131 Jezikoslovni zapiski 25  2019  2 h elena g roChola -s z Czepanek OsObliwOści czasu pRzeszłeGO Gw aROweGO Czasownika być na pOdsta wie danych kORpusOwych Cobiss : 1.01 Značilnosti preteklika spiškega narečnega glagola być ‘biti’ na osnovi korpusnih podatkov Prispevek obravnava kategorijo preteklega časa glagola być ‘biti’ v spiškem narečju. Izsledki izhajajo iz gradiva za Spiški narečni korpus. Glagolska spregatev je v narečju drugačna kot v splošni poljščini. Ohranile so se arhaične oblike tipa byłech, jech był, my byli. Navedeni so podatki o številu pojavitev vseh oblik v korpusu. Izbrani primeri so prikazani v širšem kontekstu, skupaj z metapodatki. Predstavljene so tudi možnosti uporabe elektronskega korpusa za morfološke in sociolingvistične raziskave. Ključne besede: pretekli čas, glagol, narečje, korpusni podatki Characteristic Features of the Past Form of the Spisz Dialect Verb ‘to be’ Based on Corpus Data This article discusses the past form of the verb ‘to be’ in the Spisz dialect. The material is derived from the Spisz Dialect Corpus. Verb inflection in the dialect differs from standard Polish. Archaic forms such as byłech, jech był, and my byli are still used in the dialect. The number of occurrences of all the forms in the corpus is provided. Selected examples are presented in a broader context along with metadata. The author also presents the pos- sibilities of using the electronic corpus for morphological and sociolinguistic research. Keywords: past form, verb, dialect, corpus data w pRow adzenie Czasownik być występuje w zdaniu jako samodzielne orzeczenie w znaczeniu egzystencjalnym ‘istnieć, występować, żyć, odbywać się itp.’. Ponadto – w funk- cji niesamodzielnej, gramatycznej jako łącznik w orzeczeniach imiennych (Ona jest malarką) oraz jako składnik złożonych form czasowników: czasu przyszłego (Będziemy się uczyli // uczyć języka słoweńskiego), strony biernej (Zdanie jest napisane poprawnie) i zwrotów nieosobowych (Było już późno). Czasownik być jest nieregularny, ma osobliwą odmianę izolowaną, opierającą się na czterech supletywnych tematach: jest-, s-, będ- (z alternantami: będź- i bądź-) oraz by- (Laskowski 1998: 235). Od XVI wieku w czasie teraźniejszym formy osobowe tworzone są na wzór czasu przeszłego. Ich podstawą jest forma jest, do której dodawane są końcówki osobowe w 1 i 2 osobie liczby pojedynczej oraz mno- giej, tylko 3 osoba liczby mnogiej ma postać supletywną są (Klemensiewicz i in. 1955: 363–364; Mańczak 1975: 118–119). Ruchome końcówki występują nie 1 https ://doi .org /10.3986/Jz .25.2.8 132 Helena Grochola-Szczepanek  OsObliwOści czasu przeszłegO gw arOwegO ... 132 tylko w czasie przeszłym (jak w innych czasownikach), ale również w czasie teraźniejszym, np. jam jest. Czasownik być jest niedokonany, ale tworzy czas przyszły prosty z podstawą będ-. Czas przeszły oparty jest na temacie by-, np. byłem, byliśmy. czas przeszły liczba pojedyncza liczba mnoga 1 osoba ja byłem, ja byłam my byliśmy, my byłyśmy 2 osoba ty byłeś, ty byłaś wy byliście, wy byłyście 3 osoba on był, ona była, ono było oni byli, one były Tabela 1: Odmiana czasownika być w czasie przeszłym w języku polskim W gwarze czasownik być pełni taką samą funkcję, jak w polszczyźnie ogól- nej. Odmienności rozliczne napotykamy w wewnętrznej budowie gwarowych form fleksyjnych, dystrybucji końcówek oraz połączeniach z innymi wyrazami. Badania zagadnień fleksji czasowników gwarowych ograniczają się zwykle do miejscowo- ści (Ananiewa 1995; Dziegiel 2001; Ciechosz 2001), względnie gwary lub terenu (Kurzowa 1985; Pospiszylowa 1999). W polskiej dialektologii nie ma opracowania monograficznego poświęconego fleksji czasownika 1 . Formy czasownika być w roż- nych gwarach polskich szczegółowo przedstawia Słownik gwar polskich (SGP 1989: 175–264). Anna Pospiszylowa omawia osobliwe formy czasownika być występu- jące w gwarze istebniańskiej. Należą do nich m.in. skrócony wariant je od 3 osoby liczby pojedynczej jest oraz formy występujące w liczbie mnogiej typu: my je są, oni są je, my nie ma są, oni nie ma są (Pospiszylowa 1999). Celem tego artykułu jest przedstawienie gwarowej odmiany czasownika być w czasie przeszłym. Uwaga skupia się głównie na omówieniu zmian morfolo- gicznych w formach odmiennych od polszczyzny ogólnej. Materiały do analizy pochodzą z elektronicznego korpusu gwary spiskiej (Korpus Spiski). Istotnym aspektem poniższego opracowania jest także pokazanie możliwości zastosowania korpusu do badań odmienności morfologicznych w kodzie gwarowym. Korpus s pisKi – najw ażniejsze dane i chaRakteRystyka mateRiału bada wczeGO Korpus Spiski to nowe narzędzie badawcze do przeszukiwania oraz analizy tek- stów i nagrań gwarowych. Korpus jest udostępniony online (adres strony: www. spisz.ijp.pan.pl). Projekt powstał w Instytucie Języka Polskiego PAN w Krako- wie w latach 2015–2019. 2 Celem przeprowadzonych badań korpusowych było zarchiwizowanie języka, którym obecnie posługują się mieszkańcy Spisza bez 1 Literatura skupia się w większej mierze na słowotwórstwie czasownika (por. Fadecka 2010; Czarnecka 2014). 2 Pełna nazwa: Język mieszkańców Spisza: korpus tekstów i nagrań gwarowych. Projekt sfinanso- wany został przez NPRH w latach 2015–2019 (1bH 15 0166 83). 2 133 Jezikoslovni zapiski 25  2019  2 133 względu na wiek, wykształcenie oraz inne parametry. Podejście to różni się od tradycyjnych badań dialektologicznych, nastawionych z reguły na rejestrowanie tylko najstarszej warstwy gwary i wykluczanie młodszych lub wykształconych respondentów z badań (por. AJPP 1934: 18). Dobór respondentów był zatem podyktowany dwoma zasadniczymi względami metodo- logicznymi: miał zapewnić reprezentatywność próby, ale także dokumentować charakte- rystyczną dla regionu mowę, czyli gwarę spiską. (Grochola-Szczepanek i in. 2019: 169) Korpus zawiera 250 godzin nagrań przetranskrybowanych i około 2 milionów form tekstowych. Do zapisu kodu gwarowego wykorzystano standaryzowany za- pis ortograficzny. Dwa czynniki zadecydowały jednak o przyjęciu takiego zapisu. Po pierwsze, ułatwia on przeszukiwanie korpusu, tam zaś, gdzie warstwa dźwiękowa ma znaczenie (fonetyka, fonologia, morfologia, ewentualnie ich połączenie z socjolingwistyką), badacz sięgnie do pliku dźwiękowego, powiązanego ze znormalizowanym zapisem ortograficznym. Po drugie, zastosowanie znormalizowanej ortografii pozwoliło wykorzystać narzędzia służące do anotacji morfologicznej polszczyzny ogólnej. (Grochola-Szczepanek i in., 2019: 171) Fragmenty nagrań z omawianymi formami podane są poniżej w zapisie standaryzowanym. Jedynie formy czasownikowe ze zmianami morfologiczny- mi występują także w wersji gwarowej, np. byłem//byłef. Przy omawianych for- mach czasownikowych notuje się liczbę wystąpień w korpusie, np. byłef (170). Obok przykładów podawane są identyfikatory, np. (M7-1945-NowaBiala, K14- 1987-Frydman), z których można odczytać podstawowe metadane o responden- cie: płeć: M – mężczyzna, K – kobieta, 7, 14 – numer porządkowy, 1945, 1987 – rok urodzenia, NowaBiala, Frydman – miejscowość, z której pochodzi nagranie. Pisownia identyfikatorów jest taka sama, jaką zastosowano w korpusie: dwuczło- nowe nazwy miejscowości typu Nowa Biała mają ciągłą pisownię, ponadto nie zawierają znaków diakrytycznych, np. NowaBiala. Czasownik być Forma samego bezokolicznika być występuje w korpusie prawie 1500 razy. Liczba wszystkich słowoform tego czasownika wynosi ponad 97 tysięcy. Warto tutaj jednak nadmienić, że w rozumieniu twórców korpusu za słowoformę uzna- je się wyraz lub jego element, np. forma czasownika byłbyś zawiera słowofor- my: był, by i ś, zlematyzowane jako być, by i być. Ten ostatni element to rucho- my morfem, mogący dołączać się do innych części mowy poza czasownikiem (Grochola -Szczepanek i in. 2019: 168). Z danych korpusu wynika, że bezokolicznik być zwykle poprzedzany jest formami innych czasowników musieć, móc, mieć. Licznie poświadczone są po- łączenia: musi być (229), musiało być (137), musiał być (97), musiała być (87), musiały być (53), może być (127), mogło być (37), ma być (66), miało być (49). 3 134 Helena Grochola-Szczepanek  OsObliwOści czasu przeszłegO gw arOwegO ... Przykłady: [1] Rozumiesz dlatego musi być przydomek że żeby wiedzieli do kogo no nie? (K2-1974-Niedzica), [2] No bo dawno się młóciło na maszynie no to worki musiały być takie wiecie lniane swoje nie nie były takie żeby były kupne (K9-1946-Trybsz), [3] Trawa nie może być mokra tak jak rosa albo cosi bo niby że się zające mogą zatruć tym tak żem się starał też suszyć tą trawę (M11-2002-Rzepiska), [4] A to tak jak gadam że tak ma być fura oczesana jak jak dziewka uczesana (K14-1972-Trybsz). W bazie Korpusu Spiskiego występują ponadto formy wskazujące na istnienie ite- ratiwum bywać, mającego znaczenie ‘istnieć, występować przez długi okres, wie- lokrotnie’. Poświadczone są formy bezokolicznika bywać (2) oraz 3 osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego bywało (25) i teraźniejszego bywa (10). Przykłady: [5] A ja pochodzę z rodziny romskiej byłem pierwszym takim wyuczonym człekiem jak to gadają żem się nauczył bywać na tych salonach (M4-1947-CzarnaGora), [6] Zawsze tak bywało (M10-1937-Lapszanka), [7] Nieraz i tak bywa (M1-1956-CzarnaGora). Warto wspomnieć, że obok iteratiwum w bazie występuje homonimiczny czasow- nik bywać w znaczeniu ‘mieszkać’. aORystyczna pOstać: byłech Gwara spiska ma zachowaną aorystyczną postać 1 osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego byłech, której towarzyszy przejście -ch → -f lub -k, czyli występują for- my typu byłef, byłaf lub byłek, byłak. Przejście wygłosowego -ch w -f (na tyf staryf nogaf) jest typową cechą spiską i obejmuje prawie cały Spisz, z wyjątkiem trzech wsi: Czarna Góra, Jurgów i Rzepiska, w których wygłosowe -ch realizowane jest jako -k (na tyk staryk nogak). Dane w korpusie pokazują, że w 1 osobie czasu przeszłego występują także formy ogólne typu byłem, byłam. Liczba wystąpień: formy z końcówką [f]: byłef (170), byłaf (147), byłek (87), byłak (55); łącznie: (459), formy ogólne [m]: byłem (239), byłam (122); łącznie: (361). Przykłady: [8] Od młodości ne to to byłem//byłef na gazdostwie gazdowaliśmy i krowym pasł (M5-1937-No- waBiala), [9] Ja to tak jakosi nie byłam//byłaf taka dokuczna jakem była dzieckiem (K7-1942-LapszeWyzne), [10] Zaraz ino na nogi stanęłam tom musiała gęsi paść gęsi paść byłam//byłak większa tom pasła zaś już jagnięta owieczki baranki (K3-1931-Rzepiska). 4 135 Jezikoslovni zapiski 25  2019  2 fORmy analityczne: ja był, my byli Oprócz form gwarowych aorystycznych typu byłef, byłaf, byłek, byłak lub ogól- nych byłem, byłam, 1 osoba czasu przeszłego realizowana jest przy użyciu form analitycznych typu ja był, ja była. Składają się z zaimka osobowego ja oraz z formy 3 osoby liczby pojedynczej był, była. Liczba wystąpień: ja był (206), ja była (229), także z zaprzeczeniem: ja nie był (9), ja nie była (12); łącznie: (456). Przykłady: [11] Ja był myśliwym (NN 3 -Dursztyn), [12] Ja była knopka tom robiła nawet nie ino sobie ale płótnam robiła dużo ludziom (K6-1927- Trybsz), [13] Ja nie była w kościele (K6-1944-CzarnaGora). Formy analityczne spotykamy także w 1 osobie liczby mnogiej, np. my byli, my były. Liczba wystąpień: my byli (358), my były (112), także z zaprzeczeniem: my nie byli (7), my nie były (4); łącznie: (481). Przykłady: [14] My byli przy Słowacji (K9-1929-NowaBiala), [15] To tak się rodziło my nie były w szpitalach nikany w domu my rodziły (K1-1928-Jurgow). RuchOma kOńcówka W języku polskim występuje zjawisko dołączania końcówek osobowych czasow- ników do innych części mowy, np. już.em była, jeszcze.m nie był. Jest to tzw. ru- choma końcówka, zwana także aglutynantem (NKJP). W dawnym języku polskim występował tzw. czas przeszły złożony, składający się z imiesłowu przeszłego czynnego i słowa posiłkowego być w czasie teraźniejszym, np. był jeśm, był jeś, był jest, byli jeśmy, byli jeście, byli są. Wskutek wielowiekowego procesu uprosz- czenia, np. jeśmy, jeście w -śmy, -ście oraz łączenia się obu form w całość mamy obecnie formy byłem, byłeś, był, byliśmy, byliście, byli. Formy jest i są zanikły w 3 osobie. Pozostałości po dawnym czasie przeszłym złożonym możemy dopatrywać się w ruchomej końcówce czasowników. W gwarach zjawisko to występują niepo- równywalnie częściej niż w języku ogólnym. W całej bazie Korpusu Spiskiego od- notowano ponad 5500 przykładów dołączenia końcówek gwarowych do różnych części mowy. Zwykle końcówki czasowników dołączane są do wyrazów: jak, już, 3 Informator anonimowy, dodatkowy. 5 6 136 Helena Grochola-Szczepanek  OsObliwOści czasu przeszłegO gw arOwegO ... tak, potem, też, raz, tam, teraz, że. Jeśli chodzi o ruchome końcówki w samym czasowniku być, obejmują one prawie 370 przypadków. Najczęściej łączą się ze spójnikiem jak (60), np. jak.em//jak.ef był, jak.em//jak.ek była. Wyrazy zakończo- ne na samogłoskę łączą się z końcówkami -f, -k, -m, natomiast – zakończone na spółgłoskę – z końcówkami -ef, -ek, -em. Liczba wystąpień: typ z końcówką gwarową [fk]: .f był (44), .f była (93), .k był (23), .k była (41); łącznie: (201), .ef był (38), ef była (67), .ek był (21), .ek była (11); łącznie: (137), typ z końcówka ogólną [m]: .m był (3), .m była (2), .em był (2); łącznie: (7). Przykłady: [16] To już taka.m//tako.f była rada, że się znalazł (K7-1942-LapszeWyzne), [17] Już wieksza.m//wiynkso.k była (K3-1939-Lapszanka), [18] Jak.em//jak.ef była indyki skubać parę piórek wzięła (K3-1939-Frydman), [19] Pierwszy raz.em//roz.ek był w Ameryce (M4-1988-Jurgow), [20] Pierwszy raz.em//roz.em był na wywiadówce (M11-1952-Trybsz). Aglutynanty wolnostojące Ciekawym faktem jest to, że ruchoma końcówka czasownika w gwarze nie za- wsze łączy się z inną częścią mowy, lecz często pozostaje także wolnostojąca, np. już em był. Świadczy o tym sposób wymawiania: wyraźne wydzielenie koń- cówki oraz intonacja. W korpusie znaleziono prawie 1200 miejsc, w których występują wolnostojące aglutynanty, pochodzące od różnych czasowników. Liczba wolnostojących aglutynantów dla samego czasownika być wynosi około 90 przykładów. Wolnostojąca końcówka zachowuje uproszczoną formę słowa posiłkowego jeśm, z aorystyczną postacią jech, która w gwarze wymawiana jest jako: jef, jek. Liczba wystąpień: jef był (18), jef była (38), jek był (13), jek była (12); łącznie: (81), ef była (2 ), ek był (1); łącznie: (3), był jef (1), była jef (2), była jek (1); łącznie: (4). Przykłady: [21] Czterdzieści roków em//jef był lektorem w kościele i kantorem zarazem (M6-1954-Dursztyn), [22] Choć em//jef była już dorosła i nawet em już się wydała tom zawsze jeszcze mamie tacie zawsze kupiła cosik na mikołaja (K9-1949-Krempachy), [23] Cały miesiąc em//jek był tam w szpitalu (M2-1934-Jurgow), [24] Kiedysi em//jek była w tym ośrodku zdrowia (K6-1927-Trybsz). Wolnostojące końcówki ruchome jef, jek występują zwykle przed czasownikiem, sporadycznie – na drugiej pozycji. 7.1 137 Jezikoslovni zapiski 25  2019  2 6.2 Liczba wystąpień: był jef (1), była jef (2), była jek (1); łącznie: (4). Przykłady: [25] Był em//jef pół roku na kurii (M9-1938-Kacwin), [26] Była em//jek w Rzymie długo (K4-1943-CzarnaGora). Partykuła że- Gwarowe aglutynanty typu jef, jek, pod wpływem polszczyzny potocznej, w której występują formy z partykułą typu żem, żeśmy (ja żem był, my żeśmy czytali), reali- zowane są także w wersji zef, zek, rzadziej żem. Liczba wystąpień: zef był (7), zef była (21), zek był (3), zek była (1); łącznie: (32), żem był (2), była (2); łącznie: (4). Przykłady: [27] jak żem//zek był mały no to mama mi kupiła taką siatkę nie wędkarską ba na na motyle (M13- 2006-Trybsz), [28] A w Irlandii żem//zef był pięć roków (M4-1977-LapszeWyzne), [29] Potem żem//zef była w Krakowie na na filologii na Akademii Pedagogicznej (K7-1978-Falsz- tyn), [30] Jak żem był małym jeszcze takim chłopcem żem do podstawówki chodził (M4-1993-Falsztyn). W dwóch wystąpieniach forma żem jest po czasowniku: [31] Mówiłam że że była żem//zef w tym Krakowie (K9-1946-Trybsz), [32] Piętnaście roków czy szesnaście była żem//zef w tym u tej pani com w tej Krakowie (K7- 1944-LapszeNizne). l iCzba mnoga Końcówka -my w 1 osobie W 1 osobie liczby mnogiej czasu przeszłego oprócz powszechnych form anali- tycznych my byli, my były, stosuje się także formy z końcówką -my, np. bylimy, byłymy. Ogólnopolska końcówka -śmy występuje rzadko. Liczba wystąpień: bylimy (109), byłymy (32); łącznie: (141), byliśmy (17), byłyśmy (1); łącznie: (18). Przykłady: [33] Byliśmy//bylimy w tym spółku Świętego Wojciecha w Trnavie zaś w Martinie (K6-1927-Trybsz), [34] Byłyśmy//byłymy na Węgrzech z tym występem byłyśmy//byłymy w Polsce tutaj już ani nie pa- miętam gdzie od morza (K18-1934-Niedzica). 7.1 7 138 Helena Grochola-Szczepanek  OsObliwOści czasu przeszłegO gw arOwegO ... Rodzaj męskoosobowy i niemęskosobowy Zauważa się odmienność w stosowaniu form niemęskoosobowych byłymy, my były, byłyście, były. Występują one nie tylko w odniesieniu do osób rodzaju żeń- skiego, ale także grup mężczyzn i kobiet, rodzin i par obojga płci. W polszczyźnie ogólnej na określenie grupy osób płci męskiej i żeńskiej używa się formy męsko- osobowej byliśmy, byliście, byli. Formy byłyśmy, byłyście, były odnoszą się do osób rodzaju żeńskiego. W gwarze miejscowości Niedzica powszechnie występu- je zjawisko użycia form niemęskoosobowych typu byłymy, my były, byłyście, były w odniesieniu do grupy mieszanej. Przykłady: [35] Choćby było dziesięciu chłopów gdziesi w kupie a jeden będzie cosi opowiadał o chłopach o … nie wiem ogólnie o płci męskiej to nie powie że byliśmy//bylimy nie byliśmy//bylimy ino że były- śmy//byłymy (M-1992-NiedzicaZamek), [36] W Niedzicy zaś zaś baba chłop to zaś jak to to zaś gadają że byłyśmy//byłymy grabić (K- 1947-LapszeWyzne), [37] W Niedzicy gadają chło… na chłopy byłyśmy//byłymy byłyśmy//byłymy (K14-1946-Kacwin). [38] W listopadzie my były u księdza [informatorka mówi o sobie i mężu] (K20-1963-Niedzica), [39] My były tak do dziś u Boga za piecem [informatorka mówi ogólnie o mieszkańcach] (K7- 1939-Niedzica). W nazwach deprecjatywnych typu chłopy, wojaki, żandarmy występuje miesza- nie rodzaju męskoosobowego oraz niemęskoosobowego, np. chłopy były (6), byli chłopy (3), chłopy byli (1). W gwarze powszechne jest zjawisko używania form liczby mnogiej w odnie- sieniu do osób starszych, czyli zjawisko tzw. dwojenia lub pluralis maiestaticus (Grochola-Szczepanek 2012: 150–151). Liczbę mnogą stosuje się także w kontak- tach z osobami nieznanymi. Przykłady: [40] Nie we młynie tam u tego u Piotrka? byliście [informator pyta eksploratora] (M1-1952-Trybsz), [41] Byliście kiedy w tym sklepie nie byliście? [informator pyta eksploratora] (M7-1945-Czar- naGora). W nagraniach zarejestrowano także przypadki użycia 3 osoby liczby mnogiej w odniesieniu do jednej osoby typu: dziadek byli, matka byli. Tego rodzaju kon- strukcje występują w sytuacjach, kiedy mówi się o osobie szczególnie szanowanej i poważanej. Zjawisko to określane jest jako tzw. trojenie (Grochola-Szczepanek 2012: 184). Przykłady: [42] No jeszcze jak moja mama byli (K7-1944-LapszeNizne), [43] Mój ojciec byli chłopakiem to nam zawsze opowiadali (K1-1935-Frydman), [44] Dziadek byli dziadek był wdowcem (M2-1950-Rzepiska). 7.2 139 Jezikoslovni zapiski 25  2019  2 8 metadane a zRóżnicOw anie fORm Metadane udostępnione w Korpusie Spiskim, m.in. płeć, wiek, miejsca zamiesz- kania, wykształcenie, pozwalają na badanie zależności kodu gwarowego od czynników socjalno-demograficznych oraz geograficznych. Rezultaty wyszuki- wania można dowolnie ograniczać, stosując jeden lub kilka filtrów. Umożliwia to szczegółową analizę wyników odfiltrowanych do dowolnie wybranych atry- butów. Przykładowo można zawęzić pytanie o formę 1 osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego tylko do jednej miejscowości lub tylko do kobiet urodzonych w 1950 roku. Mając na uwadze formy czasu przeszłego, warto wziąć pod uwagę za- leżność dwóch czynników: wieku oraz miejsca zamieszkania respondentów. Z wynotowanych powyżej form czasu przeszłego zauważa się, że najbardziej zróżnicowaną postać ma 1 osoba liczby pojedynczej (tabela 2). W pozostałych osobach różnice w stosunku do polszczyzny ogólnej są mniejsze i nie ma aż tylu wariantów. 1 osoba liczba pojedyncza formy typ I postać aorystyczna byłef, byłaf, byłek, byłak typ II postać ogólna byłem, byłam typ III postać analityczna ja był, ja była typ IV ruchoma końcówka z inną częścią mowy .f był, .f była, .k był, .k była .ef był, ef była, .ek był, .ek była typ V ruchoma końcówka wolnostojąca jef był, jef była, jek był, jek była ef była, ek był typ VI ruchoma końcówka z partykułą że-, postać aorystyczna zef był, zef była, zek był, zek była typ VII ruchoma końcówka z partykułą że-, postać ogólna żem był, żem była Tabela 2: Typy form 1 osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego czasownika być Dane pokazują, że formy analityczne typu ja był, ja była dominują w najstar- szym pokoleniu (60+) i są czterokrotnie popularniejsze w tej grupie niż w naj- młodszej (poniżej 40 roku życia). Domeną starszych respondentów są także formy z aglutynantem typu .f był, .k był, .ef był, .ek był oraz jef był, jek był. Młodzi informatorzy czterokrotnie rzadziej używają ruchomej końcówki przyłączonej do innych wyrazów. Wolnostojące ruchome końcówki typu jef był, jek był nie wystę- pują w ogóle u najmłodszych. Formy te zostały wyparte przez leksem stosowany w potocznym języku ogólnym: żem był, który w gwarze przybiera także postać zef był, zek był. Młodsi mieszkańcy najczęściej używają form byłem, byłam w różnych wariantach: ogólnym i aorystycznym (zob. wykres 1). 140 Helena Grochola-Szczepanek  OsObliwOści czasu przeszłegO gw arOwegO ... 9 Filtr geograficzny uwidacznia wyraźny podział miejscowości z wymową wy- głosowego -f oraz -k. Formy z -f typu byłef, byłaf występują powszechnie prawie na całym obszarze Spisza, w 12 wsiach: Dursztyn, Falsztyn, Frydman, Kacwin, Krempachy, Łapszanka, Łapsze Niżne, Łapsze Wyżne, Niedzica, Niedzica-Zamek, Nowa Biała, Trybsz. Formy z -k typu byłek, byłak używane są w trzech wsiach: Czarna Góra, Jurgów i Rzepiska. Cecha ta jest charakterystyczna dla sąsiadującej ze Spiszem gwary podhalańskiej i wyróżnia te 3 wioski na Spiszu. Dane korpuso- we ponadto pozwalają zauważyć rozprzestrzenianie się realizacji wygłosowego -ch jako -k na miejscowości, którym tradycyjnie przypisywano tylko wymowę z wygło- sowym -f typu byłef, byłaf (Małecki 1928; Sobierajski 1966–1977). Według danych z korpusu, formy z wygłosowym -k typu byłek, byłak występują nie tylko we wsiach Czarna Góra, Jurgów, Rzepiska, lecz pojawiają się także u respondentów miesz- kających we Frydmanie, Nowej Białej, Kacwinie, Łapszance, Trybszu. Wpływ na realizację wygłosowego -k w tych wsiach mają głównie dwa czynniki: pochodzenie respondentów z innej wsi, w której występuje cecha -k oraz stały kontakt z gwarą podhalańską, głównie poprzez pracę na Podhalu. Gwarę podhalańską uważa się za bardziej prestiżową i dlatego pozbywa się spiskiej wymowy -ch jako -f. p odsumow anie Przedstawiona kategoria czasu przeszłego w czasowniku być skłania do kilku ogólniejszych wniosków. Wykres 1: Formy 1 osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego Dane ilustrują procentowe użycie danego wariantu w obrębie grupy wiekowej. byłem byłef/byłek ja był (j)ef/(j)ek był wyraz + ef/ek był żem zef/zek 0 % 10 % 20 % 30 % 40 % Starzy Średni Mlodzi 141 Jezikoslovni zapiski 25  2019  2 Po pierwsze, czas przeszły zawiera szereg osobliwych zjawisk, niewystępu- jących w języku ogólnym. Charakteryzuje się aorystycznymi formami typu byłef, byłek, wolnostojącymi aglutynantami typu jef był, jek był, formami analitycznymi typu ja był, my byli, połączeniami typu babka byli, chłopy były. Niektóre z tych zjawisk nie ograniczają się tylko do gwary spiskiej, ale swym zasięgiem obejmują także inne gwary. Po drugie, analiza oparta jest na danych korpusowych nagranych w latach 2015–2018, zatem omawiane formy czasu przeszłego są aktualnie używane przez mieszkańców tego regionu. Szczególnie żywymi strukturami są: aorystyczne for- my byłef, byłek, formy analityczne typu ja był oraz formy ruchome końcówki typu tam.ef była, jek był. Po trzecie, z analizy metadanych wynika, że występowanie poszczególnych typów konstrukcji uzależnione jest głównie od wieku. Starsi respondenci preferują formy analityczne oraz z ruchomą końcówką, natomiast młodzi – formy synte- tyczne. Występowanie form aorystycznych typu byłef i byłek jest ponadto uwa- runkowane geograficznie. Po czwarte, dane korpusowe ujawniają, że wymowa wygłosowego -ch jako -k typu byłek, byłak rozprzestrzenia się na obszar, w którym występuje realizacja -f, czyli byłef, byłaf. Nie stwierdzono odwrotnych przypadków. Po piąte, analiza czasu przeszłego pokazuje szereg dynamicznych zmian m.in. przechodzenie od form analitycznych do syntetycznych. Formy analityczne oraz ru- chome końcówki z innymi częściami mowy używane są tylko w znikomym stop- niu przez młodych respondentów. Aglutynanty wolnostojące w ogóle nie występują w tej grupie pokoleniowej. Formy te powolnie będą zanikały w kodzie gwarowym. Po szóste, dane korpusowe stanowią dobre źródło do badań zmian morfolo- gicznych. Częstsze zjawiska gramatyczne są dobrze reprezentowane w bazie, co pozwala na analizę ilościową i odróżnienie zjawisk marginalnych od typowych. Po siódme, podczas wyszukiwania wyników związanych z czasem przeszłym zauważano także zmiany morfologiczne w innych czasownikach. Materiał mógł- by stać się podstawą do opracowania fleksji czasowników w gwarze spiskiej. l iteRatuRa AJPP 1934 = Mieczysław Małecki – Kazimierz Nitsch, Atlas językowy polskiego Podkarpacia 1: 500 map, 2: wstęp, objaśnienia, wykazy wyrazów, Kraków: PAU, 1934. Ananieva 1995 = Natalia Ananiewa, Fleksja czasownika w gwarze wsi Maćkowce i Szaróweczka na Podolu, Studia polszczyzny kresowej 8 (1995), 51–61. Cechosz 2001 = Iwona Cechosz, Polska gwara wsi Oleszkowiec na Podolu: fleksja imienna i wer- balna, Kraków: DWN, 2001. Czarnecka 2014 = Katarzyna Czarnecka, Słowotwórstwo gwar polskich na Ukrainie: czasownik, Kraków: Libron – Filip Lohner, 2014. Dzięgiel 2001 = Ewa Dzięgiel, Polska gwara wsi Zielonej na Podolu na tle innych gwar południo- wokresowych: fleksja imienna i werbalna, Kraków: DWN, 2001. Fadecka 2010 = Anna Fadecka, Słowotwórstwo czasownika w gwarze, Łódź: Wydawnictwo Akade- mii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, 2010. 142 Helena Grochola-Szczepanek  OsObliwOści czasu przeszłegO gw arOwegO ... Grochola-Szczepanek 2012 = Helena Grochola-Szczepanek, Język mieszkańców Spisza: płeć jako czynnik różnicujący, Kraków: IJP PAN, 2012 (Prace IJP PAN 139), http://rcin.org.pl/Content/49559/J%C3%84%E2%84%A2zyk%20miesz- ka%C4%B9%E2%80%9Ec%C4%82%C5%82w%20Spisza%20(18%20IX%202014).pdf (21.09.2019). Grochola-Szczepanek i in. 2019 = Helena Grochola-Szczepanek – Rafał L. Górski – Ruprecht von Waldenfels – Michał Woźniak, Korpus języka mówionego mieszkańców Spisza, LingVaria 55.1 (2019), 165–180, https://spisz-wew.ijp.pan.pl/pliki/lv_spisz.pdf (21.09.2019). Klemensiewicz i in. 1955 = Zenon Klemensiewicz – Tadeusz Lehr-Spławiński – Stanisław Urbań- czyk, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa: PWN, 1955. Korpus Spiski = Język mieszkańców Spisza: korpus tekstów i nagrań gwarowych, https://www.spisz. ijp.pan.pl (21.09.2019). Kurzowa 1985 = Zofia Kurzowa, Polszczyzna Lwowa i kresów południowo-wschodnich, Warszawa: PWN, 2 1985. Laskowski 1998 = Roman Laskowski, Paradygmatyka, [w:] Gramatyka współczesnego języka pol- skiego: morfologia, red. Renata Grzegorczykowa – Roman Laskowski – Henryk Wróbel, War- szawa: PWN, 1998, 2 1998, 151–221. Małecki 1928 = Mieczysław Małecki, Spiskie -χ, [w:] Symbolae grammaticae in honorem Ioannis Rozwadowski 2, Kraków: Gebethener & Wolff, 1928, 443–449. Mańczak 1975 = Witold Mańczak, Polska fonetyka i morfologia historyczna, Warszawa: PWN, 2 1975. NKJP = Narodowy Korpus Języka Polskiego, http://nkjp.pl (21.09.2019). Pospiszylowa 1999 = Anna Pospiszylowa, Osobliwości w odmianie czasownika być w gwarze istebniańskiej, Slavia Occidentalis 56 (1999), 77–82. SGP 1989 = Słownik gwar polskich 3, red. Jerzy Reichan – Stanisław Urbańczyk, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1989. Sobierajski 1966–1977 = Zenon Sobierajski, Atlas polskich gwar spiskich na terenie Polski i Cze- chosłowacji I–IV, Warszawa: PWN, 1966–1977. p ovzetek Značilnosti preteklika spiškega narečnega glagola być ‘biti’ na osnovi korpusnih podatkov Korpusni podatki kažejo, da ima kategorija preteklika glagola v narečnem kodu veliko posebnosti. Mednje mdr. spadajo ohranjene arhaične oblike tipa byłech, velika pogostnost oblik s premičnim vrhom tipa tam.em był, pojav prosto stoječih aglutinantov tipa em był in analitične oblike tipa ja był. Ti pojavi so povezani s stoletnim razvojem poljskega jezika. Značilne so tudi spremembe v rabi spola moških in nemoških osebnih oblik tipa babka byli, chłopy były. Preteklik glagola być ‘biti’ je močno razčlenjen. Prva oseba ednine obsega kar se- dem tipov oblik, ki trenutno obstajajo v govoru prebivalcev spiških vasi. Uporaba dolo- čene vrste konstrukcije je odvisna predvsem od starosti. Starejši anketiranci pogosteje uporabljajo analitične oblike in premične končnice, mlajši pa sintetićne oblike. Oblika aorista byłef se pojavlja v vaseh, kjer izglasni -x izgovarjajo kot -f, oblika bylek pa v vaseh, kjer se -x izgovarja kot -k. Korpusni podatki so pokazali, da se oblike z izglasnim -k širijo tudi v vaseh, v katerih so se prvotno pojavljale oblike z izglasnim -f.