ACTA H1STRIAE • 10 • 20112 • 2
primljeno: 300?.-\0-28	UDK 821.131.«'27.929 Tomizza F.
KOPER i JEZIK NASILJA U LITERARNO] RECEPCIJI FULVI.TA TOMIZZE
Živko NIŽIČ
Svcučilištc u Zadtu, Filozofski fakultet, HR-23000 Zadar, Obala kraija Petra KreSimira IV. t
e-mail: zjustic@unizd.hr
IZVLEČEK
Pričujoči, članek je posvečen koprskemu obdobju književnika Fidvia Tomizze. Književno-zgodovinska kritika ga je afirmirala kot pisca, ki je objektivno in brez sovraštva prikazal travme in nasprotja, ki so v 20. stoletju nastala ob spremembah režima v Istri, torej v času, ko so v njej vladale Avstrija, Italija in Jugoslwija (kapitalizem, fašizem, komunizem). Na primerih iz avtobiografskega romana Lalbero det sogni in II male viene dal Nord oziroma iz njegove, autobiograftje v Kopru avtor opozarja na govorica sovraštva, posebno kadar je beseda o trpljenja njegove družine, še posebno očeta, ki ga pisatelj predstavlja kol sinekdoho za trpljenje Istranov.
Ključne besede: fašizem, komunizem, represija, eksodus, mimikrija, meje, sinegdoha
KOPER AND THE LANGUAGE OF VIOLENCE IN THE LITERARY-PERCEPTION OF FULVIO TOM1ZZA
ABSTPuiCT
The present contribution deals with the novelist Fulvio Tom izza and the period he spent in Koper, Slovenia. His literary-historical, criticism affirmed him as a writer, who objectively and with no hate presented the various traumas and collisions that sprang up in the 2 if' century Istria during the changes of the regime, i.e. at the times when the region was ruled by Austria, Italy, and Yugoslavia (capitalism, fascism, communism). On the cases of his autobiographical novel L'albero del sogni i II male viene dal Nord, or his autobiography in Koper, the author calls our attention to the language of violence, particularly when speaking about the suffering of his family and especially his father whom he presents as a synecdoche for the suffering of all istrians.
Key words: fascism, communism, repression, exodus, mimicry, boundaries, synecdoche
571
ACTA HJSTiUAE • 10 • 2002 - 2
Živko NJŽIČ: KOPER I JEZHiNAStUAU UTFRARNOJ RECEPCIJ] FULVIJA TOMIZZE. 57J-582
Jedan od najznačajnijih istarskih pisaca talijanskog jezičnog izraza i talijanske književnosti 20. stolječa, Fuivio Tomizza, s vojn je prvu veliku afirmaciju u Italiji, Hrvatskoj, Sloveniji, a i u predramoj Jugoslaviji, pa zatim u Europi (preveden i na američkom kontinentu) stekao kao pisac tzv. granice, bolje reči sukoba granica. Prostor Trsta i Istre, dakako i sire, povijesni je europski primjer nestabilne, koli-zijske, osporavane pa još i danas nedefinirane granice..1 Taj je prostor sraz triju velikih povijesnih rodovsko-nacionalnih i državno ekspanzivnih skupina opče pozna-tih kao Romani, Slaveni, Germani. Oni su živjeli zajedno ili odvojeno u raziičitim državama u raziičitim režimima u civilizacijskim, ideologij skim, materijalnim ttdalje-nostima i dijakronijama. Glavno obilježje sukoba i pomicanja granice na ovom prostora nakon rasula Ausrrije i njene monarhije dala su dva čvrsto sadržajna režima: fa.šizam i komunizam (socijalizam).
Centripetalno, a kasnije literarno centrifugalno mjesto opusa i odnosa Tomizze prema tim epohalnim promjenama je Istra odnosno rodna Materada. Njegov književni uspon zasniva se upravo na analizi kompleksnih dogadaja kada je Istra bez Trsta od fašističke Italije prešla u komunističko-socijalističku Jugoslaviju. Od prvog romana Materada 1960. godine do istarske epopeje Bo/ji život 1977., a radi se o opusu od desetak knjiga romana i priča, Tomizza se isključivo bavi analizam i ekspozicijom dogadaja nastalim ovim povijesnim prelomom. Oni su u sociološkom smislu najzna-čajniji literarni dokument jedne epohe.
Buduči da se nalazimo u Sloveniji red je i lijepo je reči da su u ukupnom opusu Fulvija Tomizze posebno sretno mjesto dobili upravo Slovenci kao jedan od naroda protagonista ovih kolizijskih prostora. Romani o kojima čemo ovdje govoriti, I/al-bero dei sog/ii i 11 male viene dal Nord. odnosno o auftaktu koji je zapravo po dimenzijama posebni roman o Kopru, velikim su dijelorn smješleni upravo tu. Romanima Gli spoti di via Rossetti te Franziska Tomizza duboko ulazi u mentalni sklop problema koji je ovaj narod imao na zapadnimgranicama. A lik Slovenke Irene u romanu L'amicizja jedan je od najljepših u literarnem smislu autobiografskih psiho-koiitroindikacija Tomizzina književnog odgovora na sindrom granice. Za potrebe ovoga rada reči čemo da se Tomizza afirmirao i održao kod književne kritike i čitateija sve do danas kao autentični, izvorni, vjerodostojni pisac protagonista rezultata kolizije ovih mobilnih granica, koji je objektivno i nepristrano dao činjenice, umjetmčki ih oblikovao i dokumentirao kao moguču poruku. Na estetsko-literamoj i sociološko-političkoj razini dosadašnja se književno-povijesna kritika o svim značaj-nim elementima takve analize i ocjene potpuno slaže i mislim da je rakav pristup ocjena i interpretacija saživjela i da joj se malo ili gotovo ništa nema dodati. Čak ni lijeva ni desna malo kraj n ¡j a očekivanja nezadovoljna Tomizzinim pisanjem ne inogu modificirati tako čvrstu konstrukcjju ocjenc i definiciju njegova opusa. Iz praktičnih
I Hrvatski i Slovenija još su u sporu oko svnkog melra zemlje i mora.
572
ACTA ti)STRIAE • 10 ♦ 2002 • 2
Ztvkc NIŽIČ: KOPEfcI JEZIK NASIUA U UTEKAKNOJ RECFPCIJI FULVUA TOMEZZË, 571-582
razloga, jer je to u ovom slučaju nepotrebno, nečemo rad opteretili fus notama o radovima koji o tome govore, a ko je- sam "i sam" dao u brojuim svojim radovima o Tomizzi. Ta bi slika značila: Tomizza pisac bez govora mržnje, objcktivan, nostal-gičan, književnik pitanja, a ne odgovora. Pitanjem; a da li je baš tako? možemo se približiti i temi i pristupu koje nudimo u ovom radu.
Režimi, ratovi, egozdusi i na ovim prostorima svakako su najgori oblik govora mržnje, krvi i nesreče. Davaii su i daju veliki prostor za odgovor na isti način i nikakvi s udov i u Hagu ili bilo gdje neče to spriječiti. Da li je moguče kada čovjek, a Tomizza je to svakako bio u boljem smislu te riječi, postaje pisac i piše i o sebi i svora iskustvu govora mržnje, ostane potpuno neutralan i na razini več povijesno daleke verističke poetike? Naravno da ntje, jer se Tomizza najbolje snalazi kad pre-tače u tzv. fikciju vlastitu biografiju, Njegova proza pisana tehnikom ego i alter ego najboija je kad slika pretok povijesti. Štoviše, on je jedan od pisaca koji nudi mo-gučnost da fikcija i biografija, nazovimo je realnost, postanu isto. To potvrduju i njegovi posthumni romani La visitatrice i U sogito dalmata. Njegovo čvrsto klasično ogradivanje i u najnovijim romanima da je svaka sličnost sa stvarnim ijudima i do-gadajima slučajna je ne samo formalne prirode več i strah od reakcije i problema koje je imao na svoje subjektivno pretakanje dogadaja i likova od realnih u fikcionalne. Njegovi ego i alter ego romani imaju mnoge elemente u kojima njegov subjektivni pristup zbog potrebe kreacije i književne ideje ima neugodne posljedice za protagoniste, dogadaje, skupine i narode. Uranjanje u osobnu interpretaciju i psihologija, odnosno bavljenje samim sobom u odnosu na povijest, na veliku je štetu realnih likova koje pretače u svoju prozu bez kauzalnih i paradigmatskih sazrijevanja; oni ostaju ploŠni u funkciji viastitoga ega ili alter ega. Književna se kritika do sada nije bavila ovim slabostima njegove naracijskc konstrukcije. Vrlo značajna lokacija njegovog biografskog ishodišta je upravo Koper u kojemu nakon školovanja u sjeme-ništu u Gorizi završava poznam klasičnu gimnaziju "Carlo Combi" i radi na koper-skom radiju (Tomizza, 1984, 12):
In questa città altéra e chiusa, suggestiva ma non simpatica, oscillante su i diec'unila abitanti, vissi otio lunghi anni tra adolescenza e giovinezza. Ne respirai l'aria ancora antica, per taluni aspeni ancora médiévale, e assistei alla sua lenta transformazione, poi al radicale cambiamento.
U Kopru se Tomizza politički formira pristajuči uz novu socijalističku vlast sa simpatijom 2a "Dilasovu herezu," a izmedu Ljubljane, Zagreba i Beograda bita jugoslavensko-srpsku prijestolnicu kao mjesto studiranja. Na razne načine Tomizza često ponavlja svoju biografiju pri čemu je neizbježno kopersko razdoblje napetih dogadaja oko slučaja Trst i Zona A i B, kolizije iščekivanja u prostorima koje rješava Londonski memorandum iz 1954. godine. Mržnja, sukobi i govor mržnje Tomizzina
573
ACTA ti)STRIAE • 10 ♦ 2002 • 2
ŽrvkoNIŽIČ KOPER I JEZ:K NASILJA U UTERARNOJ RECEPCIJI RJLVIIA TOMIZZE, 571-582
su koperska svakodnevnica. Koji su glavni elementi za osobno i opče psihološko moralno stanje u njegovoj naraciji? Tomizza sebe smatra bastardom, taj termin i on sam koristi kako za sebe, ali i Istrane da bi, što je jasno, izbjegao opredjeljenje za jedan ili drugi ili treči e titos. Njegov osobni problem ima korelacije u klasičnotn talijanskom komoditetu identifikacije - antagonizmu Italiano - Slavo, ali Tomizza zna da mora uzeti u obzir, što i radi, daje on iz povijesnih dubina italo-croato. U tom još živom kompleksu etničkih pretakanja i asimilacija koja poprimaju i danas, ideje samoidentiftkacije u istrianstvu, dakle ne Talijani, ne Slovenci, ne Hrvati, več regionalci u Europi regija? Takvo stajalište bijega iz povijesno sublimiranih naroda u vlač i Istru u koliziju unutar v las ti tog prostora i naroda kojima civilizacijski i genetski pripada. Tomizza u vlastitom fikcioniranju povijesti jasno priželjkuje opsta-nak u Italiji ili u još boljem njegovom političkom idealu, na Slobodnoj Teritoriji Trsta, gdje ima mjesta za svih, ali prvenstveno za njegovu talijansku komponentu. Kako ova konstatacija koju nudim može možda smetati. potkrijepit ču je doslovce i njegovim pnsthumnirri autobiografskim romanom La visüatrice2 u kojem zapravo nudi realnost i fikciju kao istu stvar, govori (Tomizza, 2000a. 109):
"...Siamo in un punto d'incrocio tra le Alpi e il Mediterráneo, ira l'oriente e I'occidente, e le popolazioni, come i pciesaggi. si sono mescolate. Ció non vuol dire che un aitgolo appartiens a me, Valtro a te. Appartiene a tutti nella stessa mitsura. Per questo ho sempre sostenido il progetto del Territorio Libero di Trieste, magari un po' allargato. tíanno invece voluta tagliare brutalmente una cosa viva e i tessuti lie risentono. Ora non rimane che sperare nell'Europa Unita. "
"Tatka" (paparino) mi chiamó con questo nome carezzevole per la prima volta, "è Túnico pezzo di marc che abbiamo. Non ci spetta, con tutti gü stoveni che ci vivono e non da oggi, conte tu stessa hai riconosciuto?"
"Lo avreste avuto ugualmente col Territorio Libero e non sarà piü soltanto vostro quando entrerete in Europa. "
Kad je riječ o talijansko-hrvatsktm i talijansko-slovenskim kolizijama, moramo pripomenuli da je Tomizza u ovom zapravo nesvjesni sljedbenik problema sličnih onim velíkoga Šibenčanina Nikole Tommasea, koji Dalmaciju ¡lije želio (bar ne odmah) ujcdinjenu s Hrvatskom (tadašnjom) ali ni s risorgimentalnom Italijom, več kao au tonom nu regiju unutar mitteleuropske-europske Austrije. To je jed na komponenta za razumijevanje i mimetičkog i agresivnog govora Tomizze u romanima koje ovdje eksponiramo. Druga je opredjeljenje za novi poredak koji je ubiti o i doveo do smrti njegova oca Ferdinanda. Tu je činjenicu Tomizza kao vlastitu hamartiju ekspandirao na veči dio svoga opusa. Taj opsesivni tragični fatum sukoba s ocem u
2 Prema piscu napisanem u razdobij u iravanj-srpanj 1994.
574
ACTA HISTRIAF. • 10 • 2002 • 2
Živlio NtŽlO. KOPER 1 JEZIK NASILJA U LJTERAUNOJ RECEPCIJ! PULVIJA TOMIZZH, 571-iSZ
raznim je varijantama spomenuo ili opisao (koliko smo mogli pratiti) oko 500 puta. Uz tu trajnu krivnju kao što smo u drugim radovima o Tomizzi zaključili da je on uz autodestruktivni pristup u svojoj završnoj fazi zapravo opsesivni Istro-geocentrik - s Istrom-zemijom kao izgubljenim Edenom zbog povijesnih dogadaja i nije čudo da se opredjeljuje za socijalizam ili bolje reči pravedniji poredak za čovjeka, kako je moglo izgledati, za potlačene i gubitnike Sto je sastavni dio njegove poetike gledano i u sociološkom smislu. Poradi takvoga donosa ovih temeljnih odrednica i osobnih ko-lizija na društveno-političkoj razini svoje biografije, unutar koperskih posljeratnih dogadaja Tomizza zatomljuje govor mržnje, koliziju zavija u epsku širinu i tirne je metonimizirao društveni aspekt tragičnih dogadaja egzodusa i deprivatizacije odnos-no, da ne budemo metonimični kao Tomizza, do nacionalizacije, koleklivizacije i konfiskacije. Izgleda, da bar u Hrvatskoj ni privatizacija balkanskog kapitalističkog modela nije manje bolna gdje je riječ pljačka i govor mržnje oko toga dnevni obrok bar u sredstvima javnog komuniciranja. Kako nam u tim sukobima i mržnji može izgledati ovaj kratki prikaz materijalne pljačke svoje obitelji, on u Kopru ovako o tome razmišlja (Tomizza, 1984,17):
Lui, Vuomo piti facokoso e spendaccione delia parocchia, doveva preoccuparsi di che vivere. ! suoi commerci di latte. e vin o con Trieste, se. parat a da uti confine e governata dagii anglo-ame.ricani, erano scoraggiati prima aneora di venir bloccati; nelVeuforia generale i mezzadri si erano dimenticati di consegnare la meta del raccolto; mia modre, da padrona incontrastata delia bottega di alimentari, avrebbe messo la firma per diventarne la gerente.
Te elemente imovinske transformacije Tomizza - socijalist - humanist, nazovimo ga tako, i u drugim primjerima govori umjerenim jezikom odnosnosti, a uz mali analitički napor dcnotacije bi referenca ipak bila ironijska. Kad su medutim u pitanju emocije kojima želi dati oduška u obiiku poruke, njegov književni angažman. postaje govornica netrpeljivosti, odnosno mržnje.
Tomizza nam odmah na početku L'albero dei sogni daje do znanja da če se njegova pomirljivost zapravo kretati kao civilizacijsko, a i humano opredjeljenje izmedu čvrsto kotiranog antagonizma i mržnje. Početak svojeg dolaska u Koper, daklejoš kao djeCak, opisuje ovako (Tomizza, 1977, 17):
In c]uetli grigi di Metodio eolsi un actdeo infuocato e freddissimo nelVistante in ctti, presa a prestito un'ingiuria noti a me propria, dissi forte al stto compagno "s'ciavol" e questi mi colpi dura allo stomaco. Prima di cadere gli lessi aneora nello sguardo una soddisfazione meno contenuta rispetto alte precedenti. Non avevo dovuto questa volta sperunentare la mia mferiorita fisica in un giro di coetanei (io stesso al primo giorno di scuola, visto comparire sul piaztale del paese un ragazzo
575
ACTA HISTRIAF. • 10 • 2002 • 2
7¡vko N17JČ; KOPER 1 JF.7.IK NASUJA U UJ ERARNOJ RECEPCIJI FULVIJA TOMIZZF.. 571-532
d el! a >nia cta accompagnato dal frateilo maggiore, lo lase ta i avvicinare e d'im balzo gli fui soprai, bensi la violenza legitrima di una diversa comunitá che si riconosce nemica.
To je jos ti miljeu sjemetsišla, odnosno crkve. Cijeíi ulazni dio h roman odnosno u Koper je opis postupaka mržnje prema njemu. Buduči daje Tomizza sebe odredio piscem sveistarske sublimacije, on odmah i taj govor mržnje stavlja u funkciju tradicionalnih rodbinskih odnosa mržnje koji su usporedni mega povijesnim koli-zijama oko Istre i u Istri. Kad je riječ o govoru mržnje moramo biti vrlo oprezni s Tomizzinim načinom pesimističnog razmišljanja. Na prijašnji citat možemo odmah dodati ovaj koji je takoder iz. prvih stranica i gotovo da je- dovoljan da zaokruži autorovu namjeru ukupnoga govora romana (Tomizza, 1977, 27):
Ragazzo di campagna e della stessa origine pressoché slava, nell'attimo stesso de.U'appropriarmcne per il senso di mimetismo Ínsito nelle personalitá non formate come nelle. genti giovani, pregustai ieffetlo che avrebbe prodotto nell'odioso com-pagno. La riostra antipatía naturale. derivava piu propriameme dall'appartenenza a due purrocchie fuse in origine e dissimili alio stato presente solo per la diversitá del tragitto percorso, del differente bagaglio uccattato per strada; un astio fra cugini, nel cui fondo permane una tale mutua conoscenza da far voigere Vareo verso il punto piu sensibile d'offesa.
Sužavanje mržnje prema bližnjemu ide i prema obiteljskom iskustvu odnosno izvorištu u kojega Tomizza najviše vjeruje i vrednuje. Jako su riječi neírpeijívostí i opravdanog protesta birane i njima se prepušta zapravo nelagodnost i antipatija čitatelju, očit je autorov bijes prema rodaku koji reagira kao uzurpator imovine obitelji Tomizza uz blagoslov nove vlasti. Tomizzine rečenice znače opravdanu mržnju (Tomizza, 1977, 59):
... rispondevo a/ saluto molle del cugino fittavolo e la sera stessa un amico fidato veniva a informare nostro padre, per avvelenargli anche la notle, che V ex colono e párente di sangite nel corso della pubblica conferenza gli si era riscagliato contra minacciandolo questa volta di morte.
... il genitore saltava la cena e tra un bicchiere e l'altro chiedeva improv-visamente che cosa potem volere da lui il suo pubblico accusatore dopo essersi preso tutto, come avevano falto gli altrí coloni che non gli erano parenti, eppure lo lasciavano in pace; iontano dal sospetto che il Bepi gli si accaniva contro appunto perché, oltre tutto, erano cugini di primo grado.
576
ACTA HISTRIAE • 10-2002 • 2
Živko NiŽIČ: KOPER I JEZIK NASJUA Ü LITERARNO/ RECEPCIJI FULVIJA TOMtZZE. 571-562
Naravno, mržnja je i kolektivna, što malo dalje Tomizza ocrtava (Tomizza, 1977, 59):
...gli altri, riimiti in cooperativa, potavano e raccogiievano con ia ferocia con cui. protetti dalla legge, si vendemmia in una vigna d'aitrl
Iz rečenoga zaključak je vrlo jednostavan: povijesna kolizija i mržnja revolucionarne promjene omogučuju i potiču mikrokoliziju rodovsko-atavističkog prokletstva. Takva situacija utječe i na individuu samodopadnog ali i argumentiranog poštenjaka i ideala kao što je Fulvio Tomizza, Na več razmah ane centrifugalne kolizije i obostrane mržnje na relaciji nova socijalistička vlast i sve drugo, autobiograf reagira kao klasični pirandelovski literarni junak prisilnom dvoličnošču ili višeličnošču. Ali mučnina poetike relativizacije je prošla s angažmanom dekaden-tizma, a mržnju je vrlo teško relativizirati, bar u komunikaciji s realnošču koju Tomizza svjesno i podsvjesno želi. Tako dobivamo i odgovarajuče djelove romana u kojima autor gleda sebe kao iiterarnu sublimaciju opravdane dvoličnosti koja želi biti s jedilom i drugom stranom ističuči trajni dio dijela svoje funkcionalne poetike daje opredjeljenje privremeni dobitak ili privremeni gubitak u opčetn kompleksu nepra-vedne povijesne vjetrometine. O ovome izostavljamo citate jer su neuhvatljivi na razini uzorka kao jasne sinteze.
lako je L'aibero dei sogni kronološki još u razdobij u kad Tomizza situaciju novog režima u Istri uvija u vrlo opreznu mentónimiju, kako smo več nagiasili kad je u igri on sam, posebiee otac, suptilni govor odioznosti i mržnje je višeslojan. Nakon što mu je otac pusten iz zatvora u Kopru, a tu blizinu zatvora i komunikaciji! s ocem kroz prozor efikasno koristi u isticanju obiteljske tragedije, odbojnost prema novom režimu ekspandira etikasno i na razini mirisa (Tomizza, 1977,59):
Lo tralenni anche perché, prometiendo direttamente da! carcere, si era portato ne! vestiario lo stesso odore che la truppa bosniaca lasciava passando per le calli Mentre cerca v o di bloccarlo nell'atrio mostrandogli ferina del maniré irredento cui il ginnasio era intitoiato, mi ricordai di una recente lettura proprio all'ora di sloveno che, con grandi sforzi e grazie anche aU'intervento dellimpaurito preside, l'inseg-nante triestino era riuscito a portare a termine.
Veliko je piščevo umiječe u dvije rečenice izložiti toliko funkcionalno nepri-kriveni antagonizam. Otac nosi miriš zatvora, a to je miriš nove okupacijske bosanske soidateske. Roditelj je dalje u paraleli mučenik, a antagonizam je i prema slo-venskom jeziku, autora je istodobno i sram takvoga mirisa, bolje reči smrada. Novi režim je udar na sva ljudska osjetila. Zanimljivo je pripomenuti da Tomizza često koristi osjetilo mirisa u svom opusu, kao aftrmativnu ali i negativnu komponenti),
577
ACTA H15TRIAË • 10 • 2002 • 2
Živto NIŽFČ KOPER I JEZIK NASILJA U UTERARNOJ RECEPCIJI FULVIJA TOMIZZE, 571 -582
Kulminacija tog pristupa, a može se kao parabola izravno vezati za opisanu siiku je njegova priča iz posthtimne zbirke La casa col mandorlo "L'odore straniero". iako je to priča iz pesimističko rezignirajuče faze Tomizzina stvaralaštva, zaključak je u njoj da vlastiti izimet i izmet njegovih ljudi manje smrdi od onoga stranaca. Misiimo da ovih nekoliko uzoraka od puno večeg broja koje smo uočiii dovoijno ilustrira kako se može denotirati govor mržnje u liierarnoj recepciji povijesnog romana Fulvija Tomizze. Sa stajališta anfagonizma i averzije posebicc je zanimijiv i onaj dio romana koji se dogada izvan Kopra u beogradskoj kratkoj studentskoj avanturi Fulvija Tomizze. Respektirajuči naslov ovog rada nečemo se time baviti vec samo spomenuti da je govor netrpeljivosti suptilno utkan u gradaciju i da je srpski milje vrlo loše proSao u aulorovim autobiografskim romansiranim stranicama.
Petnaestak godina poslije Ualbero dei sogni Tomizza je objavio kompleksni roman // male vieite dal Nord o kontroverznom koperskom biskupu. kasnije protestantu Vergeriju. I ovim smo se romanom bavili u svojoj knjiži Kolizijske kulture u prozi Fulvija Tomizze. Na ime. trebalo je prihvotiti kao činjenicu da Tomizza svoj životni usud posebice život i formiranje u Kopru shvača kao ponovljenu biografiju sukoba koju je ima« veliki Kopranin biskup Vcrgerio. Jedino tako uvodni dio, koji je zapravo krači roman o Tomizzi i Kopru, ima svoj smisao. Autor ponavlja, dakako s novim podacima i gledanjem, svoj život u Kopru minuciozno opisan u L'albero dei sogni. Pomno biranim jezikom več što je rečeno i opisano u L'albero dei sogni Tomizza donosi s prividno večom distancom, ali s manje obzira, jezik mržnje nije toliko opravdan cmocijama koje su snažno vezivno tkivo prvog romana o Kopni. Ovdje čemo dati uzorke koji su i opčeniti, a ne samo osobno-familijarni. Ponavlja više kao usput neprijateljstvo i batine koje dobiva u koperskom početku, ali to mu je sada manje važno pa je i bijes govora znatno manji. Svakako je zanimljivije njegovo videnje tko je pristao uz novi režim, a govori o fazi prije vlastitoga opredjeljcnja. l.ako je identificirati jezik prezira prema režimu koji je dao šansu novima (Tomizza, 1984,18):
Le cose non andavano meglio coi seminaristi del paese, guidati dal fratello. Qui, sut terreno nostro, avevano tulle le buone ragioni per rinfacciarmi sia Vinfatuazione di Capodistria. sia I'umiliante inseguire ifigli di coloro che si pronunciavano per il tmovo regime. Si trattava di persone mai tenute in considerazione per miseria congenita, insipienza, fannullaggine; oppure appartenevano a famiglie normali delle frazionipiu isolate che già ai tempi dell'Austria avevano avuto qualche fastidio. Ad essi si aggregavano quanti dalla nuova sUuazione potevano trarre maggior profitto: in primo luogo i mezzadri, aizzali a tetter lontano il padrone dal suo campo e, se renitente, a maimenarlo.
578
ACTA HJSTRIAE • 10 ■ 2002 • 2
Živko NIŽir. KOPER 1 JEZIK NASILJA 11 UTERARM3J RECEPCIJI fULVUA TOMIZZE, S7U182
A kao opoziciju, toj grupaciji negativaca suprotstavlja ovu strukturu (Tomizza, 1984,18):
Si formó per reazione la catena ciel partito oppositore: proprietor!, gente di chiesa o solo amante la quiete e il buon ordine, opérai e pens iona ti che ritiravano il mensile a Trieste.
Jos značajrtije mjesto nego u L'albero dei sogni zauzima zatočenje njegovog oca u Kopru i suptíina gradacija metonimizirane mržnje i uvoda u kasnije preuzimanje na sebe kao tragičku hamartiju smrt oca poradi smrti izazvane boleSču za tamnovanja. Njegovo nemirenje da povijesne nepravde zapravo poticu atavističku niržnju naj-bližih i rodbine dobivaju i u ovom romanu snagu bijesa iz L'albero dei sogni. Tu opsesivnost černo zato potkrijepiti i ovdje bez obzira što raniji roman dovoljno pot-crtava. Autorov nemočni bijes u kojem se vrača i bastardizam te nem Snovna točnija identifikacija tko su Slavi dovodi i do ovih rcčenica (Tomizza, 1984, 33):
II motivo di un accanimento tanto maggiore dalle nostre parti non aitdava ricer-cato nelfatto che là i nuovi cornandanti si chiamavano croati e qua s loven i (avevano in comune se non altro la matrice austrotingarica). ma piuttosto nell'acrimonia con la quale una popolazione ibrida. né sociabnente troppo dijferenzjata. reagtva alla sua prima liberazione interna scatenando un odio da eugini. Ignoravo che nella citladina degli studi un peilurbamento del genere era già avvenuto in passato, sono differenti spinte e maga ri circoscritto alie classi alte. Inluivo perd che questo di adesso era un vero capovolgimento che se ende va alla radiée e, se qui non trovava che un pubblico ammutolito, invest iva in p t eno le nostre campagne.
I dosadašnji Tomizzin opus dao je indicije o stvaranju dva idealna istarska žrtvena lika Fulvjja 1 Ferdinanda Tomizze, sina i oca. Roditelj je našao rješenje u smrti, on je klasična žrtva i gotovo da alfierijanski traži slobodu u smrti - samo-ubojstvo kao ekstremni čin slobode i Fulviju Tomizzi koji živi i spoznaj u tragedije i gubitka edenske Istre ostavlja kao opor učni pesimizam smrti jedne epohe. Jasno nam je da na literarno interpretacijskoj razini obojica, posebice Ferdinando, postaju istarska sinegdoha, dakle pars pro toto za tragediji! kotizije Drugog svjetskog rata. Retorika mržnje postaje u Tomizze prividno biaza, nije toliko verbalno izravna alije jednako gorka. Tomizzini problemi nove asimilacije - uiaz u društvo, novinar, shident, asistent režije - nisu maii. Njegovo sazrijevanje prema vlastitoj autoiden-tifikaciji ima i trenutke automržnje ali i osude novog režima kojeg se ne može do li mrziti. Uzmimo primjer (Tomizza, 1984,56):
579
ACTA HLSTR1AE • 10 • 2002 - 2
živki. NlŽlč KOPER I JEZIK NASILJA U LITERARNO; RECEPCIJI FULV1JA JOMIZZE. 57I-3Í2
Im mia formazkme mentole, lo stato psicologico, la situazione nella quale. mi Srovavo, m'inducevano a considerare che un italiano di qua poteva suscitare l'interesse del nuovo rcgime solo nel caso avesse rinnegato la fede dei pin, avesse in qualche modo tradito.
ZakljuČak je jasan; bisknp Vergerio kao i ja Tomizza zauimljivi sino novoj vlasti jer smo izdajnici. Sada govor mržnje poprima povijesnu dimenziju. U taj drugi roman o samom Vergeriju i govoru mržnje ne možemo na ovoj razini govoriti, jer to više nije Tomizzina autobiografía več interpretacija povijesti, za Sto bi bio potreban drugačiji kompleksni pristup. Na to upučuje i ambiciozni i intrigantni kraj uvoda u roman o koparskom biskupu Vergeriju kad Tomizza govori o razlozima što piše tako kompleksni roman - študiju (Tomizza, 1984, 63):
O'altronde se ero pronto a riconoscerlo uomo superiore per doti mentoli, rudo e ncchezza di vita, mi consideravo autorizzato a ristabilire tale supremazia sul rove-scio negativo, fino al punto di ritenerlo urt modello deprecabile delle mié qualita peggiori.
Furono anche le reazioni esterne di cui nella condizione di estile anómala mi trovai investito, a premere, dentro di me perché tentassi un rajfronto non so se piú presuntuoso o piú lesivo. Es se combaciavano con quellc giá riservate a luí in modo spesso impressionante. Ció dimostrava in primo htogo che dopo quattrocento anni il nostro orientamento civ'de non si era rinnovato; e tanto valeva risalire al famoso, mal conosciuto caso, che gia lo rifletteva oforse lo aveva promosso.
Jmajuči u vidu naslov ovoga rada možemo zaključiti:
Tomizza je vrlo značajni istarski pisac nakon Drugog svjetskog rata. Nove granice, poredak i egzodus Istrana (Talijana, Slovenaca i Hrvata) pretočio je auten-tično u biografsko-autobiografsku prozu. Koliziju granice shvatío je kao gubitak edenskog zavičaja. U širokoj povijesnoj i kulturološkoj i psihološko) analizi nije dao sociološka rješenja. Nemoč odgovora sublimirao je u fikcionalni povijesni pesi-mizam reduciravši ga u Istrogeocentrizam, u mit zemlje u koju se ukapa kao zamjenu uterusu. Kritika je visoko ocijenila njegovo djelo o kol iz ij i kao konvergentnu analizu bez mržnje, kao inventar razumijevanja za sve straite, politike, kulturu i civilizaciju.
Nastojalo se pokazati kako pisac nije mogao izbjeci da milje i dogadaje mržnje ne opiše, uključujuči i vlastite subjektivne zaključke, izričajem mržnje. Koper je najznačajniji grad za Tomizzu. U njemu živi osam godina, uključujuči i svršetak koperske gimnazije Combi. Tu je sazrela njegova moralna i društvena svijest. Bio je svjedokom i protagonistom sukoba, mržnje, eksproprijacjje, očeva zatočenja i smrti. Roman L'albero dei sogni i uvod u roman U male viene dal Nord su knjige o Tomizzi i Kopru. U L'albero dei sogni mržnju kao rezultat povijesnog fatuma objektivizira
580
ACTA H1STRIAE • 10 • 2002 • 2
Zivko N1Ž1Č: KOPER I JEZIK. NASIUA U MTERARNOJ RECEPCIJI RILVIJA TOMEZZE. 571-S8I
velikim brojem podataka i dogadaja, govor mržnje pretvara u metonimiju ublaža-vajuči koliziju. U oba romana kad govori o osobnim, autobiografskim ili obiteljskim momentima trpnje i terora izravnije progovara jezik mržnje. Dominira odgovarajuča metafora, a smrt oca postaje trajna opsesija opusa koju preuzima kao tragičku hamartiju i nudi kao istarsku egzodusnu sinegdohu. Upravo taj pars pro toto, vještim književnim obratom, največi je sklop mržnje kojim se Tomizza obračunava s novim poretkom i fatumom povijesti, a nazočan je u svim njegovim ego i alter ego romanima posebice o ova dva s Koperom kao miljeem-protagonistom. O rečenom smo dali odgovarajuče citate. Ugradeni u iateipretacijski prisiup, daju novo kritičko svjetlo na ljudski i fikcionalni profil pisca, nikako ne umanjujuci prihvačene vrijednosi kojeje uspostavila kritika.
CAPODISTRÍA E TL LÍNGUAGGIO DELLA VIOLENZA NELLA R1CEZIONE LETTERARIA DI FUL VIO TOMIZZA
Zivko NIÍIC
Universita di Zara. Facoltü di Fitosofia, HR-23000 Zara, Obala kralja Petra Kresittúra IV, 2 e-mail: znizic@uiiizd hi
R1ASSUNTO
Fu/vio Tomizza é uno dei maggiori xcrittori istriani del secando dopoguerra. Egii ha sapuro trasmetíere in maniera autentica ne.lla sua prosa biografica-autobio-gráfico la realtii dei nuovi confini, del nuovo sistema político e deU'esodo degli Istriani (italiani, sloveni e croati). Tomizza ha percepito l'impatto del confine come la perdita della patria edénica. Nclla sua vasta analisi storica, cidturologica e psicológica non ha offerto soluzioni sociologiche. Ha sublimato questa sua incapacita di offrire risposte in una prosa intrisa di pessimísmo storico, imperniato sull'lstrogeocentrisimo e sul mito di una térra nella quale insinuarsi come in un surrogato dell'utero. La critica ha valutat.o molto positivamente la sua opera sullc coüisioni, giudicata un'analisi convergente priva di odio, un inventario per comprendere le ragioni di tinte le partí delle polinche, delle culture e dalle civilta.
Si é cércalo di dimostrare come lo scrittore non ha poluto esimersi dal descrivere ¡'ambiente e i fatti di odio, ivi incluse le proprie conclusioni soggettive, senza esprimere dell'odio. Capodistria é per Tomizza la ciná piü importante. Vi trascorse otto aniti della sua vita, compresi gli studi presso il liceo Combi. Qui prese corpa la sua coscíenza inórale e sociale. Fu tcstiinone e protagonista egli stesso dei couflini,
581
A tri'A HISTRIAE • JO • 2(102 • 2
¿»vVoNIŽIf; KOPER ¡ JEZIK VASIUA L' UÏEKARNOJRECEPCIJ I FULVIIA TOHJZZK. «l-SK
iiell'odio, degli espropri, deii'esilio e délia morte del padre. H romanzo L'albct o dci sogrti e l'introduzione a. il maie viene dal Nord sono ¡ iibri su Tomizza e Capodistna. Ne L'albero dei soc n i l'odio, quale prodotto del faro, è rcso obiertivn per mezzo di un grande numero di datí e di awenimenti, il tinguaggio dell'odio è m vece traslato in una metonimia, in modo da alleviare la collisions. In entrambi i rotnanzi. qitando parla di monten!i personali, autobiografía o familiari, di sofferenza e tcrrore, il tinguaggio dell'odio è. più di retío. Domina ta meta fora, inentre la morte del padre diventa l'ossessione duratura di tmta l'opéra, è preséntala come un trágico errare ed ojferta come la sineddoc.be dell'esodo dall'lstria. Proprio questo uso deíla parte per il nato, attravcrso nn'abile traduzione letteraria, rappresenta il maggiore contesto di odio del quale Tomizza si serve perfore i conti con il nuovo sistema e con il destino, ed è presente in tutti xttoi roman-i. autobiografía e non, soprattutto ¡n questi due con protagonista ¡'ambiente capodistria.no. Di tutto quanto esposto abbiamo presentato anche le citazioni adeguate. Inscrite ncl presente contesto interpretativo, gettano nuova luce sul profila itmano e narrativo dello scrittore, senza diminuirne le qualiià giá evidenziate dalla crítica-
Parole cltiave: fascismo, comunismo, repressione, esodo, mimetismo, confiai, sined.-cioche
LITERATURA
Nižič, Z. (1996): Kolizijske kulture u prozi Fulvija Tomizze. Rijeka, Edit. Tomizza, F. (1977): L'albero dei sogni. Milano, Mondadori. (I. izd. 1969). Tomizza, F. (1984): II male viene, dal Nord. Milano, Mondadori. Tomizza, F. (2000): La casa col mandorlo. Milano, Mondadori. Tomizza, F. (2000a): La visitatrice. Milano, Mondadori.
582