UDK 821.163.41.09-31
Gorana Raičevic, Radoslav Erakovic Filozofski fakultet Univerziteta u Novom Sadu
FENOMEN KRIZE IDENTITETA U SRPSKOM ROMANU 19. I 20. VEKA
Ovaj rad je zasnovan na dijahronijskoj analizi fenomena krize identiteta kao nedovoljno proučenog tematsko-problemskog obeležja srpskog romana 19. i 20. veka. Rezultati istraživa-nja upucuju na zaključak da prisustvo navedenog fenomena neminovno dovodi do (auto)de-struktivng konflikta individue sa patrijarhalnim kolektivom, čiji sistem vrednosti predstavlja ishodište frustracije za čitav niz muških i ženskih likova, u romanima koji su obeležili srpsku književnost tokom dva prethodna veka.
Ključne reči: Istorija književnosti, srpski roman 19. i 20. veka, žanrovska obeležja, kriza identiteta, patrijarhalni etos, (auto)destruktivni konflikt, ženski likovi, žrtva
This paper is based on a diachronic analysis of the phenomenon of identity crisis—an important but insufficiently studied characteristic of the 19th- and 20th-century Serbian novel. The research results indicate that the identity crisis inevitably leads individuals into a (self) destructive conflict with the patriarchal collective, whose value system is the source of frustration for a number of male and female characters in the novels that marked Serbian literature during the past two centuries.
Keywords: literature, Serbian 19th- and 20th-century novel, genre characteristics, identity crisis, patriarchal ethos, (self)destructive conflict, female characters, victim
Problemska osnova rada je utemeljena na sveobuhvatnoj dijahronijskoj analizi relevantnih romanesknih ostvarenja iz srpske književnosti 19. i 20. veka. Preciznije, navedeni istraživački poduhvat bio je iniciran preliminarnom pretpostavkom da je snažna potreba za preispitivanjem sopstvenog identiteta - bez obzira na književnoi-storijski period ili stilsku formaciju u okviru koje je odredeni roman nastao - najče-šce uslovljena dubokim nezadovoljstvom glavnih junaka statusom u kolektivu kojem pripadaju rodjenjem. Uprkos tome što se kriza ličnog identiteta može sasvim oprav-dano identifikovati kao fenomen koji pripada sferi privatnog, rezultati našeg istraži-vanja ukazuju da ona neminovno dovodi do (auto)destruktivnog konflikta sa navo-dno monolitnom zajednicom, čiji sistem vrednosti predstavlja ishodište frustracije za čitav niz muških i ženskih likova u romanima koji su obeležili srpsku književnost 19. i 20. veka. Mnogobrojna recepcijska svedočanstva, poput spiskova pretplatnika na roman Ljubomir u Jelisijumu (1814),1 veoma jasno ukazuju da je upravo Milovan Vidakovic (1780-1841) bio jedan od najzastupljenijih autora u privatnoj biblioteci pripadnika srpske gradanske klase, naročito tokom prve polovine 19. veka. Uprkos
1 Mada je Milovan Vidakovic 1817. godine objavio drugu, a 1823. trecu knjigu Ljubomira u Jelisijumu, u ovom radu je analizirana samo prva knjiga iz 1814. godine, štampana u Budimu. Pored toga što predstavlja zaokruženu celinu, u kojoj su sudbine junaka dovedene do logičnog epiloga, prva knjiga Ljubomira u Jelisijumu zaslužuje da bude izdvojena od kasnijih nastavaka zbog svoje umetničke vrednosti i književno-istorijskog značaja. (R. E.)
tome što naslov romana upucuje na pretpostavku da odredene epizode iz životopisa glavnog junaka, viteza i filozofa Ljubomira Sokolovica, predstavljaju dominantnu tematsku ravan, trebalo bi biti veoma oprezan u identifikovanju razloga zbog kojih je ovo delo mnogo puta preštampavano sve do početka 20. veka. Preciznije, pregled ključnih scena u kojima se pojavljuje Ljubomir, ukazuje nam da je pokušaj transfor-misanja starog srpskog ratnika u blagoglagoljivog grčkog mudraca, pružio izuzetno skroman doprinos sižejnoj dinamičnosti dela. Osim toga, gotovo nijedan od ključnih sižejnih segmenata u kojima je evidentna dominacija muških protagonista, ne oprav-dava pretpostavku o izuzetnom recepcijskom potencijalu romana. Zbog svega pre-thodno navedenog, smatramo da bi novo čitanje Ljubomira u Jelisijumu moglo biti utemeljeno upravo na analizi uzroka i posledica krize identiteta ženskih likova, čije intimne ispovesti opstaju u senci scenski raskošnih nastupa muških aktera.2 Kao re-prezentativnu potvrdu pretpostavke o prisustvu kontinuiranog konflikta pojedinih Vidakovicevog junakinja sa kolektivom, trebalo bi izdvojiti lik Ljubomirove misteri-ozne snahe, Kosare. Inicijalnu tačku pripovesti o njenom višegodišnjem stradanju predstavlja opis sukoba sa ocem, izazvanog dubokim uverenjem neumoljivog despota da cerkin samostalni izbor supruga može ugroziti ne samo njegov lični autoritet, nego i ugled cele porodice. Uprkos poštovanju koje ce joj mnogo godina kasnije biti ukazano, nakon što otkrije svoje pravo ime i poreklo, nije moguce zanemariti činje-nicu da ona preuzima (ceremonijalnu) ulogu dostojanstvene udovice i »ponosne rodi-teljke« nove generacije Sokolovica tek u epilogu dela. Zbog toga moramo naglasiti da najuzbudljiviji deo njenog životopisa počinje preoblačenjem u muškarca, odnosno po mnogo čemu simboličnim postupkom odbacivanja mnogobrojnih ograničenja, koja joj je kao »bespomocnoj« ženi nametnuo kolektiv. Transformisanje ženskih likova u anonimne mladice, posebno u scenama kada bi njihova čednost mogla biti ugrožena »mračnim« namerama muškaraca, predstavlja postupak kojem je Milovan Vidakovic često pribegavao u svojim romanima. Medutim, bez obzira na podudarnost situacija koje preuzimaju funkciju alibija za mnogobrojna prerušavanja, smatramo da je srpski romansijer u ovom slučaju napravio značajan iskorak u odnosu na uobičajeno kosti-miranje ženskih aktera. Posebno je indikativna činjenica da se lik Kosare veoma nerado odriče svog novog identiteta, čak i kada postane očigledno da je uhode njenog oca ne mogu više pronaci. Za razliku od ženskih likova poput Bosiljke, koje s olakša-njem odbacuju mušku odecu čim poveruju da im život više nije u opasnosti (Vidakovic 1982: 189-194), preobražaj u muškarca ne predstavlja za Kosaru neprijatnost. O tome svedoči i detaljan opis njene višegodišnje vojničke karijere u službi cara Dušana, koja je podjednako uspešna kao i Ljubomirova. Zbog toga možemo konstatovati
2 Ishodište dosadašnje marginalizacije pojedinih junakinja Vidakovicevog romana, pa čak i potpunog nerazumevanja njihove prave prirode, trebalo bi potražiti vec u čuvenom književnokritičkom tekstu Vuka Karadžica, danas poznatom pod nazivom Druga recenzija srbska (1817). S obzirom na činjenicu da je Vukova, po mnogo čemu veoma diskutabilna, analiza Ljubomira u Jelisijumu, nastala prevashodno iz namere da se diskredituje ne samo navedeno delo, nego i Milovan Vidakovic kao autor, potpuno je shvatljivo zbog čega su i ženski likovi u romanu bili predmet oštre kritike. Pokušaj navodno objektivnog vrednovanja njihove uloge i značaja u romanu, sveo se na pogrdno označavanje odredenih junakinja kao »stidljivih kur-vica« (sic!). Medutim, današnji čitalac ce, baš kao i Vidakovicevi savremenici, veoma teško moci da shvati koji su to postupci (navodno potpuno razuzdanih) junakinja, naveli čednog i duboko smernog recenzenta da pocrveni. (R. E.)
kako je usvajanje novog identiteta izvedeno mnogo uspešnije i psihološki uverljivije od sličnih pokušaja u ostalim Vidakovicevim poetičeskim izmišljenijima, čija je (če-sto brzopleta) realizacija bila zasnovana na tome da se stidljive i plačevne devojke, pretvore u podjednako stidljive i plačevne mladice. Status ženskih likova u Vidako-vicevom najpoznatijem romanu, predstavlja problemski aspekt kojem do sada nije poklanjana velika istraživačka pažnja u srpskoj književnoj istoriografiji. Ipak, mno-gobrojni dokazi o uticaju odredenih junakinja na sižejnu dinamičnost celokupnog dela, potvrduju na reprezentativan način da je stvaralački senzibilitet slavenoserb-skog sočinitelja bio mnogo moderniji, nego što su njegovi rani kritičari bili spremni da priznaju. Posmatrano iz šire istraživačke perspektive, Vidakoviceva lucidna kritika društvenih konvencija koje umanjuju ili potpuno odbacuju pravo individue da slobodno odlučuje - uz poseban osvrt na žene kao članove zajednice koji vec svojim rodenjem zauzimaju niže mesto na socijalnoj lestvici - omogucava nam da Ljubomi-ra u Jelisijumu identifikujemo kao relevantnu anticipaciju društvenog romana, čiji je razvoj u srpskoj književnosti do sada uvek bio vezivan za stvaralaštvo Jakova Ignjatovica (1822-1889). S obzirom na primarno polje našeg istraživanja, važno je nagla-siti da autora romana Večiti mladoženja, veoma teško možemo označiti kao analitički uzdržanog hroničara duhovnog i materijalnog propadanja jedne zajednice, posebno zbog činjenice što su upravo lična i duboko subjektivna iskustva predstavljala isho-dište njegove stvaralačke imaginacije. Roman Večiti mladoženja može biti označen kao delo zrelog autora, prvi put je objavljen u bečkoj Srpskoj zori 1878. godine.3 Mada nije moguce osporiti konstataciju da životopis Šamike Kirica predstavlja sižejnu osnovu navedenog ostvarenja, smatramo da je u dosadašnjim tumačenjima Veči -tog mladoženje bila posvecena nedovoljna pažnja sudbinama ženskih protagonista, medu kojima se sentandrejski galantom i fiškal elegantno kretao od detinjstva do smrti. Preciznije, uvereni smo da su mnogobrojni pojavni oblici implicitnog konflikta izmedu (pragmatičnih) zahteva patrijarhalnog kolektiviteta i ličnih težnji individue, mogu biti percipirani kao uzrok nastanka malih intimnih hronika tragične osu-jecenosti junakinja najpoznatijeg romana Jaše Ignjatovica. Odnos izmedu Šamike i lepe Polačekove kceri, od trenutka upoznavanja pa sve do poslednjeg susreta dve decenije kasnije, predstavlja svojevsnu paradigmu nesposobnosti glavnog junaka da prevazide - imaginarne mnogo češce nego realne - prepreke koje se pojavljuju tokom njegove dugogodišnje potrage za savršenom suprugom. Na prvi pogled, prisustvo evidentne konfesionalne barijere, odnosno Lujzina rimokatolička veroispovest, zai-sta pruža adekvatan psihološki alibi Šamikinoj (infantilnoj, a ne hamletovskoj!) ne-odlučnosti. Medutim, navedenu dilemu je, umesto besciljnom odugovlačenju sklo-nog kavaljera, relativno lako razrešila upravo junakinja. Bez obzira što je porodica jasno stavila do znanja da je njen potencijalni brak sa pravoslavcem neprihvatljiv, Lujza je bila potpuno spremna da prihvati sve posledice sopstvene »otmice« i nedo-zvoljenog braka sa Šamikom. Prema tome, odgovornost za neuspeh Lujzinog poku-šaja da se izbori za status koji nece biti podreden interesima zajednice, snosi isklju-
3 Potpuno u skladu sa tada uobičajenim načinom izdavanja, posebno dužih proznih ostvarenja, najpo-pularnije delo Jakova Ignjatovica postalo je dostupno čitaocima posredstvom književnog časopisa. Roman Večiti mladoženja je prvi put objavljen kao zasebna knjiga tek u XIX kolu SKZ-a 1910. godine (priredio Jovan Skerlic). (R. E.)
čivo glavni muški akter romana. Nema nikakve sumnje da je gubitak svih iluzija o Šamikinoj muškosti, odnosno neprijatna spoznaja da je romansa sa večitim sentan-drejskim mladoženjom degradirana na nivo tragikomične zablude, naveo Lujzu da rezignirano prihvati supružnika po izboru porodice. Trenutak u kojem Šamikina sta-rija sestra Katica postaje svesna da joj nikada nece biti priznato pravo na samostalno donošenje odluke o braku, predstavlja tek prološku scenu njene intimne hronike, a ne (operetski melodramatičan) epilog kao u Lujzinom i Šamikinom slučaju.4 Komunikacija zlosrecne cerke sa ocem - nosiocem javnog života i čuvarom patrijarhalnog sistema vrednosti - nije opterecena svadama (koje tokom vremena gube svaku trun-ku racionalnog), fizičkim obračunima i sudskim procesima, što su glavne odlike So-frinog (krajnje disfunkcionalnog) odnosa sa starijom decom. Ipak, normalna svako-dnevica u domu Kiricevih, koja bi trebalo da navede na pretpostavku kako je junakinja odustala od namere da napravi iskorak u odnosu na dotadašnji lični status, posledica je vešto održavane iluzije. Mada je nastavila da živi u porodičnoj kuci, Katica se potpuno svesno izolovala od ostalih članova zajednice, dozvoljavajuci da nikada iz-govorena optužba na račun glave porodice opstane kao nepremostiva psihološka ba-rijera - sve do njene smrti. Posmatrano iz mnogo šire književnoistorijske perspektive, dokazi o kompleksnom unutrašnjem životu individue (uz poseban osvrt na impli-citnu dominaciju tragičnog osecanja života) mogu biti protumačeni i kao snažna linija dodira sa sudbinama ženskih likova koje je, nekoliko decenija kasnije, stvorio Borisav Stankovic (1875-1927). Da budemo precizni, svaki pokušaj objektivne revalorizacije statusa ženskih likova u Večitom mladoženji neminovno upucuje na sagle-davanje tragova antagonizma izmedu pragmatičnih zahteva (bilo kakvim promena-ma izrazito nesklone) zajednice i intimnih želja junakinja. Prema našem mišljenju, autodestruktivna priroda rešenja kojem pribegavaju junakinje poput Katice, predstavlja podjednako relevantno svedočanstvo o dezintegraciji konzervativnog patrijar-halnog etosa, poput Petrovog neuspelog pokušaja patricida ili Šamikine blažene in-diferentnosti prema biološkom opstanku porodične loze. Bez obzira na evidentnu dominaciju humorističkog diskursa u fabulativno-sižejnoj konstrukciji romana Ha-dži Diša (1908), navedeno delo srpskog književnika Dragutina Ilica (1858-1926) predstavlja važan problemski segment u dijahronijskoj analizi fenomena krize identiteta kao nedovoljno proučenog obeležja srpskog romana 19. i 20. veka. Duhovito i dvosmisleno poigravanje sa patrijarhalnom obavezom apsolutne bračne poslušnosti žene prema mužu, neprikosnovenom gospodaru njene sudbine, predstavlja svojevr-snu tematsku paradigmu ovog romana, formalno zasnovanog na nostalgičnoj rekonstrukciji životne svakodnevice u levantinskom Beogradu iz četrdesetih godina 19. veka (erakovič 2004: 55-78). Na primer, nedovoljno pažljivi čitalac veoma lako može
4 Epidemija tifusa tokom koje je prosac iznenada preminuo, predstavljala je za Sofrin merkantilni duh jedva nešto više elegantnog raskida štetnog ugovora usled dejstva više sile. Mada na prvi pogled deluje kako je iznenadnom smrcu Katičinog nesudjenog supruga, mladog sentandrejskog lekara (nesumnjivo epizodnog aktera), izbegnut još jedan (melo)dramatičan sukob unutar najužeg porodičnog kruga, detaljna analiza sižejne strukture navodi na suprotan zaključak. Naime, potpuno suprotno Lujzinoj novoj percepciji životnih prioriteta nakon spoznaje o Šamikinoj feminiziranoj prirodi, Katica do kraja života odbija da se pomiri sa gubitkom voljene osobe. Održavanje uspomene na mrtvog dragog je realizovano kroz posete groblju, koje postaju deo svakodnevne rutine u usamljeničkom životu lepe i za potencijalne prosce zauvek nepristupačne Katice. (R. E.)
biti doveden u zabludu da ce glavni junak, beogradski trgovac Diša, nakon saznanja o ženinom neverstvu zgromiti suprugu Anastasiju u nastupu »pravednog« besa. Medutim, nakon direktnog konflikta postaje jasno da je prevareni muž inferioran i nedorastao neukrocenoj grčkoj goropadnici, koja se u njegovoj uobrazilji pretvorila u zastrašujucu emanaciju ženskog arhetipa hetere-veštice. Detaljan opis nekada neza-mislivog, bekstva (razvlašcenog) muškarca sa porodičnog ognjišta, u suštini predstavlja tematski inovativnu kritiku superlativno-stereotipnih predstava o patrijarhalnoj zajednici, karakterističnih za srpski realizam. Scena sukoba supružnika je do te mere naglasila negativnu stranu realističkih apologija patrijarhalnog ideala da je jedan (na-vodno) sablažnjeni književni kritičar - savremenik Dragutina Ilica - Hadži Dišu ocenio kao »pornografsku rabotu« i »slabo maskirano sramotsko pisanije« (živano -vič 1909: 76-81). Pretrpljena poniženja izazivaju radikalan psihološki preokret kod Diše. Njegov nekadašnji san o promeni nacionalnog identiteta - zasnovan na opsesi-ji da ce jednoga dana postati pravi Grk - pretvara se u nocnu moru. Čovek koji nije mogao svojim srpskim precima da oprosti »grešku« što je roden kao pripadnik var-varskog plemena, nakon ženinog brakolomstva odlazi u drugu krajnost - postaje opčinjen idejom o proterivanju svih Grka iz Beograda.5 Kako bismo u potpunosti shvatili koliko je bio dramatičan gubitak iluzija o zajednici koju je glavni junak ide-alizovao od ranog detinjstva, moramo naglasiti da je sve do raskola izmedu srpskog učenika i njegovih »mentora«, Diša predstavljan kao svojevrsni kulturni trofej cin-carskih pigmaliona. Rezultati procesa višegodišnje etničke i socijalne mimikrije bili su toliko očigledni, da su upravo kroz Dišino ponašanje i govor parodirane nacionalne osobenosti plemenitih beogradskih Jelina: kapa dinjara, cilibarske brojanice, po-grbljenost, sitan hod i tvrdičluk (osobina koju je, prema sugestivnom iskazu pripove-dača, glavni junak najradije prihvatio od svojih uglednih grčkih prijatelja).6 Osim toga, zlosrecna namera da se po svaku cenu oženi Grkinjom, bila je prvenstveno proizvod njegove konvertitske opsesije da mu makar deca budu pravi Grci.7 Uprkos tome što je u komentarima sveprisutnog realističkog pripovedača lik lepe i promi-skuitetne Anastazije identifikovan kao vinovnik Dišinog javnog poniženja, problemska osnova našeg istraživanja nam omogucava da skrenemo pažnju na nimalo zanemarljiv uticaj kolektiva, čija neprimerena intervencija dovodi do potpunog urušava-
5	»Koliko je patio od tuge za svojom ženom, toliko je omrzao na sav grčko-cincarski rod, i kad bi mu bilo u vlasti, zacelo bi se sva grčka čaršija za dvadeset i četiri sahata iselila u Jeladu.« (Ilič 1981: 106)
6	»Svaki čovek, svaki pisac, svaka društvena grupacija i svaki narod razvijaju svoju predstavu o dru-gom narodu [...] koja ponajčešce može biti samo prividna, neadekvatna stvarnim prilikama.« (Konstanti-novič 1984: 14-15)
7	Epizoda u kojoj je opisan njegov odnos prema rodjenom stricu, jedinom živom srodniku, verovatno predstavlja jedan od najboljih dokaza o razmerama Dišine svojevrsne metaetničke metamorfoze. Stideci se srpskog porekla i mogucnosti da ga poslednji živi srodnik može osramotiti pred krivonogim pigmalionima poput kir Dume i kir Lambra, Diša je precutao čak i tako važan dogadaj kao što je ženidba. Dobrodušni starac je i pored takve uvrede nepozvan došao da čestita mladencima. Medutim, Dišin hladan prijem i ne-skriveno neprijateljstvo snaje naveli su ga da potpuno odustane od zamisli da se preseli u Beograd i provede poslednje dane života pod okriljem porodice koja mu je od srca želela da se što pre oslobodi zemaljskih stega. Prema tome, Diša ne samo da nije olakšao poslednje dane svom stricu, nego je, usled pretrpljenih poniženja, verovatno ubrzao njegovu smrt. Crnohumorni aspekt dostiže svojevrstan klimaks u trenutku kada Diša sazna za veliko nasledstvo, od tog dana su sve uspomene na pokojnog »varvarskog« rodaka bile ispunjene silno nadošlom setom i ljubavlju. (R. E.)
nja porodičnog mikrokosmosa. Teatralni obračun unutar ljubavnog trougla (muž-že-na-ljubavnik) je od privatnog sukoba - okončanog bez nanošenja (ozbiljnijih) telesnih povreda ili kršenja zakona - prerastao u opskurni sukob cincarske i srpske zajednice. Usled (podjednako) neodmerenih reakcija dva zavadjena kolektiva, neverstvo supru-žnika je postalo ishodište ozbiljnog socijalnog i političkog sukoba, čime je dostignut gotovo groteskni stepen preuveličavanja, u suštini banalnog, problema vanbračnog »izleta«. Napori racionalnijim rešenjima sklonih pojedinaca da pomire direktne uče-snike konflikta, nisu imali nikakvog izgleda za uspeh jer je dugo potiskivani animo-zitet izmedu dve zajednice koje dele isti urbani prostor, stare cincarske i nove srpske, konačno izbio na površinu u punom intenzitetu. Zbog toga Srbi, potpuno neopravda-no, pretvaraju Dišu u žrtvu lukave cincarske asimilacije, dok je on za svoje bivše prijatelje Cincare postao simbol srpskog varvarstva. Zahvaljuci činjenici da je krajem 20. veka otpočeo proces revalorizacije i reafirmacije stvaralačkog opusa Dragu-tina Ilica (erakovič 2004: 5-28), koji je u fusnotama srpske književne istoriografije do tada bio prisutan isključivo kao stariji brat pesnika Vojislava Ilica (1860-1894), danas je moguce ukazati i na prisutsvo potencijalno značajne sinhronijske ravni u okviru analize fenomena krize identiteta u srpskoj romanesknoj prozi. Naime, gotovo u is-tom književnoistorijskom trenutku kada je objavljen analizirani roman Dragutina Ilica, u srpsku književnost je na velika vrata ušlo slavno delo Borisava Stankovica Nečista krv (1910). Sama činjenica da je glavni junak ovog romana - žena, govori o tome da je srpsku književnost s početka 20. veka obeležio talas individualizma. Stva-ralaštvo Borisava Stankovica počiva, naizgled, na jednom paradoksu: romanopisac i pripovedač koji je, sa nostalgijom, sivu i banalnu gradansku sadašnjost suprotsta-vljao bogatstvu orijentalnih boja - uzavrelom uzbudenju erotskog naboja nošenog čežnjom za punocom života što proviruje ispod strogih zakona patrijarhalne zajedni-ce starog turskog Vranja - otkrio je u svom romanu i pripovetkama i tamnu stranu prošlosti. Iza vapaja »Staro, staro mi dajte! Ono što miriše na suh bosiljak i što sada tako slatko pada. Pada i greje, greje srce...« (Stankovič 1970b: 6), čitalac u delu ovog hroničara neispunjenih ljubavi otkriva jedan strog moralni poredak, što na tiranski način odbacuje i poništava svaku ličnu želju ukoliko se ona kosi sa kolektivnim normama koje zajednici obezbeduju opstanak. U takvoj patrijarhalnoj zajednici, pravi stradalnici su žene koje - a to se naročito vidi u njegovim pripovetkama - i nemaju vlastiti identitet, identitet koji dobijaju rodenjem. Biti žena, a postati neko, u patrijarhalnoj zajednici moguce je samo preko uloge koja se vezuje za muškarce - kao su-pruge i majke (što vidimo u pripovetkama »Pokojnikova žena«, »Tetka Zlata«). U romanu Nečista krv, u liku Sofke, Bora Stankovič je opisao ženu koja je sasvim raz-ličita od svih drugih likova žena iz njegovog pripovedačkog opusa. Iako se u naslovu romana - što sugeriše da se pisac opredelio za naturalistički tip »eksperimentalnog romana« Emila Zole - ističe dobro poznati motiv dekadencije, opadanja starih poro-dica, »tanjenjem« i »kvarenjem« genetskog materijala - Sofka, kao hadži Mitina cerka-jedinica i poslednji izdanak čuvene vranjanske čorbadžijske porodice, sve je samo ne slabašni izdanak loze koja se gasi. Naprotiv, ona je u sebi sakupila sve što generacije žena pre i posle nje nece moci dostici: neuporedivu lepotu, ali i urodenu mudrost koja se u zapadnoj kulturi retko vezivala za žene. (Poznata je i čuvena podela - koju ce feministkinje u 20. veku pokušati da ospore - na žene koje su »telo« i
muškarce koji su »duh«). Znajuci od početka da »nikada, nikada nece biti toga, nece se roditi taj koji bi bio ravan i dostojan nje« (stankovič 1970a: 61), u trenutku u kojem shvata da je stari poredak u kojem je živela nepovratno izgubljen, te da se pred nje-nom porodicom i obožavanim ocem otvara provalija poniženja koje donosi siromaštvo, Sofka svesno pristaje na ličnu žrtvu. Medutim, do obnove kolektiva ne dolazi. Na čitaocu je da odgovori na pitanje da li se razlog te i takve tragične Sofkine sudbi-ne, i bespredmetnog žrtvovanja, može tražiti u široj i opštoj transformaciji zajednice koja još uvek čuva drevni obrazac žrtvovanja kao osnovno načelo karakteristično za društva koja primat daju kolektivitetu. Sofka kao lik napustila je onu ulogu koju je ovo društvo rezervisalo za žene (o kojima čitamo i u Borinim pripovetkama), u nje-nom identitetu došlo je do transformacije ženskog principa u muški, koji u glavnom liku dominira. I kao takva, drugačija, njena propast označice i propast celog jednog poretka. Izmičuci tradicionalnim kalupima namenjenim ženi, Sofka, zapravo, obeležena »greškom« nečiste krvi, identiteta po rodenju, biva u svim svojim postupcima u romanu prikazana ne samo kao nosilac demonskog principa izuzetne »uklete« lepote, vec upravo svojom čežnjom ka nečem višem, lepšem i boljem, kao stvaralac i kao umetnik (Vučkovič 2005). Ma koliko tumačeno i kao tugovanka za prošlošcu - za vremenom u kojem unutrašnje i spoljašnje prepreke dovode emocije i nagone poje-dinca do kulminacije, do ključanja (što je tipičan zahtev savremene impresionističke literature koja najviše ceni intenzivan čulni doživljaj sveta) - delo Bore Stankovica u isto vreme predstavlja i glas pobune protiv svega što uskracuje pojedincu da se ostva-ri u svim aspektima svoje ličnosti. Ne slučajno, erotika i čulnost upravo ovde ulaze na velika vrata u srpsku književnost (paralelno sa čulnom poezijom srpskih modernista), dajuci još jedan dokaz da je epoha srpske moderne (1901-1914) bila duboko individualistička u svom larpurlartizmu i esteticizmu. U tom svetlu treba posmatrati i problem transformacije identiteta žene o kojem smo ovde govorili. Drugi talas modernizma koji se u srpskoj književnosti javlja nakon Velikog rata, doneo je, kao i u najvecem broju zapadnih nacionalnih kultura, veliki rez u shvatanju uloge i mesta književnosti u društvu. Secanje na »nepodnošljive mlade mrtvace«, kako žrtve Pr-vog svetskog rata naziva jedna čuvena francuska spisateljka, utire put jednoj druga-čijoj umetnosti. Književnost se, i to je najvažnija promena u odnosu na predratno vreme, pretvorila u orude kojim se menja svet. Svet koji je bio na ivici ponora i koji žudi za obnovom. Rušiti treba da bi se ponovo gradilo, žrtvovati, ubiti staro da bi se rodilo nešto novo. I ponovo smo kod principa žrtve - koja je, za razliku od erosa, obeležila sva razdoblja i zajednice kroz koje progovara kolektivan duh. Pitanje je samo kako to činiti: u meduratnom periodu jedni veruju da to treba čini samo ume-tnošcu, duhom, jer jedina promena koja čovečanstvu može doneti buducnost jeste promena iznutra. Za tu i takvu promenu, predstavnici srpske avangarde spremni su da se žrtvuju. Oni drugi, koji veruju u avangardnu ulogu internacionalnog proletari-jata i zalažu se za promenu koja ce se izvesti materijalnim sredstvima - socijalnom revolucijom, predstavljace, u istorijskom smislu, pobedničku stranu, ali i liniju kontinuiteta kojom ce se srpska književnost kretati i nakon Drugog svetskog rata. Ako Miloša Crnjanskog (1893-1977) uzmemo kao predstavnika one prve, avangardistič-ke struje u užem smislu, onda ce biti i mnogo jasnije zašto se u najboljem romanu srpske književnosti meduratnog perioda ovaj autor okrenuo pitanjima odnosa indivi-
due i kolektiviteta, i još specifičnije, pitanju smisla individualne žrtve. U knjizi Seobe (1929) okrenuo se ovaj autor istorijskoj tematici - 18. veku, austrijskim Srbima, koji prihvaceni u tudoj državi za gostoprimstvo uzvracaju tako što za nju i njenu caricu prolivaju krv na evropskim ratištima. Roman je zapravo organizovan na tolstoje-vskom principu - principu rata i mira - a podjednako su osvetljeni i vojni pohod Slavonsko-podunavskog puka na Rajnu, protiv Francuza, i privatna porodična drama začeta u trouglu braca Vuk i Arandjel Isakovič i Vukova žena Dafina, koja nakon Vukovog odlaska u rat postaje ljubavnica njegovog brata Arandjela. Ne slučajno, mu-ški junaci mnogih Crnjanskovih dela nose vojničku uniformu (Raičevič 2010). Uop-šte, podela na vojnu i civilnu sferu, i u ovom romanu, samo je pogled izoštren iz du-alistički obeležene perspektive koja ceo svet deli na dve suprotstavljene sfere: sferu ženskog i sferu muškog principa. Muški princip, oličen u vojniku-ratniku, voden je ljubavlju prema kolektivu i spreman je, vec samim svojim pozivom, da za taj kolektiv žrtvuje i vlastiti život. Ženski princip, nosilac erosa, nesposoban je za tu vrstu ljuba-vi i ima ograničen vidokrug - ono što ga zanima je privatni, uglavnom sebični, ego-istički interes, ljubav prema muškarcu i očekivanje da ta ljubav bude uzvracena. Iako pisac snažnih nacionalnih osecanja, Miloš Crnjanski u ovom delu nije dao nešto što bi ličilo na nacionalnu epopeju. Predstavivši sve svoje junake u trenutku preloma, ključne promene koja zahvata sva verovanja i uporišta na kojima je počivala njihova egzistencija, autor je, po nekim kritičarima, ponudio delo koje po mnogo čemu pod-seca na evropski nihilistički roman i filozofiju apsurda. (Miloševič 1996) Ovakvi zaključci proističu upravo iz one motivacijske linije u Seobama u kojoj glavni junak Vuk Isakovič doživljava razočaranje u vojni poziv, a posredno i u smisao individual-nog žrtvovanja. U trenutku kada sebe i svoje ljude iz Slavonsko-podunavskog puka stavlja u ulogu placeničke vojske, koja za austrijske državne velikaše i vojskovodje ne predstavlja ništa više osim »topovskog mesa«, Vuk Isakovič izneverava osnovne pre-tpostavke na kojoj se žrtva za kolektiv zasniva. Tim činom približio se lik asketskog vojnika - martira - profesiji koju oličava njegov brat - trgovac. I čin vojevanja pre-tvara se otuda u čin svojevrsne trgovine - materijalističkih zakona zasnovanih na pregovorima i razmeni. Ostavši bez pukovničkog čina (što se u romanu delimično motiviše i time što je odbio da se pokatoliči), Vuk Isakovič se suočava sa ogromnom prazninom. Krv njegovih sunarodnika koja je pala na tudu zemlju, shvatio je, pala je uzalud. Njegov narod još uvek je bedan i turoban, a tu bedu i nesrecu samo je poja-čala barokna raskoš i bezbrižnost centralne Evrope. Ovaj roman zaista bi se mogao smatrati nihilističkim da se i u njemu, kao i u prethodnom kratkom romanu autobio-grafske inspiracije (Dnevnik o Čarnojevicu, 1919) ne pojavljuje utešiteljska vizija o skrivenom smislu nevidljivih veza, koja je, kao ključna doktrina prisutna u svim Crnjanskovim delima, ime dobila po pesmi »Sumatra« - sumatraizam. U tom svetlu posmatramo, kriza identiteta kroz koju prolazi glavni junak Vuk Isakovič duboko je obeležena prelomnom tačkom u kojoj pod sumnju dolazi jedno dominantno videnje sveta: smisao žrtve za kolektiv nije osporen ali je duboko uzdrman individualistič-kim suočavanjem sa pitanjima smisla čovekove egzistencije i mogucnostima dostiza-nja srece u životu koji nam je dat. Sumnja u smisao žrtve kao principa na kojem počiva jedan epski svet, jeste sumnja moderne individue koja iz zanosa altruizma i brige za drugoga prelazi u fazu eskapizma ili ekstremne anarhističke pobune. Da nije
tih oduševljenja i razočaranja, rastrzanosti izmedu kolektivističkih i individualistič-kih stremljenja, delo Miloša Crnjanskog ne bi doseglo duhovne uvide i umetničke visine koje ga čine jednim od najvecih srpskih pisaca. U tom smislu njegova teorija o vezama, i to vezama medu ljudima, što nadilaze i preživljavaju sve podele vezane za rase, nacije i religije, govori o svakom malom čoveku, večitom stradalniku na udaru istorije i politike - kao o suštinski tragičnom pojedincu. Pod neposrednim uticajem istorije i politike razvijala se i srpska književnost posle Drugog svetskog rata. Snažno ideološki obojena marksističkom teorijom odraza i zahtevom za angažovanošcu, obeležena 50-ih godina borbama izmedu tzv. realista i modernista, srpska književnost (pa i srpski roman) uglavnom je doprinosila veličanju herojske partizanske borbe na čijim je temeljima stvorena nova, na marksističkoj ideji o socijalnoj pravdi zasnovana, država. Posle prvog talasa koji u umetničkom smislu nije dao velike domete, pedesete godine donele su značajne romane Mihajla Lalica (Svadba, 1950), Dobri-ce Cosica (Daleko je sunce, 1951) Branka Copica (Prolom, 1951) i Oskara Daviča (Pesma, 1952) - značajne po tome što zahvaljujuci psihološkom nijansiranju junaka i uvodenju nekih etičkih pitanja prekidaju sa tradicijom mitologizacije herojstva partizanskih boraca i pretvaraju ih iz heroja u ljudska bica sa svim strahovima i moralnim dilemama. Pa ipak, pravi pomak u srpskom posleratnom romanu donela su dela koja pre svega tematizuju različite oblike »krize identiteta«. Kao jedan od najupečatljivi-jih primera mogu poslužiti romani Slobodana Selenica (1933-1994), pisca koji pripada generaciji koja nije neposredno učestvovala u Drugom svetskom ratu. Pošto je na jedan novi i drugačiji, groteskno-tragičan način predstavio postratovsko doba u romanu Memoari Pere Bogalja (1968), u kojem se zaslužni ratnici i komunisti pretva-raju u dekadentne nemoralne vlastodršce vodene erosom i sebičnim, ličnim interesi-ma. Pošto se uhvatio u koštac sa najbolnijim pitanjima nacionalne prošlosti (Pismo-glava, 1982, Očevi i oci, 1985), Selenic je u romanu Timor mortis (1989) možda naj-snažnije opisao ratno vreme kao vreme nečoveštva - kada se polarizacija na dželata i žrtvu relativizuje u jednoj strogoj, i politički i ideološki neumoljivoj individualistič-koj etičkoj poziciji. Njegov poslednji roman Ubistvo s predumišljajem (1993), do-gadaje iz ratova 90-ih opisuje prelomljene kroz ljubavnu priču o dvoje mladih koji potiču iz dva potpuno različita kulturna miljea (kao ponovljenu verziju onoga što se vec dogodilo dve generacije unazad). O pitanjima identiteta i kriznih tačaka u kojima se on lomi, Selenic govori na način koji probijanje njegovih granica i promene (ako su motivisane približavanjem drugom bicu, drugom identitetu) uvek i bespogovorno glorifikuje. Na osnovu svega prethodno navedenog, možemo konstatovati kako je tragove krize identiteta (ličnog, nacionalnog i kulturnog) moguce (raz)otkriti zahva-ljujuci subverzivnom karakteru pripovedačkog postupka, navodno iniciranog željom romansijera da bude hroničar istorijskog i kulturnog razvoja jednog društva. Nada-mo se da ce ovakav »iskošen« pogled na istoriju modernog srpskog romana, biti podsticajan i za potencijalna uporedna izučavanja fenomena krize identiteta u južno-slovenskim književnostima.
Literatura
Radoslav Erakovič, 2004: Roman Dragutina Ilica. Pančevo: Mali Nemo.
Jakov Ignjatovič, 1910: Večiti mladoženja. Beograd: Srpska književna zadruga.
--, 1987: Odabrana dela Jakova Ignjatovica V (Vasa Rešpekt; Večiti mladoženja). Novi Sad-Priština: Matica srpska-Jedinstvo.
Dragutin Ilic, 1908: Hadži Diša. Beograd: Srpska književna zadruga.
--, 1981: Hadži Diša. Beograd: Nolit.
Zoran Konstantinovič, 1984: Uvod u uporedno proučavanje književnosti. Beograd: Srpska književna zadruga.
Nikola Milosevic, 1996: Književnost i metafizika: Zidanica na pesku II. Beograd: Filip Višnjic.
Gorana Raičevič, 2010: Krotitelji Sudbine: O Crnjanskom i Andricu. Beograd: Altera.
Borisav Stankovič, 1970a: Nečista krv. Koštana. Novi Sad-Beograd: Matica srpska Srpska književna zadruga.
--, 1970b: Pripovetke. Novi Sad-Beograd: Matica srpska-Srpska književna zadruga.
Milovan Vidakovič, 1811: Blagovonij krin celomudrenija ljubve libo stradatelnaja povest Velimira i Bosiljki. Budim: Carsko-kraljevska univerzitetska štampa-rija.
--, 1814: Ljubomir u Jelisijumu. Budim: Carsko-kraljevska univerzitetska štampari-ja.
--, 1982: Velimir i Bosiljka. Beograd: Nolit.
Radovan Vučkovič, 2005: Moderni roman 20. veka. Istočno Sarajevo: Zavod za udž-benike i nastavna sredstva.
jovan Živanovič, 1909: Lepa književnost u 17. kolu SKZ. Letopis Matice srpske VIII/253. 76-81.
Summary
The core problem of the study is based on a diachronic analysis of the relevant 19th- and 20th-century novels. Specifically, this research approach was adopted on the premise that a strong need to examine one's own identity—regardless of the literary period in which a particular novel was written—is most often the result of a deep-seated discontent of the characters with their status in the collective to which they belong by birth. Despite the fact that the crisis of personal identity might arguably be considered a phenomenon that belongs to the private sphere, the results of the study show that it inevitably leads to (auto)destructive conflict with the allegedly mono-
lithic patriarchal community, whose system of values is the source of frustration for numerous male and female characters in the novels that marked Serbian literature of the 19th and 20th centuries.