Patre constitulum fuisse (coli. Joan. 7, 30.). Nam cup.xly)-
poucD-ott denotat, prorsus impleri, compleri, prorsus absolvi, finiri.
— (it.a legendam ob codices: Aleph, A. B. C.) denotat

0 Cf. Wieseler, Cbronologische Synopse, pag. 316—322., Tischendorf, Sy-
nopsis evangelica, ed. II. XXXVI — XXXVIII., Patrit. III 490, Polzi.

Cap. IX. v. 53 — 55.

175

(coli. Act. 1, 2. 11. 22; 1 Tim. 3, 8.) assumptionem in coelum.
— Et ipse  (y.ai au-to?); particula y.ai h. 1. ut saepe alias inducit
orationis apodosin. — Faciem suam firmaret.  Hebraismus
est, quo firnnim animi propositurn significalur (Maki.); orvjpitM
slabilem facio, figo ; ex h e b ra i s m o : arr)pil(a> To xpocr<i>xov, faciem
firmiter dirigo, conversam t.eneo faciem, firmum propositurn habeo.
—• Ut iret Ilicrosolymam.  Iter hoc, uti antea diximus est iter
ad festum tabernacnlorum  (.foan. 7, 1 — 10.), non autem
uiti  m u m Jesu iter Hierosoljmitanum  ad passionem
(cf. Mal d.)

V. 53. j Et non receperunt eum,  scil. incolae vici ilius, seu:
denegabant bošpitium Christo advenfanti. — Quia facies ejus
erat euntis Hierosolymam.  Vulgata legisse videtur: xopeuopivou
euntis, proficiscentis,  dum textus graecus habet: To
Topoou>xov TOpčuoj/evov, facies ejus erat e u n s; utraque phrasis est
hebraismus, et denotat idem, quod antea (v. 51.): faciem
firma  v it;  hinc sensus est: quia cognoverant, Jesum cutn suis
proficisci Hierosolymam adorationis causa, ne ita religionem Ju-
daeorum et morem Hierosolymae Deum adorandi approbare
viderentur.

V. 54. Vis dicimus. ut icjnis dcscendat de coelo:  nimirum
in poenam injuriae a Samaritanis irrogatae. Hisce verbis duo
apostoli insinuant suam firmam fidem in pot e state  m
miracula patrandi, uli et suum erga Ghristum amorem.  In
textu graeco legilur: £“xwp,sv (conjunctivus deliberativus: di-
camus).  In nonnullis codicibus graecis et versionibus ad-
huc legitur: guemadmodum et Elias fecit.  Jubente scil. El i a
duo a rege Ochozia ad eum capiendutn missi penlaconfarchi
mililum igne coelesli eum suis asseclis consumpti sunt (4 Reg. 1,
10 — 12.). Sed, quum verba haec in antiquissimis codici¬
bus:  Alepli B. et versionibus,  etiam in Vulgata,  de-
sint, ideo delenda sunt. — Juxla s. Marc  um  (3, 17.) dicun-
tur hi duo apostoli: filii tonitrui.  Cur? vide commentar. in
Marcum.

V. 55. Increpavit eos  (ezsTip^oev), i. e. graviter reprehenait
eos, quod scil. non meFninissent doctrinae suae in monle tradi-
tae (Matih. 5, 38-—48.) et benignitatis evangelicae, quae jubet
non resistere malo, sed iniinicos diligere (Hieron.) — Nescitis,

176

Cap. IX. v. 56-57.

cujus spiritus estis . vult dicere: nescitis, ad quem spiritum per-
tineatis et a me vocati estis, neinpe ad evangelicum benignitalis,
mansuetudinis, tolerantiae, clementiae et charitatis. Formula šivat'
xivo<; denotat: a quopiam dependere, aut ad aliquem vel aliquid
pertinere. 1 ) Ceterum verba: et dixit: nescitur, cujus
spiritus estis,  quae a nonnullis cum interrogatione
leguntur, desunt in pluribus c o d i c i b u s (Aleph, A. B. C. E.);
attamen quum illa in pluribus codicibus  graecis (D. F. K. M.)
et in versionibus  (Itala et Vulgata) et apud plures Patres
inveniuntur, et quum non potest explicari, quomodo in texlum
irrepserint, plerique interpretes ea, quum ad contextum apte con-
veniunt, ut genuina retinent (Calm.).

V. 56. Filius hominis non vrnit animas perdere, sed sal-
vare , i e. ego Messias non veni in hunc mundum, ut homines
morti aeternae (damnationi aeternae) devoverem, sed ut per me
salutem consequantur aeternam (Muld.). — dzoAs«, perdo, occido;
dein morti aeternae devoveo, ut h. 1. — crw£w denotat: salvum
et incolumem praesto; cum aito vel &c, est: libero; sed per emi-
nentiam hoc verbuin adhibetur in N. T. de liberatione ex miseria
spirituali, de culpa peccatorum, quo facto homo, liberatus a
culpa peccatorum, salvus fit, seu salutem consequilur aeternam.
Hinc patet, cur crtf>£w denotare potest: salv  ar  e,  et .cur C liri-
st  us  (Matth. 1, 21.) cti&ov, Salva  tor  dicitur. Verba haec in
plerisque codicibus graecis et versionibus quibusdam et apud
nonnullos Patres desunt;  quum saepe (Luc. 19, 10. Matth. 18, 11.)
occurrunt, facile poterant hic a librariis textui inseri. — Et
abierunt in aliud castellum , in alium vieum, qui, ut verosimile
est, erat Samaritanorum, minus tamen pervicacium, a quibus
admissi sunt (Menoch.).

2. Duo discipuli Christi fieri volentes (57 — 62.).

(Matth. 8, 19 — 22.).

V. 57. Factum est autem  (žfžvsvo Se); verba haec in plerisque
codicibus desunt. Reliqua vid. in commentar. in Matth. 8, 19—22.


x ) Cf. Beelen gram. p. 335.

Cap. X. v. 1—4,

177

C a p u t X.

1. Legatio septuaginta duorum discipulorum (v. 1—24.).

V. 1. Post haec ; respicit hisce ad apostolorum missionem
(9, 1.), et vult significare, legationem 72 discipulorum factam
esse post  apostolorum missionem. — Designavit;  dvecsicev ab
AvaSefovuju, proprie: o s t e n d o ; quia vero illi, qui muneri alicui
puhlico praeficiebantur, in conspectum populi produci solebant,
factum est, ut verbum hoc etiam denotet: constituo, de-
sign  o (cf. 1, 80.). — Et alios septuaginta duos.  Ita, uti Vul-
gata  h. 1. et v. 17. habet., legunt etiam pl u res codices
(B. D. M. H.), versiones et Pat res,  dum alii codices
(Aleph, A. C. L.), plures versiones et Patres tantum habent:
septuaginta  (IfSžop/ipcovva). Ob rationes internas lectio prior
praeferenda, quia facile explicari potest, quomodo lectio altera
oriri poterat. Quum numerus septuaginta in s. literis esset frequens,
nam 70 erant c a p i t a familiae Jacob, quum in Aegyptum ve-
niret (Gen. 46. 27.), totidem šeni  or  e s Israelitarum a Moše
constituti (Num. 11, 16.) et totidem s y n e d r i i assessores praeter
synedrii principem, facile poterat illa immutatio a librariis fieri.

— Et misit illos , nimirum post  festum tabernaculorum vel ex
urbe Hierosolyma (Mald.), vel ex alio Judaeae loco. — Binos;
cur binos  miserit, vid. commentar. in M a r c. 6, 7. — Ante
faciem suam , i. e. ante se (ex hebraismoj. — In omnem civi-
tatern et locum , quo erat ipse venturus , eo nimirum consilio, ut
animos hominum, proul. olim Joannes Bapt... ad ipsius adventum
praeparent.

V. 2. In sennone sequenli proponit eis Dominus gr a vi -
t a t e m muneris ipsorum nec non et p e r i c u 1 a , quae iis
instant, dans simul quaedam m o n i t a et p r a e c e p t a (Mald.).
Vid. commentar. in M a 11 h. 9, 37. 38.

V. 3. Vid. commentar. in Matth.  10, 16.

V. 4. Nolite portara sacculum;  graece : jfoTAcSvriov, crumena,
marsupium. — Neguc peram.  Vid. commentar. in M a 11 h. 10, 10.

— Et neminem per viam salutaveritis;  quasi dicat: festinate ad

12

178

Cap. X. v. 5—18.

praedicandum evangelium, neglectis inanibus urbanitatis officiis erga
obvios. — De salutationibus  vid. commentar. in Matth.  23, 7.

V. 5. 6. Vid. commentar. in Matth.  10, 12. 13.

V. 7. 8. In eadem domo,  in qua nimirum semel recepti
estis. — Manete.  Vid. commentar. in Matth.  10, 11. — Edcntes
et bibentes, quae apud illos sunt , i. e. sitis contenti iis, quae
apponuntur vobis, ut plura et lautiora non desideretis. —
Dignus est enim operarius niercede sua.  Vid. commentar. in
M a 11 h. 10, 10.

V. 9. Et curate infirmos , quasi in remunerationem. Vid.
commentar. in Matth.  10, 8. — Appropinquavit in vos regnum
Dei.  Vid. commentar. in Matth.  10, 7.

V. 10. 11. Vid. commentar. in Matth.  10, 14. — Tamcn
Jioc scitote , quia appropinquavit regnum Dei ; vult dicere: vos,
qui nos legatos divinos repudiastis, scitote, per nostram praedi-
cationem vobis regnum Messianum et salutem in illo obtinendam
annunciatam fuisse, vos vero ob spretam gratiam poenas daturos
esse. — Nam adventu regni Messiani simul ineipit judi.cium
Messianum  (cf. Joan. 3, 19; 5, 19.).

V. 12. Vid. commentar. in Matth.  10, 15.

V. 13—15. Vid. commentar. in Matth.  II,  2) — 23. Vox
xah^p.£voi (sedentes) referenda est ad habitatores  (constructio
ad sensum).

V. 16. Vid. commentar. in Matth.  10, 40. (Cf. Joan. 13, 20.)

V. 17. j Reversi sunt autem septuaginta duo cum gaudio ,
nimirum de feiici missionis suae successu. — Domine , etiam
daemonia subjiciuntur nobis.  Nonnulli interpretes ex hisce verbis
colligunt, Jesum d i s c i p u 1 i s non expresse  dedisse po-
teslatem daemones ejiciendi,  uti antea apostol  is
(9, 1. Matth. 10, 1.); alii vero rectius statuunt, discipulos illis
verbis significasse, se potestatem daemones  ejiciendi ma-
j oris  habere, quam potentiam morbos  s a n a n d i (cf Mald.).
— In nomine tuo , i. e. virtute et potentia nominis tui (cf. 9, 49.).

V. 18. Vidcbam satanam sicut fulgur de coelo cadcntcm.
Quod verba liaec attinet, a diversis diverse explicant.ur. Nonnulli 1 )
verba haec; referunt ad c a s u m (seu lapsum) satanae  ejusque

*) Orig., Cypr., Ambros., Hier.. Olirys„ Greg. M.

Gap. X. v. 19.

179

comilum, per superbiam deitaiem superbe appetentium, atque Chri-
stum illis verbis voluisse supprimere superbiam  discipulorum
ortam in eis ob pulsa daemonia, atque voluisse dicere: Cavete
vobis, ne in superbiam elati, cadatis ut lucifer. — Alii 1 ) verba
haec exponunt. de a 11 e r o satanae lapsu post  Filii Dei incar-
nationem. quo a sua gloria et principatu suo, quem in mundo
tenebat, projectus est. — Quum discipuli immediate antea (v. 17.)
dixerunt, etiam d a e m o n e s ipsis subjici, Jesus ad haec disci¬
pulorum verba respiciendo, dixit: videbam satanam sicut
fulgur c a d e n t e m de coelo;  hinc hisce verbis significare
voluit, eodem tempore,  quo discipuli daemones  e j e -
c e r u n l,  se omniscium (qua Deum) vidisse satanam
cadentem, sicut fulgur cadit de coelo. — In comparatione: sicut
fulgur,  significatur, lapsum satanae fuisse aut v e 1 o c e m,
aut necessarium  (non evitandum), quae explicatio a 11 e r a
praeferenda est. — Quid sit intelligendum per verbum: ca¬
dentem  (irsaiv-ca), explicatur verbis v. 17.; denotat nimirum
lapsum satanae a sua potestate,  qua ut princeps hujus
mundi gaudebat. Juxta hanc explicationem sensus verborum
Ghristi est: Nih.il novi mihi narratis; nam, dum vos nuper emit-
tebam ad praedicandum, ego (qua Deus, omniscius) videbam
illam a vobis factam daemonum ejectionem simulque cum ea
inchoatum regni diabolici exitium (seu interitum). Conf. com-
mentar. in evang. Joan.  12, 81. 2 )

V. 19. Ecce dedi  (3dSioy.a); juxta testes praestantissimos,
(codd. Aleph, B. 0.) legendum est p r a e t e r i t u m , uti et V u 1 -
g a t a liabet, non autem praesens  (StSiopu, do). — Potestatem
calcandi supra serpentes et super scorpiones et super omnem vir-
tutem inimici.  Nonnulli inlerpretes 3 ) verba: serpentes et scor¬
piones proprie  intelligunt de veris serpentibus et scorpionibus,
provocant.es ad verba Ghristi apud Marcu  m (16, 18.), ubi cre-
dentibus in eum eadem potestas in serpentes promiltitur. —
Alii 4 ) rectius verba: serpentes et scorpiones intelligunt tropice
de aggressibus et insidiis diaboli, quibus discipuli ut praecones

*) Basil., Greg. Naz., Cyrill., Eutl]ym., Theophyl., Mald.

2 ) Sehegg, Polzi.

s ) Mald., a Lap., Calm.

4 ) Iren., Cypr., Basil., Chrysost., Theophyl., Euthym., Janš.

12 *

180

Cap. X. v. 20-24.

evangelij expositi sunt. — V i r t u s i n i m i c i est. omnis vis
diaboli religionis christianae progressuin impedire conantis. —
Et nihil vobis nocebit , i. e. omnes illi diabolici aggressus vobis
non nocebunt. aštmv dicitur de quavis injaria; hinc etiam de-
notat: nocere, laedere (Apoc. 7. 28.).

V. 20. Verumtamen in hoc nolite gaudere , quia spiritus
vobis subjiciuntur ; gaudete anteni , quod nomina vestra scripta
sunt in coelo.  — Verbis hisce non ve tat Christus orane
g a u d i u m de eo, quod d a e ra o n e s discipulis subjiciantur,
sed vult, ut non tam gaudeant de dominio  in daemones. quum
hoc est gratia gratis data in aliorum salutem, quae hominem
non beat in aeternum, quia et reprobis datur (coli. Matth. 7, 22.);
— sed potius gaudere eos oportet, quod nomina  eorum scripta
sint in coelo —Negatio ergo non est absoluta,  sed r e la¬
ti  v a , ita ut pr) et explicanda sint per: non tam et: quara
potius.  — Verba: nomina vestra scripta sunt in
coelo,  improprie sunt accipienda. Expressio haec desumpta est
ex A. T., ubi est sermo de libro Jehovae  (Exod 32, 32. 33.),
qui liber nominatur liber  v i t a e aut v i v e n t i u m (ps. 68, 29.
Dan 12, 1.). Expressio ipsa proficiscitur a more,  nomina reci-
piendorum in civitatem aut in regnum aliquod inscribendi libro,
in quem civium nomina relata sunt. Ita etiam h. 1. et alias
(Phil. 4, 3. Apoc. 3, 5; 13, 8.) per imaginem tribuitur Deo liber,
in quo consignata sunt nomina eorum, qui ad regnum Dei per-
tinent et spem~habent consequendae beatitatis aeternae, seu,
quibus Pater coelestis felicitatem largiri decrevit. Hinc Christus
verbis illis vult dicere : Non tam gaudete de dominio in daemones,
quam potius de eo, quod pertineatis ad regnum Dei his in lerris
et spem habeatis consequendae beatitatis aeternae.

V. 21. Vid. commentar. in Matth.  11. 25. 26.

V. 22. In nonnullis codicibus ad initium hujus versus le-
guntur verba :et. conversus ad d i s c i p u 1 o s s nos,  quae
in pluribus codicibus (Aleph, B. D. L.), versionibus (etiam Vul-
gata) et Patribus non legunlur. Quum ea verba, dicit, T i s c h e n -
dorfius,  tum propter sequentem versum (23.), lum propterea.
quod in Matthaeo desunt, ejecta sint, ea ut genuina recipit. —
Ceterum vid. commentar in Matth.  11, 27.

V. 23. 24, Vid. commentar. in Matth. 13, 16. 17.

Cap. X. v. 25-30.

181

2. Parabola de Samaritano misericorde (25 37.).

V. 25. Et quidam legisperitus;  vop.wo? vid. commentar. in
Matih. 2, 4. — Surrcxit  (avecrr]), i. e. prodiit.. Qao 1 o c o id evenit,
evangelista nil dicit. — Historia haec diversa  est ab illa,
quam Matthaeus  (22, 35. seq.) el Marcus  (12, 28. seq.)
narrant. — Tentans eum , i. e. tam scire volens ejus notitiam,
quam experiri. utrum aliquid a lege alienum responsurus esset.
(Menoch.). — Magister , quid faciendo vitam aeternam possidebo?
i. e. quid me facere oportet, ut vitam aeternam obtineam seu
consequar? (Cf. 18, 18.).

V. 26. Christus ostensurus, doclrina sua non oppugnari
legem, sed perfici,  rejicit legisperitum ad lege  m Mosis.—
In lege, quid scriptum est?  i. e. quid praecipue faciendum prae-
cipit lex Mosis? — Quomodo legis?  nimirum illic in summa prae-
ceptorum? Formula: quid legis?  usitaia erat rabbinis, ut
proferret quis texlum aliquem scripturae in rei alicujus proba-
tionem.

V. 27. Citatum depromptum est ex Deuteronomio
(6, 5.), cui adjunctum est alterum ex Levitico  (19, 18.), quia
jam in principio consilium habuit, resciendi, quis est pro-
x i m u s. Vid. commentar. in Matth.  22, 37. 39.

V. 28. Hoc fac et vives , obtinebis vitam aeternam. Nam'
verba haec sunt responsio ad quaestionem praecedentem (v. 25.);
quid faciendo vitam aeternam possidebo? Of. Rom. 13, 8.

V. 29. lile autem volens justifcare seipsum , i. e. volens se
justum declarare, seu volens ostendere, se justum esse seu culpa
vacare, si illam quaestionem proposuerit. — Quum vox ov
non omni ambiguitate careret, quia Judaei passim illam de
a m i c o aut saltem tantummodo de J u d a e o accipiebant (vid.
commentar. in Matth. 5, 43.), ideo adjecit quaestionem: et quis
est proximus meus ?  i. e. quem debeo velut proximum considerare,
ut nimirum legi de diligendo proximo satisfaciam?

V. 30. Christus jam perpulclira parabola respondet ad
quaeslionem antecedentem. — Suscipiens,  scil. sermonem. Komo
gnidam ; consulte non dficlarat, utrum hic fuerit J u d a e u s an
g e n t i 1 i s , significalurus, in ope misero alicui ferenda non esse
respiciendum, cujus ge n tis et religionis  ille (miser) sit.

182

Cap. X. v. 31-34.

sufficit., ut ille sil h o m o. Quod ipsam narrationem attinet, nihil
interest, an in ea narretur res ficta, an vera historia;
adhibetur enim a Christo hic parabola, quae est narratio signifi-
cativa, sive illa sit vera, sive ficta; finis ejus non est facti  mani-
festatio, sed d o e t r i n a e per imaginem aptam illustratio. —
Descendcbat ah Jerusalem in Jericho.  De urbe J e r i c h o vid.
commentar. in Matth.  20, 29. — Incidit in latrones ;  via enim
(teste s. Hieronymo) ab urbe Hierosolyma Jerichuntem latrociniis
erat, obnoxia. — Despoliaverunt eum , nimirum pecuniis, vestibus
rebusque omnibus, quas habebat, eum privaverunt. — Et plagis
impositis,  i. e. vulneribus inflictis (ex verberibus). — Abierunt
semivivo r dieto.  i. e. semimortuo; -/jp.dlavv) (ex r)p.t et D-vrfaiui)) =
semivivus seu semimortuus. fj-f/avoi significalu: sum, existo, saepe
redundat; si legitur eum textu recepto •op.iD-av^ Tu-f/avov"a, est
sensus: et reliquerunt eum, uti modo erat, semimortuum.

V. 31. Accidit ;  graece: xava c'jyy.upi'av, času, fortuito a cuyy.u-
pav accidere). — Ut sacerdos gnidam descenderet,  peraetis scil.
muneris sui officiis in templo, ad quae peragenda ex ordine
classis suae prius Jerichunte Hierosolymam profectus est (cf. 1, 5.).
-- Praeteriit ;  graece: iv-curap^lte, ex adverso praeteriit, i. e. ex
opposita viae parte perlransiit, ne nimirum propior fieret misero.

V. 32. Similiter d levita.  L e v i t a e erant posteri Levi
ex hujus filiis K a h a t, Gerson et Merari  erantque sacer-
dotum ministri. Officia  levitarum erant, assistere sacer-
dotibus sacrificia liturgica  offerentibus, m u n d u m
ser vare sacrum t abernaculum,  sacrum locum c u s t o d i r e,
portas  templi claudere et operire, alejue or are pro populo.
— Gum esset secus locum ;  graece: -/.oca tov totov  sMloiv, eum
venisset ad locum (scil. istum). — Et videret eum , scil. semi¬
mortuum. — Pertransiit ;  avTurapvjMfsv, ex adverso praeteriit.
Minor sequitur majoris exemplum (Menoch.).

V. 33. Samaritanus autem gnidam , genere et religione
alienus et Judaeis maxime invisus.

V. 34. Alligavit,  i. e. fasciis obligavit. — Infundcns,  post-
quam ante infudisset. — Oleum et vinum.  Vinu  m enim purgat
vulnera, oleum  vero lenit, fovet et sanat Apud orientales pu¬
hlica hospitia nonnisi tectum  praebent.; unusquisque vero ne-
cessaria cibo et potui secum defert. Praeprimis autem viatores

Cap. X. v. 35-38.

183

secum deferre .solebani oleum et vinum — Et imponens illum in
jmnentum suum , i. e. asinutn; to -/.tv)vo? proprie j u m e n t u m ;
quia autern orientales tempore paeis in itinere asinis  ute-
banlur, denotat: asi n um. — Duxit in stabulum;  TcavSo^slov (ex
xav et oiyp[j.M)  est deversorium, hospitium publicum (stabulum),
cjuo excipiuntur peregre advenientes (cf. 2, 7.).

V. 35. Et altera die  (M tyjv  aupiov, scil. vjpipav), i. e. die po-
stero illucescente. Verbuin s^eA&i&v post aupiov ob lestes praestan-
tissimos est d e 1 e n d a ; etiam Vulgata non legit. — Protulit
duos denarios ; dedit. enim tantum, quantum sufficere putabat
vulnerato alendo et medicando usque ad suum reditum (a Lap.).
De d e n a r i o vid. commentar. in evang. J o a n. 6, 7. — Et
dedit stabulario ;  rcav8o/e6<; est dominus hospitii publici, caupo,
qui deversorio praeerat. —■ Supererogaveris  (lipoošaoeavaco) i. e. in-
super seu ulterius impenderis. — Ego reddarn tihi;  ego h. 1. cum
emphasi: ego, quin aliquid a misero petatur, reddam tibi.

V. 36. Sensus est: Quis horum trium se lili misero revera
praestitit proximum ?

V. 37. At Ule dixit: Qui fccit misericordiam in illum.  Ita
dieit, quia noluit edieere nomen šibi invisum : Samaritanu  s.
— Vade, et tu fac similiter;  quibus verbis Ohristus non solum-
modo e x e m p 1 u m proponit exhibendae misericordiae, sed simul
docet, o m n e s omnino homines, praesertim m i s e r o s, etiamsi
inimicos, pro proximis esse habendos.

3. Christus apud Mariam et Martham (v. 38—42.).

V. 38. Factum est autern  (e^evsto os); verba liaec desunt.
in codicibus Aleph, B. L. — Dum irent , scil. Hierosolymam ad
celebrandum festum t a b e r n a c u 1 o r u m (cf. 9, 51.). — In-
travit in guoddam castellum,  i. e. vicum, nimirum Betha-
n i a m. Vid. commentar. in evang. Joan. 11, 1. — Et mulier
guaedam Martha nomine.  Loquitur evangelista h. 1. de Mart  ha  et
postea (v. 39.) de Maria,  tanquam de mulieribus adhuc ign o tis,
non quod notae non essent, nam J o a n n e s (11, 1. seq.) de
ambabus sororibus tamquam de n o t i s s i m i s mulieribus loquitur
ex illisque Lazarum earum fralrem designal; sed ideo, quia
hactenus de illis mentionem non fecerat (Mald.). — Excepit

184

Cap. X v. 39-41.

illum,  nimirum hospitio. — In domum suam.  — * Domus dicitur
Mart.hae,  quia ipsa rem familiarem communemque procurarel.
et administraret, vel quia domus ejus propria erat.

V. 39. jEt linic erat soror nomine Maria , cognomine Magd a-
lena.  — Quae etiam  (vj *al). Nonnulli, Mal d o nat.  um  secuti.
vocem : etiam  conjungunt cum verbo : s e d e n s , hoc sensu:
quae non solum non fuit sollicita in parandis ministrandisque
rebus necessariis, sicut erat Martha, sed etiam omnis quo-
dammodo alterius oblita curae, ad pedes Domini sedit, ul ejus
verbum commodius audiret. — Alii iSchegg, Bisp.) vero, quutn
s. Lucas particula -/.ai saepe utitur post pronomen relativum ad
hujus v i m intendendam, rectius verba: -ij vm  verlunt: q u a e
e a d e m. — Sedens secus pedes  (Tiapa-z-aD-saD-stca, forma serioris
graecitatis a rcapoaadCecjD-ai). Sedere ad pedes  dicitur ex
Hebraeorum loquendi ratione de illis, qui docentes audie-
b a n t,  quia apud Judaeos discipuli ad praeceptorum pedes
sedere solebant (cf. Act 22, 3.).

V. 40. Martha autem. satagebat circa freguens ministerium
(Ttsptscrravo . . Stav.oviav). Verbum Trspicutai&a'., quod Attici adhibe-
bant de illis, qui cingunt aliquid et circumcirca detrahunt., signi-
ficat: distrahi, nimis occupatus esse in aliqua re, nimis animo
in ea defixus esse; hincsensus est: Martha autem sollicita (occupa-
tissima) erat, ut cibi tanto hospite digni rite pararentur, mensa
lectulique (scil. mensales) congrue sternerentur (a Lap.) — Quae
stetit  (smavaca), i. e. accessit. — Domine, non est tihi curae,
quod soror mea religuit me šolam ministrare.  Sunt verba (non
accusantis incuriam Mariae, sed) m a g n a e sollicitudinis
omnia Christo congrue apparandi. Sperabat illa, observat Cal-
metus,  futurum, ut Maria opem ferente, reliquum šibi foret
aliquid temporis ad audiendas Christi instituliones.

V. 41. Martha, Martha.  Repetitio  nominis est indicium
movendae intentionis,  ut audiret attentius (Aug.); lota enim
intendebat suis ministeriis, ut minus verbis Jesu intenderet, nisi
iterata nominis sui compellatione excitata (a Lap.). — Et turbaris
erga plurima  -copfLtl^; sed ob codices: Aleph, B. C. D. legendam
est: ■0-opu[3st^Yj 5  a t)-opu(3c(£eiv (a tt6pu|3o<; tumultus) tur bari  (fid)
Unruf)e bereiten); sensus est.: et. turbas te multis ac diversis negotiis
multisque cibis parandis

Cap. X. v. 42 Cap. XI. v. 1.

185

V. 42. Porro unum est ncccssarium , seu: nno opno? est
Alii vioq  sumunt ut m a s c u 1 i n u m , hoc sensu : una persona
sufficit ad ministerium meum. Alii (praeprimis graeci  inter-
pretes) evo? interpretanlur de cibo,  hoc sensu: Non est opus
lanta sollicitudine, quia uno aliquo solo cibo est opus ad satis-
faciendum necessitati corporis. Sed utraque explicatio videtur
v u 1 g a r i s. Potius istud unum  intelligendum est de u n i u s
Dei ac salu tis aeternae cognitione, studio el
a more  (Joan. 17, 3.), cui quasi optimae parli et. sorti lolam
affixil se Maria, audiendo Christi sermones (cf. a Lap.). — Maria
optimam partem elegit;  gracce : xr ( v djad-rp,  b o n a m , quo autem
Christus non vult dicere, ac si pars, quam Martha šibi elegerat,
mala  esset, sed ista vox: bona  significat b o n a m y.a~' i^oy^v ;
hinc quoad sensum Vulgata rede vertit: optimam.  Etiam
Martha šibi bonam partem elegit, quum Christo ex charitate in
rebus externis omnibus, quibus poterat, ministraret et necessaria
corpori ejus praestaret; sed Maria optimam elegit, quum ad
pedes Jesu sederet ejusque verbum audiret, id est discendis et
conlemplandis rebus divinis incumberet (cf. Aug. serm. 27.).
Quapropter etiam ecclesia semper p r a e t u 1 i t vitam c o n t e m-
p 1 a t i v a m vitae a c t i v a e. — Quae non auferetur ob ea  (vpi? ==
quippe quae); contemplalio enim (studium et amor Dei rerumque
coelestium) in aeternum manet (fiet v i s i o), dum vita activa,
exteriora charilatis opera exercens, tempo rali  s est :  in fu tura
vita non eril (cf. Aug. I. c.). Merilo observant. ss. Patres, duas
vitas  in his mulieribus figurari, vilam activam in Martha, c o li¬
te m p 1 a t i v a m in Maria.

-^-

C a p u t XI.

1. De precatione (v. 1 — 13.).

V. 1. Gum esset in guodam loco orans;  docente contextu
locus hic erat. prope lii.ero.soly mam. ■— Dixit unus: Domine doce
nos orare.  Verosimililer hic erat anlea discipulus Joannis Bapt,
postea vero factus est discipulus Christi,  qui, quum Chri-

186

Cap. XI. v. 2—8.

stum intimas preces fundentem vidisset, hanc pelitionem fecerat.
— Sicut docuit d Joannes discipulos suos.  Quamvis s. evan-
gelia nil referunl de praescriptis (seu formulis) a Joanne B.
datis, liaec tamen eum dedisse supponere licet, quia Joannes,
utpote praeco poenitentiae,  sine dubio etiam erat vir ora¬
ti  o n i s.

V. 2. Cum oratis, dicite: Pater, sandificetur.  E a d e m esl
haec oratio, quanlum ad subslantiam cum ea, quae legitur apud
M a 11 h. 6, 9—IB. — Matthaeus orationi Dominicae s e p l e m
dat petitiones, Lucas vero hic q u i n q u e , duas ergo omisit,
quae in aliis quinque virlute continentur, nimirum tertiam:
fiat voluntas tua, sicut. in coelo et in terra, quae virlute conti-
netur in p rima:  sanctificetur nomen tuum (boe enim fit. cum
voluntatem divinam facimus); et s e p t i m a m : sed libera nos
a malo, quae virtute uontinetur in q u i n t a: et ne nos inducas
in tentationem (a Lap.).

V. 4. Omni debenti nobis Ir.avv.  o^sfAovvi Yjp.iv), cuivis, quando
nobis debet, nimirum admissae culpae causa.

Reliqua vide in commentar. in Matth.  6, 9—13. — De
verbo af.u  vide commentar. in evang. Marc.  1, 34.

V. 5—8. Nune docet Chrislus discipulos suos v i m et
f r u c t u m orationis atque exhortalur eos ad a s s i d u i t a t e m
(perseverantiam) in orando. Quod ad formam constructionis in
tota sententia iv. 5 — 8.) atlinet., nonnulli interprelum putant, adesse
a n a c o 1 u t h o n , statuentes, versus 5 — 7. conlinere p r o t a s i n
in forma quaestionis (quis vestrumj, a po d osi n autem esse in
v. 8., quae ita est comparata, ac si protasis incepisset in forma
conditionali:  si quis veslrum (eav ti?  el; uptov). Alii vero
cum Vulgata versus 5 — 7. sumunt. ut quaestionem  cum
n e g a t i v o responso, versum autem 8. ut nova  m proposi-
tionem atque ideo versum 8. a praegressis sejungunt  per
punctum, ita ut sensus essel: Quis vestrum haberet amieum qui
ad amici sui petitionem lempore etiam importunissimo faclam,
responderet: noli mihi molestus esse? Responsio est: Tališ amicus
non datur. V. 8. autem C h r i s t u s ipse, cur amicus petita con-
cedit, e x p o n i t verbis: Sia tyjv avaižstav. — Et ait ad illos,
scil. discipulos — Media node  (p-ecoviomou a psco? et vu§J; vox

Gap. XI. v. 6—13.

187

haec non ubicjiie stricte sumitur, sed saepe lati  o r i sensu
sumpta denotat adraoduin jam p r o v e c t a m noctis partem
(mittcn in bet 97ad)t): h. 1. adhibetur vox haec, ut indicetur tem-
pus importunum et incommodum  petendi aliquid ab
alio. — Commoda , i. e. da mihi commodato seu mutuo. —
Tres panes ; panes apud Ilebraeos erant tenues, placentarum
formam referentes; hinc tres  peluntur. — Lectioni Vulgalae:
d i c e t (epst) (quam codd. A. D. et Hala habent) praeferenda est
leclio: eftrrj (dicat),  conjunctivus deliberativus.

V. 6. Venit,  nimirum fessus et famelieus. — De via , ex
itinere. In Oriente ob aeslum diei itinera circa vesperam demum
fieri solent.

V. 7. Et pueri mei sunt in cubili;  graece: st? tvjv v.ohrp
eiatv, quod est p r a e g n a n t e r dictum : in 1 e c t u m i v e r u n l
et nune ibi sunt  (cf. Marc. 2,  1.). Sensus est: Nemo domi
est, qui sine incommodo panes tibi dare posset, quum omnes
jam cubitum ivissent.

V. 8. (Et si perseveraverit pulsans),  i. e. quodsi nihil ter-
ritus excusat.ione instet. rogando, urgeat ac tundat oslium (Janš.).
Verba liaec in graecis codicibus desunt  et videnlur glos-
setna  esse. — Proptcr improbitatem tamen ejus;  graece: Sta
t:yjv  avatSstav (ex a priv. et. atSti? pudor) propter impudentiam
(tuegctt ber UnUerjd)dmft)eit), hoc est propter impudentem pervi-
cacemque poslulationem. Quoad sensus substanliam non dif-
fert versio Vulgatae: propter improbitatem,  quum

audax (impudens) et assidua poslulatio improbitas nominetur
(Petronius). Ceterum est argumenlatio a mi nori  ad maj  us:
Si importunum flagitatorem a m i c u s , mtempestive ab eo
rogatus, tandem audit, quid non obtinebit a Deo assiduus
precator ?

V. 9 — 13. Et ego dico vobis.  Ab hoc versu incipit. accom-
modatio  parabolae, et Ohristus vult dicere: Si importunas
etiam preces homines exaudiunt, quanto magis Deus assiduas
preces vestras exaudiet. Reliqua vid. in commentar. in Malt  h 7,
7—11. — Ceterum v. .13. Pater vester de coelo  (6 xa-Yjp 6 e?
oupavou per attraetionem diclum est pro: 6 xmvjp 6 ev oupavip ei;
oupavou Sioust.

188

Cap. XI. v. 14—27

2. Sanatio daemoniaci muti; pharisaeos calumniantes
castigat (14 — 26.).

(Matth. 12, 22-37. Marc. 3, 22-27.)

Quod hanc historiam muti daemoniaci,  quam s. Lucas
nune narrat. attinet, plerique interpretes eam habent pro eadem
cum illa, quam M a 11. h a e u s (13, 22 — 45.) et Marcu  s (3,
22 — 27.) referunt, et quidem ideo, quia eis minus verisimile
videtur, ut h i s haec omnia prorsus similia facla essent.. et ideo
affirmant, rem hanc contigisse eo 1 o c o et t e m p o r e , uti M a t-
thaeus et Marcus  narrant. Alii vero affirmant, historiam a
Luca narratam, d i v e r s a m esse ab illa Matthaei et Marci, quia
apud Lučam ali o in loco posita legitur, quia daemoniacus apud
Matthaeum c a e c u s erat. et m u t u s , dum apud Lučam dicitur
solummodo m u t u s , et quia in Lucae narratione m u 1 i e r ,
postquam Christus adversariorum calumniam coercuit, C h r i s t i
matrem beatam  praedicasse legitur. Hi interpretes simul
observant., homines, teste experientia, solere hominem, šibi valde
exosum, repetitis vicibus,  data occasione, iisdem impe-
tere calumniis, hinc etiam calumnia repetita iisdem argumentis
et verbis propulsatur, ideo nil mirum. si pbarisaei, aoerrimi ad-
versarii Christi, eadem calumnia Christum bis impet.iverant.

V. 14 — 20. Vid. commentar. in Matth. 12, 22—28. — De
v. 16. vid. commentar. in Matth.  12, 38.

V. 21 — 26. Vid. commentar. in Matth.  12, 29. 30. 43—45.
— De versu 23. vid. dieta Luc. 9, 50 — Nexum  sermonis
Christi (v. 24 — 26.) nobis indicat s. M a tt h a e u s (12, 43 — 45.).
lbi sunt. verba haec dieta ad pharisaeos,  quos Dominus
antea generationem tnalam et. adulteram vocavil. Ad bos,  quos
Lucas (v. 15.) generatim : q u i d a m (tive?) nominaverat, sunt etiam
hic verba illa referenda. Quum Jesus sermonem hunc concludit
verbis: Sie erit et generationi huic (v. 45.), patet inde, eum velle,
ut verba ejus a 11 e g o r i c e intelligantur.

3. Acclamatio mulieris (v. 27. 28.).

V. 27. Extollcns vocern qnaedum rnulier , admirata scil. sa-
pientiam Christi, revincentem adversarios. miraculorum virlutem
verborumque vim. hanc admirationem suam laudibus expromebat.

Cap. XI. v. 28—33.

189

Mulier haec a sanctis doctoribus dicitur fuisse sancta M a r c e 11 a,
famula beatae M a r I h a e, sororis Lazari (Lyranus). Mulier haec,
matrem Chrisli laudibus extollens, p r i m a incoepit implere vati-
cinium beatae Virginis (1, 48.), imo figuram gessit, e c c 1 e s i a e
(Estius). — Beatus venter, qui te portavit, et ubera, quae suxisti ,
i. e. o matrem beatam, cjuae te, lalem filium peperit,. Periphrasis
est matris  ab iis partibus, quae gignendo alendoque Christo
servierunl.

V. 28. At ille dixit: Quin imo beati, qui audiunt verbum
Del et custodiunt illud.  Parlicula p.evouvye, quae apud scriplores
atticos nunquam in inilio oralionis ponitur, hic ab initio est
gravitatis  causa. Particula haec non est neg ant is, sed
aliud inferentis  (graviter affirmantis), quod quis magis incul-
calum opiat (Tirinus), el denotat: i t a s a n e, u t i q u e, (ja tcofjl,
quo significatu etiam Latinorum: quin  imo  adhibetur). Hinc
sensus verborum Chrisli est: Ita sane, beata est mater mea,
sed beati potius (beatiores), qui doclrinam divinam audiunt. eamque
observant. Verba haec Chrisli simul significant, cognationem
špirit ualem  pluris aestimari, quam c o r p o r a 1 e m. Quam
in rem scribit s. Augustinus  (liber de Virginitate); »Beatior
Maria, quod concepit Deum m e n t e per fidem, quam c o r p o r e
per carnis assumplionem.« Oonf. commentar. in M atth.  12, 50.

4. Pharisaei prodigium flagitantes, Christi responsa

(29 — 32.).

(Mattli. 12, 38—42. Vid. comment. in li. 1.)

V. B3. Quae hoc versu et sequentibus (34—36.) leguntur,
inveniunlur etiam apud M a 11 h. (5, 15; 6, 22. 23.), sed ali o
in nexu. Apud M a 11 h. (5, 15.) in sermone montano apostoli
tanquam praedicatores doctrinae evangelicae comparantur 1 u -
cernae,  h. 1. vero lucerna  (lumen) dicitur lumen veri-
tatis  in doctrina et miraculis Christi  conspicuum, quod
omnibus clare lucet, qui cor suum non obduranl, sed lumine
uluntur naturah (ralione). Sensus itaque verborum hujus versus
relate ad praecedentia est: Ego aliquid majus sum et praeslan-
tius, quam Salomon et Jonas; ut autem id intelligalur, lumen
non ponitur (uti vos facilis) sub modio, sed super candelabrum,

190

Cap. XI. v. 34—36.

i. e. cor non est obdurandutn. nec oculi claudendi, ut. veritas
in mea doctrina meisque miraculis evidens videatur, sed adhi-
bendum est lumen naturale (ratio). quod Deus unicuique dedit.
Stante hac explicatione, sequentia cum praecedentibus cohaerent.
— X6-/voc est proprie lucerna,  quae candelabro imponitur,
ut omnibus lucern praebeat. dein tropice: lumen. — In abscon-
dito;  graece: ei? "V xpoxrr]v scil. x ( * ) P av > locum.

V. 34. Vid. dieta in commentar. in M a 11 h. 6, 22. 28. —
Sensus est: Si cor, i. e. intellectus et voluntas hominis sunt
sani, i. e. ad Deum, lumen veritatis aeternae conversi, omnes
reliquae facultates viresque spirituales lucidae atque illustratae
erunt, utpote conversae ad Deum, lumen veritatis aeternae, hinc
etiam recta judicia de ipsius persona, doctrina et faetis; si autem
intellectus et voluntas hominis sunt mali, intenti rebus abjectis,
omnes reliquae facultates et vires spirituales (affectus) ad mala
ferentur, hinc erronea etiam erunt judicia de ipsius persona,
doctrina et faetis.

V. 35. Verbis hujus versus hortatur Christus, ut homo
caveat, ne oculum suum interiorem, cor suum (intellectum et
voluntatem) occludat. huic lumini. sed potius purget, ne totum
fiat tenebrosum. — Ceterum in graeco p.r, conslructum est cum
indicativo,  quo significat Jesus, putare se aut conjicere,
rem ita esse. 1 )

V. 86. Si ergo corpus tuum totum lucidum fuerit , non
habens aliguam partem tenebrarum , erit lucidum totum , et sicut
lucerna fulgoris illuminabit te.  Videt.ur versus hie tautologiam
continere, quum protasis idem edicere videatur, quod apodosis.
Quapropter varii interpretes vario modo lectionem stantem immu-
tare volebant, vel delendo vocem totum  (oaov) in protasi, vel
vocem c&\m  mutando in o p. p at (o c u 1 u s), vel aliam substituendo
interpunctionem.  Sed tautologia evanescit, si (cum Schegg,
Bisp.) in protasi vis ponatur in voce 8Xov (totum),  quae vox
clarius explic.atur verbis : non habens a 1 i q u a m partem
tenebrarum,  — in apodosi aulein vis ponatur in voce <pw-
■rcivov (lucidum),  quae clarius designatur verbis: a c si lu¬
cerna fulgore teillustret  (w? otav 6 \ityyoq  -cvj acrTponrfl

') Conf. Beelen gram. 504.

Cap. XI. v. 37-38.

191

(fora^Tj <re). Jesus vull. ergo dicere: Si corpus luum totuni  oculo
sano ita collustratum est, ut nulla ejus pars sit. obscura, tum
totum corpus ita lucid  um  erit, ac si lucerna fulgore suo te illu-
straret. In applicatione:  Si intellectus et voluntas hominis
bene sint dispositi, soli Deo rebusque divinis intenti, in ipsa ejus
anima magis magisque lucidum erit, ac si lux fulgore suo eum
collustraret. (Bisp.) — Vulgata paululum discrepat a textu graeco ;
quum enim habet.: e t s i c u t lucerna f u 1 g o r i s illuminabit te,
videtur non legisse : Sxav (ac si, v el ut si), sed y.ai ovav;

nec legisse d a t i v u m : -ri) aarpairij, sed g e n i t i v u m : vr t c,
dc-rporavj«;, f u 1 g o r i s = fulgida).

5. Acerba pharisaeorum et legisperitorum increpatio

(37-54.).

Quae nune s. Lucas (v. 37 — 54.) refert, occurrunt eliam
apud M a 1.1 h a e u m in illa acerba Christi in pharisaeos et legis-
peritos oratione (23, 1. seqq.). Sed. quum ea, quae apud Matth.
leguntur, alio te m pore.  nimirum post.quam omnes Christi
adversarii ad silentium redacti sunt, et in alio  1 o c o , scil. in
te m pl o (coli Matth. 24. 13. et seqq. cum 23, 1.) atque ad
alios auditores, scil. ad populurn et discipulos  a Christo
dicia essent, tenenda est sententia eorum, qui dicunt, relationem
Lucae d i v e r s a m esse ab illa Matthaei (conf. dieta in Matth. 23, I.).

V. 37. Rogavit;  Vulgata legit, i m p e r f e c t u m vjpdrca, dum
lectio temporis praesentis:  eptora ob codices (Aleph, A. B.)
praeferenda est. — Ut pranderet  (dpicTvjor)), i. e. ut prandium
(dptavov) caperet, quod hora sexta (circa m er i d i e m) capiebatur,
dum ad coenam (SeTtcvov)  v e spere  ibant, jentaculum vero
mane  capiebatur. De verbo dperožu) vide commentar. in evang.
J o a n. 21, 12. — Ingressus , scil. domum ejus. — Recubuit ,
scil. ad mensam. quin antea se abluisset.

V. 38. Pharisaeus autem coepit infra  se reputans dicere;
Vulgala ita legit juxta cod. D., dum alii codices habent: sapiaodo?
iowv eD-aup-atjev, ov.  ou irponov, pharisaeus autem , guum vidisset
(scil. Jesum mensae accumbentem), admiratus est , quod non
primum  (i. e. ante omnia) se abluisset ante prandium.  — Quod
attinet. ad verbum (baptizari), nonnulli lllud explicant.

192

Cap. XI. v. 39-41.

de solis m a n i b u s lavandis (coli. Matth. 15, 2.), alli autem de
ablutione totius corporis  (coli. Marc. 7, 4). Prior  expli-
catio praeferri meretur.

V. 39. Et ait Dominus ad illum,  tanquam cognitor cordis
et humanorum secretorum testis et judex (Aug.) — Nune vos
pharisaei.  Particulain nune  (vuv) alii sumunt ut particulam
temporis praesentis  (pejoris) opposilam tempori praeterito
(meliori); rectius vero alii statuunt, particulam illam logi  c e
positam esse: res a vobis, quum observandis traditionis praeceptis
intenti sitis, eo deducta est, seu eo nune venit, ut vos pharisaei.
— Quod deforis est calicis et catini. mundatis.  Vide dieta in
commentario in Matth.  23, 25. — Quod autem intus est
vestrum, plenum est rapina et iniquitate.  Nonnulli interpretes,
ut convenientia  esset cum dieto Christi apud Matth.  23. 25.,
in verbis: to Sl ecuj&sv up,div, pronomen upuiv conjungunt cum
verbis sequentibus : rapina  et i n i q u i t a t e , ita vertentes :
interiora vero (scil. calicis et patinae) plena sunt rapina et ma-
litia vest  ra,  i. e. injuste sunt comparata. Sed explicalioni huic
obstat pronomen ipuSv, prouti h. 1. positum est, ita ut debeat.
referri ad vocem tb sW9-sv, ita ut sensus sit: interior vestra
pars, i. e. animus  vester plenus est rapina et malitia.

V. 40. Sensus est: Stulti, nonne idem Deus, qui res externas
creavit, est etiam creator internorum, animi vestri? Inde sequitur,
munditiei animi  tanto magis studendum esse, quum hic mullo
praestantior est rebus externis. Hinc etiam intelligitur, cur Jesus
pharisaeos nominat stultos  (insipidos), quia solurn studebant
munditiei externae,  internae autem seu animi munditiei
studere negligebant. — to £;to{tev = pars exterior, res externae,
corporales, visibiles, to eouD-čv = quod intus est, res interna, spiri-
tualis, animus, cogitatus.

V. 41. Hoc versu Christus significal. v i a ra, qua possunt.
šibi comparare veram, moralem munditiem —• Verumtamen , quod
superest , date eleemosynam.  Graece est: x).r ( v Ta evivra Sbve
Verba Vulgatae vari e explicantur : Alii (Lyranus): quod su¬
perest,  faeta scil r e s t i t u t i o n e, hoc date eeu eleemosynam;
alii: ant e omnem  rem  date eleem.; alii: čete  ruta  date
eleemosynam; alii: verumtamen, quod superest vi etui  vest.ro
a c v e s t i t u i , dale . . .; alii: verumtamen, quod u n i c u m

Gap. XI. v. 42—48.

198

vobis remedium r e 1 i q u u m est, dale eleemosynam. Sed
omnibus hisce explicationibus obstat id, quia to  evovva nihil horum
denotat. — Alii (Theophylactum  secuti) to švovto sumunt.
significatu verbi : to  uitip^o vto: pr o (-toto)  facultatibus
v e s t r i s , ut quisque potest; vel (T e r t u 11., Tirinus):
quae habetis et potestis dare; ast explicationi huic obstat con-
t e x t u s. Hinc tenenda est explicatio eorum, qui w švovto (ab
£vsip.t insum)  vertunt: quae insunt,  scil. vasis (poculis et
patinis), ita ut sensus sit: studete operibus charitatis,
ex bonis terrenis eleemosynam  dando egenis; quia autem
haec vera erga proximum charitas excludit o m n e m i n -
j usti  a m erga proximum, inde etiam intelligitur, cur Christus
non praeceperat, ut bona injuste  comparata restituantur.

— Et ecce omnia , exterior et interior pars poculi ac patinae
atque etiam vestra pars interior, cor (animus et conscientia).

— Munda sunt vobis , mundum erit. Nam eleemosyna a p e c -
ca to liberat (Tob. 4, 11.), et animam a mor te (perditione
aeterna) liberat (Tob. 12, 9.).

V. 42. Vide dieta in commentar. in Matth.  23, 23.

V. 43. Vide dieta in commentar. in Matth.  23, 6. 7.

V. 44. Monumenta, quae non apparent  (d§Y]Xa ex a priv.
et BrjAo? == non conspicuus), i. e. latentia humi. — Nesciunt,
quomodo intus se liabeant, quae foeditates et putredines intrin-
secus lateant. Paululum aliter est imago apud Matth.  23, 27.
Utroque autem loco significatur pharisaeorum simulata pie-
tas  et probitas.

V. 45. Bespondens  (d7ioy.pdkt<;), i. e. loqui exorsus est. Vide
commentar. in Matth.  11, 25. — Magister haec dicens,  scil.
adversus pharisaeos. — Etiam■ contumeliam nobis facis , i. e. etiam
nos legisperitos contumelia afficis. Inde reete colligitur, legis-
peritum hunc (uti plerosque) fuisse ex secta pharisaeorum.
Vide commentar. in M a 11 h. 23, 2. u[5p{£etv est: contumelia
afficere.

V. 46. Vide dieta in commentar. in Matth.  23, 4.

V. 47. 48. Vide dieta in commentar. in Matth.  23, 29—31.

Ceterum verba: eorum sepulehra  (ccut Sv to {r/rpBd)  in multis
codicibus (etiam in cod. Aleph, B. D.) d e s u n t; subintelligenda
tamen sunt postulante contextu.

13

194

Gap. XI. v. 49-53.

V. 49. Propterea 1  i. e. quia ita animati estis, uti majores
vestri prophetarum occisores, etiam vos occidetis et poenam pro-
merilam non effugiet.is. — Sapientia Bei dixit ; verba haec sunt.
de ipso Christo  accipienda; nam ipse erat, per quem se ma-
nifestavit divina sapientia et omniscientia. Quapropter etiam apud
(Matth. 23, 84.) loco hujus formulae simpliciter dicit Christus:
Ideo, ecce ego mitto  ad  vos  p r o p h e t a s. — Ceterum
vide dieta in commentar. in M a 11 h. 23, 34.

V. 50. 51. Vide commentar. in Matth.  23, 35.

V. 52. Vae vobis , quia tulistis clavem scientiae.  0 1 a v i s
scientiae (^vovjčmc)  est medi  um,  quo pervenitur ad scientiam.
Per 'fvtoo-iv inlelligenda est cognitio  (scientia), Jesum esse
Messiam promissum, fundatorem regni Messiani atque Judaeos,
si vellent eflugere perniciem, in hoc regnum ingredi debere. —
Cia vi s scientiae (cognitionis) hujus erat A. T., ejus vera intel-
ligentia, quum in libris Mosis et in prophetis Christum ejusque
regnum significaret  (Joan. 1, 45; 5, 39. 40.), atque t o t a
lex tenderet ad futurum Salvatorem essctque, uti s. Paul  us
dicit (Gal. 3, 24.), paedagogus  ad Christum. — Hanc clavem
legisperiti abstulerunt,  quatenus šibi unis ut legis doetori-
bus tribuebant jus sacrae seriplurae interpretandae atque populo
viam ad salutem indicandi. Sed legisperiti, ut populi doetores et
duces spirituales, male  munere suo functi sunt; nam, uti dicit
Christus: Ipsi non introistis , et eos , qui introibant , prohibuistis ;
quasi diceret.: vos ipsi, doctrinam meam salutarem spernentes,
non estis ingressi in regnum meum Messianum, alios vero, qui
in istud regnum ingredi volebant, doctrina vestra perversa, malo
exemplo et calumniis variis ab illo ingressu abstrahebatis. Ver-
bum aipeiv denotat h. 1. auferre  (ut Joan. 10, 18. Luc. 6,
29. 30.). Paulo aliter legitur apud Matth  (23, 13.): »qu i c 1 au¬
di t i s regnum coelorum ante homines.  Vide com¬
mentar. in Matth.

V. 53. Goeperunt pharisaei et legisperiti , nimirum offensi
tanta reprehendendi libertate. — Graviter insistere,  scil. ei, seu:
ei insidiari (lvš-/w insisto, insidior alicui); quod verbis sequentibus
explicatur. — Et os ejus opprimere de multis. amczogaviC.ei:/  (= am>
evop-avo; ekilv) de schola repetitum significat.: memoriter aliquid
recitare; dein notat propositis interrogationibus ex ore alicujus

Gap. X[. v 54 Cap. XII. v. 1.

195

responsa elicere; — de multis,  i. e. plura (scil. responsa). —
Vul ga ta vertit: os opprimere,  quod est idera ac: os
obturare,  obstruere (ben SJčtmb toetftopfett, bet)d)(ie§eu, $emcmben
ptu <Scf)toctgeit brtugen), quae tamen significatio tum ob verba:
de multis,  tum ob s e q u e n t i a hic non quadrat; hinc te-
nenda est significatio generalis: opprimere  (bebrartgen) et
os opprimere  denotat: opprimebant eum, quum multis quae-
stionibus eum ad respondendum cogere vellent (Polzi).

V. 54. Quaerentes aliguid capere de ore ejus , i. e. cupientes,
ut in aestu disputationis aliquid dicat, unde ansam arriperent.,
ut accusarent eum;  sed verba haec in nonnullis coaicibus (Aleph,
B. L.) desunt. Versus hujus verbis indicatur ra ti o insidiarum.

--

Caput KIL

1. Hortatur Christus discipulos ad fidei constantiam

(v. 1—12.).

V. 1. Multis turbis circumstantibus ; graece: [AupidSiov vou
o/Xou, i. e. quum permultae turbae ad eum congregarentur.
Vox p.upidBs? proprie notat: decem millia,  sed saepe ponitur
pro numero magno indefinito (uti Latinorum: sexcent.i  pro
permultis), uti h. 1. — In textu graeco adhuc legitur: sv oT?
in ter haec,  i. e. interea, seu dum hae res gererentur, nimi-
rum dum Jesus in domo pharisaei mensae accumberet (11,
37. seq.) et pharisaei multis interrogationibus eum aggrederentur
(11, 53.). — Coepit dicere,  nimirum digressus a convivio. — Ad
discipulos suos.  In textu graeco adhuc legitur spakov (primum).
ita ut sensus sit: coepit anle omnia dicere ad discipulos
suos; p o s t e a (v. 54.) sermonem ad o m n e m t u r b a m con-
vert.il. Minus recte alii vocem itpSvov nectunt eum sequenti verbo:
a 1.1 e n d i t e. — Plures sententiae, quae in hac Christi oratione
occurrimt, a s. M a t, t h a e o (10, 26. seqq.) tanquam a 1 i o t e m -
pore  a Christo propositae commemorantur ; unde tamen minime
sequitur, eas ab uno vel altero evangelista loco non con ve¬
ni en te fuisse posilas. E a d e m enim monita et dieta polerant,

IB*

196

'Gap. XII. v. 2-10.

a Christo omnino diversis vicibus r e p e t i cum applicatione vel
eadem vel diversa, prouli ipsi videbatur sive necessarium, sive
sallem proficuum. — Attenditc a fermcnto pharisaeorum. ■apoGi/av
est: a n i m u m a d v e r t e r e, a 11 e n d e r e; sequenle aulem
aiCo  vel p.v;ra>>c denotat.: ca v er e šibi,  ut h. 1. — £up.y; proprie
est f e r m e n t u m (a 'Ciu  ferveo), quod massam fervere facit.
(conf. coramentar. in Matth.  13, 33.)- Ilič speciatim adhibetur
de s i m u 1 a t i o n e pharisaeorum, quae, uti Christus modo osten-
debat (11, 39. seqq.), se in doctrina et vita eorum manifestabat..
Vide commentar. in Matth.  16, 5. seqq. —

V. 2. Eadem  sententia occurrit etiam apud Matth. 10, 26.,
sed alio in nexu. H. 1. nexus cum anlecedentibus atque sensus
sequens est: Tanto magis vobis, discipulis meis et evangelii prae-
conibus, caveatis necesse est ab hac pharisaeorum simulatione,
quia doctrina mea, a vobis annuncianda, destinafa est, ut toti
orbi manifesta fiat. — Cui explicationi faventstatim sequentia;
obstant vero expositioni: simulatio et falsitas doctrinae eorum in
judicio Dei manifestabitur.

V. 3. Quoniam;  graece: avti’ Sv, propterea , quia nimirum
omne abscondilum revelabitur. — Quae in tenebris  (clam) dixistis ,
ob metum persecutionum. — In lumine dicentur,  i. e. publice.
Vide dieta in commentar. in Matth.  10, 27.

V. 4. 5. Dico autem vobis amicis meis.  De verbis: a m i c i
mei,  vide commentar. in evang. J o a n. 15, 13—16. — Ne
terreamini ab his, qui occidunt corpus  etc.. .. vide commentar. in
Matth.  10, 28. — Et post haec,  (psta rauTa), post mortem, occisis
corporibus (Beda). — De voce: gehenna  vide commentar. in
M a 11 h. 5, 22.

V. 6. 7. Nonne quinque passeres vaeneunt dipondio.  Di-
p o n d i u m aequabat duos asses.  Reliqua vide commentar.
in Matth.  10, 29—31.

V. 8. 9. Vide commentar. in M a 11 h. 10, 32. 33.

V. 10. Vide dieta in commentar. in Matth.  12, 31. 32.
lile ergo, qui manifesta opera divinae bonitatis et gratiae perti-
naciter, animo obstinato, respuif et cavillatur, reum se facit
blasphemiae in Špiritu  m s a n c t u m. Quia opera Dei,
ad hominis sanctificationem spectantia, Spiritui saneto,

Cap. XII. v. 11-15.

197

ut sanctificatori, appropriantur, ideo pecealum hoc vocalur pec-
catum in S p i r i t u m sanctum.

V. 11. 12. Vide commentar. in Matth.  10, 19. 20.

2. Christus hortatur ab avaritia (13 — 21.).

V. 13. Christi sermonem nune quidam intercipit, rogans
eum, ut negotio se immisceat prorsus humano. Utrum hic fuerit
ex nurnero d i s c i p u 1 o r u m Ohristi, certo dicit non polest.
Alii ob verba: de turba,  putant, eum non fuisse discipulum
Christi; dum alii ob vocem : d i c, quo verbo magnam in Ohristi
potestatem fiduciam ostendere videtur, existimant, eum fuisse
discipulum Christi.

V. 14. Et dixit illi: Homo.  Jam vox: homo  habet h. 1.
aliquid improbationis;  quasi diceret: homo carnalis, terrenus,
qui per terrena interrumpis aut abrumpis divina. — Quis one
constituit judicem,  controversiarum de rebus terrenis. — Aut
divisoreon,  scil. haereditatis. Jesus, cujus regnum non erat de
hoc mundo, noluit directe et immediate ea agere, quae ad forum
magistratus civilis spectabant, ne ansam arriperent inde adver-
sarii, eum calumniandi, tamquam potestatis terrenae, dominii
terreni cupidum. Ilisce vero Christus minime vult docere, lites de
rebus terrenis non esse terminandas in špiritu doctrinae
e j us  ; nam apostolus P a ul u s (1 Cor. 6,1.) reprehendit christianos
Corinthios,  quod lites agitarent apud judices non christianos.

V. 15. Quum Jesus sciret, causam petitionis fuisse ava-
ritiam, a re ista occasionem sumit, dehortandi ab avaritia
(a rerum terrenarum cupiditate). — Dixitque ad illos , tum ad
duos fratres, tum ad turbani. — Videte et cavete,  i. e. sludiose
vobis cavete. Vide commentar. in Matth.  16, 6. 7cXeove?i'a (com-
pos. ex xasov  et š/v,'> ) = plus habendi cupiditas. — Quia non
in abundaoitia cujusquaon vita ejois est ex his, quae possidet , uti
Vulgata verba graeca vertit. Pronomen Wi jungendum est verbo
rcspiffcreieiv, quod imperso. naliter  accipiendum est: si quis
abundat (opibus). Porro ecrclv - sx optime sumitur in significatu:
proficiscitur  (prodit) e x, seu d e p e n d e t , ita ut verba
graeca ita possint reddi: @uia, si quis abundat (opibus seu bonis
terrenis), vita ejus non dependet ex possessione ejus; et sensus
est: quia opum (bonorum lerrenorum) abundantia non potest

198

Gap. XII v. 16-21.

prolrahere (seu producere) vilam luam, eo minus poteši le per-
fecle felicem reddere. — Quae sentenlia parabola  sequenti
e x p 1 i c a 1 u r el confi rmatur.

V. 16. h. 1., uti sequenlia docent, est dives,  qui

omnem suam spem el fiduciam collocat in d i v i 1 i i s , iisque
abutitur et vitam luxuriosam agit. — EvoopoTv, uberes fructus lerre.
— Xwpa proprie regio, dein ager (Ikutbcjut).

V. 17. 18. Verbis his depingitur sollicitudo  hominis
terrenis rebus prorsus addicli. proprie denolat foetum,

p rog  e n i e m; Alexandrinis interpretibus (Exod.23, 10. Deut. 22, 9.)
est idem quod v.apTzoc,  fructus,  ita et h. 1.

V. 19. Et dicam animae incae;  'Fu/j, hic, uli alias saepe,
vim pr o n o m i n i s habet., ita ut: animae meae  valeal
idem, quod m i h i , a d me i p s u m. — llabes multa bona posita,
i. e. reoondita; quasi opum abundanliam fruendi diulurnitas
sequeretur.— Reguiesce , a laboribus, quibus te fatigasli. — Gomede,
bibe, epulare.  Hisce qualuor verbis exprimuntur quatuor mala,
quae solen! ex abundantia divitiarum evenire, scil. o t i o s i t a s ,
g u 1 o s i 1 a s , ebrietas, oommessationis  celebritas
(Lyranus).

V. 20. Dixit autcm illi Deus: Stulte  (acppcov, nominativus
loco vocativi ut saepe). S t u 11 u m dicit Deus divitem hunc,
quia longam lutamque šibi vitam et magnis plenam deliciis polli-
cebatur, quum quovis temporis momento mors illi supervenire
possit (l Thess. 5, 8.). Sensus versus hujus est: Decrevit Deus,
eum nocte sequenti avocare ex hoc mundo, ut adeo nec frui
possit bonis šibi partis, nec scire, quis ea sit percepturus. —
axatxoSfftv impersonaliter  positum denotat: repetitur;
utitur tempore praesenti  pro futuro, ut indicaret, adeo pro-
pitujuam illi esse mortem, ut praesens jam esse videretur (Mald.).

V. 21. Nune sequilur a p p 1 i c a t i o parabolae. Sic est;
graece: outm;, sic;  scil. ecrat e r i t, vel f i e t. — Qui šibi the-
saurimt,  i. e. qui bona terrena congerit in sui ipsius commodum,
ad suas cupiditates satiandas. — Et non est m Deum dives.  Verba
it; tov  6-s'ov denotant relate ad Deum,  ergo quoad sensum
idem valenl ac: Trapa t<o  apud Deum;  hinc verba: non
dives in Deum designant: qui non apud Deum dives, seu, qui
non šibi colligit benefaciendo et sanete vivendo thesauros in coelo
(conf. M a 11 h. 6, 20.).

Cap. XII. v. 22—33.

199

3. Exhortatio ad fiduciam in Deum (22 — 34.).

V. 22—29. Ideo,  quia nimirum ita res se habet, si quis in
sui ipsius commodum bona lerrena colligit et non relate ad Deum.

V. 29. Nolitc in sublime tolli  (p.i) p.sTsoip^scfk). Dantur variae
loči hujus explicationes. Praeferendae suni d u a e , utpote magis
contextui  respondenles. Verbum ptstsdop^siv (a psTeupoc altus,
sublimis) denotat.: in allum, in sublime tollere, efferre; hinc non-
nulli cum V u 1 g a t a : p.vj p.sTsupt^ea&s vertunt: nolite in s u -
blime tolli  (efferri), hoc sensu: nolife animo in sublime ferri,
inanes ferentes cogitationes, nimirum affectantes honores et digni-
tates, ■— vel nimia (immoderata) postulantes quoad victum et
vestitum. — Alii vero, quia p.sreupGjea&c« etiam adhibetur de
navibus,  quae aestu maris hinc illic agitantur, verbum
p.evsa)p{£stv sumunt significatu: aliquem efficere animo fluctuantem,
et ideo verba: p.Y) jj^Teiop^schls verlunt: ne fluetuetis animo,
hoc sensu: nolite ob anxiam bonorum terrenorum curam animo
lluctuare inter spem et metum. Reliqua a v. 22—32. vide in
commentar. in M a 11 h. 6, 25—33.

V. 32. Quod ad n e x u m attinet, nonnulli versum hunc
referunt ad omnia antegressa (a v. 22 — 31.) eumque sumunt u
argumenlalionem a majori ad minus,  hoc sensu: quum
vobis Deus majus, regnum Messianum cum bonis salularibus
dedit,, potestis absque metu, minus, victum et vestitum exspe-
ctare. —- Alii vero versum hunc connectunt cum v. 31. hoc sensu:
Quod Christus modo ut summum finem designaverat, id, quod
ad discipulos attinet, jam factum est; ideo possunt esse sine
metu. — Christus vocat p u s i 11 u m seu parvum gregem
ratione habita maximae multitudinis infidelium;  juxta Be¬
dam: ob h umi lita  ti  s devotionem. — Et quum Christus
discipulos suos dicit gregem,  tacite pastorem  eorum se
esse indicat. — Quia complacuit Patri vestro , quia benigna volun-
late decrevit Pater vester coelestis — Dare vobis regnum,  i. e.
efficere vos membra regni Messiani (ecclesiae) atque participes
omnium ejus bonorum. — Est argumentatio a majori  ad
m i n u s.

V. 33. N e x u m versus hujus cum praecedentibus Beda
bene ita exprimit: Nolite timere, ne propter regnum Dei militan-

200

Cap. XII. v. 34—35.

tibus hujus vitae necessaria desint; quin etiam possessa propter
eleemosynam vendite. — Vendite, quae possidetis , ulpote certi,
vos Patri coelesii esse curae. — Et date deemostjnam , ex ven-
dilis possessionibus Ibonis vestris). — Facite vobis sacculos,  i. e.
comparate vobis opes. Nominatur met.onymice c o n t. i n e n s
(marsupium), pro contento  (opibus, thesauris). — Qui non
veterascunt , i. e. qui non atteruntur, seu non pereunt. — The-
saurinn non deficientem , i. e. comparate vobis per opera chari-
tatis thesaurum, seu opes non perituras, in coelis. (luibus verbis
explicantur antecedentia. — Quo fur non appropiat , neque tinca
corrumpit.  Vide commentar. in M a 11 h. 6, 20.

V. 34. Vide dieta in commentar. in Matih.  6, 21. Verbis
liisce Christi simul significatur, quod c o r discipuli Jesu in coelis
esse debeat (Phil. 3, 20. Col. 3, 2.).

4. Exhortatio ad vigilantiam (35 — 48.).

Quae nune sequunlur, arete cum praecedentibus cohaerent.
Christus modo discipulos suos adhortatus fuerat, ut šibi caveant
ab avaritia omnique nimia rerum terrenarum sollicitudine et ut
studiose ad regnum Dei se comparent. Ad conservandum vero
studium hoc necessaria est v i g i 1 a n t i a s p i r i t u a 1 i s.

V. 35. Sint lumbi vestri praecincti.  Dum dicit: p r a e -
c i n c t i, respicit morem Orientalium,  qui vestes suas
latas amplasque, iter faeturi vel laboraturi, vel ministraturi, ele-
vare et praecingere solebant, ut expeditius, quae agenda erant,
possent perficere; hinc praecinctus idem est ac : e x p e d i t u s ,
p ar a tu s (Tob. 5, 5; 3 Reg. 18, 46.). — Et luccrnae ardentes
n manibus vestris.  Imago repetita a servis,  dominum suum,
noetu venientem, exspectantibus, ut, ubi ille fores pulsaverit,
statim ei obviam occurrant atque inserviant. Hinc etiam haec
verba indicant, servos rite praeparatos esse ad excipiendum
dominum. In q u o illa praeparatio spiritualis consistat, docet
s. Petru  s (1 Petr. 1, 13.), qui postulat, ut sint succincti lumbi
mentis,  i. e. ut intellectus et voluntas nostra sint parati ad špiri¬
tu alem vivendi agendique rationem atque ad pugnam contra
salutis hostes pugnandam. Quum autem avaritia, c u p i -
ditas sensualis  (concupiscentia carnis) et s u p e r b i a sint
praecipua vitae spiritualis impedimenta, nonnullis ss. Patribus

Cap. XII. v. 36 — 38.

201

praecinctura lumborum significat  mortificatio-
nem et abnegationem, — lucernae arden les
aulem f i d e m v i v a m (charitate formatam).

V. 36. Et vos , scil. sitis. — Similes hominibus,  i. e. ita
plane parati, sicut, servi. Nam vox ho mineš  h. 1. ob oppo-
situm : dominam  s u u m et v. 37., ubi tanquam synonymum
legitur: ol Souaoi  exelv ot, denotat ser vos.  — Exspectantibus do-
minum suum , Ruando revertatur a nuptiis , i. e. qui noctu ex-
spectant dominum, revertentem a convivio nuptiali, ad quod
fuerat invitatus et quod noctu celebrabatur. Ob lestes praestan-
tissimos (codices Aleph, A. B. D.) praeferenda est lectio avaAua-fl
lectioni avaTAaet. Genitivus saAovvcc est genitivus absolutus,
respondens ablativo absoluto LatinorumPj Christus in una ima-
gine discipulis suis proponit suum discessum et reditum.
Discessus  ejus contigit in ejus ascensione  in coelum,
redi  tu  s (seu adventus) ejus fiet tempore mortis  singulorum
hominum. Vult ergo Christus verbis v. 35. et 36. dicere: Similes
estote servis, qui rite praeparati exspectant dominum suum, inopi-
nate domum redeuntem, ut scil. semper sitis parati ad ipsum
redeuntem excipiendum.

V. 37. 38. P r a e m i u m v i g i 1 a n t i a e. — Beati servi illi.
Persistit Christus in eadem parabola. — Quod praecinget se , in
morem ministri. — Et faciet illos discumbere , tamquam dominos.
— Transiens  (xapsXAwv), i. e. circumiens, ultro citroque obam-
bulans ac dispiciens, num quid desit. Alii vero TOps/.Acov vertunt:
accedens,  scil. ad singulos convivas. — Ministrabit illis.
Ouncta haec facile intelliguntur, si memores simus, c o n d i -
tionem servorum  apud Hebraeos non fuisse d u r a m.
Patres familias nimirum in festis solemnibus  famulis suis
e p u 1 a s instituere solebant, ut et ipsi laetitiae dominorum
participes fierent. Usitatum etiam erat, a m i c i s ad convivia
invitatis offerre varii generis c i b a r i a domum mittenda.
Hinc sensus imaginis a Christo hic adhibilae est: Dominus
hilari vultu a convivio domum revertens, servos suos, si eos
vigilantes et paratos invenerit, singulari modo remunerabitur.

‘) Conf. Beelen gram. 207.

202

Cap. XII v. 38-47.

V. 38. Et si venerit in secunda vigilia, et si in tertia vigilia
venerit.  De vigilia vide oommentar.  in  Matth.  14, 25. —
Christus meminit solum secundae el tertiae  vigiliae, quia
homines, quum in illis (vigiliis) somnus sole! esse cerlior et pro-
fundior, non vigilare solent; ut ita innuat, se venlurum, quum
homines minime putent.. Ouum beatitas coelestis  saepe
in scriptura s. sub imagine c o n v i v i i repraesentalur (conf.
Matth. 8, 11. 12.), vult Christus hisce duobus versibus dicere :
Semper intenti sitis rite implendis officiis vestris, quum incertum
sit tempus, quo Deus sit vos vocaturus in morte ad reddendas
rationes eorum, quae vivendo gesseritis. Beati eritis, si vos tune
rite dispositos et paralos invenerit., tum enim praemiis largis-
simis ornabimini.

V. 39. 40. Nune, quum adventus Messiae fulurus sit re-
pente et inopinate, horlalur ad v i g i 1 a n t i a m. Vide commentar.
in Matth.  24, 43, 44.

V. 41. Sensus est: Num monitum, quod illa parabola (seu
similitudine a v. 35.) usus, nobis proposuisti, adnos, apo¬
stol  o s, tantum speetet, an vero etiam ad omnes fideles?
— Quae interrogatio docet, apostolos revera omnem curam
et diligentiam adhibuisse, ut mentem Christi loquentis perspi-
cerent.

V. 42—46. Vide commentar. in Matth.  24, 45 — 51.

V. 47. Quae versu hoc et sequenti h. 1. solus Lucas
refert, pertinent tum ad apostolos  eorumque succes-
s o r e s (ob nexum cum praecedentibus v. 42—46.), tum ad
omnes fideles;  quapropter verba: Ule servus,  non tantum
de familiae praefecto (cr/.ov6p.w), de apostolis  eorumque
successoribus, sed de omnibus servis, de omni¬
bus fidelibus  explicanda sunt. — Voluntatem domini sui ,
i. e. Dei, declaratam praeceptis divinis. — Et non praeparavit;
non est opus, ut cum Maldonato  pronomen s e (lauvov) sup-
pleatur, potest cum Vulgata a b solu  te  sumi et ad verba:
secundum voluntatem ejus referri, hoc modo: et paranda non
paravit ad Dei voluntatem exsequendam. — Vapulabit multis,
scil. plagis (VAvpfa?), i e. graviler punietur. Graece: Sapufaerai toaaccc
scil. izkr^dc,  quae constructio cum accusativo non raro occurrit,
quando verbum adjunctum habet n o m e n ejusdem radicis in

Cap. XII. v. 48—49.

203

q ii  arto  času (v. c. Mal tli. 2, 10. Lnc. 2, 8.). Similis constructioni
huic est noster locus, ubi verbo Sepeiv jungitur in quarto času
nomen non ejusdem quidem, sed cognalae tamen notionis, qui
accusalivus rei eliam in passivo remanet, ut h. I. 1 )

V. 48. Qui autem non cognovit , scil. voluntalem domini
sui. — Et fecit digna plagis , i. e. a Deo prohibita. Per eum,
qui non cognovit,  inlclligendus est ille, cujus ignorantia
plus minusve c u 1 p a b i 1 i s est; ignorantia enim i n v i n c i -
bi lis,  quum sit i n c u 1 p a b i 1 i s, non polest mulctari. Ita
eliam E u t h y m i u s Z i g.: »Vapulabit. et iste, quia, cum posset
scire, non novit; sed non aequali modo. lile enim (qui scivit
voluntalem Dei et non fecit) conterapsit;  hic autem
s e g n i s fuit ( n e g 1 e x i t). G r a v i o r est autem segnitie c o n-
temptus.«  (Conf. a Lap.). Similis sententia est apud J a co¬
fa u m (4, 17.). — Omni autem , cui multum datum est, multum
guaeretur ab eo; et cui commcndaverunt multum, plus petent ab
eo.  Datum  est  (žSoO-vj) et c o m m e n d a t u m e s t (icapš&svTO, uti
ainfaouaiv impersonaliter  positum est: c o m m e n d a t u m
est—• petetur); datum  est: nonnulli 2 ) exponunt de m uit is
doniš.  quibus fideles a Deo ornati fuerant; alterum vero: com-
m e n d a t u m est exponunt deofficiis,  m u n e r i b u s a n ti¬
sti  t u m ecclesiae, ita ut sensus esset: Multum reposcetur in
judicio a fidelibus,  nimirum propria sanctificatio  per
rectum donorum usum, plus autem poscelur a pastoribus
f i d e 1 i u m,  nimirum unacum propria sanctificatione
eliam salutis aliorum procuratio.  Quae explicatio
contextui  optime congruit, quia Jesus locutus est de spiri-
tuali vigilantia tum fidelium, tum apostolorum. Alii autem alte-
r a m sententiam sumunt ut e x p 1 i e a t i o n e m prioris (datum
est), hoc sensu: multum poscelur ab eo, cui muli um datum est,
et quidem non solummodo tal e n tu m concreditum, sed etiam
r e c t u s ejus u s u s. Ila parabola de t a 1 e n t i s concreditis
(Matih. 25, 14 — 30. Luc. 19, 11—27.) esset explicatio  dua-
rum liarum propositionum.

V. 49. Ignem veni mittere in terram.  Ignis  in s. seriplura
metaphorice denotat vej c h a r i t a t e m (Cantic. canl. 8, 67.1,

‘) Beelen gram. 229.

2 ) Beda, a Lap., Menoch., Reischl.

204

Cap. XII. v. 49.

vel  Špirit,  um  s. (Act. apost. 2, 3.), vel pugnas  (Jes. 9,
18. 19; 10, 16.) dissensiones, dissidia  (Deut. 32, 22.
Ps. 10, 1. Jes. 33, 11.), vel calamitates, afflictiones
(Ps. 65, 12. Sir. 2, o.). Ouia Ohristus in praecedentibus sermonem
fecerat de afflictionibus et persecutionibus,  quae
discipulis immineant, et in sequentibus (v. 50.) de sua p a s-
s i o n e loquitur, plures interpretes, M a 1 d o n a t u m secuti, per
ignem intelligunt pugnas, dissensiones, discordias,
o d i a,  quae Cliristi adventus in terram peperit., ita ut verba
haeo idem denotarent, quam quod aliis verbis dixerat. apud
M a 11 h a e u m (10, 34.): »Nolite arbilrari, quia pacem veni mit-
tere in terram; non veni pacem mittere, sed gladium«,
i. e. pugnas, dissensiones, dissidia, odia (uti v. 51. legitur). Cf. com-
mentar. in IVI a 11 h. 10, 34.

Alii vero, secuti veteres ss. Patres et interpretes, qui per
ignem  intelligunt vel ignem charitatis,  a Špiritu s. in-
censae, vel i p s u m S piri tuni  s., gratiis suis et doniš ani-
mas instar ignis a peccatis expurgantem easque revera mundas
et puras reddentem (cf. Matth. 3, 11. Act. apost. 2, 3.), quae
explicatio cum priori in idem redit. Explicationi huic ipsa e cele-
si  a suffragalur, quum sabbato Octavae Pentecostes orat: »lilo
nos igne,  quaesumus Domine, Spiritus sanctus  inflam-
met, quem Dominus noster, Jesus Christus, m i s i t in terram,
et voluit vehementer accendi.« — Etiam haec explicatio apte
cum praecedentibus cohaeret. In praecedentibus  enim
Christus discipulos exhortatus erat ad v i g i 1 a n t i a m spiri-
tualem et ad r e c t u m donorum div. u s u m, quia unusquisque
juxta mensuram donorum ipsi commendatorum in judicio Dei
judicabitur; ad vigilantiam hanc et reclum donorum div. usum
necessarium est auxilium Spiritus sancti.  Quapropter
optime potest u t r a q u e explicatio c o n j u n g i, ita: Christus
venerat in terram, ut peccato (eulpa generis hum.) per ejus
mortem ablato et opere redemptionis consummato, Spiritus sanctus,
quem opere suo redemptorio promeruerat, cum omni plenitudine,
velut principium vivificans generi humano (ecclesiae) daretur
(conf. commentar. in evang. J o a n. 7, 39.). Quum autem festo
pentecostes, in missione Spiritus sancti, ecclesia, cujus initium
Christus, dum hisce in terris degeret, posuit, solemniter esset

Cap. XII. v. 50-53.

205

constituta, facta est. separatio,  d i s c r e t i o inter credentes
et. incredulos (judicium discussionis Joan. 3, 17.), sed simul orta
sunt odia et persecutiones  credentium. — Et quid volo ,
nisi ut acccndatur?  Vulgata legit: st p-v; (nisi),  dum textus
graecus habet: tl  D-eX(o, st vjBvj (si j a m = u t j a tn. ti  h. L, ut
saepe in exclamationibus. denotat: tjuantopere; st (si)  posl
verba affectionis animi, ponitur in significatu '6t t, hinc vertendum:
quantopere volo, ut jam accensus esset (av^cfOv; aor. pass. ab
avait-tstv incendere). Hinc sensus est: quantopere opto (desidero),
ut ille ignis charitatis, seu Špiritu s. jam super terram effusus
esset unacum omnibus suis sequelis. — Quum autem Spiritus s.
generi humano velut p r i n c i p i u m vivificans dari non posset,
antequam per mortem Ohristi peccatum (culpa generis hum.) non
fuerit ablatum, ideo dicit.

V. 50. Baptismo autem habeo baptizari , i. e. passio et mors
mihi subeunda est. gairaapis, (žcbrncp-a, est proprie : i m m e r s i o
in a q u a s; tropice vero denotat: calamitates, afflicti-
o n e s (passionem), quibus quis quasi obruitur, velut aquis. In-
telligit hisce Christus suam passionem et mortem.  Conf.
commentar. in M a 11 h. 20, 22. 23. M are.  10, 38. 39. — Et
quomodo coarctor , usque dum perficiatur  (tsXsjO-^,  perfectus fuerit,
scil. ille baptismus), i. e. quantopere desidero, doneč finitae fuerint
calamitates (passio et mors), quas subibo. — cuvs/op.ai denotat:
constringor, premor; inde ad animum translatum, denotat vel
desiderii atfectum, d e s i d e r o (e£ brčiugt ntid}), vel angorem animi,
a n g o r (ed angfttget mtd}). Quamvis explicatio altera in se non
sit improbanda, quia naturalis horror dolorum a Ohristo non
erat alienus, (conf. commentar. in evang. Joan.  12, 27. et
Luc. 22, 41—43. oratio ejus in horto Gethsemani), ob nexum
tamen prior  explicatio de d e s i d e r i o praeferenda est (conf.
Phil. 1, 23.).

V. 51—53. Quia Christus ignem in mundum intulerat, ideo
adventus ejus peperit diseretionem, separationem  in
genere humano. — Sed separationem ; žXX’ •?, valet aXXa f h  —
In v. 52. et 53. praepositio s ra (tres in duos, et duo in tres . . .)
valet contra, adve-rsus. 1 )  Vide dieta in commentar. in
M a 11 h. 10, 34—36.

’) Cf. Beelen gram. p. 419.

206

Cap. XII. v. 54-58.

6. De signis temporum (v. 54—59.).

(Matth. 1C, 2. 3.),

V. 54. Similia his, quae a v. 54—56. leguntur, occurrunt
apud Mat.  tli  a e um  (16, 2—4.) ad pharisaeosetSad-
ducaeos  a Christo dieta; nil impediebat, quominus Dominus
Jesus diversa oecasione proferret sua cogitata, simili usus forma.
Hic loči oratio convertitur ad turbana,  quum Chrislus earn
vult edocere, quod ipsa (turba) e signis temporum possit cogno-
scere, tempora praesentia esse tempora Messiana.  — Gum
videritis nubem orientem ob occasu;  sod 8oap.<3v, scil. r;X(ou in oceasu
solis, i. e. ab occidente. — čp.(3po<;, pluvia, imber. Palaestinensibus
ab occasu, e regione maris mediterranei, nubes pluviam afferebant
(1 Reg. 18, 44.)

V. 55. Et cum austrum flantem , scil. videtis ( i § y ; ts ). — v 6 to <;
est auster, ventus flans e meridie (@iibtt>tnb). Tališ in Palae-
stina aestum causat, quia e calidis Arabiae et Aegypti regionibus
venit.

V. 56. Hijpocritae,  i. e. simulatores. Ghristus auditores vocat
simulatores,  quia faeultatem in aliis rebus monstratam, in
re gravissima (scil. tempora praesentia esse tempora Messiana)
celare malunt, quam manifestare (fors metu legisperitorum et
pharisaeorum dueti).

V. 57. Quid  (= quare) autem et a vobis ipsis non judicatis ,
quod rectum est?  i. e. quare sponte, quin ducamini judiciis ma-
lignis legisperitorum et pharisaeorum, non judicatis ex signis
temporum, tempora praesentia esse Messiana, et me esse JMessiam ?
ti  quid, saepe valet idem ac Stari, quare; d©’ eau twv , sponte, inde-
pendenter; to  oiv.aiov, justum, rectum, id, quod convenit. Ceterum
vide commentar. in M a 11 h. 16, 2. 3. —

Hoc judicium autem non est dilferendum, quia alias sequi-
tur poena promerita, scil. condemnatio.

V. 58. Cum autem  (fdp, enim).  — Vadiš , cum emphasi:
cum in via es ad judicem. — Gum adversario tuo,  i. e. creditore.
In applicatione nonnulli per adversarium  ob locum s. Petri
(1 Petr. 5, 8.) intelligunt satanam,  qui juratus est hostis ge-
neris humani ejusque continuus accusator apud Deum; alii
Messiana,  quasi accusatorem contra Judaeos ineredulos; alii

Cap. XII. v. 59. Cap. XIII. v. 1.

207

ipsa  beneficia  a Christo in Judaeos collata per evangelii
praedicationem et per miraeula,  quae erunt in judicio
accusatores eorum, eodem modo, uti antea (9, 5.) dixit, ipsum
p u 1 v e r e m , quem apostoli in evangelii praedicatione ex itinere
collegissent, die judicii testem esse futurum contra doetrinae
evangelicae contemptores, cui ultimae explicationi praeprimis
contextus  favere videtur. — Ad principom;  apywv, uli non-
nulli putant, est membrum magistratus septemviralis;

(judex) vero synedrii magni assessor, qui provocatus in litibus
ultimam dicebat sententiam. —■ Da operam ; verba graeca: So?
ipv.actav sunt 1 a t i n i s m u s.— d7i7jAAdy_{te ab &xak'hd<jc;o,  d i m i 11 o;
in medio: disoedo;  in re judiciaria: 1 i be r o; passive : li be¬
ro r, ut h. 1. — Exactori  (itpobcicpi), i. e. ministro magistratus,
'qui judicis auctoritate poenas a debenlibus exigit. In applicatione
sunt angeli,  tanquam exsecutores sententiae judicis Dei. Ce-
terum tota loquendi ratio sumpta est de re forensi. Vide dieta
in commentar. in M a 11 h. 5, 25.

V. 59. Vide commentar. in M a 11 h. 5, 26. Verbis versuum
58 et 59. vult Ohristus dicere: Summum tempus est, quo reg-
num Messianum ampleeti conemini, antequam severum judicium
atque poena promerita in vos superveniat. — De voce Istctov  vide
commentar. in evang. s. Marc. 12, 42.

—*-# -

Caput XIII.

1. De Galilaeis a Pilato occisis (v. 1 — 9.).

N e x u m hujus narrationis cum praecedentibus et sequenti-
bus L y r a n u s ita designat: Post.quam Salvator induxit disci-
pulos ad f i d e i constantiam, hic inducit peccatores ad p o e n i -
tentiam.  Et quidem caput 13. continet i n f o r m a t i o n e m
p o e n i te n t i u m, caput 14. confutationem impoeni-
t en  ti  um  et caput 15. conversionem peccatorum.

V. 1. Aderant autem quidam ipso tempore,  quo nimirum
Christus antecedentia locutus fuerat . — Nunciantes Uli de Galilaeis,

208

Cap. XIII. v. 2—5.

t.anquam novum alicjuid et recenter gest.um. Nunciantes hi erant
ex auditoribus  Christi, qui, uti e versu 2. elucet, f a 1 s a e
dediti erant opinioni, mala  p h y s i c a,  i n f o r t u n i a et
c a 1 a m i t a t e s esse p o e n a s alicujus peccati perso-
nalis,  hominesque iis pressos esse peceatores  (cf. Joan. 9, 2.).

— Quorum sanguinem Pilatus miscuit cum sacrificiis eorum ,
i. e. quos Pilatus in loco sancto et interea, dum sacrificarent,
occidi jussit. Quum caedes haec inter sacrificandum  com-
missa perhibetur, id Hiero solymae  fieri debebat, quia ibi
sacrifieia offerebantur. Plura de hoc eventu non sunt nota;
etiam J o s. F 1 a v i u s ejusdem speciatim non meminit, licet,
referat, tumultus et eorum occasione etiam caedes locum habuisse
saepius tempore festorum (Antiqq. XVII. 9, 3.)

V. 2. Putatis , quod hi Galilaei prač omnibus Galilaeis pec¬
eatores fuerint?  i. e. an putatis, Galilaeos hos omnium Galilaeorum
sceleratissimos  fuisse. — dp.apraXol r.apcc T.d'nv,<; •  praepos.
T^apd cum Accusativo habet saepe comparativam  significa-
tionem, ut h. L: peceatores plus quam reliquos omnes.

V. 3. Non dico vobis,  scil. eos sceleratissimos omnium Gali¬
laeorum fuisse; quibus non negat, eos peceatores fuisse, sed
dicit, eos non majores prae aliis fuisse. — Sed,  scil. hoc dico
vobis. — Nisi poenitentiam habueritis, omnes similiter peribitis,
i. e. nisi poenitentiam egeritis, omnes vos sortem tristissimam
experiemini, quippe quum vitae aeternae expertes, miseriae (perni-
ciei) aeternae trademini. De verbo arnhito  vide commentar. in
evang. Joan.  3, 15.; de verbo p.svavoew vide commentar. in
Matth.  3, 2.

V. 4. et 5. Sicut illi decem odo;  in texlu graeco legitur:
i,  r/.stvot, au t illi,  i. e. an, ut alium similem eventum adducam,
illi decem oeto Hierosolymitani. — Supra quos cecidit turris in
Siloe.  De fonte Sil o ah vide commentar. in evang. Joan.  9, 7.
Utrum haec turris fuerit ad f o n t e m, an ad s t a g n u m Siloah,

— quae ca us a, ut corrueret, et q u a n d o id faetum fuerit,
incertum est. — Putatis, quia et ipsi debitores fuerint praeter
omnes liomines, habitantes in Jerusalem,  i. e. an putatis, eos
sceleratiores fuisse omnibus Hierosolymitanis? Similem eventum
hunc h. 1. Christus commemorat, ut incolae IIierosoIymitani eogno-
scerent, ipsis severissimum imminere judicium, nisi poenitentiam

Cap. XIII. v. 6—9

209

egerint. — oosi/Tvr,? (ab ofsC/Mj  debitor ; dein debitor erga Deum,
i. e. peccator (conf. Matth. 6, 12.) — Similiter , tocaoTtoi;, i. e. eodem
modo.

V. 6. Dicebat autem liane similitudinem,  i. e. parabolam.
Parabola de ficu  docet Christus 1 o n g a n i m i t. a t e m Dei erga
populum Judaicum, admonens hunc, ne abutatur ejus longanimi-
tate, sed potius poenitentiam agat, quum tempus patientiae ef.
longanimitatis divinae mox praeterlapsum fuerit.

V. 7. Verba hujus versus docent ex una parte Dei long-
a n i m i t a t e m,  ex altera hominis m a 1 i t i a m. — Cultorem
vineae;  dp/rreloupY©?, vinitor. — Ut quid etiam terram occupat;
graece: ha -d . . . -/.azap^zi^  quare etiam terram infrugiferam et
sterilem facit, i e. quare, cum ipsa nullum affert fructum, etiam
(•/.at, etiam,  gradatio) fundum ea vi efficaci privet., quae alias
plantas utiles nutrire posset? v.azap-pzh  = dspvov xotav, infrugi-
ferum, sterilem reddere. — Ex quo , d?’ o3, scil. /pevcu, ex quo
tempore.

V. 8. Verbis hujus et sequentis versus ulterius delineatur
longanimi  tas  Dei. —- Usque dum fodiam circa illam et
mittam stercora , i. e. doneč omnem illi curam et diligentiam
adhibeam, ut fructus afferat. Lectio in accusativo plurali
irfmpia  praeferenda est, lectioni fem. y.oxptav.

V. 9. Et siquidem fecerit fructum.  Adest hic aposio-
p e s i s,  quum desit a p o d o s i s, ita supplenda: b e n e e r i t
(y.«Xo)c I/si). ■ — Sin autem 1  supple: nullum fecerit fructum, cum
tanta culturae diligentia. — In futurum , scil. annum (Ivo?). — Suc-
cides eam , quando placuerit.

Significatio  parabolae: Dom in us vineae esl Deus; vinea
ipsa est haec terra; f i c u s est populus Judaicus, a Deo singulariter
electus ex omnibus populiš terrae; cultor vineae  est Filius
Dei. Ter singulari modo visitavit Deus populum hunc; primum
tempore latae in monte legi  s.  secundo dein tempore pro-
p h e t a r u m et tandem tempore O h r i s t i , sed nullos protulit
fructus pielatis et virtutum; q nart  us  annus, quo Dominus
vineae intercessione vinitoris adhuc exspectat. fructus, est tempus
ab abitu Christi usque ad excidium Ilierosolymae. Conf. com-
mentar. in Matth. 21, 19 Ceterum in hac parabola proferenda
consilium  Christi erat, monendi , Deum quidem long-

14

210

Cap. XIII. v. 10-14.

a n i m i t er ferre peccatores, sed non a b u t e n d u m esse ejus
longanimitate, sed poenitentiam agendam, quamdiu tempus a
Deo conceditur.

2. Mulier sabbato sanata (10 —17.).

V. 10. Erat docens in synagoga eorum , i. e. in suo itinere
Hierosolymam instituto docebat in quadam synagoga. — Sabbatis ,
i. e. sabbato. Conf. commentar. in Malt  h. 12, 1.

V. 11. Et ecce mulier , scil. aderat. — Quae liabebat spi-
ritum infirmitatis , i. e. quae laborabat infirmitate a daemone
innnissa (coli. v. 16.). Nam Trveup.a dcOsvsiai; eandem exhibet. loquendi
notionem, quam wveup.a Skoik ov (Marc. 9, 25.), vel S«tp.6viov xw®6v
(Luc. 11, 14.), ergo vexata erat a špiritu malo, qui ei causabat.
dcO-svstav. — Et erat inclinata ; part. et est h. 1. explicaliva:
n i m i r u m. — Nec omnino poterat suspicere.  Vox o m n i n o
(si? to  -irav-tsAet;) pertinet ad to tam propositionem, hoc sensu: toto
corpore et vultu erat curvata in terram ita, ut non posset nec
caput, nec corpus erigere.

V. 12. Dimissa  es, i. e. liberata es; perfectum indicat rem
certo fuluram.

V. 18. Et imposuit illi manus.  De manuum imposi-
titione  per Christum faeta vide commentar. in Mat t h. 19.18.
— Glorificabat Deuni.  — Nonnulli interpretes (Schegg et Grimm)
putant, verbis a Christo prolatis: dimissa es ab infirmitate tua,
daemone m discessisse,  faeta autem manuum impositione
infirmitate  m mulieris cessasse. Quum Christus plerumque
non nisi r o g a t u s sanaret, hic autem non rogatus opem ferret,
putant interpretes, causam hujus fuisse i n t e r n a m mulieris
dispositionem  atque tam d i u t u r n a m , inveteratam in-
firmitatem.

V. 14. Respondens;  quia archisynagogus loquendi occasionem
sumpsit e verbis tum Christi, tum mulieris, Deum celebrantis. —
Archisgnagogas , i. e. synagogae praefectus. Vide commentar. in
Matth.  4, 23. — Indignans,  partim ob invidiam  gloriae
Christi (Oyrill.), partim quia Judaeorum traditiones prohibebant
sanationes aegrotorum die sabbati,  exceplo vitae periculo.
Oonf. Matih.  12, 10. et Joan. 5, 10.— Dicebat turbae.  Quum
nimirum .Jesum absolute arguere non audet, t u r b a m redarguit,

Cap. XIir. v. 15-18.

2 11

eam monendo, ne curandos aegros ad Jesum sabbato ducat:
quare et ipsuin Christum indirecle reprehendit. — Sex dks sunt. ..;
cjuasi dicat: Non aegre fero, quod sanemini, nec vobis beneficium
sanitatis invideo, sed pro ratione officii mei velo, ne sabbatum
violetis (Mald.).

V. 15. Ilgpocritae;  lectio in plurali  est praeferenda, qua
stante Christus respexisse putandus est o m n e s suos adversarios,
qui eandem cuni synagogae praefecto sententiam tenebant.

V. 16. Hanc autem filiam Abrahae ; quasi diceret: Hanc
autem mulierem, quae ad populum Dei pertinet. Addit hoc, ut
magis luculente eam opponeret vilibus illis et stupidissimis ani-
malibus (Janš.). — Quam alligavit satanas , nimirum per dae-
monem, ab ejus voluntate dependentem, qui efficiebat in muliere
infirmitatem corporis. — Argumentalur Christus a minori  ad
maj  us:  Vos licitum putatis, die sabbati animalibus  prae-
bere ea, quibus commode opus est; quanto magis licitum erit,
die sabbati succurrere miseriae muli  eri  s, et quidem mulieris
ex populo Dei, quae vinculo morbi a daemone inducti, ligata, ex
manibus satanae eripienda erat.

V. 17. Et erubescebant omnes adversarii ejus , quippe quum
eorum improbitas simul et imperitia patebant populo. — Et
omnis populus gaudebat,  atque ita publice approbabat, quae
fecerat Christus. — In universis, quae gloriose fiebant ab eo,
i. e. propter facla miranda (seu miracula). žvSo^a sunt insignia,
mirabilia, stupenda facta. Apud Matth. 21, 15. sirnih in nexu
legitur l>aup.cžijia. Participium praes. fivopivoi? indicat continuam
Christi operationem miraculosam.

3. Parabolae de grano sinapis et de fermento (18—21.).

Duae parabolae hae occurrunt etiam apud s. Matthaeum
(13, 31—33.). Quum utroque loco istae apto  in nexu existunt,
nil obstat, quominus statuamus, b i n a occasione a Christo eas
prolatas fuisse.

V. 18. Dicebat ergo.  Vox ergo  (ouv), cum sit illativa,
significat, sequentia i n f,e r r i et c o 11 i g i ex praecedentibus.
Videbat Christus, pharisaeis, hostibus suis, sua sapientia ad silen-
tium redactis, populum ob facla ejus miranda gaudere. Cum

14*

212

Cap. XIII v. 22—24.

ergo videret populum ita rite dispositum ad suum regnura
Messianum ingrediendum, proposuit ei parabolam regni coelorum,
comparans priino istud grano sinapis,  ut ostenderet
m a g n a m amplitudinem,  ad quam per praedicationem
doctrinae ejus excrescet.; dein autem fermento,  ut significaret
ejus vi m et efficaciam,  paulatim totum mundum, omnes
homines, permeantis atque in melius mutantis. Reliqua vide in
commentar. in M a 11 h. 13, 31—33.

4. De angusta porta in regnum Messianum (22—3 O.)

V. 22. Et ibat per civitates et castella, docens et itcr faciens
in Jerusalem.  Iter hoc non est i d e m cum illo, de quo supra
(9, 51.) sermo occurrit, sed est aliud, quod postea fecerat, cujus
mentio occurrit apud J o a n n e m (11, 1.) et in quo non venerat
Hierosolymam, sed tantum B e t h a n i a m , vicum M a r t h a e
et M a r i a e. Quapropter praepositio si? vertenda est: v e r s u s.
Conf. dieta 9, 51.

V. 23. Ait autem illi quidam\ Domine , si pauci sunt, qui
salvantur,  i. e. num pauci sunt, qui consequentur beatitatem
aeternam, seu qui consortes erunt regni Messiani consummati?
Nam verbum aii>£to in seriptura s. adhibetur tum de salu  te
M e s s i a n a , cujus homo consors fit per ingressum in regnum
Messianum (in e c c 1 e s i a m), tum de ea, cujus homo parti-
ceps evadit in regno Messiano c o n s u m m a t o (i. e. de beati-
tale aeterna) ut h. 1. — Interrogans erat sine dubio a s s e c 1 a
Christi,  permolus ad hanc quaestionem fors severitate
eorum, quae Christus a suis postulaverat asseclis, aut r e n i -
t e n t i a hominum, qui doctrinam ejus suscipere noluerunt. —
Particula si in interrogatione directa idem valet ac r.oi spov :
a n, num.

V. 24. Ad quaestionem propositam respondet Christus ila,
ut (indirccte) et c a u s a m aperiat, cur multi salutem non sint
consecuturi et simul omnes ho rta tur,  ut allaborent omni
modo, ut participes evadant salutis istius. — Oontendite intrare,
i. e. omnibus viribus seu enixo studio oontendite, allaborate.
Verbum , depromplum ab agone,  apud profanos

seriptores significat proprie: certamen inire, in agone contendere;

Gap. XIII. v. 25—29.

213

apud 70 versores el. N. T. auctores adhibetur significalu; conten-
dere, operam dare, conari et quidem enixo studio. — Intrare ,
in regnum Messianum (ecclesiam) et per istud in bealitatem
aeternam. — Per angustam portam , scil. verae poenitentiae. Vide
commentar. in M a 11 h. 7, 13. — Quia multi guaerent intrare.
Verbum ifrteiv (quarere) est intelligendum aut de studio non
enixo,  aut de studio, quod sero,  post tempus gratiae insti-
tuetur; explicatio altera ob tempus fulurum praeferenda. — Et
non poterunt,  quia tune jam non erit tempus reparandi ea, quae
in hac vita negleeta sunt.

V. 25. Versus hic cum Vulgata et Tischendorf sejun-
gendus  est a v. 24. per p u n c t u m,  ita ut a p o d o s i s in-
cipiat a verbis: et respondens dicet,  non autem a v. 26.
— Cum autem intraverit paterfamilias;  graece: ob’ ou = orno
to6tou, ots  ab eo tempore, quo. — Et clauserit ostium.  Regnum
coelorum repraesentatur sub imagine a e d i f i c i i, cujus ostium
a patrefamilia (Deo) sera noc-tis hora claudilur (conf. Matih. 25, 10.).
Id fiet quoad omnes in novissimo  judicii die, quoad s i n-
gulos  statim a m o rt e. — Nescio vos, unde sitis,  i. e. vos,
quia non vixist.is doctrinae meae convenienter, sed facinora edi-
distis, vos non agnosco pro meis discipulis. Loco intraverit
uti habet Vulgata, alii legunt: e-fsp&j; (surrexerit).

V. 26. Tune incipietis dicere , nimirum cum admiratione,
qui fit, ut nune non agnoscas nos, cum apud nos fuisti et nos
tecum manducavimus ... — Et in plateis nostris docuisti.

V. 27. Disccdite a me omnes operarii iniguitatis.  Verba haec
proxime spectant ad Judaeos,  qui cum Christo ita conversati
sunt, sed tempore gratiae non sunt usi ad suam sanctificationem;
ast etiam respiciunt omnes illos christianos,  qui doctrina
Christi annunciata et gratiis oblatiš non bene utuntur. Conf. com¬
mentar. in M a 11 h 7, 23.

V. 28. 29. Haec po ena rejectionis Judaeorum tanto
major  apparebit, quia in p e r p e t u u m excludentur a consortio
patriarcharum et prophetarum et in locum eorum g e n t i 1 e s
assumentur. — Ibi,  i. e. in eo loco, in quem verbis: discedile a
me, rejecti fueritis — in g-e h e n n a. — Fletus et stridor dentium.
Vide commentar. in M a 11 h. 8, 12. — Cum videritis Abraham et
Isaac et Jacob et omnes prophetas . . . expelli . . . et accumbcnt

214

Cap. XIII. v. 30- 31.

in rcgno Dei.  Verbis v. 28. praedicit Cliristus tri st e m J li¬
ci a e o r u m sortem  — uti et verbis (v. 29.) v o c a t i o n e m
g e n t i 1 i u m ad salutem (beatitalem) aeternam. Vide commentar.
in M a 11 h. 8, 11.

V. 80. Et ecce sunt novissimi, qui crunt primi; et sunt
primi , qui enmt novissimi.  — Per n o v i s s i m o s sunt int.el-
ligendi g e n t i 1 e s , per p r i m o s aulem J u d a e i, qui ut filii
regni primo vocati sunt ad salutem Messianam (Rom. 1, 16,),
quum vero illam sprevissent, in locum eorum vocati sunt gentiles
Ast Judaei etiam novissimi  erunt., quia, ut populus, in fine
mundi, poslquam gentilium universitas in ecclesiam Christi in-
gressa fuerit, per fidem intrabunt in ecclesiam Cbristi et salutem
consequenlur Messianam (Rom. 11, 25 ). Similes senlentiae
occurrunt etiam apud M a 11 h a e u m (19, 30; 20, 16.), sed alio
in nexu.

5. Jesu judicium de Herode Antipa; dolenter acclamat
Hierosolymae (31—35.).

Quae a v. 31. usque ad v. 35. narrantur, acciderunt in
ditione H e r o d i s Antipae,  ergo in G a 1 i 1 a e a aut in
P e r a e a. Id apte convenit sententiae nostrae, quod supra v. 22.
sermonem esse de Jesu itinere, Bethaniam  instituto (cf. 9, 51.).
Ante  hoc enim iter Jesus juxta Joannem (10, 40—42.) erat
Bethaniae transjordanensis, aut saltem in loco quodam ei vicino.
Conf. dieta in commentar. in M a 11 h c. 19.

V. 31. In ipsa die , qua Christus in praegressis notata lo-
cutus est. — Accessernnt quidam pharisacorum  . . . quia Herodes
vult te occidere.  Permulti antiqui interpretes putant, pharisaeos
id commentos  esse, ut Jesum, cujus auetoritas apud po-
puluin in dies crescerel, e sua regione expellerent. Sed ex
r e sp on s o Cbristi secjuenti, in quo H ero dem nominat
v ul p e m, significans, se arles illius probe perspicere, intelli-
gitur hosce pharisaeos non s p o n t e venisse, neque p r o p r i o
consilio, sed s u b m i s s o s fuisse ab Herode, qui, ob sua male
aeta seditionem pertimescens, desiderabat, ut Jesus ex ejus ditione
removeretur. Herodes hic est Herodes Antipas,  Galilaeae
tetrarcha.

Cap. XIII. v. 32 - 33.

215

V. 32. Ite et (ličite vulpi illi,  i. e. Herodi, quem vocat
v u 1 p e m, quia astutus erat, versipellis et fictus. — Ecce ejicio
daemonia et sanitates perficio Jiodie et cras, et tertia die consum-
mor.  Dalur loči hujus d u p 1 e x explicalio, orta ex diversa inler-
prelatione graeci verbi x£Aetoup.a'.. A n t i q u i interpreles *) cum
nostra Vulgata  verbum TeA£ioOp.at accipiunt tanquam pas-
sivum  in significatione: vitam finio, consummor,
scil. per mortem, quo sensu apud graecos Patres occurrit pro:
martyrio consummari. Hi interpreles verba: tertia  die  (rft
tprrij scil. ripipa) explicant per: p a u 1 o post, brevi poslea,
scil. eo lempore, quod Dei, non autem Herodis decrelo consti-
tutum est. — Iiodie et cras,  i. e. breve tempus. Tempora prae-
sentia pro futuris  accipienda sunt; ita ut sensus sit: Quid-
quid Herodes moliatur, ego, alienus ab otnni metu, brevi adliuc
tempore pergam in opere beneficentiae, quod suscepi, brevi
autem postea per mortem consummabor, utpote per eam in per-
fectam gloriam ingressus, constitulus ad dextram Patris in coelis
(Hebr. 2, 10; 5, 8. seq. 7, 9.). — Recentiores  vero inler-
pretes verbum xsAetou|j.ai sumunt ut praesens m e d i a e vocis
cum significatione activa: finio, absolvo,  nimirum bas
ejectiones et sanationes. Hi interpreles verba: cras et ho die,
ac: tertia  die  sumunt significatu proprio,  ita ut sensus
esset: Quidquid Herodes moliatur, ego, neminem timens, hodie
et cras in ditione ejus occupabor ejiciendis daemonibus atque
aegrotis sanandis; tertia autem die finiam hic negotia illa. —
Ast stante hac explicatione responsio Christi esset prorsus lan-
g u i d a atque timida excusatio,  non quadrans verbis
Christi provocantibus: dicite vulpi illi.  Obstant ei etiam
verba versus sequentis, quum v. 33. ad designandum tempus
a b i t u s (discessus) eadem formula adhibita esset, quam v. 32.
ad significandum tempus, per quod ipsi adhuc hic operandu  m
est. Quapropter ad hanc difficultatem expediendam illi interpreles
varias explicationes proferunt, quae vero partim durae,  partim
arbitrariae  sunt.

V. 33. Verumtamen oportet me hodie et cras et sequenti die
ambulare ; quasi diceret: Quamvis non obstantibus cujusvis

‘) Euthym., Theophyl., Maki., Janš., a Lap.

316

Cap. XIII. v. 34 — 35 Cap. XIV. v. 1.

hominis (etiam Ilerodis) insidiis aut minis pergere volo in opei'e
beneficentiae, tamen perbrevi tempore oportel me ex hac regione
digredi Hierosolymamque proficisci, quia non hic, in Galilaea aut
in Peraea, sed lIierosolymae mihi moriendum est. — Oportet ,
scil. ex Palris decreto. — Sequenti die  (l^opivr) scil. rjpip«) in hoc
nexu idem ac: t e r t i a die.  — Quia non capit ; graeee: ouy.
svSe/etoi,  non admittitur, non convenil, fieri non poteši, — idem
quod avsvše/.Tov esti,  inconveniens  est, non c o n v e n i t
(17, 1.). — Prophetam perire extra Jerusalem.  Verba haec non
sunt ila intelligenda, ac si prophetae omnes  Hierosolymae
occisi fuissent. (Jeza bel in Samari  a mullos occidit coli.
8 Reg. 18, 18. et 19, 10.), sed ita dicit, quod Hierosolymae ple-
r i q u e occisi fuerint.

V. 34. 35. Recordatio m o r t i s, Hierosolymae subeundae
ipsi, movet Christum ad dolenter acclamandum  urbi,
quae spretis omnibus gratiis ad interitum suum ruit. Hi duo
versiculi leguntur etiam apud Matthaeum  (23, 37 — 39.),
attamen alio in nexu; nam juxta Matthaeum Christus haec verba
protulit immediate ante suam passionem  in t e m p 1 o
Hierosolymae; quapropter permulti interpretes recte statuunt
Christum verba haec b i s prolulisse. Quoad explicationem vide
commentar. in Matth.  23, 37—39.

- #-

Cap ut XIV.

1. Jesus in domo cujusdam proceris pharisaeorum

(1-24.).

Ouae nune (1—24.) narrat evangelista, in itinere Christi,
dum adhuc in Galilaea  vel in P e r a e a erat, evenerant.
Pericopa haec est propria L u c a e.

Sanatio hydropici (1—6.).

V. 1. Cimi intr ar et Jesus,  nimirum invitatus ad eonvivium (coli.
v. 7. et 12.). — Cujusdam principis pharisaeorum , i. e. cujusdam

Cap. XIV. v. 2—5.

317

pharisaei, farna et auctoritale nobilis, seu cujusclam proceris
pharisaeorum. Nam tališ intelligendus est, per ap-/ovxa tov  <p«piu

— Sabbato manducarc panem,  i. e. epulari. Vide commentar. in
Malih.  15. 2. Judaeis usilalum erat, s ab bat is ac fes tis
convivium celebrare propter laetitiam ac celebrilatem diei (coli.
Tob. 2, 9.). — Et ipsi , scil. pharisaei. — Observabant eum,  nimi-
rurn insidiose, utrum inler epulas alicjuid dicerel aut faceret, unde
possent eum accusare.

V. 2. Et ccce \  particula 15 o 6 (ecce) attentionem excitat lectoris ad
inopinatum.- — Homo gnidam hpdropicus erat ante illnm , i. e. ho mo
aqua intercute laborans se Ghristo obl ulit obtinendae sanitalis
causa alque ita tacite sanitatem flagitans. quam aperle petere non
est ausus die sabbali (Cyrill.).

V. 3. Bespondens Jesus,  i. e. loqui exorsus est. Vide com¬
mentar. in Matth.  11, 25. — Si licet , an licet. — Sabbato
curare.  Interrogat Chrislus, ut convivis respondentibus, curari
posse homines sabbato, ipse, nemine repugnante, hominem cu-
raret; vel ipsis negantibus ipse contrarium doceret argumenlis
dein (v. 5:) prolatis (Calm.).

V. 4. At illi tacuerunt , quasi ad quaestionem perplexam,
quia juxta eorum legis interpretationem (13, 14.) id affir-
mare  non poterant, n e g a r e autem non audebant,, ne (coli. 13,
15. 16.) pudore afficerenlur. — Ipse vero apprehensum,  i. e. eum
illum manu apprehendisset. Vide commentar. in Matth.  8, 3.

— Sanavit eum , mero contactu.

V. 5. Et respondens , i. e. loqui exorsus. Alii (Calm.) respon-
dens ad pessimas tacenlium cogitationes, quas plane pervidebat.

— Dixit: Cujus asinus aut bos in puteum cadet . .  . Argumen-
tatur Christus a m i n o r i ad maj us, ipsis relinquens conclu-
sionem inferendam. Vult ergo Christus dicere: Si vos asino
aut bovi periclit.anti absque mora, absque conscientiae seru-
pulo, absque metu sabbatum violandi, die sabbati succurritis,
quanto magis homini misero opem ferre licebit (conf. com¬
mentar. in Matth.  12, 11.). — Nonnulli codices (A. B. G. H.)
loco: asinus  (8vo<;) legunt: filius  (uii?), qua lectione stante
d u p 1 e x esset argumentatio, primum a pari,  hoc modo: si
filio  (proli) periclitanti . . . etiam aegroto,  qui pariter in

218

Cap. XIV. v. 7—14.

periculo versatur, opem ferre haud illicituin esse potest. — N on
poterant ad haec respondere , ulpote manifesta veritate convicti
(Euthym.).

Dehortatur a superbia et eommendat huinilitatem

( 7 - 14 .).

V. 7. Dieebat parabolam , i. e. similitudinem. — Intendens
[e%£ym,  scil. tov vouv), animum advertens, i. e. animadvertens. —
Primos accubitus;  vide commentar. in Matth.  23, 6.

V. 8—10. Ad nuptias , ad eonvivium nuptiale (w°0- —
N on discumbas,  ne accumbas tua sponte et non injussus. —
In primo loco;  graece: Kpmovikima,  primus accubitus, primus
locus. — Ilonoratior te,  i. e. honore dignior. — Et veniens is,
qui to et illum  (scil. honoraliorem) invitavit , i. e. paterfamilias,
cujus est loca hospitibus assignare. — Novissimum locum tenere,
i. e. inferiorem locum aut etiam ultimum, nemine eorum, qui
post le accubuerant, tibi cedente (Menoch.). — Rccumbe ; ob
testes praeslantissimos legendum est avabcece et non avaiteoov. ■—■
Ut cum vencrit , scil. paterfamilias, visurus, utrum omnia rite sini.
disposita. — Ut dicat tihi: Amice! uscende saperius.  Verba: ut
dicat tihi  etc. . . . non significant finem,  quem spectare quis
debeat, sed eventum,  qui ut plurimum accedat (Menoch.).

V. 11. Humiliabitur  — exaltabitur , tum ab hominibus,
tum a Deo, idque saepe in hac vila, semper in futura. Gloria
enim sequitur fugientes, sequentes fugit. Oonf. Matth.  23, 12.

V. 12. Orationi sequenti (v. 12 — 14.) verosimiliter ansam
dedit, quod Ohristus videret, homines istos consuevisse, officia
iis tantum praestare, a quibus s i m i 1 i a sperare poterant. —
Prandium  (oipicmv) est epulum matutinum. — Aut cocnam  (Semvov),
quae est epulum vespertinum. — Noti vocare amicos tuos  etc.
Minime prohibet  Christus, quin propinquos, vicinos, amicos
adhibeas convivas, sed tantum vult docere, non esse eo con-
silio officia praestanda aliis, ut ab illis par pari nobis reddatur.

V. 13. Voca pauperes, debiles,  (graece: dtvamjpou;), mutilos
mancos.

V. 14. Quia non lmbent retribuere tihi,  i. e. quia vicem tibi
rependere non possunt. — Retribuetur enim tibi , scil. a Deo

Cap. XIV. v. 15-19.

219

loco pauperum. — In surrectione justorum,  i. e. in uni-
versali resurrectione, in qua justi, probi, praemium beatitatis
aeternae accipienl ob opera charitalis proximis exhibita. Conf.
Maitb. 2o, 34 — 40.

Parabola de eonvivio (15 — 24.).

V. 15. Audita resurrectionis  menlione orilur in quo-
dam conviva, pharisaeo (coli. v. 3.) cogifatus de gaudiis  in
consummato regno Messiano, repraesenlans šibi illa gaudia (illam
bealitatem) sub inaagine c o n v i v i i. quum in hanc vocem erum-
pit: Beatus , qui manducabit panem in regno Dci,  i. e. bealus,
qui fruelur eonvivio seu beatitale in regno Messiae consummato.
Conf'. M a 11 h. 8, 12. odjemi  (Vulg. manducabit)  est fulur.
hellenist. verbi ea&tsiv. — Verba liaec Christo o c ca s ion e m
praebuerunt, sequentem dicendi parabolam de c o n v i v i o, in qua
docet. proceres gentis Judaicae, pharisaeos, legisperitos etseniores
populi, quia curis et gaudiis hujus vitae toti inlenti, invitationem
a Jesu ipso faetam, respuissent (v. 17—20.), a coelesti eonvivio,
a bealilale regni Messiani exclusum iri, illorum loco p 1 e b e m
Judaeorum  et etiam e t h n i c o s tanquam invilationi obtem-
perantes, beatitatis hujus participes fore. — Parabola haec est
p e r s i m i 1 i s parabolae apud Matthaeum  (22, 1 — 14.)
obviae, non autem ead e m cum illa; nam parabola apud Matth.
dieta fuit postrema hebdomada  vitae Christi, et quidem
publice, in templo,  illa apud Lučam multis antea
m e n s i b u s,  in quodam loco G a 1 i 1 a e a e aut P e r a e a e apud
quemdam pharisaeum.

V. 16. Coenam magnam.  Cf. v. 12.

V. 17. Dicite invitatis.  Vide oommentar. in Matth.  22, 3.

V. 18. Et ceperunt , nune demum. poslquam primam invi¬
tationem reeeperant. — Simul;  graeee: aicb p.cac, scil. ptop.rjc; aut
<pwvvj;, una sententia, uno ore, uno consensu. — Excusare.  Verbum
TMpaioeo{mi  notat: deprecor, precibus averto, dein recuso, detreeto;
tandem; deprecor mihi, i. e. me excuso. — Villam emi;  graeee:
dyp6v, agrum (31c!ei - lanb).-

V. 19. 20. Juga boum,  i. e. paria boum; nam %eujoc  ( to )
est jugum, i. e. duo equi, vel boves, vel muli, uni eidemque jugo

220

Cap. XIV v. 21 24

alligati. — Et eo probare illa,  ulrum scil. idonea sint. ad labores,
Irahendi currus et aratra. — Uxorem duxi, et ideo non possum
venire.  In his excusationibus adest grad  ali  o:  Primus n e-
cesse habel  exire; alter jam in via est, quin itum suum
absolute necessarium declaret; tertius autem, quin se excusarel,
rustice dicit: non p o s s u m.

V. 21. Exi cito , cjuippe quum coena parata sit, tempus
urgeat. — In plateas  (et? xXatefa<; a ■Kkmbz,  kil us), in vias latiores
(@traffeit). — Et vicos  (£6p.a;), i- e. in vias in urbe.

V. 22. 23. Exi in vias,  scii. extra civitatem. — Et sepes
i. e loca sepibus cincta. — Et compelle intrare,  non
vi physica, sed moraliter, motiva, rationes praebendo; ava-p«ž£w
notat: cogo, dein precibus, rationibus aliquem permoveo.

V. 24. Verba haec non sunt, uti nonnulli putant, verba
patrisfamilias  dieta ad servum, quia tune esse deberet.:
dico t i b i, sed sunt verba C h r i s t i, dieta ad pharisaeos et
legisperitos, mensae accumbentes, quibus significat, per liane
convivii imaginem repraesentari c o n v i v i u m M e s s i a n u m ,
bona salutaria, gaudia et beatitas, quam regnum Messianum
membris suis praebet.

Significatio  parabolae: Homo vocans ad convivium
est Deus Pater; vocati  seu invitati sunt J u d a e i, qui
jam in Abrahamo, cui promissio faeta fuit Messiae, postea vero
per M o se n et prophetas,  variis temporibus missos, et
tandem per J o a n n e m B a p t. vocati erant ad hoc convivium.
8 e r v u s , qui annunciat initium convivii. est G h r i s t u s, qui
servus vocatur. quia ad Dei voluntatem exsequendam formam
servi assumpsit. (Phil. 2, 7.) Convivium est salus Mes-
siana, bona salutaria, gaudia et beatitas,  quam
regnum Messianum membris suis praebet. Convivium ipsum
initium  sumpsit in p r o d i t u C h r i s t i , c o n t i n u a t u r
in ecclesia, et durabit  in  a e t e r n u m in coelis. C u p i-
ditas  lum rerum terrenarum, tum voluptatum carnalium in
parabola speciatim proponilur ut tališ, quae i m p e d i a t ab in-
gressu in regnum Christi. Quod attinet. verba versus 21. et 23.,
nonnulli interprefes, qui per primum invitatos intelligunt p ro¬
če res Judaeorum, pharisaeos et legisperitos, per
pa upe res, debiles, caecos el claudos  intelligunt

Cap. XIV. v. 26—28.

221

plebem Judaeorum, portitores ef. p e c c a t o r e s ,
quos inflati pharisaei contemnebant; ■— dum homines in locis
et. viis e x t r a urbes, extra sepimenta  versant.es eis
designant e t h n i c o s. — Aliis vero interpretibus primo vocali
designant J n d a e o s generatim, postea vero vocati sunt eis
imago eorum, qui non erant Judaei, scil. Samaritanom m
et ethnicorum.  Conf. commentar. in M a 11 h. 22, 1—14.

2. Christus docet, quid a discipulis ipsius praestandum

(25 — 35.).

Pericopa haec arcte cohaeret cum praecedentibus: docet
nimirum nune Christus, in qua v i a sit incedendum homini, et
quaenam ab ipso adhibenda media,  ut ad illud convivium
coeleste perveniat

V. 26. 27. Si quis venit ad me,  ea scil. intentione, ut meus
discipulus et sectator esset, atqne particeps fieret salutis per me.
— Et non odit patrem suum et matrem suam etc.  Odit  non
potest. absolute  sumi, quia id obstat d o etri  na  e Ohrisli,
qui et inimicos diligere jubet, (Malth. 5, 44.), sed r e 1 a t i v e ac-
cipiendum est, quatenus ille, qui desinit, adhaerere personae
alicui (patri, matri, cognatis) e o modo,  quo adhaerebat prius, ut
personam aliam (Christum) toto animo diligat, videtur ita agere,
ac si amor  prior in od in m conversus esset. (Cf. Matth. 6, 24.
Luc. 16, 13. Joan. 12, 25. Rom. 9, 13.). Valent ilaque verba haec
idem, quod apud Matth.  (10, 37.): »q u i a m a t patrem
a u t matrem plus  q u a m me,  non  est  me  d i g n u s. *
Reliqua vide in commentar. in Matth.  10. 37. 38.

V. 28. Quum ad salutem n e c e s s a r i u m sit, esse d i s či¬
pu 1 u m Ohristi, sectalores vero ipsius multa ardua et difficilia
maneant, ideo nune duas proponit parabolas, in quarum p r i o r i
de t u r r i aedifieanda ob oculos ponit magnum laborem
spiritualen!, ab eo suscipiendum, qui vult ejus esse assecla, ita
monens, ut omnibus viribus et mediis allaboret verus fieri disci¬
pulus ; per a 11 e r a m autem parabolam, de rege  b e 11 u m
c o m m i s s u r o , docet, quale bellum spirituale christiano sit.
gerendum. Jam Jobu?  (7, 1.) vitam hominis nominat mi-
1 i t i a m, et s. P a u 1 u s (Ephes. 6, 10. seq.) enumerat a r m a
spiritualia,  quibus chrislianum instructum esse oporlel. —

222

Cap. XIV. v. 29—33.

Volens turrim aedificare;  x6pfo<; turris, dein aedifioium alt.ius
situm, ul h. 1 — Sedens . i. e. per otium et apud se. — Si
habeat , scil. sumptus, impensas (-er,v Sairovnjv). — Ad perficiendum ,
ad perfectionem seu operiš absolutionem.

V. 29. 30. Illudere ei,  eum ridere. — Quia hic bomo coepit
aedificare,  nimirum imprudenter ac temere, inconsultis viribus
suis. — Consummare , perficere.

Y. 31. 82. Committere bellurn adversus alium regem  (oup,-
(5aXeiv . . . sic toXs[xov), i. e. ut conveniat cum alio rege ad
proelium. Verbum c?up.(3aXXw notat primo: confero, dein convenio,
congredior, ut h. 1. — Praepositio ei? indicat s c o p u m. — Cum
decem millibus , scil. inslructus seu cinctus decem millibus militum.
Praepositio ev saepe dicitur de eo, quo quis indutus aut in-
structus est. 1 ) — Occurrcre ei;  arama« obviam eo; dein hostiliter
obviam eo, proelio occurro, ut h. 1. — Alioguin ; el  Se p.ifts, scil.
Suvate«; e\  i. e. si inveniat vires suas non sufficere ad conflictum.

— lilo longe agente , i. e. ante proelium, dum adhuc procul
abest. —■ Rogat ea, quae pacis sunt  (to  -obe eipvjvrjv), traetat de
pace componenda, ne, si cum illo confligat, dedecus referat et
damnum.

Y. 33. Verba hujus versus continent applicationem
exemplorum adductorum. Attamen applicatio non est facienda
ultra  c o n s i 1 i u m Christi, quod fieret, si duae illae parabolae
ita explicarentur, ac si Christus uniuscujusque arbitrio reliquisset,
ut ipsius fiat discipulus, vel non; id enim doctrinae ejus de
n e c e s s i t a t e religionis ab ipso allatae, e diametro esset oppo-
situm. Potius voluit auditores monere, ut perpendant d i f f i -
cul tat es. cum quibus colluctandum sit et quae ferenda sint
discipulis ejus atque parati  essent. ad eas sustinendas. Hoc
ipse docet verbis v. 33. Vult ergo Christus dicere: Sicut, qui
aedificium vult exstruere, sumptibus necessariis instructus esse

— et sicut rex bellum gesturus, copias sufficientes collectas lia-
bere debet, ne tum illi, tum huic ex negleetu necessariae prae-
parationis dedecus et damnum orialur — ita et vos, si vullis
mei discipuli esse, quod ad salutem est vobis neccesarium, ad
omnia terrena amittenda, ad renuntiandum eis, parati esse debeliš.

‘) Cf. Beelen gram. p. 415.

Cap. XIV. v. 34-35. Cap. XV. v. 1—2.

223

V. 34. 35. Quod apud. M a 11 h. 5, 13. Christus solis a po¬
sl, o 1 i s dixerat, id h. 1. ad o m ne s suos discipulos  (chri-
stianos) extendit,. (Apud M a r c u m 9, 49. paululum diversa est
dieti hujus applicalio). — Bonum est sal,  i. e. bona et praestans
res est sal; habet enim vim a putredine cibos purgandi, prae-
servandi atque cibos insipidos sapidos reddendi. — -aczaov,  pulehrum,
dein bonutn ut h. 1 . — Si autem sal evanuerit , in quo condietur.
— Nequa in terram, neque in sterquilinium utile est , sed foras
mittetur.  Vide commentar. in Mati.  h. 5, 13. Sensus verborum
Christi est: Praeclara res est, esse discipulum meum; tališ enim
proximis id est, quod sal cibis, quatenus sanetae vitae exemplo,
doctrina, totaque conversatione alios spiritualiter condit, eorum
salutem promovet. Si autem, qui discipulus meus faetus est,
amore rerum mundanarum in sua vocatione non perstiterit,
quanam re poterit restitui, utpote qui aptissimum reparationis
suae et perfectionis medium sprevit? Tališ jam et aliis inutilis
est, quia eorum salutem nequit promovere, et šibi ipsi cum igno-
minia interitum causat, nam ejicietur e regno divino. — Qui
habet aures audiendi , audiat.  Verbis hisce exhortalur Christus
auditores suos, ut haec dieta ipsius a n i m i s suis infigant
eaque intelligere  studeant. Confer. dieta in commentar. in
Matth.  11, 15.

--

C a p u t XV.

In eapite 15. et 16. quinque  proponuntur parabolae,
quae, excepta pri ma, sunt L u c a e propriae.

V. 1. 2. Hi duo versus inserviunt, i n t r o d u c t i o n i atque
proximam dant occasionem  tribus prioribus parabolis, quae
in hoc eapite narrantur, et in quibus Christus d e f e n d i t suam
cum portiloribus et peccatoribus consuetudinem. — Erant ap-
propinquantes , vjaav e-^ov-ce«; est vel circumscriptio imper-
f e c t i,  vel autem significat d u r a n t e m c o n d i t i o n e m ,
hoc sensu: solebant. sponte ad Christum venire, — Publicani,
vide commentar. in M a 11 h. 5, 46. Plerique codices graeci
legunt: icažv-cs?, omnes  (in Vulgata dees  t), i. e. quivis sine diseri-

224

Cap. XV. v. 3—7.

mine. — Et peccatores.  i. e. homines publicis peccatis infames.

— Ut audiret eum,  ut apud eum, qui ad poenitentiam homines
vocabat., solatium atcjue auxilium quaererent„ Jesus autem eos
benevole excipiebat, cum eis versabatur et convescebatur. —
Qua de re murmurabant pharisaei et legisperiti.

1. Parabola de ove perdita (3 -7.).

V. 3. Et ait ad illos parabolam istam.  itapajioM) h. 1. est
si mile exemplum,  cujus lamen objectum est pretii mi-
noris,  ita ut adsit argumentatio a minori  ad  maj  us,
simulque argumentatio ad h o m i n e m. Hac parabola, uti illa
de d r a c h m a amissa  significatur, quanta cura D e u s pec-
catorem studet ad poenitentiam reducere.

V. 4. Quis ex vobis , quis vestrum. — Qui habet , e-/wv, i. e. si
habeat. — Vadit ad illam , quae perierat;  scil. deerrando a re-
liquis ovibus; hd  vo Atto  AwAo<; j praepositio indicat h. 1 . d i -
rectionem  tum physicam, tum animi. — ep^p-o? solitudo pa-
scuis apta.

V. 5. 6. Imponit in humeros suos;  haec agendi ratio indicat
magnum pastoris a m o r e m erga ovem perditam, non autem
neglectionem  reliquarum. — Congratulamini miki,  gaudele
m e cum.

V. 7. Oontinet hic versus applicationem  parabolae. —

— Ita gaudium erit in codo.  Vox ita (o&tco;) respicit ad v. 5.
et 6.: Sicut pastori de ove inventa et ejus amicis gaudium est,
ita etiam gaudium erit apud Deum et angelos (coli. v. 10.). —
Super uno peccatore poenitentiam agente  (majus), gnani super
nonaginta novem justis.  v) em; particula v) est particula c o Ki¬
par at iv a, supponens omissum p.aAAov, m a g i s. Est igitur
h. 1. ellipsis  comparationis. 1 ) Per j u s t o s sunt intelligendi
tales, qui r e v e r a justi sunt, membra regni Dei, corporis Chrisli
mystici (ecclesiae). — Ceterum Christus, dum de majori  Dei
gaudio loquitur, quum Deo n o v u m gaudium accidere nequeat.,
loquitur modo humano,  quatenus homines de novis fortunis
magis solent laetari, quam de veteribus,  etiam majoris mo¬
menti. Confer. dieta in commentar. in Matth. 18, 18., ubi similis

*) Cf. Beelen gram. p. 248.

Cap. XV. v. 8-10.

225

parabola legitur, ali a occasione et ad alium finem
allala. — Ceterum, uli jam anliqui Palres docent, dominus et
pastor esl C h r i s t u s; oves sunt h o m i n e s ; ovis perdita est
p e c c a t o r; cjaaesitio et reportatio ovis repraesentat a m o r e m,
s t u d i u m et c u r a m Ghristi ejusque ministrorum in quae-
rendis, converlendis et salvandis peccatoribus. Geterum jam primis
saeeulis christianis imago p as to ris, o vem in humeris reportantis,
adliibebatur ut symbolum amoris  C lir i s t i erga peccatorem.

2. Parabola de drachma amissa (8—10.).

V. 8. Drachma,  numus argenteus, ejosdem cum denario
ponderis. Vide commentar. in evang. J o a n. 6, 7.

V. 9. Versu boe deseribitur magnum g a u d i u m mulieris
pauperis, decem tanlum drachmas habentis.

V. 10. Versus hic continet a p p 1 i c a t i o n e m. — Gaudium
coram angelis Dei,  svcoraov a-ftškm  potest denotare: gaudium,
quo Deus afficilur in conspectu, in concilio angelorum; vel apud
angelos Dei. Prior explicatio ob v. 7. praeferri meretur. — Quod
atlinet ad significationem lmjus parabolae, multis Patribus et
interprelibus m uli er est ecclesia Ghristi,  quae etiam
alias sub imagine mulieris (matris) repraesentatur (cf. Gal. 4, 26.),
cui per apostolicam activitatem praeconum evangelii liberi gene-
rantur (cf. 1 Oor. 4, 15.). Q u a e s i t i o monetae amissae est
imago studii  et c u r a e ecclesiae in convertendo peccatore.
Nonnulli parabolam a 11 e g o r i c e explicant. Drachma,  ima¬
gine Caesaris instructa, significat animam  h o m in  is  secundum
Dei imaginem creatam. Spalium tenebrosum,  in quo drachma
amittitur, est imago špiritu alium tenebrarum,  in quibus
peccator vivit; sordes cubiculi sunt imago spiritualium  pec-
cati s o r d i u m , quae imaginem Dei in homine quidem de¬
lu r p a n t, non vero peni ( us d e s t r u u n t. Lucerna,  qua
cjuaeritur drachma, significat iliam lucern,  quae dala erat mundo
per V e r b u m in čarna  t um  (Joan. 8, 12.).

3. Parabola de filio prodigo (11—32.).

Parabola haec ostendil, quomodo  homo pedetentim fiat
peccator, et cjuomodo  pedetentim per veram poenilenliam
r e d e a I, a d Deu m.

15

226

Cap. XV. v. 11-12.

V. 11. Homo gnidam habuit duos filios.  Homo (pater) est
imago D e i; filius junior (prodigus) est imago portitorum
et peccatorum  (generatim peccatoris); filius vero senior est
imago pharisaeorum et legisperitorum,  qui se justos
profitebantur et vendifabant. Agendi ratio patris in parabola reiate
ad filium revertentem repraesentat agendi rationem Patris
c o e 1 e s t i s erga peccatorem resipiscentem. — Quum vero in
singulis peccatoribus id fieri videmus, quae in populo gentili
evenisse cognoscimus, ideo non est reprobanda explicatio eorum,
qui, s. Augu-stinum  secuti, dicunt, duobus filiis significari
duos populos;  per j u h i o r e m — populum g e n t i 1 e m ,
per s e n i o r e m vero populum judaicum. Gentiles,  qui
prius cum populo Israel unam  constituebant familiam, Baby-
lone  (in turri aedificanda) a vero Deo recesserunt  atque
idola  colere coepeiunf, dum Israel  remansit apud Patrem,
upum, verum Deum colendo. Gentiles  miseriam suam, Deo
illustrante, cognoscentes atque desiderio redemptoris repleti, iterum
r e v e r s i sunt ad Patrem, dum fide in Christum  suscepta
ut filii Patris coelestis recepti sunt tn ecclesiam N. T. Ob quam
gentilium receptionem filius major, J u d a e i indignabantur et
murmurabant, nolentes cognoscere, gentilium in ecclesiam recep¬
tionem esse praestantissimum factum redemptionis. Vide com-
mentar. in epist. ad Rom.  11, 32. ] )

V. 12. Dixit adolesccntior , i. e. junior. Junior  seligitur,
quia aetas junior solet esse minus matura, inconstans alque avida
libertatis. — Da mihi portionem substantiae ; iiv.$dkho'i  pipcc, scil.
p.cl, i. e. partem mihi competentem substantiae, i. e. facultatum,
bonorum. Nam jVop, quae vox proprie significat vitam,  notat
etiam id, unde vivitur, ergo opes, facultates  (= ouclav).
Cf. Luc. 8, 43; 21, 4. Marc. 12, 44. Apud Hebraeos  jure
haereditario filius primogenitus d u p 1 a m , juniores filii sim-
p 1 i c e m portionem substantiae parentum accipiebant (Deut. 21,17.);
in nostro času filius major accepit d u a s partes, junior unam
partem; filiae enim, nisi essent haeredes,  exclusae erant ab
haereditale; si autem erant haeredes debebant nubere viro suae
tribus. Ceterum non est interrogandum, utrum pater lege aliqua
aut consuetudine cogeretur,  filiis haereditatem dividere, et

l ) Conf. Veitli: bcv uerlorene ©olju.

Cap. XV. v. 13-16.

227

ulrum prud enter  egisset, quia id fecerat. Parabola ipsa id
postulabat, quia non potuisset pater ille personam D e i exprimere,
nisi fecisset. (Mala.).

V. 13. Congregatis omnibus , scil. opibus et bonis, quatenus
colligi et asporlari polerant (uti vinum, frumentum, pecudes, quae
a patre acceperat). — Verbis hujus versus significatur, šepa-
r a t i o n e m hominis a Deo esse actum liberi arbitrii  ho-
minis, quem Deus non impedit, quia hominem liberum creaverat.
Motivum  hujus separationis faciendae plerumque est su¬
per b i a, quae hominem sui juriš fieri impellit. — Et ibi dissi-
pavit substantiam suam , opes, honorem, sanitatem, sed etiam con-
sumpsit bona sublimiora (gratiae), quum separatione a Deo et
vita luxoriosa liberum arbitrium depravaretur et intellectus ob-
scuraretur, atque ila etiam sublimior cognitio, possessio veritatis
et gratiae amitteretur.

V. 14. Eostguam omnia consummasset , profudisset. —•
Facta est fames valida in regione illa , in qua nimirum libertatem
et delicias vitae quaesiverat. Textus graecus habet: v.ava -r ( v
/up «v ex.e(vyjv, per r e g i o n e m illa  m. Quum Xtp.o? in seriori
graecitale etiam ut femininum adhibetur, lectio Xtpi.b<; ts/upd
tenenda est. — Et ipse coepit egere,  non tantum corporaliler,
sed etiam spirilualiter. Nam qui D e u m non habet, n i 1 habet,
etiamsi sit rex totius mundi; qui vero D e u m habet, omnia
habet, etiamsi obolum non habeat, juxta illud s. Francisci:
Deus me us et omnia!

V. 15. Et adhaesit  (skoM^O-t)),  i. e. arcte se adjunxit. De
verbo y.oXXcew vide commenlar. in M a 11 h. 19, 5. — Ut pasceret
porcos.  — Quum Judaeis porci essent animalia abominanda tan-
quam impura, inde intelligitur, ministerium hoc fuisse vilissimum
atque turpissimum.

V. 16. Verbis hujus versus significatur sum m a juvenis
illius m i s e r i a e x t e r n a. — Et cupicbat implere ventrem
suum;  verba haec significant vehementem famelici cupiditatem.
— De siliguis.  Vox graeca nepdtiov (diminut. vocabuli *ipa$, cornu),
est proprie c o r n i c u 1 u m , siliqua, i. e. fruetus arboris (bež
Qol)aunižbrobbmuucž), quem .Judaei hodierni ob corniculi speciem
Bockshorn  dicunt, vagina quadam dulci et corniculi speciem
w referente praeditus, qui fruetus in Oriente porcis projiciebatur,

15*

228

Cap. XV. v. 17-19.

sed eo etiam vescunlur homines pauperes. Ast etiam hujus
fructus vilis non habebat tantum, cjuanlum ad saturitatem ei
opus erat. — Fames  haec vehemens significat inopiam spiri-
tualis alimoniae.  Si bomo a Deo recedit, et sese subdit
diabolo ejusque ministris, palitur inopiam spiritualis alimoniae,
in qua menlem (spirilum) iisdem rebus satiare cupit., quibus suas
cupiditates sordidas sedat; sed frustra. Nam, uti ait s. A u gli¬
sti  n us  (Confess. c. 16.), humana mens, ad Dei imaginem con-
dila, nulla voluptate terrena, sed sola D e i immensitate impleri
et quietem adipisci potest.

V. 17. In se autem reversus  (ei? kccnov  elb-iov), i. e. quum
ad sanam menlem rediisset, clare agnoscendo suam moralem et
externam miseriam, conferens eam cum priore felicitate, quando
cum patre adbuc degebat. — Quanti  (tog ei), quam multi. —
Merccnarii , i. e. ministri mercede conducti. — Abundant panibus ,
i. e. omni vidu ad satietatem. — Ego autem,  qui sum filius. —
Ilič,  a domo paterna separatus. — Farne perco,  mercenariis longe
miserior. — Ex hoc versu patet, i n i t i u m resipiscendi seu con-
versionis peccatoris proficisci a cognitione  et a g n i t i o n e
suae miseriae spiritualis (miseri status moralis), quae autem non
fit sine g r a t i a divina.

V. 18. 19. Ex cognitione et agnitione miseri status moralis
oritur propositum  revertendi ad Deum, confitendi peccata
alque agendi p o e n i t e n t i a m. Ideo dicit: Surgam et ibo,  i. e.
stalim volo ire. — Et dicam,  i. e. contritus confitebor. — I J cc-
cavi in coelum,  i. e. contra Deum, qui in coelo hbbitat, quia,
neglectis ejus praeceptis, te deserui et luxuriose vivendo omnem
meam subslantiam dissipavi. — Et contra te;  evdmiv god; nonnulli
interpretes ex bebraismo vertunt: c o n t r a t e , quia scil. tibi
non parui, quia sub tua poleslate esse nolui (Mald.). Alii vero
reddunt: ant e te, ante oculos tuos, te teste (Bisp.). — Jam
non suni dignus , vocari filius tuus,  i. e. qui lot tanlaque paterna
tua digniLate indigna commisi, non modo indignus sum recipi
in bonorem et gradurn pristinum, sed nec dignus, qui filius tuus
nuncuper. — Sic cum conscienlia culpae conjungilur b u mi¬
li t a s. — Fac me sicut unum de mercenariis tuis.  Hisce verbis
declarat, se paratum esse ad ar d ua quaecumque ferenda, dum-
modo in gratiam, etiam minimum locum recipialur.

Cap. XV. v. 20—24.

229

V. 20. Et surgens;  -/.at avacra?, e£ surrcxit , i. e. fecit juxla
proposilum. — Cum adhnc longc esset, vidit illum pater ipsius,
(juia in sua charitate palcrna quoquo versus continuo respexit,
an non sit filius reversurus. — Et misericordia motaš est  (e<ntXoqf-
/viad-Tij.  De verbo zrj.v:r/y'Lyu.'jx  vide commentar. in Matih. 9, 36. —
Et accurrens ceculit super collum ejus et osculatus est eum.  Verba
lmec, quae sunt elegans et accurata benigni et miserieordis
patris  deseriptio, declarant Dei erga peccatores largissimam
alque promptissimam misericordia  m (Mald.) Osculatus
est,  Kcrref&Kjffev, multum osculatus est. Vide commentar. in
M a 11 h. 26, 49. — Celeium o s cul um jam antiquis erat
signum amicitiae, charitatis et reconciliationis.

V. 21. Adolescens non dixit hic o m n i a , quae dicere pro-
posuerat (v. 18. 19.); omittit enim verba: fac me, sicut
u n u m de mercenariis  t u i s (v. 19.). Id vero ideo fecit,
quia, singulari patris benevolenlia obiulus, videbat id non esse
n e c e s s a r i u m. »Quid enim, seribit M a 1 d o n a t u s, rogaret
palrem, ut ab eo lanquam mercenarius reciperelur, qui se jam
(osculis et celeris amoris officiis) lanquam filium receptura videbat?«

V. 22. Verbis hujus versus et sequentis delineatur remissio
culpae et recepti  o in pristinum gradum et honorem filii, nec
non vehemens patris 1 a e t i t i a. — Dixit autem pater , immemor
videlicet omnium injuriarum. — Cito  quae vox ob codices

antiquissimos: Aleph et B) retinenda est. Dicit: cito,  quia filius
ad meliorem frugem reversus sine mora instruendus erat signis
hominis liberi.  — Štolam primarni , i. e. praestantissimam, pretio-
sissimam, quam scil. in domo haberi scitis. Stola  erat longa alba
vestis superior nobiliorum usque ad talos defiuens (cf. Marc. 12, 88.).
— Et date annulum in mamini ejus et calceamenta in pedes ejus.
A n n u 1 u s (cum sigillo) et calceamenta  erant signum viri
liberi  in Oriente; servi nudiš pedibus ibant.

V. 23. Et adducite vitulum saginatum ; tales enim ali et
servari solebant ad convivia solemnia et laeta. — Occidite , {fijcavs,
i. e. maetale, non autem sacrificate, quia hoc tanlum in templo
fieri solebat.

V. 24. Verbis hujus ..versus pater r a t i o n e m reddit gaudii
sui. — (juia hic filius meus mortuus erat et revixit; perierat et
inventus est.  Verba: mortuus erat  nonnulli interpretes expli-

230

Cap. XV. v. 25-29.

cant: Ob vitam pravam moraliter mortuus  erat et ad
meliorem frugem rediit, cui explicationi favet o c c a s i o para-
bolae prolatae (consuetudo Christi cum peccatoribus et portilo-
ribus) et descriptio  filii prodigi. Hi interpretes verbum peri -
erat  (aicoXwX(i?) explicant: aeternae perniciei obnoxius factus est.
Alii autem verba illa ita explicant: Mortuus erat propter longam
absentiam ratione  mei  et mihi redditus est; quam expli-
cationem commendant verba sequentia: deperditus erat
et inventus est,  quibus senlentia prior explicatur. -—
Nota.  Parabolae hujus partibus, hucusque exposilis, opportu-
nissime adnectitur institutio de variis necessariis sacramenti
poenitentiae  partibus: 1. de conscientiae examine
et cognitione  status sui moralis (v. 17.); 2. de d o 1 o r e ;
8. de proposito  vitam emendandi ; 4. de satisfactione
(v. 17—19.); 5. de c o n f e s s i o n e (v. 21.).

V. 25. Nune Christus humiliter poenitenti fdio juniori op-
p o n i t filium s e n i o r e m tanquam imaginem pharisaeo-
rum et legisperi. torum,  qui (coli. v. 2.) portitores et pec-
catores, ad poenitentiam per Christum duetos, superbe contem-
nebant eisque invidebant. Ipsi ex sua senlentia Deo semper
juncti erant, sicut filius ille apud patrem manserat., et ob agendi
rationem suam, legis praeceptis externe conformem, probos et
justos se censebant, ita ut poenilentia se non indigere putarent.

— Erat autem filius senior in agro,  occupatus colendis agris
patris et suis. Verba haec continent rationem,  cur sol  us
pater fratrem juniorem exeipiebat. — Audivit sgmphoniam,  i. e.
concentum musieum. — Et chorum , i. e. saltationem (qualis in
solemnibus orientalium conviviis usitata fuerat et est.).

V. 26. 27. Quid haec essent?  quid šibi vellet haec laetitia?

— Quia salvum illum recepit,  i. e. sanum corpore (non: mente,
quum hac de re servus haud posset cogitare).

V. 28. Indignatus , nimirum de tanta solemnitate. Indignatio
haec indicium est animi charitate  destituli — Noluit introire,
ut et ipse gauderet cum gaudentibus. — Pater igitur egressus
coepit rogarc illum,  ut nimirum introiret et communi epulo ac
gaudio frueretur.

V. 29. Ecce tot annis servio tihi,  nimirum in negotiis fami-
liae luae. — Et nunguam mandatum tuum praeterivi ; sunt verba

Cap. XV. v. 30-32 Cap. XVI. v. 1.

231

t u m e n t i s (intlati). — Nunguam dedisti milil hoedum , longe
viliorem vitulo saginato.

V. 30. Sed postguam liic fdius tuus.  Verbis his, quibus fratrem
suum designat, prodit contemptum et indignationem,
quasi non dignum judicans eum, quem nominet fratris  sui
nomine. E contra pater  postea (v. 32.) utilur verbis: frater
tuus  hi  c,  indirecle eum monere volens, quid ob intima san-
guinis vincula ei debeat. — Qui devoravit,  consumpsit. — Re-
spioiendae sunt (v. 29. et 30.) antillieses:  dedisti et ma-
ctasti; hoedum et vitulum saginatum; eum amicis et eum mere-
trieibus.

V. 31. Versu hoc ob oculos ponit pater filio seniori duas
praerogativas,  ne amplius fratri invideat. — Tu semper
mecurn es,  perseverans scil. in familiaritate mea, quod longe
majus est, quam epulari et gaudere eum amicis. — Et omnia
mea tua sunt,  quum tu, quia frater debitam šibi patrimonii partem
absumpsit, reliquarum mearum opum haeres es, quae res longe
major est, quam viluli maetatio ad epulum.

V. 32. liedditur causa  laetiliae. Ultimis parabolae verbis
(v. 29. 31. 32.) Chrislus ferire voluit inllatos et invidos p h a ri¬
sa e o r u m animos, ita ut illa, ad eos applicata, hunc fundant
sensum: Yos e vestra sententia Deo semper adhaeretis et jus
vobis esse existimatis ad bona regni Messiani pereipienda; si
revera ita est, alienissimos vos esse oportet ab invidia, quoties-
cunqueDeuspeccatores poenitentes, fratres vestros, gratiose excipit.

-#-

Caput XVI.

1. Parabola de villico iniquo (1 — 13.).

V. 1. Dicebat autem et ad discipulos suos.  Praecedentes tres
parabolas direxit Christus ad p h a r i s a e o s et legisperitos,
parabolam vero sequentem de v i 1 i c o dixit ad discipulos
suos,  generaliter ita dietos (conf. Matth. 5, 1.), i. e. ad secta-
tores suos, ut eos doceret quomodo, bona terrena  eis sint
impendenda, ut olim beatitatis aeternae partieipes fiant. — Ilomo

282

Cap. XVI. v. 2 - 5.

guidam efatdivcs, gui Tiabebat villicum.  — oaovop.o? est proprie i 11e ,
cui cura domus est demandala; dein dispensator, administrator
agrorum et pecuniae. Oeconomi tales communiter s er vi erant;
sed h. ]., uti ex sequenlibus elucet, non erat ex ordine servorum,
sed liber,  qui in administrandis bonis summa potestate praedilus
est. — Et hic diffamatus est apud illum , i. e. delalus seu accu-
satus est apud dominum. Siaptf/Ao), denunoio, defero (et quidem
clam). —- Quasi dissipasset bona ipsius,  ut qui dissiparel, pro-
funderet bona ipsius. Particula non exprimit, accusationem
falsain fuisse.

V. 2. Quid hoc audio de te?  i. e. quid est hoc, quod audio
de te; vi voSto  . . . cou diclum pro: 'i  touto  sat;, c  az,o6w lisplacu. 1 )
Sunt verba indignantis et exprobrantis.  — Itedde ra-
tionem villicationis tuae , i. e. totius administrationis luae. —• Jam
enim non poteris villicare , i. e. oeconomi munus exercere. Verba
haec simul docent, domino persuasum fuisse de veritale eorum,
quae audiverat de villico.

V. 3. Alt intra se,  secum deliberabat.. Quid faciam , ut ni-
mirum mihi victum conquiram. — Aufert , i. e. auferet; nam male
šibi conscius hoc certe eventurum praevidebat. — Fodere non
valco,  id est, manibus operari vires desunt (fodere, species pro
genere, manibus operari). eicacreTv, enixe petere, dein mendicare.

V. 4. Scio , guid faciam,  quid mihi faciendum sit; homines
enim hujus mundi niliil curant, jure an injuria victum comparent,
dummodo sine infamia vivant. — Ilecipiant me,  scil. debitores
domini mei.

V. 5. Convocatis itague singulis dcbitoribus.  Administrator
brevi tempore, quo adhuc administratio illi commissa est, utitur,
ut remittenda debitoribus parte debitorum, eos šibi devinciat,
qui eum villicatione privatum, benefice excipiant et alant. Ex
verbis: v/o.  exa<nov, u n u m q u e m (( u e , recte colligilur, duos se-
quentes debitores tanlum e x e m p 1 i causa allegatos esse. —
Ceterum debitores  h. 1. sunt verosimiliter m e r c a t o r e s,
qui res terrenas (uti oleum, trilicum) e hominis praedivitis re
familiari sumpserunt, pro quibus vero non stalim solverunl, sed
literas (syngraphas) tradiderunt, quibus testati sunt, quantum de-
beant domino.

*) Conf. Beelen. gram. 539.

Gap. XVI. v. 6-8.

283

V. 6. Centum mdos olei.  Graece esl: (la-rou?; (Savo? (hebraice:
b a I.) erat apud Judaeos mensura litjuidorum, capiens 72 sex(arios
sea metretam alticam (cf Joan. 2, 6.). — Accipe cautionem  frpap.-
I mm  ita legendum ob codices Aleph, B. D.), i. e. syngrapham,
chirographum, qao leslalus es, te debere hero meo centum batos
olei. — Et sede, cito seribe.  Vox cito  jungenda est cum verbo:
s c r i b e. Cito  dicit, quia cupit negotium injustum absolvi,
antequam dominus rationes exigat et a munere eum amoveat.

V. 7. Centum coros tritici.  C o r u s (liebr. C h o r aut
Chomer)  erat mensura aridoium et etiam Iluidorum, com-
pleclens decem balos.

V. 8. Et laudavit dominus , i. e. herus villici illius iniqui. —
Villicum iniguitatis  (tv;? aor/iac est genitivus qu ali ta tis,
uti 18, 6.), i. e. villicum iniquum. Ast dominus laudavit non ho-
minis illius iniquitatem aut fraudem,  sed uli ipse textus
docet, guia prudenter egit,  quia solerler et industrie ad com-
modum suum egit. Verba: q u i a prudenter fecisset,
Christus illustrat sententia universali: quia filii hujus saeculi,
i. e. homines, qui rebus et negoliis Lerrenis toti mancipati sunt,
seu qui mundo, in quo peccalum et injuslilia dominatur, ser-
viunt. — Verba aiwv outo? secundum usum loquendi rabbinorum
significant tempus a n t e m e s s i a n u m, quo peccalum et in-
justitia dominabalur, seu mundum,  qualis ante Chrislum erat
et qualis adhuc est sine Christo, ergo mundum peccati,
et per metonymiam (continens pro contento) homines,  qui
sectantur hujus mundi voluplates. rebus terrenis toti mancipati
sunt, nec sapiunt divina; dum aiwv piAAwv denotat tempus M e s-
sianum.  Phrasis: filii hujus mundi  est hebraismus,
uti postea: filii luči  s,  de quo vide commenlar. in evang.
Joan. 12, 36. — Filii lucis  sunt sectatores Christi, qui,
spreto studio rerum terrenarum, graliae et veri t ati per Chri-
s t u m (qui est 1 u x per eminenliam coli. Joan. 1, 5.) manifestatae,
seu ejus religioni toti, fide et vitae sanctitate addicli sunt, —
Prudcntiores sunt,  non generatim, sed uti addit: in generatione
sua  (si? Tvjv 7 £v£Šcv -cvjv žauvuiv), i. e. relate ad sui generis homines
seu relate ad sui aequales. Vult itaque Chrislus dicere: Pru-
dentia filiorum hujus mundi, quam in mulua erga se agendi
ratione manifestant, major est, quam prudentia filiorum lucis-

234

Cap. XVI. v. 9-10.

G a us a hujus est, cjuia hominibus mundanis in omni agendi
ratione norma est prudentia  tantum, dum filii lucis cum
prudentia  conjungere debent etiam simplicitatem
Christiana  m,  quae dijudicat, utrum media ad finem asse-
quendum ličita  sint nec ne. Quoad sensum non differt versio:
in genere suo,  i. e. in rebus, quas tractant, seu in rebus
hujus mundi.

V. 9. Nune faeit Christus applicationem  ad sectatores
suos. — Et ego dico vobis,  i. e. sicut dominus ille villici laudavit
(non quidem perfidiam sed) p r u d e n t i a m , ita ego vobis
dico. — Facite vobis amicos de mammona iniguitatis,  i. e. iniquo,
seu de divitiis iniquis. De voce mammona  vide commentar.
in M a 11 h. 6, 24. — Christus d i v i t i a s dicit i n i q u a s, i n -
justas,  partim quia saepe injuste partae sunt et injuste irn-
pendunlur; partim quia saepe sunt materia injustitiae et duritiei
cordis. — Ut cum defeceritis  (Stov  exXwrr)T£, scil. to lyjv vel
d/u/Y)v), i. e. desieritis vivere, seu morlui fueritis. — Si autem ob
codices praestantissimos (Aleph, B. D.) tenetur lectio: evtAžmr) vel
iv,7,zi%r h  lanquam subjectum supplenda est vox: mammona:
si divitiae defecerint, seu: si divitiis desliluti fueritis; quod cum
fit in morte uniuscujusque hominis, sensus in substantia idem
est. — Becipiant vos , scil. illi amici, pa u peres,  quorum preces
et eleemosynae merita nobis ingressum in coelum obtinent, lem-
pore mortis nostrae. — In aeterna tabernacula , i. e. in sedes
coelestes, seu in coelum. — Quod pauperum  causa faeit
D e us, qui eleemosynas pauperibus faetas, quasi šibi faetas pu-
tat, hoc i p s i facere dicuntur (Menoch.). Ex hoc loco simul reete
colligitur, opera bona  esse m e r i t o r i a.

V. 10. Sentenliam versu praegresso et in praecedenli pa¬
rabola expressam nune nlterius e x p 1 i c a t sententia generali.
— Qui fidelis est in minimo , et in major i fidelis est; et gui in
modico iniguus est, et in major i iniguus est.  Sententiae hujus
expressiones generales versu sequenti explicantur;  et quidem
minimum  tov) est idem ac versu seq.: i n i q uu s

mammona  et a 1 i e n u m; — m a j u s (uoXb) vero est idem
ac: v e rum (dXr,fkv6v) et ves trum  (to  upiTepov); quapropter
sensus verborum v. 10. est: Qui bonis terrenis bene, pauperibus
impertiendo, usus fuerit, concedentur ei divitiae spirituales, bona

Cap. XVI. v. 11-13.

235

spirilualia, bona salutis Messianae (gratiae et verilatis christianae).
— Iniquus  (a3ixo;), i. e. perfidus, quia opponitur fldeli (im
otitcm).

V. 11. 12. Nune sequilur applicatio  sententiae modo
generaliter propositae. — Si ergo in iniguo mammona fidcles non
fuistis , i. e. si ergo bonis terrenis non secundum voluntalem
Dei usi fuerilis. — Quod venim est, quis crcdet vobis ; dXY]{kvov,
verum,  designat id, quod non speeie tantum externa, sed in
se ipso bonum est, et tale bonum sunt bona spiritualia, bona sa¬
lutis Messianae (gratiae et veritatis christianae), aDeo ad aeternam
salutem hominibus donata, quae satisfaciunt omnibus indigentiis
liominis ac veram beatitatem fundunt, et ideo v. 12. a Christo
recle nominantur vestnim.  — A 1 i e n u m aulem vocantur
bona terrena,  quia dominus illorum non sumus nos homines,
sed Deus, qui ea nobis concessit, ut juxta ejus voluntatem iis
utamur; quia, uti ait s. Ambrosius,  ad naturam nostram
non requiruntur, nam neque nobiseum nascuntur, neque nobis-
cum transeunt (in vitam futuram).

V. 13. Verbis hujus versus imagine e vita communi de-
sumta i 11 u s t r a t, in quo consislat illa 1' i d e 1 i t a s in admini-
strandis bonis terrenis, ad quam in praecedentibus exhortatus
est. Vide commeritar. in M a 11 h. 6, 24.

Significatio  parabolae: Dives homo in parabola est
Deus,  qui ut creator omnium rerum etiam dominus est omnium
divitiarum (bonorum lerrenorum). Homo,  qui bona illa pos-
sidet, est solum dispensator, administrator  bonorum
terrenorum, quiDeo rationem administrationis suae reddere debet.
Tempore mortis  desinit munus (officium) administrationis atque
reddenda est ratio  administrationis. — Ut homo coelestes
amicos, thesaurum in coelo  (Matth. 6, 20.) šibi com-
paret atque istius compos fiat, debet bonis terrenis, quibus tempore
mortis penitus destitutus erit, uti juxta Dei voluntatem.

2. Parabola de divite et de Lazaro (14—31.).

Quum ea, quae a v. 1 — 13. leguntur, ad d i s c i p u 1 o s
Jesu, ea vero, quae a v. 14—31. narrantur, ad ejus adver-
sarios  (pharisaeos) direcla sunt, reete versus 14—18. jun-
g u n t u r cum sequenti pericopa (Schanz). Christus nimirum

236

Cap. XVI. v. 14-16.

primum (14 — 18.) severam pronunciat senlentiam condemnaloriam
in p h a r i s a e o s, avaritiae et hypocrisi deditos; dein autem
sequenli parabola pernicies  exlrema, quae eos maneat,
illustralur.

V. 14. Audielant autem omnia haec , praeter discipulos
(coli. v. 1.). — Pharisaei, qui avari erant,  i. e. opum cupidi et
tenaces. — Et dcridebant cum;  graece: icn\>m.vr$(Cc,')  ab sxp.uy.tv)p^w
(ab sy, et p.u7.vf)p'X« a nasus) propric našo adunco seu

naribus suspensis derideo; dein generatim derideo. C a u s a hujus
derisus erat, quia stultum eis videbatur et risu dignum, terrenis
bonis uti ad fines s u b 1 i m i o r e s , ea convertere in opera
charitatis,  affirmantes, amorem (studium) divitiarum posse
subsistere cum servitio Dei, quod etiam vita eorum moralis con-
firmat. Ideo versu sequenti ostendit Chrislus, eos injuste
doctrinam ejus deridere.

V. 15. Vos estis.  Vos est emphalice positum, boo sensu:
vos pharisaei,  si animus vester respicialur, eonfirmatis
doctrinam meam, servitium mammonae (divitiarum) non posse
subsistere cum servitio Dei. — Qui justificatis vos , qui justi videri
et haberi vultis. — Goram hominibus,  qui externa tantum inlu-
enlur. — Dcus autem novit corda vestra,  atque scit, ea esse
mala. utpote plena superbia, hypocrisi, avaritia, invidia, odio,
atque vindictae cupiditate (Calm.). — Verbum -pdcv.sc h. 1. est
e m p ha tiče  sumendum, ita ut denotet: novit corda vestra et
scit esse mala. Explicationem hanc postulat nexus  sermonis;
nam adest antithesis haec: vos quidem coram hominibus probi
et justi videri vultis, Deus vero novit corda vestra atque scit,
non esse proba. Quod probat, subjuncta r a t i o n e : Quia, quod
hominibus altum est , quia quod hominum opinione eximium et
venerandum est (uti simulata pietas et probitas). — Abominatio
est , i. e. res abominanda est. De voce iiSsAuvp.a vide commentar.
in M a 11 h. 24, 15. — Ante Deum,  i. e. judice Deo (cf. 1, 6.).

V. 16. Quae hoc versu et duobus sequentibus (17. et 18.)
legunlur, nonnulii interpretes, quum hi versus in nullo cum
praecedentibus nexu existere eis videanlur, pulant, haec non
eo loco et te m pore,  quo s. L u c a s ea h. 1. perhibet,
a Christo prolala fuisse, sed eo tempore et loco, quo apud
M a 11 h a e u m (11, 12; 5, 12; 10, 11.) legunlur. — Ast nihil

Cap. XVI. v. 17-19.

237

obstat, quominus Christum illa etiam h a c occasione dixisse cen-
seamus. Si enim altentius considerentur, in nexu apto sunt tam
cum praecedentibus, quam relate ad invicem. — Christus modo
(v. 15.) severam in pharisaeos pronunciaverat sententiam condem-
natoriam. Nune (v. 16.) reddit rationem,  cur hoc facere po-
luerit, quia regnum Dei (M e s s i a n u m, seu ecclesia), cujus
fundator ipse est, tanquam perfectius  institutum divinum in
locum veteris instituti divini (legis) successit. — Ast, licet tempus
durationis  antiqui instituti divini (legis Mos.) f i n i t u m sit,
lamen lex ejus mo ral is perpetuum habet valorem (v. 17.). Id
probat (v. 18.) uno exemplo,  quod non venerit ad legem
evertendam, sed perficiendam.  — Lex et prophetae,
vetus leslamentum. Vide commenlar. in Malt  h. 5, 17. — Usque
ad Joannem,  scil. erant seu durabant (fjsav). — Ex eo,  scil. tem-
pore. — Regnum Dei (regnum Messianum). — Evangelizatur,
annunciatur. — Et omnis in illud vim facit , i e et omnes magno
animi conatu in illud tendunt, seu consortium regni Dei (Messiani)
šibi acquirere študent. Verbum fiials.zoa  est h. 1. forma m e d i i :
vim infert, vi irruit. Vox (omnis)  designat magnam ho-
minum mulliludinem, qui prius Joannis Bapt., dein Ohristi prae-
dicationem avide excipiebant. Ita simul Christus indireete docet,
pharisaeos, qui doctrinam ejus deriderent, m e r i t o damnari.
— Vide dieta in commentar. in Matth.  11, 12. 13. et in
epistol. ad Rom.  10, 4.

V. 17. Facilius est .. . apicem caderc  (ireaelv a xixtw),  i. e.
irritam reddi, vi privari. Vide commenlar. in Mati  h. 5, 18.

V. 18. Vide commenlar. in Matth.  5, 31. 32; 19, 9.

V. 19. Quod narrationem hanc (v. 19—31.) attinet, nonnulli
(Terlull. seculi) 1 ) existimant, esse veram historiam;  alii 2 )
simplicem parabolam  esse putanl et L a z a r i nomen esse
c o n f i c t u m ; alii M a 1 d o n a t u m seculi et medium lenentes,
ajunt., subesse v e r u m eventum, i m a g i n i b u s lamen diversis
simul mixtum. Praeferenda est sententia eoruin, qui narrationem
hanc existimanl meram parabolam,  in qua nomen Lazari est
s y m b o 1 i c u m , significans, Deum pauperi opem ferre, qua-

'j a Lap., Menoch.

a ) Justin., Theopliil. Antiocli, Clirysost., Euthym., Theophyl., Calm.,
Scliegg, Bisp., Polzi.

238

Cap. XVI. v. 20-22.

propter etiam hic omnem fiduciam suam in Deo collocet necesse
est. — Komo erat dives et induebatur purpura,  i. e. vestimentis
purpureis, qualibus utebantur principes, primores populi aliique
homines opulenti et divites. — Et bysso , lino tenuissimo. He-
braei nobiliores ad vestimenta interiora utebantur lino aegyptiaco.
— Et epulabatur , i. e. laute vivebat; eufpaivopai, laetor, dein laetor
in epulis, laete epulor.

V. 20. Nomine Lazarus.  De significatione  nominis
vide commentar. in evang. Joan.  11, 1. — Quijacebat ; lectio
o; š[3š3ay;to  praeferenda est, quia omissio pronom. oq  facile po-
terat fieri ob finem vocis Ao^apoc, inde autem etiam omissio
vocis rjv. Verbum graeeum reddendum est: projectus erat
(tanquam aegrolus, qui se movere non posset). — Ad januam
(npoq  tov toXwv«), ad portam. — Ejus , scil. divitis. — Ulceribus
plenus ; dXxw|jtivo<; cum augmento loco consuetae formae Y)Xwi>|ievo(;
a £Ay.6w (ab sa-aoc, ulcus) exulcero, uleeribus scateo ; ergo versio
Vulgatae optima.

V. 21. Cupiens saturari de micis , quae cadebant, de mensa
divitis.  Vulgata cum textu recepto legebat: airo twv  tjii/uov tuv
to7ct6vtwv.  Sed verba twv  (it/joiv d e s u n t in codicibus: Aleph,
B L. multisque minusculis, versionibus et Patribus, verosimiliter
est g 1 o s s e m a ex Matth. 15, 27. — Et nemo illi dabat.  Verba
haec, quae in nonnullis codicibus minusculis et in Vulgata
leguntur, sunt glossema  verum, desumptum ex 15, 16. Ex
omni enim narratione elucet, divitem adeo d u r u m fuisse, ut
nec fragmenta panis pauperi subministrari permitteret. — Sed
et canes veniebant et lingebant ulcera ejus.  Nonnulli, s. H i e r o -
n y m u m secuti, verba haec ita explicant: Tam miserabilis erat
ille pauper, ut et ipsi canes  aliqua pauperis miseratione mo-
verentur,  ut lingendo ulcera ejus m i t i g a r e n t dolores
ejus. — Alii autem, s. Ch ry s o s t o m u.m secuti, verba haec
ut grad  a ti  o nem  miserae pauperis conditionis sumunt, ita
ut sensussit: sed etiam canes,  ad huncjacentem accurrentes,
ulcera ejus lambendo dolores  ejus augebant.  Quum tamen,
si canes vulnera et ulcera lambunt, dolores non augeanlur,
videtur explicatio prior  praeferenda esse (Bisp.).

V. 22. Factum est autem , ut moreretur mendieus , ct porta-
retur ab angelis , i. e. bonorum angelorum ministerio deduceretur

Cap. XVI. v. 23—24.

239

anima mendici. Quo loco discimus, animas justorum,  a
corporibus egressas, in salu  tis  loeum ab angeli  s duci.
Dnde etiam orat ecclesia pro defunctis: »Jubeas  eam  (ani-
mam defuncti) asanctis angelis suscipi et ad pa¬
tri am paradisi perduci.«  Quam sententiam etiam J u-
daei  tenebant; nam Targum (in Cant. Cant. 4, 12.) habet:
»Non possunt ingredi Paradisum,  nisi justi, quorum ani-
mae  eo feruntur per angelos«. — In sinum Abrahae.  Si¬
nus Abrahae  est figurata designatio paradisi,  loči quietis
in societate Abrahami, qui tanquam communis pater omnium
credentium (Rom. 4, 17. 18.) filios suos ibi colligit; qui locus
ant e Christum erat limbus Patrum, post  Ohristum es|
c o e 1 u m. — Mortuus autem est et dives et sepultus est in in-
ferno.  Ast codices graeci fere omnes, uti et manuscripta Italae
ante : in i n f e r n o ponunt p u n c t u m, et versum sequentem
incipiunt a verbis: Et in inferno [v.di  iv tw aSr]) elevans oculos
suos.  Ceterum sensus in substantia non mutatur.

V. 23. Et in inferno cum elevasset oculos , i. e. et quum in
gehenna, in quam per angelos demersa est anima divitis. Vox
aBr,? respondet voci hebraicae Scheol,  et denotat or cum
(Svbtcnracl)), i. e. loeum, quo animae defunetorum continebantur.
Juxta opinionem Judaeorum divisus erat in paradisum,  loeum
beatorum, qui postea dictus erat limbus Patrum, et in
gehennam,  loeum damnatorum, ubi diabolus dominatur.—
Cum esset in tormentis , i. e. in cruciatu gravissimo; (Bdcavoi; pro-
prie: lapis lydius, quo metalla explorantur (^ritfftein), dein in-
strumentum torquendi, tandem cruciatus generatim. — Vidit
Abraham a longe ct Lazarum in sinu ejus.  Juxta Iraditionem
Judaeorum, ad quam Christus, qui cum Judaeis verba miscebat,
in suo loquendi modo se accommodavit, paradisus  et ge¬
li e n n a ita p o s i l a sunt, ut ex uno in alterum prospiciant
(Midrasch in Ecclesiast. 7, 14.).

V. 24. Pater Abraham.  Non audet dirigere petitionem ad
Lazarum,  cui opem denegaverat in vita sua, sed invocat
Abrahamum  non tantum ut patrem, de quo confiderel, sed
etiam ut dominum istius loči, in quo Lazarus felicitate fruebalur.
— Q u a e r i potest, quomodo sit sermo de 1 i n g u a divitis, de
digito  Lazari, quum tanlum animae eorum, separatne a cor-

240

Cap. XVI. v. 25 -26.

pore essont in Scheol, alque conjunctio earum cum corpore in
fine mundi fiet. Poteši responderi, adesse hic parabolam,
in qua non singula verba premenda sunt, sed investigandum,
quinam sit cogitatus principalis  in parabola. Plic autem
est, quod hominibus in allera vila poena adaequata exspectanda
sit pro eorum male faclis. Aliler res se habet relate ad flam¬
in a m in gehenna. — Ceterum in verbis: flama, lingua,
aquae gutta,  est descriptio vehementium tormen-
torum,  quae patiebatur dives.

V. 25. Fili!  M'/.vcv), quae vox respondens voci: pater,
docet, divitem fuisse J uda e um; ast carnalis ejus ab Abra-
hamo origo nune ei nil proderat, quia tempore poenitentiae
negleeto, beneficij capax non erat. — Recordare , i. e. animad-
verte. — Quia recepisti bona in vita tua\  in lexlu graeco legitur:
ih  avaAa gcu,  bona  tu  a, i. e. recepisti sanitalem, divitias, ho-
nores et delicias, quas res unice vera bona aeslimabas et in qui-
bus felicilatem oranem reponebas, quae bona pro pauco bono
naturali sperare poleras, quae tibi deberi videbanlur. — Et
Lazarus similiter mala , i. e. dolores, morbos et paupertatem re-
cepit, ut a maculis purgaretur spiritualibus. »Nemo liominum,
seribit s. Gregorius  (hom. 40.) est ita m a 1 u s, ne aliquid in
se liabeat boni;  nec ullus ita b o n u s, ut prorsus nil mali
in eo esset. Malus pro pauco  bono naturali, quod in eo est,
remuneratur  jam his in terris, bonus  vero pro pauco
malo,  quod ei inhaerel, saepe his in terris p u n i t u r alque ab
eo miseriis liujus vitae p u r g a t u r. Mala Lazari ignis inopiac,
et bona divitis remuneravit felicitas Iranseunlis vitae.« — Nune
autem,  mutatis rerum vicibus, sicut aequitas postulat. — Ilič con-
solatur , i. e. solatio afficilur, uipote in paradiso aggregatur juslis.

V. 26. Et in his omnibus ; ev ražo-tv -ou-cok;  (uti legitur in
cod. Aleph, B. L. et in Vulgata) est idem ac: era raitatv vou-cic,
proprie : super his omnibus,  i. e. p r a e t e r h a e c o m n i a.
— hiter nos ct vos chaos magnum, yhc[m  est airat; Aey. in N. T .;
apud classicos denolat vas t um sp ati um, hi at um (SHitft),
voraginem,  hinc sensus: ingens hialus intercedit inter nos
et vos. — Firmatum est , i. e. conslilulum Dei decrelo. — Ut
hi, gui volunt,  i. e. qui quantumcunque voluerint. — Ilinc transire
ad vos,  minime possent. Ex quibus verbis elucet, stalum beatorum
et damnatorum esse i m m u t a b i 1 e m.

Cap. XVI. v. 27-31. Cap. XVII. v. 1.

241

V. 27. 28. Alt,  scil. dives. — Bogo ergo  (oSv). Quum pro
se nil impetrare posset, orat nune pro fr at rum salute. Vult
ergo dicere: cjuandoquidem tališ hiatus non sit firmatus inter
vos et eos, qui in mundo dogunt. — Mittas eum , scil. Lazarum,
resumpto corpore. — Ut testetur illis;  graeee : ha  8cqjw<pv6pr)vai;
Siap-apTjpsiff-O-ai denotat obtestari, serio hortari, m o -
nere;  dein testari  (Vulg.), sanctum testimonium
e d e r e ; h. 1. tenenda est utraque significatio ; Lazarus nimirum
deberet illis testari, quam graviter ipse crucietur, et iterum eos
serio hortari ad agendam poenitentiam, ne e t i p s i in idem
exitium ruant. Bene ad haec observat C a 1 m e t u s , Christum
solummodo docere voluisse, minime necessarium  esse,
ut aliquis e morte redux, aut prodigium aliquod nos doceat, quid
a nobis officii praestantum sit. Discendum est ex rebus divinitus
traditis apud s. seripturas  et ex iis, quae penes e c c 1 e -
siam  ceu deposito servantur.

V. 29. Habent Mosen et prophetas,  i. e. seripta V. T.
(cf. Matth. 5, 17.). — Audiant illos,  i. e. obsequantur voluntati
Dei in V. T. manifestatae.

V. 30. Non;  graeee: ou-/j, minime, scil. audient eos; id ex se ipso
conjiciebat, quum et ipse Mosen et prophetas antea contemneret.

V. 31. Sensus est: Si quis dictis Veteris Testamenti, cujus
auetoritas solidissimis nititur fundamentis, fidem negat (negli-
gendo poenitentiam, ad quam illa excilant), eam vel tum non
praestabit, si mortuus redierit narraveritque, quid apud inferos
agatur. Verissimum id esse, patet ex resuscitatione alterius
Laz  ari  (Joan. 11, 47.) et Christi  ipsius; utramque enim
calumniati sunt. Judaei, nec ob eam in Christum credere voluerunt.

- #-

Caput XVII.

1. Christus loquitur de scandali gravitate, de condo-
nandis injuriis, de fidei virtute et humilitate (1—10.).

Pos(quam Jesus in praecedentibus (16, 15—31.) phar i s a eos
• (coli. 16,14.) repulerat, convertit se nune ad discipulos suos.

16

242

Cap. XVII. v. 1-5.

edocens eos de s c a n d a 1 i gravitate et de n e c e s s i t a I. e
condonandi in juri as. Ut autem hac de re tractaret
Jesus, a n s a m praebuit maligna perversaque agendi loquendique
ratio p h a r i s a e o r u m in prioribus (15, 2; 16, 14.) notata.
Unde elucet. sequentia apto in nexu esse eum praecedentibus.
(Patrit. II. 417.).

V. 1. Impossibile est , ut non veniant scandala.  — dvevSeitTov
ecrt est idem quod: om  evSr/s-rai (13, 33.): compositum est ex d
priv. et evBš-/eg' 8-at, quod dicitur de iis, quae possunt evenire seu
accidere, hinc ivsvSsxT6v egi:  potest verti: contingere seu accidere
non potest, quod E u t b y m i u s bene exprimit. per: avorpioaov,
Vulgata: impossibile.  Genitivus vou sAttetv pendet ab ad-
jectivo dvevBsy."6v. — Our impossibile,  vide commenlar. in
M a 11 h. 18, 7. De voce gaccvSosAov  vide commentar. in epist.. ad
R o m. 9, 33.

V. 2. Utilius est Mi;  graece: AugiteXsT  a augitsAe«  (ex aum
solvo et va veXr, vectigalia), proprie : v e c t i g a 1 i a solvo.  dein :
utilis  sum  (conduco), per particulam -1; ante vocem: quam
e x p r e s s i o obtinet vim c o m p a r a t i v i. — Per p u s i 1 1 o s
intelligendi sunt. discipuli Christi in antithesi cum pharisaeis su-
perbis. — Ob codices praestantissimos  (Aleph, B. D. Tj.)
et Vulgalam tenenda est lectio aiAoc  |j.uX'.y.6; (1 a p i s m o 1 a r i s).
et non, uti textus rec. babet, [j.6ao;  žvtx'o? (mola  as  in  ari  a).
Vide commentar. in Matth.  18, 6.

V. 3. Sententia de scandalis generalim prolata, sequitur
nune illius a p p 1 i c a t i o ad discipulos. — Attendite vobis  (xpo<;-
E-/STE sauvoli;), i. e. cavete vobis. ne scil. scandalo sitis aliis, quod
fieret. defectu charitalis condonantis injurias, qua destituli erant.
pharisaei (coli. 15, 2.). Reliqua vide in commentar. in Matth. 18, 15.
Lectio a<j.dp-.r t  i  dSsAijo; ob codices antiquissimos (Alepb, B A.)
praeferenda est lectioni: dp.apvv; st? ge  (in te, uti habet Vul¬
gata),  quae verba tamen ob cont,extum (d i m i 11 e i 11 i) subin-
telligenda sunt.

V. 4. Gonversus fuerit ad te;  verba xpo; ge (a d te) ob
testes praestantissimos sunt retinenda. Reliqua vide in commentar.
in Matth.  18, 21. 22.

V. 5 Adaugc nobis fulem.  Apostoli, memores verborum
Christi, per fidem firmam  omnia homini possibilia esse,

Cap. XVII. v. 6-10.

243

petunt, ut a u g e a l fidem eorum, quippe quum scirent., aug-
mentum fidei esse d o n u m D e i atque fide firma opus esse ad
praecept um correctionis fraternaeetveniae dandae
implendum. — Upo^s? (a icjso^dsvai): adde, appone,  scil. ad
fidem, quam jam habemus, nimirum firmiorem. Unde palet,
non tantum fidem  esse donum  Dei (vide commentar. in
J o a n. 6, 37.), sed etiam ejus augmentum,  Ideo etiam e c -
clesia  orat: da nobis fidei, spei et carita.tis aug¬
mentum  (orat. Dom. 13. post Pentec.).

V. 6. Vide commentar. in M a 11 h. 17, 19., ubi tamen
loco imaginis ab ar bore  in mare transplanlanda solo prae-
cepto, adhibelur imago de m o n t e transplantando. — Arbori
mori  (SJŽaulbeetbaum): graece: iuv.ap.ivoc (SOfaitlbccrfcigcubaum) est
arbor, cujus forma et folia mori, fructus vero ficuum simililu-
dinem referunt (Grimm ).

V. 7. Versu hoc et sequentibus (8—10.) commendat. Chri-
stus apostolis (et omnibus sect.  atoribus  suis) h u -
militatem,  ut fide sua, mira et stupenda patrantes, in iis
non glorientur, sed Deo omnem operum gloriam adscribant (a
Lap.). — Quis  scil. euviv), scil. est, quod idem valet ac:
nemo est.  — Pascentem,  scil. gregem. — Regresso de agro ,
nimirum vespere. — Dicat illi;  graece est: spsi (d i c e t.) —
Statim transi;  graece: crapsAtt-Mv |ex xapd ad, praesto et sp/op.c«):
accede, veni.  — Et recumbe,  scil. ad mensam.

V. 8. Et non dicat ei;  graece: aXX’ ou/j. ipel ; quia dXXd (sed)
refertur ad negativa  m praecedentis quaestionis sententiam,
verba d/./.’ ou/j recte verlunlur: nonne  p o t i u s. — Quod
coenem;  in textu graeco legitur futurum  (coenabo). — Et
praecinge te.  Vide 12, 35. — Manducabis; odjscai  fut. med. ab
scD4>. — Et bibes  (mscat fut. med. a to'vw).

V. 9. Numguid gratiam Tnabet servo illi,  i. e. numquid
dominus pro illo ministerio servo gratias aget? — Non puto,
cu oovoi; quae verba, quamvis in codicibus: Aleph, B. L. desint,
tamen genuina  censenda sunt; hinc sensus est: puto, do-
minum servo suo non esse acturum gratias, quia servo incumbit,
ut faciat domini sui mandala.

V. 10. Verbis his inest a p pl i ca ti o parabolae, qua Chri-
stus discipulos suos monet, ut h u m i 1 i t e r de se sontiant, et

16 *

244

Cap. XVII. v. 11.

ideo omnia bona et magna, quae fides in eis et per eos ope-
ratur, non šibi  attribuant, potius, si omnia,  quae praecepta
eis sunt, fecerint, se existiment servos inutiles,  quia,
quidcunque boni et magni perfecerint,, Deo,  in se potentissimo
ac beatissimo, nihil utilitatis  (seu commodi) afferre pos-
sunt; et quia omnia (moraliter) bona et magna debentur D e o ,
qui in homine et velle et perficere  operatur (Phil. 2, 13).

— Ceterum hoc Christi dictum non obstat doctrinae de meri to
bonorum operum,  quam s. scriptura plurimis locis clare
proponit; nam sicut opera, Dei volunlati conformia, Dei gratiae,
sine qua homo nil potest, attribuenda sunt, ita ex eadem Dei
gratia reputantur et remunerantur eadem tanquam merita.
»Tanta est Dei bonitas, scribit s. Papa Coelestinus,  ut
noslra velit esse merita,  quae sunt ipsius do na.«

—-

I * a i- * IV.

I It im um iterllierosoljmitamiiii adfestum
paschatis (17,11—19, 28.).

V. 11. Et factum est, dum iret , scil. ex oppido Ephrem.

— In Jerusalem , nimirum ad festum paschatis et ad passionem
suam. De hoc itinere vide dieta 9, 50. — Transiret per mediani
Samarium et Galilaeam  (Sta piaov 2ap.. y.at . .). Nonnulli inter-
pretes (eliam Schegg et Schanz) verba graeca reddunt: per
m e d i o s fines seu per confinia Samariae  et  Ga-
1 i 1 a e a e , statuentes: quum Jesus ad confinia Samariae et Gali-
laeae venissel, a via deflexit versus Orientem, ita ut Samariam
ad dext.eram haberet, Galilaeam vero ad sinistram, et Jordanem
Scythopoli, ubi pons erat, transiit atque juxta ripam Jordanis
in Peraeam descendil, doneč in regione Jerichunlis iterum traji-
ceret.. — Sed explicatio eorum, qui statuunt, Jesum esse pro-
fecluin per m e d i a m r e g i o n e m Samariae et Galilaeae, prae-
ferenda est. partim quia communior  est et cum relatione
s. J o a n n i s (11, 47 — 56.) concordat; partim facilius explicatur,

Cap. XVII. v. 12—18.

245

cur in textu s. Samaria p r i u s ponatur quam Galilaea. Vide
commentar. in M a 11 h. cap. 19. ab initio.

1. Sanatio decem leprosorum (12 —19.).

V. 12. Occurrerunt ei,  scil. data opera. — Decem leprosi,
quos partim morbi similitudo,  parlim s t u d i u m i d e m ,
consequendae sanilatis conjunxerat. Nam alioquin J u d a e i (coli.
Joan. 4, 9.) nullam habebant. consuetudinem cum Samaritanis,
qualis unus eorum erat. — De 1 e p r a vide commentar. in
M a 1 . 1 h. 8, 2. — Qui steterunt a longe , propter immunditiam
suam, quum lege Mos. (Lev. 13, 46. Num. 5, 2.) ipsis prohibitum
esset. consortium cum sanis.

V. 13. Et elevaverunt vocem,  i. e. clamaverunt. — Dicentes,
hunc in modum. — Jesu praeceptor  (smc-cava), i. e. magister.
Oonf. 5, 5. — Miserere nobis ; quibus verbis ost.endebant suam
fidem  in Jesu potentiam supernaturalem.

V. 14. Ostendite vos sacerdotibus,  utpote quorum est sa-
natos a lepra puros seu mundos declarare. Vide commentar. in
M a It h. 8, 4. — Nonnulli interpret.es putant, Samaritanum
adiisse sacerdotem Samaritanum,  reliquos autem J u -
daicum;  alii vero statuunt, etiam Samaritanum unacum reli-
quis leprosis Judaicum adiisse sacerdotem. — Dum irent,  i. e. abi-
rent a Christo. — Mundati sunt , i. e. sanati sunt. Non a n t e
curavit Jesus leprosos, quam mitteret ad sacerdotes, sed, dum
Christo obedientes,  coeperunt ire, curati sunt, debebant
enim fide  et o b e d i e n t i a dignos se reddere auxilii mirabilis.

V. 15. 16. liegressus  est, verosimiliter, uti e contextu elucet,
ad Christum,  antequam ipsum sacerdotem adiisset. — Magni-
ficans Deum  i. e. celebrans Deum, quia persuasum habebat, po-
tentia Dei sanitatem šibi restitutam esse. — Cecidit in faciem
ante pedes ejus , i. e. ante pedes ejus prolapsus venerationem ei
exhibendo. — Gratias agens , quia per ejus benignitatem divinum
illud beneficium šibi obtigisse sciverat.

V. 17. In his verbis Christi est i n d i r e c t a la us grati-
tudinis Samaritani et v i t u p e r i u m ingratitudinis Judaeorum.

V. 18. Non est inventus, gui rediret ;  graece: ou y\  eupe-O-^av
uTOaTpe^ane?, nonne inventi sunt, qui redirent.  seu :
nonne inventi sunt, qui redirent, ut d a r e n t. —

246

Oap. XVII. v. 19—21.

Et daret gloriam Deo , i. e. qui profiteretur veritatem, scil. agno-
scendo potentiam Dei in sanatione mirabili manifestatam eicjue
pro beneficio sanationis gratias agendo. Oonf. commentar. in
J o a n. 9, 24. — Nisi hic alienigena,  i. e. alienae gentis homo
seu Samaritanus. Samaritani,  quum essent populus mix-
tus  ex residuis Israelitis et ethnicis orlus, vocabantur a Judaeis
alienigena  e. Vide commentar. in J o a n. 4, 9. Hic S a-
maritanus  repraesentat g e n t i 1 e s, qui credituri erant in
Christum; J u d a e i vero sanati sunt. imago Judaeorum i n -
credulorum.

V. 19. Quia fides tua te salvum fecit , i. e. per fidem. qua
credidisti, me posse te sanare, dignum te reddidisti sanationis
mirabilis. Conf. Matth.  9, 22. — Verba haec sunt simul ad-
hortatio,  ut in fide hac perseveret,  qua per ipsum
maj o rum etiam beneficiorum, scil. bonorum spirit.ualium et
aeternorum particeps fiet. Pleriqueinterpret.es recte statuunt, etiam
illos novem  Judaeos sanatos fidem  habuisse; nam etiam hi
alta voce clamando auxilium a Christo petiverunt; etiam hi
obediverunt  Christi praecepto, adeundi sacerdoles, antequam
a lepra sanati essent.

2. Christus loquitur de regno Dei et de suo reditu %d
judicium (20 — 37.).

V. 20. Interrogatus autem a pharisaeis,  qui nimirum saepe
eum audiverant praedicantem, appropinquare regnum Dei et se
esse Messiam. — Quando venit regnum Dei,  i. e. regnum Mes-
sianum, scil. terrenum  et s p 1 e n d i d u m,  in quo Messias
ut potens rex magna cum pompa appariturus, Davidis solium
restituturus et populum Judaicum a Romanorum jugo liberaturus
sit. Pharisaei nimirum aliique Judaei exspectabant Messiam
ut regem potentem  ejusque regnum m un dan um. —
Hisce opinionibus erroneis o p p o s i t e docet Christus, regnum
Messiae esse spirituale,  dum dicit: Non venit regnum Dei
cum observatione , i. e. ita ut externe (oculis) observari possit, seu
aspeclabili modo, cum splendore et pompa  mundana.

V. 21. Neque dicent,  scil. de illo regno. — Ecce hic aut
ecce Ulic , i. e. ecce hoc aut illo loco esse regnum Messiae. —

Cap. XVII. v. 22.

247

Ecce regnum Dei intra vos est ; graece: svvbc up.uv Ist iv.  Verba:
£VTp.<; up.fiv in se possunt, denotare vel: in voh is, in ani-
mis vestr  is,  uti multi anticjui J ) et recentiores s ) vertunt
(cf. ps. 103, 1; 109, 2.); vel autem: i n t e r vos, in m e d i o
vestrum,  uti nonnulli (Reischl, Sehanz) E u t h y m i u m secuti,
verba illa reddunt, cjuia Messias regnum hoc praedicans in genle
Judaica jam versabatur. Hi interpretes provocant, ad locum
J o a n n i s (1, 26.): \j.iaoq  up.oiv crojxst, medius vestrum seu in medio
vestrum adest. (versatur). Quia usus loquendi biblicus priori
explicationi magis favet; quia etiam versio Vulgatae: intra
vos  (et non: i n t e r vos) illi suffragatur, quia contextus  ei
favet (ecc e e n i m . . .), et permulti antiquorum et rec-entiorum
eam tenent, ideo haec praeferenda  est. Huic explicationi
non potest opponi, eam non convenire pharisaeis,  ad quos
Christus loquitur, quia hi animis a Christo alienissimi erant.
Verba enim haec non sunt p r o x i m e et e x c 1 u s i v e refe-
renda ad e o s, ad quos Christus loquitur, ita ac si Christus
diceret, regnum Dei revera in illis pharisaeis  existere,
sed sumenda sunt utsententia g e n e r a 1 i s, qua edicitur, regnum
Dei (utpote spirituale) revera esse in animis hominum,
quia illud est, ubicunque est animus, diligens justitiam, superior
opibus, voluptatibus, honoribus hujus mundi; ubicunque est ani¬
mus fide robustus, caritate llagrans, ibi est regnum Dei (Janš.).
Ita loquendo Christus significat. v i m regni divini corda hominum
permeantis et mutantis quam jam antea t Mati h. 13, 33.) in pa¬
rabola de fermento  ostenderat.

V. 22. Quod ad nexum  h o r u m verborum cum prae-
gressis attinet, ille aptissime ita statui potest: Quamvis regnum
Dei (uti dixi) proxime in animis  hominum (ergo in occulto)
adsit, illud tamen aliquando palam  manifestabitur, et de hac
perfecta  manifestatione et consummatione regni divini tem-
pore adventus ipsius ad judicium,  edocet nune Chri¬
stus discipulos suos (22-—-37.). — Venient dies , scil. tribulationum
el. persecutionum, quae ecclesiain ejusque fideles invadent. —
Quundo desiderabitis,  et ideo cupietis. — Videre unum diem

') Chrysostom., Theophyl., Erasm., Janš.
2 ) Schegg, Bisp., Polzi.

248

Cap. XVII. v. 23-30.

filii hominis \  graece: piav t<3v  f)p,sp«v tou  ubu tou  avO-pourou, unum
d i e r u m filii hominis ; i. e. cupietis et expetetis adventum meum
gloriosum, ut per me ab illis tribulationibus et persecutionibus
liberati frueremini beatitate regni Dei. — Oeterum phrasis: d i e s
(•fjpipai) filii hominis  denotat uti: dies Domini, dies
J e s u C h r i s t i ,  tempus adventus Christi ad j u d i -
cium et consummationis  regni ejus (Apoc. 22, 20.).
Minus  recte alii verba: dies filii hominis  explicant de
d i e b u s, quibus Christus cum discipulis in hoc m u n d o
versatus est (Menoch.). — Et non udebitis , frustra desiderabitis,
quum tempus illud, quod Pater (coli. Act. 1, 17.) ad illam rem
destinavit, nondum adest. — Quanto cum a r d o r e primi Chri¬
stiani adventum Christi gloriosum desideraverint, testantur epi-
stolae ad Thessalonicenses  (Bisp.)

V. 23. Hortatur eos, ut šibi caveant a seductoribus.
— Et dicent vobis,  scil. pseudoprophetae. — Ecce hic  — ecce Ulic ,
est nimirum Messias, cum quo regnum Dei apparebit. In textu
graeco legitur (in Aleph, B. L.) iv.ei. .  . w3e (i 1 li c — hic).  —
Nolite ire , nempe quo ducere vos cupiunt. — Negue sectemini,
scil. eos, eorumque mendacia et errores. Vide commentar. in
Matth.  24, 23.

V. 24. Nam sicut fulgar coruscans de suh coelo in ca, rjuae
suh coelo sunt , fulgct.  In textu graeco ad iv.  t%  supplendum est-
Xwpa?, et ad si? tyjv  addendum /wpav; hinc tota sententia: sicut
fulgur coruscans ex una sub coelo regione in alteram sub coelo
regionem fulget. — Ita erit flius hominis in die sua , i. e. ita su-
bito et omnibus manifestus erit adventus meus ad judicium. Vide
commentar. in Matth.  24, 27.

V. 25. Nune praedicit suam passionem;  c ur?  vide
commentar. in Matth.  16, 21. — Primum autem , i. e. ante-
quam filius hominis gloriose redeat. — Oportet,  scil. ex Patris
decreto, quo genus hiunanum per mortem Filii sui constituit redi-
mere. — Multa pati et reprobari a generatione hac , i. e. ab hac
gente Judaica. De voce ^evea vide commentar in Matth.  24, 34.

V. 26 — 30. Et sicut faetum est,  i e. sicut evenit. — In
diebus Noe, ita erit in diebus filii hominis,  i. e. instante tempore
adventus mei ad judicium. Nam per dies filii hominis
h. 1. intelligendum est t e m p u s Christi adventum ad judicium

Cap. XVII. v. 30—35

249

immediate ant.ecedens. Vide commentar.  in  Matih. 24,
87—89. — l J luit  (I(3pei;e, scil. o O-eoc, a (!p£-/.u>), i. e. Deus pluere
jussit, (coli. Gen. 19. 24.).

V. 30. Secundum Jiaec urit.  i. e. homines erunt in securitate,
nihil timentes de futuro judicio (Lyranus). — Qua die filius
hominis revelabitur,  quum filius hominis adveniet magna cum
gloria ad judicandum.

V. 31. Sicut Christus apud Matthaeum  (24, 16. seq.)
loquens de excidio  H i e r o s o 1 y m i t a n o,  quod ut judicium
particulare de Israel t.ypus  erat judicii extremi
de loto mundo, fidelibus commendat, ul spreta rerum terrenarum
cura c e 1 e r r i m e f u g i a n t, ita etiam tempore adventus ipsius
ad judicium extremum  abjecta omnium rerum terrena¬
rum cura, celerrime ad ipsum Salvatorem  advenientem fugere
necesse erit. Vide commentar. in Matth.  24, 17. 18.

V. 32. Memores estote uxoris Lot,  quae nimirum (coli.
Gen. 19, 26.) rerum pereunlium amore  contra divinum prae-
ceptum, respiciens retro, subito versa in staluam salis, interiit.
Sic et. vos,  vult Christus dicere, memores hujus exempli, cavete,
ne capti amore  rerum terrenarum, tempore adventus mei (quo
celerrima fuga opus erit) ad eas animo respiciatis et. ita misere
unacum illis pereatis.

V. 33. Sententia haec etiam a 1 i a s (Luc. 9, 24. Matth. 10, 39.
Marc. 8, 35. Joan. 12, 25.) occurrit. Hic loči, ubi est sermo de
adventu Messiae ad judicium extremum,  sensus
dieti hujus est: Quicunque tempore adventus mei, monitorum
meorum immemor, et ideo animo a me averso ductus, conqui-
rendis rebus terrenis vitam suam terrenam servare studuerit,
vitam perdet. aeternam; et quicunque tum temporis, mihi vere
addictus et in me solum sperans, vitae hujus necessaria non
curaverit, consequelur vitam aeternam.

V. 34—35. Vide commentar. in Matth.  24, 40. 41. —
Nonnulli, quia Christus (v. 34.) dicit: in illa noete,  colligere
volunt, Christum de noete  venturum et judicium universale
ab eo noete  peraetum iri. Sed perperam; nam, quum diem
et horam  judicii exlr„emi nemo  (coli. Matth. 24, 36.), nec
filius hominis  (coli. Marc. 13, 32.) scit, haud voluit Christus
h. 1. docere, se noete  venturum et judicium exerciturum esse.

250

Cap. XVII. v. 36-37 Cap. XVIII. v. 1.

Dein. sicut h. 1. tempus adventus Messiae et, judicii exlremi
dicitur nox,  ita antea vocavit istud tempus d i e m. Poterat
aulem tempus illud vocari n o x, partim quia sicut n o x claudit
diem et tempus operandi, sic et dies  illa (judicii)
claudet  tempus bene agendi et merendi (coli. Joan. 9, 4.);
partim quia dies illa judicii plurimis,  omnibus reprobis, erit
dies  c a 1 a m i t o s i s s i m a; nox  enim Hebraeis imago est
miseriae  et calamilatum (Mich. 3, 6.).

V. 36. Verba: duo erunt in agro; unus assumetur et altcr
relinguetur , quae Vulgata cum v. 35. connectit, quum in plerisque
et celeberrimis codicibus desint, e Matthaeo  (24, 40.) in
hunc locum translata esse videnlur. ■—- Responclcntes,  scil. disci-
puli. — Ubi,  nimirum fient ista, quae dicis? seu : ubi fiet ista
hominum separat.io in momento adventus tui ?

V 37. Ubicungue fuerit corpus , Ulic congregabuntur et
aguilae.  Dictum hoc est proverbiale ejusque pro cont.ext.u sensus
est: Ubivis locorum, ubicunque fuerint homines pravi, poena
digni, ibi Messias punientem per angelos se manifestabit. Vide
commentar. in M a 11 h. 24, 28. — Verba: r e s p o n d e n t e s
d i c u n t e i: ubi Domine  — in Vulgata constituunt v. 36.

- ® -

Caput  XVIII.

In praegressis locutus fuerat Ohristus de suo adventu
a d j u d i c i u m , subdens simul huic ipsius adventui praeces-
suras esse varias fidelium suorum p e r s e c u t i o n e s. Nune
igitur r e m e d i u m contra omnia adversa eis suggerit, scil.
o r a t i o n e m a s s i d u a m , ad quam eos cohortatur duplici
parabola, et quidem prima ad assiduitatem  precum (v. 1—8.)
et altera ad h u m i 1 i t a t e m in precibus faciendis (9—14.).

1. Assiduitas precum (v. 1 — 8.).

V. 1. Dicebat autem et parabolam ad illos.  Particula -/.at
(et)  d e est  quidem in celeberrimis codicibus (Aleph, B. L.),
occurrit vero in multis aliis codicibus et in Vulgata. Ast., si

Cap. XVIII. v. 2—5.

251

et.iam non esset. genuina, lamen est bonu m glossema,
quo arclus cuin praecedentibus nexus significatur. — Quoniam
oportet semper orare,  opori ere nos semper orare. — repo? to Setv,
quod attinet ad necessitatem, scil. semper orandi. Pronomen
autou; post itpocei/sa&at est retinendum ob testes. — Semper
orare.  Quid Christus h. 1. per verba: semper orare,  in-
teljigat, dantur variae senlentiae. Nonnulli verba haec p r o p r i e ,
uti sonant, intelligentes, putant illis praecipi. ut aliis negotiis
omissis, incessabiliter  oremus. Id vero, quamdiu h a c i n
t e r r a degimus, certe i m p o s s i b i 1 e est. — Alii s. Basi-
1 i u m secuti, verba illa ita intelligunt, ac si Christus docere
vellet. a n i mu m christianorum semper ita dispositum esse opor-
tere, ut in medio occupationum et fori semper ad Deum et
divina sit direclus. Ast haec explicatio ad sequentem parabolam
non quadrat. S. A u g u s t i n u s et post eum s. Thomas
putant, illis verbis praecipi, ut n u 11 o die intermitlantur certa
orandi tempora iseu h o r a e). — Sed, si c o n t e x t u s prae-
cedentium et. subsequentium respiciatur, haud dubium esse po-
test, Christum verbis illis exhortari ad assiduitatem et
perseverantiam  in orando. seu docere voluisse, multum et
frequenter orandum esse. Si mile praeceptum dat s. P a u 1 u s :
Sine intermissione orate  (1 Thess. 5, 18.). — Et non
deficere  (p/r, exxay.dv), non defatigari, i. e. non cessare ab oratione,
si non statim obtinetur, quod precibus petitur.

Y. 2. Judex erat . . . qui Deum non timebat et hominem
non reverebatur,  i. e. qui nec Dei timore, nec hominum vere-
cundia ab injustitia revocabatur; ergo judex improbus, impius.

V. 3. Vindica me ab advcrsario ; graece: r/.Soajoiv p.s. Non¬
nulli verba haec iia explicant: vindica mihi jus et libera me ab
adversario meo. — Maldonatus:  Tuere me ab injuria, quam
adversarius mihi facit. Non enim vindictam, sed justiliam petebat.
Alii (Schegg, Schanz): ulciscere me, nimirum puniendo adversa-
rium meum ob ejus injustitiam.

V. 4. Et nolcbat per multum tcmpus;  graece est: im  /pivov
ad tempus, aliquamdiu (cine 3«* lang).

V. 5. Ne in novissimo  ; siq tiXo; — postremo, tandem (jule^t).
Vulgata: in novissimo,  scil. conatu, ut ei jus dicam. —
Veniens suggillet me:  graece: p.s. Verbum uiuaiua^eiv,

252

Cap. XVIII. v. 6-7.

compositum ex uto et w<!», ea faciei pars, quae sub oculis est.
significat: in faciem percutere, ut livida reddatur, dein generatim:
plagis lividum reddere, suggillare (Mau fdjlagen). Explicatio m e-
taphorico  significatu: excruciare, vexare,  scil. preci-
bus, originem debet studio mit.igandi expressionem. Hinc sensus
est: Ne postremo in sua desperatione unguibus laniet faciem
meam. Quod u 11 i m u m refugium esse solet mulierum animo-
sarum, quae passae sunt. injuriam.

V. 6. Audiie , i. e. atlendite, considerate, quid judex dicat.
Hisce Christus intime commendat discipulis veritatem  per
parabolam significatam. — Judex iniquitatis , est hebraismus pro:
judex iniquus (cf. 16, 8.).

V. 7. Nune sequitur a p p 1 i c a t i o parabolae, in qua est
argumentatio a minori ad majus (ab homine  ad Deu  m)
et. simul conclusio  ex dissimilitudine, e contrario  (a
judice injusto et improbo ad Deum sanctissimum et justissimum).
— Deus autem , qui justus est. — N on faciet vindidam electo-
rum suorum,  i. e. nonne (ob p/r,) jus vindicabit piis suis fidelibus,
ut.pote šibi caris, existentibus in pressura et tribulatione? —
Clamantium ad se die ac no de.  i. e. ex totis animae viseeribus
assidue et constanter ad eum orantibus. — Verbum: cla-
mare  indicat preees faetas ex totis animae viseeribus; prouti
verba: die ac noete  significant, preees esse assiduas,

constantes. — E 1 e c t i h. 1. sunt illi, qui divinam vocationein ad
fidem et gratiam christianismi seu ad justificationem per fidem
reipsa secuti sunt, ergo pii probique Christiani, qui čari sunt Deo.
Vide commentar. in epist. ad Romanos  8, 28. 3B. — Et
patientiam habebit in illis.  Lectio p-a-z-poD-upst (futurum  att.i-
cum) ob praestantissimos codices (Aleph, A. B. D. L.) tenenda est
contra illam p.av.poftujjuov (text. rec.). — ra’ auiot?. Praepositio em'
cum dativo h. I., uti saepius, designat objectum, circa quod actio
verbo propositionis designata versatur et apte redditur per:
q u o a d , res p ec tu (Winer gram.); — p.av.po&up.dv denotat:
longanimum esse, longanimiter ferre. dein moram facere; hinc
ita vertendum: et nuni moram faciet respectu eorum?  i. e. num
tardabit electis opem ferre, scil. jus illis vindicando. Quoad
sensum non differt versio Vulgatae: et patientiam ha¬
bebit in illis,  i. e. num patienter feret, ut electi ab

Cap. XVIII. v. 8-10.

253

improbis perpetuo malis affligantur ? Per ao-ois intelligendi sunt
e I e c t i.

V. 8. Pico vobis , quia cito faciet vindictam illorum,
i. e. brevi tempore a malis et calamitatibus eos eripiet. Esi ergo
v. 7. et hisce verbis conclusio  e contrario et simul a mi-
nori  ad maj  us: Si judex injustus (iniquus) assiduis precibus
viduae. quam non noverat, flectebatur, ut ei jus vindicaret,
quanto magis Deus, judex justus, piis suis fidelibus opem feret
in omnibus adversis et tribulationibus, si assiduis'precibus opem
ejus imploraverint. — Quum autem oratio assidua tum solum-
modo exoptatum effectum  habet, si prodit ex f i d e, adnectit,
nune Christus sermoni suo de oratione  sermonem-de f ide.
— Verumtamen filius hominis veniens,  scil. ad judicium uni-
versale, quo potissimum tempore eleetos suos liberaturus est. —
Putas ; graece: apa, n u m. — Inveniet fidem in terra:  graece :
ty;v  raVrtv cum articulo. Quia Christus non dicit s i m p 1 i c i t e r
icfcrciv, sed ty;v tuictiv,  ideo nonnulli verba haec intelligunt de tali
fide, de qua jam loquebatur, nempe de fide firma,  Deum in
adversis et calamitatibus opein esse lalurum piis. — Alii inter-
pretes verba haecexplicant.de defectione  a fide in Christum,
qualis tempore adventus Christi ad judicium in magna hominum
parte fiet. (coli. 2 Thess. 2, 3.).

2. Parabola de pharisaeo et portitore (9—14.).

In hac parabola docet Christus. humiliter  esse oran-
dum,  ut a Deo exaudiamur.

V. 9. Dixit autem ad guosdam ; itpb?. ad, alii vero: de;
stante alt.  era  versione Christus respiceret ad moreš  (agendi
rationem) eorum. Quinam autem illi quidam fuerint, cert.o dici
nequit; nonnulli putant, fuisse homines pharisaeorum superbiam
imitantes (coli. 15, 2.) — Qui in sc confidebant , tanguam justi ,
i. e. quia probi essent. — Et aspernabantur ceteros , t.anquam
injustos, arbitrati videlicet, se solos esse justos, qui Deo placeant.

V. 10. Ascenderunt  (dvšftojoav), quia t.emplum erat altius
situm ipsa urbe (cf. v. 14.). — Publicanus ; iVM'rr,c  portitor, quales
a pharisaeis praecipue .tanquam peccatores et pessimi homines
habebantur. — Ut orarent.  Apud -Judaeos  erant. tre s ora-
tionis horae, nimirum mane h o r a t e r t i a (nostra nona), qua

254

Cap. XVin. v. 11-14.

offerebatur sacrificium matutinum; dein hora s e x t a
(meridie, hora 12.) et hora n o n a (tertia nostra pomeridiana), ([ua
sacrificium vesperti  num  offerebatur (Act. 3, 1; 10, 9.).

V. 11. Pharisaeus stans , quo geslu et superbus  agno-
scitur. De modo orandi  vide commentar. in M a 11 h. 6, 5.
— Apud se orabat  (irpb; eau-rev), secum tacite, in animo et mente
orabat. Ast oratio haec pharisaei non erat vera  oratio, quia
revera non orabat D e u m, sed s e i p s u m 1 a u d a b a t. —
Gratias ago.  Revera grates non agit, sed laudes suas ambitiose
praedicat. — Quia non sum sicut ceteri , qui non sunt pharisaei.
Alii (cum s. Aug.) generatim: sicut ceteri homines;  tali
modo omnes insultat homines; quasi diceret: ego solus justus,
ceteri omnes peccatores.

V. 12. Memoravit prius vi ti a, quae non habebat; me-
morat nune virtutes,  qnas habet (Theof>hyl.). — Jejuno bis.
Hoc intelligendum est. de jejuniis pri vat is. Vide commentar.
in Malt.  h. 6, 16. — In sabbato , i. e. in hebdomada; nam caj3-
P«tov  saepe etiam hebdomadam significat.. Vide commentar. in
.J o a n. 20, 1. — Decinias do omnium.  De d e c i m i s vide com-
menlar. in M a 11 h. 23, 23.

V. 13. Et publicanus , i. e. portitor. — A longc stans,  pro-
cul a sanctuario. — Nolebat nec oculos ad coelum levare,  multo
minus totum caput. et manus (coli. 1 Tim. 2, 8.); haec omnia
indicant, summam portitoris h u m i 1 i t a t e m. — Sed percuticbat
pectus suum.  Percu  t, ere  p e c t u s erat signum t r i s t i t i a e,
conlritionis  et p o e n i t e n t i a e. — Dicens: Deus pro-
pitius esto mihi pcccatori.  Dum se peccalorem confitetur, ita se
humiliat, uti se prius pharisaeus superbe exaltaverat.

V. 14. Descendit hic justificatus in domum suam ab illo.
Adest. hic diversitas  leclionis. Textus receplus habet:
•i) š/slvoc, qua lectione stante ante r\  supplendum est p.aXXov:
justificatus magis,  quam ille. T i s ch e n d o r f i us (ed. 7) legit:
5; Y«p £y.stvoc, qua stante lectione particula yap esset particula
interrogationis,  hoc sensu: descendit justificatus in do¬
mum suam portitor, an iputatis) etiam ille justificatus descendit
in domum suam? Lachmannus  cum aliisjuxta codices cele-
berrimos (Aleph, B. L.) et versiones legit ^ap’ inefvov (prae  illo),
quae lectio partim ob contextum. partim etiam ideo praeferenda

Gap. XVIII. v. 15—31.

255

esl, quia ex ea reliquae duae explicari possunt. Praepositio ^apoc
cum accusalivo saepe (Hebr. 1, 4.) vim habet c o m par ati vi
(uti Lalinorum: praet,  ubi autem e cont,extu eruendum esl,
utrum dieta de altero lantum in gradu mi nori  (uti 13, 2.)
aut prorsus  non valeant, utrum igitur expressa praerogativa
sit relativa, an absolula, ut. h. I. Portitor solummodo ob suam
veram h u m i 1 i t. a t e m et. poenit entiam  justificatus rediit.
domum, non autem pharisaeus superbus (Bisp.). — Quia omnis ,
qui se cxaltat , humiliabitur , etc. Vide dieta 14, 11.

3. Benedictio parvulorum (15 —17.).

(Matth. 19, 13—15. Mare. 10, 13—16.)

H u m i 1 i t. a s a b s o I u t e necessaria conditio ad i n -
gressum  in regnum Messianum. Reliqua vide jn commentar.
in Matih’. 19, 13 — 15.

4. Juvenis dives; praemia constantibus Christi asseclis

promissa (18 — 30.).

(Mattli. 19, 16—29. Mare. 10, 17—30.)

Vide commentar. in Matth.  19, 16 — 29.

Parabola de operariis vineae,  quam Matth.  20,
1 —16. narrat, deest.  apud Lučam.

5. Christus praenunciat passionem, mortem et resur-

rectionem suam (31—34.).

(Matth. 20, 17-19. Marc. 10, 32—34.)

V. 31. Et consummabuntur omnia , qua,e seripta sunt per
prophetas de filio hominis.  Verba: tc>  uiw tou  avO-pi&icou coneclenda
sunt cum participio vs-fpap.pivo: ob ipsum verborum o r d i -
nem et Vulgatum,  hoc sensu: ut omnia, quae seripta sunt
per prophetas de filio hominis, in ejus fatis eventum habeant.
seu eventu comprobentur. — Reliqua vide in commentar. in
Matth.  20, 17—19.

6. Sauatio caeci in vicinia Jerichuntis (35 —43.).

(Matth. 20,. 29-34. Mare. 10, 46-52.)

Vide commentar. in Matth.  20, 29—34.

256

Cap. XIX. v. 1-5.

Caput XIX.

1. Jesus in domo Zachaei (v. 1—9.).

Lucas s o 1 u s habet hanc de Zachaeo  pericopam, quae
in perpulchra antithesi existit cum narratis prius (14, 1. seqq.),
quatenus hic Zachaei humilitas  benedictione divina orna-
tur, dum pharisaeus superbus  omnis benedictionis expers est.

V. 1. Et ingressus perambulabat Jericho.  Pergit s. Lucas in
narratione itineris Jesu; nam antea (18, 35.) dixit: factum est
autem, cum appropinquaret Jericho.

V. 2. Et ecce vir nomine Zachaeus.  Nonnulli codices si mul
habent ovop-acc •/.acAoiVsvo;. Zachaeus,  nomen inter Judaeos
non ignotum (1 Esdr. 2, 9; 3, 20. — 2 Esdr. 7, 14.), formatum
ex hebraico: sachai, insons.  Jam ipsum nomen prodit,
Zachaeum fuisse J u d a e u m. — Princeps publicanorum  (apy_i-
tsX(5)vy)s),  praefectus portitorum, qui ceteris portitoribus praeerat
(Dbereinnefjmcr, ©berjotlner). Vectigalia enim Jerichunte praeprimis
exigebantur e bal s a mo, quod hic producebalur et evehebatur.

V. 3. Et guaerebat,  i. e. studebat, conabalur. — Videre
Jesum,  de facie cognoscere, de quo sine dubio prius multa audi-
verat. — Quis esset,  scil. inter praetereunt.es. — Et non poterat
prač turba y  i. e. propter turbam.

V. 4. Et praecurrens;  Tischendorf  (8. ed.) legit ob
codices antiquissimos (Aleph, B. L.) Ttpo§pap.wv e!? to žp.rcpocttev (prae¬
currens a n te), qua lectione stante significatur festinatio
Zachaei, qua Jesum et turbam eum comitantem antecedere stu¬
debat. — Ascendit in arborem sgcomorum;  cuy.op.opea est idem quod
cuy.ap.ivo? (17, 6.).

V. 5. Et cum venisset , scil. Jesus. — Ad locum,  scil syco-
mori. — Dixit ad cum: Zachaee.  ()uum ergo hunc nomine
vocat., noverat eum Jesus, imo et c o r ejus perspectum habebat,
quia non opus ei erat, ut quis t.estimonium perhiberet. de ho-
mine; ipse enim sciebat, quid esset in homine (Joan. 2, 25.) —
Festinans dcscende,  i. e. cit.o. — Quia hodie,  i. e. hac die, quae
relate ad te maximi momenti est, dies salutis tuae. — Oportct
me,  scil. ex Pat.ris coelesl.is decreto; nam Patris voluntas et

Gap. XIX. v. 6—9.

257

mandaium est, ut ipse (Jesus) omnes homines, qui ad salutem
Messianam dispositi suni, compotes reddatvitae aeternae (J oan. 6,
38. 39.). — In domo tua mancre , i e. devertere, hospitari, ut
te salutis Messianae compotem reddam.

V. 6. Et festinans,  i. e. cito. — Eacepit illum , scil. hospitio
in domo sua. — Gaudens;  gauaio hoc manifestabat, se pro magno
b e n ef i c i o et fortuna habere, quod Christum domi suae posset.
habere (Menoch.).

V. 7. Et quum vidissent omnes , scil. pharisaei et alii eorum
asseclae, qui portitores t.anquam sceleratos oderant. — Quod ad
hominem peccatorem devertisset  Verba: Trapa . . avSpi neetenda sunt.
cum verbo y.ataXuaat, uti Vulgata facit.

V. 8. Stans  (mafl-el?), se sistens, scil. ante Jesum. Dimidium
bonorum meorum do pauperibus.  Ob fantam fortunam.  quod
Jesus, salvator, apud eum hospitatur, promittit ad conlestandum
g r a I. u m animum  suum dimidiam facultatum suarum partem
dare pauperibus. ta r^.ice ta (alii legunt: vjpJcua, text. rec. vjpifcv)) ab
%,i(ju?-eta-u (ex : q\u  lat. šemi et feo?): dimidius;  ta Rtasta
dimidia pars, dimidium (to vjp,iso). — Et si quid aliquem defrau-
davi.  Ita loquitur, quia modo non šibi conscius erat fraudis
alicujus; attamen vult hanc rem secum reputare et dein, quod
justum erit, facere. Vis infertur verbis, si si tt sumitur posilum
pro o ti (q u i d q u i d), ita ut verba haec essent mitior expressio
c u 1 p a e. — De verbo cir/.ooavtslv vide 3, 14. — Reddo qua-
druplum , i. e. reddere volo quadruplum, quamvis lex Mosaica
(Lev. 5, 16 ; Num. 5, 7.) rei surreplae p r e 1. i u m , quinta parte
superaddita, postulasset. Si o vi s fuerat furto sublata, debebat fur
quadruplum reddere; si bos,  tum quinluplum (Exod. 22, 1.).

V. 9. Ait Jesus ad eum , scil. Zachaeum. Nam verba haec
proxime ad Zachaeum  directa sunt; respiciunt vero simul
illos murmurantes  (v. 7.), quapropter etiam non dicit in
secunda persona: domui tuae,  sed generatim : domui h u i c.
Hinc non est, verba %pbq  aiitov cum nonnullis reddere per:
respectu ejus.  — Quia  (oti) h. 1. ut saepe indicium est
orationis directae. — Ilodic salus domui linic fada est , i. e. salus
Messiana faeta est Zachaeo et domesticis ejus, qui, patrefamilia
credenle et converso ad Christum, etiam in Christum crediderunt
et poenitentiam egerunt. •— Eo quod et ipse sit flius Abrahae,  eo

17

258

Cap. XIX v. 10—11.

quod el. ipse (Zachaeus), quamvis ut portitor a Judaeis contemne-
retur, tamen erat adhuc filius Abrahami et. qua tališ non exclusus
a salute Messiana. — Z a e h a e u m fuisse J u d a e u m , docel
jam ipsum nomen hebraeum:  Zachaeus; dein Christus
lempore activitatis suae publicae lantum cum Judaeis  ver-
satus est, missus enim erat ad oves  I s r a e 1, quae perierunt
(Matih. 15,24.); porro pharisaei  certe Ghristo, si ad ethni-
cum  devertisset, in faciem ei objecissent,  quomodo se
venditet pro Messia, qui cum impiis gentilibus versetur, cum
Messias solis Judaeis sit promissus; et tandem Christus Zachaeum
dicit filium Abrahae,  utpote ab Abrahamo originem
suarn ducens.

V. 10. Venit enim filius liominis guaerere et salvum facere,
quod perierat.  Verbis hisce contra malevolos murmurantes mon-
strat. Christus, ad ipsius munus pertinere, ut salvet. eos, qui
aberraverunt a probitatis via. Reliqua vide in commentar. in
Matth.  18, 11.

2. Parabola de minis (11—28.).

Parabola haec di versa est ab illa apud Matth. (25,14 — 30.).
Vide ibi dieta.

V. 11. Ilaec illis audientibus , nimirum apostolis aliisque
discipulis Jesu, qui verba praegressa in domo Zachaei audierunl.
— Adjiciens dixit ; setev est imitatio verbalis conslruc-

tionis hebraicae, et valet idem ac: porro  d i x i t. — J)ixit
parabolam , eo quod esset propc Jerusalem , et quia existimarent ,
quod confestim regnum Dei manifestaretur.  Verbis hisce indicatur
motivu  m,  quo permotus fuit Christus ad parabolam hanc
proferendam: Quum nimirum Jesus saepe mentionem r e g n i
s u i fecisset. illudque suis seclatoribus promisisset,  facile,
dum Jesum nune Hierosolymam  proficiscentem videbant,
visis anion multis miraculis  ab eo patratis, poterant pulare,
regnum  t e r r e n u m M e s s i a e , quale ipsi šibi cogilabant
atque exspectabant, nune  i n i t i u m sumere. Ut opinionem
hanc eis eximat, parabolam sequentem inducit.. — S. Lucas dicit:
eo quod esset p rop e Jerusalem; Jeric  ho  enim distabat 150
stadia ab IIierosolyma. Vid. commentar. in evang. Matth. 20, 29.

Cap. XIX. v. 12—17.

SJ5 9

V. 12. Ilomo quidam nobilis abiit in regionem longinguam
accipere šibi regnum et revcrti.  Permu lli int.erpref.um putant., Chri-
stum hisce alludere ad id, quod in Palaestina fieri solebat. Prin-
cipes scil. Palaestinae (Herodes, Archelaus, Agrippa
aliique) dependebant a Romanis,  a quorum imperatore con-
firmabantur in suo dominio, vel plane ab eis illud accipiebant;
quapropter etiam Romam  proficisci solebant.

V. 13. Dedit illis decem mnas,  singulis unam  mnam.
Mina  seu mna est nomen m o n e t a e , quae in diversis Grae-
ciae civitalibus diversum habebat valorem. Mina attica,  quae
hic inlelligenda est,, continebat 100 drachmas atticas seu 100 de-
narios romanos (= 36 florenos a. v.J. — Negotiamini,  nimirum
laborando in usu pecuniae, ita ut lucrum pariat. — Dum venio,
doneč redeam, eio? ep/op.ai. Sed lectio: ev w eoy v op.ai ob codices
praestantissimos (Aleph, A. B. D.) praeferenda est.

V. 14. Putant plures interpretes, etiam h. 1. Christum respe-
xisse exemplum Arohelai.  Archelaus nimirum, filius He-
rodis M., mortuo patre statim Romam profectus est, ut ab
Augusto impetraret dignitatem regiam. Judaei vero quinquaginta
legatos Romam mittebant, qui ab Augusto conlenderent, ne
Archelaum ipsis praeficeret, quod lamen impetrare non poterant. 1 )

V. 15. Et factum est, cum rcdiret , i. e. quum reversus
esset. — Acccpto rcgno  (paciAefa), postquam regiam potestatem
et dignitatem accepisset. — Ut sciret  (tva/vot juxt.a codd. Aleph,
B. D. L. loco yvw). — Quantum quisque negotiatus esset ;  vt;
ti  BisTtpproprie:  quis quid  molitus esset; sunt
itaque d u a e interrogationes in unam conjunctae sententiam;
quae loauendi ratio dicitur brachvlogia  (breviloquentia).
Cf. Marc.  15, 24. 2 )

V. 16. Mna tua decem mnas acguisivit.  Non dicit: ego
acquisivi, sed mna tua acquisivit; ex m o d e s t i a omne meritum
tribuens dono domini sui. — Verbum ^pozep^aCogca,  laborando
insuper lucror.

V. 17. Euge serve bone.  Vox eu/e (quae h. 1. tenenda est,
non vero eu, quae lectio ex Matth.  25, 23. illata est) est ad-

') Jos. Flav. Anticjq. XVII. 9, 1—3; 11, 1—4.

2 ) Cf. Beelen gram. p. 539.

17 *

260

Cap. XIX. v. 18-26.

verbium  vel  laudantis  vel app  rob  ant  is,  et denotat:
prorsus recte, bene (macte). — Quia in modico,  scil. in
una mna expendenda. — Eris potestatem habens super decem
civitates.  Verba haec continent. imaginem praemiorum  excel-
lentium, quae accepturi sunt, qui bene usi fuerint. mna ipsis
concessa.

V. 18. 19. Mna tua fecit quinque mnas , i. e. acquisivit.
quinque mnas. — Et tu esto super quinque civitates.  »Confor-
miter ad mensuram studii  eujusque, ait. E u t h y m i u s , men-
suratur et h o n o r et beneficium.«

V. 20. 21. Et alter  (6 eTeps<; ob codices Aleph, B. D. L),
i e. secundus. D up lic is enim generis erant servi. fideles
et infideles; ex fidelium  servorum genere duo addu-
cuntur, ul diversilas significarelur praemii (Schanz). — Quam
habui repositam  i. e. repositam — In sudario.  De

voce hac vid. commentar. in Joan. 11. 44-. — Quia homo austerus
es , i. e. severns, durus. -— auovripo:; ab oaiio, alt. auw exsicco, p r o -
pri e de eo dicitur, quod acerbum saporem habet., v. c. vinum;
t r o p i c e de moribus, severus, durus. — Tollis,  repetis tan-
quam tuum. — Quod non seminasti , deposuisli. Reliqua vide
in commenlar. in M a 11 h. 25, 24.

V. 22. 23. De ore tuo te judico , i. e. ex luis ipsis verbis
te judico et condemno. O s h. 1. melonymice denoiat ea, quae
ex ore proferuntur, i. e. verba. — Ad mensam.  Posl, vocem
m e n s a m (-rpairs£av) ponendum est, signum i n t e r r o g a t i o n i s.
Vox vpenja nol.at proprie mensam;  dein mensam num-
mulariorum,  ad quam sedenles mensarii nummos cum
lucro permulant et pecuniam ab aliis mutuo accept.am cum
foenore restituunt. — Ut ego veniens;  graece v.d-fo'), et ego re-
versus. — Cum usuris , cum usura, foenore (vixo? proprie partus,
dein foenus, usura). — Exegisscm,  recepissem illam, utpote elo-
catam. Verbum irpdcaeiv saepe adhibetur de exigendis vectigalibus,
usuris (cf. 3, 13.). Vid. commentar. in evang. Matih  25, 27.

V. 24. 25. Et adstantibus , scil. minislris. — Et dixerunt
ei,  scil. adslantes.

V. 26. Dico autem  (os); nonnulli codices legunl qdp; sed ob
codices praeslanlissimos (Aleph, B. E.) neutrum  legendum est.

Cap. XIX. v. 27—31.

261

Verba haec sunt domini  in parabola, non aut.em Christi. Diclio
ipsa est proverbialis atque generatim denotat: dives facile fit
ditior, e conlra pauper et pauca, quae habet, facile amittit. De
sensu in applicatione  vide commentarium inMatth.  13,12.
Cf. Luc.  8, 18.. M are. 4. 25. Matth.  25, 29.

V. 27. Verumtamen inimicos meos illos  (skeivou?) ; codices
multi alii legunt to6tou<;  (h o s),  qua lectione stante inimici in
cogitatu loquentis et auditorum praesentes  signifioantur. —
lluc,  scil. ad tribunal meum. — Et interfeite;  -/.aTaccpa^tv maetare,
trucidare, interficere.

Significatio  parabolae: Homo nobilis significat C h r i -
stum,  qui secundum naturam humanam, ex regia progenie
Davidis ortus, revera erat homo nobilis.  Peraclo redemptionis
opere, ipsi a Patre injuneto, rediit ad Patre  m coelestem,
ut ab eo g 1 o r i a r e g i s coeli et terrae ornetur, d i e j u d i c i i
ut rex triumphans reversurus in gloria coelesti (Matth. 25, 31.).
— Servi sunt apostoli  eorumque successores nec
non o m n e s Christiani.  — Minae sunt diversa m u -
ne ra el dona  singulis discipulis, apostolis eorumque sue-
cessoribus ac christianis tradita, ut illa rite administrent. Qui
munere ipsis concesso r e c t e fuerint functi, m a g n i s
olim ornabuntur p r a e m i i s. Infideles  vero, qui eum re-
pudiarunt, tempore adventus ad judicium gravissime puniet
(s. Aug.).

3. Solemnis Christi in metropolin ingressus
(28—40.).

(Matth. 21, 1—11. Marc. 11, 1—11. Jean. 12, 12—15.).

V. 28. Et his dictis praecedebat  (exope6exo ep/icpscO-ev ) }  ni-
mirum discipulos suos. Vide dieta in commentario in evang.
Matth.  20, 17.

V. 29—31. Ad montem, qui vocatur Oliveti;  graece: elanov
(-aivoc) nominativus singularis, o 1 i v e t u m (£)ltbenf)ain), i. e. locus
olivis consitus, ita dictus a multitudine olearum (Act. 1, 12.).
Hinc f a 1 s a est seribendi ratio : eXaiwv (o 1 i v a r u m ab ikaia
oliva), quia evangelistae (Matth. 21, 1; 24, 3; 26, 30. Marc. 11, 1;
13,3; 14, 26. Luc. 19, 37 ; 22,39. Joan. 8, L), ubi montem

262

Cap. XIX. v. 31—43.

illum tanquam olivarum  montem designant, consl.ant.er arti-
culum adhibent scribuntque to opog  twv  eXaiuW. ')

V. 31. Quia dominus operam ejus desiderat.  Versio haec
Vulgatae minus accurata est; nam graece est: #  oti  6 xupto? «otoo
•/ pefav ž-/e(,  quia dominus eo opus habet, indige  t. —
Reliqua vide in commentar. in evang. Matthaei  21, 1—3.

V. 32—40. Dixerunt domini ejus,  i. e. herus ejusque filii
(domestici). Reliqua vide in commentar. in M a tth.  21, 6 — 10. 16.

4. Jesus dolet tristem Hierosolymae sortem futuram

(41-44.).

V. 41. Et ut appropinquavit,  scil. HierosoIymae. — Flevit
super illam  (šx’ atmjv, ita legendum juxta anliquissimos codices),
quum nimirum perpenderet hinc ejus ingratitudinem et obdu-
ratam caecitatem, illinc vero impendentium calamitatum magni-
tudinem.

V. 42. Quia  (oti)  h. 1. ut saepe redundat.  Si cognovisses
(e! Ifvta;), minus recte alii vertunt.: u t i n a m. — Et tu , sicut
mei discipuli et turba laetitia exsultans. — In hac die tua,  quae
scil. ratione sortis tuae est gravissimi momenti, in hac die, qua
te Deus singulari adhuc beneficio dignatur, te per me visitans,
qua die, si me agnosceres Messiam, beata esses, repudians me
fies miserrima. — Quae ad pacem tihi,  quae ad salutem luam
faciunt; subintelligendum: quam salu tare esset tibi
h o c. Vehemens enim affectus doloris Christo v o c e m inter-
clusit. — Nune , i. e. sed ut nune res se habet. — Abscondita
sunt ab oculis tuis , i. e. ignota tibi sunt, quae faciunt ad sa¬
lutem tuam, et quidem tua animi duri t ie et obstinatione, utpol.e
mentis oculos claudens, ne agnoscas (Jes. 6, 9. Matth. 13, 13—15.
Rom. 11, 7. seq.).

V. 43. Verbis hujus versus indicatur ratio,  qua Ohristus
ad illam exclamationem motus fuit. — Quia venient dies in te,
i. e. dies tibi imminent. — Et circumdabunt  (y.a ! . icEpi(3aXouarvj; y.at
h. 1. est idem ac ote  (quum.). — Et circumdabunt te;  graece:
y.a't x£ptx.u'/.X(o<Touoiv, e t c i r c u m c i n g e n t te. — Et coangu-
stabunt te undigue  (xal guve^ouoiv),  et compriment te undique.

l ) Conf. Beelen. gram. pag. 185.

Cap. XIX. v. 44-48.

263

Verba haec suni cumulata ad depingendam obsidionis gravi-
t a t e m et a t r o c i t a t e m.

V. 44. Et ad terram prosternent te , i. e. solo te aequa-
bunt (te destruent). — Et filios tuos, qui in te sunt , i. e. et in-
colas tuos ad terram prosternent. Verbum eSa<pi£a> (ab ššaoo?
solu  m) significat tum: solo aequare,  tum apud 70: a d
terram prosternere.  Significatu p r i o r i sumendum est
verbum respectu urbis;  significatu alt er o relate ad in cola  s
(filios) urbis. Urbs consideralur lanquam mater,  incolae tan-
quam 1 i b e r i ejus. — Et non relinguent in te lapidem super
lapidem.  Vide commentar. in evang. M a 11 h 24, 2. — Hor-
rendam bane praedictionem plenum habuisse eventum, testalur
J o s. Flavius  (Bell. Jud. V. 6, 2. VII. 1.) — Eo guod non
cognovisses tempus visitationis tuae,  i. e. tempus, quo Deus, misso
Filio suo, benigne in te respiciens, saluti tuae prospicere voluit.
— Unde elucet, causam  Iristissimae sortis urbis Hierosolymae
fuisse caecitatem  ejus spiritualem et inde enatam erga
Ohristum renitentiam  (obstinationem). De verbis: tempus
visitationis  conf. dieta 1, 68.

5. Altera negotiatorum e templo ejectio (45 — 48.).

(Matth. 21,12-17. Marc. 11, 15-18.).

V. 45. 46. Et ingressus in templum coepit ejicere.  Vide
commentar. in evang. Matth.  21, 12. — Vendentes in illo et
ementes.  Verba: ev atmo ■/.?).  drppo^ovras, quum in antiquissimis
codicibus (Aleph, B. C. L.) et pluribus minusculis et versionibus
desint,  verosimiliter ex locis parallelis buc illata sunt. Reliqua
vide in commentar. in evang. s. J o a n. 2, 14 — 16.

V. 47. 48. Et principes plebis ; graece: Ttpakot vou Xaou, pro-
ceres (bte 95oruef)mfteu) populi. — Et non inveniebant , i. e. igno-
rabant (cf. 5, 19.). — Quid facerent illi.  In textu graeco pro-
nomen : i 11 i deest. — Omnis enim popidus suspensus erat;  graece
iqey.pqj.a~o  (ab e-/.-/.psp.ap.c« pendeo) au-uou, pendebat ab eo. — Audiens
illum  (ornov, quod pronomen in textu graeco supplendum est).
Sensus est: Totus populus ab ore ejus pendebat (cf. Marc. 11, 18.).

-#-

264

Cap XX v. 1-26.

Caput XX.

1. Christus respondet ad quaestionem de potestate
ipsius (v. 1 — 8.).

(Matth. 21, 23—27. Marc. 11, 27—33.).

V. 1. Et factum est in una dierum , i. e. uno dierum illo-
rum, quibus ante passionem suam Hierosolymae commorabatur.
Relicjua vide in commentar. in evang. Matth.  21, 23 — 27.

2. Parabola de vinitoribus (9 —19.).

(Matth. 21, 33-46. Mare. 12, 2-12.).

V. 10. Et in tempore , scil. fruetuum maturorum (coli.
Matth. 21, 34.).

V. 11. Et addidit mittere,  ex hebraismo dictum pro: ite-
r u m m i s i t (cf. 19, 11.). Reliqua vide in commentar. in evang.
Matth.  21, 33 -46.

3. Christus solvit quaestionem de censu Caesari daudo

(20-26.).

(Matth. 22, 15-22. Marc. 12, 13-17.).

V. 20. Miserunt insidiatores  (e-p«c6-di;oo<;), i. e. subornatos ad
insidias faciendas; — ^'/.adsto? (ab iyy.aO-rr;;j.'.) est: subornatus ab
aliis, ut decipiat, exploret et ex sermonibus aliquid eliciat, quo
alteri nocere possit. — Qui se justos simulabant , nimirum lega-
liter justos, quibus observatio legis Mos. unice cordi esset. —
Ut caperent eum in sermone; ha  s7«Ad(3 omoti auxou Aofou, i. e. ut
arriperent quid ab eo dictum, quod in sinistram partem verti
potest. Verbo em^aiAjJdvsff&ai jungitur genitivus personae et rei. 1 )
— Ut traderent Murn principatui  (ty)  dp/rj), i. e. magistratui. —
Et potestati pfaesidis  (^Tep.ovoc); v.at est explicat.ivum: ni mi¬
ru m potestati praesidis Judaeae, scil. Pilati, penes qnem eral jus
vitae et necis.

V. 22 — 26. Vide dieta in commentar. in evang. Matth.  22,
16—22.

*) Conf. Beelen gram. 203.

Cap. XX. v. 27-44.

265

4. Sadducaeis a Christo responsum datur (27 — 40.).

(Matih. 22, 23—33. Mare. 12, 18—27.).

V. 27. Qui negant esse resurrectionem ; graece:
loco dvv.lsvorctov. Nonnulli juxta codices antiquos (Aleph, B. 0. D. L.)
ad vitandum pleonasmum  pro av-uA^ovTs? legunt livovTe;
(dicentes).  Sed particula pd) saepe apud profanos scriptores
post verba negandi pleonastice  posita legitur.

V. 30. Logo  lectionis Vu Iga ta e, quae cum lectione
L a c h m a n i i consonat, Tisohendorf  aliique juxla codices
anticjuos (Aleph, B. D. L.) solum habent: xa'i 6 Bsuvepoc;, et verba:
eXa(3sv ttjv  yu var/.a, v.al  ou-coc diie-9-avsv čhev.voq  tanquam a m p 1 i -
ficationem  ex locis parallelis deleverunt.  — In v. 81
ad ucauvioc; verbum ex praecedentibus supplendurn est (scil. acce-
p e runt.).

V. 34. 35. Filii hujus saeculi  (tcu  aitovo? tgutgu)  h. 1. sunt
generatitn homines, qui in praesenti saeculo. his in terris vivunt,
anle Christi adventum ad judicium. — Qui digni habebuntur
saeculo Mo et resurrectione ex mortuis  (tou  aičovo? sustvou), i. e. qui
participes erunt regni divini consummati el gloriosae resurrectionis
ad aeternam et beatam vilam. De d a m n a t i s silet, quia liorum
resurrectio non tam resurrectio est e x mortuis, quam potius
resurrectio a d mortem aeternam.

V. 36. Neque enim ultra mori poterunt,  i. e. erunt immor-
tales. — Aeguales angelis sunt et filii sunt Dei , cum sint filii
resurrectionis.  Quia ergo beati post resurrectionem erunt i m-
mortales,  non amplius opus erit nuptiis,  quum gene-
r a t i o supponit genus m o r t a 1 e. Beati autem sunt immor-
t. a 1 e s , primo quia a e q u a 1 e s sunt angelis,  et secundo
quia sunt filii  Dei  etiam secundum corpus. In resurrectione
etiam corpus beatorum consors erit plenae in Christo redemptionis,
perfectae ex Christo regenerationis et adoptionis filiorum Dei,
quippe quum tune consors erit gloriae coelestis seu glorificationis.
Conf. comment. in epist. R o m. 8, 19. 23. — Reliqua vide in
commentar. in evang. M a 11 h. 22, 23—33.

5. Quaestio de Messia, Davidis filio (41- 44.).

(Mattli. 21, 41—46. Mare. 12, 35—37.).

Vide dieta in commentario in evang. Matth.  21, 41 — 46.

266

Cap. XX. v. 45-47. Cap. XXI. v. 1-13.

6. Acerba in pharisaeos et legisperitos oratio

(45 — 47.).

(Matth. 23, a. 6. 14. Marc. 12, 38-40.).

Vide dieta in commentar. in Matth.  1. c.

- ® -

Cap ut XXI.

1. Viduae pauperis donum (v. 1—4.).

(Marc. 12, 41—44.).

Vide dieta in commentar. in Marc.  1. c.

2. Sermo Christi propheticus de Hierosolymae templique

excidio et Christi reditu ad judicium (5 — 33.).

(Matth. c. 24. Marc c. 13.).

V. 5. j El doniš ornatum esset. ivdO-r^a,  quae est seriptura
altica, non differt ab avcž&ep.a, uti apud classicos seriptores legitur;
utraque vox derivatur ab ava et &sw  seu ■ulbop.t (sursum pono),
et proprie nolat rem sursum posftam, suspensam; speciatim:
donum in honorem Dei suspensum, donarium Deo eonseeratum,
parieti vel columnae templi appensum, uti aurum, argentum,
clypeos, phialas, coronas, calenas; quo sensu h. 1. occurrit..
(Oonf. commentar. in epist. ad Rom. 9, 3.). Templum Hie-
r o s o 1. ejusmodi d o n a r i i s refertum fuisse, testalur J o s.
Flavius. 1 )

V. 7. Quando haec crunt?  nimirum ex c i d i u m urbis,
a te praedictum et a d v e n t u s t u u s ad judicium? Vide com¬
mentar. in evang. M a 11 h. 24, 3.

V. 8. Ego sum,  scil. Messias. — Et tempus,  nimirum regni
Messiani. Vide commentar in evang. Mati  h. 24, 4. 5.

V. 9' — 12. Vide dieta in commenlar. in Matth.  24, 6 — 9.

V. 13. Continget autern vobis in testimonium,  scil. veritatis
evangelicae ibidem constanter profitendae (Lyran.).

‘) Antiqq. XV, 11. Bell. Jud. V. 13, 16. Antiqq. XIV. 16, 4. XVIII. 3, 5.

Cap. XXI. v. 14-24.

267

V. 14. Ponite ergo in cordibus vcstris;  i. e. quia coram
Lribunalibus regum testimonium de me perhibebitis, ideo habete
hoc fixum in cordibus (animis) vestris. — Qucmadmodum respon-
deatis , i. e. quomodo vos defendatis. Of. M a 11 h. 10, 19.

V. 15. Vide commentar in M a 1.1, h. 10, 19. 20.

V. 16. 17. Vide commentar. in Matth.  24, 9. et 10, 21. 22.

V. 18. Vide commentar. in Matth.  10, 30. (Luc. 12, 7.)

V. 19. In paticntia vestra possidebitis animas vcstras^  i. e. ani-
mas vestras salvas faeietis seu aeternam salutem (vitam) conse-
quemini. Cf. M a 11 h. 10, 22.

V. 20. Sequitur nune (20—24.) praedictio de e x c i d i o
Hierosolymae,  quae in nonnullis, si ipsa verba conside-
rentur, paululum a M a 11. h a e i et M a r c i relatione d i ve rti t.
— Cum autem videritis circumdari ab exercitu  (scil. romano)
Jerusalem.  Vide commentar. in evang. Matth.  24, 15.

V. 21. Vide commentar. in M a 11 h. 24, 16. — Et qui in
medio , scil. Hierosolymae. — Et qui in regionibus , i. e. extra
urbem, ruri sunt.

V. 22. Quia dies ultionis sunt.  Vide commentar. in evang.
Matth.  24, 18. — Quae seripta sunt.  nimirum apud prophetas:
J e s a i a m (3, 1. seq.), J e r e m i a m (2, 9. seq.) et D a n i e -
lem (9, 27.).

V. 23. Vae autem praegnantibus.  Vide commentar. in evang.
s. Matth. 24, 19. — Er it pressura,  calamitas, angustiae. —
Et ira , scil. magna, i. e. divinus in illos furor severissime
llagrabit. (Calm.).

V. 24. Et cadent in ore gladii,  i. e. acie gladii seu gladio
peribunt homines populi Judaici. — Os gladii  dicunt Ilebraei
aciem gladii. Juxta J o s. Flavium  (Bell. Jud. VI. 9, 3.) in
obsidione et expugnat,ione urbis interierunt farne, peste et
gladio  1,100.000 Judaeorum atque urbe expugnala 97.000 ab-
ducebantur in captivitatem. — Et Jerusalem calcabitur a gen-
tibus  (Ti:caeo> calco, dein devastando profano, contumeliose traeto).
H i e r o s o 1 y m a h. 1. ut centrum theocral.iae memoratur pro
toto populo Judaico.  ■— Etiam in libris V. T. plures oc-
currunt loči, in quibus 'Israelitis et Judaeis annunciatur, Deum
ipsos, utpote improbilatis studiosos, per hanc vel illam gentem
exteram puniturum esse (Jes. 10, 5. seq. Zach. 1, 15; 14, 1—5.).

268

Cap. XXI. v 25-30

— Doneč impleantur tempom nationum , i. e. doneč veneriI tem-
pus, quo gentiles intrabunt in regnum Messianum, in ecclesiam,
seu: doneč venerit tempus, quod gentium ad fidem converten-
darum saluti et Judaeoruni per illas ultioni praeconstiluit Deus,
i. e. usque ad finem mundi (Beda). Explicatio haec congruit
doctrinae s. Pauli,  qui (Rom. 11, 25. seqq.) docet, postquam
universitas gentilium in ecclesiam per fidem intraverit, etiam
gentem Judaicam in ecclesiam per fidem in Chrislum ingressuram
esse el. participaturam salutem Messianam, qua re ignominia illa
vetus et contemplio a populo Israel adimetur. Vide commentar.
n epist. ad Rom.  11, 25. seqq.

V. 25. Nune sequilur jv. 25 — 33.) praedictio de e x c i d i o
orbis.  — Et erunt signa  etc. Vide commentar. in evang.
s. M a 11 h. 24, 29. — Et in terris pressura  (cuvo/r,), i. e. anxietas
(animi), scil. erit — Prae confusione sonitus maris et fluctuum ,
i. e. prae animi perlurbatione, quam concipient propler impe-
tuosas commotiones ac sonitus aquarum maris (Menoch.) Vox
ar.optc t (ab d^pso, quod ab aTOpo;, ex d priv. et m5po<; via, exitus;
quare dropop via destitulus. cui effugium praeclusum est) signilicat
consiiii inopiam, perturbationem (consternationem). — Genitivus
r,ypeq  ab rp/sc sonitus.

V. 26. Arescentibus hominibus,  i. e. hominibus paene exani-
matis. — diro^u/co animam exspiro = dTOllvifciui) morior; dein:
paene exanimor, ut h. 1. — Nam virtutes coelorum movebuntur.
Vide commentar. in evang. s. Matth.  24, 29.

V. 27. Et Ume videbunt Filium hominis.  Vide commentar.
in evang. s. M a 11 h. 24, 30.

V. 28. Rcspicite et levate capita vestra,  i. e. laeti, bono
animo estote. Nam tollere et erigere caput signum est animi
tranquilli et laeti,  quum conlra metuentes  aut
m o e s t i vultum in terram  demittere soleant. — Quoniam
appropinguavit redemtio vestra,  non solum ab omnibus liujus
vitae miseriis. sed illa plena  redemtio secundum corpus et
špiritu  m,  qua transferemini ad gloriam coelestem atque
aeternam. Nam haec redemptio animum eis addat in perferendis
miseriis.

V. 30. Gum producunt jam ex se fructum;  Vulgata legit.
•rev y.ap7iiv (fructumj,  dum fere omnes codices graeci illam

Cap XXI. v. 31-37.

269

vocem non habent; cum producunt, scil. f o 1 i a. — Scitis , cogno-
scilis; in texlu graeca: d©’ eamfiv p er vos ipsos.  nemine
vos monente. Vide commentar. in evang. s. Malt  h. 24, 82.

V.81—83. Vide commentar. in evang. s. Mattb. 24,38 — 35.

3. Adhortatio ad vigilantiam (34—38.).

(Matth. 24, 36—42. Marc. 13, 32—37).

V. 84. Attmdite vobis , i. e. cavete vobis. — Ne forte gra-
ventur corda vestra , i. e. ne deprimantur atque inepti reddaniur
animi vestri ad studium sublimiorum. — In crapula et ebrietate et
curishujus vitae.  i. e. amore deliciarum sensualium el, rerum terrena-
rum siudio. —Vox -/.patTtabrj (a -/.pa; caput et xdXXu vacillo) est, proprie
capi tis vertigo  (@d)lninbel) ex ebrietate, dein e b r i e t a s ,
crapula.  -/.paiTrdlir) et p,ebv) (ebrietas) ila differunt., ut pib-g de-
nolet habitum  in potatione. — Et superveniat in vos repentina
dies illa , i. e ne inopinate vobis superveniat dies adventus
mei et judicii extremi (cf. 1 Thess. 5, 6.).

V. 35. Tanguam lagueus enim supervenict,  nam repente
veniet dies illa. Vox lagueus  est imago repe  n ti  ni  ad¬
ventus et p e r n i c i o s i. — Super omnes. qui sedent super fa-
ciem omnis terrae , super omnes omnino homines, qui in uni-
versa terra habitant. Quibus verbis expressa est universa-
1 i t a s judicii.

V. 36. Vigilate itague  (graece: S k  vero). Cf. Matth. 24, 42.
— Ut digni habeamini fugere ista omnia, quae futura sunt,
i. e. ut continuis vigiliis et orationibus digni habeamini, qui
pericula et calamitates adventum Domini ad judicium praegres-
suras effugiatis. — Et stare ante Filium liominis.  et ante tribunal
Filii hominis intrepide et secure stare, ut vos in numerum suo-
rum suscipiat atque in gloriam suam introducat. Cf Matth.  24, 31.
Loco xaTa^t(oO-^Te (digni habeamini)  codices antiqui: Aleph,
B. Ij.  aliique minusculi legunt: '/.av.c/^cr^s.  (v a 1 e a t i s , inva-
1 e s c a t i s).

V. 37. Noctc vero cxiens.  Solebat. Christus ultimis diebus
illis ante suam passionem et mortem diem  dare praedica-
tioni; vespere  autem egrediebatur ex urbe, sive B e t h a -
n i a m , sive in m o n t e m olivarum  secedens, partim o r a -
ti o n is ca us a, partim quia hostium insidias  ante sta-

270

Cap. XXI. v. 38. Cap. XXII. v. 1-6.

tutum mortis suae tempus e vi tare  voluit. Conf. Matth.  21, 17.
Morabatur in monte, qui vocatur Oliveti;  legendum est žXatwv
ut 19, 29.

V. 88. Et omnis populus manicabat ad cum,  i. e. mane
adibat eum. Nam č>p&p££<*> (ab opb-poc. o mane) est idem ac: opbps-kiv
mane exire, mane venire.

Historia passionis et mortis, resiirrectionis
et aseensioiiis Christi. ( 22 ,  1—24, 54.)

Caput XXII.

1. Concilium habitum de modo interimendi Christum

(v. 1. 2.)

V. 1. Appropinquabat anteni dies festus atsijmorum, qui
dicitur Pascha.  Vide commentar. in evang. s. J o a n. 2, 13.

2. Judas Christum prodit (3—6.).

V. 3. Intravit autem satanas in Judam.  Vide commentar.
in evang. s. J o a n. 13, 27. — Qui co.gnominatur  (•/.aXoup.svov)
Iscariotes.  Vide commentar. in evang. s. J o a n. 6, 72.

V. 4. Et locutus est cum principibus saccrdotum et magistra-
tibns,  i. e. cum summis sacerdotibus et cum praefectis singulorum
manipulorum levitarum, quibus incumbebat excubias agere in
templo. Excubitores  nimirum templi in varios manipulos
erant divisi, singulisque manipulis praeerat alicjuis p r a e f e c -
tu s. Hi praefecl.i sunt h. 1. memorati ctpa-crtfoi  vou tspou. Singu¬
lorum autem illorum manipulorum praefectis praeerat praefectus
aliquis sum m u s (Oberfter), qui vocabatur vir m o n t i s
templi. 1 )  — Quemadniodum illum traderet eis,  quo modo et
quibus sub conditionibus.

V. 5. 6. Et pacti sunt pecuniam illi dare,  i. e. spoponderunt,
promiserunt. — cuvetfsvvo aimo ^uptov 3ouva>.. Vulgala pronomen

')  Conf. Beelen in Acl. 4, 1.

Cap. XXII. v. 7-18.

271

ocutg)  conjungit cum verbo Souvai; sed polest, conjungi cum verbo
auvsUevro: convenerunt  cum  eo;  nam mmHbip .1  in medio
denolat.: me cum aliis conjungo, convenio de aliqua re, ut h. 1.
Et spopondit,  i. e. annuit. ab sijop.oAo-feu) profiteor, dein

spondeo, conditionem accipio, annuo. — Ut traderet cum sine
turbis. aiep ’oy \ou sine populo, i. e. sine interventu populi, non
stipalus agmine populi, igitur sine tumultu (cf. Matth. 26, 5.).

3. Praeparatio coenae paschalis (7—13.).

(Matth. 26, 17—29. Marc. 14, 12—25.).

V. 7. 8. Venit autem dies azpnorum  Vide commenlar. in
evang. s. Joan.  13, 1. ad finem. -— In qua necesse crat,  nimi-
rum juxta legem Mos. — Occidi pascha , mactari agnum pascha-
lem. — Euntes,  scil. in civitatem. — Ut manducemus , scil. agnum
paschalem.

V. 10 — 13. Vide commenlar. in evang. s. Matth.  26, 18.

V. 14. Cum facta esset tiora.  cum venisset. tempus, consti-
tutum esui agni, quod erat. crepusculum vesperlinum (coli.
Matth. 26, 20. Marc. 14, 17.). — Discubuit , accubuit. mensae.

V. 15. Desiderio desideravi,  vehementer desideravi. Nomen
substantivum ejusdem originis et significationis tertio času ad-
ditum verbi significationem auget.  — IIoc pascha manducare;
emphatice: coenam celebrare paschalem hujus anni et diei, quia
eo anno et die novum et aelernum foedus cum suis pangere et
in ss. Eucharistia a se instiluenda documentum infiniti sui amoris
hominibus dare iisque vivum gratiae et solatii fontem aperire
voluit.

V. 16. Quia cx hoc,  scil. tempore, seu posthac. — Non
manducnbo illud.  i. e. agnum paschalem, seu non celebrabo coe¬
nam paschalem. — Doneč impleatur in regno Dci,  i. e. perfecla
fueril, scil. coena paschalis in coelo. — Ilič pascha illud adim-
pletionem nactum est in ss. Eucharistiae institutione; perficietur
autem in regno Messiano consummalo, i. e. in coelo, in quo per-
fectum est paschale convivium et gaudium nunquam finiendum.
Vide commenlar. in evang. s Malt  h. 26, 29.

V. 17. 18. Et dividite,  scil. calicem. — Quod non hibam
de generatione  (de genimine) v iti, s.  Vide commenlar. in evang.

272

Cap. XXII. v. 19-26.

s. M a 11 h. 26, 29. Lectio Tsvvjpa (a vf/op.at) ob testes praecipuos
tenenda pro (a -fčvvao).

V. 19. 20. Vide commentar. in evang. s. Matih. 26, 26—28.

V. 21. Verumtamen eccc manus tradentis me, mecum est in
mensa;  cjuasi dicat: qui me tradit, mecum mensae assidet, meus
conviva est. Vide commentar. in evang. s. J o a n. 13, 30. 21.

V. 22. JEt quidem Filius hominis  (‘/.at 6 piv uto?). Tischen-
dorf  ob plerosque testes legit: S-n b  mo; piv; qua lectione stante
causa  redditur praecedentis experientiae acerbae. — Secun-
dum quod dcfinitum est.  i. e. divino consilio constitulum esl.
Matthaeus  (26, 24.) et. Marcus  (14, 21.) habent: sicut
seri  p tu  m est  de  eo,  nimirum in proplietis. Verumtamen
vae homini illi.  Vide commentar. in evang. s. Matth.  26, 24.

V. 23. Vide commentar. in evang. s. J o a n. 13, 22.

4. Apostolorum contentio de primatu (24 — 30.).

V. 24. Facta autem est contentio inter eos.  A n t e a jam
variis occasionibus content.iones  inter Domini discipulos,
qui erroneas de terreno  Messiae regno opiniones fovebant,
ortae sunt, quisnam p r i mu s dignilate in illo regno futurus
esset, et -lesus si mili modo, uti nostro !oco responsum dedit
(cf. 9, 46. seq. Matth. 18, 1; 20, 25. 26. Marc. 10, 35. seq.)
Quid autem h. 1. conlentioni ansam  dederit., certo non scitur.
Juxla s. Chrysost. omum  conlentioni illi ansam praebuit
ordo,  quo Christ.ns discipulis pedes  laverat (Joan. 13, 4. seq.);
juxta alios contentioni dederat occasionem modus,  quo disci-
puli mensae  accumbebant. Et iterum juxta alios occasionem
dederant contentioni ipsa dieta Christi  (v. 15—18.), ubi de
regno divino,  brevi apparituro locutus erat. Ita facile po-
terat in discipulis quaest.io oriri. quam partem et quem locum
quisque eorum in illo regno babilurus esset. Si haec sententia
assumatur, Lucas etiam h. 1. or d i nem servasse dicendus
esset. — Quis eorum videretur esse major.  Vide commentar. in
evang. s. Malt  h. 18, 1.

V. 25. 26. lieges gentium dominantur eorum.  Vide com¬
mentar in evang. s. M a 11 h. 20, 25 — 27. — Benefici vocantur.
Nomen sosp-j-e-cca (ex su et 1'pvov) beneficus, benefaetor, est titulus
honoris,  qui regibus et. principibus defertur (ferme germa-

Cap. XXII. v. 27-30.

273

nicum: gndbige $erren). — Vos autem non sic , seil. sitis. —
Qui praecessor est;  graece: vj-foip.svc? princeps, praefectus, ergo
primus, qui praeest, qui dominus, reclor est.

V. 27. Adhortationem suam Dominus confirmat s u o
exemplo.  — Qui rccumbit , inensae accumbit. — Ego , licet
magister vester sim et Dominus. — Sicut qui ministrat , sicut mi¬
nister. Nonnulli putant, Jesum hisce verbis respicere ad p e dum
1 o t i o n e m ; alii autem verba haec explicant de plena  Christi
in salutem hominum traditione,  quippe quum venisset in
mundum, ut saluti hominum inserviret vel ipsam vilam profun-
dendo (conf. Matth. 20, 28.); imo ipsis suum corpus et
sanguinem  praeberet (Bisp.).

V. 28. Qui permansistis mecum,  mihi consfanter adhaesistis.
— In tentationibus meis , in perseculionibus, ealamitalibus et
afflictionibus, quas per totam vitam meam passus sum (cf. 8, 13.
Hebr. 2, 18; 4, 15.).

V. 29. 30. Et ego dispono vobis, sicut disposuit miki Pater
meus regnum , ut edatis et bibatis super mensarn meam in regno
meo et sedcatis super thronos, judicantes duodecim tribus Israel;
quasi dicat: et ideo (quia constanter mihi in tribulationibus ad¬
haesistis), ego vicissim constituo (decerno) vobis in praemium
(sicut Pater meus regnum gloriosum mihi in praemium tribula-
iionum decrevit), ut beatitatis aeternae participes sitis in illo
regno, seu socii dominii mei (seu una mecum regnetis). — Juxta
hanc explicationem sententia v. 30.: ut edatis  etc. sumitur
dependens a verbis :et ego dispono vobis...  — Alii
(Janš., a Lap.) vocem: regnum  (|3aaiXe(av) conjungunt cum
verbo: dispono,  afque idem vocabulum pastXs(av supplent ad
verbum : disposuit,  hoc modo : ego dispono vobis regnum,
sicut disposuit mihi illud idem regnum Pater meus. — Si ita
verba haec explicanlur, versus 30. esset explicatio  verborum:
ego dispono vobis regnum.  Quum prior  explicatio
s i m p 1 i c i o r sit, ideo eliam praeferenda est. — Ceterum re-
late ad verba: ut edatis et bibatis  . . . vide commentar.
in evang. s. Matth.  8, 11.; et respeclu verborum: et sed e-
a ti s super t h r o n o.g judicantes,  vide commentar. in
evang. s. Matth.  19, 28. — Loco Koc&icrvja&e (aor. I. conj. med.)
plures codices legunt f u t u r u m •/.ahtesetk (s e d e b i t i s); si ita

18

274

Cap. XXII. v. 31-32.

legitur, sententia liaec non amplius dependet a particula cva, sed
est sententia particularis,  augens vira hujus promissionis.

— Apud Matthaeum  (19, 28.) legitur: super  d u o d e c i m
t h r o n o s ; h. 1. autem vox: d u o d e c i m omissa est ob
lapsum J u d a e.

5. Adhortatio Petri lapsusque ejus praedictio; exhor-
tatio ad pugnam facta ad omnes discipulos (31—38.).

Adhortatio  haec Petri reliquorumque discipulorum
apte adjunctaest  antecedentibus. Dixerat enim Christus
antea, discipulos futuros esse s o c i o s d o m i n i i ejus in regno
ejus; nune autem edocet eos, quod, antequam id fiat, graves
adhuc eis immineant tentationes.

V. 31. Ait autem Dominus.  Verba haec ob tesfes praestan-
tissimos retinenda sunt. — Simon , Simon.  Allocutio: Simon
est familiaris; r e p e t i t i o autem nominis attentioni  ejus
excitandae et affectui suo tanquam serio loquentis indicando
servit. Dicit hoc Petro,  quia aliorum apostolorum c a p u t
erat, utpote qui confirmare deberet reliquos (s. Leo). — Ecce
satanas,  humanae, hinc et vestrae omnium salutis adversarius.

— Expetivit vos  (eijrjvvjca-o ab exposco, postulo), i. e. po-

stulavit (Tert., Cypr.), expostulavit vos (Ambros., Leo), sicut olim
J o b u m , cujus pielatem apud Deum infamare studuit, ut Iribu-
lalionibus et afllictionibus eum tentaret et ila pietate eum excu-
teret. — Ut cribraret vos , ut variis tentalionibus, periculis et
tribulationibus vos agitaret. et concuteret, ut ita fidem vobis
excuieret, vos a fide in me dimoverel. — Sicut tritieum,  scil. cri-
bralur et agitatur in cribro, ut illud a paleis et pulvere emun-
detur. Verbum <rtvia£co (a cmov cribrurn, vocab. serioris aelalis)
notat: cribro, i. e. cribro agito (uti tritieum purgari solel).

V. 82. Erjo autem rogavi,  scil. Deum Patrem. Verba: ego
autem  eum v i opposita sunt antecedenti voci: satanas.
»Majus esl, uti ait s. A m b r o s i u s , patrocinium, quam perlur-
bationis illius tentamentum.« — Pro te.  In oratione s a c e r d o -
tali  (Joan. 17, 9. 15. 17. 24.) orabat Christus pro omnibus
apostol  is,  quia pericula varia et magna imminebant; pro
Petro  autem, quum c a p u t esset et p r i n c e p s apostolorum
atque post Christum petra et fundamentum  totius ecclesiae,

Cap. XXII. v. 32.

275

peculiariter oravit, ne fides ejus cesset, quia reliquorum con-
stantia in tuto est., si caput non vincitur. — Ut non dcficiat,
non cessef, sed semper immaculata et illibata maneat (uti s. Pa-
Ires explicant). Vulgala legit praesens:  dum alii

codices (Aleph, B. D L.) legunt: r/.Arcvj (deficeret);. sensus idem
manet. — Fides tua , qua me Filium Dei, Messiam, redempt.orem
et. salvatorem mundi credis. Quibus verbis Chrisius promittit
Petro, fidem ejus n u n q u a m defecturam, sed semper i m m a -
c u 1 a t a m et i 11 i b a t a m mansuram esse, idque eum in finem,
ut ipse posset reliquos Christi discipulos, a satana tentatos, corro-
borare. — Et tu ; est oppositum verbis: ego autem,  quasi
dicat: ego pro te oravi, et tu confirma fratres tuos. — Aliquando
conversus (mxk  emoTpeijia?). Danlur d u a e praeprimis participii
e.Tnaxpi<\iaq  (conversus) explicat,iones. Nonnulli interprel.es, 1 ) Tlieo-
p h y 1 a c t u m secuti, participium conversus  exponunt de
c o n v e r s i o n e a peccato n e g a t i o n i s , scil. acta poeni-
tentia; alii vero, Mal d o nat um secuti 2 ) participium hoc ex
hebraismo  resolvunt. in adverbium, ita ut denotet: vice
versa, vicissim,  provocantes ad varios locos s. scripturae
(Ps. 70, 20. 21. Ps. 84, (85), 7. Zach. 8, 14. 15. Jes. 18, 4.
Ezech. 8, 6. Act. 7, 42; 15, 36.). — Utrique harum explicationum
nonnulla favent,  alia autem obstant. Priori  explicationi
obstare videtur contextus,  quia in praegressis nec minimus
nutus de Petri lapsu et poenitentia  adest; Christus
postea,  quum Petrus nimis in seipsum confidens, diceret:
Domine! tecum par at us sum et in carcerem  et
in  m o r t e m i r e (v. 33. 34.), t r i n a m apostoli n e g a ti o n e m
praedixit. Dein haud c r e d i b i 1 e videtur, Chrislum in ultima
coena, in qua tanta solemnitate  tantaque e m p h a s i locutus
est, primo p r o m i s i s s e Petro, fidem  ejus non defec¬
turam,  dein autem s t a t i m adjecisse, ipsum, hoc non ob-
stant.e, esse lapsu rum,  ita ut ei conversione opus sit. Obstat
porro huic explicalioni adverbium: a 1 i q u a n d o (tcts),  quod
non significat tempus p r o x i m e futurum, sed tempus i n d e -
t e r m i n a t e et 1 o n g i n q u e futurum (usque ad finem mundi).

’) Bisp., Reischl, Schanz, Polzi aliique.

2 ) a Lap., Gerhard, Schneemann in Katholik, 1868. pag. 404 — 428, Clem.
Schrader de unitale Romana lib. II. 1866, Rohling, Knin., Ewald aliique.

18*

276

Cap. XXII. v. 32.

Negatio autem et poenilentia Petri factae sunt in e a d e m
n o c t e, qua Christus verba illa protuleraf. Difficultatem hanc
agnoscunt etiam ipsi p at r o ni hujus explicationis, cjuatenus
statuunt, adverbium: a 1 i q u a n d o posse conjungi cum sequenti
i m p e r a t i v o : tu aliquando confirma (utique textu ipso ob-
stante). — E contra illis, qui a 11 e r a m explicationem tenent,
opponilur, ei obstare u s u m 1 o q u e n d i tum Novi, tum Veteris
Testamenti, quia participium conversus  conjunctum cum
alio verbo tune tantum liabet significationem ad verbialem
(i t e r u m , vicissim), si repetitio  alicujus actionis per
eandem  personam referlur, minime autem tališ significatio ad-
mittilur, si (uti etiam hoc L u c a e loco) d i v e r s a e actiones
per diversas personas  narrantur: egorogavi — tu
confirma.  — Quum fere ubique dentur exceptiones,
non est, cur etiam hac in re tališ exceptio non posset admitti.
— Ceterum, sive una, sive altera teneatur explicatio, p r o -
m i s s i o Christi, qua Petro promiserat, fidem ejus nunquam
defecturam esse, vera  manet. Huic non obstat negatio
Petri postea faeta, quia, uti s. Palres docent, illa negatio non
erat defectio  a fide in Christum (amissio fidei),  sed
solummodo subita infirmitas subitusque  a n i m i
d e f e c t u s , eum, cui firma fide ardentique charitate adhaesif,
etiam semper et publice  confitendi. »Sicut arbor folia
vi tempestatis abjicit, non tamen vitam  in radice permanentem,
ita etiam, dicit s. Ambrosius  (in Ps. 43, 12.1, Petrus Chri¬
stum ad tempus or e negavit, fidem tamen internam  reti-
nuit.« Inde etiam sequitur, ex hac Petri negatione non posse
argumentum deduci contra Pri matu  m Petri, quia eo tem-
pore, quo Petrus Christum negavit, Primatus Petro nondum
collatus, sed tantum p r o m i s s u s erat. — Confirma  (a-^piuov
h. 1. et Apoc. 3, 2., apud Graecos arr ( pt^ov), scil. in fide. — Fratres
tuos , reliquos apostolos  atque o m n e s fideles,  qui juxla
usum loquendi biblieum, quia vinculo religionis et charitatis šibi
conjuncti sunt, fratres  appellantur. Locus hic in areto nexu
existit cum loco Matthaei  (16, 16. 18.), ubi Petro Primatus
promissus  fuerat, — confirmare  vero fratres erat Petri,
quia post Christum ecclesiae petra  erat et fundamentum
(Theophyl.). Quum autem hoc v eri tat is et fidei nunquam

Cap. XXII. v. 33—36.

277

deficientis c h a r i s m a Petro a Ohristo non est collatum ob ejus
p e r s o n a m , sed in salutem universalis ecclesiae,
quam satanas continuo saeculis omnibus cribrat, atrociter contra
fidem tentat et tentabit, ideo, uli O o n c i 1 i u m Vat. icanum
(sess. 4. conslitut. de Ecclesia cap. 4. 18. Jul. 1870) dicit., illud
charisma etiam Petri successoribus  divinitus collatum
est, ut universus grex per eos ab e r r o r i s venenosa esca
aversus, coelest.  is  d o c t r i n a e pabulo nutriretur.

V. 33. 34. Yerba: et dixit eis  pertinent ad v. 35., uti co-
dices graeci babent. — Quando miši vos.  Verba baec et secjuentia
unicus Lucas  refert. Recordatio Petri lapsus  mox fuluri,
Domino in memoriam revocat, necessitates et pericula,
discipulis ipsius causa instantia. Hucusque ipse et Pater  curam
eorum egit, ideoque sub ejus tutela et patrocinio omnia erant
eis secunda  et p r o s p e r a. Nune autem, quum tempus
adsit, ut ipse ab eis discedat, ipsique munus praedicandi in toto
terrarum orbe subeant, instat tempus persecutionum  et
v i t a e p e r i c u 1 o r u m , quae undequaque in eos irruent;
quapropter necessarium est, ut i p s i šibi omni providentia et
prudentia m e d i a comparent ad vitae tutelam et ad cuncta
pericula declinanda. — Quando miši vos,  scil. praedicaturos in
Judaea evangelium. Respicit Christus ad p r i m a m apostolorum
legationem (9, 3. Matth. 10, 9. 10. Marc. 6, 8.). Vide commentar.
in evang. Matth.  10, 9. et seqq. — Sine sacculo  (3«AXavxtov),
sine marsupio, crumena, i. e. sine pecunia. — Et pera,  sine
cibo, alimento, viatico (utrobique continens pro con-
tento  posituml. — Nmnquid aliquid defuit vobis,  scil. ad
vivendum necessarium? Omnia enim n o m i n i s mei causa
vobis liberaliter  ab auditoribus suppeditabantur.

V. 36. Sed nune , quia nimirum in posterum sperare non
possitis, vobis, uti antea, ad vitam necessaria ab a 1 i i s suppedi-
tatum iri, ideo ipsi vobis prospicere debetis. Hinc dicit: qui habet
sacculum,  i. e. pecuniam. — Tollat , eam (pecuniam), secum ferat.
— Similiter et poram,  scil. qui habuerit, ferat secum. — Et
qui non habet.  Alii verba haec sumunt absolute: qui nihil
habet, qui pauper  est; alii supplent vocem: sacculum;  et
iterum alii: sacculum et p e ram.  Sed verisimilior est expli-
catio eorum, qui ex sequentibus supplent vocem : g 1 a d i u m

278

Cap. XXII. v. 37.

(p.i^atpav) hoc sensu: qui non habet gladium, vendat pallium suum,
ut habeat, quo gladium emat (Calm.). Quibus tamen verbis Ghri-
stus nequaquam vult p r a e c i p e r e apostolis, ut šibi revera
gladium emant eoque utantur, sed, uti E u t h y m i u s observat,
tantum praenuneiat temporis jamjam instantis et persecutionis
acerbitatem,  quae tanta erit, ut secundum humanam pru-
dentiam nccessarium futurum esset, šibi et ad vitae luendae
praesidium consulere parandis pecunia, pera et gladiis.

V. 37. Dico enim vobis.  Dat causam  praecedentis man¬
dati. — Quoniam adliuc  (evi), quae particula, etiamsi in pluribus
codicibus et versionibus desit, tamen retinenda  est, quia ob
antecedentem vocem: ov.  facile omitti poterat. — Adliuc  (Ivi),
i. e. praeter cetera prophetarum vaticinia, quae jam in ipso
impleta fuissent, adliuc illud ipsum implendum est. — Quod
scriptum est,  scil. apud J e s a i a m (53, 12). — Et cum ini-
quis deputatus est , i. e. inter iniquos, sceleratos numeratus,
recensitus est. In J e s a i a e loco verba haec referuntur ad
s e r v u m J e h o v a e , qui quamvis insons, ut sceleratus da-
mnatur et morti addicitur. Jam bic servus Jehovae est C h r i -
s t u s; nam in omnibus, quae ipse inde a sua comprehensione
usque ad mortem perpessus fuerat, vaticinium illud impletum
est; quum non solum ut sceleratus,  sed in m e d i o 1 a -
t r o n u m velut c o r y p h a e u s eorum crucifixus est. — Ad-
ducit autem Christus haec verba relate ad se i d e o , ut discipuli,
memores proverbii: quod diseipulus non sit super
magistrum  (Matth. 10, 24.), intelligerent, etiam ipsis graves
aerumnas magnaque pericula instare, ideoque ad illa se prae-
parent necesse est. — Reddit nune rationem.  — Etenim
ea, quae sunt de me, finem habent;  quasi dicat: post mullas alias
prophetarum praedictiones, quae impletae sunt, tandem etiam
hoc Jesaiae  vaticinium implendum est; nam generatim ad
finem propero; seu: ea, quae ad me spectant, ad finem prope-
rant. Stante hac explicatione Christus ipse locum Jesaiae i m -
m e d i a t e de se interpretalus est; uti etiam c a t h o 1 i c i inter-
pretes, nec non J u d a e i per traditionem edoeti et C h a 1 d a e i
paraphrastae  locum Jesaiae (c. 53.) de M e s s i a exponunl.
Ouapropler prorsus arbitrariae sunt aliorum interpretationes, qui
statuunt, Chrislum locum Jesaiae non i m m e d i a t e de se, sed

Gap. XXII. v. 38—44.

279

de s e r v o J e h o v a e, quem solummodo ut t y p u ra suae per-
sonae considerasset., interpretatum esse, cui inlerpretationi obstat
character Messianus  lotius illius vaticinii. Eodem modo
arbitraria dicenda est explicatio illorum, qui ad verba: xa  sspi
ep.ou addunt r.drza  vel Y £ YP fi W^ va  (s c r i p t a s u n t Mald.).

V. 38. Apostoli verba Ghristi ad verbum interpretati, dixe-
nmt illi: Domine ecce duo gladii hic.  Juxta s. Ohrysostomum
erant duo magni lanionum cultri, quales adhibebantur ad jugu-
lationem et divisionem victimarum. S. Ambrosius  putat,
Petram fuisse, qui Christo dixit: e c c e d u o g 1 a d i i hic,  et ideo
nonnulli pulant, P e t r u m et alium apostolorum ad arcenda pe-
ricula instantia gladi  os  šibi comparasse., vel vero illos in
d o mo, in qua coena paschalis agebatur, reperisse, quae sen-
tentia verosimilior  videtur, si opinio s. Chrysostomi ob
oculos habelur. — Christus vero in hoc gravi temporis momento
noluit apostolis mentem suam explicare, sed sermonem abrum-
pens,  dixit: Satis est , scil. verborum hac de re. Alii interpretes,
Theophylactum  secuti, verbis Cliristi: satis est, i r o n i a m
inesse autumant, hoc sensu: satis eslis instrucii, nam pluribus,
quam duobus gladiis ad sui defensionem non indigetis. Asi. vix
admitti potest, Christum tam serio temporis momento ironice lo-
cutum fuisse.

6. Ingressus in hortum Gethsemani et anxietas Christi

( 39 - 46 .)

(Mattli. 26, 30. 36-46. Mare. 14, 26. 32—42.)

V. 39 — 42. S. Lucas brevius  hic refert, quam Mal-
t h a e u s et M a r c u s , attamen q u a e d a m habet, quae apud
Matth. ct Marcum d e s u n t. — Et egressus , scil. e conclavi
et domo. — Si vis transfer.  Vulgata legit imperativu  m;
sed imperalivus, uti lectio r.otpvilj/.ca  sunt correcturae,  ortae
ad evitandam aposiopesin; hinc lectio in fini  ti  vi  rcapeveiptetv
tenenda: si vis transferre calicem Jiunc a me;  nune deest apo-
dosis,  ex vehementiori animi affectu suppressa: gratus ac-
cipio liane tuam  liberalitatem. — Vide commentar. in evang.
s. Matth.  26, 30. 86--40. Joan.  18, 1.

V. 43, 44. Vetusti codices multi graeci et latini, aetate
H i 1 a r i i et H i e r o n y m i hos duosversus non hab e-

280

Gap. XXII. v. 44.

bant,  et revera etiam nune desunt, in nonnullis codicibus raa-
jusculis (A. B. R. T.) et minusculis; in codicibus aliis majus-
culis (E. G. V. A.) notati sunt a s t e r i s c o , in aliis autem o b e 1 o.
Ast quum perm uiti codices  a n t i q u i (eliam codex Aleph)
et versiones  (Hala et Vulgata) illos versus continent, quum
illi versus jam antiquissimis Patribus Justino  (dial. c. Tryph. 103.)
et I r e n a e o (adv. haer. III, 22.) noti essenl, et quum etiam
c a u s a omissionis illorum reddi potest (quia argumentum illo-
rum d i v i n i t a t i Jesu Christi obstare videbatur, utpole Chri-
stum adeo i m b e c i 11 e m exhibens, qui angeli  solatio incli-
gebat), ideo ut genuini  retinendi sunt.. 1 ) — Apparuit autem,
dum tertia vice oravit. — lili,  sunimo moerore afflieto et maximo
angore presso. Vide commentar. in evang. s. Mat tli. 26, 38. 39.
— Angelus , visibili specie in corpore assumpto. — Gonfortans
eum,  eum, qua hominem, corroborans et animum addens, pro-
posita Patris voluntate et passionis fructu (a Lap.), seu juxta
Jansenium, suggerendo ei fructum, qui ex passione ad gloriam
Patris illustrandam et ipsi Christo et loti humano generi seque-
retur. Conf. H e b r. 5, 7—9., qui locus est optimus commen-
tarius nostri loči.

V. 44. j Et faetus,  constilutus. — In agonia.  Vox ayiav(<x (a
voc. aywv) significat conceriationem, certamen generatim; deindo
etiam summum animi angorem,  ut h. 1. (ergo summo animi
angore pressus). Nam etiam post angeli apparitionem durabat ille
animi angor. — Prolixius;  eivtsvscjvspov neulrum comparativi ab
h ivevife extensus, intensus, h. 1. habet vim a d v e r b i i: intent.ius,
scil. quam ante confortationem per angelum; ali i (a Lap.) inten-
tius, quam ante agoniam; quam magis se intendebat angor
Christi, fanto intensior erat ejus oratio. Sed prior  explicat.io
praeferenda. — Et faetus est sudor ejus, sicut guttae sanguinis
dccurrentis in terram.  Quum graeca vox t>psp.[3c c,  proprie non
significat g u 11 a m , sed grumum,  m a s s a m h u m o r i s
c o a g u 1 a t i (Stump ober ©tud; geromtener praeprimis

(eum vel sine vocabulo odg-moi;)  m as sam sanguinis coa-
gulati;  et quum s. evangelista dicit: (basi ftpojj.fioi (sicut),
multi interpretes, T h e o p h y 1 a c t u m et E u t h y m i u m secuti,

9 Conf. Tischendorf. edit. VII.

Cap. XXII. v. 45.

281

pulant, evangelistom noluisse dicere, sudorem Chrisli fuisse revera
sanguineum,  sed tantum voluisse significare, sudorem
Clirisli ob summum animi angorem tanlopere fuisse crassum,
ut ejus guttae s i m i 1 e s essent guttis s a n g u i n i s coagulati.
— Ast haec explicatio f a 1 s a est; nam stante hac explicatione
descriptio  a g o n i a e Christi prorsus 1 a n g u i d a esset, si
illam nulla alia re finivisset, cjuam verbis : et u b e r r i m a s u -
d oris čopi a oborta est,  seu uberrime coepit Jesus su-
dare! Si s. evangelista voluisset. dicere, sudorem Domini fuisse
c o p i a u b e r r i m u m et in guttis  c r a s s i s delapsum, sine
dubio id modo simpliciori  expressisset.. Vox enim d(\>.axoq
stante hac explicatione prorsus superflua  esset. — Quod
autem attinet particulam &crs(, haec, uti wc, utique proxime est
nota c o m p a r a t i o n i s (s i m i 1 i t u d i n i s), sed saepe hae
duae particulae ponunfur, ubi ad quandam notionem m a g i s
determinandam aliquid additur, quo in času particulae hae
veri  ta  tem  significant; v. c. Joan. 1, 14.: vidimus gloriam
ejus, q u a s i (w?) U n i g e n i t i , i. e. gloriam, quae Unigenito
Dei naluraliter inest.. Conf. Luc. 15, 19; 16, 1. Act. 17, 22. It a
et h. L: factus est sudor ejus sicut guttae sanguinis, i. e. factus
est sudor ejus tališ, qui in defluendo in lerram ut sanguineae
guttae appareret, seu aliis verbis: sudor ejus factus est
sanguineus,  seu, uti dicit s. Irenaeus:  sudavit guttas
sanguinis. De vero  s u d o r e s a n g u i n e o hunc locum expo-
nunt jam ant.iquissimi Patres : Justi n us, Irenaeus, C h ry-
sostomus, Augustinus,  celeberrimi anliqui int.erpretes ] )
et recentiores. * 2 ) — Uti jam antiqui interpretes 3 ) et recentiores
medici  afflrmant, sudorem hunc sanguineum fuisse natu¬
ra  1 e m. — Vulgata, quae habet: decurrentis in terram,
legit (uti codex Sinaiticus  habet: 7-aia^aho'noc,  loco lectionis
communis jOTraUaivovrei; (d e c u r r e n t e s).

V. 45. Dormientcs pran trisiitia.  Dum Matthaeus  (26,48.)
et M a r c u s (14, 40.) generatim de discipulorum s o m n o lo-
quuntur, s. Lucas ut medicus  addit, eos obdormovisse prae

h Mald., a Lap., Calmet.

2 ) Allioli, Reischl, Bisp., Schanz, Polzi aliique.

s ) Mald. in Matth. 26, 37. et Calmet. dissertatio tom. 7. p. 432.

282

Cap. XXII. v. 46-66.

tristitia. Jam antiquis erat notum, magnam tristiliam so-
m n u m afferre. (Curt. IV. 13. 17.). Vide commentar. in evang.
s. M a 11 h. 26, 43.

7. Christi comprehensio (46—53.).

(Mattli. '26, 47—56. Marc. 14, 43—52. Joan. 18, 2—11.).

V. 46—50. Vide commentar. in evang. s. Matth.  26, 47 — 51.
et commentar. in evang. s. Joan.  18, 4 — 10.

V. 51. Sinite usquc huc;  quasi dicat: sinite adversarios meos
eo usque progredi, ut me apprehendant (Aug.). Verba haec dieta
sunt ad apostolos.  Qui verba haec pariter ad discipulos refe-
rentes, ita explicant: nolite ultra progredi in vestra adversus
magistratus ministros renitentia, eis id obstat, quia verba
Christi nullam continerent reprehensionem  usus gladii
(coli. Matth. 26, 52.), sed solummodo interdictum, ne
ultra  progredianlur. — Qui autem verba haec ad catervam,
quae Christum capere volebat, dieta putant, eis obstat parti-
cipium: respondens,  quae vox tantum ad discipulos
antea nominatos referri potest, uti etiam v. 52., qui aperte docet,
Jesum verba sequentia ad suos adversarios  dixisse.

V. 52. 53. Vide commentar. in evang. s. M a 11 h. 26, 55.

8. Petri negatio (54 — 62.).

(Matth. 26, 69—75. Marc. 14, 66—72. Joan. 18, 16-18. 25—27.).

V. 54—<57. Vide commentar. in evang. s. J o a n. 18, 12 — 18.

V. 58—62. Vide commentar. in evang. s. J o a n. 18, 25—27.

9. Christi vexatio et accusatio (63—71.).

(Mattli. 26, 67. 68; 27, 1. Marc. 14, 65; 15, 1. Joan. 18, 19-24.).

V. 63 — 65. Vide commentar. in evang. s. Matth.  26, 67. 68.
et J o a n. 18, 24.

V. 66. S. Lucas concilium synedrorum n o c t u in doino
C a i p h a e habitum (Malih. 26, 59. seq.) c o n j u n g i t in unum
cum pleno c o n c i 1 i o mane  convocato (Matth. 27, 1.). Vide
commentar. in evang. s. Matth.  27, 1. — Et duxerunt illurn
in concilium.  — Nonnulli (Schegg), qui tenenl lectionem brffla yov,
verbum dvafsiv sumentes significatu consueto: in locum alti-

Cap. XXII. v. 67-70. Cap. XXIII. v. 1.

283

orem d u cere,  putant, hoc verbo significari, Ohristum ex
alrio per scalas  in ipsas Caiphae aedes ductum fuisse, aut
concilium in s u p e r i o r i contignatione habitum fuisse. Alii
(Bisp.) vero dvav £ tv, quando de quaestionibus judicialibus adhi-
betur, uti h. I., sumunt significatu: in conspectum p r o-
ducere  (Act. 12, 4.), qua explicatione stanle tribunal in loco
editiori positum esset. Sed ob codices Aleph, B. D. praeferenda
est leclio: dir/fta-fov, quod dicitur de iis potissimum, qui ad ju-
dicem, in carcerem et ad suppliciutn ducuntur. — Seniores
plebis.  Voce itpscfiu-spcov tou  designat s. Lucas (etiam Act. 22, 5.)
unam classem s y n e d r i i, nimirum seniores populi,
qui assessores erant synedrii; addendo: ap/jspel; ts  -/.« ^pap-paTst?,
etiam duas reliquas assessorum classes significat, ita ut o m n e s
s y n e d r i essent congregati. — Dicentes,  scil. synedristae per
suum caput, i. e. per suminum sacerdotem.

V. 67. Si vobis dixero,  scil. me esse Christum, salvatorem
mundi. — Non creditis miki , quia jam diu inler vos consenfitis,
ut fidem mihi denegetis.

V. 6,8. Si autern et intcrrogavero , non respondcbitis , ticgue
dimittetis,  i. e. quod si etiam vos interrogavero et ex scripturis
vobiscum disseruero, quibus ostendarn, me Christum esse, nec
argumenta mea aestimabitis, nec me missum facietis. — Oeterum
verba: neque dimittetis  desunt in nonnullis codicibus
graecis (Aleph, B. L. et quibusdam minusculis) et versionibus.

V. 69. 70. Vide commentar. in evang. s. M a 11 h. 26, 64—66.

--

Caput  XXIII.

1. Christus coram Pilato et Herode Antipa (v. 1—25.).

(Mattli. 27, 1—26. Marc. 15, 1—15, coli. Joan. 18, 28—10, 16.).

V. 1. Omnis multitudo eorum;  alii: tolum synedrium; alii:
synedrium cum populo praesente. Duxerunt illum ad Pilatum.
8 y n e d r i u m quidem Christum, Filium Dei se dicentem, ut
blasphemum c a pite da m navit  (coli. Matth. 26, 66.); quum
autem latam capilis sententiam exsequi non posset, nisi eam

284

Cap. XXIII. v. 2—8.

ratam fuceret procuralor romanus, et, quum haud sperare posset,
Pilat  um  morlis sententiam ratam habiturum esse, Jesum
accusant synedri tanquam eum, qui populum ad s e d i t i o n e m
excilet, t r i b u t a Caesari  dari vetet, et se M e s s i a m ,
r e g e m diceret. Vide commentar. in evang. s. J o a n. 18, 28 — 32.

V. 2. 3. Vide commentar. in evang. s. J o a n. 18, 33. 34.

— Tributa dare,  scil. soli et capitis, diversa a vectigali  seu
porlorio pro mercibus importalis seu exportatis.

V. 4. Vide commentar. in evang. s. J o a n. 18, 38.

V. 5. At Mi invalescebant,  scil. clamoribus, seu impeluosiores
facti, dicebant: commovet populum,  scil. ad seditionum etc. — Do-
ccns per universam Judaeam,  i. e. Palaestinam, terram sanctam.

— Incipiens a Galilaea usque Ime,  est breviloquentia: incipiens
a Galilaea et pergens usque huc. — Sed ad omnes has crimina-
tiones Ghristus t a c e b a t, ita ut (coli. Matih. 27, 13. 14.) ipse
Pil a tu s eum interrogaret: non audis, quanta adversum te
dicunt testimonia, et miraretur animi aequanimitatem et celsi-
tudinem Jesu in lanto adversariorum ipsius furore.

V. 6 — 16. Pericopa  haec ponenda est apud J oannem
post 18, 38., apud. M a 11 h. post 27, 14. et apud Mar eum
post 15, 5. (T i s c h e n d o r f Synops.).

V. 7. Quod de Ilerodis potestate esset,  i. e. e Herodis ditione.
Herodes hic est H e r o d e s A n t i p a s , filius Herodis magni,
tetracha GalilaeaeetPeraeae, qui J o a n n e m Bapt.
decollari jussit (coli. Matih. 14, 1. seq.). — Et remisit eum;
<žva7re|jwreiv, proprie: sursum mittere;  adhibelur de m.issione
cujusdam malefici ad judicium, tribunal superius. — Qui et ipse
Jerosohjmis erat illis diebus,  nimirum paschatis celebrandi causa.

V. 8. Cupiens ex multo tempore vider e eum  (e? aavoo = toaXoo
scil. /povou). Sed ob codices Aleph, B. D. lectio e§ aavffiv -/povwv prae-
ferenda est. Diu antea Herodes Jesu  n o m e n audierat, quippe
cujus miraculorum farna Galilaeam universam impleverat. Puta-
verat etiam Herodes, continuis stimulis ob Joannis nečem exagi-
tatus, Jesum ipsum esse J o a n n e m , e mortuis redivivum
(Marc. 6, 14. seq.). optabatque suis ipse oculis perspicere, verum
esset nec ne id, quod ipse suspicatus fuerat eumque alloqui
cupiebat (Luc. 9, 9.). Sperabat, futurum, ut Jesus, ipso praesente
miraculum aliquod ederet.

Cap. XXIII. v. 9-15

285

V. 9. Interrogabat cum multis sermonibus,  multis verbis et
quaestionibus curiosis et inutilibus (Menoch.). — At ipse nihil
rcspondebat , quia sciverat, se ab Herode nullo veritatis cogno-
scendae umore interrogari.

V. 10. Stabant , i. e. adstabant scil. coram Herode. — Con-
stanter,  graece: sinovo)? (ex e3 et xs(veiv — tendere) = inlente,
acriter, magna contentione (Schegg).

V. 11. Sprevit  (ešou&evelv ludibriose tractare, toerf)of)nen) autem
Ulum Herodes , tanquam hominem semifatuum, qui stolide regiam
dignitatern ambivisset. — Cum exercitu suv,  cum armato satellitio,
quo cingebatur. — Et illusit indutum veste alba,  i. e. et cum
illusisset et induisset ipsum veste splendida (candida). Per hanc
vestem splendidam intelligenda est aut vestis alba,  quam pr i n-
cipes et duces  belli in solemni pompa gestare solebant, aut
vestis candida, sic dieta toga  candida, ut eum regiam dignitatern
ambientem, tanquam fatuum irrideret. —- lila vestis aulem revera
argumentum fuit Christi innocentiae et regiae  dignilatis.

V. 12. Antea inimici erunt ad invicem.  Quae fuerit c a u s a
inimicitiac, certo dici nequit. Nonnulli existimant., causam odii
illius fuisse vi o lati  o ne  m jurisdictionis Herodis per Pilatum,
quod colligi videtur ex 13, L, ubi Pilalus Galilaeos aliquot.,
Hierosoiymae sacra facientes, trucidasse perhibetur.

V. 13. Pilatus autem,  quia nimirum missione Jesu ad He-
rodem consilium suum non est assecutus, iterum quaestionem de
Christo habere cogebalur. — Magistratibus : ol  ap/ons?, pri¬
mor  e s,  h. 1. illa membra synedrii magni, quae erant ex classe
legisperitorum et seniorum populi.

V. 14. Obtulistis mihi Kunc hominem, quasi avertentem po-
pulum , nimirum a Caesare, seu ad defectionem a Caesare sollici-
tantem. — Nullam causam inveni ex Kis, guibus eum accusatis;
aiviov, 5>v pro alvtov to6twv, & . .  (ita V u 1 g a t a); alii vero aiviov, Siv
sumunt pro aMiov to6to)v,  a, nihil criminum horum, qnorum eum
accusatis. Sensus idem. Ceterum to  aiviov substantive posilum est
pro uma. =  causa, i. e crimen.

V. 15. Sed ncque Ilerodes , qui leges vestras scit, ullam in
eo invenit causam lior.um, quorum eum accusatis, seu ullum
crimen. — Nihil dignum morte actum est ei,  i. e. nihil ab Herode
faetum est contra eum, quo significaverit. re aut. verbis, esse

286

Cap. XXIII. v. 16-28.

morte dignum (Janš.). Alii rectius dativum  alrao sumunt po-
situm pro uit’ au-oO: nihil morte dignum ab eo patratum est. —

— Saepe enim passiva verba conslructa leguntur cum dativo
personae pro usitata structura cum genitivo et. praepositione uto. 1 )

V. 16. Emendatum er go illum dimittam,  i. c. tlagellatum.
Vide commentar. in evang. s. J o a n. 19, l. 2 )

V. 17. Necesse habebat , nimirum de more vinclum unum
solvere. Vide commentar. in evang. s. J o a n. 18, 39. In non-
nullis codicibus (A. B. K L.) et versionibus versus hic de est;
sed injuste. Si enim versus hic p o s t e a insertus esset, locis
parallelis Matthaei  (27, 15.) e t Marci  (15, 6.) absque dubio
esset s i m i 1 i o r.

V. 18. 19. Lucas  narrationem Matthaei (27, 15—20.) et
Marci (15, 6—11.) a b b r e v i a t. — Simul universa turba;
graece: TOcviArj&el (ex rož? et vvAvjO-o^) adverb. cum universa multi-
tudine, ad unum omnes.

V. 20—25. Vide commentar. in evang. s. M a 11 h. (27,
21—26.).

Nune sequuntur, quae narral. s. Joannes  19, 1—16.

2. Christi crucifixio et mors (26 —49.).

V. 26. Vide commentar. in evang. s. J o a n. 19, 17.

V. 27. Segucbatur autem illum multa turba populi et mu-
lierum,  scil. piarum, inter quas praeter m a t r e m Domini etiam
erant Maria Magdalena, Maria 01 e o p h a e et Salome.
Vulgo tradilur, eunte Ohristo ad Calvariam, ei pia quaedam
femina, V er o niča  nomine, linteum exhibuisse, quo faciem
tergeret deiersoque Christi ore illius effigiem in linteo remansisse.
Porro traditio alia Veronicam hanc facit unam eandemque cum
m u 1 i e r e s a n g u i n e f 1 u e n t e . quam Jesus sanaverat (8, 43.).

— Quae plangebant ; ■/.or.-.isPu  cum Accusat. — plangere aliquem
((jentemben feljr betrauern). — Et lamentdbantur cum ; fl-pijvstv cum
Accusat. = aliquem lamentari (^entaubeit betoetiten).

V. 28. Filiae Jerusalem , i. e. mulieres Hierosolymi(anae.
Ex hebraeorum loquendi consuetudine ii, qui sunt. vel ver-

‘j Conf. Beelen gramm. 221.

2 ) Conf. Kaulen, Handbuoh zur Vulgata, pag. 153.

Cap. XXIII. v. 29-34.

287

santur in alicjuo loco, loči illius incolae vocantur : filii, liberi
et f i 1 i a e illius loči (Gen. 34, 1. Jes. 3, 16. Jer. 46, 24. Luc. 13, 34;
19, 44.). — Nolite flere super me , lanquam impotenle et mi-
serabili.

V. 29. Venient dies,  scil. obsidionis fulurae per Romanos.
In guibus dicent , scil. homines (maxime mulieres): Beatae ste-
riles  etc. Per liaec tria idem significantia, sed cum exaggeratione,
exprimitur: beatae dicendae mulieres, quae liberis careant, quae
tempore illo calamitoso unacum sua afllictione non etiam cala-
mitatibus liberorum suorum torquebuntur (Janš.).

V. 31. Quia si in viridi ligno liaec fadunt , in arido quid
fiet?  Est locutio proverbialis. Hebraei enim viros probos
et  s anc  to  s vocabanl, 1 i g n a viridia, arboresvirentes,
malo  s contra et improbos ligna arida, arbores aridas
(Ps. 1, 3. Jerem. 17, 8. Ezech. 21, 3. Sir. 6, 3.) — De sensu
verborum horum vide commentar. in evang. s. J o a n. 19, 17.

V. 32. Duo alii neguam ; evspot S6o y.ay.oup-foi, cl n o alii, qui
erant malefici; nam y.«y.oupYot est apposit.io ad vocem evzpoi.

V. 33. Vide commentar. in evang. s. J o a n. 19, 18. et 17.

V. 34. Verba hujus versus in nonnullis codicibus (B. D. 38. 435.)
et versionibus quidem desunt,  sed sunt genuina  ha-
benda, quum in omnibus reliquis codicibus occurrunt, et jam
apud Cie m en tem (hom. 11, 20.) et Irenaeum  legunlur,
imo ipsi characteri  ChrisLi, qui in sermone montano
(Matth. 5, 44.) sectalores suos docuit, rit, pro suis pers ecu-
t o r i b u s orent, prorsus congruunt. — Pater dimitte illis,  ni-
mirum inimicis meis; per quos non sunt mtelligendi milites
romani  crucifigentes, nam bi utpole mandata superiorum exse-
quentes, absque culpa erant, sed sjnedri et populus Ju-
daicus.  — Non enim sciunt,  me esse Messiam. Multorum,
praeprimis p h a r i s a e o r u m et I e g i s p e r i t o r u m igno-
rantia erat c u 1 p a b i 1 i s; erat enim s u p i n a et a f f e c t a t a;
nam viderant milita m i r a c u 1 a Christi, certa eorum, quae
dixit, argumenta, et non ea negabant; ast ea non potentia
divina,  sed ope s a t a n a e patrata esse dicebant; audiebant
doctri  nam  ejus, perspicue et dilucide proposilam, sed consulto
eam intelligere nolebant, sed potius omnem lapidem movebant.,
ut in dictis ejus aliquid invenirent, quo possenl. ad eum accu-

288

Cap. XXIII. v. 35-45

I

sandum et perdendum abuti (Cf. Act.. 8, 17.). — Miserunt sortes
(y„Av)pou?), sed ob testes praeferenda est lectio in singulari: y,A7)pov.

V. 85—41. Vide commentar. in evang. s. J o a n. 19, 19—25.
et commentar. in evang. s. M a 11 h. 27, 39. 42. — Si Ivic est
Christus , eledus Dci.  Phrasis: el e c tu s Dei est uti illa:
san c tu s Dei (Marc.  1, 24. L u c. 4, 34.) cognomen Mes-
siae  (ex Jes. 42, 1. desumptum epitheton).

V. 42. Memento mei , c um veneris in regnum tuum , i. e. in
coelum. Vulgata (cum codd. B. L.) legit: si c,  tv  (3ac. <jou  ; sed
plericjue codices (Aleph, A. C.) habent: sv tt)  (Bao. cou,  in regno
t u o;  et tune est sensus: si tu veneris in regnum tuum
ibique perpetuo versatus fueris. Nam praepositio sv, conjuncta
cum verbo motum indicante, sumenda est de quiet.e, motum
sequente; quo significatu etiam apud profanos legitur (cf. I, 17.).
Explicatio: si tu regia potestate et gloria ornatus redieris (in se
quidem vera) contextui non congruit (conf. Matth. 16, 28.).

V. 43. Hodit mecum eris in paradiso , i. e. in limbo Patrum.
Vox uapccSstcros est vox persicae  originis et denotat hortum arbo-
ribus consitum et muris, inlra quos ferae venationibus destinatae
agitari possunt, cinctum. Ex lingua persica nomen razpaBstoo; venit in
linguam hebraicam: Pardes et graecam,  et usurpari consuevit
de loco quocunque amoeno (Eccles. 2, 5. Cant. 4, 13. Nehem. 2, 8.).
Septuaginta versores ita appellabant primum Adami  et
Eva  e domicilium ante peccalum, hortum in Eden  (coli.
Gen. 2, 8.). Uti nomine g e h e n n a e ea pars orci (S c h e o 1
seu tov  aBov) appellata est, ubi impiorum animae versari crede-
bantur, ita locus ejus amoenus, qui animarum p i a r u m sedes
et receptaculum esse putabatur, p a r a d i s i nomine dictus est
(conf. 16, 22.). Imo in seriptura s. N. T (2 Gor. 12, 4. Apoc. 2, 7.)
boe nomine vocatur coelum  ter  t i u m (empyreum), i. e. locus,
ubi Deus cum sanctis habitat. H. 1. intelligendus est 1 i m b u s
P a t r u m. Vide commentar. in evang. s. J o a n. 19, 24 pag. 291.

V. 44. Tenebrae factae sunt.  Vide commentar. in evang.
s. J o a n. 19, 28. — ■/.« ante ov.otop  (tenebrae) valet ots. 1 )

V. 45. Et obscuratus est sol.  S. Lucas verba haec addidit,
ut indicaret, tenebras has non esse orlas o r d i n a r i a aeris
obscuratione, sed ex miraculosa solis obscuralione (erat enim

‘) Cf. Beelen gramm. p. 461.

Gap. XXIII. v. 46-49.

289

luna  plena). — Et velum templi scissum est medium.  Vox
piaov perlinet ad verbum. 1 ) JuxLa Matthaeum  scissum est
velum mortuo  O h r i s I o ; hinc Lucas h. 1. neglexit, rerum
o r d i n e m. Vide commentar. in evang. s. J o a n. 19, 30.
pag. 296.

V. 46. Pater! in manus tuas comniendo spiritum meum.
Lectio Vulgatae: commendo  (icapatt^-spai) praeferenda est ob
praestantissimos testes lectioni temporis futuri  (irapalLfaop.at),
quae illata est e psalmo 31, 6. juxt.a 70. Sensus verborum horum
est. duplex; vel: Jam tibi corpus  in crucis doloribus tradidi;
nune tibi etiam a n i m a m meam trado, ut ita oblatio mea sit
perfecta; vel vero:  Pater! tuo praesidio potenti (seu tuae
potentiae et bonilati) animam meam, jamjain separandam a cor-
pore committo, ut eam excipias et custodias et velut depositum
a te tertio die resuscilandus recipiam.

V. 47. Videns anteni ceuturio , quod faetum fuerat , scil. quod
Jesus clamans cum exaltata voce exspiravit. (Marc. 15, 39.). —
Glorificavit Deum,  Deo gloriam exhibuit, nimirum confitendo
veritatem (cf. Joan. 9, 24.), dum diceret.: Vere hic homo justus
erat;  juxta Matth. 27, 54. et Marc. 15, 39. Filius  Dei  erat..
S. Augustinus  (lib. 3. de consensu Evang. c. 20.) dicit, aut
u t r u m q u e centurionem dixisse, aut s. Lučam  e x p 1 i c a r e
voluisse, quo sensu  centurio Christum F i 1 i u m Dei,  uti
Matthaeus et Marcus seribunt, appellasset., nempe non, quasi
naturalem Dei Filrtim esse crederet, sed eo modo, quo omnes
homines justi  filii Dei vocabantur. — Nonnulli interpretes
putant., centurionem juxta gentilium cogitandi rationem cogitasse,
Jesum esse aliquem heroem  (.^albgott); verisimilior autem est,
sententia plurium Patrum, centurionem credidisse, Christum esse
v e r u m F i 1 i u m Dei aut saltem id o p i n a t u m esse. Si
enim testantibus martyrum actis gentiles viša c h r i s t i a n o r u m
constantia  ad fidem commoti sunt, haud mirum esse potest.,
si centurio aspectu Christi  ac visis in ejus morte e x t r a-
ordinariis phoe n omeniš  in Christum crederet. — Vide
commentar. in s. Joan. 19, 30. p. 297. ad finem.

V. 49. Vide commentar. in evang. s. Joan. 19, 25.

') Cf. Beelen gramm. p. 129.

19

290

Cap. XXIII v. 50-56.

3. Christi sepultura (50—54.).

(Matth. 27, 57-60. Marc. 15, 42-46, coli. Joau. 19, 38—42.)

V. 50—53. Vide commentar. in evang. s. Joan.  19,31. 40. 41.
— Qui erat decurio,  i. e. assessor synedrii magni; nam vox
(3cuAeu-r f c, uti ex pronomine atraov, scil. twv  gouXeuTcT>v (v. 51.) elucet,
denotat assessorem synedrii  magni.

V. 53. In monumento exciso , in quo nondmn quisquam po-
situs fuerat;  oo ouy.. . ouBs^w 0 uBst 5 y.iip.sv 0 q; geminatae negationes
v i m negationis augent. 1 )

V. 54. Vide commentar. in evang. s. Joan.  19, 42. et. 13, 1.
pag. 216. ad c. — Et sabbatum illucescebat,  i. e. instabat, proxi-
mum erat, ut inciperet. Verbum iwoo>oy.stv alias usurpari solet. de
naturali  die  illucescente (Matth. 28, L); h. 1. autem adhi-
betur de sabbato instante (de die legali),  quod post
solis occasum incepit.

V. 55. Subsecutae autem , scil. .Tosephum a loco crucifixionis
ad locum sepulturae. — Mulieres  (lectio at yuvac/.sq tenenda),
scil. Maria Magd., alt era Maria,  scil. Oleophae,
mater J a c o b i et J o s i s (coli. Matth. 27, 61.) aliaeque (coli. v. 49.)

V. 56. Et revertentes,  reversae domum simulatque posl.
Christi sepulturam. — Paraverunt aromata,  nimirum fcria sex!a,
antequam sabbatum inciperet, ut Christi corpus ungerent. — Et
sabbato siluerunt , quieverunt. — Secundum mandatum , scil. legis
omne opus prohibentis. — Juxta s. Marcu  m (16, 1.) mulieres
aromata emerunt. quum transisset.  sabbatum, i. e. post
solis occasum, quo occidente feria prima inceperat. Difficultas
haec removetur, si statuamus, mulieres a n t e sabbatum in fine
feriae sextae stalim post sepulturam Christi aromata ad corpus
ejus ungendum coinparare incepisse,  et quae d e e r a n I ,
transacto sabbato adhuc comparasse, ut quam opt.ime fieri posset,
corpus Domini ungerent (Reischl). Vide commentar. in evang.
s. Matth. 28, 1.

') Conf. Beelen. gramm. pag. 500.

Cap. XXIV. v. 1-12.

291

Cap ut XXIV.

Cliiisti resurrectio et apparitiones.

1. Mulieribus resurrectio Christi annunciatur (v. 1 — 12 .).

(Matth. 28, 1—8. Marc. 16, 1-8. coli. Joan. 20, 1-10.).

V. 1. TJ na autem sabbati valde diluculo.  Vide commenlar.
in evang. s. J o a n. 20, 1. Textus recept, post vocem : a r o m a t a,
adhuc habet: -/.at' ttvei; auv aovai?, quae verba additamentum sunt
ex v. 10. desumptum.

V. 2—4. Ecce duo viri,  i. e. angeli sub virorutn forma. —
In veste fulgenti;  codices plures legunt numerum pluralem,
i. e. in vestibus instar fulguris corruscantibus. — Vide com-
inentar. in evang. s. Joan.  cap. 20. ab initio pag. 302—304.

V. 5. Quid guaeritis viventem cum mortuis?  i. e. quid
quaeritis, qui non amplius mortuus est, sed resurrexit et vivit,
in sepulchro, ubi mortui quiescunt.?

V. 6. Becordamini, gualiter locutus est vobis;  quasi dicat:
Redeat vobis in memoriam, quae locutus est vobis, cum esset.
adhuc in Galilaea.

V. 7. Dicens, quia oportet Filium hominis tradi . . .  (conf. 9,
22. 44. seq. 18, 32. seq.). Angeli utuntur phrasi: f i 1 i us hominis,
quia prius Jesus eam adhibuit; post resurrectionem vocat se non
ita (cf. v. 26.). Homines peccatores sunt g e n t i 1 e s (cf. 18, 32.).

V. 9. Nunčiaverunt . . et ceteris omnibus , scil. discipulis,
qui Ilierosolymae erant.

V. 10. Datur hic varielas lectionis. Ob codices praestan-
tissimos (Alepb, B. L.) praeferenda est lectio: vjcav . . at' '£ke^o'i
numero singulari  yjv, uti nonnulli codices et Vulgata legunt.

— De Maria Magd.  vide commenlar. in evang. s. Joan.  12, 3.

— De J o a n n a vide L u c. 8, 2. seq. — De Maria Jacobi
vide commentar. in evang. s. J o a n. pag. 54.

V. 11. Et viša sunt ante illos,  i. e. illis. — Sicut delira-
menturn , i. e. habita sunt ab eis pro ineptiis seu nugis muliebribus.

V. 12. Versus hic.,deest in cod. D., in nonnullis codi-
cibus minusculis et versionibus. Sed, quum versum hunc plerique
reliqui codices habent, et, si fuissel ex Joan. 20 , 5. seq. buc

19*

292

Cap. XXIV. v. 13—15.

insertus, relatio Lucae magis  conveniret cum Joannis narratione,
nec ille a I i u*te d i s c i p u 1 u s omissus fuisset., versus hic ha-
bendus est pro genuino. S. Lucas h. L b r e v i t e r et 1 e v i t e r
altingit, quae s. Joannes (20, 2. seq.) fusius et aceu-
r a t i us  refert. Conf. dieta in J o a n. evang. cap. 20. sub n. 5.

— Petrus surgens cucurrit.  scil. cum alio discipulo, de quo
h. 1. Lucas  silet., sed postea (v. 24.) ab eo supponitur, ut rem
a mulieribus narratam, propria experientia cognosceret. — Et
procumbens , i. e. inclinalo capite introspexit. — Conf. commentar.
in evang. s. J o a n. 20, 5 — -8. — Et abiit secum mirans.  (-/.at
arojldte rab«; žatnov 4aup,d!Jov.) Nonnulli verba rcpb; sau'6v referunt
ad Daup.a^tov. hoc sensu: abiit, secum (apud se) miratus eventum,
seu quod facium fuerat. Alii vero, quia xpb? £aov6v positum est
ante ■fraup.a^iov et ob locum Joannis (20, 10. itpo? lauiob;) r ec ti us
referunt ad (šbrijUls, hoc sensu: et rediit. domum, miratus, quod
facium fuerat.

2. Christus comparens duobus discipulis Emausum
petentibus (13—35.).

(Marc. 16, 12. 13.)

V. 13. Et ecce, duo , nimirum Cleophas  (coli. v. 18.) et
alius ignotus, qui vero non fuit Lucas,  quia ipse dicit (1, 2.),
se ex iis non fuisse, qui Christum viderint et audiverint.. — Ex
illis , scil. discipulis Jesu generatim. Eos non fuisse ex numero
apostolorum,  patet ex versibus 22. et 34. An fuerint ex
numero 70 discipulorum, uti s. Hieronymus  putat.,
certo dici non potest. — Ipsa die,  qua nimirum Dominus resur-
rexit, i. e. die Dominica, et quidem post  meridiem (coli. v. 29.).

— In castellum,  i. e. vieum. — Quod erat in spatio stadiorum
sexaginta ab Ilierosohjma , i. e. tres horas. Vide commentar. in
evang. s. Joan.  6, 1. — Nomine Emaus;  nune Kubeibi.

V. 14 Et ipsi loguebantur de his, quae acciderant. Q  u a e -
nam  ista fuerant, explicatur v. 19. et seqq.

V. 15. Dum fabidarentur,  dum colloquerentur. — Et secum
guaererent;  graece: sv cu^vjtčIv,  dum disputarent, i. e. dum de
auditis rebus illis, quae ad sepulehrum evenerant. in utramque
part.em disputarent, seu: se mut.uo rogarent de rebus, quae

Cap XXIV. v. 16-19.

293

acciderant. — Et ipse Jesus , de quo scil. loquebantur. —■ Appro
pinguans , tanquam viator, eos a lergo asseculus, ibat cum illis.

V. 16. Oculi autem eorum tenebantur  (IttparoOvTO', cohibe-
bantur (impediebantur) nimirum a Jesu, ita ut officio suo fungi
non possent ad Christum accuratius intuendum et agnoscendum.
— Ne eum agnoscerent  (tou p.r, est f i n a 1 i t e r sumenduin),
i. e. ideo, ne, qui juxta M a r c u m (16, 12.) in a 1 i a e ff i g i e ,
i. e. forma illustriori et splendidiori, quam ante mortem se illis
exhibuii etc. Ohristus noluit s t at i m cognosci, ut discipulis occasi-
onem daret, cogitata sua libere proloquendi, ut deinde incredulilati
eorum penitus mederetur. Quia persuasionem de sua resurrectione
noluit ex iis ext. rinsecus  extorquere, sed necessitatem. et
fructum suae passionis, mortis et resurrectionis clare eis osten-
dere, ideo abscondidit se oculis eorum corporeis, ut spi ri¬
tual  e s eis pedetent.im aperiret. 1 )

V. 17. Qui  (= quales) sunt hi sermones, quos confertis;
cmcj3aXXs.lv, vicissim jacere, cum voce X6 youc  , notat: sermones
invicem serere, conferre, ut h. 1, (cf. crulftretv v. 15.). — Et estis
tristes  (tou&piotoc',  vide commentar. in evang. s. Matth.  6, 16.).
Christus quidem sciebat  causam tristitiae, sed tamen inter-
rogat, quia vult, ut ipsimet. eam detegant, ut deinde illi mede¬
retur (a Lap ).

V. 18. Et respondcns unus , cui nomen Cleophas.  KXe6ica? =
Klsfea-cpo? non est idem ac K.Xwm;; vide commentar. in evang.
s. .To a n. 19, 25. — Tu solus peregrinus es in Jerusalem  (rcapoi-
= rcapejuSijjjcoc;), num tu solus es inter peregrinos Hierosolymae.
Poterant enim discipuli Jesum, Gali la eorum  dialecto utentem
pro peregrino habere. Nam verbum wapocxscv non denolat simpli-
citer: commnrari, habitare,  sed (ut hebr. gur) habitare,
versari ut advena, ut peregrinus.  — Et non cognovisti,
qui ignoret ea, quae hisce diebus in illa urbe facta sunt circa
Jesum Nazarenum? — Geterum vox solus  (p.ovo?) pertinet tum ad
vocem: peregrinus,  tum ad verba : et non cognovisti.

V. 19. Quibus Ule dixit: quae , i. e. quaenam. — De Jesu
Namreno,  i. e. ea, quae Jesu Nazareno evenerunt (^Evop-eva),
ignoras. — Qui fuit vir propheta ; conf. 7, 16. — Qui fuit
potens in opere et sermone , insignis et eminens miraculis et

‘) Conf. s. Gregor. M. bom. 23. in Evang.

294

Cap. XXIV. v. 20—22.

doctrina. Praeponitur: in opere,  quia Jesus praeprimis mira-
culis  prophetam a Deo missum se probabat. — Goram Deo
et omni populo.  Hoc addunt, ut tanto indignior  appareret
synedrorum agendi ratio, qui Jesum, Dei et hominum judicio,
opere et doctrina insignem, gentili magistratui morte plectendurn
tradiderunt. Phrasis: coram  Deo  (ivorraov xou ■0-eoti) est hebraistica
et denotat: probante seu judice Deo. Conf. 1. 6.

V. 20. Et quomodo eum tradiderunt , scil. Pilato. — In
damnationem mor tis,  ut capitis eum damnaret. — Et crucifize-
runt eum , nimirum per milites romanos.

V. 21. Nos,  in antithesi eum synedris. — Quod redemptor
esset Israel , nimirum a jugo Romanorum et fundaturus regnum
Messiae terrenum. Etiam hi duo discipuli errore  lenebantur,
ceteris Judaeis communi, putanlibus, Messiam regnum terrenum
esse fundaturum, atque populum Judaicum a Romanorum jugo
liberaturum (cf. Act. 1, 6.). — Etnunc;  graece: oCnld  ye xal, sed
etiam.  — Super haec omnia  (auv positum pro im), praeter haec
omnia. — Tertius dies est hodie;  graeee: Tpftrjv ttjv ta&rrp  fjpipav
ayei crvjp.spov. Optima est eorum explicatio, qui verbum ay£t sumunt
i m p e r s o n a 1 i t e r ita ut activum habeat h. 1. vim p a s s i v i,
ergo : a g i t d i e m pro: a g i t u r tertius  hic dies. Similis
formula occurrit apud T e r e n t i u m : mensis jam hic agitur
septimus. — Quod haec faeta sunt;  graece: <V ou, scil. xpovou, ex
quo haec faeta sunt, i. e. ex quo capitis damnatus et crucifixus
est (coli. v. 26.). — Quoad sensum non differt explicatio S c h e g g i i,
qui ad verbum dy£t ut subjectum sumit xauxa (h a e c) ex sententia
statim sequenti, hoc sensu: ad haec omnia accedit, quod hae
res, ex quo factae sunt, tertium jam diem agunt,. — Explica-
tiones, quae ad d^ei ut subjectum supplent aut nomen Jesus,
aut Israel,  sunt prorsus arbitrariae.  — Ceterum discipuli
verbis his respiciunt ad iteratam Christi  p r a e d i c t i o n e m ,
se die tertio resurrecturum esse, quae promissio spe m eorum
paululum f u 1 c i e b a t.

V. 22. Sed et mulieres quaedam ex nostris , ex nostro soda-
litio, i. e. numero discipulorum Jesu. — Terruerunt nos;  lijirajcrav
fjiAd?, obslupefecerunt seu perturbarunt nos, i. e. attonitos nos
et dubios animi reddiderunt, feceruntque, ut ancipit.es inler infi-
delitatem et fidem, inter metum et spem vacillaremus. Ex una

Cap. XXIV. v. 23-25.

295

parte, quia mortuus  est et. jam t e r t i a d i e s agitur, s p e s
valde i n f r a c t a erat; ex altera vero parte ad spem excita-
bantur per mulieres pias, quae cum sepulchrum inviserint, affir-
mabant, se non reperisse corpus Christi,  quin vi-
disse angelos, qui illum testentur resurrexisse  (Mald.). —
Quae ante lucern fuerunt ad monumentum , quae mane ad se¬
pulchrum erant. Lectio opd-pam  praeferen'da lectioni opO-ptat ; op^pivo?
(ab opD-po? diluculum) matutinus; adjeclivum opD-ptval positum ut
saepe a d v e r b i i loco. 1 )

V. 23. Dicentcs , se etiam visionem angelorum vidisse,  quae
dicebant, se, praelerquam quod sepulchrum vacuum repererint,
praeterea angelos vidisse.

V. 24. Abierunt gnidam,  nimirum Petrus  et J o a n n e s
(Joan. 20, 3.). — Et ita invenerunt , sicut mulieres dixerunt,
scil. quod sepulchrum vacuum esset. — Ipsum vero , scil Jesum
redivivum, quem tamen angeli vivere et resurrexisse dixerunt..
— Non invenerunt ; graece: oux eiSov, non viderunt.

V. 25. Et ipse,  quum jam totum animi sui statum simpli-
citer declarassent. — Dixit ad eos: O stulti!  ivonjvoi ex a priv.
et voy)to<;  intellectus; avonjvo? proprie p a s s i v e : qui intelligi
nequit.; deinde active:  qui verum et bonum non intelligit,
stultus, insipiens.  — Et tardi corde ad credendum,  tardi
seu segnes voluntate, utpote, quum aegre et sero demum adduci
patiamini, ut credatis. Infmitivus tou  raateustv dependet a voce
Pp«8et?; nam significatur, qua in re tardi sint. — In omnibus,
ad credendum omnia, seu ut credatis omnia. Constructio verbi
racrceietv cum d a t i v o (uti h. 1. em touiv)  saepe occurrit. (Matth. 27, 42.
Rom. 9, 33; 10, 11.). — Quae locuti sunt prophetae  (oi? per
attraetionem  pro a), scil. ut organa Dei. Praecipua vis sita
est in verbis; i n o m n i bus (liri iraoiv). Nam, quae de regno
Messiae glorioso  praedicta erant, .ludaei illius aevi facile
credebant (coli. 9, 11. et Matth. 20, 21.); ast, quae de humili
Messiae condilione, de ejus passione  et m o r t e prophetae
praedixerant (v. c. Jes. 53, 1. seqq.), haec, quum terrenum
exspectarent regnum a Messia condendum, cum expectatione sua
conciliare non poterant,; et ideo doetores Judaici aevi illius ea

‘) Conf. Beelen gramm. p. 482.

296

Cap. XXIV. v. 26-29.

omnia s i 1 e n t i o praetermittebant. Quapropter Christus de i 11 a
prophetiarum parte nune jv. 26.) agit, in quibus sermo est de
h u m i 1 i ejus condilione, de p a s s i o n e et morte,  ostendens,
Messiam secundum prophetarum vaticinia adeoque etiam secundum
aeternum Dei decretum oportuisse  ea omnia, quae revera
passus erat. pati, ut in regnum suum gloriosum ingredi et verus
Israelis salvator esse possit (cf. v. 21.).

V. 26. Nonne haec,  quae vos ipsi narrastis, passum esse
Jesum. — Oportuit pati Christum,  scil. secundum vaticinia prophe¬
tarum (uti ipse Dominus Matth. 26, 54. dicit). — Et ita intrare
in gloriam sumu.  Vox: ita deest in textu graeeo; sed relate
ad sensum reote adest, quia glorificatio Christi s e q u e 1 a erat
passionis ejus et humiliationis (Hebr. 2, 10. seq. Phil. 2, 8. seq.).

V. 27. Et incipiens a Moše et omnibus prophetis intcrpre-
tabatur illis in omnibus scripturis, quae de ipso erant.  Oratio
haec minus accurata habenda est; certe enim s. Lucas non vult
dicere, Jesum incipiendo a Moše et prophetis  adhuc ad
explicationem a 1 i o r u m 1 i b r o r u m. V. T. transiisse, sed vult
dicere: Jesus incipiens a Pentateucho omnia loca, in quibus
prophetae de Christo  locuti sunt, percucurrit et exposuit.
Q u a e n a m autem loca Messiana V. T. Jesus illis exposuit,
s. Lucas non dicit. — Quum Christus  ipse discipulos de vero
scripturarum V. T. sensu edocuit (coli. v. 44.), ideo aposto¬
lom  m explicationes vaticiniorum V. T., quae in eorum seriptis
leguntur, habendae sunt pro ipsius Christi  expositionibus (Bisp.).

V. 28. Et appropinquaverunt castello , scil. Emauunti (coli.
v. 13.). — Et ipse finxit, se longius ire;  'TtposeTOierco, sed lectio
Aoristi: rcpose %ov!\acno  (cum Vulgata) praeferenda; ■rcpo^oieop.ai,
vindico aliquid, meum facio, mihi sumo; dein prae mo fero,
simulo; hinc sensus verborum est: ipse incepit ulterius progredi,
fortasse progressus passus aliquot. Sed in hac agendi aut lo-
quendi ratione Christi nulla erat s i m u 1 a t i o nullumque men-
dacium;  revera enim ulterius progressus fuisset, nisi, ut prae-
sciens cupiebat, invitatus fuisset ad hospitium.

V. 29. Et coegerunt eum,  nimirum instantissime rogando. —
xapoc3už£op,ai (ex Trapa et (2ia£op.a! et hoc a (3(a v i s) denotat, vim
adhibeo, cogo, speciatim precibus aliquem cogo, ut h. 1. — Eum ,
qui tanta sapientia ad eos locutus est (cf. v. 32.). — JDicentes:

Gap. XXIV. v. 30.

297

Mane nobiscum.  Ex his verbis el, ex sequenl.ibus: ct intravit cum
illis , anliqui et recentiores interpretes, s. Hi ero ny mu m se-
culi, collegerunt,, hos discipulos Emauunte h a b i t a s s e , aut
sallem u n i eorum ibi domum fuisse. Potest quidena ad verbum:
intravit  etiam suppleri: in v i c u m (si? ty]v  x(i)p,v]v), et verba :
mane nobiscum  sumi sensu: mane in nostra socie-
t a t e. Sed prior  explicatio ob simplicitatem praeferenda.

V. 30. Dum recumberet cum  m, dum mensae accumberet
cum eis. — Accepit panem et benedixit  (su/.o-fr^s). Interpretes aca-
tholici et nonnulli ex catholicis verbum euAo-fijae explicant de pre¬
či  b u s , quas paterfamilias ante coenam proferre solebat, ita
ut juxta hos interpretes Christus partes patrisfamilias egerit. Verba
sequent,ia: et aperti sunt oculi eorum  (airaov Se oirjvoi-
-/•O-Tjcrav ol 6<p0-aAp.oi) referunt (in antithesi cum verbis: e t oculi
eorum tenebantur  v. 16.) ad quandam ext.raordinariam
Dei efficacitatem, qua impedimentum illud removebatur, ut
Christum agnoscerenl. — Sed evangelistae nusquam declarant,
Jesum in c o m m u n i c o e n a panem benedixis.se,  sed
tantum referunt, id factum fuisse in bina c i b a t i o n e mira-
culosa  etinss. Eucharistiae  institutione. Dein benedictio
haec, uti recte a L a p i d e observat, non videtur fuisse i n i t i o
coenae; voluit, enim Christus evanescere  ex oculis discipu-
lorum, non i n i t i o mensae, sed c o e n a r e cum ipsis, ne vide-
relur esse phantasma; quapropter benedictio haec non fuit com-
munis, quae praemittilur mensae. — Porro verba: auvfiv Se ab
i n i t i o emphatice  posita, indicant, propositiones: a c c e p i t
panem . . . p o r r i g e b a t illis, — et: aperti sunt
oculi eorum  — inter se c o b a e r e r e veluti c a u s a m et
effectum,  i. e. apertionem oculorum discipulorum fuisse se-
quelam benedicti panis  porrecti. Quapropter tenenda est.
explicatio ss. Patrum (Chrysost, Hieron., Aug.) et praesfantissi-
morum interpretum antiquorum *) et recentiorum a ), qui docent,
Jesum hic consecrasse panem in corpus  suum et
Eucharistiae  s a c r a m e n t u m discipulis exhibuisse. Nam
eodem modo loquuntur Matthaeus, Marcus et Lucas
de institutione Eucharistiae,  quo Lucas h. 1. de pane boe

1 ) Bedae, Theophyl., Mald., Franc. Luc., a Lap.

2 ) Bisp., Reischl, Allioli.

298

Cap. XXIV. v. 31—33

(nimirum utrimque occurrit. acceptio panis,benedictio,
fractio et distributio). Docet porro  id  effectus con-
secutus; discipuli enim occultatum hucusque Chrislum stalim
cognoverunt,  cum panem benedictum manducassent, quae
cognitio solum mirabili Eucharistiae  (corporis Ohristi) vir-
tuti tribuenda est.

V. 31. j Et aperti sunt oculi eorum,  remol.o scil. impedimento,
quo tenebantur, ne eum agnoscerent (coli. v. 16.). — Et cogno¬
verunt eum,  scil. in fractione panis (coli. v. 35.), i. e. cum panem
de manibus Christi porrigentis sumerent et manducarent. — Et
ipse evanuit ex oculis eorum;  graece: c&pavcoi; (= a<javr ( c)

au-coiv proprie: et factus est invisibilis ab eis, i. e. illis invi-
sibilis factus est, seu: reddidit se illis invisibilem (= e conspectu
sublatus est). Quum ergo c ognit  us  esset. Dominus, factum
est, quod apparitione sua i n t. e n d e b a t. Sed hac re simul con-
firmaverat suam vera mresurrectio nem,  et quidem in
corpore g 1 o r i o s o , quod substantia  quidem esset v e r u m
corpus, a g i 1 i t a t e tamen et subtilitate  spirituale (Janš.).

V. 82. Et dixerunt ad invicem , confirmantes šibi alio argu¬
menta , vere šibi Chrislum apparuisse. — Nonne cor nostrum
ardens erat in nobis,  nonne cor nostrum ardebat affectu amoris,
desiderii et gaudii? — Cor ardens  dicitur de animo vehe-
menter et singulariter commoto. — Mirantur,  quod c i t i u s
non agnoverint, cum illum divina prorsus vi et eloquentia disse-
rentem audirent (Calm.). Participium natopiva cum verbo sivai
designat actionem durantem. 1 )  — Et aperiret , exponeret,;
Vulgata hic omisit, uti fjp.Tv ad verbum: logueretur.

V. 33. Et surgentes Ulico,  scil. a mensa. — Eadem hora ,
eodem momenta. — lleveri sunt in Jerusalem,  ut quantocius
gaudium suum ob visum Dominum cum apostolis et reliquis
condiscipulis communicarent. — Et invenerunt congregatos nu¬
dečim,  scil. apostolos; Quum teste s. Joanne (20, 24 ) Thomas,
ex duodecim unus, non adesset, proprie erant d e c e m dum-
taxat. Ast evangelista numerum u n d e c i m usurpat, ut c o 1-
legium apostolorum  significel, quod post Judae scelus
et mortem ad numerum undecim redactum et hic majori ex
parte collectum erat. — Et eos, qui cum illis erant , i. e. et

‘) Beelen gramm. p. 380.

Cap. XXIV. v. 34-39.

299

celeros discipulos, qui cum apostolis lune Hierosolymae mora-
bantur.

V. 34. Dicentes , qui (undecim et ceteri discipuli) dicebant
istis duobus inlranlibus. — Quod surrexit Dominus vere , realiter, in
proprio corpore, sine ulla dubifatione. • — Et apparuit Simoni , Petro.
De hac apparitione Petro  faeta loquitur adhuc solus s. Paulus
(1 Cor. 15, 5.), quae conligit post ea, quae v. 12. narrantur.

V. 35. Et ipsi narrabant,  vicissim. — Et quomodo cogno-
verunt eum in fraetione panis.  Quum discipuli aperte declarant.,
quod Jesum in fraetione panis  cognoverint, explieatio
nostra, v. 30. dala de ss. Eucharistia,  confirmatur, quod
etiam ipse Lucas  confirmat, quum (Act 2, 42.) celebra-
tionem s s. Eucharistiae  vocat fraetione m panis,
quia Christus in institutione ss. Eucharistiae, panem, quem in
suum corpus immutaverat, fregit et discipulis distribuit.

3. Christus apparens apostolis Hierosolymae (36—43.)

(Marc. 16, 14. coli. Joan. 20, 19—25.).

V. 36. Dum autem liaec loguuntur , antequam scil. narrati-
onem suam finivissent. — Stetit Jesus in medio eorum , et dixit eis:
Pax vobis.  Vide commentar. in evang. s. J o a n. 20, 19. — Ego
sum, nolite timere.  Verba haec, quum in plerisque codicibus graecis
et versionibus d e s i n t., videntur ex J o a n. 6, 20. huc illata esse.

V. 37. Gonturbati et conterriti,  eo quod viderent Jesum
januas clausas  penetrasse et ex im p rovi  so  se sistere in
medio eorum. — Existimabant , se spiritum videre,  se videre mortui
alicujus a ni m a m , quae speciem (seu effigiem) Domini ostenderet.

V. 38. Quid turbati estis,  animo. — Et cogitationes.  nimirum
vos spiritum videre. — Ascendunt in corda vestra , oriunlur in
cordibus vestris. Hisce ostendit. Christus, se esse v.apStovvLa-rjv,
cordium cognitorem, ideoque D e u m (Joan. 2, 25.).

V. 39. Videte manus meas et pedes,  servantes adhuc cla-
vorum vestigia, atque ex iis cognoscite. — Quia ego ipse sum ,
quod ego ipsissimus sim crucifixus, non solum secundum spiritum,
sed etiam secundum corpus  — Ut intelligerent, se v e r u m ,
reale  habere corpus,"addit: Palpate,  manibus contrectate, si
nimirum aspectui non creditis, ut probent šibi manus  vestrae,
si mentiuntur o culi  vestri (Aug.). — Et videte , intelligite, me

800

Cap. XXIV. v 40-42.

veram corpus habere fcf. Joan. I, 1.). — Quia spiritus čarnem et
ossa non habet, sicut me videtis habere.  Ita argumentum  praebet
verae resurrectionis  in vero corpore humano (Janš.).

V. 40. Versus hic quidem deest  in cod. D. et nonnuliis
manuscriptis Ilalae; sed, quum in reliquis codicibus et versionibus
legitur, non est, cur tanquam spurius, tanquam ex Joanne (20, 20.)
illatus, deleatur. — Ostendit eis,  contrectandas praebuit. — Manus
ct pedes,  habenles adhuc vera clavorum foramina. Vide com-
mentar. in evang. s. Joan.  19, 20.

V. 41. Adhuc illis non credentibus et mirantibus prač gaudio.
Verba: prae gaudio  (žito rTj? /.apa;) in textu graeco occurrunt
post  verbum: credentibus. Ex parte  enim credebant.
dišcipuli ex palpalione, Jesum resurrexisse et verum corpus re-
sumpsisse; verum alia ex parte prae admiral ione  rei lam
novae et insolitae ac prae magnitudine gaudii non plane  cre¬
debant, nec poterant šibi certo et firmiter persuadere, hunc esse
ipsissimum Jesum, paulo ante crucifixum et jam redivivum. Expe-
rimur enim in nobis, cum laetissimi afferuntur nuncii, iique a
viris gravibus afferuntur, nos ingenti gaudio affici, ideoque necdum
certam  adhibere fidem, eo quod res nunciata sit in gen s,
nova, mira,  summe quidem optata, ideoque nostram fidem
et spem exsuperans (a Lap.). Ita patriarcha J a c o b aegre cre-
debat, filium suum (J o s e p h u m) v i v e r e et in Aegypto r e-
gnare,  quemadmodum ei filii narrabant (Gen. 45, 26.). Ita
P e t r u s, e carcere per angelum liberatus, d u b i t. a b a t longius,
verane essent, quae gerebant.ur (Act. 2, 9.). — Ad corporis sui
veritatem  probandam, dicit: Habetis aliguid , guod mandu-
cetur?  quod aptum sit ad manducandum. Non ignorabat Christus,
utrum haberent, sed loquitur, ut solet, ceterorum h o m i n u m
more (Mald.).

V. 42. Et favum mellis : v.al  žiro p.sAtacfoo -/.vjpicu, e t a 1 i q u i d
de favo apiario,  i. e. partem favi, in quo adhuc mel erat.
Verba haec d e s u n t in antiquissimis codicibus (Aleph, A. B. D.),
sed absque dubio ex incuria librariorum (-/.od — v.a\  v. 43.) : e t
a 1 i q u i d (partem) favi  a p i a r i i (melle pleni). Vox p,eXI<T<7iov
(a [neXfaaa apis) ab apibus proveniens; h. 1. addita est ad dist.in-
guendum hoc mel ab alio (v. c. confecto ex u v i s aut d a c t j  1 i s).
— *Y)pi'ov (a -/.r,pa? cera) favus, (2Bad)3fud)en bcr ©ieitcit, (ponigtoabe).

Cap. XXIV. v. 43-45.

301

V. 43. Et cum manducasset coram eis,  in conspectu eorum,
Ha ut omnes eum manducantem viderent, et šibi de corporis
ipsius veritate persuadere possent.. Quae manducatio, quamvis
esset vera, non tamen erat vera n u t r i t i o , non erat, ut ait
s. A u g u s t i n u s ex e g e s t a t e , sed p o t e s t a t e facta. —
Sumens reliquias dedit eis,  tuiri ut ex iis cognoscerent, ipsum
r e v e r a manducasse, tum ut incredulis persuaderenf, eum r e-
s u r r e x i s s e , quia cum illo ex eodem cibo comederint (a Lap.).
Ceterum textus graecus (except„ cod. K. et nonnullis minusculis)
hunc versum ita liabel : et sumens coram eis, man-
d u c a v i t.

4. Doctrinae apostolis datae, ascensio Christi (44—53.).

(Mare. 16, 19. se<i> Act. 1, 3—12.).

Quae nune a v. 44—49. s. Lucas narrat, juxla nonnullos in
universum docet, quaenam et quem in finem  Dominus per
quadraginta dies post suam resurrectionem, usque ad ascensionem
in coelum, discipulos edocuerat; juxta alios autem liunc sermonem
ad apostolos Chrislus habuit immediate ante suam ascensionem.

V. 44. Ilaec sunt verba:  graece: Xčyoi p.ou (codd. A. B. D.),
verba  m e a. Hisce respicit, ad s e q u e n t i a : quoniam necesse
est impleri omnia etc. — Quae locutus sum ad vos, cum adlmc
essem vobiseum;  quasi diceret: Saepe Iv. c. 18, 31. seq.; 22, 37.
Matth. 26, 56.), cum adhuc inter vos in čarne mortali versarer,
(ante meam passionem), dixi vobis. — Quoniam necesse est, im¬
pleri omnia, quae seripta sunt in lege Mogsi et prophetis ct
psalmis de me,  omnia, quae in s. seriptura de mea passione,
morte et resurrectione  seripta suni, impleri necesse est,
et haec omnia, uti praedixi, jam nune cont.igisse videtis. Credite
itaque! — Judaei V e tu s Testament.um distribuerunt. in Ir e s
parles: in 1 e g e m (Thoram), p r o p h e t a s (Nebiim) el h a g i o-
grapha  (Ketubim), quam usurpatam divisionem hic etiam
Christus sequitur. Sed loco h a g i o g r a p h o r u m nominat h. 1.
p s a 1 m o s , tanquam partem n o b i 1 i s s i m a m , quippe quum
psalmi potissima contineant. vaticinia Messiana.

V. 45. Tune apemit illis sensum  (tov vouv), i. e. mentem
illorum illuminando. — Ut intelligerent seripturas , praeprimis
illas, quae t y p o s et vaticinia  de  M e s s i a venturo con-

302

Cap. XXIV. v. 46-47.

tinent. Unde elucet. ad scripturas V. T. recte interpretandas
Christo  interprete opus est, seu V. T. considerandum in
lumine N. T.

V. 46. Quoniam  (St:); particula h. I. indicium est directae
orationis, hinc non exprimenda. — Sic,  uti modo vobis intelli-
gentiam scripturae aperui. — Et sic oportebat (Jhristum pati,
prout scilicet varia loca vaticinantur (v. c. Ps. 22. Jes. c. 53.
Dan. 9, 26.). Et resurgere a mortuis  (Ps. 16, 10. coli. Act. 2, 31;
13, 35.). — Tertia die.  Resurrectio Christi tertia die typice prae-
figurabatur in historia J o n a e (Joan. 2, 1. seq.).

V. 47. Et praedicari in nomineejus;  graece: im  oviran
osutoG,  super  e o (fundamento gratiae redemptionis et salutis).
Nam praepositio im  cum dativo  significat fundamentum,
in quo quid nititur; et verba: praedicare super no-
mine ejus poenitentiamet  (*«, uti Vulgata juxta co-
dices A. C. D. legit, dum alii codices (Aleph, B.) legunt ei?)
remissionem peccatorum,  denotant: homines praedi-
catione de Jesu redemptore, excitare ad poenitentiam, ut per
eam et per fidem in Christum consequant.ur remissionem pecca¬
torum. 1 ) — In omncs gentes,  omnibus hominibus, non tantum
Judaeis, verum etiam e t h n i c i s (v. c. Jes. 40, 3; 42, 1; 49, 6.).
— Incipientibus  fapi;apiva)v, uti cod. D. et Vulgata legunt), scil.
apostolis. — Alii ob codices antiquissimos (Aleph, B. C. L.) tenent
leetionem apljap-svoi, scil. •/.•opuacovTe?; et iterum alii sequuntur
lectionem dpijap-čvov, slatuentes. a c c u s a t i v u m hunc neut.rius
generis et numeri s i n g u 1 a r i s positum esse i m p e r s o na¬
lit e r , ex praecedenti to  '/.Y)pu/ w Av)va!, subintellecto ‘/vjpuviJ.a, ita ut
ap^ap.svov -/.^pu-j-p.a positum sit pro apijapivou vou 'Aripu^pavop, facto
initio praedicationis. 2 ) Ceterum sensus, sive una, sive altera tene-
atur lectio, semper idem manet. — Quod i n i t i u m hujus prae-
conii fieri debeat H i e r o s o 1 y m a e , in centro theocratiae V. T.,
declarant plura J e s a i a e loca : »De Sion exibit  lex  et
v e r b u m D o m i n i d e J c r u s a 1 e m (2, 3; 28, 16; 40, 9;
60, 1. seqq.). Nam populus I s r a e 1, ex quo et in quo Salvator
prodibai, ex Dei ordinatione p r i m u s salutares fructus advent.us
ejus gustare debebat (coli. Matth. 10, 6; 15, 24.).

0 Beelen in Act apost. 5, 28; 4, 12.
a ) Conf. Beelen gramm. 286.

Cap. XXIV. v. 48- 50.

303

V. 48. Vos autem testes estis horum,  seil.  m o r t.  i s et
resurrectionis  meae e mortuis, porro et v i t a e et
doctrinae  meae; nam, ut omnium horum testes essent, offi-
cium erat apostolorum (coli. Act. 1, 8. 21. seqq.).

V. 49. Et ego;  graece: v.ac tSou, š-p«, et ecce, ego.  —
Mitto,  ut scil. vos ad ferendum de me testimonium corroborem.

— Promissum Patris mei ; graece : ita^ada.  -con x avpo?, p r o -
missionem Patris,  i: e Spiritum s. (coli. Act. 1, 4.), qui
promissio Patris  dicitur, quatenus a Deo Patre promissus
erat in V. T. per prophetas  (Joel. 2, 28.  seqq., Jes. 44, 3. seq.,
Ezech. 36, 26. 27. coli. Act. 2, 16.), et nuper per me (Act. 1, 4.).
Oonf. Joan. 14. 16. 26. — Vos autem sedete , manete. — In
civitate , Hierosolymae. — Quoadusque induamini virtute ex alto,
doneč accepto Špiritu s., divina vi, fortitudine et robore instructi
fueritis (Act. 1, 4.).

V. 50. Eduxit eos foras,  extra Hierosolymam. — In Betha¬
niam ;  graece: si? Bvj&aviav, ut i textus receptus habet (usque

in Bethaniam); unde nonnulli interpretes') colligebant, Christum
prius Bethaniam  perrexisse, ut ibi Lazaro ejusque sororibus
valediceret, dein vero ex Bethania in montem O 1 i v e t i, unde
ascendit, reversum esse. Sed ob codices antiquissimos (Aleph, B. C.)
lenenda est lectio : xp'o; BvjO-avfav, usque a d sen v er s us

Bethaniam.  Nam juxta Actus apost. (1, 12.) et traditionem
erat m o n s Oliveti,  et quidem apex medius,  super
quem via Bethaniam (quae sita erat in latere montis) ferebat,
locus, unde Chrislus in coelum ascendit. Ad hunc locum montis
Oliveti, quo itur Bethaniam, Chrislus eduxit. ex urbe discipulos.

— Et elevatis manibus , scil. super eos; tališ enim erat antiquis
benedicendi ritus (Lev. 9, 22.). Vide commentar. in evang.
s. Matthaei  19, 13. — Nonnulli interpretes * 2 ) putant, Christum
apostolis, formato super eos signo crucis,  benedixisse. Quam
sententiam jam s. Hieronymus  tenuit, qui ad Jesaiae  verba
(66, 19.): et po nam in eis sign  um,  dicit: »Hoc (scil. signum)
nobis ad Patrem ascendens Dominus dereliquit, sive in fron-
tibus nostris posuit.« Unde plures colligunt, ceremoniam aliis
benedicendi, adhibito crucis signo,  tamquam fonte omnis

*) Franc. Luc., Janš., a Lap., Menocli.

2 j Fr. Luc., Janš., a Lap., Menoch., Polzi.

304

Cap. XXIV. v. 51-53.

nostrae benedictionis et gratiae, ab hoc ipso facto Christi,
cerle vero ab apostolica traditione  manasse. 1 ) — Benedixit
eis,  nimirum efficaciter. Juxta s. Augustinum  ascensio Christi
contigit meridi  e.

V. 51. Et fadum est, dum benediceret illis , recessit ab eis
(StšffT -r)  aor. 2. a oaanrjp.t sejungo). — Et ferebatur in coelum >, in
altum ferri coepit, non ab angeli s aut nube, sed propria
vir tute,  tani divina,  quam humana  per dotem agilit^rtis,
corpori ejus glorioso propriam. 2 ) Dum evangelista dicit: fere¬
batur in coelum  (in altum), sign ificat, Christum non stati  m
ab apostolorum conspectu sublatum fuisse, sed paulati  m ascen-
disse, apostolis eum oculis prosequentibus, quoad nubes eum
(coli. Act. apost. 1, 9.) secluderet ab oculis eorum. — Verba:
e t. s u r s u m ferebatur in coelum,  uti v. 52. verba:
xpo?5wvii5a«vT£<; au-bv desunt  quidem in cod. D. el in nonnullis
codicibus latinis et apud s. A u g u s t i n u m ; sed, quum a n t i -
q u i s s i m i codices (Aleph, A. B. C.) et versiones 11 a 1 a ac
V u 1 g a t a ea habent, ut g e n u i n a retinenda sunt. Vide dieta
in Mar c. 16, 19.

V. 52. Et ipsi adorantes  (irpo<;y.uv<)Ga'ns<;), poslquam eum ut
Dominum et Deum adoraverant. (cf. Matth. 28, 17.). — Regressi
sunt in Jerusalem , juxta mandatum Domini (v. 49. coli. Act. 1, 4.).
— Gum gaudio magno,  partim de glorificatione Domini
sui (Joan. 14, 28.), partim de imminente a d v e n I u Spiritus
sancti, eis a Christo Domino post suum discessum promissi
(Joan. 16, 7.), partim quia inascensione  Christi manifesta erat
vietoria  ejus de omnibus inimicis (peccalo, diabolo et morte).

V. 53. Et erant semper in templo;  hyperbolice  diclum
pro: frequenter,  nimirum quotidie statis orationis horis Judae-
orum templum adibant (cf. Act. 2, 46; 3, 1.) — Laudantes et
benedicentes  (aivouvie? y.ai su/.o^ouvte;,  uti habent codices A. C. X.),
celebrantes, Deum.  — VVestcott-Ilort ob codices Aleph, B. L.
tantum legunt euXoyouvrei;; Tischendorf  vero ob cod. D. et
Italae codices legit tantum aivouvis?. Vox Amen  est additamenlum.
Vide de voce Amen  commentar. in evang. s. Joan. 1, 51.

• ‘) Conf. Kraus, Real-Encykl. 2, 251. seqq.

2 ) Lyran., Estius in 1 Tim. 3, 16., a Lap., Menoch., Polzi.