Kazimierz Opatek & Jan Wolenski Dejstvo, najstvo in logika Ser, deber y lógica revus (2014) 23, 13-30 15 Kazimierz Opatek+ & Jan Wolenski* Dejstvo, najstvo in logika Avtorja obravnata problem je/naj z vidika razmerja med deontično logiko in logiko norm. Najprej se osredotočita na nekognitivistični rešitvi Weinbergerja in von Wrigh-ta. Ti zavrneta kot neuspešni, sama pa predlagata nejezikovno razumevanje norm, po katerem je normiranje dejanje, norma tvorba tega dejanja in normativna izjava izraz te norme. | Razprava je bila objavljena (brez podnaslovov) v angleščini v Archiv für Rechtsund Sozialphilosophie, Vol. LXXIII (1987) No. 3, 373-385. Za Revus sta jo prevedla Vojko Strahovnik in Vesna Česen. Ključne besede: problem je/naj, deontična logika, logika norm, Weinberger, von Wright, nejezikovno pojmovanje norm 1 UVOD Opazila sva povečano zanimanje za tako imenovani problem je/naj (angl. Is/ Ought problem) in posledice, ki jih ima ta za logiko.1 Ta problem ima tudi nekatere nadaljnje vidike, med drugim ontološke in epistemološke, vendar se bova v tem članku osredotočila na logične vidike, medtem ko bova druge omenila zgolj obrobno. Logični problem je/naj je povezan z določenim razredom izjav, ki jih bova začasno imenovala »najstvene izjave«. Najstvene izjave so, prvič, stavki v slovničnem smislu. Drugič, so bodisi enostavni stavki bodisi z vezniki sestavljeni stavki. In nazadnje, so premise in zaključki sklepanj, ki jih bodisi intuitivno sprejemamo kot logično pravilne bodisi ne. Preproste in sestavljene najstvene izjave in sklepanja, v katerih te nastopajo, niso nikakršna filozofska iznajdba, kajti zlahka jih najdemo v običajnem jeziku ali pa v strokovnem jeziku moralistov in pravnikov. Torej je logična analiza najstvenih izjav očitno upravičena s sklicem na prisotnost tovrstnih izjav v jezikovnih sistemih, ki so v rabi v vsakdanji praksi ljudi. Raba izraza »najstvene izjave« ničesar ne predpostavlja, saj je ta izraz razmeroma nevtralen. Reči, da se v določenem jeziku pojavljajo najstvene izjave, pomeni zgolj izpostaviti neko dejstvo. Nič onkraj tega tudi ne izrečemo s tem, da so najstvene izjave enostavne ali sestavljene ali pa da so členi v sklepanjih. Na videz so stvari drugačne, saj bi se lahko zdelo, da s tem izrazimo določene t 1918-1995 | Pokojni profesor teorije prava na Jagiellonski univerzi v Krakowu. * wolenski@if.uj.edu.pl | Zaslužni profesor na Jagiellonski univerzi v Krakowu. 1 Glej Stuhlm ann-Laeisz 1983; von Wright 1985: 263-281; Weinberger 1984: 454-469. revija za ustavno teorijo in filozofijo prava PEVIIS (2014) 23 16 REVUSOV KANON logične ali pa vsaj slovnične resnice. Vseeno pa je nenavadno, da v sedanjih slovničnih razvrstitvah ni razdelka za »najstvene izjave«. Edino neizpodbitno dejstvo s slovničnega vidika je to, da najstvene izjave obravnavamo kot stavke. Torej problema najstvenih izjav ne moremo izpeljati zgolj iz slovnice. Kako je ta problem sploh nastopil in kako je povezan s problemom je/naj? Ne misliva ga pojasnjevati s pomočjo kakšne kratke zgodovinske analize, saj naju zanima zgolj sedanje stanje tega vprašanja. Samo poimenovanje našega problema napeljuje k razlikovanju med dejstvom in najstvom oziroma med »je« in »naj«. Ponovno morava poudariti, da takšnega razlikovanja ne moremo izpeljati iz obstoječe slovnice, ki kvečjemu upravičuje razlikovanje med povednimi, vprašalnimi in velelnimi stavki. Vendar pa se filozofu ni treba omejevati s slovničnimi razlikovanji. Če bi bilo tako, potem se problem modalnih stavkov sploh ne bi vzpostavil in se z razmerjem med npr. »je« ter »nujno je« niti ne bi ukvarjali. Če izvzamemo poskuse zvedbe najstvenih izjav na ukaze, potem lahko okvirno prepoznamo naše vprašanje kot to, ki zadeva razmerje med povednimi dejstvenimi stavki (angl. is-sentences) in najstvenimi stavki (angl. ought-sentences), tj. stavki, ki vsebujejo besede iz družine »naj«. Za zdaj ne bova izpostavila nobene analogije med problemom modalnih stavkov in problemom najstve-nih stavkov. Če bi začela s to analogijo, bi s tem v resnici zgolj zameglila sliko. Ločevanje med trdilnimi, problematičnimi in apodiktičnimi stavki je navzoče znotraj množice povednih stavkov, medtem ko je razlika med dejstvenimi in najstvenimi stavki včasih razumljena kot takšna, ki sodi izven obsega povednih stavkov. To je povezano z dvojno rabo izraza »najstvena izjava«. V prvem primeru izraz uporabljamo za povedne stavke, ki opisujejo obstoj predpisov, prepovedi ali dopustitev, povezanih npr. z določenim pravnim ali moralnim sistemom; za takšne najstvene izjave bova odslej uporabljala izraz »deontične izjave«. V drugi rabi pa z najstvenimi izjavami merimo tudi na norme. Problem je/naj je problem, ki zadeva razmerje med povednimi stavki in normami. V glavnem se ta problem zvede na razmerje med povednimi stavki, ki niso deontični stavki, in normami, čeprav, kot bomo videli kasneje, celostna obravnava vključuje tudi razmislek o razmerju med deontičnimi stavki in normami. Za zdaj pa bova vseeno omejila razpravo na najpogostejšo različico problema je/naj, na različico, s katero se srečamo v polemiki med kognitivizmom in nekognitivizmom. 2 PROBLEM NEKOGNITIVISTOV Kognitivisti razumejo najstvene izjave kot neke vrste povedne stavke, medtem ko nekognitivisti trdijo, da te izjave tvorijo posebno kategorijo. Obstajajo seveda različni kognitivizmi in različni nekognitivizmi. Kognitivizem je lahko naturalističen ali nenaturalističen, medtem ko gre pri nekognitivizmu vselej za PEVUS revija za ustavno teorijo in filozofijo prava (2014) 23 Dejstvo, najstvo in logika 17 bolj ali manj skrajno obliko emotivizma. Kognitivisti zagovarjajo, da so najstve-ne izjave lahko resnične ali neresnične, nekognitivisti to zanikajo. Za kogniti-vizem se najstvene izjave nanašajo na materialno ali idealno stvarnost in imajo zatorej tudi običajne logične vrednosti, medtem ko za nekognitiviste izražajo zgolj človekove naravnanosti in zato niso niti resnične niti neresnične. Po tem orisu razlik lahko sedaj opustiva rabo nevtralnega izraza »najstvena izjava« in uporabljava izraz »norma«. Ti premisleki razkrivajo, da so razlogi za trditev, da norme bodisi imajo običajne logične vrednosti bodisi jih nimajo, raznoliki ter segajo do temeljnih filozofskih vprašanj, npr. ali se norme nanašajo na stvarnost, in če se, na kakšno stvarnost. Kot sva že opozorila, naju prvenstveno zanimajo logični vidiki problema je/naj. Na splošno rečeno se ta problem izteče v vprašanje obstoja logike norm. Problem sestavljenih norm in sklepanj, ki »vključujejo« norme, se pokaže kot pomemben šele v razpravi med kognitivizmom in nekognitivizmom. Eno izmed vprašanj, o katerih mora nekognitivist razmisliti, je, kako so sploh mogoča normativna sklepanja, tj. sklepanja, ki vsebujejo norme kot premise ali sklepe oz. zaključke, ko pa norme niso niti resnične niti neresnične. Stanje glede obeh stališč si lahko zamislimo s pomočjo »igre«, ki se začne z vprašanjem, ali so norme resnične oz. neresnične. Kognitivist odgovori pritrdilno in zanj se igra s tem prvim korakom tudi konča. Posledica takšnega odgovora je tudi pritrdilen odgovor na vprašanje, ali je logika norm mogoča. Kognitivistu tako preostanejo zgolj formalni problemi, kot je npr. izbira jezika in aksiomatike te logike. Nekognitivist na izhodiščno vprašanje odgovori nikalno in zanj se igra s tem nikakor ne konča. Postavi si nadaljnje vprašanje, ki meri zgolj na obstoj logike norm. Če nanj odgovori pritrdilno, potem jo bo razglasil za »specifično logiko norm« ter jo začel graditi, če tako želi. Lahko pa odgovori tudi nikalno, da torej logika norm ni mogoča. Obe sta zastopani v obstoječi literaturi. Ota Weinberger zagovarja logiko norm, medtem ko ji Georg Henrik von Wright nasprotuje. Obstoj normativnih sklepanj upravičuje prvo stališče, medtem ko za drugo pomeni postavko, ki je ni lahko razložiti. Spomnimo se na t. i. Jorgensenovo dilemo, ki lepo ponazori položaj nekognitivizma.2 Dilema izhaja iz naslednjih trditev: (1) Deli logično pravilnih sklepanj so lahko zgolj povedne, tj. resnične oz. neresnične izjave. (2) Norme niso povedne izjave. (3) Norme torej ne morejo biti deli logično pravilnih sklepanj. (4) Obstajajo logično pravilna normativna sklepanja. Uvidimo lahko, da trditev (3) sledi iz (1) in (2), a da ni združljiva s (4). Nekognitivisti, kot je Weinberger, poskušajo vseeno upravičiti trditev (4) s skli- 2 Jorgensen 1938: 288-296; Wolenski 1977: 265-276. revija za ustavno teorijo in filozofijo prava PEVIIS (2014) 23 18 REVUSOV KANON cevanjem na posebno logiko norm, medtem ko morajo nekognitivisti, kot je von Wright, najti kakšno drugo rešitev. V temu smislu je von Wrightovo pojmovanje »tehničnega najstva« predlog prav v tej smeri.3 Obravnavala ga bova v nadaljevanju prispevka. Poleg ontoloških, epistemoloških in psiholoških argumentov se nekognitivisti opirajo tudi na argument o vrzeli med dejstvom in najstvom, med je in naj. Ta argument zatrjuje, da je norme nemogoče izpeljati zgolj iz povednih izjav, in obratno. Argument, ki ga je oblikoval Hume, ponovil Kant in ga v natančnejšo obliko prenovil Poincare, je dandanes skoraj brez izjeme sprejet.4 Tudi midva ga sprejemava. Ne glede na to tega argumenta ne smemo razumeti kot odločilnega v sporu med kognitivizmom in nekognitivizmom. Kognitivisti lahko norme razumejo kot vrsto modalnih izjav v širšem smislu. Vendar pa se norm v družini modalnih izjav ne da razločiti od drugih po tem, da niso izpeljive iz čistih povednih, tj. nemodalnih izjav. Med tezami modalne logike imamo primera LA — A in A — MA. Ti tezi izražata logično povezavo med modalnimi in nemodalnimi izjavami. Predpostavimo zapis »XBA« za izjavo »X je prepričan, da A«. V okviru logike stavkov o prepričanjih ne moremo sprejeti niti XBA - A niti A — XBA. Stavki tipa XBA torej niso logično izvedljivi iz povsem povednih stavkov in obratno. Hkrati pa je vsaka izjava tipa XBA resnična ali neresnična, torej je izjava v logičnem smislu. Argument o neizpeljivosti norm iz povednih izjav torej ni dokončen glede spora, ki nas zanima, kajti norme so lahko resnične ali neresnične in hkrati neizpeljive iz takšnih izjav. Torej logična vrzel med dejstvi in najstvi ne izključuje možnosti logike norm. Sklicevanje na to vrzel pa ima omejitve tudi zaradi drugih razlogov. Obstaja namreč mešano sklepanje, ki je sestavljeno iz norm in povednih izjav. Argument vrzeli zanje ne velja, čeprav so ta sklepanja nedvomno normativna. Ta problem je bistven in tak, da še vedno poraja vprašanje, ali imajo norme običajne logične vrednosti resnice in neresnice. Kot sva že poudarila, se logični vidiki problema je/naj nanašajo predvsem na vprašanje obstoja logike norm. Tako kognitivisti kot nekognitivisti sprejemajo obstoj deontičnih izjav in njihove, tj. deontične logike. Priznati gre, da sicer ni strinjanja glede »pravega« sistema deontične logike, toda ne glede na različna stališča o tem vprašanju prevladuje splošno strinjanje, da je deontič-na logika povsem upravičeno del sodobne formalne logike. Glede vprašanja o obstoju logike norm pa lahko zavzamemo (i) kognitivistično stališče, da logika norm obstaja, ker so norme lahko resnične ali neresnične, (ii) pozitivno neko-gnitivistično stališče, da logika norm obstaja, a ne temelji na pojmih resnice in neresnice, ali (iii) negativno nekognitivistično stališče, da logike norm ni. 3 Von Wright 1985: 275 in nasl.; glej tudi von Wright 1984: 451 in nasl. 4 Edini pomembnejši nasprotnik teze o logični vrzeli med dejstvi in najstvi je Searle (1964: 43-58); glej tudi Searle 1969. PEVUS revija za ustavno teorijo in filozofijo prava (2014) 23 Dejstvo, najstvo in logika 19 Na podlagi sprejemanja obstoja deontične logike lahko tako razlikujemo med naslednjima stališčema: (I) Deontična logika obstaja, logika norm pa ne. (II) Obstajata tako deontična logika kot logika norm. Sprejemanje (II) dodatno vodi do nadaljnjega vprašanja: kakšen je odnos med deontično logiko in logiko norm? Odgovora nanj določata naslednji dve stališči: (IIa) Deontična logika in logika norm sta vzporedna sistema. (IIb) Logika norm je pogoj deontične logike. Zagovarjala bova stališče (I), vendar morava poprej kritično analizirati stališče (II). Ad (IIa). To stališče predpostavlja dvojno razlago »najstva«, in sicer opisno in predpisno.5 Člani družine »naj« so glede na prvo razlago vključeni v deontične izjave, glede na drugo pa v norme. Oblikujemo lahko abstraktni formalizem, ki ga lahko razlagamo bodisi opisno bodisi predpisno. Takšno razumevanje navadno temelji na domnevi, da sta množici opisnih in predpisnih tez sintaktično identični. Seveda pa se postavlja vprašanje, kakšen je namen takšne dvojnosti. Medtem ko je deontična logika nekako semantično opredeljiva, dobimo logiko norm brez takšne semantične upravičenosti oz. utemeljenosti. Predpostavimo sedaj, da zagovornik takšne razlage trdi, da množici tez teh dveh logik nista nujno identični. Torej bi obstajala določena teza v logiki norm, ki hkrati ne bi bila teza deontične logike, in obratno. V tem primeru bi morali potem tudi zavrniti obstoj univerzalnega formalizma glede te dvojne interpretacije ter semantično pojasniti razliko med obema množicama tez. V teh razlagah, kolikor so nama znane, nisva našla nobenega takšnega pojasnila oz. razlage. Sklenemo lahko torej, da takšno razumevanje ne ponuja teoretičnega upravičenja logike norm z vidika nekognitivizma; za kognitivizem pa takšno vzporedno razumevanje tako ali tako ni zanimivo. Ad (IIb). Splošne razloge za tezo, da je logika norm pogoj deontične logike,6 lahko izpostavimo na naslednji način. Deontične izjave so relativne v smislu, da so predpisi, prepovedi in dopustitve vedno utemeljeni v nekem normativnem sistemu, tj. sistemu, ki sestoji iz norm. Logične relacije med normami so torej predhodnice logičnim relacijam med deontičnimi izjavami, in tako deontična logika predpostavlja logiko norm. Takšno stališče lahko privzamejo tako kogni-tivisti kot nekognitivisti. Vendar bo za kognitivista to razlikovanje zgolj razlikovanje med absolutno in relativno deontično logiko. Zaradi tega nas v zvezi s tem 5 Stenius 1963: 247-260. 6 Weinberger 1984: 426 in nasl.; Kalinowski 1974: 39-63. revija za ustavno teorijo in filozofijo prava PEVIIS (2014) 23 20 REVUSOV KANON zanima zgolj nekognitivistično stališče. In tudi tu glede stališča (Ilb) velja enako kot prej za (Ila) - logiko norm je treba semantično upravičiti oz. utemeljiti. Ad (Ila) in (Ilb). V obeh primerih je torej problem v semantičnem upravičenju logike norm, ki se - glede na izhodišča nekognitivizma - ne more sklicevati na klasično modelnoteoretsko semantiko, kajti ta temelji na pojmu resnice. Argumente v podporo (Ilb) je nedavno podal Ota Weinberger,7 ki predpostavlja določeno semantično ustreznico za predpisujoči govor. Vendar pa gre za dokaj splošen predlog, ki nam ne razkrije, kako lahko v tej »novi semantiki« nadomestimo tradicionalne semantične pojme kot npr. izpolnitev, resnica in model, in brez tega nadaljnja razprava o tem predlogu ni mogoča. Bolj določni so njegovi predlogi o tem, da je treba preseči standardno pojmovanje logike, ki mu pravi »pojmovni konservatizem«. 3 WEINBERGER Weinberger (1984: 459) zapiše: Prepričan sem, da obstajajo tehtni razlogi za to, da pojmovno ne izenačujemo logike in logičnih operacij (posebej sklepanja) z resničnostno-funkcionalnimi opredelitvami teh pojmov. Zdi se, da bi bila naloga analiziranja vprašanj, normativnih stavkov, ne-ekstenzionalnih operatorjev (npr. »zato ker«), formalnih teleoloških relacij in formalne aksiologije zelo otežena, če ne že povsem nemogoča, če bi privolili v to, da logika ni nič drugega kot resničnostno-funkcionalna analiza. Weinberger tako nadalje, sklicujoč se na načelo tolerantnosti Rudolfa Carnapa, predpostavi preseganje logike, ki je utemeljena na pojmu resnice. Opozoriti pa velja na to, da je prav v navedenih Weinbergerjevih delih zaslediti »pojmovni konservatizem«. Carnapovo načelo tolerantnosti se nanaša na izbiro sintakse in je bilo oblikovano v obdobju, ko je bila logika zvedena na sintakso. Od tridesetih let naprej pa imamo na polju logike obdobje semantike. To tudi pomeni, da mora biti kateri koli logični sistem raziskan tudi z vidika semantične popolnosti, te pa ne moremo niti formulirati onkraj teorije modelov. Tako bi torej Weinberger moral razširiti Carnapovo načelo tolerantnosti na semantiko. Temu pa bi sledili že omenjeni problemi semantike za logiko norm. Dokler to ni razrešeno, lahko upravičeno dvomimo glede logike norm, teh dvomov pa ne moremo obravnavati zgolj kot »pojmovnega konservatizma«. Z najinega vidika lahko štejemo uspešnost »nove« semantike za ne preveč verjetno, kajti opredelitev izpolnitve nekako naravno vodi k opredelitvi resnice in ni lahko razumeti, kako bi lahko vodila kam drugam. Weinberger ponudi tudi nekaj bolj specifičnih argumentov za logiko norm. Nekateri izmed njih opozarjajo na nezadostnost deontične logike in naj bi zara- 7 Weinberger 1984: 458 in nasl. PEVUS revija za ustavno teorijo in filozofijo prava (2014) 23 Dejstvo, najstvo in logika 21 di tega razloga upravičevali posebno logiko norm. Pri obravnavi teh argumentov, ki sledi, bova izpustila težave glede dopustitev oz. dovoljenj, o katerih sva govorila že v predhodnih člankih.8 3.1. Weinberger trdi, da nekonsistentnosti v normativnem sistemu ne moremo zvesti na nekonsistentnost deontičnih izjav. Predpostavimo, da imamo v normativnem sistemu S dve normi, OA in O-A. Takšno situacijo lahko opišemo z izjavama (a) in (b): (a) »A je v S zapovedan.« (b) »A je v S prepovedan.« Obe izjavi sta resnični, čeprav sta normi OA in O-A protislovni. Očitno pa je, da dve resnični izjavi ne moreta biti v protislovju. Vendar je veljavnost tega argumenta odvisna od tega, kako bi takšno situacijo obravnavala logika norm, kajti v sistemu S imamo dve protislovni normi, ki jima je treba pripisati različni »logični vrednosti«. Kako lahko to storimo, če pa normi pripadata istemu sistemu? Za zdaj je torej teza o logiki norm kot pogoju deontične logike vprašljiva. Ne želiva pa se izogniti najinemu komentarju Weinbergerjevega argumenta. Po najinem mnenju težava ni povezana z deontično logiko, ampak s pojmom normativnega sistema. Logika nam namreč narekuje pojmovanje, po katerem je normativni sistem konsistenten. To pa se zdi v neskladju s tem, da so nekonsistentni predpisi v normativnih sistemih pogost pojav. Smo torej prisiljeni sprejeti obstoj nekonsistentnih normativnih sistemov? Predpostavimo, da ima sodnik na voljo pravni sistem s parom norm OA in O-A. Če se bo odločil uporabiti OA, se bo postavilo vprašanje, zakaj ni upošteval O-A. Verjetno bo odgovoril, da je O-A neveljavna, in obratno, če bo uporabil O-A, bo trdil, da je OA neveljavna. Lahko bi torej rekli, da v tem primeru de facto obstajata dva različna normativna sistema. Torej je resnična izjava (a) ali pa izjava (b), nikoli pa obe hkrati. Po drugi strani iz deontične logike sledi, da lahko iz protislovne množice deontičnih izjav izpeljemo katero koli izjavo, to pa je posledica pripoznavanja protislovnih deontičnih izjav kot resničnih. 3.2. Drugi Weinbergerjev argument, o katerem želiva razpravljati, je povezan s t. i. sankcijskimi normami. Predpostavimo (c) in (d): (c) »A je obvezen oz. predpisan.« (d) »Če -A, potem mora nastopiti 5.« Pri tem 5 pomeni določeno sankcijo. Ampak ko predpostavimo t. i. semanti-ko popolnih svetov, ni nobenega takšnega sveta, v katerem bi bila resnična tako A kot -A. Iz (c) in (d) pa sledi (e): (e) »Nastopiti mora 5.« 8 Opalek & Wolenski 1973: 169-185 in 1986: 83-88; Wolenski 1980a: 507-510. revija za ustavno teorijo in filozofijo prava PEVIIS (2014) 23 22 REVUSOV KANON Ta posledica pa ne more biti resnična v nobenem popolnem svetu, ker je -A v vsakem takšnem svetu neresničen. Sankcijske norme so tako z vidika deontične logike nesmiselne. Spet pa ni znano, kako bi to težavo razrešila Weinbergerjeva logika norm. Z najine strani lahko zgolj nakaževa, kaj bi bilo treba storiti v deontični logiki, pri čemer pa ne trdiva, da tukaj obstaja rešitev, ki bi bila brez vsakih težav. Izjava (e) je glede na semantiko popolnih svetov resnična v t. i. dejanskem svetu, če in samo če je izjava -A — 5 resnična v vsakem popolnem svetu. Ker je -A v vsakem takšnem svetu neresnična, je potem izjava -A — 5 resnična. To bi že lahko bil tudi odgovor na Weinbergerjev problem, če ne bi bilo nobenih drugih resničnih izjav, ki bi -A pripisovale katero koli drugo sankcijo; kar pa nikakor ni dobra posledica. Lahko pa predpostavimo, da je vedno v veljavi pravilo, ki prepoveduje predpis kakršnih koli sankcij za prepovedana dejanja, razen tistih, ki so izrecno predvidene. Potem v nobenem popolnem svetu ne bi moglo biti tako, da je 5, ki je povezana z -A, ali katera koli druga 5 resnična. Poleg tega ne vidiva temelja, da bi izpeljali (e) iz kakšnih premis; dejansko se zdi, da je (e) kot ločena norma neutemeljena. Če kdo ne bi sprejel tega razmišljanja, bi se lahko oprl tudi na razširitev deontične logike na t. i. nepopolne svetove, ki so med drugim predlagani prav zaradi razlage situacij kršitev dolžnosti.9 Če povzameva, lahko torej ugotoviva, prvič, da ni prav lahko uvideti, na kakšen način naj bi bila logika norm pogoj deontične logike, in drugič, da lahko Weinbergerjeve argumente proti deontični logiki zavrnemo znotraj slednje. Torej ni nobenih drugih razlogov za upravičenje obstoja logike norm. V povezavi s sedanjo razpravo o logičnih vidikih problema je/naj pa morava obravnavati še pojem tehničnega najstva, ki ga je vanjo vpeljal Georg Henrik von Wright.10 4 VON WRIGHT Problemi, povezani s tehničnim najstvom, so, sicer pod različnimi imeni, že dolgo predmet praktične filozofije. Za najin namen se nama ni treba ukvarjati z vsemi različnimi stališči in podrobnostmi te problematike. Dovolj je poudariti, da so po prevladujočem stališču, ki ga sprejema tudi von Wright, izjave, ki izražajo tehnično najstvo, dejstvene izjave, ki izražajo praktično nujnost glede določenega ravnanja kot sredstva za doseganje izbranega cilja; so torej povedne izjave. Tehnično najstvo je glede na von Wrightovo pojmovanje najprej mogoče uporabiti pri dokazovanju, da so poskusi izpeljave najstva iz dejstev, ki jih naj- 9 Jones & Porn 1985: 275-290. 10 Von Wright 1985. PEVUS revija za ustavno teorijo in filozofijo prava (2014) 23 Dejstvo, najstvo in logika 23 demo v sodobni razpravi (John R. Searle, Max Black), zmotni (4.1). In drugič, z njim lahko presežemo težave, ki so v logiki norm in deontični logiki povezane s t. i. hipotetičnimi normami (4.2). 4.1. Pri prvem vprašanju von Wright zapovrstjo analizira pogosto obravnavano izpeljavo Searla in nato še Blacka. Searlovo izpeljavo lahko zvedemo na sklepanje naslednje oblike: Prva premisa: Kdor koli da obljubo, si s tem naloži obveznost, da jo izpolni. Druga premisa: A je obljubil p. Zaključek: A mora storiti p. Medtem ko von Wright sprejema Searlov pogled, da sta obe premisi dejstve-ni izjavi, hkrati trdi, da zaključek ne izraža pristnega najstva, ampak tehnično najstvo praktične nujnosti, tj. če p ne bo storjeno, potem se obljuba ne bo uresničila. Zaključek je torej prav tako dejstvena izjava, kar pomeni, da je izpeljava najstva iz dejstev zgolj navidezna. Opozoriti je treba, da se pri razlikovanju med predpisi in opisi v naravnem jeziku, v katerem je omenjeno sklepanje podano, srečamo s težavami.11 Tako prvo premiso kot tudi zaključek lahko razumemo različno. V običajnih kontekstih bi tako zaključek pomenil: »A je obljubil p in torej mora storiti p« (pristno najstvo), in ne »A je obljubil p, torej je p, ki ga stori A, potrebno sredstvo za izpolnitev obljube« (tehnično najstvo). Von Wrightova rešitev se tako ne sklada z običajnim pomenom zaključka in torej ne pomeni prepričljive zavrnitve Searlove izpeljave. Prav tako moramo biti pozorni na naravo tega sklepanja. Če to temelji na t. i. neformalni logiki, potem pravzaprav ne gre za sklepanje, temveč za besedno manipulacijo oz. zavajanje, ki izkorišča nejasnost našega običajnega jezika. Če je po drugi strani mišljeno kot deduktivno sklepanje, potem je že vnaprej jasno, da je Searlov cilj nedosegljiv, kajti v zaključku ne moremo imeti ničesar, kar ne bi bilo vsebovano že v premisah. Tako bi morali razumeti »moral bi storiti p« v skladu s prvo premiso v smislu »si s tem naloži obveznost p« (pripoznano kot opisno) ali pa to v prvi premisi razumeti kot »mora storiti p« (pripoznano kot predpisno). V prvem primeru tako izpeljava najstva iz dejstev ne uspe, v drugem primeru pa se pretvori v izpeljavo najstva iz najstva in dejstev (v t. i. mešano sklepanje, ki ga nekateri avtorji intuitivno upravičujejo, a je vseeno sporno, ker umanjka teoretična podlaga za takšno upravičenje). Podobno bi morali tudi glede na von Wrightovo razlago vključiti tehnično najstvo v zaključek in v prvo premiso; to bi resda pomenilo odmik od problema, ki ga zastavi Searle, a hkrati ne bi šlo za umeten način vpeljave tehničnega najstva. Avtorji, ki zagovarjajo mešano sklepanje, ugovarjajo, da Searlovo sklepanje vsebuje skrito normo o dolžnosti izpolnitve obljube, kar zavrne izpeljavo 11 Stuhlmann-Laeisz 1983: 24. revija za ustavno teorijo in filozofijo prava PEVIIS (2014) 23 24 REVUSOV KANON najstva iz dejstva ter jo nadomesti z izpeljavo najstva iz najstva in dejstva. Še bolj preprosto pa bi bilo postaviti pod vprašaj status prve premise kot dejstvene izjave, kajti - kot nam to pokaže formulacija določenih pravnih pravil - pod takšno obliko izražanja je lahko skrit predpis (»si s tem naloži obveznost« bi lahko pomenilo »je obvezan, da ...«). Vendar moramo biti pozorni na to, da status zaključka, prve premise in tudi domnevne skrite premise ostaja nejasen, kajti vse so oblikovane v naravnem jeziku. Tudi če bi privzeli, da vključujejo pristno najstvo, bi jih lahko razlagali bodisi kot norme bodisi kot deontične izjave (z opisnim najstvom). V slednjem primeru pri sklepanju tako ne bi šlo za izpeljavo najstva iz dejstva (ali najstva iz najstva in dejstva). Enako je ugotovil tudi von Wright. Če pa predpostavimo, da sklepanje vključuje predpisno najstvo, potem ga moramo glede na pravilno interpretacijo celote pripoznati kot mešano sklepanje v obliki t. i. praktičnega silogizma. Če obe premisi razumemo kot povedni izjavi, potem bo tak tudi zaključek in ne bo šlo za izpeljavo najstva iz dejstva (ali najstva iz najstva in dejstva). Enako lahko sklenemo tudi, če ob sprejemanju predpisnosti zaključka kot predpisno razumemo tudi prvo premiso. To ne zadovolji Searla, ki želi najstvo izpeljati zgolj iz opisnih premis. Obenem to ne zadovolji von Wrighta zaradi logično dvomljive narave mešanih sklepanj, zaradi česar tudi vpelje tehnično najstvo. Blackovo sklepanje je bolj enostavno od Searlovega in se glasi:12 »A in B igrata šah. A poskuša matirati B-ja. Torej mora sedaj potegniti naslednjo potezo ... Položaj je takšen, da če ne potegne ravno te poteze, nikakor ne more zmagati v tej partiji.« V tem primeru je von Wrightova kritika utemeljena; gre za tehnično najstvo in izpeljava (pristnega) najstva iz dejstev je zgolj navidezna. Hkrati pa ni očitne podobnosti med obema sklepanjema (tj. Searlovim in Blackovim), zato tudi ne moremo oblikovati skupne oz. enake kritične rešitve. Če bi želeli Blackov primer obravnavati po analogiji s Searlovim, potem bi lahko rekli samo, da ima v dani situaciji - kot tudi v kateri koli drugi - A obveznost oz. dolžnost, da povleče eno od množice potez, ki so dopustne v tej situaciji glede na pravila šaha (pristno najstvo). Čemur tukaj pravimo »situacija«, je enako dvomljivo kot Searlove premise, kajti razlagati bi jo bilo treba takole: Prva premisa: Vsakdo, ki se odloči igrati šah, si s tem naloži obveznost, da sprejema pravila igre šaha. Druga premisa: A se odloči igrati šah; ... skupaj z vsemi nadaljnjimi dvomi o naravi I. premise in zaključka. Tehnično najstvo torej ne ponuja nobene rešitve za Blackovo »popravljeno« sklepanje, enako kot je to pri Searlu. Tehničnemu najstvu tako spodleti pri »popravi« mešanih sklepanj, na katera se na koncu zvedeta Searlov pa tudi »dopolnjeni« Blackov argument, in s tega 12 Black 1964. PEVUS revija za ustavno teorijo in filozofijo prava (2014) 23 Dejstvo, najstvo in logika 25 vidika je tudi von Wrightovo pojmovanje postavljeno pod vprašaj. Pri tem izraz »popraviti« morda ni najustreznejši, kajti z njim smo nameravali pokazati, da je mešana narava sklepanja očitna, kar pa ni bilo dokazano. 4.2. Preostane še drugi problem tehničnega najstva kot nepogrešljive kategorije deontične logike v luči težav, s katerimi se ta logika sooča glede semantične interpretacije formalizmov t. i. hipotetičnih norm. Zdi se, da v njem sprejema pogled, po katerem tehnično najstvo kot orodje dopolnjuje tradicionalno razumljene deontične modalnosti predpisa, prepovedi in dopustitve; v tem primeru bi imeli opravka z deontično logiko, ki je razširjena z operatorjem tehničnega najstva. Obrazložitev tega pogleda pa ni podana v takšni meri, da bi bili lahko prepričani o pravilnosti te razlage in bi lahko tudi ocenili sprejemljivost takšne razširjene različice deontične logike. Potemtakem obogatitev pojmovnega aparata z vpeljavo tehničnega najstva ne razreši našega temeljnega problema, torej vprašanja obstoja logike norm. Odprti ostajata tako stališče (I) kot (II) - in to v obeh interpretacijah. * Naj opomniva, da dosedanja razprava glede zadevnega vprašanja razkrije določeno domnevo, ki je skupna obema udeleženima stranema, in sicer:13 (L) Norme so jezikovne izjave. To domnevo (L) lahko razumemo kot značilno tezo jezikovne teorije norm. Dejstvo je, da (L) še bolj zaostri problem, posebej za nekognitivista. Ta mora pripoznati, da obstajajo norme, ki so sestavljene iz preprostih norm in veznikov, identičnih običajnim logičnim konstantam, in da obstajajo sklepanja, katerih deli so tudi norme. In če norme obstajajo kot jezikovne izjave in se za nekatere njihove relacije zdi, da so logične, potem je to težko razložiti. Takšno stanje je precej dramatično v zvezi s stališčem (I), kajti obstaja »logika brez logike«; v zvezi z obema stališčema (II) je nekoliko manj sporno, vendar - kakor sva poskusila pokazati - obe temeljita na dvomljivih predpostavkah. Sedaj se nam zastavi vprašanje, zakaj se ne bi preprosto odločili za kognitivizem, saj argument je/naj ne dokazuje kaj dosti. Sama nameravava postaviti pod vprašaj domnevo (L), ki jo sprejema tudi kognitivizem, medtem ko se nama zdi nekognitivizem brez teze (L) pravzaprav pravilno stališče. A vrnimo se za trenutek k nekogni-tivizmu z (L). To stališče nam dovoljuje, da norme motrimo s sintaktičnega in pragmatičnega gledišča, vendar zanika semantično naravo norm, kajti če bi norme imele svojo semantiko, potem bi imele tudi svojo logiko. Norme, razumljene kot izjave, imajo nedvomno svoj jezikovni smisel in jih razumemo, 13 Wolenski 1980b: pogl. III in 1982: 65-73; Opalek 1987. revija za ustavno teorijo in filozofijo prava PEVIIS (2014) 23 26 REVUSOV KANON kar na manko semantike vrže še posebej čudno senco. Ampak ta manko ni nič naključnega, kakor je pokazala analiza (II). Zavrnitev (L), ki vodi do nejezikovnega pojmovanja norm, je skrajni korak, ki odpravi celoten problem, kajti če norme niso jezikovne izjave, potem ni nič čudnega, da ni logike norm. 5 NEJEZIKOVNO POJMOVANJE NORM Obstaja nekaj argumentov, ki govorijo v prid nejezikovnemu pojmovanju norme. Očitno je, da izognitev problemu logike norm ne more biti edini argument, ampak je potrebno tudi neodvisno upravičenje. To sva predstavila že v najinih drugih člankih, tako da bova tukaj zgolj ponovila ter dopolnila nekaj najinih argumentov.14 Ko npr. pravniki analizirajo jezik prava, praviloma niso nagnjeni k trditvi, da so norme neposredni predmet te analize. Prej bi se strinjali, da izjave, ki jih analizirajo, izražajo norme. To vseeno ni nedvoumna izhodiščna točka, kajti kdo bi lahko trdil, da so pomeni (norme v logičnem smislu kot analogne propo-zicijam v logičnem smislu) to, kar je izraženo z zadevnimi izjavami. Zaradi več razlogov, ki jih tu ne bova pojasnjevala, norm ne želiva razumeti kot pomenov najstvenih izjav. Boljše izhodišče je situacija, v kateri bi nekdo govoril o sprejemanju, upoštevanju ali o veljavnosti norm. S tem zagotovo ni mišljeno, da so izjave - ali pa pomeni takšnih izjav - tisto, kar je sprejeto, upoštevano ali veljavno.15 Reči, da nekateri ljudje upoštevajo oz. ubogajo, drugi pa kršijo norme kot izjave, je v nasprotju s slovnico jezika, v katerem govorimo o normah. Po drugi strani pa brez težav sprejmemo govor, da so ukazi ali odločitve tisto, kar je sprejeto, upoštevano in veljavno. In prav to je tisti vzgib za oblikovanje pojma norme, po katerem ta ni izjava. 5.1. Na tej točki se nejezikovno pojmovanje norm sreča z Austinovo teorijo performativov. Ta teorija govori o vrsti izjav, ki jo imenujemo performativi, in jih raziskuje v razmerju do dejanj, ki jih spremljajo. Austinovska teorija govornih dejanj gre še naprej od tega in vse stavčne izjave razume kot performative, to je izjave z ilokucijsko močjo. Austinova rešitev pa je z najinega vidika nezadostna, kajti performativi so hkrati dejanja in izjave, medtem ko sama želiva izrecno ločiti med performativi kot dejanji in performativnimi izjavami. Performative vedno razumemo kot dejanja nekoga, v smislu Brentanove opisne psihologije in še natančneje v smislu razlike med dejavnostmi oz. dejanji in nji- 14 Obstaja podobnost med nejezikovnim pojmovanjem norm in t. i. ekspresivnim pojmovanjem norm, ki sta ga predstavila Alchourron & Bulygin (1981: 95-124). 15 Black 1962: 100 in nasl. PEVUS revija za ustavno teorijo in filozofijo prava (2014) 23 Dejstvo, najstvo in logika 27 hovimi produkti oz. tvorbami, ki jo uvede Twardowski.16 Takšna dejanja so med drugim zastavljanje vprašanj, ukazovanje, odločanje na en ali drug način, presojanje, tvorbe teh dejanj pa so vprašanja, ukazi, odločitve in sodbe. Povejmo to določneje: vprašanje je to, kar je vprašano, ukaz je to, kar je ukazano, odločitev je to, kar je odločeno, in sodba je to, kar je presojeno. V tem smislu vprašanja, ukazi, odločitve in sodbe niso izjave. Če nekdo želi izraziti vprašanje, ukaz, odločitev ali sodbo, potem mora uporabiti določeno izjavo. In potem je stvar nadaljnje analize, da najdemo odgovor na vprašanje, ali je izjava, ki jo uporabimo za izražanje tvorbe določenega dejanja, tudi sama tvorba tega dejanja ali nekega nadaljnjega dejanja. Tega vprašanja tu ne bomo razrešili. Ker je vprašanje vedno vprašanje nekoga, ukaz vedno ukaz nekoga, odločitev vedno odločitev nekoga in sodba vedno sodba nekoga, potem ni presenetljivo dejstvo, da imajo izjave, izražajoče vprašanja, ukaze, odločitve in sodbe, obliko, ki jo je Austin razumel kot značilnost performativov (glede na njegovo pojmovanje): sprašujem (ukazujem, odločam in sodim) to in to. Trdiva, da je tudi normiranje dejanje določene vrste, norma tvorba takšnega dejanja in normativna izjava izraz te norme. Podrobnejša opredelitev dejanja normiranja tu ni potrebna. Dovolj je reči, da je norma vedno neka odločitev. In tako kot normativno izjavo prepoznava izjavo tipa »Normiram tako in tako«; gre za prvotno normativno izjavo. Normativna izjava ima očitno performativno naravo. Osrednje vprašanje pa je tole: Ali je performativna izjava izjava v logičnem smislu? Austin je to zanikal in razlikoval med performativi in konstativi. Zgolj slednje lahko - glede na njegovo stališče - razumemo z vidika resničnosti in neresničnosti, medtem ko lahko performative razumemo z vidika posrečenosti oz. učinkovitosti in neposrečenosti oz. neučinkovitosti. Najino stališče je drugačno. Trdiva, da je učinkovitost oz. neučinkovitost lastnost performativov glede na najino pojmovanje (tj. dejanj) in da so performativne izjave vedno resnične ali neresnične. Zanikanje tega (kot to stori Austin) je po najinem mnenju posledica tega, da ne razlikujemo dovolj jasno med povednimi in opisnimi izjavami. Ko izrečem »Ukazujem ...«, prav gotovo ne opisujem, kaj počnem, ampak (zgolj) razglasim, da to počnem. Lahko rečemo, da je performativna izjava resnična, če in samo če je zadevni performativ posrečen oz. učinkovit. Vzemimo sedaj neko najstveno izjavo, tj. neki najstveni stavek. Kaj takšna izjava pomeni? Z vidika nejezikovnega pojmovanja teorije norm pomeni, da jo je govorec uporabil kot prvotno normativno izjavo ali pa da je s tem nakazal, da je on sam ali pa nekdo drug že pred tem izvršil zadevno dejanje normiranja; v slednjem primeru lahko govorimo o drugotni normativni izjavi. Kakor koli, v vsakem primeru je normativna izjava resnična ali neresnična, tj. deontična izjava. Iz tega sledi, da pri najstvu nimamo dvojne, opisne in predpisne razlage, ampak zgolj opisno. Prav tako lahko privzamemo, da je formalizem deontične 16 Twardowski 1977. revija za ustavno teorijo in filozofijo prava PEVIIS (2014) 23 28 REVUSOV KANON logike uporaben oz. velja tako za prvotne kot tudi drugotne normativne izjave. Ne moreva najti nobenega nasprotnega primera, ko bi kakšen zakon deontične logike veljal za prvotne izjave, hkrati pa ne za drugotne, in obratno. 5.2. Kako nejezikovno pojmovanje norm razreši obravnavane probleme, povezane s stališčema (I) in (II)? Sama sprejemava stališče (I), kajti če norme niso izjave, potem tudi logika norm ne more obstajati. Vsako »normativno sklepanje« je sedaj razumljeno kot sklepanje z deontičnimi izjavami; mešana sklepanja pa so sestavljena iz deontičnih in nedeontičnih izjav. Deontična logika je pogojena z normami, ker so deontične izjave resnične ali neresnične glede na obstoj ustreznih dejanj normiranja. V semantiki deontične logike je to dejstvo izraženo s predpostavko, da so logične vrednosti deontičnih izjav odvisne od t. i. relacije deontične alternativnosti. Deontična logika je pogojena z normami (in ne z logiko norm), kajti če ne bi bilo norm kot tvorb dejavnosti normiranja, potem bi bila deontična logika nepotrebna, saj bi bilo vse ravnodušno oz. izravnano in verjetno nihče ne bi niti pomislil na idejo o problemu je/naj. Dvojna interpretacija deontičnega formalizma, ki jo zagovarjajo nekateri, ima ustreznico tudi v nejezikovni teoriji norm, kajti ta formalizem lahko uporabimo tako za prvotne kot drugotne normativne izjave. Nejezikovna teorija norm lahko torej razreši vse probleme, ki jih je treba razrešiti. Poglejmo še nekaj splošnejših problemov. Predlagano razumevanje temelji na domnevi, da v jeziku obstajajo zgolj izjave v logičnem smislu.17 Kaj naj torej storimo z vprašalnimi in velelnimi izjavami? Po najinem mnenju so krajša oblika zadevnih performativnih izjav. Iz tega pa še ne sledi, da ni nobene potrebe po logičnih razlikovanjih v tej splošni kategoriji povednih izjav. Splošno sprejet je pogled, da vsaka izjava v logičnem smislu izraža propozi-cijo, tj. sodbo v logičnem smislu. Zdi se, da to nasprotuje najinemu razlikovanju presojanja kot kategorije dejanj. Trdiva, da ima presojanje kot dejanje za tvorbo sodbo v psihološkem smislu. Torej ni nobene neskladnosti s tezo, da je vsaka izjava sodba v logičnem smislu, kajti tukaj imamo opravka zgolj z dvojnim pomenom izraza »sodba«. In na koncu je tu še vprašanje o razmerju med nejezikovnim pojmovanjem norm ter kognitivizmom in nekognitivizmom. Na prvi pogled bi se lahko zdelo, da gre za kognitivizem, kajti normativne izjave razumeva kot resnične ali neresnične ter najstvo razlagava zgolj kot opisno. Pozorni pa moramo biti na to, da kognitivizem vključuje pripis resničnostnih vrednosti normam kot izjavam. Zato nejezikovno pojmovanje norm ne spada pod oznako kognitivizma. Tako pojmovanje je nekognitivistično, ker domneva, da je normiranje drug tip deja- revus (2014) 23 17 Alchourron & Bulygin 1983. revija za ustavno teorijo in filozofijo prava Dejstvo, najstvo in logika 29 nja kot pa presojanje. Rečeva lahko: norme niso tvorbe dejanja presojanja. In to je po najinem mnenju pravilna oblika vrzeli je/naj.18 Dodatna opomba. Ko sva dokončala ta članek, sva se imela priložnost seznaniti s člankom Ota Weinbergerja (1986), ki večinoma vsebuje podrobno kritiko nekaterih pogledov, ki se sprašujejo o obstoju logike norm (J0rg J0rgensen, Karl Engliš, Hans Kelsen, Carlos E. Alchourron in Eugenio Bulygin, Georg Henrik von Wright). Analiza te kritike presega obseg najinih pripomb. Kar pa zadeva Weinbergerjeve (1986: 77-79) pozitivne predloge, lahko opazimo, da se avtor, podobno kot poprej, omeji na zelo splošne postulate, ki kažejo na potrebo po logiki norm. Nadalje se zdi, da je Weinberger (1986: 58) nekoliko spremenil svoje poglede na razmerje med deontično logiko in logiko norm. Zdaj trdi, da je deontična logika načeloma odvečna, ker bi bila zgolj ponovitev pristne logike norm. A ta pogled bi bil prepričljiv oz. sprejemljiv le v primeru, da bi imela logika norm zadosten semantični temelj, vendar ni tako, kakor sva tudi pokazala. Zaradi teh razlogov vztrajava pri »skepticizmu« glede logike norm. Iz angleškega izvirnika prevedla Vojko Strahovnik in Vesna Česen. Seznam navedenk Carlos E. ALCHOURRON & Eugenio BULYGIN, 1981: The Expressive Conception of Norms. New Studies in Deontic Logic. Ed. Risto Hilpinen. Dortecht: Springer. 95-124. Max BLACK, 1962: The analysis of rules. Models and Metaphors. Studies in Language and Philosophy. Ithaca: Cornell University Press. Ponatis razprave: Notes on the Meaning of "Rule". Theoria, Vol. 24, N. 2 (1958). 107-126. --, 1964: The Gap between 'Is' and Should. The Philosophical Review, 73 (1964). Ponatisnjeno v Max Black: Margins of Precision. Ithaca: Cornell University Press. 1970. Andrew J. I. JONES & Ingmar PORN, 1985: Ideality, Sub-ideality, and Deontic Logic. Synthese 65 (1985). 275-290. Jörgen JÖRGENSEN, 1938: Imperatives and Logic. Erkenntnis 7 (1938). 288-296. Georges KALINOWSKI, 1974: Über die Deontischen Funktoren. Normenlogik. Ur. Hans Lenk. Pullach bei München: Verlag Dokumentation. 39-63. Hans KELSEN, 1979: Allgemeine Theorie der Normen. Ur. Kurt Ringhofer & Robertt Walter, Vienna: Manzsche Verlags. Kazimierz OPALEK, 1987: Normen und performative Akte. Formalismus und Phänomenologie im Rechtsdenken der Gegenwart. Festgabe für Alois Troller zum 80. Geburtstag. Ur. Werner Krawietz & Walter Ott. Berlin: Duncker & Humblot. Kazimierz OPALEK & Jan WOLENSKI, 1973: On Weak and Strong Permissions. Rechtstheorie IV (1973) 2. 169-185. 18 Vsekakor obstaja podobnost med najinim razlikovanjem med dejanjema normiranja in presojanja in Kelsenovo razliko med nem. Denkakte in nem. Willensakte, prim. Kelsen 1979: pogl. I, VIII, XLII, XLIV. revija za ustavno teorijo in filozofijo prava PEVIIS (2014) 23 30 REVUSOV KANON --, 1986: On Weak and Strong Permissions Once More. Rechtstheorie XVII (1986) 1. 83-88. John R. SEARLE, 1964: How to Derive 'Ought' from 'Is'. Philosophical Review 73 (1964). 43-58. --, 1969: Speech Acts. An Essay in the Philosophy of Language. Cambridge: Cambridge University Press. Erik STENIUS, 1963: The Principles of Logic of Normative Systems. Acta Philosophica Fennica 16 (1963). 247-260. Rainer STUHLMANN-LAEISZ, 1983: Das Sein-Sollen-Problem. Eine modallogische Studie. Stuttgart-Bad Cannstatt: Fromman-Holzbog. Kazimierz TWARDOWSKI, 1977: On the Content and Object of Presentation: A Psychological Investigation. Haag: Martinus Nijhoff. Ota WEINBERGER, 1984: 'Is' and 'Ought' Reconsidered. ARSP LXX (1984) 4. 454-469. --, 1986: Der normenlogische Skeptizismus. Rechtstheorie XVII (1986) 1. 13-81. Jan WOLENSKI, 1977: Jörgensen's Dilemma and the Problem of Logic of Norms. Poznan Studies in the Philosophy of the Sciences and Humanities III (1997) 1-4. 265-276. --, 1980a: A Note on Free-Choice Permissions. ARSP LXVI (1980) 4. 507-510. --, 1980b: Z zagadnien analitycznej filozofiiprawa. Krakow: Naki. Uniwersytetu Jagiellonskiego. --, 1982: Deontic Sentences, Possible Worlds, and Norms. Reports on Philosophy 6 (1982). 65-73. Georg H. von WRIGHT, 1984: Bedingungsnormen - ein Prüfstein für die Normenlogik. Theorie der Normen. Festgabe für Ota Weinberger zum 65. Geburtstag. Ur. Werner Krawietz, Helmut Schelsky, Günther Winkler & Alfred Schramm. Berlin: Duncker & Humblot. --, 1985: Is and Ought. Man, Law, and Modern Forms of Life. Ur. Eugenio Bulygin, Jean-Louis Gardies, Ilkka Niiniluoto. Dordrecht: Springer. 263-281. PEVUS revija za ustavno teorijo in filozofijo prava (2014) 23 revus (2014) 23, 31-48 31 Kazimierz Opalekt & Jan Woleñski* Ser, deber y lógica Este artículo discute el problema del ser y el deber ser a la luz de la relación entre lógica deóntica y lógica de normas. Los autores se centran primeramente en las soluciones no-cognoscitivistas de Weinberger y von Wright. Luego de refutar a ambas concepciones por considerarlas fallidas, defienden una concepción no-lingüística de las normas. Según esta última, normar es una especie de acto, norma es el producto de ese acto, y enunciado normativo es la expresión de una norma. | El articulo se publicó en ingles en Archiv für Rechts- und Sozialphilosophie, Vol. LXXIII (1987) No. 3, 373-385. Sebastián Figueroa Rubio lo tradujo al español para Revus. Palabras claves: problema del ser y el deber ser, lógica deóntica, lógica de normas, Weinberger, von Wright, concepción no-lingüística de normas 1 INTRODUCCIÓN Hemos percibido un incremento en el interés por el denominado problema del ser y el deber ser y sus consecuencias para la lógica.1 Este problema tiene muchos aspectos, ontológicos y epistemológicos entre ellos. De todas formas, en este trabajo nos concentraremos en sus aspectos lógicos, mientras que los otros serán mencionados solo marginalmente. El problema lógico entre el ser y el deber ser está conectado con una determinada clase de enunciados a los que denominaremos provisionalmente "enunciados de deber". Los enunciados de deber son, en primer lugar, oraciones en un sentido gramatical. En segundo lugar, son tanto oraciones simples como oraciones compuestas por medio del uso de conectivas. Por último, son premisas y conclusiones de razonamientos que pueden ser o no aceptados intuitivamente como lógicamente correctos. Ni los enunciados de deber, sean simples o complejos, ni los razonamientos en que se dan, son invenciones filosóficas: estos pueden ser encontrados fácilmente en el lenguaje ordinario o en los lenguajes especializados de filósofos morales y juristas. Por lo tanto, el análisis lógico de enunciados de deber encuentra una justificación obvia, solventada en la ocurrencia de este tipo de enunciados en los sistemas lingüísticos aplicados en la práctica humana cotidiana. t 1918-1995 | Difunto profesor de teoría del derecho en la Universidad Jaguelónica en Cracovia. * wolenski@if.uj.edu.pl | Profesor emérito en la Universidad Jaguelónica en Cracovia. 1 Comp. Stuhlmann-Laeisz 1983; von Wright 1985: 263-281; Weinberger 1984: 454-469. journal for constitutional theory and philosophy of law PEVIIS (2014) 23 32 KEY PAPERS El uso del término "enunciados de deber" no prejuzga nada, siendo bastante neutral. Cuando decimos que en un determinado lenguaje ocurren enunciados de deber estamos registrando solo un hecho. No se dice mucho más indicando que los enunciados de deber son simples o complejos, o que son eslabones de ciertos razonamientos. Aparentemente las cosas se presentan de forma distinta, ya que podría parecer que por esta vía son dichas algunas verdades lógicas o, al menos, gramaticales. Sin embargo, resulta extraño que en las clasificaciones gramaticales actuales no exista una sección de "enunciados de deber". El único hecho duro, desde el punto de vista de la gramática, es tratar a los enunciados de deber como oraciones. Por consiguiente, el problema de los enunciados de deber no puede ser derivado solo de la gramática. ¿Cómo surgió este problema y por qué fue conectado con el problema entre el ser y el deber ser? No intentaremos explicar esto por medio de un análisis histórico ya que estamos interesados solamente en el estado actual de la cuestión discutida. La denominación de nuestro problema sugiere contrastar "ser" con "deber". Nuevamente tiene que ser subrayado que dicho contraste no puede ser derivado de la gramática actual, la cual, a lo más, justifica el contraste entre oraciones declarativas, interrogativas e imperativas. De todas formas, el filósofo no está obligado a limitarse a las distinciones gramaticales. Si esto último fuera el caso, el problema de las oraciones modales no emergería y la relación entre, e.g. "ser" y "es necesario" no sería tomada en cuenta. Dejando fuera de consideración los intentos de reducir enunciados de deber a órdenes, de forma provisional podemos identificar nuestra interrogante como aquella acerca de la relación entre oraciones de deber (i.e., oraciones que contienen palabras provenientes de la familia de los términos de deber) y oraciones de ser declarativas. Hasta ahora no hemos sugerido ninguna analogía entre el problema de las oraciones modales y el de las oraciones de deber. De hecho, comenzar con esta analogía solo oscurecería el panorama. La división entre oraciones asertivas, problemáticas y apodícticas se realiza dentro de la clase de oraciones declarativas, mientras que la división entre oraciones de ser y oraciones de deber a veces se considera fuera del alcance de las oraciones declarativas. Esto se vincula al doble uso del término "enunciado de deber". Este término es aplicado, en primer lugar, a oraciones declarativas que establecen la existencia de prescripciones, prohibiciones y permisos con respecto, e.g., a un determinado sistema jurídico o moral; llamaremos a los enunciados de deber de este tipo "enunciados deónticos". En segundo lugar, el término en cuestión también puede aplicarse a normas. El problema entre el ser y el deber ser es el de la relación entre oraciones declarativas y normas. Por lo general este problema es reducido a la relación entre oraciones declarativas distintas a las deónticas y normas, pero, como veremos más adelante, una discusión completa de este problema requiere que tam- PBVU5 journal for constitutional theory and philosophy of law (2014) 23 Ser, deber ser y lógica 33 bién se considere la relación entre oraciones deónticas y normas. Sin embargo, en este momento limitaremos nuestras observaciones a la versión discutida con mayor frecuencia del problema entre el ser y el deber ser, la versión con que se lidia en la controversia entre cognoscitivismo y el no-cognoscitivismo. 2 EL PROBLEMA DE LOS NO-COGNOSCITIVISTAS Los cognoscitivistas consideran a los enunciados de deber como un tipo de oración declarativa, mientras que los no-cognoscitivistas reivindican que estos enunciados forman una categoría distinta. Hay diversos cognoscitivismos y no-cognoscitivismos. El cognoscitivismo puede ser naturalista o anti-naturalista, mientras que el no-cognoscitivismo es siempre un emotivismo más o menos radical. El cognoscitivismo afirma que los enunciados de deber son verdaderos o falsos, mientras que el no-cognoscitivismo lo niega. Para el cognoscitivismo, los enunciados de deber refieren a una realidad material o ideal y, por consiguiente, tienen valores lógicos normales, mientras que para el no-cognoscitivismo dichos enunciados solo expresan actitudes humanas y, por lo tanto, no son verdaderos ni falsos. Habiendo esbozado los puntos de vista podemos abandonar el término neutral "enunciado de deber" y usar el término "norma". Las consideraciones precedentes demuestran que las razones para afirmar que las normas tienen o no tienen valores lógicos normales son diferentes, y se extienden a preguntas filosóficas fundamentales, e.g., si las normas refieren a la realidad y, de ser así, a qué realidad refieren. Cómo ya hemos mencionado, estamos interesados principalmente en el aspecto lógico del problema entre el ser y el deber ser. Hablando en términos generales, el problema se resuelve en la pregunta por la existencia de una lógica de normas. El problema de las normas complejas y el de los razonamientos en que "participan" normas deviene relevante solo dentro de la controversia entre cognoscitivismo y no-cognosciti-vismo. Una de las preguntas que el no-cognoscitivista debe considerar es la siguiente: ¿Cuán posibles son los razonamientos normativos (i.e., razonamientos que contienen normas como premisas y/o conclusiones) siendo que las normas no son ni verdaderas ni falsas? La situación existente entre ambos puntos de vista puede concebirse por medio de un "juego". Este juego comienza con una pregunta: ¿Puede decirse que las normas son verdaderas o falsas? El cognoscitivista responde afirmativamente a esta pregunta y el juego termina para él en la primera jugada. La consecuencia de ello es que da una respuesta afirmativa a otra pregunta: ¿es la lógica de normas posible? Para el cognoscitivista entonces solo restan problemas formales, tales como la elección de un lenguaje y una axiomática. El no-cognoscitivista responde a la primera pregunta con una negación y bajo ningún respecto el juego ha terminado para él en el primer movimiento. Él se pregunta la segunda cuestión, concerniente a la lógica de normas. Cuando journal for constitutional theory and philosophy of law PEVIIS (2014) 23 34 KEY PAPERS responde afirmativamente se manifestará a favor de una "lógica de normas específica" y comenzará a construirla, si lo desea. También puede responder negativamente, i.e. que la lógica de normas es imposible. Ambas posturas son defendidas en la literatura contemporánea. Ota Weinberger argumenta a favor de una lógica de las normas y Georg Henrik von Wright en contra de ella. La existencia de razonamientos normativos justifica el primer punto de vista y se convierte en algo muy difícil de explicar para el segundo. Permítasenos evocar el así llamado dilema de J0rgensen que ilustra bien la situación del no-cognos-citivista.2 El dilema se deriva de los siguientes enunciados: (1) Solo enunciados declarativos, i.e. verdaderos o falsos, pueden formar parte de razonamientos lógicamente correctos. (2) Las normas no son enunciados declarativos. (3) Normas no pueden formar parte de razonamientos lógicamente correctos. (4) Existen razonamientos normativos correctos. Es fácil ver que (3) se sigue de (1) y de (2), pero que es incompatible con (4). El no-cognoscitivista a la Weinberger intenta justificar (4) a través de una lógica de las normas especial, mientras que el no-cognoscitivista a la von Wright debe buscar una solución alternativa; la concepción de von Wright de los "deberes técnicos" es una nueva propuesta al respecto.3 Será discutida más adelante en este trabajo. Fuera de los argumentos ontológicos, epistemológicos y psicológicos, los no-cognoscitivistas hacen uso del argumento del abismo lógico entre el ser y el deber ser. Este argumento establece que es imposible deducir normas a partir de enunciados declarativos, y viceversa. El argumento en cuestión, formulado por Hume, sostenido por Kant, y renovado de forma precisa por Pontcairé, es casi comúnmente aceptado hoy en día.4 Nosotros, por nuestra cuenta, también suscribimos a él. Sin embargo, este argumento no debe entenderse como con-cluyente para el debate entre cognoscitivismo y no-cognoscitivismo. El cognos-citivista puede tratar a las normas como un tipo de enunciado modale en sentido extenso. De todas maneras, las normas no se disciernen, dentro de la familia de los enunciados modales, desde el punto de vista de su no deducibilidad de enunciados puramente declarativos, i.e. enunciados no modales. Tenemos LA — A y A — MA como ejemplos de estas tesis de lógica modal. Estas tesis afirman el nexo lógico entre enunciados modales y no-modales. Utilicemos la notación "XCA" para el enunciado "X cree que A". En lógica de oraciones de creencia no se puede aceptar ni XCA — A, ni A — XCA. Las oraciones del tipo XCA, 2 Jorgensen 1938: 288-296; Wolenski 1977: 265-276. 3 Von Wright 1985: 275 ss; véase también von Wright 1984: 451 ss. 4 El único oponente relevante de la tesis del abismo lógico entre el ser y el deber ser es Searle (1964: 43-58); véase también Searle 1969. PBVU5 journal for constitutional theory and philosophy of law (2014) 23 Ser, deber ser y lógica 35 entonces, no son deducibles lógicamente de oraciones puramente declarativas y viceversa. De todas formas, cada enunciado del tipo XCA es verdadero o falso, i.e. es un enunciado en el sentido lógico. Entonces, el argumento de la no deducibilidad de las normas a partir de enunciados declarativos no es conclu-yente para la resolución de la disputa en cuestión, ya que las normas pueden ser verdaderas o falsas sin ser deducibles de estos últimos. En particular, el abismo lógico entre el ser y el deber ser no prejuzga la imposibilidad de una lógica de normas. Apelar a este abismo es limitado también por otra razón. Existen, a saber, razonamientos de carácter mixto, compuestos por normas y enunciados declarativos. El argumento del abismo no se aplica a ellos, al tiempo que dichos razonamientos mixtos son indudablemente normativos. El problema es de carácter esencial y uno en el cual la pregunta aún está presente: si las normas tienen valores lógicos estándar de verdad y falsedad. Como se ha afirmado más arriba, el aspecto lógico del problema entre el ser y el deber ser consiste principalmente en la existencia de una lógica de normas. Tanto cognoscitivistas como no-cognoscitivistas aceptan la existencia de enunciados deónticos y de su lógica, i.e. lógica deóntica. Cierto es que hay controversias acerca del sistema de lógica deóntica "adecuado", pero más allá de la existencia de divergentes puntos de vista sobre este tema, es opinión común que la existencia de una lógica de normas es una parte completamente justificada de la lógica formal contemporánea. En la cuestión acerca de la existencia de una lógica de normas uno puede adoptar o (i) la posición cognoscitivista de que la lógica de las normas existe porque las normas son verdaderas o falsas; o adoptar (ii) la posición no-cognoscitivista positiva de que la lógica de normas existe, pero que no se fundamenta en los conceptos de verdad y falsedad; o también adoptar (iii) la posición no-cognoscitivista negativa de que la lógica de normas no existe. Aceptando la existencia de la lógica deóntica, se pueden distinguir los dos siguientes puntos de vista: (I) La lógica deóntica existe, pero no existe lógica de normas. (II) La lógica deóntica existe y también existe lógica de normas. La aceptación de (II) dirige a la siguiente pregunta: ¿Cuál es la relación entre lógica deóntica y lógica de normas? La respuesta a esta pregunta determina los siguientes puntos de vista: (IIa) Lógica deóntica y lógica de normas son sistemas paralelos; (IIb) La lógica de normas es una condición de la lógica deóntica. Defenderemos el punto de vista I), pero antes debemos realizar un análisis crítico de (II). Ad (IIa). Este punto de vista implica una interpretación dualista de "deber" -una descriptiva y una prescriptiva-.5 Según la primera interpretación "deber" 5 Stenius 1963: 247-260. journal for constitutional theory and philosophy of law PEVIIS (2014) 23 36 KEY PAPERS está contenido en enunciados deónticos, mientras que de acuerdo con la segunda está contenido en normas. Se puede construir un formalismo abstracto, apto para ser interpretado tanto descriptiva como prescriptivamente. Esta concepción usualmente se basa en el supuesto de que los conjuntos de tesis descriptivas y prescriptivas son idénticos en términos sintácticos. Entonces, surge la pregunta sobre cuál es el propósito de dicha dualidad. Además de ello, mientras la lógica deóntica de alguna forma es definible en términos semánticos, obtenemos la lógica de normas sin legitimación semántica. Asumamos ahora que quien adhiere a la interpretación en discusión asegura que los conjuntos de tesis de ambas lógicas no tienen que ser idénticos. Existirían, entonces, algunas tesis de lógica de normas que no serían tesis de lógica deóntica, o viceversa. En este punto se tendría que rechazar la existencia de un formalismo universal a ser interpretado de forma dualista, y explicar en términos semánticos las diferencias entre los respectivos conjuntos de tesis. En las concepciones "paralelistas" que conocemos, no encontramos tal explicación. Consecuentemente, el punto de vista bajo discusión no da una justificación teórica de la lógica de normas a partir del no-cognoscitivismo; para el cognoscitivista la concepción paralelista no presenta interés alguno. Ad (Ilb). Las razones generales a favor de la tesis de que la lógica de normas es una condición de la lógica deóntica6 se pueden presentar de la siguiente manera. Los enunciados deónticos son relativos en el sentido de que prescripciones, prohibiciones y permisos se predican en relación con un sistema normativo, i.e. un sistema conformado por normas. Entonces, las relaciones lógicas entre normas son primarias respecto de las relaciones lógicas entre enunciados deónticos, y la lógica deóntica supone a la lógica de normas. Esta mirada puede ser adoptada tanto por cognoscitivistas como por no-cognoscitivistas. Para el cognoscitivista, sin embargo, la distinción sería simplemente aquella entre lógica deóntica absoluta y lógica deóntica relativa. Por esta razón aquí solo es de interés la posición no-cognoscitivista. A (Ilb) se aplica la misma observación que a (Ila): la lógica de normas debe ser justificada en términos semánticos. Ad (Ila) y (Ilb). En ambos casos el problema consiste en la legitimación semántica de la lógica de normas, la cual -de acuerdo a los postulados del no-cognoscitivismo- no puede referir a la clásica semántica modelo-teórica, ya que esta última se basa en el concepto de verdad. Los argumentos a favor de (IIb) han sido presentados recientemente por Ota Weinberger,7 él postula una semántica adecuada para el discurso prescriptivo. Esta es, sin embargo, una propuesta muy general que no muestra cómo conceptos semánticos tradicionales tales como satisfacción, verdad y modelo, pueden 6 Weinberger 1984: 426 ss; Kalinowski 1974: 39-63. 7 Weinberger 1984: 458 ss. PBVU5 journal for constitutional theory and philosophy of law (2014) 23 Ser, deber ser y lógica 37 ser sustituidos en la "nueva" semántica, y sin los cuáles la propuesta no es posible. Más concretas son las observaciones de Weinberger acerca de la necesidad de trascender la concepción estándar de la lógica, denominada por él "conservadurismo conceptual". 3 WEINBERGER Weinberger (1984: 459) escribe: Hay -así lo creo- serias razones para no identificar conceptualmente lógica y operaciones lógicas (principalmente la inferencia) con las definiciones veritativo-funcionales de esos términos. Parece ser que la tarea de analizar preguntas, oraciones de normas, operadores no extensionales (e.g. "porque"), relaciones formales teleológicas y la axio-logía formal sería extremadamente obstaculizada -si no imposibilitada- por la suposición de que la lógica no es más que análisis veritativo-funcional. Además, trayendo a colación el principio de tolerancia de Rudolf Carnap, Weinberger postula la trascendencia de la lógica basada en el concepto de verdad. Se debe remarcar que el "conservadurismo conceptual" solo es trazado en los citados trabajos de Weinberger. El principio de tolerancia de Carnap refiere a la elección de una sintaxis y fue formulado en el período en que la lógica era reducida a la sintaxis. Desde los años 30 dentro de la lógica estamos en el período de la semántica. En particular, cualquier sistema lógico debe ser investigado desde la perspectiva de la plenitud semántica y esta última ni siquiera puede ser formulada fuera de la teoría de modelos. Weinberger entonces debería extender el principio de Carnap a la semántica. Sin embargo, así surge el ya mencionado problema de una semántica para la lógica de normas. Hasta no ser resuelto dicho problema se pueden tener dudas justificadas acerca de la lógica de normas, y estas dudas no pueden ser tratadas como "conservadurismo conceptual". De nuestra parte consideramos poco probable el éxito de una "nueva" semántica, porque la definición de satisfacción conduce a la de verdad de forma natural y no es fácil ver cómo puede conducir a otro lugar. Weinberger también ofrece algunos argumentos particulares en relación con la lógica de normas; algunos de ellos apuntan a la falta de idoneidad de la lógica deóntica y, por esta razón, son utilizados para justificar la necesidad de una lógica de normas separada. En la discusión de estos argumentos que prosigue, dejaremos de lado los problemas relativos a los permisos, con los que ya hemos lidiado en otros trabajos.8 8 Opalek & Wolenski 1973: 169-185 y 1986: 83-88; Wolenski 1980a: 507-510. journal for constitutional theory and philosophy of law revus (2014) 23 38 KEY PAPERS 3.1. Weinberger afirma que la inconsistencia dentro de los sistemas normativos no puede ser reducida a la inconsistencia de enunciados deónticos. Asumamos que en el sistema normativo S tenemos dos normas OA y O-A. Esta situación puede ser descrita por medio de los enunciados (a) y (b): (a) "A es obligatorio en S". (b) "A está prohibido en S". Ambos enunciados son verdaderos, aunque las normas OA y O-A son contradictorias. De todas formas, es evidente que dos enunciados verdaderos no pueden ser contradictorios. Pero la validez de este argumento aún depende de mostrar cómo esta situación puede ser manejada por la lógica de normas, ya que tenemos en el sistema S dos normas contradictorias, a las que debe adscribirse "valores lógicos" diferentes. ¿Cómo puede hacerse eso cuando las dos normas pertenecen al mismo sistema normativo? Por el momento, no es claro el condicionamiento de la lógica deóntica por la lógica de normas. No obstante no queremos dejar el argumento de Weinberger sin comentar. En nuestra opinión, la dificultad no está conectada con la lógica deóntica, sino con el concepto de sistema normativo. La lógica preceptúa una concepción según la cual el sistema normativo es consistente. Ello parece estar en contra de la frecuente situación de regulaciones inconsistentes en el interior de los sistemas normativos. Sin embargo, ¿estamos obligados a reconocer sistemas normativos inconsistentes? Asumamos que un juez tiene a su disposición un sistema jurídico con las normas OA y O-A. Si aplica OA, y se le pregunta por qué no tomó en consideración O-A, él seguramente responderá diciendo que O-A es inválida; y viceversa, cuando él aplique O-A, dirá que OA es inválida. Se podría decir que en esta instancia existen de facto dos sistemas normativos. Entonces, o bien (a) es verdadero, o bien (b) es verdadero, pero nunca ambos pueden ser verdaderos al mismo tiempo. Por otro lado, de la lógica deóntica se sigue que un conjunto contradictorio de enunciados deónticos implica cualquier enunciado, lo que muestra las consecuencias de reconocer como verdaderos a enunciados deónticos contradictorios. 3.2. El segundo argumento de Weinberger que deseamos discutir refiere a las denominadas normas sancionatorias. Asumamos (c) y (d): (c) "A es obligatorio." (d) "Si -A entonces debe ser s." Aquí s representa una sanción. Pero, cuando se asume la denominada semántica de mundos perfectos, no existe un mundo tal en el que tanto A como -A sean verdaderos. Ahora, de (c) y (d) se sigue (e): (e) "Debe ser s." PBVU5 journal for constitutional theory and philosophy of law (2014) 23 Ser, deber ser y lógica 39 Sin embargo, esta consecuencia no puede ser verdadera en ningún mundo perfecto, porque -A es falso en cualquiera de tales mundos. Consecuentemente, las normas sancionatorias no tienen razón de ser en lógica deóntica. Es desconocido nuevamente cómo esta dificultad sería superada por la lógica de normas proyectada por Weinberger. Por nuestra parte, solo podemos intentar mostrar qué debería hacerse en lógica deóntica, sin afirmar que acá se brindan soluciones no problemáticas. El enunciado (e) es, de acuerdo con la semántica de mundos perfectos, verdadero en el denominado mundo real si y solo si el enunciado -A — 5 es verdadero en cualquier mundo perfecto. Observemos que -A es falso en cada uno de aquellos mundos, y que el enunciado -A — 5 es verdadero. Esa podría ser la respuesta al problema de Weinberger, si no fuese el caso que cualquier otro enunciado que adscriba a -A cualquier otra sanción sería verdadero, lo cual no es una buena consecuencia bajo ningún respecto. No obstante, podemos asumir que siempre está vigente la regla que prohíbe adscribir a acciones ya prohibidas sanciones diferentes de las ya previstas. Entonces, en ningún mundo perfecto podría ser el caso que 5 esté relacionada con -A y que cualquier otra 5 fuese verdadera. Además, no vemos fundamentos para deducir (e) de ninguna premisa; de hecho, (e) como norma considerada aisladamente no tiene ninguna justificación. Si no se aceptase este razonamiento, entonces se podría hacer uso de la extensión de la semántica deóntica sobre los denominados mundos subideales, propuestos -entre otros- para poder lidiar con la situación de los deberes incumplidos.9 Resumiendo, en primer lugar, no es fácil ver en qué sentido podría la lógica de normas condicionar a la lógica deóntica y, en segundo lugar, los argumentos de Weinberger contra la lógica deóntica pueden ser refutados desde el interior de esta. Entonces, no hay suficientes argumentos para justificar la existencia de la lógica de normas. En conexión con la presente discusión acerca del aspecto lógico del problema entre el ser y el deber ser hay que tener en consideración el concepto de "deber técnico", introducido en esta discusión por Georg Henrik von Wright.10 4 VON WRIGHT Los problemas del "deber técnico", bajo distintos nombres, han sido investigados por la filosofía práctica desde tiempos pretéritos. Para nuestros propósitos no es necesario discutir diferentes puntos de vistas ni matices de estás problemáticas. Será suficiente con señalar que, acorde a la visión predominante, compartida también por von Wright, los enunciados que expresan "deberes 9 Jones & Porn 1985: 275-290. 10 Von Wright 1985. journal for constitutional theory and philosophy of law PEVIIS (2014) 23 40 KEY PAPERS técnicos" son enunciados fácticos que afirman la necesidad práctica de realizar una determinada conducta como medio para lograr determinado fin; ellos son, consecuentemente, enunciados declarativos. El "deber técnico" en la concepción de von Wright, sirve, primero, al propósito de probar que los intentos de deducir el deber del ser con que nos encontramos en la literatura actual (J.R. Searle, M. Black) están equivocados (4.1), y segundo, para superar las dificultades vinculadas a las denominadas normas hipotéticas tanto en lógica deóntica como en lógica de normas (4.2). 4.1. Respecto a lo primero, von Wright analiza la ampliamente debatida inferencia de Searle, y luego la de Black. La inferencia de Searle es reducida a la forma del siguiente razonamiento: Premisa I. Quien promete se ubica a sí mismo bajo la obligación de cumplir dicha promesa. Premisa II. A promete hacer p. Conclusión: A debe hacer p. Von Wright afirma que cuando se acepta la visión de Searle de que ambas premisas son enunciados fácticos, la conclusión no expresa el deber genuino, sino que el deber técnico de la necesidad práctica, i.e., que al menos que p sea hecho, la promesa no se materializará; entonces la conclusión también es un enunciado fáctico, lo que significa que la deducción del deber a partir del ser es solo aparente. Se debe observar que la distinción entre prescripción y descripción presente en el lenguaje natural, en el cual el razonamiento en cuestión es expresado, presenta dificultades.11 Tanto la premisa I como la conclusión pueden ser interpretadas de forma distinta. De todas formas, en los contextos estándar la conclusión significaría: "A prometió hacer p, por lo que él debe hacer p" (un deber genuino), y no: "A prometió hacer p, por lo que hacer p por parte de A es un medio necesario para cumplir la promesa" (deber técnico). La solución de von Wright no se ajusta al significado estándar de la conclusión y, por lo tanto, no ofrece una oposición convincente a la argumentación de Searle. Por otra parte, se podría considerar el carácter del razonamiento objeto de la discusión. Si está basado en la denominada lógica informal, entonces, de hecho, no es un razonamiento sino una manipulación verbal que toma ventaja de la vaguedad del lenguaje ordinario. Sin embargo, si es entendido como un razonamiento deductivo, entonces sabemos de antemano que el objetivo de Searle es inalcanzable, puesto que no podemos tener en la conclusión lo que no está contenido en las premisas. Se debería interpretar o bien "deber hacer p" en conformidad con la premisa I como "se ubica a sí mismo bajo la obligación de hacer p" 11 Stuhlmann-Laeisz 1983: 24. PBVU5 journal for constitutional theory and philosophy of law (2014) 23 Ser, deber ser y lógica 41 (en sentido descriptivo), o bien interpretar esta última expresión en la premisa I como "deber hacer p" (en sentido prescriptivo). En el primer caso la deducción del deber a partir del ser se viene abajo, en el segundo caso se convierte en una deducción del deber a partir del deber y del ser (el así llamado razonamiento mixto, justificado sobre la base de intuiciones por algunos autores, pero controvertido debido a la falta de una bases teóricas para tal justificación). De forma similar, en la interpretación de von Wright habría que incluir el deber técnico tanto en la conclusión como en la premisa I; ciertamente ello nos desviaría del problema planteado por Searle, pero no sería una forma artificial de introducir el deber técnico. Los autores que justifican los razonamientos mixtos objetan que el razonamiento de Searle contiene una norma escondida sobre el deber de cumplir las promesas. Esta refuta la deducción del deber a partir del ser y la reemplaza por la deducción del deber a partir del deber y del ser. Sería aún más simple poner en duda el estatus de enunciado fáctico de la premisa I, ya que -como se testifica en la formulación de algunas reglas jurídicas- bajo una estilización similar pueden ocultarse prescripciones (así, "se ubica a sí mismo bajo una obligación" puede significar "está obligado a..."). Sin embargo, se debe observar que el estatus de la conclusión, de la premisa I y de la premisa normativa supuestamente escondida, sigue sin estar claro, debido a que están todas formuladas en lenguaje natural. Aún cuando se adoptase la visión de que contienen un deber genuino, podrían ser interpretadas como normas o como enunciados deónticos (entendiendo el deber en sentido descriptivo). En este último caso, todo el razonamiento no sería una inferencia del deber a partir del ser (o del deber a partir del deber y del ser). Eso también es observado por von Wright. Si se asume que el razonamiento emplea el deber prescriptivo, entonces, en una interpretación correcta de su totalidad, se tiene que reconocer como un razonamiento mixto de la forma del así llamado silogismo práctico. Si ambas premisas son interpretadas como enunciados declarativos, entonces la conclusión tendría el mismo carácter y no sería una deducción del deber a partir del ser (o del deber a partir del deber y del ser). Tal deducción tiene lugar cuando, en conformidad con la aceptación del carácter prescriptivo de la conclusión, también es interpretada prescriptivamente la premisa I. Ello no satisface a Searle, quien desea de premisas declarativas deducir solo deberes. Ello tampoco satisface a von Wright, debido al carácter lógicamente sospechoso del razonamiento mixto; de ahí, su introducción del deber técnico. El razonamiento de Max Black, más sencillo que el de Searle, es el siguiente:12 "A y B están jugando ajedrez. A intenta hacer un jaque mate a B. Por lo que ahora debe hacer el movimiento... La situación es tal que a no ser que él haga 12 Black 1964; repr. en Black 1970. journal for constitutional theory and philosophy of law PEVIIS (2014) 23 42 KEY PAPERS ese preciso movimiento no tendrá posibilidad de ganar el juego". En este caso la crítica de von Wright es pertinente: estamos hablando de un deber técnico y la deducción del deber (genuino) a partir del ser es aparente. Sin embargo, al mismo tiempo, no hay una similitud esencial entre ambos razonamientos (el de Searle y el de Black) y no puede haber una solución crítica común para ambos. Si se desea tratar el ejemplo de Black en analogía estricta con el de Searle, entonces solo se podría decir que en la situación dada -tal como en cualquier otra- A tiene el deber de realizar uno de los movimientos permitidos según las reglas del ajedrez (un deber genuino). Lo que aquí se denomina "situación" tiene un estatus igualmente sospechoso que las premisas de Searle, porque debe ser interpretado como: Premisa I. Quien decide jugar ajedrez se ubica a sí mismo bajo la obligación de obedecer las reglas del juego ajedrez. Premisa II. A decide jugar ajedrez, con todas las dudas concernientes al carácter de la premisa I y de la conclusión. De este modo, el deber técnico no ofrece una solución para el razonamiento "corregido" de Black, tal como tampoco lo hacía en el caso de Searle. El deber técnico falla como medio para "rectificar" los razonamientos mixtos a los que pueden ser reducidos finalmente tanto el argumento de Searle como el argumento "corregido" de Black y, en este respecto, la concepción de von Wright queda abierta a la duda. Posiblemente "rectificar" no es un término adecuado en esta instancia, ya que más bien se ha intentado mostrar que el carácter mixto de dichos razonamientos es aparente -lo que, no obstante, no ha sido probado. 4.2. Permanece el segundo problema del deber técnico como una categoría indispensable en lógica deóntica, en vista de las dificultades con que se encuentra esta lógica en la interpretación semántica de los formalismos de las denominadas normas hipotéticas. La posición que parece ser adoptada es que el deber técnico es un dispositivo que suplementa las modalidades deónticas, entendidas en sentido tradicional, de la obligación, la prohibición y la permisión; en este caso trataríamos con una lógica deóntica extendida mediante el operador del deber técnico. Sin embargo, la exposición en este punto no está desarrollada hasta el nivel de poder estar seguros de la corrección de tal interpretación y de poder evaluar tal versión extendida de la lógica deóntica. El enriquecimiento del aparato conceptual hasta hora en uso por medio de la introducción del deber técnico no resuelve nuestro problema fundamental: el de la existencia de la lógica de normas; aún así están vigentes los puntos de vista I y II (en ambas interpretaciones). PBVU5 journal for constitutional theory and philosophy of law (2014) 23 Ser, deber ser y lógica 43 * Permítasenos remarcar que, hasta ahora, la discusión en torno al objeto en cuestión revela un supuesto aceptado por ambas partes contendientes. El supuesto es el siguiente:13 (L) Las normas son enunciados lingüísticos. El supuesto (L) puede ser considerado como una tesis característica de la teoría lingüística de las normas. De hecho, (L) vuelve al problema particularmente agudo, especialmente para el no-cognoscitivista. Este tiene que reconocer que existen normas compuestas por normas simples y conectivas idénticas a las constantes lógicas normales, y que existen razonamientos cuyos componentes son normas. Y cuando las normas existen como enunciados lingüísticos y algunas de sus relaciones parecen ser lógicas, se vuelve difícil explicar estos hechos. La situación es dramática para el punto de vista (I), ya que habría una "lógica sin lógica"; la situación es más fácil para ambas versiones de (II), pero -como hemos tratado de mostrar- estas se basan en supuestos dudosos. Ahora surge la pregunta de por qué no decidirse simplemente por el cognoscitivismo, ya que el argumento del abismo entre el deber ser y el ser no prueba demasiado. Sin embargo, tenemos la intención de poner en duda (L), que también es aceptado por el cognoscitivismo, mientras que el no-cognoscitivismo sin (L) parece ser un punto de vista esencialmente correcto. Volvamos por un rato al no-cognoscitivismo con (L). Este punto de vista permite considerar a las normas desde las perspectivas sintáctica y pragmática, pero niega características semánticas en las normas; ya que si las normas tuvieran su propia semántica también tendrían su propia lógica. Las normas concebidas como enunciados indudablemente tienen su sentido lingüístico y son comprendidas, lo que hace a la falta de una semántica de normas algo peculiarmente extraño. Pero esta falta no es algo fortuito en absoluto, como lo muestra el análisis de (II). La refutación de (L), que nos dirige a una concepción no lingüística de las normas, es una medida radical que elimina el problema por completo, porque si las normas no son enunciados lingüísticos, entonces no hay nada extraño en el hecho de que no haya lógica de normas. 5 LA CONCEPCIÓN NO-LINGÜÍSTICA DE LAS NORMAS Hay argumentos que hablan en favor de una concepción no-lingüística de las normas. Evidentemente la eliminación del problema de la lógica de normas no puede ser el único. Se necesita de una justificación independiente de este 13 Wolenski 1980b: cap. III y 1982: 65-73; Opalek 1987. journal for constitutional theory and philosophy of law PEVIIS (2014) 23 44 KEY PAPERS efecto. Hemos presentado esta justificación en otros trabajos, aquí repetiremos y complementaremos algunos de nuestros argumentos.14 Por ejemplo, cuando los juristas analizan el lenguaje del derecho generalmente no están dispuestos a afirmar que las normas son un objeto directo de análisis. Estarían de acuerdo, más bien, en que los enunciados que analizan expresan normas. Sin embargo, este no es un punto de partida inequívoco, porque se puede afirmar que son los significados (normas en un sentido lógico como análogas a las proposiciones en sentido lógico) los que se expresan por medio de los enunciados respectivos. Por diversas razones que aquí no desarrollaremos, no queremos considerar a las normas como significados de enunciados de deber. Un mejor punto de partida es considerar aquellas situaciones en que alguien habla de establecer normas, de obedecerlas o de la validez de las mismas. Es claro que en esas situaciones no se quiere decir que enunciados o, siquiera, significados de algunos enunciados sean establecidos, obedecidos o que son válidos.15 Decir que alguna gente obedece y otra incumple normas como enunciados es contradictorio con la gramática del lenguaje con el que hablamos de normas. Por otra parte, aceptamos sin dificultad que se diga que las órdenes o decisiones son establecidas, obedecidas y válidas. Y este es precisamente el motivo de tal construcción del concepto de norma, en el cual la norma no es un enunciado. 5.1. En este punto, la concepción no lingüística de las normas se tropieza con la teoría de los realizativos de John L. Austin. En esta teoría se distingue un tipo de enunciados, denominados realizativos, y se los estudia en conexión con los actos que los acompañan. Aún más lejos llega la teoría de los actos de habla de Austin, considerando a todos los enunciados oracionales como realizativos, i.e. enunciados con fuerza ilocucionaria. De todas formas, desde nuestro punto de vista, la solución de Austin es incompleta, ya que los realizativos son actos y enunciados al mismo tiempo, mientras que nosotros queremos distinguir explícitamente entre los realizativos como actos y los enunciados realizativos. Para nosotros los realizativos son siempre actos de alguien en el sentido de la psicología descriptiva de Brentano y, hablando más estrictamente, en el sentido de la distinción de Twardowski entre actos y los productos de dichos actos.16 Tales actos son, entre otros, hacer preguntas, dar órdenes, decidir en una u otra forma y juzgar, y los productos de estos actos son preguntas, órdenes, decisiones y juicios, respectivamente. Diciéndolo explícitamente: la pregunta es lo preguntado, la orden es lo ordenado; la decisión es lo decidido y el juicio es lo juzgado; en este sentido preguntas, órdenes, decisiones y juicios no son enunciados. 14 Hay una similitud entre la concepción no-lingüística de las normas y la así llamada concepción expresiva de las normas presentada por Alchourrón & Bulygin (1981: 95-124). 15 Black 1962: 100 ss. 16 Twardowski 1977. PBVU5 journal for constitutional theory and philosophy of law (2014) 23 Ser, deber ser y lógica 45 Ahora, cuando alguien desea expresar una pregunta, una orden, una decisión o un juicio, tiene que utilizar un enunciado específico. Es tema de un análisis posterior responder a la pregunta de si el enunciado utilizado para expresar el resultado de un determinado acto es también resultado de este último o es el resultado de otro acto; esta pregunta no será respondida acá. Como una pregunta es siempre la pregunta de alguien, la orden es la orden de alguien, la decisión es la decisión de alguien y el juicio es el juicio de alguien, no hay nada extraño en el hecho de que los enunciados que expresan preguntas, órdenes, decisiones y juicios tengan la forma que Austin consideró como característica de los reali-zativos (dentro de su concepción): Estoy preguntando (ordenando, decidiendo, juzgando, etc) tal y tal cosa. Nosotros afirmamos que normar es una especie de acto, norma es el producto de ese acto, y enunciado normativo es la expresión de la norma. No es necesaria acá una caracterización más precisa del acto de normar. Será suficiente con decir que la norma es siempre una decisión. Y así, como enunciado normativo reconocemos al enunciado de tipo: Estoy normando tal y tal cosa; este es el enunciado normativo básico. El enunciado normativo obviamente tiene un carácter realizativo. Ahora, la pregunta central es: ¿Es el enunciado realizativo un enunciado en el sentido lógico? Austin contesta negativamente y contrasta realizativos con constatativos. Solamente el último puede ser -en su opinión- considerado desde el punto de vista de la verdad y la falsedad, mientras que los realizativos son considerados desde el punto de vista de efectividad e inefectividad. Nuestra posición es diferente. Nosotros afirmamos que la efectividad y la inefectividad son cualificaciones de los realizativos dentro de nuestra concepción (i.e. actos), y que los enunciados realizativos son siempre verdaderos o falsos. Negar esto (como lo hace Austin) se debe, en nuestra opinión, al hecho de que no se hace una clara distinción entre enunciados declarativos y enunciados descriptivos. Cuando digo "Estoy ordenando que...", ciertamente no estoy describiendo qué es lo que estoy haciendo, declaro hacerlo. Se puede decir que el enunciado realizativo es verdadero si y solo si el reali-zativo respectivo es efectivo. Consideremos ahora un enunciado de deber, i.e. una oración de deber. ¿Qué significa tal enunciado? Desde el punto de vista de una concepción no-lingüística de la teoría de las normas significa o que el hablante lo ha utilizado como enunciado normativo básico, o que ha indicado que él u otra persona ha realizado previamente el respectivo acto de normar; en este último caso podemos hablar de enunciados normativos secundarios. De todas formas, en cada uno de los casos el enunciado normativo es verdadero o falso, i.e. es un enunciado deóntico. Se sigue de esto que no hay una doble interpretación del deber -descriptiva y prescriptiva-, sino solo la descriptiva. También podemos asumir que el formalismo de la lógica deóntica es aplicable tanto a los enunciados normativos primarios como a los secundarios; no podemos dar un contraejemplo que journal for constitutional theory and philosophy of law PEVIIS (2014) 23 46 KEY PAPERS indique que alguna ley de la lógica deóntica es aplicable a enunciados normativos primarios y no a un enunciado normativo secundario, o viceversa. 5.2. ¿Cómo resuelve la concepción no-lingüística de las normas el problema discutido anteriormente relativo a los puntos de vista (I) y (II)? Podemos aceptar (I), ya que cuando las normas no son enunciados, la lógica de normas no existe. Cualquier "razonamiento normativo" es ahora interpretado como un razonamiento sobre enunciados deónticos; los razonamientos mixtos, a su vez, están compuestos de enunciados deónticos y de enunciados no-deónticos. La lógica deóntica está condicionada por normas porque los enunciados deónticos son verdaderos o falsos dependiendo de la existencia de los respectivos actos de normar; en la semántica de lógica deóntica este hecho es expresado por medio de la suposición de que los valores lógicos de los enunciados deónticos dependen de la denominada relación de alternatividad deóntica. La lógica deóntica está condicionada por normas (y no por la lógica de normas) porque si no existiesen normas como productos de actos de normar, entonces la lógica deóntica sería innecesaria, dado que todo sería indiferente y probablemente nadie concebiría la idea de considerar el problema del ser y el deber ser. La interpretación dualista del formalismo deóntico, propuesta por algunos autores, también tiene su contraparte en la teoría no-lingüística de las normas, dado que este formalismo puede ser aplicado tanto a enunciados normativos primarios como secundarios. De este modo, la concepción no-lingüística es capaz de resolver los problemas que necesitan resolución. Consideremos ahora un problema de naturaleza general. La concepción antes presentada se basa en el supuesto de que en el lenguaje solo se pueden encontrar enunciados en el sentido lógico17. ¿Qué se debe hacer entonces con enunciados interrogativos e imperativos? En nuestra opinión, estos son abreviaciones de los enunciados realizativos respectivos. No se sigue de esto que no hay necesidad de introducir distinciones lógicas dentro de la única categoría general de los enunciados declarativos. Es opinión común que cualquier enunciado en un sentido lógico expresa un proposición, i.e. un juicio en un sentido lógico. Ello parece contradecir nuestra distinción de juzgar como una categoría de actos. Reivindicamos que juzgar como acto tiene como producto el juicio en sentido psicológico. Consecuentemente, no se presenta una inconsistencia con la tesis de que cualquier enunciado expresa un juicio en el sentido lógico, ya que simplemente el término "juicio" aquí tiene un doble sentido. Por último, la cuestión de la relación entre la concepción no-lingüística de las normas con el cognoscitivismo y el no-cognoscitivismo. A primera vista podría parecer que es una concepción cognoscitivista, ya que los enunciados nor- 17 Alchourrón & Bulygin 1983. PBVU5 journal for constitutional theory and philosophy of law (2014) 23 Ser, deber ser y lógica 47 mativos se consideran verdaderos o falsos, y el deber es interpretado solo descriptivamente. Sin embargo, debemos observar que el cognoscitivismo consiste en adscribir valores de verdad a normas como enunciados. En consecuencia, la concepción no-lingüística de las normas no puede caer bajo tal definición de cognoscitivismo. La concepción en cuestión es no-cognoscitivista porque supone que normar es un tipo de acto distinto que juzgar. Diremos: las normas no son productos de actos de juzgar. Esta es, en nuestra opinión, una formulación adecuada de lo que es el abismo entre el ser y el deber ser.18 Una observación adicional. Después de terminar este trabajo tuvimos la oportunidad de conocer el reciente trabajo de Ota Weinberger (1986) que contiene una crítica detallada de algunas posturas que ponen en duda a la lógica de normas (J0rg J0rgensen, Karl Engis, Hans Kelsen, Carlos E. Alchourrón y Eugenio Bulygin, Georg H. von Wright). El análisis de dicha crítica excede al objeto del presente artículo. En cuanto a las sugerencias positivas de Weinberger (1986: 77-79) se puede decir que el autor se limita, como antes, a presentar postulados muy generales advirtiendo la necesidad de una nueva semántica especial de normas. Parece ser, además, que Weinberger (1986: 58) ha cambiado levemente su posición respecto a la relación entre lógica deóntica y lógica de normas. Él ahora sostiene que la primera es, en principio, superflua porque solo sería una repetición de la lógica de normas genuina. Sin embargo, esta postura sería plausible solo si la lógica de normas tuviera una base semántica suficiente, lo cual, como hemos señalado, no resulta ser el caso. Por esta razón mantenemos nuestro "escepticismo lógico-normativo". Traducido del ingles por Sebastián Figueroa Rubio.** 18 Hay cierta similitud entre nuestra distinción entre los actos de normar y juzgar y la distinción de Kelsen entre Denk- y Willensakte, comp. Kelsen 1979: Cap I, VIII, XLII, XLIV. ** El traductor agradece a Giovanni Battista Ratti por las invaluables observaciones realizadas a un borrador de está traducción. journal for constitutional theory and philosophy of law PEVIIS (2014) 23 48 KEY PAPERS Bibliografía Carlos E. ALCHOURRóN & Eugenio BULYGIN, 1981: The Expressive Conception of Norms. New Studies in Deontic Logic. Ed. Risto Hilpinen. Dortecht: Springer. 95-124. Max BLACK, 1962: The analysis of rules. Models and Metaphors. Studies in Language and Philosophy. Ithaca: Cornell University Press. Reprinted from: Notes on the Meaning of "Rule". Theoria, Vol. 24, N. 2 (1958). 107-126. --, 1964: The Gap between 'Is' and Should. The Philosophical Review, 73 (1964). Reprinted in: Max Black: Margins of Precision. Ithaca: Cornell University Press. 1970. Andrew J. I. JONES & Ingmar PÖRN, 1985: Ideality, Sub-ideality, and Deontic Logic. Synthese 65 (1985). 275-290. Jörg JÖRGENSEN, 1938: Imperatives and Logic. Erkenntnis 7 (1938). 288-296. Georges KALINOWSKI, 1974: Über die Deontischen Funktoren. Normenlogik. Ed. Hans Lenk. Pullach bei München: Verlag Dokumentation. 39-63. Hans KELSEN, 1979: Allgemeine Theorie der Normen. Ed. Kurt Ringhofer & Robertt Walter, Vienna: Manzsche Verlags. Kazimierz OPALEK, 1987: Normen und performative Akte. Formalismus und Phänomenologie im Rechtsdenken der Gegenwart. Festgabe für Alois Troller zum 80. Geburtstag. Ed. Werner Krawietz & Walter Ott. Berlin: Duncker & Humblot. Kazimierz OPALEK & Jan WOLEÑSKI, 1973: On Weak and Strong Permissions. Rechtstheorie IV (1973) 2. 169-185. --, 1986: On Weak and Strong Permissions Once More. Rechtstheorie XVII (1986) 1. 83-88. John R. SEARLE, 1964: How to Derive 'Ought' from 'Is'. Philosophical Review 73 (1964). 43-58. --, 1969: Speech Acts. An Essay in the Philosophy of Language. Cambridge: Cambridge University Press. Erik STENIUS, 1963: The Principles of Logic of Normative Systems. Acta Philosophica Fennica 16 (1963). 247-260. Rainer STUHLMANN-LAEISZ, 1983: Das Sein-Sollen-Problem. Eine modallogische Studie. Stuttgart-Bad Cannstatt: Fromman-Holzbog. Kazimierz TWARDOWSKI, 1977: On the Content and Object of Presentation: A Psychological Investigation. Haag: Martinus Nijhoff. Ota WEINBERGER, 1984: 'Is' and 'Ought' Reconsidered. ARSP LXX (1984) 4. 454-469. --, 1986: Der normenlogische Skeptizismus. Rechtstheorie XVII (1986) 1. 13-81. Jan WOLENSKI, 1977: Jörgensen's Dilemma and the Problem of Logic of Norms. Poznan Studies in the Philosophy of the Sciences and Humanities III (1997) 1-4. 265-276. --, 1980a: A Note on Free-Choice Permissions. ARSP LXVI (1980) 4. 507-510. --, 1980b: Z zagadnien analitycznej filozofiiprawa. Krakow: Naki. Uniwersytetu Jagiellonskiego. --, 1982: Deontic Sentences, Possible Worlds, and Norms. Reports on Philosophy 6 (1982). 65-73. Georg H. von WRIGHT, 1984: Bedingungsnormen - ein Prüfstein für die Normenlogik. Theorie der Normen. Festgabe für Ota Weinberger zum 65. Geburtstag. Ed. Werner Krawietz, Helmut Schelsky, Günther Winkler & Alfred Schramm. Berlin: Duncker & Humblot. --, 1985: Is and Ought. Man, Law, and Modern Forms of Life. Ed. Eugenio Bulygin, Jean-Louis Gardies, Ilkka Niiniluoto. Dordrecht: Springer. 263-281. PBVU5 journal for constitutional theory and philosophy of law (2014) 23 172 synopses, keywords, and biographical notes Synopsis Kazimierz Opalek & Jan Wolenski Ser, deber y lógica SLOV. | Dejstvo, najstvo in logika. Avtorja obravnata problem je/naj z vidika razmerja med deontično logiko in logiko norm. Najprej se osredotočita na nekognitivistični rešitvi Weinbergeja in von Wrighta. Ti zavrneta kot neuspešni, sama pa predlagata nejezikovno razumevanje norm, po katerem je normiranje dejanje, norma tvorba tega dejanja in normativna izjava izraz te norme. | Razprava je bila sprva objavljena v angleščini v Archiv für Rechts- und Sozialphilosophie, Vol. LXXIII (1987) No. 3, 373-385. Za Revus sta jo v slovenščino prevedla Vojko Strahovnik in Vesna Česen, v španščino pa Sebastián Figueroa Rubio. Ključne besede: problem je/naj, deontična logika, logika norm, Weinberger, von Wright, nejezikovno pojmovanje norm ENG. | Is, Ought, and Logic. The paper discusses Is/Ought problem in light of the relationship between deontic logic and the logic of norms. The authors focus first on noncogni-tive solutions of Weinberger and von Wright. After refuting both of them as unsuccessful, they defend a non-linguistic conception of norms, which takes norming to be an act of some sort, norm the product of such an act, and normative statement the expression of the norm. | This article was published in English in Archiv für Rechts- und Sozialphilosophie, Vol. LXXIII (1987) No. 3, 373-385. Keywords: is/ought problem, deontic logic, logic of norms, Weinberger, von Wright, non-linguistic conception of norms Summary: 1. Introduction. — 2. The Problem of Non-cognitivists. — 3. Weinberg. — 4. Von Wright. — 5. Non-linguistic Conception of Norms. Kazimierz Opalek (1918-1995) was a Professor of Legal Philosophy at the Jagiellonian University in Kraków, Poland. Jan Wolenski is Professor Emeritus at the Jagiellonian University in Kraków, Poland. | Address: Instytut Filozofii UJ, ul. Grodzka 52, 31-044 Kraków. E-mail: j.wolenski@iphils.uj.edu.pl. journal for constitutional theory and philosophy of law PEVIIS (2014) 23