Funkcje prefiksu w(e)- w polskich formacjach czasownikowych Maria Wtorkowska IZVLEČEK: V razpravi so na podlagi semantično-skladenjskih razčlemb poljskih tvorjenk predstavljene funkcije predpone w(e)- v glagolskih tvorjenkah. Prikazani so načini tvorjenja teh glagolov, njihova skladenjska vezljivost in pomen, ki ga vnaša predpona, prikazana pa so tudi formalno-pomenska razmerja, nastajajoča med motiviranimi glagoli in njihovimi podstav ami. ABSTRACT: The article discusses the functions of the prefix w(e)-in Polish verbal derivatives on the basis of semantic and syntactic analysis of Polish derivatives. Presented are various formation principles for these verbs, their syntactic valency and meaning, which depends on the prefix. Also discussed are formal and semantic relations occurring between the derived verbs and their bases. Analiza funkcji czasownikowego prefiksu w(e)- w jçzyku polskim pozwala na sformulowanie pewnych wnioskôw szczegôlowych i ogôlnych dotycza^cych semantyki, slowotwôrstwa i skladnii. Podstawç analizy stanowily polskie czasowniki z prefiksem w(e)- (401 leksemôw), ktöre wyekscerpowano ze Siownika jazyka polskiego pod redakcjq. W. Doroszewskiego1, Siownika jazyka polskiego pod redakcjq. M. Szymczaka2 oraz Siownika wspôlczesnego jezyka polskiego pod redakcjXB. Dunaja3. Material jçzykowy podzielono ze wzglçdu na semantykç formacji na 23 grupy znaczeniowe. Wydzielono nastçpuj^ce znaczenia: 1. 'wglçbic (sic), wcisna^c (siej, wniknax w ograniczonq. przestrzen lub materij, umiešcič w czyms, najczcšciej pod wplywem dzialania jakiejš sily; wejsc, wprowadzic w gl^b czegoš z wysilkiem, z trudem', np. wbetonowac, wbic, wcementowac, wdmuchnac, wkopac, wkrqcic, worac, wtopic; 1 Slownik jçzyka polskiego pod red. W. Doroszewskiego, t. I-X, t. XI: Suplemen t, Warszawa 1958-1969; W: t. IX, s. 803-1484, t. X, s. 1-382, t. XI, s. 517-539. 2 Slownik jazyka polskiego pod red. M. Szymczaka, t. I—III, Warszawa 1978-1981; W: t. Ill, s. 646-878. 3 Slownik wspôlczesnego jçzyka polskiego pod red. B. Dunaja, Warszawa 1996; W: s. 1202-1300. Maria Wtorkowska: Funkcje prefiksu w(e> w polskich formacjah czasownikowych 2. 'wiaezyc jako czçsc skiadowa^ wlqpzyc w calošč, w zakres czegoš', np. wbudowac, wdrukowac, wgrac, wkleic, wkomponowac, wkopiowac, wkreslic, wiaezyc (sic), wplatac, wplesc (sic), wrobic, wrysowac, wsnuc, wstawiö, wtracic; 3. 'wejsc, wprowadzic do wewnajxz, do šrodka; dostač sic do wnçtrza czegoš, pojawic sic gdzieš', np. wbiec, wczolgac sic, wfrunac, wjechac, wkroczyé, wlecieé, wniesé, wslizgnac sic, wwieze; 4. 'wlozyc, wprowadzic w to, na co wskazuje podstawa', np. wcelowac, wcielic sic, wkamienié, wtrumnic, wskrzynié, wziemié; 5. 'wprowadzic w cos, wlozyc do czegoš, umiešcič gdzieš; wrzucic, wlac, dodač do czegoš', np. wdrobic, wkroic, wlac, wrzucic, wsypac, wtarkowac; 6. 'wejsc, dostač sic, wprowadzic na coš, umiešcič na czyms, najczqsciej z trudem, z wysiikiem; osiajma^c wierzeh, gorna^czcšč czegoš', np. wbiec (na szczyt), wdrapac sic (na drzewo), wciagnac (drabinq na strych), wniesé (wôzekna pietro); 7. 'wl^czyc siebie lub kogoš w zakres czegoš; wzia^c w czyms udzial, najczçsciej ze skutkiem niepoza^danym; zdradzič, wydac, ujawnic celo wo lub nieswiadomie to, co jest tajne, zdekonspirowac', np. wmieszac (sic), wplataô (sic); 8. 'wnikn^c, wglçbic sie_ w coš, szczegôlowo poznač, zbadač; uintensywnic czynnosc, na ktôra^ wskazuje podstawa (zwykle z zaimkiem „siç")', np. wczué sic, wczytaé sic, wsiuchaé sic; 9. 'wdrozyc siebie lub kogoš do czegoš, w coš, wprawic siebie lub kogoš w czyms, nauczyc, przyzwyczaic, przywykn^c do czegoš; wpoic, wszczepic coš komuš, dač, przekazač', np. wkorzenic sic, wžyč sic; 10. 'umiešcič, ulokowac siebie, kogoš lub coš gdzieš dla wlasnej badž cudzej korzysci, najczçsciej pokonuj^c przy tym przeszkody, trudnošci; wejsc, wprowadzic dokadš, uzywajax protekcji lub podstejm', np. wcisnac (sic), wepchnaé (siq), wkrçcié (sic); 11. 'wejsc, wprowadzic dokadš, umiešcič gdzieš sila^ przemocaj wcia^gna^c, wepchnac (sic)', np. wegnaé, weprzeé, wewlec; 12. 'wmôwic coš komuš; wmusic coš komuš - spowodowac, že ktoš uwierzy lub przyjmie coš za swoje', np. wetknac, wsunqé; 13. 'wciq.č sic, werznaj: sic w coš, dotrzeč, siçgnaj; do jakiegoš miejsca, zagarniaja^c przy tym coš cudzego', np. wkosié sic, woraé siq, wpasé sic, wiaé sic; 14. 'otoczyc, otulič, objame czyms zewsz^d jakiš przedmiot (zwykle: czçsci ciala) tak, aby znalazl sic on wewnajxz czegoš; wlozyc, zalozyc', np. wbic, wciagnac, wcisnac; 15. 'przylgna^c, przywrzec do czegoš', np. weprzec, wtulic (sic); 16. 'zješč, wypic z apetytem; upič siej zbič kogoš', 17. 'zaeza^č, zainicjowac, wprowadzic w zycie; wlaxzyc - uruchomič coš, la^cza^c ze žrodlem energii', np. wprowadzic, wiaezyc; 18. 'wgia^c (sic), wklçsn^c, zapašč sic, nadač badž przybrac ksztalt wklçsly, uczynic wklçslym', np. wgiaé, wgniesé, wpasc; 19. 'wciajma^cw siebie, wchlonac', np. wchlonac, wciagnac, wessaé, wzionaé; 20. 'wejsc dokadš, dostač siq gdzieš ukradkiem, potajemnie, chylkiem, po cichu, niepostrzeženie; ukryc sic, zagin^č', np. wemknaé sic, wkrasé sic, wslizgnac sic; Maria Wtorkowska: Funkcje prefiksu w(e)- w polskich formacjah czasownikowych 21. 'wejsc w cos lub w kogoš, wejsc na cos, na powierzchniç czegoš ze skutkiem niepozadanym, ze szkoda^ dla siebie lub innych', np. wdepnac, wjechac, wlezc, 22. 'wejsc, zajrzeč gdzieš na krotko, odwiedzic kogoš po drodze', np. wdepnac, wstapic; 23. 'wykonac, zrobic cos w czyms, na powierzchni czegoš za pomoca^ czynnosci, na ktorq. wskazuje podstawa; wyryc, wyzlobic', np. wciosac, wrabac, wrzezbic, wszlifowac. Najwiqcej czasowniköw z prefïksem w(e)- oznacza 'wprowadzenie, wejscie, wnikniçcie do šrodka (wnçtrza) czegoš', a przedrostek w(e)- w tych formacjach wskazuje kierunek ba^dž ruch 'do šrodka, do wewnafrz'. W czasownikach: wdrapac sic, wwindowac (sic) prefiks w(e)- wskazuje na kierunek ba^dž ruch ku görze. Dose liczna^ grupe_ stanowia^ czasowniki, ktôrych uzycie kontekstowe wskazuje na znaczenie 'osiajmac wierzeh, gorn^ezešč czegoš', np. wejsc na szczyt, wjechaéna pietro, wniesc drabinç na strych. S3, rôwniez i takie czasowniki z prefïksem w(e)-, ktôre oznaczajg. czynnosc skierowana_ na zewnçtrzna^ stronç obiektu, np. wbic (kapelusz na glowç, obrqcz na beczkç), wciagnac (spodnie, rekawiczki), wcisnqé (obraczkç na palec), wdziac (kurtkq). W przykladach tych to element lokalizowany otaeza, obejmuje zewsz^d lokalizator w taki sposôb, že element lokalizowany znajduje sic na zewnajrz lokalizatora. Znaczenie tego typu przykladôw W. Srniech interpretuje jako wtôrne do znaezenia 'ruch do gôry' i zwraca uwagç, že polq.czenie w rodzaju wciqgnqc na gôrç dalo wzôr dla polq.czeh typu wciagnac na siebie.A W nielicznych werbach z prefiksem w(e)- o znaczeniu 'przylgn^c, przywrzec', prefiks w(e)- wskazuje na bliskošč, stycznosc elementu lokalizowanego i lokalizatora, np. weprzec (sic), wessaé sic, wtulié (sic). Element lokalizowany z sila^napiera, naciska na lokalizator, jednak ze wzglçdu na jego wlasciwosci fizyczne nie przekracza granicy lokalizatora, ale silnie przywiera, przylega do niego, czasem powoduja^c pod napore m ugiçcie lokalizatora, np. weprzec dionie w blat stolu, weprzec sic w tyl samochodu, wtulié glowç w poduszkç. Znaczenie to obeenie nie jest charakterystyczne dla prefiksu w(e)-, aie dla przedrostka przy-.5 Czasowniki z prefiksem w(e)- to czasem werba zleksykalizowane, np. wdaé sic, wrazic. Dzisiejszy prefiks w(e)- w formacjach czasownikowych može byč tež rezultatem redukcji oraz innych procesôw i može poehodzič z praslowiahskiego *vbz-, np. wskoczyc, wstapic, wezwac, wtrqbiélub *vt>s-,np. wsiasé, wstaé, wsiawiô. Wsrôd wszystkich analizowanych werbôw z prefiksem w(e)- liczne opatrzone sa_ kwalifikatorami: 'rzadki', np. wdusié, wgapicsiç, wgarnac, wgrzçznac, wkreslic, wkropic, wmarzyc sic, wmodlic sic, wnurzyc sic, wrachowaé, wwionac, 'dawny', np. wchudnac, wdumac sic, wetchnac, wewlaszczyô // wwlaszczyé, wlasié sic, 4 Por. W. Smiech, Derywacja prefiksalna czasowniköw polskich, Wroclaw-Warszawa-Krakôw-Gdahsk-Lôdz 1986, s. 96. 5 Na fakt, že czasowniki staropolskie, w ktôrych prefiks w- pelnil takq. funkcjç, konotowaly okolicznik lokatywny i zostaly wyparte przez formacje z prefiksem przy- zwraca uwagç M. Witkowska-Gutkowska w rozprawie Staropolskieprefiksalne dubiety czasownikowe i ich wspôlczesne odpowiedniki, Lodz 1999, s. 124, 135, 153. Maria Wtorkowska: Funkcje prefiksu w(e)- w polskich formacjah czasownikowych wnçcié sic, wpoié sic, wrodzié, wtroczyé, 'przestarzaly', np. wejrzeé, wjesé sic, wpracowaé sic, wrazié (sic), 'potoczny', np. wgramolié sic, wlezé, wladowaé sic, wnerwié, wrabaé sic, wtaszczyé sic, wwalié, wwindowaé (sic), 'pospolity', np. wrypaé, wtarabanié sic, wdekowaé sic, wtranzolié sic, 'ksia^zkowy', np. wcielié. Zdarzaja^ sic tež czasowniki o uzyciu srodowiskowym z zakresu: fotografu: wkopiowac, drukarstwa: wlamaé zdjçcie w tekst, matematyki: wpisaé trôjkat w kolo, medycyny: wszczepié choremu nerkç, techniki: wwalcowaé, historii: wwiqzaé, prawa: wdrozyc sledztwo, lowiectwa: wnçcié. Liczne sq. tež indywidualizmy, np. wblakaésiq, wcielesnié, wczhwieczyé, wdrzewiésiç, wistoczyé, wloniô, wnaturzyé, wplusnaé, wsiupié sic, wwqdrowaé i poetycyzmy, np. wcalowaé (sic), wczarowaé, wesnié sic, wkamienié, wskrzynié, wsmçtnié, wsmuklié. Najwiçcej indywidu-alizmôw wystçpuje w grupie o znaczeniu: 'wlozyc, wprowadzic w to, na co wskazuje podstawa'; sa^to wyrazy pochodz3.ce najczçsciej z okresu romantyzmu, utworzone przez polskich poetôw romantycznych, glôwnie J. Slowackiego i Z. Krasihskiego. Dužo wyrazôw potocznych wystçpuje w grupach o znaczeniach: 'wmôwic coš komuš; wmusic coš komuš - spowodowac, že ktoš uwierzy lub przyjmie coš za swoje' oraz 'zješč, wypic z apetytem; upič sic; zbič kogoš'. Czasownik wzorcowy jest waznym skladnikiem w procesie derywacji czasownikôw. Zdarza sic, že wystçpuje kilka czasownikôw wzorcowych o podobnym znaczeniu. Czasem sajo werba o takiej samej podstawie slowotwôrczej, lecz rôznych przedrostkach, np. wlozyc, zalozyc; wla^czyc (siej, przyla^czyc (siej. Dziejd czasownikom wzorcowym powstajq. cale série czasownikôw analogicznych, co widac wyraznie w tekstach, gdzie w jednym zdaniu wystejmje kilka takich derywatôw,6 np. Stefek wciela sic, a raczej wdrewnia w swojq rzezbq, ktôrej szuka. W ten koniak wsmakowai sic i wglebih Czasowniki wzorcowe prezentuja^znaczenie calej grupy derywatôw. Dziejd nim wiemy rôwniez, ktôre prefiksy mogq. wystçpowac w tej samej funkcji znaczeniowej, np. wlozyc, zalozyc; wla^czyc (sic), przyla_czyc (sic), przylgna_c, przywrzec; wyryc, wyzlobic. Jako werbum wzorcowe wystçpuje czasem czasownik szczegôlowiej precyzuj^cy np. sposôb pojawienia sic gdzieš, wejscia dokadš, np. wdrapac sic «— 'wejsc, drapia^c sic', wepchn^c (sic) «— 'wejsc, wprowadzic, pehajte (sic)'. Najcze_stszymi czasownikami wzorcowymi, za pomoca^ ktôrych daje sic opisač derywaty czasownikowe z prefiksem w(e)-, sq. werba: wejsc, wprowadzic, wnikna^c, wlozyc. Z analizy formacji z przedrostkiem w(e)- wynika, že najwiçcej tego typu czasownikôw powstalo drogq. derywacji prefiksalnej, czyli od podstaw czasownikowych. Formacje te to czasowniki ruchu albo derywaty pochodne od wyrazôw nie bçda_cych czasownikami ruchu. 6 Na tego typu zjawisko zwraca uwagç B. Ostromçcka-Fraczak w pracy Czasownikipolskie z formantem rozdzielonym, Lôdz 1983, s. 147, badaj^c formacje czasownikowe z rôznymi prefiksami. Maria Wtorkowska: Funkcje prefiksu w(e)- w polskich formacjah czasownikowych Prefiksalne czasowniki ruchu powstale od form nieprzechodnich to np. w-biec <— biec, w-czolgac sic <— czolgač sic, w-jechač <— jechač, w-kroczyč <— kroczyc, w-ležč <— leže, w-maszerowač <— maszerowac, w-peiznac <— pelzna^č, w-piynac <— pivnic. Prefiksalne czasowniki ruchu powstate od form przechodnich to np. w-ciqgnqc <— ciajmac, w-niešč <— niešč, w-gonič +— gonič, w-prowadzič <— prowadzic, w-rzucič <— rzucič, w-sypač <— sypac, w-toczyč <— toczyc, w-wiežč <— wiežč, w-wlec <— wlec. Podstawy slowotwôrcze dla czasownikôw ruchu to czasowniki ruchu ukierunkowanego, czyli werba jednokierunkowe. Wyjatek stanowia^ tu wyrazy: przestarzaly wblakac sic oraz uzywany obeenie wkrçciô sic (wkrçcic sic wkolejkç // do kolejki), ktôrych podstawy sa_ czasownikami wielokierunkowymi. Prefiksalne czasowniki pochodne od przechodnich i nieprzechodnich wyrazôw nie bçdacych czasownikami ruchu, np. w-bié <— bič, we-ssac +— ssač, w-goié sic <— goič sic, w-modlic sic <— modlič sic, w-pisac <— pisač, w-rosnac <— rosn^č, w-rysowac ily rôwniez pol^czenia derywatôw z wyrazeniem przyimkowym w funkcji okolicznika perlatywnego, ale tylko razem z okolicznikiem adlatywnym, np. muchy wlecialy (doka^d?) do pokoju (ktôrçdy?) przez otwarte okno, (dokaji?) do wnçtrza (ktôrçdy?) przez otwôr wentylacyjny wplynçlo swieze powietrze. Formacje z prefiksem w(e)- powstale od werbôw nie bçd^cych czasownikami ruchu najczçsciej konotujq. okolicznik lokatywny wyrazony glôwnie rzeczownikiem z przyimkiem tozsamym z przedrostkiem, wedlug schematu: werbum + {kogoš // coš} + (w(e) + acc), np. wbié gwôzdz w scianq, wpuscié fundamenty w ziemiç. Czlony obligatoryjnie konotowane przez czasownikowe derywaty z przedrostkiem w(e)- ze skladniowego punktu widzenia sq. dopelnieniami lub // i okolicznikami miejsca. Wroclaw-Warszawa-Krakôw 1973, s. 22-23 oraz Okoliczniki miejsca a przedrostki przestrzenne, „Bruletyn Polskiego Towarzystwa Jçzykoznawczego" 1971, z. XXVIII, s. 145-151. Maria Wtorkowska: Funkcje prefiksu w(e)- w polskich formacjah czasownikowych Czasowniki z prefiksem w(e)- mogq. laxzyc sic röwniez z okrešleniami bezprzyimkowymi, jak to czynia_ ich bezprefiksalne podstawy, np. jechač rowerem : wjechac rowerem dokadš; lecieč samolotem : wleciec samolotem dokadš; bič mlotkiem gwôzdz : wbic mlotkiem gwôzdz w scianq. Derywaty czasownikowe z prefiksem w(e)- konotuja^ przede wszystkim okrešlenia miejsca o tym samym znaczeniu, czyli okoliczniki miejsca o kierunku adlatywnym ba^dz lokatywnym; najczçsciej jest to kierunek do wnçtrza przedmiotu wyrazany przez konstrukcje: (do + gen. // na + acc. // w(e) + ace), np. wejsc do salonu, wkroczyé na scenç, wjechac na parking, albo kierunek z dolu na gôrna^ powierzchniç przedmiotu (na + acc), np. wniesé drabinç na strych, wdrapaé sic na drzewo, rzadziej kierunek pod przedmiot (pod + acc), np. jaszczurka wslizgnçla sic pod kamien, wsliznaé sic pod koldrç, wejsé pod stôi, na powierzchniç przedmiotu: (na + acc. // w(e) + acc), np. wlaé plyn na ranç, wdepnaé w bioto, w kaluzç, albo miçdzy kogoš // coš: (miçdzy + acc), np. wpisaé tlumaczenie miçdzy wiersze iacinskiego tekstu, wmieszaé sic miçdzy ludzi, wqz wpelzl miçdzy paprocie. Mamy tež dwa przyklady konotowania przez czasownik z prefiksem w(e)- wyrazenia w postaci: (w + loc): wprawié sic w rozwiazywaniu zadan, w czytaniu, wszlifowaé wglebienie w powierzchni noža. W analizie badanego materialu leksykalnego wykorzystano klasyfikacjç wlasciwosci konotacyjnych przedrostkôw polskich zawarta^ w pracy D. Buttler.8 Autorka wymienia tam 3 grupy „czynnych skladniowo przedrostkôw", czyli maja^cych wpryw na wlasciwosci syntaktyczne derywatôw prefiksalnych: przedrostki tranzytywizuja^ce, przedrostki rozszerzaja^ce oraz przedrostki modyfikuja^ce.9 Przedrostek w(e)- w derywatach czasownikowych nie pelni funkcji tranzytywizuja^cej, to znaczy nie powoduje, že czasowniki nieprzechodnie pod jego wplywem stajq. sic przechodnimi, np. we-jsé, w-jechaé, w-kroczyé, w-lecieé, w-maszerowaé, w-pe\znaé, w-p\ynaé\ w-rosnaé, w-snié, w-zenié sic to nadal czasowniki nieprzechodnie. Przedrostek w(e)- w formaejach czasownikowych pelni funkcjç rozszerzajaca^, ktôra polega na zwiçkszeniu liezby czlonôw konotowanych przez bezprefiksalne podstawy, od ktôrych te derywaty powstaly. Jednomiejscowe czasowniki bezprefiksalne (konotujaxe tylko podmiot), ktôrymi sa^ nieprzechodnie czasowniki ruchu: iséj'echaé, lecieé, plynaé itd., po dodaniu do nich prefiksu w(e)-, staja_ sic dwumiejscowe i konotujg. obligatoryjnie (oprôcz podmiotu) takže okrešlenia miejsca w postaci okolicznikôw miejsca - cze_sto okoliczniki te sg. wyrazone rzeczownikami z przyimkiem do, np. wejsé do pokoju, wjechaé do miasta, wplynaé do portu, rzadko natomiast z przyimkiem identycznym z przedrostkiem, np. wejsé w las. Natomiast dwumiejscowe bezprefiksalne czasowniki ruchu, konotujq.ee podmiot i dopelnienie bližsze, a wiçc czasowniki przechodnie typu 8 D. Buttler, Innowacjeskladniowe wspôlczesnej polszczyzny, Walencja wyrazôw, Warszawa 1976. 9 D. Buttler, Innowacje skladniowe wspôlczesnej polszczyzny, Walencja wyrazôw, Warszawa 1976, s. 76-78. Maria Wtorkowska: Funkcje prefiksu w(e)- w polskich formacjah czasownikowych ciagnac, niese, prowadzié, wiezc po dodaniu prefiksu w(e)- staj3. sic trzymiejscowe i konotuja_ röwniez obligatoryjnie okoliczniki miejsca w postaci wyrazeh przyimkowych, np. wciajgnac kogoš do piwnicy, wniesé dziecko do karetki, wprowadzic gošči do pokoju, wwiezé zbože do stodoly. Znaczenie przedrostka narzuca derywatowi konotacjç okrešlen kierunkowych, ktôrej to czasowniki podstawowe nie posiadajq. - mogq. mieč podobne formalnie, ale fakultatywne uzupelnienia, np. wbiec na gôrq, wniesé drabinç na dach, wwiezé kogoš doka_dš obok biec (na gôrç), niesé drabinç (na dach), wiezé kogoš (dokadš). Zdarza sic, že czlon konotowany przez bezprefiksalny czasownik podstawowy jest wyrazony okrešleniem bezprzyimkowym: czytaé ksiqzkç, sluchaé muzyki, a czlon konotowany przez czasownikowy derywat z prefiksem w(e)- ma postač wyrazenia przyimkowego (najczçsciej z przyimkiem tozsamym z przedrostkiem), np. wczytaé sic w ksiq.zkq, wsluchaé sic w muzykç. Zdarza sic rôwniez, že czlon konotowany przez bezprefiksalny czasownik podstawowy jest wyrazeniem przyimkowym, np. dumaé o kimš // o czyms //nad kimš //nad czyms, marzyé o kimš// o czyms, mysleé o kimš// o czyms, natomiast czlon konotowany przez czasownikowy derywat z prefiksem w(e)- ma tež postač wyrazenia, ale z innym przyimkiem, np. wdumaé sic w coš, wmarzyé sic w coš, wmyslié sic w coš- derywat pod wplywem prefiksu „wymusil" tu okrešlon^ formç gramatyczna_ dopetnienia. Dotyczy to formacji prefiksalno-zaimkowych. Sq. to przyklady, w ktôrych prefiks w(e)- pelni funkcjç modyfikuja^ca^ polegaja^cg, na zmianie formy gramatycznej konotowanego czlonu. Jak juž wspomniano A. Weinsberg wyodrebnia cztery funkcje okolicznika: ablatywna_, adlatywna^ perlatywnq. i lokatywnq.. Prefiksy podobnie jak okrešlenia miejsca peinig te same funkcje. Przedrostek w(e)- jest przedrostkiem adlatywno-lokatywnym. Ježeli czasownik z przedrostkiem w(e)- nazywa akcjç przemieszczania sic wykonawcy czynnosci lub jej obiektu (elementu lokalizowanego) w kierunku lokalizatora, to prefiks w(e)- w takim derywacie pelni funkcjç adlatywna^ np. wbiec, wczolgaé sic, wejsé, wjechaé. Ježeli werbum z prefiksem w(e)- nazywa akejc polegaj^ca^ na stycznosci, bliskošci elementu lokalizowanego i lokalizatora, to przedrostek w(e)- w takiej formacji pelni funkcjç lokatywna^ np. wbié gwôzdz w scianç, wkleié zdjqcie do albumu. S3, to funkcje przestrzenne przedrostka w(e)-, ktôry w czasownikowych formaejach kierunkowych informuje o adlatywnym ukierunkowaniu czynnosci zwia^zanej z osiajmiçciem lokalizatora: a) i przekroczeniem jego granicy w kierunku dosrodkowym przez element lokalizowany np. wbiec do pokoju, wejsé do domu, b) gdy znajduje sic on wyzej niz obszar, na ktôrym rozpoczela sie_ akeja, np. wbiec na piçtro, wdrapaé sic na drzewo, wejsé na strych. Czasowniki te konotujq. okolicznik adlatywny: wejsé na szczyt, wniesé wôzek na piqtro.10 10 Por. M. Witkowska-Gutkowska, Staropolskie prefiksalne dubiety czasownikowe i ich Maria Wtorkowska: Funkcje prefiksu w(e)- w polskich formacjah czasownikowych Prefiks w(e)- informuje tež o lokatywnym ukierunkowaniu czynnosci zwigzanej z osiggniçciem lokalizatora i przekroczeniem jego granicy w kierunku dosrodkowym albo o bezpošredniej bliskošci, stycznosci elementu lokalizowanego i lokalizatora, np. wbic, wessac sic, wtulic sic.11 Czasowniki te konotujg. okolicznik lokatywny: wbic gwôzdz w scianç, wkleic zdjçcie do albumu. Przedrostek w(e)- wskazuje rôwniez na moment poczgtkowy akcji, np. wprowadzic, wiaezyc oraz može pelnič funkcjç anulatywna^, czyli decydowac o tym, že formacja slowotwôrcza, w ktôrej wystçpuje, nazywa akcjq, ktöra likwiduje stan spowodowany realizacjg. czynnosci nazywanej przez leksem motywujacy, np. wpuklic (sic).12 Przedrostek w(e)- petni rôwniez funkcjç perfektywizuj^ca_, ktôra polega na zmianie aspektu z niedokonanego na dokonany, np. lač - wlac, klepač - wklepac. Podstawami tych czasownikôw sg. bezprefiksalne werba niedokonane. Wyja_tkowo podstawy sg. bezprefiksalne czasowniki dokonane, np. kupic - wkupic, puščic -wpuscic, rzucič - wrzucic, strzelič - wstrzelic, pašč - wpasc, sia_šč - wsia^sc. Formant perfektywizujaxy w(e)- (tworzacy czasowniki dokonane od niedokonanych), jak i inne przedrostki, najczcšciej poza perfektywizacjg. powoduje zmianç znaczenia leksykalnego czasownika. Jedynie w kilku przykladach možna uznač przedrostek w(e)- za morfem tylko o funkeji aspektowej perfektywizujacej, np. gramolič sic -wgramolic sic, grzejzng.c - wgrzçzna^c, rye - wryc. Funkcjç wyig.cznie aspektowg. možna przypisac przedrostkowi w(e)- wystçpujg.cemu w takich czasownikach dokonanych, od ktôrych nie jest mozliwe utworzenie czasownikôw niedokonanych; mozliwosc utworzenia czasownikôw niedokonanych od danego czasownika prefiksalnego (imperfektywizacja) jest sygnalem, iž prefiks poza funkejg, aspektowg. modyfikuje tu rôwniez znaczenie leksykalne tematu czasownika, np. lač —> wlac —> wlewac, klepač —> wklepac —► wklepywac, kuč —► wkuc —► wkuwac. wspôlczesne odpowiedniki, Lodz 1999, s. 135 oraz Gramatyka wspôlczesnego jçzyka polskiego, t. 2 Morfologia pod red. R. Grzegorczykowej, R. Laskowskiego, H. Wrôbla, Warszawa 1998, s. 555-557. 11 Jak zauwaza M. Witkowska-Gutkowska czasowniki staropolskie, w ktôrych prefiks w-pelnil funkcjç lokatywng wbic 'przybic do czegoš', i adlatywng wwoiac 'spowodowac czyjes przyjscie, wezwac' zostaly wyparte przez formacje z prefiksem przy-, pelnigcym funkcjç lokatywnaj przybic i z prefiksem przy- i za- pelnigcymi funkcjç adlatywnaj przywotac, zawolac, poniewaz mogly bye interpretowane jako 'umiešcič coš w šrodku bijgc' czy 'spowodowac wejscie do šrodka jakiegoš obiektu'. Por. M. Witkowska-Gutkowska, Staropolskie prefiksalne dubiety czasownikowe i ich wspôlczesne odpowiedniki, Lôdz 1999, s. 153. 12 Por. M. Witkowska-Gutkowska, Staropolskie prefiksalne dubiety czasownikowe i ich wspôlczesne odpowiedniki, Lôdz 1999, s. 27,68, 85 oraz Gramatyka wspôlczesnego jezyka polskiego, t. 2 Morfologia pod red. R. Grzegorczykowej, R. Laskowskiego, H. Wrôbla, Warszawa 1998, s. 561-562. Maria Wtorkowska: Funkcje prefiksu w(e)- w polskich formacjah czasownikowych Žrodla i literatura Buttler 1976 - Danuta Buttler, Innowacje skladn iowe wspôlczesnej polszczyzny, Walencja wyrazôw, Warszawa 1976. GWJP 1998 - Stanislaw Urbanczyk, Gramatyka wspôlczesnego jçzyka polskiego, Renata Grzegorczykowa, Roman Laskowski, Henryk Wrôbel, t. 2 Morfolôgia, Warszawa 1998. Ostromçcka-Fra^czak 1983 - Božena OstromQcka-Fr^czak, Czasowniki polskie z formantem rozdzielonym, Lodz 1983. SJPD - Witold Doroszewski, Slownik jazyka polskiego, t. I-X, t. XI: Suplement, Warszawa 1958-1969. SJPSz - Mieczyslaw Szymczak, Slownik jazyka polskiego, t. I—III, Warszawa 1978-1981. SWJP - Boguslaw Dunaj, Slownik wspôlczesnego jazyka polskiego, Warszawa 1996. Srniech 1986 - Witold Srniech, Derywacja prefiksalna czasowniköw polskich, Wroclaw- Warszawa-Krakôw-Gdahsk—Lôdz 1986. Weinsberg 1971 - Adam Weinsberg, Okoliczniki miejsca a przedrostkiprzestrzenne, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Jçzykoznawczego" 1971, z. XXVIII, s. 145-151. -- 1973 - Przyimki przestrzenne w jezyku polskim, niemieckim i rumuiiskim, Wroclaw-Warszawa-Krakôw 1973. Witkowska-Gutkowska 1999 - Maria Witkowska-Gutkowska, Staropolskie prefiksalne dubiety czasownikowe i ich wspôlczesne odpowiedniki, Lodz 1999. Funkcije prefîksa w(e)- w poljskih glagolskih tvorjenkah Povzetek V članku je prikazana funkcija prefiksa w(e)- v poljskih glagolskih tvorjenkah. V ta namen je bila izvedena semantično-besedotvorno-sintaktična analiza poljskih glagolov s predpono w(e)-. Treba je bilo določiti ozke pomene, ki natančno precizirajo pomen izpeljank, kajti nekateri glagoli izkazujejo svoj pomen šele v sobesedilu, npr. wejsé do pokoju, toda wejsé w bloto, ali wejsé na dach. Predstavljeni so tudi načini tvorbe teh glagolov, njihova skladenjska vezljivost ter pomeni, ki jih vnaša prefiks. Prikazani so formalno-semantični odnosi med motiviranimi glagoli in njihovimi motiviraj očimi podstavami. V analizi je bilo upoštevano: 1. ločevanje semantičnih skupin glede na pomen glagola s prefiksom w(e)- ter prikaz vzorčnega glagola, ki predstavlja dano pomensko skupino; 2. opredelitev procesa derivacije, po kateri so bile tvorjene glagolske tvorjenke; predpona w(e)- kot prefiksalni formant, del razdeljenega formanta oziroma sestavina besednozvezne besedotvorne podstave; 3. prikaz konotacije glagolov s prefiksom w(e)- ter prikaz odvisnosti med besedotvorno zgradbo izpeljank in tipom njegovih Maria Wtorkowska: Funkcje prefiksu w(e)- w polskich formacjah czasownikowych skladenjskih vezi (drugače: z njegovo skladenjsko vezljivostjo ali valenco); 4. predstavitev tipa glagolov s prefiksom w(e)-, npr. pogovorni, splošni, redki, čustveno » zaznamovani glagoli. Semantična analiza poljskih prefiksalnih glagolov je bila ^ izvedena s splošno rabljeno metodo transformacije, npr. wdeptac <— 'depcza^c, spraviti v notranjost česa', wklepac «— 4klepiq.c, spraviti v notranjost česa', worac <— 'orzqc, spraviti v globino česa', wkroczyc <— 'krocza^c, priti do kod'. Na osnovi formalno-semantičnega razmerja je bil opredeljen besedotvorni proces, po katerem je nastala določena tvorjenka, npr. w-barw-ič +— barwa, w-czytač sic <— czytac, w-deptač <— deptač, wgiçb-ic <— w glab, w-orač <— orač. Functions of the Prefix w(e)- in Polish Verbal Derivatives Summary The article presents the functions of the prefix w(e)- in Polish verbal derivatives. For this purpose a combined analysis of semantic, word-formation and syntactic features of Polish verbs with the prefix w(e)- has been carried out. It was n ecessary to determin e very n arro w, precise m ean ings of th e dériva rives, beca use in \ " some verbs it can only be identified within a context, e.g. wejsc do pokoju, but wejsc w bloto, or wejsc na dach. Also presented are the principles of derivation for these verbs, their syntactic valency and the meanings determined by the prefix, as well as the formal and semantic relations occurring between the derived verbs and - -< their bases. During the analysis the following factors have been taken into account: '■'• /. separation into semantic groups with regard to the meaning of the verb with the prefix w(e)- and the presentation of a sample verb, representing a given semantic group; 2. iden tification of the derivational process governing the formation of verbal derivatives; the prefix w(e)- as a préfixai forman t, as a part of divided forman t or as ; a componen t part of the phrasal word-formation base; 3. a connotational presen tation - ; of the verbs with the prefix w(e)- and a presentation of interdependence between ^ the formational structure of derivatives and the type of its syntactic combinations (in other words: its syntactic valency); 4. a presentation of the verbs with the prefix w(e)- according to register or style, e.g. informal, general, rare, emotive verbs. For the semantic analysis of Polish prefixed verbs a widely used method of transformation has been employed, e.g. wdeptac <— ldepczac, to get something to the inside of something', wklepac <— 'klepiac, to get something to the inside of something9, worac <— 'orzac, to get something deep into something', wkroczyc <— 'kroczac, to come to somewhere'. The word-formation principle governing the formation of a given derivative has been determined on the basis of formal and semantic relations, e.g. w-barw-ic <— barwa, w-czytac sic <— czytac, w-deptac <— deptač, wglçb-ic <— w glajo, w-orač <— orač. 69