revus (2015) 26, 19-32 19
Norberto Bobbiot
Jusnaturalizam i pravni pozitivizam
Autor tvrdi da je odnos izmedu jusnaturalizma i pravnog pozitivizma višeslojan te da je isključujuc u samo jednom pogledu. Kako bi to pokazao, raspravu započinje razlikovanjem triju shvacanja prirodnog prava i pravnog pozitivizma, odnosno njihova shvacanja kao ideologija, teorija i načina izučavanja prava (ili metoda). Potom ukazuje na to da su jusnaturalizam i pravni pozitivizam suprotni samo kao ideologije. Konačno, autor upo-zorava na brzoplete karakterizacije pojedinih autora kao jusnaturalista ili pravnih pozi-tivista - njihova karakterizacija, na kraju, ovisi o tome ocjenjujemo li njihovu ideologiju, teoriju ili metodologiju. | Ovaj je prijevod prvotno objavljen u knjizi Norberto Bobbio, Eseji iz teorije prava (Split: Logos, 1988).
Ključne riječi: jusnaturalizam, pravni pozitivizam, ideologija, teorija, metodologija
1 DEFINIRANJE DVAJU TERMINA
/.../ Žestina polemike [izmedu pristaša jusnaturalizma i pravnog pozitivizma] može uistinu navesti na pomisao da se radi o dvjema koncepcijama koje se suprotstavljaju u svim njihovim značenjima, pa da stoga medu njima možemo samo birati: ili za jusnaturalizam ili za pozitivizam. Ja ovdje, naprotiv, tvrdim: 1) da se izrazi »jusnaturalizam« i »pravni pozitivizam« upotrebljavaju u toliko ra-zličitim značenjima da se odnosi izmedu ta dva pravca postavljaju na različitim razinama ovisno o tome da li je posrijedi jedno ili drugo značenje; 2) da samo u jednom od tih značenja ova dva izraza tvore istinsku alternativu. I upravo zbog nevodenja računa o tim različitim razinama nastaje čudna posljedica da se često argumenti dvaju protivnika uopce ne susrecu, te da su i nakon najžešcih sukoba obojica življi nego što su prije bili.
Najprije, nastojim redefinirati izraze »jusnaturalizam« i »pravni pozitivizam«. Pod »jusnaturalizmom« mislim na onaj pravac koji priznaje distinkciju izmedu prirodnog prava i pozitivnog prava i koji zastupa supremaciju prvoga nad drugim. Pod »pravnim pozitivizmom« mislim na onaj pravac koji takvu distinkciju ne priznaje i koji tvrdi da nema drugog prava pored pozitivnog. Primjetna je asimetričnost ovih definicija: dok jusnaturalizam dokazuje supe-riornost prirodnog prava nad pozitivnim pravom, pravni pozitivizam ne do-
1909-2004 | Pokojni profesor pravne i političke filozofije na Sveučilištu u Torinu.
časopis za ustavnu teoriju i filozofiju prava PEVUS
(2015) 26
20 Norberto Bobbio
kazuje superiornost pozitivnog prava nad prirodnim pravom - vec dokazuje isključivost pozitivnog prava. S druge strane, dok pravni pozitivizam dokazuje isključivost pozitivnog prava, jusnaturalizam ne tvrdi da postoji samo prirodno pravo, jer po njemu postoji takoder i pozitivno pravo premda u položaju in-feriornosti prema prirodnom pravu. Ukratko: pod jusnaturalizmom shvacam teoriju o superiornosti prirodnog prava nad pozitivnim pravom, a pod pravnim pozitivizmom teoriju o isključivosti pozitivnog prava. Jusnaturalizam je duali-stički, pravni pozitivizam je monistički.
Iz ovakva načina definiranja jusnaturalizma i pravnog pozitivizma može se izvesti jedno prvo zapažanje: ove dvije koncepcije ne iscrpljuju sva moguca shvacanja prava. Od ovih se mogu zamisliti još barem tri: 1) postoje i prirodno i pozitivno pravo, ali ne u odnosu zavisnosti, nego nezavisnosti i ravnodušnosti; 2) postoji samo prirodno pravo; 3) postoje i prirodno i pozitivno pravo, ali pozitivno je superiorno prema prirodnom pravu.
Prva od ovih triju teorija suprotstavlja se kako jusnaturalizmu, buduci da niječe nadmoc prirodnog prava nad pozitivnim, tako i pravnom pozitivizmu, buduci da niječe isključivost pozitivnog prava. Zastupaju je samo oni autori koji prirodno pravo i pozitivno pravo ne vide kao dva hijerarhijski postavljena po-retka, vec kao dvije species istog genusa. Kad Aristotel kaže, na početku pogl. 7 iz V knjige »Nikomahove etike«, da je u civilnoj pravednosti jedan dio prirodan a drugi dio zakonski, on time razlikuje i razgraničuje dvije sfere normi koje su različite po oblasti i po osnovama važenja, ali koje nisu nužno suprotstavljene a još manje jedna prema drugoj isključujuce. Ne postupa drukčije ni Paulus kada izlaže jednu od čuvenih distinkcija izmedu pozitivnog i prirodnog prava iz Corpus iurisa: »lus pluribus modis dicitur: uno modo ..., altero modo ...« (D. 1,1. 11).
Teorija pod 2) bila bi antiteza onoj koju smatramo tipičnom za pravni pozitivizam. No, ne nalazim primjera za nju u povijesti. Isključivo postojanje pri-rodnog prava karakteristično je za ono naročito stanje čovječanstva kakvo je »prirodno stanje«. Ali, čisto prirodno stanje, gdje ljudi žive isključivo u skladu s prirodnim zakonima, opcenito se smatra zamišljenim stanjem, tj. jednom znan-stvenom hipotezom, kao kod Hobbesa, ili jednim regulativnim idealom, kao kod Lockea. U povijesnom stanju, u kakvom ljudi stvarno žive, prirodno pravo je pomiješano s pozitivnim pravom - ako nije njime čak i posve zamijenjeno.
Teorija pod 3) je antiteza teorije koju smatramo tipično jusnaturalističkom; ona priznaje distinkciju izmedu prirodnog prava i pozitivnog prava, ali izokre-ce odnos zavisnosti, dokazujuci superiornost drugog nad prvim. Mislim da se mogu historijski prepoznati u ovakvom stavu svi oni autori koji prihvacaju pri-rodno pravo, ali ne priznaju mu nikakvu drugu funkciju osim popunjavanja pozitivnog prava u slučaju praznina; u tom smislu prirodno pravo nije posve izbačeno iz sistema, ali ono postoji, da tako kažemo, na marginama sistema,
PBVUS časopis za ustavnu teoriju i filozofiju prava
(2015) 26
Jusnaturalizam i pravni pozitivizam 21
kao rezervno skladište za odluke suca. Ono nema moč da pobijedi pozitivno pravo tamo gdje je ovo promulgirano, što znači da pozitivne norme prevladava-ju tamo gdje postoje; prirodno pravo postaje djelatno, kao dodatni izvor prava, jedino u slučajevima kada pozitivnog prava nema. Ovakva je teza bila široko usvojena medu pravnicima prije nego što je nametnuta, zajedno s velikim kodi-fikacijama, dogma o potpunosti pravnog sistema.
2 TRI OBLIKA JUSNATURALIZMA
Jusnaturalizam tvrdi, kako rekosmo, da je prirodno pravo superiorno nad pozitivnim pravom. Ova superiornost se dokazivala, u osnovnim crtama, na tri načina - koji obilježavaju tri tipična oblika jusnaturalizma skolastički, moderni racionalistički i Hobbesov (ne nalazim bolji naziv za ovaj posljednji).
i)	Prirodno pravo je jedan skup osnovnih etičkih načela, najopcenitijih, iz kojih ljudski zakonodavac mora crpiti nadahnuce prilikom postavljanja pravila pozitivnog prava: ova posljednja, prema poznatom izlaganju Sv. Tome, potječu od prirodnog prava ili per conclusionem ili per determinationem. Prema ovom shvacanju, prirodno pravo je sistem sastavljen od vrlo malog broja normi (neki kažu: od samo jedne norme), kojima adresati nisu svi ljudi nego prvenstveno zakonodavci. Iz činjenice da su adresati prirodnog prava u prvom redu zakono-davci slijedi i posljedica da se podanici u nekim slučajevima moraju pokoravati čak i nepravednim zakonima ako su legitimno promulgirani.
ii)	Prirodno pravo je skup dictamina rectae rationis koja daju sadržaj regulaciji, dok je pozitivno pravo skup praktično-političkih sredstava (kao što su us-postavljanje i organiziranje prisilne vlasti) kojima se odreduje oblik regulacije; ili, drugim riječima, prvo je preceptivna strana pravila, ono što daje normativnu kvalifikaciju stanovitom ponašanju, dok je drugo sankcionirajuca strana pravila, ono što pravilo čini efikasnim u jednom svijetu, kakav je ljudski, gdje strasti sprečavaju mnoge da slijede naloge razuma. U skladu s kantovskom termino-logijom, koja po mom sudu izražava ovo gledište, distinkciji prirodnog prava i pozitivnog prava odgovara razlikovanje izmedu provizornog i definitivnog prava: ono što se u pozitivnom pravu mijenja naspram prirodnom pravu nije sadržaj, nego razne procedure koje služe ostvarenju prirodnog prava. U ovom je značenju prirodno pravo proizvod odnosa koegzistencije pojedinaca izvan države (tj. u prirodnom stanju), pa stoga njegovi adresati nisu samo zakonodavci nego i pojedinačno sve osobe.
iii)	Prirodno pravo je osnova ili oslonac čitavog pozitivnog pravnog poretka. Suprotno prethodnoj teoriji, ovdje sadržaj regulacije odreduje isključivo ljudski zakonodavac (suveren): funkcija prirodnog prava je naprosto u tome da postavi osnovu legitimnosti vlasti ljudskog zakonodavca propisujuci podanicima da se
časopis za ustavnu teoriju i filozofiju prava PEVUS
(2015) 26
20 Norberto Bobbio
pokore svemu što ce suveren zapovjediti. U ovom shvacanju, kojem odgovara, smatram, Hobbesova teorija,1 prirodno pravo se svodi na samo jednu normu. U društvima jednakih: »Treba poštivati data obecanja«; u društvima nejedankih: »Treba se pokoravati zapovijedima nadredenog«. Kao što vidimo, u ovom shvacanju prirodni zakon služi isključivo tome da se pokrene sistem; ali, jednom pokrenut, sistem sam po sebi funkcionira. Ovako pojmljen prirodni zakon ima za adresate samo podanike. U usporedbi s prethodnom koncepcijom, uloge pri-rodnog i pozitivnog prava su ovdje izokrenute: ovdje prirodno pravo omogucu-je primjenu pozitivnog prava u smislu zasnivanja njegove legitimnosti, dok je tamo prirodno pravo omogucavalo primjenu pozitivnog prava u smislu osigu-ravanja njegove djelotvornosti. U kantovskoj doktrini čitavo je pravo prirodno s izuzetkom mehanizma prisile; u Hobbesovoj doktrini ono je čitavo pozitivno s izuzetkom postupka legitimizacije. Ova druga koncepcija pripada, gledajuci i povijesno, prijelazu od jusnaturalizma u pravni pozitivizam.
3 TRI MOMENTA POZITIVISTIČKE KRITIKE
Prikazano razlikovanje triju osnovnih oblika jusnaturalizma dopušta nam odredivanje i sažimanje triju osnovnih momenata pozitivističke kritike. Svaki od tih oblika jusnaturalizma znači jedan način tvrdnje da pozitivno pravo zavisi od prirodnog prava; tri glavna momenta pozitivističke kritike jesu različiti načini kako se prirodno pravo pobijalo u pozicijama koje je ono uzastopno zauzi-malo, sve do njegove potpune eliminacije.
Protiv prve pozicije jusnaturalizma - one tradicionalne ili skolastičke, prema kojoj je prirodno pravo jedan skup osnovnih etičkih načela - pravni pozitivizam je koristio historicističku kritiku koja ne prihvaca samoevidentna etička načela apsolutnih i univerzalnih vrijednosti. Takozvani prirodni zakoni su samo formalni (kao bonnum faciendum, male vitandum) i stoga se mogu ispuniti bilo kakvim sadržajem te tumačiti od svakoga na vlastiti način. Svi glavni filozofski pravci iz prošlog stoljeca bili su u ovom smislu antijusnaturalistički - od desnog do lijevog historicizma, od evolucionističkog do sociološkog pozitivizma, od utilitarizma do pragmatizma, pa sve do iracionalizma. Iz toga je pravni pozitivizam izveo sve konzekvencije: ako nema univerzalno važecih pravila ponašanja, ako su zakoni koji vladaju životom i ljudskim društvom promjenjivi u vremenu, onda nema drugog kriterija za dobro i za zlo do onoga koji od slučaja do slučaja postavlja ustanovljena vlast, ljudski zakonodavac, suveren. Tamo gdje su moguca brojna tumačenja prirodnog zakona najsigurnije je ono tumačenje koje
1 »[P]rirodni zakon zapovijeda da se poslušaju svi civilni zakoni na temelju prirodnog zakona koji zabranjuje kršenje sporazuma« (Hobbes, 1642: De Cive, XIV, 10).
PBVUS časopis za ustavnu teoriju i filozofiju prava
(2015) 26
Jusnaturalizam i pravni pozitivizam 21
na svojoj strani ima pristanak Povijesti, izražen ili u obliku političkog uspjeha (realističke teorije) ili u obliku podrške večine (demokratske teorije).
Protiv drugog oblika jusnaturalizma pozitivistička kritika je uvijek i sve ja-snije tvrdila da ne postoje povlaštene pravne materije, te da zbog toga svako ponašanje može postati sadržajem pravne norme. Ono što čini jedno pravilo ponašanja pravnom normom nije ovakav ili onakav sadržaj, nego način njegova proizvodenja i njegova izvršavanja. Ovdje se lako prepoznaju tipična pozitivistička shvačanja o pravu kao zapovijesti suverena ili kao prisilnoj normi: shva-čanja čija je osobina da pomiču konstitutivni element pojma prava od materije na formu pravnog pravila (odakle i često identificiranje pravnog pozitivizma s formalizmom). U kantovskim terminima, moglo bi se reči da je pravni pozitivizam u ovom pogledu ona doktrina koja, poričuči pravni karakter pravu koje je još provizorno, čini od konačnosti bitnu karakteristiku prava.
Treča i posljednja pozicija jusnaturalizma je ona, rekli smo, koja prirodnom zakonu pripisuje funkciju Atlanta u pozitivnom pravnom sistemu, a to znači funkciju osnovne norme sistema. Protiv ove pozicije ide izrazito pozitivističko načelo da se pravo ne zasniva na drugom pravu (što pretpostavlja jedan proces ad infinitum) nego na faktu, tj. na principu djelotvornosti. Ono što čini jedan skup pravila ponašanja u odredenom društvu pravnim poretkom nije više po-stojanje dužnosti poslušnosti pripadnika toga društva na osnovu jednog nad-pozitivnog zakona, nego činjenica, gola činjenica, povijesno provjerljiva, da se tom poretku uobičajeno pokorava večina osoba na koje se on odnosi. Ako je poneki autor još voljan da održava na životu jusnaturalističku teoriju o osnov-noj normi, tada se ova pretvara, kao u doktrini Kelsena i njegovih sljedbenika, ne u jednu normu poput svih drugih, več u jednu znanstvenu hipotezu, tj. u jednu normu kod koje se ne postavlja problem važenja onako kao što se postavlja kod drugih normi - buduči da se njeno postojanje može prihvatiti samo ako se konstatira njena efikasnost.
4 TRI OBLIKA PRAVNOG POZITIVIZMA
Ako sada pažljivo pogledamo ova tri momenta pozitivističke kritike, vidjet cemo da iz njih proizlaze tri osnovna oblika u kojima se povijesno pojavljivao pravni pozitivizam - a na što sam vec skretao pažnju kad sam ustanovljavao u složenoj pojavi pravnog pozitivizma ili jednu ideologiju pravednosti (jednu etiku), ili jednu opču teoriju prava, ili jedan način shvačanja pravne znanosti (u vrlo širokom smislu, jednu metodu).
U njegovom prvom vidu, tj. kao ideologija, pravni pozitivizam se u posljed-njoj analizi svodi na tvrdnju da se važeci zakoni moraju poštovati bezuvjetno, a to znači nezavisno od njihova sadržaja, što opet implicira postojanje jedne mo-
časopis za ustavnu teoriju i filozofiju prava PEVUS
(2015) 26
20 Norberto Bobbio
ralne obveze poslušnosti važecih zakona. Ovakav stav sam vec nazvao pravnim formalizmom, definirajuci ga sintetički kao koncepciju koja svodi pravednost na važenje, buduci da zakone smatra pravednim zbog same činjenice da su va-žeci.2 Ovdje se ograničavam na primjedbu da se ova koncepcija može shvatiti kao odgovor na skeptički zaključak, do kojeg ponekad dolazi historicistička i relativistička polemika protiv jusnaturalizma. Ako ne postoji jedan objektivan moralni zakon, koji je dostupan čovjekovu prirodnom razumu, može izgledati da je jedini lijek protiv konfuzije moralnih sudova, te protiv posljedičnog nasilja i anarhije, u podčinjavanju umjetnom razumu suverena (Hobbes), ili povije-snom razumu koji se od slučaja do slučaja ozbiljuje u opcoj volji (Rousseau) ili u državi (Hegel).
U njegovom drugom vidu, kao opca teorija prava, pravni pozitivizam je po-ticao jedan poseban pravac pravne misli za koji je osobeno da svodi pravo na tvorevinu zakonodavca: iz toga je poteklo uobičajeno pripisivanje pravu onih obilježja koja su svojstvena zakonodavnom pravu moderne države (opcenitost, imperativnost, prinudljivost, pretpostavljena potpunost). Dakle, izgleda mi da se ovaj pravac može osvijetliti pozivom na drugi moment pozitivističke kritike, tj. na onaj moment koji označava radikalni pomak od jednog materijalnog shvacanja prava, osobenog za ekstremni jusnaturalizam, k jednom čisto instru-mentalnom shvacanju prava - k shvacanju do ono što karakterizira pravo nije regulirana materija, nego skup postupaka kojim se bilo kakav skup ljudskih ponašanja može regulirati i zaštiti protiv prekršaja. Formalistička teorija prava koja je svojstvena pravnom pozitivizmu jest, u nekim aspektima, odgovor na nastojanje racionalističkog jusnaturalizma da se izvrši razlikovanje onoga što jest pravno od onoga što nije pravno još prije uspostavljanja onih tehnika organizacije društva od kojih se sastoji država, ako se ova shvati kao aparat za monopolizaciju sile u odredenoj društvenoj grupi.
U njegovom trecem obliku, pravni pozitivizam jest jedan od načina shvacanja znanstvenog proučavanja prava, a time i zadatka pravnika. Cilj pravne znanosti je ispitivanje prava kakvo ono jest, a ne kakvo bi ono trebalo biti. U osnovi ovakve teorije pravne znanosti stoji prihvacanje jednog jasnog razdvajanja va-ženja od vrijednosti prava, normi koje mogu biti važece a da ne budu pravedne (i kojima se isključivo bavi pravna znanost) od normi koje mogu biti pravedne a da ne budu važece. Do takvog je razdvajanja pravni pozitivizam došao kroz pro-matranje prava kao puke povijesne činjenice, pa prema tome ne ulazeci u nje-govu etičku legitimizaciju, tj. u problem utemeljenja kojemu je jusnaturalizam uvijek posvecivao naročitu pažnju. Treba istaknuti ovdje povezanost izmedu ovog vida pravnog pozitivizma i treceg kritičkog stava prema jusnaturalizmu, kojim pravnici blokiraju, ukazujuci na princip efikasnosti, svako istraživanje etičkog utemeljenja ili legitimizacije koje bi otvorilo vrata jusnaturalizmu.
2 Bobbio 1955: 145-162.
PBVUS časopis za ustavnu teoriju i filozofiju prava
(2015) 26
Jusnaturalizam i pravni pozitivizam 
Nije mi toliko stalo do dokazivanja odnosa izmedu pojedinih momenata po-zitivističke kritike jusnaturalizma i raznih oblika pravnog pozitivizma koliko do usmjeravanja pažnje na okolnost da izraz »pravni pozitivizam« može označava-ti različite pristupe pravu i da ima vrlo različita značenja ovisno o pristupima na koja se referira. Ako pojam pravnog pozitivizma svedemo na jednu doktri-nu, koja u pogledu tradicionalnog sukoba izmedu prirodnog prava i pozitivnog prava zastupa stav o isključivosti pozitivnog prava, onda ova isključivost ima različita značenja ovisno o tome da li postaje osnovom jedne etike (ili političke ideologije), jedne teorije, ili jedne metode. U prvom slučaju znači da je pozitivno pravo, a ne prirodno pravo, ono koje treba da odreduje ljudsko ponašanje; u drugom slučaju, da pozitivno pravo, a ne prirodno pravo, daje najbolje objaš-njenje pravne pojave; u trecem slučaju, da pozitivno pravo, a ne prirodno pravo, predstavlja poseban objekt izučavanja u pravnoj znanosti.
21
5 ODNOS JUSNATURALIZMA I PRAVNOG POZITIVIZMA KAO IDEOLOGIJA
Nakon što se pokazalo da postoje tri različita vida pravnog pozitivizma, sljedeci korak u ovom ispitivanju sastoji se u dokazivanju da je odnos izmedu pravnog pozitivizma i jusnaturalizma različit kod svakog od ta tri vida, i to toliko različit da postaje promašeno, jer je odviše generičko, njihovo uobičajeno suprotstavljanje.
Uobičajeno suprotstavljanje je valjano samo ako se referira na odnos prav-nog pozitivizma i jusnaturalizma kao ideologija. Tu je suprotstavljanje čisto, toliko čisto da predstavlja alternativu. Osnovna maksima pravnog pozitivizma kao ideologije može se ovako iskazati: »Treba poslušati zakone kao takve«, dok je osnovna maksima jusnaturalizma: »Treba poslušati zakone samo ako su pra-vedni«. U prvom slučaju su sami zakoni kriterij pravednog i nepravednog; u drugom slučaju su i zakoni podvrgnuti jednom višem kriteriju vrednovanja (do kojega se dolazi, u jusnaturalističkoj etici, preko spoznaje ljudske prirode). U prvom slučaju možemo govoriti o legalističkoj etici, prema kojoj postoji samo legalna pravednosti; u drugom slučaju, o naturalističkoj etici, prema kojoj po-stoji još i (ili isključivo) prirodna pravednost. Ako se pažljivo promatra, vidljivo je da antipozitivistička polemika, koju u posljednjim godinama vodi preporode-ni i osnaženi jusnaturalizam, jest zapravo jedna ideološka polemika, a to znači jedna polemika gdje se pravnom pozitivizmu imputira zauzimanje odredenog stava - i to stava koji je neprimjetan prijelaz od odredene metode istraživanja ili od odredene teorije na izjavljivanje i veličanje odredenih ideala, kao što su pogubni ideali idolatrije države, egzaltacije voda, obezličenosti itd. Ne ulazim ovdje u raspravu o povijesnoj osnovanosti takvih teških optužbi protiv pravnog pozitivizma, ali mislim da su one neopravdane. Primijetit cu samo da ako se
časopis za ustavnu teoriju i filozofiju prava PEVUS
(2015) 26
20 Norberto Bobbio
pozitivizam ne shvati kao metoda ili kao teorija prava, vec kao ideologija pra-vednosti, onda se jusnaturalizam ne pokazuje prema njemu kao jedna metoda ili kao jedna teorija prava, nego kao druga ideologija, pa je tako odnos izmedu njih, na ovoj razini, odnos izmedu dva morala koji se uzajamno isključuju.
Treba još reci da ni na ovoj razini suprotstavljanje pravnog pozitivizma i jusnaturalizma nije uvijek posve čisto. Ono je dosad izgledalo takvo zato jer smo imali u vidu najradikalnije verzije tih dviju ideologija. No, ove radikalne verzije postoje samo kao rekonstrukcije koje prave njihovi protivnici kako bi imali lakše mete napada. U 5. paragrafu eseja »Aspekti pravnog pozitivizma« razlikovao sam jednu radikalnu i jednu umjerenu verziju pozitivističke ideologije. Na sličan način možemo razlikovati dvije verzije prirodnopravne ideologije, radikalnu i umjerenu, pa onda u svemu raspoznati ne dva nego četiri tipična oblika ideologije pravednosti: a) radikalna pozitivistička ideologija, prema kojoj se zakonima kao takvima duguje poslušnost zato jer su pravedni (teorija aktivne poslušnosti); b) umjerena pozitivistička teorija, prema kojoj se zakonima kao takvima duguje poslušnost zato jer zakonitost sama po sebi jamči ostvare-nje specifične vrijednosti prava, tj. vrijednosti društvenog reda i mira (teorija uvjetovane poslušnosti); c) radikalna prirodnopravna ideologija, prema kojoj se zakonima duguje poslušnost samo onda ako su oni pravedni, a buduci da nisu svi zakoni pravedni samim tim što su važeci onda svi ljudi imaju pravo na neposlušnost (teorija aktivne neposlušnosti ili otpora); d) umjerena prirodnopravna ideologija, prema kojoj zakoni mogu biti nepravedni, ali ih usprkos tome, osim u iznimnim slučajevima, treba poštovati (teorija uvjetovane neposlušnosti ili pasivne poslušnosti). I sada, dok nema dvojbe da su dvije radikalne verzije, tj. ona
0	aktivnoj poslušnosti i ona o aktivnoj neposlušnosti, antitetične i alternativne, one dvije umjerene verzije su medusobno konvergentne i crta razgraničenja iz-medu pozitivističke i prirodnopravne ideologije na toj ravni postaje neizvjesna.
1	moderni umjereni pozitivizam, po kojemu se zakonima duguje poslušnost zato jer je takva poslušnost sama po sebi jedna pozitivna vrijednost za društveni poredak, i umjereni jusnaturalizam, po kojemu se zakonima duguje poslušnost samo ako neposlušnost ugrožava društveni poredak - oba stava znače pohvalu vrijednosti reda. Pored toga, jedan i drugi imaju slične posljedice: navode ljude na poslušnost zakonima u najvecem broju slučajeva, unatoč tome što se ovaj ideal postiže različitim sredstvima - onamo ublažavajuci strogost dužnosti poslušnosti, a ovamo ograničavajuci dužnost neposlušnosti; i unatoč tome što se polazi od različitih pretpostavki, jer umjereni pozitivist smatra da je red jedno dobro iako nije i najviše dobro, dok umjereni jusnaturalist smatra da je red jed-no manje zlo.
PBVUS časopis za ustavnu teoriju i filozofiju prava
(2015) 26
Jusnaturalizam i pravni pozitivizam 21
6 ODNOS JUSNATURALIZMA I PRAVNOG POZITIVIZMA KAO OPCIH TEORIJA PRAVA
Drukčije se postavlja problem odnosa pravnog pozitivizma i jusnaturalizma kad se oni promatraju i suprotstavljaju ne više kao ideologije nego kao opce teorije prava, tj. kao načini shvacanja i objašnjavanja pravne pojave. U ovakvom suprotstavljanju javlja se stara distinkcija izmedu jedne voluntarističke koncepcije (ratione imperii) i jedne racionalističke koncepcije (imperio rationis) prava. Pravni pozitivizam, čiji su nosioci pravnici, nije ovdje jedna egzaltacija države kao moralne osobe, jedna statolatrija: to je jedna teorijska obrada, mogli bismo reci dogmatika, pravnog voluntarizma. Kad se pravo jednom shvati kao volja suverena, onda iz toga slijede dogme o supremaciji zakona nad drugim izvori-ma i o normi kao imperativu, poziv na prešutnu volju radi opravdavanja običaja, poziv na pretpostavljenu volju radi opravdavanja ekspanzije sistema preko iskazanih normi.
Analogno tome, ako promatramo bez predrasuda historiju jusnaturalizma vidjet cemo da se prirodnopravne doktrine ne podudaraju uvijek, kao što nas uvjeravaju njihovi moderni branioci, s jednom etikom otpora protiv ugnjeta-vanja, obrane čovjeka od prohtjeva države, individualnih sloboda protiv po-koravajucih zakona, autonomije protiv heteronomije. U zaštitničkom zagrljaju prirodnog prava uzastopno se nalaze, ovisno o vremenima i prilikama, najrazli-čitiji morali - kako moral autoriteta tako i moral slobode; kako proglašavanje jednakosti svih ljudi tako i proglašavanje nužnosti robovskog rada; kako vrline individualnog vlasništva tako i vrline zajednice dobara; kako pravo na otpor tako i dužnost poslušnosti. Nedavno je dokazano, polazeci od tekstova, da je i jedan od najzadrtijih protivnika prirodnih prava, Burke, bio ustvari uvjereni ju-snaturalist.3 Izokrecuci perspektive i zahtjeve modernih obnovitelja prirodnog prava, koji veličaju njegove zasluge za stvar slobode, Pietro Piovani je napisao knjigu da bi dokazao upravo suprotno - da je jusnaturalizam uvijek bio, i da zbog svoje prirode ne može biti nešto drugo nego jedna etika zakona suprotsta-vljena etici slobode, pa da ga stoga treba smatrati, jednom zauvijek i bez mo-gucnosti apela, pravim, »crknutim psom« filozofije prava.4
Kako objasniti ovako različita i suprotna tumačenja? I naročito, kako obja-sniti da se jedna i druga nastavljaju nazivati prirodnopravnim?5
3	To se moglo dokazati, razumije se, nakon što su jasno razgraničena dva jusnaturalistička smjera: onaj klasični i skolastički, kojega bi Burke bio sljedbenik, i onaj prosvjetiteljski kojemu su pripadali njemu omrznuti doktrinari revolucije. Ipak, jedni i drugi se pozivahu na isti entitet, na uslužnu prirodu. Ovdje mislim na knjigu Stanlisa 1958.
4	Piovani 1961.
5	Isto pitanje postavlja Fasso (1961: 169-190) u povodu nedavnih flertova jusnaturalista s hi-storicizmom, odgovarajuci na to pozivom na terminološku jasnocu, što je ujedno poziv na intelektualno poštenje.
časopis za ustavnu teoriju i filozofiju prava PEVUS
(2015) 26
20 Norberto Bobbio
To se može objasniti, smatram, samo na jedan način: shvačanjem da ono što je zajedničko različitim doktrinama koje su se nazivale i koje se još nazi-vaju prirodnopravnim nije jedan moral ili jedna ideologija pravednosti (jer su morali koji se izlažu pod etiketom zakona prirode vrlo raznoliki), nego jedna teorija o moralu (ili o pravu), i to takva teorija u kojoj se temelji pravila ljud-skog ponašanja ne traže u volji zakonodavca (božanskog ili ljudskog), entitet po svojoj biti promjenjiv, nego u konstantnoj, ujednačenoj, vječitoj ljudskoj priro-di. Jusnaturalizam je jedan od uobičajenih načina pojavljivanja objektivističke teorije etike. Razumije se, nemoguče je pronači jednu etiku zajedničku svim jusnaturalistima, zbog čega su svi pokušaji da se ona utvrdi završavali u zbrci razlikovanja pravih i lažnih jusnaturalista, istinskih i prividnih jusnaturaliza-ma. Ali to se dogada zato jer jusnaturalizam tumačimo onakvim kakav on nije, ponavljam, kao odredeni sistem vrijednosti i zahtjeva, a ne kao jedan niz više ili manje realističkih shvacanja o ljudskoj prirodi koja služe objektivnom zasni-vanju jednog sistema vrijednosti - bez obzira kakvog. Kad konačno spoznamo da jusnaturalizam nije jedan odredeni moral (kao što bi mogli biti, recimo, krščanstvo, hedonizam, utilitarizam, marksizam), nego jedan način utemeljenja (bilo kakvog) morala, onda nas neče preneraziti otkriče da je Burke bio jednako uvjereni zagovornik prirodnog zakona kao i njegovi protivnici i nece nam biti potrebno posezati za tako neispravnim historijografskim kategorijama kao što su one o pravom i lažnom jsunaturalizmu: shvatit čemo da je Burkeu i njegovim protivnicima bilo zajedničko uvjerenje da se najvaljaniji argument u prilog njihovih ideologija sastoji u dokazivanju da su one, i samo one, s isključenjem svih ostalih, utemeljene u prirodi čovjeka. I ovdje bismo mogli reči, uzdišuči: »O, ljudska prirodo, što sve nisi opravdavala!«. Ali, ovim bismo započeli kritiku, koja ipak ostavlja netaknutu valjanost argumentacije.
Iz prirodnopravnog utemeljenja prava potječu dakako neke postavke o osnovnim aspektima pravnog iskustva, koje se izrazito suprotstavljaju odgo-varajučim postavkama pozitivizma: pravila o ponašanju nisu zapovijesti nego dictamina rectae rationis;6 glavni izvor pravnog stvaranja je priroda stvari a ne zakonodavstvo; sistem pozitivnog prava je nedostatan i nužno nepotpun; po-stoječi sistem se uputpunjuje, prilagodava i poboljšava, uz djelovanje pozitivnog prava, i slobodnim istraživanjem prava od strane sudaca. No, jusnaturalisti nisu sustavno razvili ove postavke. Neke od njih preuzet če sociološki i realistički pravci pravne teorije, koje možemo smatrati, u nekim aspektima, oblicima mo-derniziranog jusnaturalizma. Jusnaturalizam i pravni pozitivizam, kao teorije, daleko su od toga da iscrpljuju sve oblasti teorije prava; oni su dva krajnja pola izmedu kojih se razvija niz srednjih koncepcija.
6 Na ovo i druga obilježja jusnaturalizma kao opče teorije prava upozorio je Passerin d'Entreves (1954: 83 i dr.).
PBVUS časopis za ustavnu teoriju i filozofiju prava
(2015) 26
Jusnaturalizam i pravni pozitivizam 21
7 odnos jusnaturalizma i pravnog pozitivizma kao različitih načina pristupa izučavanju prava
Na kraju, razmotrimo i suprotnost izmedu pravnog pozitivizma i jusnaturalizma polazeci od shvacanja pravnog pozitivizma kao pristupa izučavanju prava - a posebno kao pristupa koji izbjegava svaki vrijednosni sud i koji se odnosi prema pravu kao prema jednoj povijesnoj i socijalnoj činjenici koja se ispituje znanstvenom metodologijom. Samo u ovakvom značenju pravni pozitivizam ima nešto zajedničko s filozofskim pozitivizmom: može se reci, uistinu, da je pravnom pozitivizmu u ovom značenju svojstveno usvajanje pozitivne metode za proučavanje pozitivnog prava. Termin »pozitivno« javlja se u ovom iskazu dva puta - prvo u smislu filozofskog pozitivizma, zatim u smislu pravnog pozitivizma.
Nasuprot ovako shvacenom pravnom pozitivizmu, jusnaturalistički zahtjev se postavlja drukčije od onoga što je izloženo u prethodna dva paragrafa. U pr-vom kontekstu se jusnaturalizam ukazao kao zahtjev za suprotstavljanjem jedne etike pravednosti jednoj etici stroge legalnosti (dura lex sed lex); u drugom je kontekstu to bio zahtjev za izvodenjem spoznaje prava iz jednog konstantnog entiteta. U ovom novom kontekstu jusnaturalizam se ukazuje kao zahtjev za jednom vrijednosnom definicijom prava, tj. za definicijom koja, prilazeci pravu ne kao pukoj činjenici nego kao nečemu što ima (ili ostvaruje) jednu vrijednost, ograničava upotrebu termina »pravo« na pravedno pravo. Ako se u prvom kontekstu jusnaturalizam javlja kao polemički motiv protiv etičkog formalizma, a u drugom kontekstu više kao protivljenje znanstvenom formalizmu, ovdje je polemika upravljena protiv pravnog formalizma, tj. protiv izrazito pravno-po-zitivističkog zahtjeva da se razlikuje pravo od ne-prava tako što se ne uzima u obzir sadržaj pravnih pravila. Kao što vidimo, antiformalističko usmjerenje jusnaturalizma djeluje na tri različite ravne. Drugim riječima, ovaj posljednjih vid suprotstavljanja izmedu jusnaturalizma i pravnog pozitivizma tiče se spora o tome da li u definiciju prava treba unositi referenciju na cilj (opce dobro, pra-vednost, mir itd.), ili je bolje definirati pravo samo referencijom na procedure, činjenično provjerljive, kojima se ono postavlja i čini važecim. Nema sumnje da pravnopozitivistički approach karakterizira ovaj drugi tip definicije, te da takav approach omogucuje nevrednujucu pravnu znanost - što pravnik ponosno isti-če kada želi pokazati da je on znanstvenik kao svaki drugi.
Posebno u odnosu na ovu tezu o nevrednujucoj pravnoj znanosti jusnaturalizam djeluje, u jednom više generičkom smislu, kao zahtjev za »kritiku zakona". Zapaženo je, po mom shvacanju ispravno, da i nakon izbacivanja prirodnog prava iz svih njegovih tradicionalnih pozicija nijedan pravnik ne može razumno odbiti zahtjev za kritiku zakona - povijesni nosilac kojeg je bio jusnaturalizam u njegovim različitim oblicima, i to kritiku zakona »kao rešeta na koje
časopis za ustavnu teoriju i filozofiju prava PEVUS
(2015) 26
20 Norberto Bobbio
savjest mora staviti svako pravilo koje se javlja kao volja drugih, ali ne još i kao naša volja«.7 S ovog stanovišta je jusnaturalizam, naspram pravnom pozitivizmu, ništa drugo nego poziv pravnicima da imaju u vidu činjenicu da se prema pravu, kao i prema svakoj ljudskoj pojavi, može zauzeti ne samo stav jednog skrupuloznog, nepristranog i metodičkog istraživača, nego takoder i vrednujuci stav kritičara - o kojemu uostalom zavise promjene i evolucija prava. Ono na čemu ce pozitivist još uvijek inzistirati jest da kritiku zakona treba razlikovati od pravne znanosti, buduci da se prva ne može voditi jednakom rigoroznošcu, tj. ne može biti »znanost«. Ali, nijedan pravnik nije više toliko ograničen da bi ustvrdio kako se prema pravu ne može zauzeti drukčiji stav od neutralnosti koja odgovara znanstveniku. U pravnoj literaturi je uobičajeno razlikovanje razma-tranja de iure condito od onih de iure condendo ili zakonodavne politike. Ne be-značajni problemi koje ova posljednja pobuduje ne tiču se njene mogucnosti ili njene oportunosti, nego njene znanstvene prirode. Ostaje još da se naglasi kako usmjerenje na kritiku zakona nije nužno vezano za namjeru iskazivanja jedne vrijednosne definicije prava koju smo spominjali na početku ovog paragrafa, premda se oboje javljaju kao vidovi jusnaturalističkog pristupa pravnom isku-stvu: jedno je reci, kako se čini u vrijednosnim definicijama prava, da ne postoji drugo pravo pored pravednog prava; drugo je reci da uz ispitivanje prava kao fakta treba pravo još i pozitivno ili negativno ocijeniti na temelju stanovitih vri-jednosti kao kriterija ocjenjivanja.
8 ZAKLJUČCI
Ako sada zbrojimo sve što je rečeno o tri forme povijesnog pojavljivanja ju-snaturalizma i pravnog pozitivizma, opazit cemo da se pri tome ovi odnose uza-jamno na vrlo različite načine.
Kad se pojavljuju kao dvije različite ideologije o pravednosti, jusnaturalizam i pravni pozitivizam su inkompatibilni (u njihovim ekstremnim oblicima), predstavljajuci alternativu koju nije moguce izbjeci. Naime, oni se postavljaju kao dvije kontradiktorne tvrdnje koje se ne mogu zajedno prihvatiti, ali se ne mogu obje ni odbaciti.
Kad se pojavljuju kao dvije različite opce teorije prava, jusnaturalizam i pravni pozitivizam su takoder inkompatibilni, i to zato jer je nemoguce zastu-pati istodobno stavove o superiornosti prirodnog prava nad pozitivnim pravom i o isključivosti pozitivnog prava. Medutim, ove teorije se uglavnom postavljaju kao dvije kontrerne tvrdnje koje se ne mogu zajedno prihvatiti, ali se mogu obje odbaciti; na primjer, jedna teorija koja bi tvrdila da su prirodno i pozitivno pra-
7 Cammarata 1941: 13.
PBVUS časopis za ustavnu teoriju i filozofiju prava
(2015) 26
Jusnaturalizam i pravni pozitivizam 21
vo dvije species iz genusa »pravo« ne bi bila ni prirodnopravna ni pozitivistička, več neki tertium quid izmedu ta dva ekstrema.
Najzad, kad se pojavljuju kao dva različita pristupa pravnom iskustvu, tj. kao jedno zauzimanje stava i kao jedno spoznavanje, jusnaturalizam i pravni pozitivizam su savršeno kompatibilni buduči da djeluju na dva različita plana - s jedne strane, kao ocjenjivanje pravednosti zakona s ciljem njihove reforme, a s druge strane kao tumačenje zakona s ciljem njihove bolje teorijske sistematizacije i praktične primjene. U ovom slučaju je kontroverza izmedu pristaša jedne i druge strane posve sterilna.
Ovome bi se još mogla dodati i slijedeča opaska: kao što u posljednjoj opi-sanoj situaciji može doči do konfliktnog odnosa ako se jusnaturalističko usmje-renje shvati, kako smo istakli u prethodnom paragrafu, kao zahtjev za vrednu-jučom definicijom prava, tako i u prvoj situaciji (u suprotstavljanju dviju ideologija) može doci do jednog odnosa konvergencije ako se radi o umjerenom jusnaturalizmu i o umjerenom pozitivizmu. Time se još više potvrduje osnovna postavka ovog eseja da su odnosi izmedu jusnaturalizma i pravnog pozitivizma vrlo promjenjivi i složeni.
Ako se sada vratimo na polaznu točku, tj. na definicije jusnaturalizma i pravnog pozitivizma, koje smo dali u paragrafu 1., možemo bolje razumjeti različita značenja koja dobivaju, u opisanim trima zonama susretanja i odbijanja, spo-menuta superiornost prirodnog prava kao obilježja jusnaturalizma i spomenuta isključivost pozitivnog prava kao obilježja pravnog pozitivizma. Na ravni ideo-loškog odnosa, superiornost prirodnog prava znači da postoje pravila ponašanja čije važenje zasniva važenje pravila pozitivnog prava, te da kao takva trebaju biti poštovana s preferencijom prema ovim posljednjim. Na ravni teorijskog odnosa, superiornost prirodnog prava znači da obračanje prirodi prije nego li volji zakonodavca nudi jedno pogodnije objašnjenje pravne pojave i jednu čvršču osnovu za izgradnju opče teorije prava. Na metodološkoj ravni, superiornost prirodnog prava znači (ako se pored znanstvenog nevrednujučeg proučavanja prava prihvati i tzv. kritika zakona) da je najbolji način izvodenja kritike taj da se slijede uputstva iz tradicije prirodnog prava. Analogno tome, isključivost po-zitivnog prava znači, u prvom slučaju, da postoji dužnost bezuvjetne poslušnosti onome što postavlja zakonodavac - buduči da nema viših zakona od toga; u drugom slučaju, da prirodno pravo nije jedan oblik prava koji bi mogao stajati uz razne oblike pozitivnog prava; i treče, da je pozitivno pravo jedini predmet ispitivanja jurisprudencije kao znanosti.
Jedna i ne posljednja svrha ovog eseja, nakon ukazivanja na mnoštvenost i složenost odnosa izmedu jusnaturalizma i pravnog pozitivizma, jest naš poziv da se ubuduče s više opreznosti pripisuje ovom ili onom autoru zasluga (ili krivnja) da je jusnaturalist ili pozitivist. Cattaneo je pokazao u svojoj studiji
časopis za ustavnu teoriju i filozofiju prava PEVUS
(2015) 26
32 Norberto Bobbio
o pravnom pozitivizmu u Engleskoj8 da i neki autori koje smatramo tipičnim predstavnicima pozitivističke tradicije jesu, uz odgovarajuce distinkcije, ili ju-snaturalisti, ili nosioci istih zahtjeva kao jusnaturalisti. Smatram da je najpame-tniji način odgovora na pitanje da li je odredeni autor jusnaturalist ili pozitivist ako kažemo: »zavisi«. Zavisi od točke gledišta s koje polazimo u sudenju. Može biti pozitivist s jedne točke gledišta a jusnaturalist s druge točke. Ukoliko je to relevantno, stavljam kao primjer vlastiti slučaj: pred sudarom ideologija, kad više nisu moguca izvrdavanja, ja sam eto jusnaturalist; s obzirom na metodu ja sam, s jednakim uvjerenjem, pozitivist; najzad, kad se radi o teoriji prava ja nisam ni jedno ni drugo.
S talijanskog jezika preveo prof. dr. sc. Nikola Viskovic.
Bibliografija
Norberto BOBBIO, 1955: Formalismo giurdico e formalismo etico. U: Studi sulla teoria generale del diritto. Torino: Giappichelli. 145-162.
--, 1965a: Giusnaturalismo e positivismo giuri-
dico. U: Giusnaturalismo e positivismo giuridico. Milano: Comunitä. 127-146.
--, 1965b: Aspetti del positivismo giuridico. U:
Giusnaturalismo e positivismo giuridico. Milano: Comunitä. Na hrvatskom u: Gledišta (1969) 8-9. 101-126.
Angelo Ermanno CAMMARATA, 1941: Giusnatura-lismo e critica delle leggi in rapporto alla distin-zione tra giustizia ad equita. Bolletino dell'Istituto di Filosofía del diritto dell'Universita di Roma (1941) 1.
Mario A. CATTANEO, 1962: ¡¡ positivismo giurdi-cio inglese (Hobbes, Bentham, Austin). Milano: Giuffre.
Guido FASSO, 1961: Che cosa intendiamo con diritto naturale? Rivista trimestrale di diritto e procedura civile XV (1961) 1. 169-190.
Alessandro PASSERIN D'ENTREVES, 1954: La dot-trina del diritto naturale. Milano: Comunitä.
Pietro PIOVANI, 1961: Giusnaturalismo ed etica moderna. Bari: Laterza.
Peter J. STANLIS, 1958: Edmund Burke and the Natural Law. Ann Arbor (Mi.): The University of Michigan Press.
revus
(2015) 26
8 Cattaneo 1962.
časopis za ustavnu teoriju i filozofiju prava
152 synopses, keywords, and biographical notes
Synopsis
Norberto Bobbio
Jusnaturalizam i pravni pozitivizam
SLO. | Naravnopravništvo in pravni pozitivizem. Avtor zatrjuje, da je odnos med naravnopravništvom in pravnim pozitivizmom večplasten in da je samo po enem od pogledov njun odnos izključujoč. V ta namen v razpravi najprej razlikuje med tremi pojmovanji naravnega prava in pravnega pozitivizma, in sicer m ed ideologijo, teorijo in načinom preučevanja prava (ali metodo). Nato pokaže, da resnično nasprotje predstavljata zgolj pojmovanji naravnopravništva in pravnega pozitivizma kot ideologij. Na koncu nas posebej posvari še pred prenagljenostjo sodb o naravnopravniški ali pozitivnopravniški naravnanosti posameznih avtorjev - te sodbe so namreč odvisne od tega ali presojamo njihovo ideologijo, teorijo ali metodologijo. | Delo je bilo sprva objavljeno v izvirniku kot Giusnaturalismo e positivismo giuridico, Rivista di diritto civile VIII (1962): 503-515, ta hrvaški prevod pa v knjigi Norberto Bobbio, Eseji iz teorije prava (Split: Logos, 1988).
Ključne besede: naravnopravništvo, pravni pozitivizem, ideologija, teorija, metodologija
ENG. | Natural Law and Legal Positivism. In this paper, the author argues that the relationship between natural law and legal positivism is multi-faceted and it is only in one of these perspectives that they can be seen as mutually exclusive. To show this, he first distinguish between three conceptions of natural law and legal positivism, respectively; namely, an ideology, a theory and a method of studying law (a methodology). Thereafter, he demonstrates that only as ideologies are natural law and legal positivism contradictory. He ends with a warning against hasty characterizations of certain legal scholars as either natural lawyers or legal positivists - their position, after all, depends on whether we evaluate their ideology, theory or methodology. | This paper was published first in Italian as Giusnaturalismo e positivismo giuridico, Rivista di diritto civile VIII (1962): 503-515. It was republished as a chapter in Norberto Bobbio, Giusnaturalismo e positivismo giuridico (Milano: Comunita).
Key words: natural law, legal positivism, ideology, theory, methodology
Summary: 1. Definition of the Two Terms. — 2. Three Forms of Natural Law. - 3. Three Moments of the Positivist Critique. - 4. Three Forms of Legal Positivism. -5. The Relationship between Natural Law and Legal Positivism as Ideologies. - 6. The Relationship between Natural Law and Legal Positivism as General Theories of Law. - 7.The Relationship Between Natural Law and Legal Positivism as Different Modes of Approaching the Study of Law. - 8. Conclusions.
Norberto Bobbio (1909-2004) was a professor of legal and political philosophy at the
University of Turin.
journal for constitutional theory and philosophy of law PEVUS
(2015) 26