30 MOSTOVI 1 /1990/XXV
1. Gospodarski zbornici Jugoslavije (GZJ)
predlagamo, da v korist dviga splošne ravni
komuniciranja s tujino in varovanja materialnih
interesov ter poslovnega ugleda Jugoslavije v
tujini priporoči vsem gospodarskim subjektom,
da zagotovijo ustrezne delovne razmere za ka¬
kovostno strokovno in znanstveno prevajanje,
med katere štejemo:
a) da zaupajo naloge strokovnega in znan¬
stvenega prevajanja izključno kvalificiranim
prevajalcem;
b) da omogočajo svojim prevajalcem jezi¬
kovno usposabljanje v državah govornega pod¬
ročja, ki je enako delovnemu jeziku prevajalca;
c) da omogočijo svojim prevajalcem spo¬
znavanje osnovnih dejavnosti podjetja, tehno¬
loškega in tehničnega procesa ter organizacij¬
ske strukture podjetja;
č) da v največji meri vključujejo prevajalce
v strokovne skupine za vsak projekt, ki ga pri¬
pravljajo za tujino in kot takega tudi prevajajo;
d) da pri načrtovanju časa, ki je namenjen
za izdelavo projektov za tujino, obvezno vklju¬
čujejo tudi nujno potreben čas za prevajanje,
pri tem pa upoštevajo naslednja strokovna
določila:
— povprečno 6 tipkanih strani prevoda iz
tujega jezika v naš jezik oziroma 4 tipkane stra¬
ni prevoda iz našega v tuji jezik, odvisno od te¬
žavnosti prevoda, možnosti in sredstev za delo;
e) da omogočijo prevajalcu strokovno po¬
svetovanje z avtorjem izvirnega besedila ozi¬
roma z naročnikom prevoda ali s končnim upo¬
rabnikom prevoda;
f) da se obvezno preverja in verificira toč¬
nost prevoda, ki je namenjen tujemu partnerju;
g) da se za prevod, namenjen objavi, ob¬
vezno naroči jezikovna lektura, ki naj jo opravi
lektor — izvorni govorec.
2. Predlagamo GZJ, da sproži pobudo za
izobraževanje strokovnih in znanstvenih preva¬
jalcev v okviru visokošolskih ustanov.
3. Predlagamo GZJ, da se v sodelovanju z
Zvezo znanstvenih in strokovnih prevajalcev
Jugoslavije loti izdelave in sprejetja splošnega
pravilnika o preverjanju kakovosti strokovnega
in znanstvenega prevoda.
Ilijas Tanovič
Teorija prevodenja i njen doprinos poboljšanju
kvaliteta prevodilačke prakse
Interesovanje za pitanja teorije i prakse pre¬
vodenja pojačano je osobito u posljednje tri
decenije ovog vijeka. Izrazito naraslu potrebu
za prevodenjem tekstova najrazličitijeg karak-
tera prati sve skrupuloznije izučavanje ovog
složenog fenomena i na teorijskom planu. O
torne najbolje svjedoče bibliografski podaci o
naučnim i stručnim radovima iz ove oblasti.
Prema Henri Van Hoofu 1 do 1973. godine izašlo
je oko 4600 knjiga i naučnih radova o prevode-
nju. A. Popovič, istaknuti slovački teoretičar
prevodenja ističe da pomenuta bibliografija nije
potpuna: »Ona ima velike praznine, naročita u
navodenju radova nastalih sedemdesetih godi-
na»2 . Po ovom autoru broj naučnih radova o
prevodenju znatno je veči.
Početkom 70-ih godina u razvoju teorijske
misli o prevodenju uočavaju se dva osnovna
pravca. Na jednoj strani potpunije i svestranije
vrednovanje i preispitivanje prevoda sa jednog
jezika na drugi, a na drugoj kompleksnije iz¬
učavanje samog procesa prevodenja. Prevo-
denje tako izlazi iz okvira uže lingvističke disci¬
pline i, kao vrta kompleksan fenomen, sve više
postaje predmet interdisciplinarnog proučava-
nja. Ovim se i pitanje bibliografije o prevodenju
MOSTOVI 1 /1990/XXV 31
proširuje na druge naučne discipline kao što su
teorija informacije i komunikacije, semiotika i
dr.
Sve raznovrsnija i bogatija prevodilačka
praksa podstiče dalje osmišljavanje fenomena
prevodenja. Uprkos torne, i danas postoje pri-
stalice mišljenja da učenje o prevodenju ne
može imati status teorije, te da misao o prevo¬
denju nije bitno unaprijedila prevodilačku prak-
su. To se svodi na uproščeno stanovište da je
za valjano prevodenje dovoljno znanje jezika
originala i jezika prevoda i odredeno prevodi-
lačko iskustvo. Ne treba posebno objašnjavati
da je to zabluda, koju najbolje negiraju hiljade
objavljenih knjiga i naučnih radova o prevode¬
nju, zatim udžbenika i priručnika, postajanje i
vrlo uspješan rad škola i specijalnih kurseva
prevodenja i najzad uvodenje posebnog na-
stavnog predmeta na visokim školama i fakulte-
tima koji se najčešče determinira kao »Teorija i
praksa prevodenja«.
Značaj prevodenja sve je veči, te je samim
tim zajednički zadatak teorije i prakse prevode¬
nja prevashodno u torne da se cjelokupno pre-
vodilaštvo podigne na viši nivo.
Vrednovanje i preispitivanje prevedenih
tekstova, kada se radi o prevodima naučno-
stručne literature, podjednako je važno bilo da
su u pitanju prevodi sa stranog na maternji jezik
ili obrnuto. Prevod sa stranog jezika na naš tre¬
ba da bude što ekvivalentaiji originalu, jer od
kvaliteta prevoda neposredno zavisi prijem i
pravilno korištenje naučnih informacija ili teh¬
nologija koje se tim putem preuzimaju. Isto ta¬
ko, prevod sa našeg jezika na strani, putem ko-
jeg reprezentiramo i nudimo sopstvene
naučno-tehničke informacije, tehnologiju ili
stručno iskustvo, moraju biti što bolji. Takvi
prevodi su najupečatljivija afirmacija sopstve-
nih naučno-tehničkih dostignuča. Stoga je ne-
ophodno ostvariti valjan i kreativan spoj teorije i
prakse prevodenja, kako bi se one oslanjale
jedna na drugo i uzajamno se dopunjavale.
Osnovni doprinos teorije prevodenja prevo-
dilačkoj praksi je u torne što su na osnovu bo-
gatog prevodilačkog iskustva uočeni i identifi-
kovani glavni problemi prevodenja. Teorijska
misao o prevodenju na osnovu toga, i uz po¬
moč niza drugih naučnih disciplina, nastoji da
što potpunije opiše sam proces prevodenja i
osnovne etape njegove realizacije. Sa tim u ve¬
zi ona pokušava da definira jedinicu prevode¬
nja, tj. elementarne smisaone jedinice od kojih
se polazi u procesu prevodenja, a koje su za
prevodilačku praksu jedan od glavnih kamena
spoticanja. Prema L A. Černjahovskoj 3 za po-
stizanje ekvivalentnosti prevoda neophodno je
odrediti mikro-jedinice i makro-jedinice prevo¬
da i dovesti ih u adekvatne semantičko-stilske
odnose. Semantička analiza i segmentacija
teksta najbitnija je etapa u procesu prevodenja.
Samo na osnovu takve analize može se izvršiti
valjano dekodiranje teksta. Svaka jedinica pre¬
vodenja, kao elementarna smisaona jedinica,
ima svoju informacionu strukturu. Njene
osnovne informacione komponente u tekstu
originala i prevoda dovode se u odnos djeli-
mične ili potpune ekvivalentnosti. Pri torne je
obim ovih jedinica u jeziku originala i prevoda
najčešče različit, jer se pravila njihove ekspli-
kacije u različitim jezicima često ne podudara-
ju. Tako, na primjer, sintagmi ili čitavoj rečenici
u jednom jeziku semantički ekvivalent u dru-
gom može biti jedna riječ ili obrnuto. Teorija
prevodenja je ove odnose evidentirala i prepo-
ručila niz prevodilačkih postupaka, kao što su
zamjena, izostavljanje, dodavanje, transforma¬
cija i sl.
Svaki valjan opis osnovnih etapa prevode¬
nja naučno-tehničkog teksta temelji se na re-
zultatima kontrastivne lingvističke analize datih
jezika. U svom radu »O modelu etapa realizaci¬
je naučno-tehničkog prevoda« sovjetski teore-
tičar V. I. Krupnov4 izdvaja slijedeče etape: 1.
etapa opšte orjentacije; 2. etapa kritičkog raz-
umjevanja originala; 3. etapa iskazivanja (jezika
prevoda); 4. etapa završnog analitičkog kontra-
stivnog rada prevodioca. — I. T).
Prva etapa odnosi se na to kada prevodilac
sintetički, informativno pročita tekst originala,
da bi se upoznao sa njegovim globalnim sadr-
žajem i osnovnim semantičko-stilskim karakte¬
ristikama. U drugoj etapi prevodilac treba da
kritički sagleda i što tačnije odredi hijerarhiju
značenja svih informacionih komponenata ori¬
ginala — od najbitnijih, tzv. semantičkih domi¬
nanti — do onih koje su manje bitne. U nared-
noj fazi prevodilac treba da dobro i tačno
shvačeni sadržaj originala iskaže sredstvima
drugog jezika, jezika prevoda. Na ovoj etapi ra¬
da do izražaja dolazi znanje ne samo stranog,
nego i maternjeg jezika i prevodiočevo iskustvo
32 MOSTOVI 1 /1990/XXV
u služenju različitim rječnicima, leksikonima i
sl. Poreci uobičajenih dvojezičnih rječnika, na
ovoj etapi rada neophodni su i posebni rječnici,
medu kojima su na prvom mjestu rječnici spoji-
vosti riječi, rječnici sinonima i dr.
U ovoj fazi rada prevodilac neminovno vrši
različite transformacije teksta kao što su pre-
raspodjela, zamjena, izostavljanje, dodavanje.
Promjena reda riječi ili rečenica (preraspodjela)
nije ni jednostavan niti bezazlen prevodilački
postupak. Dogada se da prevodilac pronade
ekvivalente za sve prevodne (smisaone) jedini-
ce u tekstu originala, ali da zadrži red riječi ili
rečenica iz originala koji ne odgovara prirod-
nom i korektnom redoslijedu u jeziku prevoda.
Postupak zamjene pojedinih riječi, morfo¬
loških i sintaksičkih oblika u jeziku prevoda nije
rijedak, a takode krije mnoge zamke za neis-
kusne i nevješte prevodioce. U naučno-
stručnom tekstu česte su zamjene vrsta riječi,
na primjer, glagola glagolskim imenicama i
obrnuto. Ovakve transformacije u tekstu prevo¬
da nekada su neminovne, ali se pri torne mora
voditi računa o svim semantičko-stilskim pro-
mjenama i posljedicama koje mogu nastati u
tekstu prevoda i uticati na stepen njegove ekvi¬
valentnosti originalu.
Najzad, posebno je zanimljiva posljednja
etapa prevodnog procesa, koja podrazumjeva
svojevrsnu provjeru postignutog stepena ekvi¬
valentnosti prevoda, a na osnovu kontrastivne
analize dvaju jezika. Prevodilačka praksa, na
žalost, pokazuje da prevodioci naučno-
stručnih tekstova ovu fazu rada rijetko primje-
njuju iz nekoliko osnovnih razloga. Najčešči
razlog je praktične prirode zbog žurbe uslov-
Ijene rakovima predaje prevoda ili zbog toga
što nisu svjesni velikog značaja postizanja ek-
vivalencije prevoda. Kontrola i recenziranje
prevedenih tekstova treba da ukažu na ovu fa¬
zu prevodilačkog rada i učine je obaveznom u
prevodu svih vrsta naučno-stručnih tekstova.
Prevodilačka praksa uglavnom se oslanja
na dostignuča kontrastivne leksikografije. U
dobrim dvojezičnim rječnicima mogu se pro-
nači ekvivalenti datog para jezika. Medutim, ne
treba gubiti iz vida da se u rječnicima daje više
značenja (suznačenja), te da je nakon iznala-
ženja invarijantnog značenja, nužno pronači
ekvivalent za odgovarajuču teksičko-seman-
tičku varijantu. Nakon toga značenja pronade-
na u rječniku treba sagledati kroz prizmu smi-
saonih prevodnih jedinica, a to več pretpo-
stavlja ne samo valjano služenje rječnicima,
nego i razumijevanje same suštine prevodenja.
Dobar prevod, po mišljenju sovjetskog teoreti-
čara Komisarova5 »... temelji se na dosljednoj
primjeni cjelovitog instrumentarija adekvatne
koncepcije prevodenja koja se pri torne primje-
njuje«. - I.T.). Nauka o prevodenju došla je do
nekoliko osnovnih modaliteta čija primjena mo¬
že da olakša praktičan rad na prevodenju i da
obezbijedi veči stepen ekvivalentnosti prevoda.
Jedan od najaktuelnijih modela prevodenja je
tzv. dinamička (funkcionalna) ekvivalentnost.
Ovaj model polazi od toga da u prevodu treba
uspostaviti odnos ekvivalentnosti »u mjeri da
sadržaj jezika originala bude preveden tako da
reakcija primaoca teksta u prevodu u svim su-
štinskim elementima odgovara reakciji prima¬
oca teksta u originalu .«6 Ovaj zahtjev uključuje
niz strukturnih, semantičkih i funkcionalno-stili-
stičkih ograničenja koja maksimalno sužavaju
izbor odgovarajučih leksičko-semantičkih vari-
janti jedinica prevodenja — od elementarnih do
makro smisaonih jedinica.
Na osnovu uočavanja i analize problema ko¬
ji se javljaju u prevodilačkoj praksi, teorijska
misao o prevodenju nesumljivo je došla do
odredenih zakonomjernosti koje se ispoljavaju
u samom procesu prevodenja. Teorija prevo¬
denja je te zakonomjernosti objasnila i sistema-
tizovala i na osnovu njih utvrdila stanovite mo-
dalitete prevodenja. U svom stalnom obračanju
prevodilačkoj praksi, ona je utvrdila i konkretne
postupke koji se primjenjuju u procesu prevo¬
denja, a koji su pomenuti u ovom kazivanju.