Anali za istrske in mediteranske študije Annali di Studi istriani e mediterranei Annals for Istrian and Mediterranean Studies
UDK 009	Annales, Ser. hist. sociol., 28, 2018, 3, pp. 451-692, Koper 2018	ISSN 1408-5348
UDK 009
ISSN 1408-5348 (Print) ISSN 2591-1775 (Online)
AnnaleS
Anali za istrske in mediteranske študije Annali di Studi istriani e mediterranei Annals for Istrian and Mediterranean Studies
Series Historia et Sociologia, 28, 2018, 3
KOPER 2018
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 3
ISSN 1408-5348 (Tiskana izd.) ISSN 2591-1775 (Spletna izd.)
UDK 009
Letnik 28, leto 2018, številka 3
UREDNIŠKI ODBOR/ COMITATO Dl REDAZIONE/ BOARD OF EDITORS:
Glavni urednik/Redattore capo/ Editor in chief: Odgovorni urednik/ Redattore responsabile/Responsible Editor: Uredniki/Redattori/Editors: Gostujoči uredniki/Editori ospiti/ Guest Editors: Prevajalci/Traduttori/Translators: Oblikovalec/Progetto grafico/ Graphic design: Tisk/ Stampa/Print: Založnika/Editori/Published by:
Roderick Bailey (UK), Simona Bergoč, Furio Bianco (IT), Alexander Cherkasov (RUS), Lucija Čok, Lovorka Čoralic (HR), Darko Darovec, Goran Filipi (HR), Devan Jagodic (IT), Vesna Mikolič, Luciano Monzali (IT), Aleksej Kalc, Avgust Lešnik, John Martin (USA), Robert Matijašic (HR), Darja Mihelič, Edward Muir (USA), Vojislav Pavlovic (SRB), Peter Pirker (AUT), Claudio Povolo (IT), Andrej Rahten, Vida Rožac Darovec, Mateja Sedmak, Lenart Škof, Marta Verginella, Špela Verovšek, Tomislav Vignjevic, Paolo Wulzer (IT), Salvator Žitko
Darko Darovec
Salvator Žitko
Urška Lampe, Gorazd Bajc
Špela Verovšek, Matevž Juvančič, Tadeja Zupančič Petra Berlot (it.)
Sedež uredništva/Sede della redazione/ Address of Editorial Board:
Dušan Podgornik Darko Darovec Založništvo PADRE d.o.o.
Zgodovinsko društvo za južno Primorsko - Koper /Societa storica del Litorale - Capodistria© / Inštitut IRRIS za raziskave, razvoj in strategije družbe, kulture in okolja / Institute IRRIS for Research, Development and Strategies of Society, Culture and Environment / Istituto IRRIS di ricerca, sviluppo e strategie della societa, cultura e ambiente©
SI-6000 Koper/Capodistria, Garibaldijeva/Via Garibaldi 18 e-mail: annaleszdjp@gmail.com, internet: http://www.zdjp.si/
Redakcija te številke je bila zaključena 5. 11. 2018.
Sofinancirajo/Supporto finanziario/ Financially supported by:
Javna agencija za raziskovalno dejavnost Republike Slovenije (ARRS), Mestna občina Koper
Annales - Series Historia et Sociologia izhaja štirikrat letno. Maloprodajna cena tega zvezka je 11 EUR. Naklada/Tiratura/Circulation: 300 izvodov/copie/copies
Revija Annales, Series Historia et Sociologia je vključena v naslednje podatkovne baze / La rivista Annales, Series Historia et Sociologia e inserita nei seguenti data base / Articles appearing in this journal are abstracted and indexed in: Clarivate Analytics (USA): Arts and Humanities Citation Index (A&HCI) in/and Current Contents / Arts
& Humanities; IBZ, Internationale Bibliographie der Zeitschriftenliteratur (GER); Sociological Abstracts (USA); Referativnyi Zhurnal Viniti (RUS); European Reference Index for the Humanities and Social Sciences (ERIH PLUS);
Elsevier B. V.: SCOPUS (NL).
Vsi članki so v barvni verziji prosto dostopni na spletni strani: http://www.zdjp.si. All articles are freely available in color via website http://www.zdjp.si.
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 3
Anali za istrske in mediteranske študije - Annali di Studi istriani e mediterranei - Annals for Istrian and Mediterranean Studies
UDK 009	Volume 28, Koper 2018, issue 3	ISSN 1408-5348 (Print)
ISSN 2591-1775 (Online)
VSEBINA / INDICE GENERALE/CONTENTS
Darko Darovec: Fajda med običajem in sodnim procesom. Primer krvnega
maščevanja v Kopru leta 1686 ................................451
Faida nelle interrelazioni tra consuetudine e processo legale. Il caso di vendetta a Capodistria nel 1686 The Feud in the Interrelationships between Custom and Legal Process. A Case Study of 1686 Bloodfeud in Koper
Žiga Oman: Grundstoer - Devastation as Vengeance for Homicide Among
Sixteenth-Century Carniolan Peasants...................477
Grundstoer - la devastazione come vendetta per omicidio tra i contadini carniolani del XVI secolo Grundstoer - pustošenje kot maščevanje za uboj med kranjskimi kmeti v 16. stoletju
Ivan Tepavčevic: Pogledi Valtazara Bogišica na Crnu goru i črnogorsko društvo (krvna
osveta - izmedu tradicije i modernog društva).........495
Le osservazioni di Valtazar Bogišic sul Montenegro e sulla societa Montenegrina (la vendetta di sangue - fra tradizione e societa moderna)
Views of Valtazar Bogišic on Montenegro and the Montenegro Society (Bloodfeud -between Tradition and Modern Society)
Ana Pejanovic: Rekonstrukcija kulturne
konotacije idioma "okinuti (kome) nos" ................523
Ricostruzione della connotazione culturale della frase idiomatica "tagliare il naso (a qualcuno)" Reconstructing the Cultural Connotation of the Idiom "cut (someone's) nose off"
Nika Grabar: Nove Benetke: natečaj za območje Tronchetto in
temporalnost arhitekture.........................................535
Venezia Nuova: Concorso per il Tronchetto e la temporalita dell'architettura New Venice: the Tronchetto Area Competition and Temporality of Architecture
Gregor Čok & Jasmina Bolčič: Protokol o celovitem upravljanju obalnih območij v Sredozemlju in sodelovanje javnosti pri prostorskih posegih v slovenskem
obalnem pasu........................................................553
Protocollo sulla gestione integrata delle zone costiere del Mediterraneo e partecipazione pubblica negli interventi di pianificazione territoriale della costa Slovena Protocol on Integrated Coastal Zone Management in the Mediterranean and Public Participation in Spatial Developments in the Slovenian Coastal Zone
Ghazaleh Afshary, Ilaria Garofolo, Matija Svetina & Tadeja Zupančič: User Experience Study for a Sound Understanding of the Interaction between
the Visually Impaired and the Environment............569
L'esperienza dell'utente come strumento per una più approfondita conoscenza dell'interazione tra ambiente e disabili visivi Študija izkušenj uporabnika za izboljšanje razumevanja interakcije med slabovidnimi in okoljem
Simon Petrovčič & Vojko Kilar: Arhitekturno-tehnični vidik varovanja arhitekturne dediščine
na potresno ogroženih območjih............................589
Aspetti tecnici e architettonici per la tutela del patrimonio architettonico nelle aree a rischio sismico
Protection of Architectural Heritage Buildings in Seismic Prone Areas - Architectural and Technical Aspects
Matevž Juvančič & Špela Verovšek: Spatial
Character Conveyed through Street Furniture...........611
Carattere spaziale trasmesso dall'arredo urbano Prostorski značaj skozi urbano opremo
Tomaž Berčič, Marko Bohanec & Lucija Ažman Momirski: Role of Decision Models in the
Evaluation of Spatial Design Solutions......................621
Il ruolo di modelli decisionali nella valutazione di soluzioni di progettazione dello spazio Vloga odločitvenih modelov pri vrednotenju prostorskih rešitev
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 3
Anali za istrske in mediteranske študije - Annali di Studi istriani e mediterranei - Annals for Istrian and Mediterranean Studies
Urška Golob & Uršula Berlot Pompe:
Heterotopične pokrajine: prostorska plastenja
v slikarskem delu Suzane Brborovic.......................637
Heterotopic Landscapes: Spatial Layering in Suzana Brborovic's Paintings Paesaggi eterotopici: le stratificazioni spaziali nella pittura di Suzana Brborovic
Viktorija Bogdanova & Tadeja Zupančič:
Emotional Receptivity through Poem-(Cinematic) Image and Poem-Drawing Entwinement. Discovery of Embodied Knowledge
through Tarkovsky's "Mirror" ................................ 651
Ricettivita emotiva attraverso l'intreccio dell'immagine poetica (cinematografica) e del disegno di poesia. Scoperta della conoscenza incarnata attraverso "Lo Specchio" di Tarkovsky Čustvena dovzetnost skozi preplet pesmi-(filmske) podobe in pesmi-risbe. Odkritje utelešenega spomina v "Ogledalu" Tarkovskega
Or Ettlinger: The Aura of the Original and the Autonomy of Virtual Places. Distinguishing an
Image's Physicality from its Visual Content..............669
L'aura dell'originale e l'autonomia dei luoghi virtuali. La distinzione tra la fisicita di un'immagine e il suo contenuto visuale Avra izvirnika in avtonomija virtualnih krajev. Distinkcija fizičnosti podobe in njene vizualne vsebine
Kazalo k slikam na ovitku......................................684
Indice delle foto di copertina ............................... 684
Index to images on the cover.................................684
Navodila avtorjem ................................................ 685
Istruzioni per gli autori.......................................... 687
Instructions to Authors ........................................... 689
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 3
original scientific article	DOI 10.19233/ASHS.2018.32
received: 2017-12-02
REKONSTRUKCIJA KULTURNE KONOTACIJE IDIOMA "OKINUTI (KOME) NOS"
Ana PEJANOVIC
Univerzitet Crne Gore, Filološki fakultet - Nikšic, Danila Bojovica bb, 81400 Nikšic, Crna Gora
e-mail: apejanovic@rambler.ru
IZVLEČEK
Avtorica v prispevku pojasnjuje nastanek in izvor idioma "okinuti (kome) nos " (odrezati (komu) nos)'osramotiti (koga), povzročiti sramoto (komu), v povezavi s prototipom izraza, ki se odraža v njegovem literarnem pomenu. Idiom je prisoten v govorih Črne gore in je danes široko zastopan in pogost, kljub temu pa se pojavlja zgolj v leksikografskih virih, ki opisujejo dialekte. Interdisciplinarni pristop z uporabo metode kulturne lingvistike nam omogoča rekonstrukcijo skrivnih kulturnih slojev in povezavo frazeološke enote z običaji, pisanimi in nepisanimi etičnimi normami skupnosti, v kateri je idiom nastal in se ohranil. Glede na to, da semantika idioma opozarja na kršitev etičnih načel skupnosti, jo povezujemo s širšim pojmom časti, ki se ubeseduje tudi preko drugih frazeoloških enot.
Ključne besede: idiom okinuti (kome) nos, kulturna konotacija, kulturna lingvistika, pravo, običaj
RICOSTRUZIONE DELLA CONNOTAZIONE CULTURALE DELLA FRASE IDIOMATICA
"TAGLIARE IL NASO (A QUALCUNO)"
SINTESI
Il presente lavoro si propone di spiegare l'origine e la provenienza della frase idiomatica montenegrina ta-gliare il naso a qualcuno - "mettere qualcuno in imbarazzo, provocargli vergogna", ponendola in rapporto con il prototipo dell'espressione che si riflette nel significato letterale dell'espressione stessa (tagliare il naso a qualcuno). La frase idiomatica in questione e riscontrabile nelle parlate montenegrine ed e vastamente presente e frequente anche nel linguaggio contemporaneo, pero compare solo nelle fonti lessicografiche che descrivono gli usi dialettali. Un approccio interdisciplinare, con l!applicazione della metodologia etnolinguistica, ci consente di ricostruire gli strati culturali nascosti dentro questa frase idiomatica e di esplicitare la sua connessione con i co-stumi, con le norme etiche, scritte e non scritte, della comunitá in cui l'espressione e nata e in cui si e mantenuta in vita. Considerando il fatto che dal punto di vista semantico questa frase idiomatica indica una violazione dei principi etici della comunitá, essa viene associata a un concetto di onore piu ampio, il quale si verbalizza anche tramite altre unitá fraseologiche.
Parole chiave: espressione idiomatica tagliare il naso (a qualcuno), connotazione culturale, etnolinguistica, diritto,
consuetudine
523
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 3
Ana PEJANOVIC: REKONSTRUKCIJA KULTURNE KONOTACIJE IDIOMA "OKINUTI (KOME) NOS", 523-534
UVOD
Savremena lingvistika odavno je prevazišla uske okvire kojima je bila ograničena isključivo ili pretežno na izučavanje jezičkih pojava. Nova antropocentrična paradigma u lingvistici, koja u centar stavlja čovjeka, iz-bacila je u prvi plan interdisciplinarna istraživanja u kojima svoje zasluženo mjesto imaju i druge humanističke nauke. Uzajamni uticaj jezika i kulture i njen odraz u jeziku proučava lingvokulturologija1 koja u frazeološkom sloju jezika ima pouzdanu i zahvalnu gradu.
Ideje o vezi jezika i kulture nisu nove, srijecemo ih i kod uticajnih i značajnih lingvista ranijih epoha. S tim u vezi vrijedni su pomena Njemac Vilhelm fon Humbolt (Gumbol't, 1984) i njegovi sljedbenici neohumboltijan-ci, američki lingvista Edvard Sapiro (Sepir, 1993), ruski naučnik Aleksandar Potebnja (Potebnja, 2003) i mnogi drugi. Na savremenoj etapi razvoja nauke o jeziku stekli su se uslovi za sintezu znanja prethodnika, što je uz uključivanje novijih saznanja iz oblasti psihologije, etnolingvistike, kulturne antropologije, rezultiralo pojavom niza novih disciplina poput etnopsiholingvisti-ke, lingvokulturologije, kognitivne lingvistike (Krasnyh, 2002; Maslova, 2004; Bragina, 2005; Maslova, 2006; Sabitova, 2013). Sve nabrojane interdisciplinarne nauke sa različitih aspekata proučavaju manifestaciju kulture u jeziku.
Uprkos tome što su jezik i kultura dva različita semi-otička sistema (Lotman, 1992, 18-19; Telija, 1996, 228; Bragina, 2005, 26) te se ne može ustvrditi da se kultura bukvalno odražava u jeziku, ipak je nesumnjivo da je jezik čuvar i translator informacija, znanja, ideja, pravila, običaja i navika po kojima je živjela i živi odredena kul-turno-jezička zajednica. A od svih jezičkih jedinica upravo se u frazeološkom sloju jezika, najbolje odražavaju i čuvaju elementi kulture nekog naroda (Telija, 1996, 226; Maslova, 2004, 43; Bragina, 2005, 16). U tom smislu re-
konstruišuci porijeklo i nastanak pojedinih frazeoloških jedinica (idioma), istraživač nerijetko mora rekonstruisati i elemente kulture toga naroda. Na primjeru idioma ista-knutog u naslovu članka pokušacemo demonstrirati kako su elementi kulture naroda uticali na jezik i na koji način su odraženi u jeziku.
Pod idiomom (frazeologizmom2 podrazumijevamo jezičku jedinicu koja se reprodukuje u gotovom obliku, sastoji se od najmanje dvije komponente, odlikuje se globalnim značenjem koje nije jednako sumi značenja komponenti koje ulaze u njen sastav (idiomatičnost). Idiom karakterišu ustaljenost i obavezna ekspresivnost (komponenta značenja u kojoj se stapaju slikovitost, emotivnost, ocjenjivački karakter).3 Uz navedene osobine odredeni broj idioma posjeduje i kulturnu konotaciju.4 Pod tim pojmom podrazumijeva se dodatna komponenta znače-nja koja uz denotativni sadržaj jezičkog znaka najčešce implicitno signalizira na vezu tog jezičkog znaka sa kul-turom naroda u kojem je nastala i u kojoj se koristi. Za rekonstrukciju kulturne konotacije idioma nije dovoljna lingvistička procedura, ona mora biti podržana istraživa-njem ekstralingvističkih činilaca koji su doveli do slože-nih procesa i našli svoju fiksaciju u jeziku (Telija, 1996; Mokienko, 1999; Stepanov, 2004; Bragina, 2005; Vere-ščagin, Kostomarov, 2005). O jednom takvom jezičkom izrazu i govorimo u ovom radu.
ZNAČENJE IDIOMA "OKINUTI (KOME) NOS" U SAVREMENOM JEZIKU
Idiom "okinuti (kome) nos" u savremenom jeziku u razgovornom stilu5 opšterasprostranjen je na teritoriji cijele Crne Gore, kako u ruralnim tako i u urbanim sredinama, a njegovo značenje poznato je izvornim gov-ornicima svih uzrasta. Mi idiom u savremenoj upotrebi definišemo na sljedeci način: 'osramotiti (koga)', 'posti-djeti (koga) svojim postupkom, djelovanjem ili ponašan-
1	„Lingvokulturologija je humanistička disciplina koja proučava materijalnu i duhovnu kulturu ovapločenu u nacionalnom jeziku, a koja se manifestuje u jezičkim procesima. Ona objašnjava na koji način se ostvaruje jedna od fundamentalnih funkcija jezika kao oruda stvaranja, razvoja, čuvanja i prenošenja kulture" (Maslova, 2004, 30; prevod naš). „Lingvoluturologija je dio etnolingvistike posvečen izučavanju i opisu korespondencije jezika i kulture u njihovom uzajamnom dejstvu u sinhroniji" (Telija, 1996, 21 7; prevod naš).
2	U radu se uporedo sa terminom idiom, koji je češci u anglosaksonskoj nauci o jeziku, koriste i termini frazeologizam (frazeološka jedinica) koji su njegovi bliski sinonimi i rasprostranjeniji su na prostoru slovenskih zemalja u kojima se frazeologija kao samostalna lingvistička disciplina intenzivno razvija još ranih pedesetih godina prošlog vijeka, počev od radova njenog utemeljivača, akademika V. V. Vinogradova (Vinogradov, 1946; Vinogradov, 1947). Ostavljamo po strani terminološka i sadržajna razgraničenja ovih pojmova, koji za potrebe ovog rada nisu u prvom planu.
3	Pitanja obima frazeološkog sloja jezika, klasifikacije, pa i same definicije frazeološke jedinice u lingvistici su i dalje predmet mnogob-rojnih diskusija i zavise od pristupa i ciljeva istraživača i prevazilaze obim i zadatke ovoga rada. O tome opširna literatura (Telija, 1996, 56-83; Alefirenko, 2008, 7-22; Baranov, DobrovoTskij, 2013, 8-26). Mi prihvatamo navedenu definiciju koju zastupa škola Petro-gradskog frazeološkog seminara prof. V. M. Mokijenka (Mokienko, 1989, 5), a koja je, kako navodi pomenuti istaknuti ruski frazeolog: „prihvačena od večine ruskih frazeologa - V. V. Vinogradova, B. A. Larina, S. I. Ožegova, A. M. Babkina, V. P. Žukova, A. V. Kunina, A. I. Fjodorova, J. J. Aveliani i dr" (Mokienko, 1989, 5).
4	Termin je uvela V. N. Telija i definiše ga kao „interpretaciju denotativnog ili metaforično motivisanog kvazidenotativnog aspekta značenja u kategorijama kulture" (Telija, 1996, 214; prevod naš). „Kulturna konotacija može biti definisana kao opis, rekonstrukcija diskursa: političkog, socijalno-ideološkog, filozofskog, književnog, religioznog, mitološkog, narodno-poetskog" (Bragina, 2005, 19; prevod naš).
5	Pod funkcionalnim stilom podrazumijeva se istorijski i socijalno uslovljen sistem jezičkih sredstava koji se koristi u odredenoj sferi komunikacije i odnosi se na odredenu sferu profesionalne djelatnosti. Razgovorni stil vrši osnovnu jezičku funkciju - funkciju komunikacije. Njegova je namjena neposredno prenošenje informacija, prevashodno u usmenoj formi. Karakteristike razgovornog stila su posebni uslovi njegovog funkcionisanja: „neformalnost, spontanost i ekspresivnost jezičke komunikacije, odsustvo prethodnog izbora jezičkih sredstava, automatizam govora i dijaloška forma" (Golub, 2007, 413; prevod naš).
524
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 3
Ana PEJANOVIC: REKONSTRUKCIJA KULTURNE KONOTACIJE IDIOMA "OKINUTI (KOME) NOS", 523-534
jem', 'učiniti nešto neprihvatljivo, što je za opštu osudu okoline.' Navedeni frazeologizam zabilježen je samo u jednom opštem deskriptivnim rječniku književnog jezika (Rečnik SANU XVI, 2001, 22). Njegovu frekventnost mogli bismo okarakterisati kao visoku, ali ta činjenica nije uticala da on bude fiksiran i u ostalim leksikograf-skim izvorima opšteg jezika. U Rječniku Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti idiom nije zabilježen ni u članku OKINUTI (Rječnik JAZU XVIII, 1917-1922, 812), ni u članku NOS (Rječnik JAZU XVIII, 1917-1922, 230-231). Ne bilježi ga ni Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika pod odrednicom OKINUTI (Rečnik SANU XVII, 2006, 401), kao ni Rečnik Matice srpske i hrvatske u članku NOS (Rečnik MS/MH III, 1969, 819-820) ni u članku OKINUTI (Rečnik MS/MH IV, 1971, 93). Ni u specijalnim frazeološkim rječnici-ma nismo našli naš idiom. Niti jedan od frazeoloških rječnika koje smo konsultovali bilo jednojezičkih, bilo prevodnih, kako starijih (Menac et al., 1979; Matešic, 1982), tako novijih (Trofimkina, 2005; Bendow, 2006; Bendow, 2009; Menac et al., 2011; Otaševic, 2012; Menac et al., 2014; Mušovic, 2016) nije ga zabilježio. Jedinu njegovu fiksaciju u opštim deskriptivnim rječnici-ma našli smo u Rečniku srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika (Rečnik SANU XVI, 2001, 22) medu izrazima sa somatizmom NOS: okinuti nekome nos pokraj. ,osramotiti, obrukati nekoga, uzeti obraz nekome'. Dalje slijede primjeri upotrebe: A, ne uzmi mi obraz, uzviknu očajno Milun ... Aj, što mi okide nos?! (Dukic, 130). Ako pogaziš datu božju vjeru moga brata popa Rista i tako okineš njegov lijepi nos, kunem ti se živijem Bogom, iskopao si dom kuce Piletica (Pavicevic, 1928, 10).
Pošto je idiom dijalekatskog karaktera, o čemu svje-doči i kvalifikator pokrajinski u rječničkom članku, kao i izvori koji ilustruju njegovu potvrdu, iz kojih se vidi da je njegova teritorijalna rasprostranjenost omedena Crnom Gorom, to objašnjava zašto ga ne bilježe ostali navedeni rječnici. Potražili smo i našli fiksaciju idioma u novijim dijalekatskim rječnicima. U Rječniku govora Zete u vokabuli NOS zabilježena su dva idioma: OKINUT/KIDAT NOS (nekome) 'osramoti, obrukati nekoga' sa sljedecim ilustracijama: Ovo ja pre tobom, po slobodi pričam, nemoj mi de okinut nos! Pazi što ta deca priča(j)u, nemoj da mi nos kida(j)u, mrčila se! i idiom OKIDENOGA NOSA u službi uzvika: bruke! - E, okidenoga nosa, de mene nadoše! (Bašanovic-Čečovic, 2010, 295). Rječnik govora okoline Mojkovca bilježi idiom: OKINUT(I) NOS kome 'osramoti, obrukati koga' i ilustruje ga primjerima: Okide mi nos pred nolikim lju-
dima, ne znam kako cu im na oči opet izici. Poče nešto da mlati i priča, nos nam okide! (Ristic, 2010, 188). Za razliku od navedenih izvora, u Rječniku nikšickog kraja idiom je samo fiksiran i semantizovan bez navodenja primjera upotrebe: OKINUTI NOS ' osramotiti' (Do-kovic, 2010, 389). U starijem dvotomnom Uskočkom rječniku - dijalekatskom rječniku Milije Stanica (Stanic, 1990, I i Stanic, 1991, II) idiom je zabilježen na dva mjesta. U drugom tomu rječnika semantizovan je u vokabuli OKINUTI i daje se na kraju rječničkog članka, kako se uobičajeno fiksiraju frazeološki izrazi: OKINUTI NOS ' izložiti grdnoj sramoti'. Idiom se ilustruje sa dva primjera: Okide mi nos medu svijetom. Ona mu e šcer okinula nos (Stanic, 1991, II, 32). U prvom tomu rječnika u vokabuli NOS medu idiomima koji sadrže kom-ponentu somatizam idiom OKIDEN NOS objašnjen je značenjem: ' crn obraz, velika sramota, bruka' (Stanic, 1990, I, 528). Navedeno tumačenje idioma u kojem je njegovo značenje dato preko drugog idioma - crn obraz - zahtijeva komentar. Ovakva procedura u frazeografiji u principu nije pravilna jer bi značenje idiomatskih izraza trebalo tumačiti slobodnim spojevima riječi, medu-tim, leksikografska definicija samo je još jedan posredan dokaz da se koncept osramocene časti najpregnantnije odražava upravo u metafori sačuvanoj u izrazu crn obraz i da je ona do te mjere poznata izvornim govornicima da je prihvataju kao automatsku definiciju povrijedene časti. Da su ova dva izraza zaista frazeološki sinonimi u jezičkoj slici svijeta izvornih govornika uvjerili smo se i anketiranjem sunarodnika različite uzrasne dobi i profe-sionalnog statusa iz različitih krajeva Crne Gore6. Veliki broj ispitanika koji su zamoljeni da objasne značenje idioma OKINUTI NOS nerijetko su ga upravo kratko definisali idiomom UZETI OBRAZ.7
U savremenom jeziku razgovornog registra, ali i u književnim djelima napisanim narodnim jezikom, idiom se srece u oba oblika koja su fiksirana u pomenutom rječniku. Jedan je idiom izražen glagolskom objekats-kom sinatgmom: okinuti (kome) nos u kome glagolska komponenta može biti upotrijebljena u aktivu u svim vremenima i licima u muškom, ženskom i srednjem rodu. Drugi je idiom OKIDEN NOS sa glagolskom kom-ponentom u pasivu. Posljednji izraz, a to potvrduje i rječnik, polisemičan je jer kao sinegdoha označava i pojedinca koji prouzrokuje svojim ponašanjem osudu sredine (Stanic, 1990, I, 528), ali služi i da se njime opiše stanje nastalo kao posljedica radnji i pojava koje izazivaju stid, sramotu a koje je prouzrokovao pojedi-nac svojim neprihvatljivim ponašanjem (Stanic, 1990, I, 528). Izraz je dalje evoluirao pa je njegov tvorbeni
6	U novembru 2017. godine sproveli smo anketu medu studentima, iz različitih krajeva Crne Gore, i kolegama Filološkog fakulteta Univer-ziteta Crne Gore. Uz to smo i na osnovu usmenih odgovora informanata različitog nivoa obrazovanja, socijalnog statusa i uzrasne dobi dobili potvrdu svojih navoda. Rezultati ankete nisu objavljeni, ali su nam, uz navedene potvrde iz leksikografskih izvora, poslužili kao dodatni dokaz provjere značenja analiziranog idioma u savremenoj jezičkoj upotrebi. Pošto je ovaj rad samo dio započetog istraživanja koje je u toku, rezultati ankete bice objavljeni naknadno.
7	O etnokulturnom konceptu čast i konceptualnom statusu lekseme obraz podrobnije u Pejanovic, 2009, 87-91; Pejanovic, 2010a, 1 37-149, 237-238; Pejanovic, 2010b; Pejanovič 2011.
525
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 3
Ana PEJANOVIC: REKONSTRUKCIJA KULTURNE KONOTACIJE IDIOMA "OKINUTI (KOME) NOS", 523-534
potencijal našao odraz u imenici kidonosa 'osoba koja svojim ponašanjem, radnjama, postupcima izaziva prezir, sramotu ili negodovanje okoline'.8 Upravo u nave-denom značenju riječ se koristi u savremenoj upotrebi, imenica kidonosa može se odnositi na osobe oba pola iako je formalno ženskog roda: Jovane, stvarno si kidonosa, šta mi danas uradi pred kolegama! Takode nije nebitno istaci da se može uputiti i djetetu: Ovo naše dijete prava je kidonosa. Danas me obruka u gostima, jeduci bez viljuške.9 Navedeni konteksti pokazuju da se složenica obrazovana od idioma "kidati/okinuti nos" u savremenoj upotrebi koristi u različitim životnim situacijama kada ponašanje pojedinca kod okoline iza-ziva negativan stav i osudu, mada je njeno primarno značenje i upotreba vezano za ženski moral.10
Stanicev rječnik medu idiomima sa somatizmom nos navodi i, za našu temu vrlo važan izraz, ne bi kurvi nos oseko (o nožu) vrlo tup. (Stanič, 1990 I, 528). Njegova varijanta - izraz ne može kučki nos odsjeci sa identičnim značenjem, koje opisuje tup predmet, najčešce nož, takode se i danas čuje u govorima. Zamjena lekseme kurva sa kučka, služi samo kao eufemizacija i ne utiče na promjenu globalnog značenja idioma. Frejm11 otki-danja nosa koji je sadržan u unutrašnjoj formi idioma polako se razotkriva pa sad osim nosa i njegovog otki-danja imamo i objekat izražen imenicama: kurva/kučka (eufemistički). Vec smo pomenuli da deskriptivni rječnik SANU ne bilježi naš idiom u odrednici okinuti 6. b. odseci, odrezati, ali u ilustrativnom materijalu poslije navedene odrednice nalazimo sljedeci primjer iz literature: Kad bi domačin stekao uvjerenje o moralnoj nečis-toti svoje žene mogao ju je ubiti ili joj nos otsjeci, da i sad mnozina u ljutnji nekome reknu: „Okinucu ti nos ka' kurvi" (Rečnik SANU, 2006, XVII, 401). Navedeni pasus odlomak je iz djela „Život i običaji plemena Kuča" autora Stevana Dučica (Dučic, 1931, 164).
VEZA IZRAZA SA OBIČAJIMA I PRAVOM
Nakon navedenog podatka više nema nikakve su-mnje da je izraz nastao kao posljedica radnje koja je nekada primjenjivana u praksi. Ovaj okrutni i primitivni čin sa aspekta savremene civilizacije izaziva nevjericu i
gnušanje, ali u društvima koja još uvijek nisu dostigla stepen institucionalne zaštite morala kazna je upravo imala funkciju regulatora morala. Da su recidivi ove pojave, nažalost, prisutni i u savremeno doba potvrduju vijesti o ženama koje su podvrgnute takvom vidu kazne u pojedi-nim islamskim zemljama u kojima je na snazi šerijatsko pravo, odnosno običaji koji čuvaju tradicionalne obra-sce. Odsijecanje nosa za kaznu, navelo nas je na misao da je u našem idiomu odražen običaj koji je nastao kao posljedica dugog uticaja turske vladavine na Balkanu, medutim, ovakva kazna bila je prisutna i u različitim zakonskim aktima raznih država u raznim razdobljima.
Kako saznajemo iz pravne literature, amputacije udova predstavljaju tjelesne kazne, čiji osnov za pro-pisivanje i primjenu se zasniva na načelu taliona. Prema Hrvatskoj enciklopediji: talion (lat. talio, genitiv talionis: odmazda), je načelo u odmjerivanju kazne prema kojemu se zločincu nanosila ista šteta kakvu je on nanio ošteceniku („oko za oko", „zub za zub"); odmazda. Postojao je vec u ranom babilonskom pravu, u ranom židovskom pravu (Tora), a njegovi se elementi nalaze i u deliktnom rimskom pravu (Zakonik dvana-est ploča). U nekim je tragovima bio zadržan u Euro-pi do kraja XVIII. st., osobito kao simbolični talion, po kojem se kazna izvodila na dijelu tijela što je „počinio zločin". „Kao posljedica primjene ovog načela vremenom nastaju tjelesne kazne, koje su po svojim karakteristikama slične posljedicama krivičnog djela. Tako se prema principu taliona krivično djelo krade kažnjava odsijecanjem ruke, silovanje se kažnjava kastracijom, bogohuljenje se kažnjava rezanjem jezika i slično" (Bukarica, 2016, 28). Iz navedenog citata za našu temu interesantna je činjenica da je svaki dio tijela koji je za kaznu odstranjivan imao svoju simboliku. Ta simbolika proističe iz principa taliona.
EKLOGA, ZAKON SUDNJI LJUDEM, DUŠANOV ZAKONIK
Potraga za odgovorom da li je kazna odsijecanja nosa (rinektomija) primjenjivana kao pravni institut od-vela nas je u daleku istoriju jer su zakoni morali imati istorijski kontinuitet. Provjerili smo pravne akte koji su
8	Navedena semantizacija lekseme kidonosa u savremenoj jezičkoj upotrebi naša je.
9	Primjeri upotrebe lekseme kidonosa koje navodimo su naši, konstruisani su na osnovu ankete i provjere značenja i upotrebe lekseme u savremenom diskursu, a koja je izvršena tokom sprovedenog anketiranja.
10	Stanicev rječnik definiše riječ kidonosa kao višeznačnu. Njome se denotira: 1) kurva, bludnica; 2) lupeška, lupežara (Stanič, 1990 I, 359). Uporedivanje značenja navedene riječi u savremenoj upotrebi sa njenim izvornim značenjem pokazuje nam u kojem pravcu ide razvoj jezičkih procesa, odnosno, kako dolazi do uopštavanja semantike riječi. To nas navodi na zaključak da je proces tekao od konkretnog prvog značenja riječi: kurva, bludnica, preko izvedenog, drugog značenja: lupeška, lupežara (jer ona koja je sklona bludu, sklona je i kradi) sljedeca faza je 'ona (svaka žena) koja čini različita nedolična djela i konačno 'svaki onaj (više se ne vezuje samo za osobe ženskog pola) ko čini različita nedolična djela (više se ne vezuje samo za blud)'. Našu tvrdnju potvrduje i zapis leksema kidonosa sa varijantom kidinosa u Rječniku nikšickog kraja u kome se ona definiše kao 'osoba koja narušava ugled porodice, pravi sramotu, biva zastide'. Autor s pravom uz imenicu kao kvalifikator roda navodi i ženski i muški rod (Dokovic, 2010, 264).
11	U kognitivnoj lingvistici termin frejm definiše se kao: „kognitivna struktura u fenomenološkom polju čovjeka koja je zasnovana na pretpostavljenom znanju o tipičnim situacijama i povezanim s tim znanjem i očekivanjem svojstava i odnosa realnih i hipotetičkih ob-jekata" (Krasnyh, 2002, 164; prevod naš; uporedi: „višekomponentni koncept osmišljen kao cjelina sastavnih djelova, obimna predstava, odredena suma standardnih znanja o predmetu ili pojavi" (Sabitova, 2013, 1 74; prevod naš).
526
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 3
Ana PEJANOVIC: REKONSTRUKCIJA KULTURNE KONOTACIJE IDIOMA "OKINUTI (KOME) NOS", 523-534
primjenjivani na prostoru Crne Gore u njenoj istoriji, kao i one koji su mogli biti njihovi potencijalni uzori ili su mogli imati uticaja na njihovo oblikovanje.
Ekloga predstavlja jedan od najznačajnijih pravnih spomenika Vizantije koji je nastao u razdoblju od VII do VIII vijeka. Zakon je donesen za vrijeme vladavine careva Lava III i Konstantina V ili 726. ili 741. godine. Iz literature saznajemo da Ekloga predstavlja kratak izbor zakonskih tekstova koji su sadržani u 18 glava (titula ili titulusa). Od tog broja prvih 16 glava posvečeno je gradanskom pravu (bračno, nasljedno, statusno, obliga-ciono, stvarno) pretposljednja glava govori o krivičnom pravu, a posljednja o diobi ratnog plijena (Simonovič, 2012, 322-323). Za našu temu značajna je problematika iz domena bračnog prava stoga čemo se na nju fokusirati. Prema riječima ruskog naučnika Bibikova:
Posebna pažnja u Eklogi, več od prvih članova teksta, posvečena je jačanju porodičnih i bračnih odnosa. Očekivano i u XVII titulusu dosta se govori o porodičnoj etici. Ovi principi vizantijskog spomenika potom su percipirani i razvijani u ka-snijim zakonskim zbornicima na grčkom jeziku, a svoj odraz dobili su i u slovenskim pravnim spomenicima, kao što je Zakon sudnji ljudem (Bi-bikov, 2006, 113; prevod sa ruskog naš).
Kako pomenuti autor navodi:
Za zločine u datoj oblasti odnosa predvidene su različite kazne: bičevanje, novčane kazne, odsije-canje nosa, progonstvo, smrtna kazna, kastracija, šišanje kose i brade. Karakter delikta uslovljavao je i stepen surovosti kazne, a diferencijacija je za-visila i od socijalne stratifikacije (Bibikov, 2006, 113; prevod sa ruskog naš).
Analizom upravo pomenutih članova Ekloge koji propisuju oblast polnog morala i dolazimo do saznanja da se u ukupno devet slučajeva uz ostale vrste sankcija (protjerivanje prestupnika, oduzimanje imovine, novčana kazna) propisuje odsijecanje nosa prestupniku. Takvom sankcionisanju bili su podvrgnuti i muškarci i žene koji bi stupili u nezakonite veze, muškarci skoro bez izuzetka, a žene samo onda ukoliko su bile udate ili monahinje. U slučajevima rodoskrnavljenja sa najbližim srodnicima primjenjivana je i smrtna kazna, dok bi ro-doskrnavljenje izvršeno sa osobom daljeg stepena krv-nog srodstva kažnjavano odsijecanjem nosa. Za stupan-je u odnos sa kumom (srodstvo po kumstvu) ukoliko su u braku kažnjavani su oboje odsijecanjem nosa. U slučajevima kada je muškarac stupao u nezakoniti odnos sa nevinom djevojkom protiv njene volje ili djevojčicom
onda bi bio kažnjavan samo on odsijecanjem nosa, a oštečenoj djevojci bi uz to morao predati polovinu svoje imovine. Prema riječima istraživača u oblasti prava: „odsijecanje nosa bilo je uobičajena kazna u Vizantiji za sve takozvane seksualne delikte" (Nikolič, 2013, 152; uporedi Bibikov, 2006, 117-118), što ilustrativno pot-vrduju i navedeni primjeri.
Amputacija nosa kao vid tjelesne kazne koji se pri-mjenjivao za seksualne delikte predviden je i u najsta-rijem slovenskom pravnom zborniku Zakon sudnji ljudem. Iako pomenuti zakon nije sačuvan u originalnom rukopisu, več u prepisima iz XIII vijeka, paleoslavističim analizama potvrdena je njegova izvorna starina koja ga datira u drugu polovinu IX ili na početak X vijeka. U pravnoistorijskoj nauci nema sumnje da je Zakon sudnji ljudem najstariji slovenski pravni tekst, kao i da je raden po uzoru na vizantijski zakonik Ekloga (detaljnije u Nikolič, 2012, 32; Nikolič, 2013, 149-158). Fokusirajuči se samo na one odredbe najstarijeg slovenskog zakona koje su značajne za našu temu, usput čemo napo-menuti da je ovaj zakon mnogim članovima predvidao kazne koje su blaže u odnosu na njegove pandane iz Ekloge. Ovo se posebno tiče tjelesnih kazni. Što se tiče sankcionisanja iz oblasti bračnog, porodičnog i polnog morala i Zakon sudnji ljudem sadrži kaznu odsijecanja nosa (rinektomiju) u velikom broju slučajeva, s tim što su u odredenom broju slučajeva, odnosno prestupa za koje je ona izricana, vršene različite vrste modifikacija12 (Nikolič, 2013, 151-154). Napomenučemo da su, kao i u Eklogi, rinektomiji mogli biti podvrgnuti i muškarci žene u zavisnosti od socijalnog i bračnog statusa, stepena srodstva i drugih okolnosti koje su uzimane u obzir.
Razni vidovi kazne sakačenja po principu taliona propisani su i u Dušanovom zakoniku iz 1349. godine (Begovič, 1975; Begovič, 1981). Kao i u prethodnim starijim zakonicima amputacija nosa propisivana je za počinioce seksualnih delikata. U nekim slučajevima uz nju je dodatno praktikovano i odsijecanje ruku. Kazne su i u ovom zakoniku bile predvidene za oboje učesnika - muškarca i ženu - ukoliko su bili istog socijalnog statusa. Za blud sa pripadnikom iz drugog socijalnog statusa bila je predvidena smrtna kazna. Za krivično djelo silovanja, koje je, kako navodi Selakovič, postojalo i u srpskom običajnom pravu kažnjavalo se rinektomijom, kao i u Vizantiji, uz dodatno odsijecanje ruku. Ukoliko je počinilac bio nižeg staleža (sebar) nad njim je vršena i smrtna kazna vješanjem koja je smatrana za najsra-mniju vizantijsku kaznu. Posljednje govori o stepenu pooštravanja kazni za silovanje u Dušanovom zakoniku (Selakovič, 2007, 117).
Navedeni podaci iz različitih pravnih izvora potvrdu-ju da je amputacija nosa kao kaznena mjera skoro u svim slučajevima vezana za seksualne delikte. Ta činjenica
12 I Bibikov daje uporedni pregled kaznenih mjera koje su primjenjivane u slovenskom Zakonu sudnjem ljudem i vizantijskoj Eklogi iz kojeg se mogu izvesti zaključci o preuzimanju velikog broja članova zakona Ekloge uz njihovu manju ili veču modifikaciju. Što se tiče sankcionisanja prestupa izrečenih za povredu bračnog i porodičnog morala osim rinektomije (odsijecanja nosa), karkteristične za vizantijski izvor, primjenjivane su kao novina i epitimije (crkvene kazne), ali i druge tjelesne kazne, poput bičevanja (Bibikov, 2006, 117-118).
527
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 3
Ana PEJANOVIC: REKONSTRUKCIJA KULTURNE KONOTACIJE IDIOMA "OKINUTI (KOME) NOS", 523-534
nam sugeriše da odsijecanje nosa, ukoliko na ovaj slučaj delikta primijenimo princip taliona, počinje simbolički da označava kastriranje. Na djelu je simbolička zamjena. Zašto je, kako potvrduju razni zakonici, za seksualne delikte amputiran upravo nos, a ne sam dio tijela kojim je počinjen zločin? Kao što je poznato iz pravne istorije, ka-zna nije samo imala svrhu odmazde za počinjeno djelo, več je njena ne manje važna funkcija bila i stigmatizacija prestupnika kroz oduzimanje časti. U konkretnom slučaju, osoba kojoj bi bio odsječen nos cijelog života bila je obilježena, i to na takav način da je to vidljivo svi-ma. Čovjek bez nosa postao je sam simbol oduzete časti (čime se kažnjava na isti način po principu taliona jer je i on oduzeo čast oštečenom.13 Osim toga amputacija nosa, kao najistaknutijeg dijela lica, nije mogla ostati neprimiječena, kao što bi bilo u slučaju kastriranja. Trajno obilježavanje prestupnika surovom kaznom imalo je još jednu socijalnu funkciju: preventivnog djelovanja, upozoravanja ostalih pripadnika zajednice o posljedica-ma koje slijede u slučaju izvršenja prestupa.
CRNOGORSKI ZAKONICI, SUDSKA PRAKSA I OBIČAJ
Bilo je očekivano da ni u jednom od crnogorskih zakonika, s obzirom na vrijeme u kojem su nastali, ne bude propisana surova tjelesna kazna - odsijecanje nosa. Analiza crnogorskih zakona, koji su se u odnosu na druge zemlje relativno kasno pojavili, po-tvrdila je tu našu pretpostavku. Što se tiče crnogorskih zakonskih akata: prvog zakonskog teksta poznatog pod nazivom Stega iz 1 796, Zakonika vladike Petra I iz 1 798-1803. godine i Zakonika knjaza Danila iz 1855. ni u jednom od njih nije propisan ovaj vid kažnjavanja. Stega (prvi crnogorski pisani pravni spomenik, koji se sastoji od svega 6 tačaka formulisa-nih u vidu zakletve pred Bogom) očekivano ne tretira pitanja koja su u centru naše pažnje s obzirom na to da se ne radi o kaznenom zakoniku več o mirovnom sporazumu izmedu Brdskih i Crnogorskih plemena (o tome u Ergaver, 2017; Pavičevič, Raspopovič, 1998, 3-9).
U Zakoniku Obščem crnogorskom i brdskom koji je poznat i pod imenom Zakonik vladike Petra I ima samo jedno pravilo koje se odnosi na povredu normi iz oblasti polnog morala. To pravilo propisuje kaznu protjerivanja i imovinsku kaznu:
Koji čoek uzme tudu ženu iza živa muža ili ugrabi devojku, koju mu ne budu devojački roditelji oli svojta i blizika devojačka, koja roditelja živijeh nema, po običaju i zakonu arhipastirskome dali, takovi da se ima cerati kako bezzakonik i grabitelj tude dece, i da mu stanja u našu zemlju nije, a njegovo imuce da se procijeni i razdijeli, kako i
onoga, koji samosilno čojka ubije (Pavičevič, Raspopovič, 1998, 12).
Na isti način za ovaj delikt kaznu propisuje i Zakonik knjaza Danila iz 1855. Medutim, za razliku od Zakonika Petra I, u kojem nisu propisana pravila bračnih odnosa, pomenuti zakonik tretira u više članova odnose izmedu supružnika. Pravilo 72. glasi:
Ako bi se dogodilo kojemu Črnogorcu ili Brda-ninu da mu žena njegova nije vjerna, pak ako bi svoju ženu uvatio u bludnosti, to mu se dopušta da može i jedno i drugo ubiti; ako li bi ona po-bjegla, to da joj stana nije u našoj zemlji (Bojovič, 1982, 160-161).
Obrazlažuči izvore za nastanak Zakonika knjaza Danila, Jovan Bojovič dokazuje da su to običajno pravo, Zakonik Petra I iz 1798, Zakoni otačastva iz 1833, sudska praksa (Bojovič, 1982, 40). Kao ilustracija izvora autoru u monografiji služe i presude iz Crnogorskih isprava XVI-XIX vijeka. U jednoj od njih datiranoj 17/29. decembra 1852. godine izvjesna Krstinja osudu-je se na progonstvo zbog preljube iz koje je dobila i vanbračno žensko dijete. Presudom se akter preljube i njen otac osuduju na novčane kazne, koje su dužni isplatiti njenom mužu Zeku Ivaniševiču, a ona sama se osuduje na progonstvo: „da joj nigdje stana nije u našoj državi, i koji bi je Ivaniševic uhvatio slobodan je njoj nos okinuti za izgled drugima"(Bojovič, 1982, 47). Po-sljednji navod potvrduje da je kazna odsijecanja nosa služila i kao opomena drugima, ali da su je osim preva-renog muža mogli izvršiti i drugi pripadnici porodice/ bratstva Ivaniševič. Ovaj podatak potvrduje da su u datom istorijskom trenutku u patrijarhalnoj Crnoj Gori nazori bili takvi da povreda morala nije imala individualni karakter, več je sramota nanesena mužu doži-vljavana kao sramota svih ostalih pripadnika porodice/ bratstva. Time se može i objasniti citirani odlomak presude iz kojeg se vidi da članovi porodice oštečenog muža imaju pravo da kompenzuju uvrijedenu čast jer i oni moralno s njim dijele štetu zbog uvrijedene časti, što im i daje mogučnost odmazde. Kako navodi Petar Stojanovič:
Shvatanje običajnog prava o ženi koja počini preljubu odgovaralo je, u osnovi, nazorima organa vlasti i potrebama državotvornih snaga. To shvatanje ozbiljno je uticalo na pisane propise i ostavljalo je žive tragove u praktičnom postupanju sudske vlasti. Prema običajnom pravu, žena koja čini preljubu čini sramotu, kako mužu tako i nje-govom bratstvu. Kod žene-preljubnice stoga oživljava kolektivna odgovornost: ne samo muž nego
13 U prilog našem tumačenju ide i činjenica da je u Eklogi za sve ostale slučajeve seksualnih delikata propisana rinektomija, osim za slučaj skotološtva (opštenja sa životinjom) za koji je jedino propisano kastriranje.
528
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 3
Ana PEJANOVIC: REKONSTRUKCIJA KULTURNE KONOTACIJE IDIOMA "OKINUTI (KOME) NOS", 523-534
i muževljevo bratstvo ovlašceni su da kažnjavaju ženu-preljubnicu (Stojanovic, 2009, 163).
Po riječima Svetislava Marinovica:
črnogorsko društvo do donošenja prvih zakonika, a djelimično i pedesetak godina nakon toga (do-lazak knjaza Danila na vlast), imalo je plemensku organizaciju. Nju je karakterisalo snažno zajedni-štvo, krvno srodstvo i isti genetski korijeni, zaje-dnički jezik, ista vjera, a time i identični običaji i moral (Marinovic, 2007, 20).
Autor objašnjava da je duga vladavina običajnog prava bila društveno determinisana velikim siromaštvom, stalnim ratovima, nesigurnim životom i bezva-lašcem. Na drugom mjestu u knjizi, on ističe da zbog takvih okolnosti: „u gensu, klanu, plemenu nijesu posto-jala pisana pravila ponašanja niti su ona bila potrebna. Njih je efikasno supstituisao običaj" (Marinovic, 2007, 41). U takvim društvima, poput crnogorskog
zajedništvo, velika meduzavisnost članova i solidarnost unutar roda, klana i sl. kao uslov opstan-ka, te puna identifikacija pojedinca sa grupom nužno su doveli do prihvatanja kolektivne i objektivne odgovornosti, umjesto individualne i subjektivne (Marinovic, 2007, 42).
U pravnoistorijskoj literaturi postoje oprečni stavovi u vezi sa primjenom Zakonika knjaza Danila. Dok Val-tazar Bogišic iznosi mišljenje da mnogi njegovi članovi nisu primjenjivani u praksi, dotle drugi proučavaci, medu njima i Jovan Bojovic, smatraju da je zakonik bio na snazi za što u svojoj monografiji navodi niz presuda kojima dokazuje njegovu primjenu u praksi.14 Jedna od presuda iz 1857. godine interesantna je za našu temu pa je navodimo u cjelini: „Daje se slobodno pismo I. J. P., poradi nosa te je okinuo svojoj zakonitoj ženi Z., kčeri S. N. iz Pješivaca. Sudimo da za ovo kuča Ivana Turčinova nema nigda nikome odgovarati no ostaje slobodno ni od koga u vječni vijek" (Bojovic, 1982, 67). I Petar Stojanovic navodi citiranu presudu uz komentar:
na duboku ukorijenjenost običaja u odnosu na položaj žene-preljubnice ukazuje činjenica da su se tragovi privatne represije najduže održali prema ženi, čak i onda kad je državna vlast stekla potpu-nu afirmaciju. Autor tvrdi da se pravilo čl. 72 Dani-lovog zakonika: „dosljedno primjenjivalo u sudskoj praksi, upravo zato što se oslanjalo na živo običajno pravo i narodnu svijest (Stojanovic, 2009, 163). Nezavisno od toga da li je pomenuti zakonik imao li
ne primjenu u praksi, može se konstatovati da je muž u Crnoj Gori u vrijeme dok je na snazi bio Zakonik knjaza Danila imao i zakonsko uporište lišiti života svoju su-prugu ukoliko bi je zatekao u nevjerstvu. A da je u praksi primjenjivana kazna odsijecanje nosa, iako nije predvidena zakonom, potvrduju i sudske presude od kojih smo jednu naveli. Na spisku zakonskih akata Crne Gore nalazi se i Opšti Imovinski zakonik Valtazara Bogišica iz 1875. godine. Po vremenu nastanka on je mladi u odnosu na prethodno pominjane zakonike, a poseban je zbog koncepcije i kodifikatorskog postupka koji je njegov autor, znameniti pravnik i univerzitetski profesor, potom i ministar pravde u Vladi Crne Gore, Valtazar Bogišic, primijenio u njegovoj pripremi. Prije nego što je pristupio izradi zakona Valtazar Bogišic se: „upoznao s mnogim institutima običajnog prava, kojima je davao prednost u odnosu na norme pisanog prava u Crnoj Gori pa i formalno važecega Danilovog zakonika iz 1855. godine" (Lukovic, 2009, 78).
[Bogišic se držao uvjerenja da]: „pravni običaji („pravna samorodica" — kako je govorio) nadživljava-ju zakone u zemljama patrijarhalne kulture i nerazvije-ne privrede, kakva je upravo bila Crna Gora" (Lukovic, 2009, 103). Sa ciljem dubljeg upoznavanja običajnih normi Crnogoraca Bogišic je sproveo anketu koja se sastojala od 2000 pitanja a na osnovu odgovora izvje-stilaca iz Crne Gore, Hercegovine i Albanije došao je u posjed dragocjenih podataka. Upravo medu odgovo-rima na Bogišiceve ankete o običajnim normama, pro-našli smo zanimljiv podatak koji se tiče naše teme. Na Bogišicevo pitanje broj 63. „Biva li često preljube i kako se kazni? Kazni li se samo kad uvrijedena strana to zah-tijeva, kako li?" čitamo sljedece odgovore informanata za Crnu Goru:
Biva, ali se vecinom krije. A kazni se samo na osnovu tužbe uvrijedene strane. Dogadalo se da je muž, kad bi našao ženu na djelu, ubijo ili nju ili preljubnika. I za to narod ne drži da je pravo kazniti ga. A i današnji sud ne bi ga osudijo, nego bi ga pridržao u tamnici dok se razvidi stvar je li baš to tako. Dogadalo se i to da bi muž odkinuo nos i njemu i njoj, te i za to ne bi bio kažnjen (Bogišic, 1999, 334).
Informanti iz Hercegovine su odgovorili da je sve identično, osim kidanja nosa, a izvjestioci za Albaniju su potvrdili da preljube ima, ali su nepoznati detalji (Bogišic, 1999, 334).
Navedni redovi još jednom potvrduju da je prevare-ni muž osim mogucnosti da usmrti svoju ženu, posezao i za tjelesnom kaznom. Osim toga muž je mogao na taj način kazniti i muškarca preljubnika ili ga pak ubiti.
14 I Petar Stojanovic konstatuje: „Za Danilov zakonik rečeno je da, uglavnom, nije nikad u život stupio, več da je, u praksi, nadvladan običajnim pravom.Takav stav koji se u istorijsko-pravnim raspravama epigonski ponavlja do danas, posljedica je nepoznavanja društvene stvarnosti Crne Core Petrovog i Danilovog doba, i procjene ova dva kodeksa po osnovu savremenih obrazaca pravnog mišljenja" (Stojanovic, 2009, 423).
529
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 3
Ana PEJANOVIC: REKONSTRUKCIJA KULTURNE KONOTACIJE IDIOMA "OKINUTI (KOME) NOS", 523-534
Tolerantan odnos kako vlasti, tako i javnog mnjenja prema prevarenom mužu, koji bi izvršio kaznu, objašnjava se činjenicom da se u očima zajednice čin odsijecanja nosa opravdava kao nadoknada, odmazda za uvrijede-nu čast. Da je to tako svjedoče nam sljedeči navodi iz črnogorske pravne literature:
Tjelesna kazna kidanjem nosa nevjernoj ženi ustanova je običajnog prava, iako je nema ni u jednom pisanom propisu, ova kazna je sankcio-nisana u praksi sudske vlasti. [...] To je pravom zaštičena kazna koju i rod i dom ženin, po pravilu tolerišu jer se drži da je žena izvršenom prelju-bom okaljala čast i svome „plemenu", ženin rod se ne obazire na ovako kažnjenu odivu i, po pravilu, ne sveti je (Stojanovič, 2009, 165).
Još jedan veoma zanimljiv podatak nalazimo na dru-gom mjestu u Opaskama o Danilovom zakoniku (bele-ške iz 1873) iz pera istog autora Valtazara Bogišiča. U komentarima koje je Bogišic napisao povodom Zakonika knjaza Danila uz pravilo 72. stoji sljedeča opaska:
Ako uhvati na djelu, može ih oboje ubiti. I treba da oboje zajedno ili ubije ili nagrdi, jer mu se ina-če vjerovalo ne bi - ili bi on ili ona kazali da nije istina. Cesto se dogodi, da njoj nos okine a njega ubije. Ali sutri dan ne smije ni nju ni njega ubiti, -te za to se i traži, da oboje ujedno ubije ili nagrdi, jer mu se inače vjerovalo ne bi nego bi mu kazali: ti si se bojao da ne bi učinili pa iz ljubomorstva si ubio ili tebi se činilo iz daleka, a nije istina bila (Bojovič, 1982, 139).
Citirani pasus razotkriva motivaciju čina koji ima i karakter rituala. Osramočeni muž njime pravedno sveti povrijedenu čast, on takode ukida svaku potencijalnu sumnju zajednice, dokazujuči da to nije učinio neosno-vano zbog ljubomore.
Kažnjavanje prestupnika odsijecanjem nosa bila je običajna praksa koja je primjenjivana u Crnoj Gori, iako nije bila propisana zakonskim aktima. Kazni je mogla podleči, kako potvrduju dokumentovani podaci iz pre-suda i izvjestioci anketa - poznavaci običajnog prava, ne samo supruga uhvačena u brakolomstvu, več i mu-škarac sa kojim je izvršila prestup. Odsijecanje nosa bilo je alternativna kazna jer je prestupnica, kako pokazuju dokumenti za navedeno djelo, pojedinim zakonima osudivana na smrt ili protjerivana iz zemlje. Kaznu je po pravilu vršio oštečeni muž u trenutku izvršenja prestu-pa, ali je bilo dozvoljeno i članovima njegove porodice/ bratstva da je izvrše naknadno, ukoliko bi je, buduči protjeranu iz zemlje, ipak negdje sreli. Aktom odsijeca-
nja nosa ostvarivao se simbolički talion - odmazda za povrijedenu čast15.
A kako je nastao izraz u kojem je u jeziku došlo do svojevrsnog transfera radnje otkidanja nosa. Prvobitni realni čin otkidanja nosa kao sankcija za seksualne delikte dobio je simboličko značenje 'bruka, sramota'. Preko sinegdohe koja je jedan od jezičkih prenosa idiom okiden nos počeo je da denotira svakog poje-dinca koji svojim nedoličnim ponašanjem izaziva os-ječaj sramote i osudu okoline. Pojedinac koji se ponaša protivno pravilima zajednice i takvim ponašanjem narušava društvene norme nanosi sramotu = kida nos. Zanimljivo je da u jeziku nos kida onaj ko svojim nedoličnim ponašanjem nanosi sramotu nekome, tačni-je u jeziku proces ide u obrnutom smjeru, suprotno od stvarnog čina koji je kao kazna nekad primjenjivan nad onim koji je sa aspekta zajednice vršio nedolična djela. Kao da se kazna na odredeni način prenosi i širi sa počinioca na njemu bliske (porodicu, bratstvo, pleme) što samo potvrduje postojanja osječanje kolektivne časti.
ZAKLJUČAK
Objašnjenje nastanka i etimologije idioma "okinuti (kome) nos" zahtijevalo je rekonstrukciju kulturne ko-notacija ovog jezičkog znaka, čiji rezultati su sljedeči: Odsijecanje nosa kao kazna kroz istoriju primjenjiva-no je prevashodno kao odmazda za seksualne delikte. Ovo potvrduju stariji zakoni koje smo analizirali - vi-zantijska Ekloga iz VII vijeka, najstariji slovenski zbornik Zakon sudnji ljudem iz X vijeka, Dušanov zakonik iz XIV vijeka, kao i presude o izvršenju kazni u Crnoj Gori sa početka XIX vijeka. Več u staro doba kazna je pridobila značenje simboličkog taliona. Vidjeli smo da su tjelesne kazne u najranije doba vršene po principu „oko za oko, zub za zub", odnosno amputiranjem onog dijela tijela koje je učinilo prestup. U trenutku kada se umjesto kastriranja kao kazna za seksualne delikte za odmazdu otkida nos ovaj gest dobija značenje simboličkog taliona. Osoba kojoj je otkinut nos bila bi trajno i transparentno obilježena i tako postajala simbol osramočene časti, čime bi ujedno bila kažnjena a istovremeno služila za antiprimjer ostalim pripadnici-ma zajednice.
Opisana konceptualizacija bila je i moguča zahva-ljujuči činjenici da u patrijarhalnoj zajednici, kakva je bila stara Crna Gora sa plemenskim ustrojstvom, još uvijek važe principi kolektivizma pa se i sramota koju izazove pojedinac ne doživljava kao njegova lična, individualna, več kao kolektivna sramota kako njegovih najbližih, tako i šire porodice, bratstva, saplemenika, o čemu nam svjedoči i ranije navedeni primjer presude u
15 Rodonačenik ovog načela na zakonodavnom planu je Hamurabijev zakonik iz XVII vijeka prije naše ere. U ovom Zakoniku, koji če kasnije slijediti Zakoni XII tablica, staro hebrejsko pravo i mnoga druga, načelo taliona je formulisano na sljedeči način: „Oko za oko, kost za kost, zub za zub, za ubistvo trudne žene i njenog ploda - ubistvo kčerke učinioca, za smrt djeteta kod rušenja kuce - smrt djeteta graditeljevog" (Marinovič, 2007, 43; uporedi Avdiev, 1948, 1 7).
530
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 3
Ana PEJANOVIC: REKONSTRUKCIJA KULTURNE KONOTACIJE IDIOMA "OKINUTI (KOME) NOS", 523-534
kojoj ženu preljubnicu mogu kazniti svi srodnici muža.
Da napomenemo da je idiom "okinuti (kome) nos" u savremnoj jezičkoj upotrebi izgubio svoju prvobitnu vezu sa prototipom i danas se koristi u najrazličitijim kontekstima i konsituacijama u kojima pojedinac svojim ponašanjem izaziva negativan stav okoline i izaziva
osjecanja koja se krecu na skali od nelagode i blagog negodovanja, preko neprijatnosti, do stvarnog osjecaja sramote. I navedni primjer dokazuje složenu evoluciju jezičkih procesa, od kojih smo jedan pokušali opisati u radu.
531
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 3
Ana PEJANOVIC: REKONSTRUKCIJA KULTURNE KONOTACIJE IDIOMA "OKINUTI (KOME) NOS", 523-534
RECONSTRUCTING THE CULTURAL CONNOTATION OF THE IDIOM "TO CUT (SOMEONE'S) NOSE OFF"
Ana PEJANOVIC
University of Montenegro, Faculty of Philology, Danila Bojovica bb, 81400 Niksic, Montenegro
e-mail: apejanovic@rambler.ru
SUMMARY
On the example of the expression „to cut (someone's) nose off", which is found in the contemporary language of Montenegro dialects, the author of the paper shows the importance of reconstructing the cultural connotation of idioms, without which it is impossible to explain its origin and etymology. The applied interdisciplinary approach proves that besides the linguistic procedure, linguistic-cultural method requires application of knowledge from other Humanities, whose data are necessary for unraveling the unbreakable connection between one people's language and culture.
The first part of the paper lists all confirmed records of the idiom, found in several lexicographic sources from different regions of Montenegro. It has been pointed to its semantics, frequency, and other data that testify to its active use in the modern language. Further analysis reveals the connection between the idiom and the prototype reflected in its literal meaning. In the second part of the paper, it is shown that the act of cutting someone's nose off as a punitive legal sanction or customary practice was committed against perpetrators of sexual offenses at various times and in different nations. This is also illustrated by the facts from different legal and hystorical sources. By analyzing the Byzantine Law the Ecloga, the oldest Slavonic code Zakon Sudnyi Lyudem and the Montenegrin legislative acts Stega, the Law of Petar I and the Law of Prince Danilo, as well as by gaining insight into the legal practice and customs of Montenegro of that time, the paper describes the application of the measure, its perpetrators and its consequences in concrete circumstances.
In conclusion, a linguistic expertise explains the genesis of the phenomenon, i.e. the way in which the real act of cutting someone's nose off, by which a symbolic talion (a retribution for the injured honour) was realized through a linguistic transmission - synecdoche, became a symbol of disgraced honor in Montenegrin ethnoculture, and as such preserved to this day and became verbalized in a linguistic sign such as idiom.
Keywords: idiom „to cut (someone's) nose off", cultural connotation, cultural linguistics, law, custom
532
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 3
Ana PEJANOVIC: REKONSTRUKCIJA KULTURNE KONOTACIJE IDIOMA "OKINUTI (KOME) NOS", 523-534
IZVORI I LITERATURA
Alefirenko, N. F. (2008): Frazeologija v svete sovre-mennyh lingvističeskih paradigm. Moskva, "Elpis„.
Avdiev, V. I. (1948): Istorija Drevnego Vostoka. https://royallib.com/read/avdiev_vsevolod/istoriya_ drevnego_vostoka.html#348160 (1. 9. 2018).
Baranov, A. N. & D. O. Dobrovolskij(2013): Osnovy frazeologii. Moskva, Flinta.
Bašanovic-Čečovic, J. (2010): Rječnik govora Zete. Podgorica, CANU.
Begovic, M. (1975): Zakonik cara Stefana Dušana. Knj. 1, Struški i atonski rukopis. Beograd, Srpska akademija nauka i umetnosti.
Begovic, M. (1981): Zakonik cara Stefana Dušana. Knj. 2, Studenički, Hilandarski, Hodoški i Bistrički rukopis. Beograd, Srpska akademija nauka i umetnosti.
Bendow, I. (2006): Englesko-hrvatski frazeološki rječnik. Zagreb, Školska knjiga.
Bendow, I. (2009): Hrvatsko-engleski frazeološki rječnik. Zagreb, Školska knjiga.
Bibikov, M. V. (2006): Sistema nakazanij v Vizantii i v slavjanskih zaimstvovanijah. http://www. diritto-estoria.it/iusantiquum/articles/M -V-Bibikov-Ius-An-tiquum-18-2006.htm (last access: 29. 11. 2017).
Bogišic, V. (1999): Pravni običaji u Crnoj Gori, Hercegovini i Albaniji. Beograd-Podgorica, Unireks.
Bojovic, J. (1982): Zakonik knjaza Danila. Titograd, Istorijski institut.
Bragina, N. G. (2005): Sociokul'turnye konstrukty v jazyke. Moskva, Gosudarstvennyj institut russkogo jazyka imeni A. S. Puškina.
Bukarica, M. (2016): Uporedni krivični sistemi. Ba-nja-Luka. www.apeiron-uni.eu/lycboardclient/Detail. aspx?DocumentID=26695 (last access: 29. 11. 2017).
Dučic, S. (1931): Život i običaji plemena Kuča. Srps-ki etnografski zbornik. XLVIII, Beograd, Srpska kraljevska akademija.
Dokovic, L. (2010): Rječnik nikšickog kraja. Podgorica, CANU.
Dukic, T. (1938): Stari vidici. Beograd, Geca Kon.
Ekloga. Vizantijskij zakonodatel'nyj svod VIII veka, http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/ecloga.htm (last access: 1. 12. 2017).
Ergaver, A. (2017): „First my Brother, then a Blood-taker, then my Brother Forever". The Efficiency of the Traditional Peace-making Custom in Early Modern Age Montenegro and the role of the Venetian Authorities in the Peace-making Process. Acta Histriae, 25, 1, 179-206.
Golub, I. B. (2007): Novyj spravočnik po russkomu jazyku i praktičeskoj stilistike. Moskva, Eksmo.
Gumbol t, V. fon (1984): Izbrannye trudy po jazykoznaniju. Moskva, Progress.
Krasnyh V. V. (2002): Etnopsiholingvistika i lingvokul'turologija. Moskva, "Gnozis„.
Lotman, J. M. (1992): Pamjat v kulturologičeskom osveščenii. Izbrannye stat'ji. T. 1-3. Tallinn, Aleksandra.
Lukovic, M. D. (2009): Bogišicev zakonik - priprema i jezičko oblikovanje. Beograd, Balkanološki institut SANU.
Marinovic, S. (2007): Kaznena istorija Crne Gore. Podgorica, Črnogorska izdanja.
Maslova, V. A. (2004): Lingvokulturologija. Moskva, Izdatel skij centr "Akademija,,.
Maslova, V. A. (2006): Vvedenie v kognitivnuju lingvistiku. Moskva, Flinta.
Matešic, J. (1982): Frazeološki rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika. Zagreb, IRO Školska knjiga.
Menac, A. et al. (1979): Rusko hrvatski ili srpski frazeološki rječnik. Russko horvatskij ili serbskij frazeologičeskij slovar'. Zagreb, IRO Školska knjiga.
Menac, A. et al. (2011): Hrvatsko-ruski frazeološki rječnik. Horvatsko-russkij frazeologičeskij slovar'. Zagreb, Knjigra.
Menac A. et al. (2014): Hrvatski frazeološki rječnik. Zagreb, Knjigra.
Mokenko V. M. (1989): Slavjanskaja frazeologija. Moskva, "Vysšaja škola„.
Mokienko, V. M. (1999): Obrazy russkoj reči: Istori-ko-etimologičeskie očerki frazeologii. Sankt-Peterburg, "Folio-Press„.
Mušovic, A. (2016): Sandžački frazeološki rječnik. Novi Pazar, Narodna biblioteka „Dositej Obradovic".
Nikolic, D. (2012): Zakon sudnji ljudem - najstariji slovenski pravni spomenik. Zbornik radova pravnog fakulteta u Nišu, 65, 29-38.
Nikolic, D. (2013): Recepcija vizantijskog prava u najstarijem slovenskom pravnom zborniku Zakon sudnji ljudem. Niš. Zbornik radova pravnog fakulteta u Nišu. Br. 65. 147-160.
Otaševic, O. (2012): Frazeološki rečnik srpskog jezika. Novi Sad, Prometej.
Pavicevic, B. & R. Raspopovic (1998): Črnogorski zakonici 1796-1916. Pravni izvori i politički akti od značaja za istoriju državnosti Crne Gore. Podgorica, Istorijski institut Republike Crne Gore.
Pavicevic, M. M. (1928): Črnogorci u pričama i anegdotama, Beograd, Hercegnovi-Kotor, Zagreb, 1928-1940.
Pejanovič, A. (2011): Verbalizacija koncepta „OBRAZ" v serbskoj frazeologii. In: Kognitivno-pragma-tičeskie vektory sovremennogo jazykoznanija: sbornik naučnyh trudov, Moskva, Flinta: Nauka, 198-204.
Pejanovic, A. (2009): Etnokulturni koncept čast u Gorskom vijencu. Glasnik Odjeljenja umjetnosti, 27, 85-101.
Pejanovic, A. (2010a): Frazeologija Gorskog vijenca i njegovih ruskih prevoda. Frazeološki žanrovi. Kulturni koncepti. Ruski prevodi. Podgorica, CANU.
Pejanovic, A. (2010b): Konceptualni status lekseme obraz u srpskoj frazeologiji. Naučni sastanak slavista u Vukove dane, knj. 39/1, 405-415.
Potebnja, A. A. (2003): Teoretičeskaja poetika. Sankt--Peterburg, Filologičeskij fakul tet SPbGU, Izdatel skij centr "Akademija„.
533
ANNALES ■ Ser. hist. sociol. ■ 28 ■ 2018 ■ 3
Ana PEJANOVIC: REKONSTRUKCIJA KULTURNE KONOTACIJE IDIOMA "OKINUTI (KOME) NOS", 523-534
Rečnik MS/MH, III (1969): Rečnik srpskohrvatsko-ga književnog jezika. Knj. III. Novi Sad-Zagreb, Matica srpska, Matica hrvatska.
Rečnik MS/MH, IV (1971): Rečnik srpskohrvatskoga književnog jezika. Knj. IV. Novi Sad, Matica srpska.
Rečnik SANU, XVI (2001): Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika. Knj. XVI. Beograd, SANU.
Rečnik SANU, XVII (2006): Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika. Knj. XVII. Beograd, SANU.
Ristic, D. (2010): Rječnik govora okoline Mojkovca. Podgorica, CANU.
Rječnik JAZU, XVIII (1917-1922): Rječnik hrvatsko-ga ili srpskoga jezika. Dio XVIII. U Zagrebu, JAZU.
Sabitova, Z. K. (2013): Lingvokulturologija. Moskva, Flinta.
Selakovic, M. N. (2007): Dušanov zakonik i pravni transplanti. Uporedno-pravna studija. Beograd, Univer-zitet u Beogradu, Pravni fakultet, Katedra za pravnu isto-riju. http://www.ius.bg.ac.rs/informacije/Dusanov%20 zakonik%20i%20pravni%20transplanti%20-%20N%20 Selakovic.pdf (last access: 28. 11. 2017).
Sepir, E. (1993): Izbrannye trudy po jazykoznaniju i kul'turologii. Moskva, Progress.
Simonovic, Z. (2012): Ekonomska realizacija zeml-jišne svojine prema vizantijskim zakonima VII i VIII veka (Ekloga i Zemljoradnički zakon). Niš. Teme, 1, 321-333.
Stanic, M. (1990, I): Uskočki rečnik. Knjiga prva. Beograd, Naučna knjiga.
Stanic, M. (1991, II): Uskočki rečnik. Knjiga druga. Beograd, Naučna knjiga.
Stepanov, J. S. (2004): Konstanty: Slovar' russkoj kultury. Moskva, Akademičeskij Proekt.
Stojanovic, P. (2009): Izabrana djela. Ogledi iz crno-gorske istorije prava. Podgorica, CID.
Talion. On-line izdanje Hrvatske enciklopedije Leksikografskog zavoda Miroslav Krleža, www.enciklope-dija.hr/natuknica.aspx?id=602 80 (last access: 1. 12. 2017).
Telija, V. N. (1996): Russkaja frazeologija: Semanti-českij, pragmatičeskij i lingvokul turologičeskij aspekty. Moskva, "Škola jazyki russkoj kul'tury„.
Trofimkina, O. I. (2005): Serbohorvatsko-russkij fra-zeologičeskij slovar'. Moskva, Vostok-Zapad.
Vereščagin, E. M. & V. G. Kostomarov (2005): Jazyk i kultura. Tri lingvostranovedčeskie koncepcii: leksi-českogo fona, reče-povedenčeskih taktik i sapientemy. Moskva, "Indrik„.
Vinogradov, V. V. (1946): Osnovnye ponjatija rus-skoj frazeologii kak lingvističeskoj discipliny. In Iz-brannye trudy. Leksikologija i leksikografija. Moskva, 1977, 118-139.
Vinogradov, V. V. (1947): Ob osnovnyh tipah fra-zeologičeskih edinic v russkom jazyke. In Izbrannye trudy. Leksikologija i leksikografija. Moskva, 1977, 140-161.
534