SEMANTYKA DOTYKU W WIERSZACH OLGI SIEDAKOWEJ 1. Wstęp Olga Siedakowa to współczesna rosyjska poetka, tworząca w nurcie metafizycznym. Jej poezja opiera się na trzech filarach – chrześcijaństwie, słowiańskiej starożytności oraz kultu- rze Dalekiego Wschodu. Biblijne motywy wiją się prawie w każdym z jej utworów. Wiersze poetki skłaniają do spojrzenia na świat z dystansem do rzeczywistości materialnej i refleksji nad uniwersalizmem cywilizacji europejskiej. Przeanalizowane będą tu trzy utwory poetki: Однажды когда я умру... (1967), Как не дрогнувши вишни потрогать... (1973) oraz Selva Selvaggia (1976–1978), w których pojawia się reprezentacja dotyku. Utwory te pochodzą z wczesnego etapu twórczości poetki. Analiza dotyczyć będzie obrazu dotyku w świecie poetyckim wskazanych utworów. Metodologiczną bazę niniejszego studium stanowią narzędzia hermeneutyczne oraz interteksualne. 2. Dotyk muz w wieczności. Polemika z Horacym Pierwszy wiersz dotyczy tematu śmierci: „Pewnego dnia, kiedy umrę do końca”. Już początek aktualizuje i weryfikuje horacjańską sentencję z pieśni Exegi monumentum aere perennius. Однажды, когда я умру до конца и белый день опадет с лица, услышу я, как спросонок: по тонким дранкам заборов моих бежит, спотыкаясь, веселый мотив: их трогает палкой ребенок. И каждая нота в мотиве таком сама по себе и к тому же с ледком, как буквы в Клину и Коломне... И буду я думать: играй же, играй про отчий мой край, про чуждый мой край, про то, что я знаю, а ты не узнай – про то, что никак не припомню (Седакова 2010: 17).2 2 Pewnego dnia, kiedy umrę do końca / i biały dzień spadnie z twarzy, / Usłyszę dopiero co przebudzona, jak w półśnie / po cienkich sztachetach ogrodzeń moich / biegnie, potyka się, motyw wesoły: / dotyka je kijem dziecko. // I każda nuta w tym motywie / oddzielna jest i do tego krucha jak lód / jak litery w Klinie i Kołomnie... / I będę myśleć: graj, graj / o moim kraju ojczystym, / o moim kraju nieznanym, / o tym, co wiem, ale ty się nie dowiesz – / o tym, czego nijak nie pamiętam [tłum. D. B.]. Slavistična revija, letnik 69/2021, št. 2, april–junij276 Wiersz ustrukturyzowany jest jako pierwszy w zbiorku Z wczesnych wierszy (Из ранних стихов). Liryczne „ja” w wierszu Siedakowej umiera do końca bez pozostawienia po sobie pomnika w tradycyjnym sensie jako pisarskiej spuścizny. Poetka dystansuje się więc wobec Puszkinowskiego pojmowania tej frazy. „Нет, весь я не умру” (Пушкин 1959: 460) pisze geniusz rosyjskiego romantyzmu z inspiracji Exegi monumentum. W analizowanym wierszu podmiot liryczny, odizolowany już od świata, zaraz po śmierci, może patrzeć wstecz przez drewniane pozostałości po ogrodzeniu dawnej posesji. Obserwuje więc własne życie i robi to za pomocą „wesołego motywu”, jako dziecko, grające na popsu- tym ogrodzeniu. I tu właśnie następuję reprezentacja dotyku. Postać dziecka biegnie i dotyka pałeczką desek tej zagrody, by wydobyć dźwięki. Melodia, skomponowana z tych strzępów granicy czasu i wieczności wygrywa wszystko, co łączy się z „ja” lirycznym: rzeczy o których może wiedzieć tylko poetka, nikt inny. Wiedza autobiograficzna o domu i kraju jest asumptem, by wciąż tworzyć, choćby w zaświatach. 3. Czułe dotykanie cierpienia Kolejny wiersz również z tego zbiorku przenosi nas znowu w pośmiertną metafizykę (Sandler 2006: 3). Zaczyna się tak: Jak dotykać wiśni bez drżenia (Как не дрогнувши вишни потрогать?). Как не дрогнувши вишни потрогать? Эти вишни дыханья темней собирают и пробуют копоть неизвестных и сжатых огней. Собирают, но слаще и чище, чем придумать позволено мне в черенках и почтении птичьем, в трепетанье, в ученье, во тьме (Седакова 2010: 34).2 Pojawia się tu metafora ciemnych wiśni, „ciemniejszych od oddychania”, od ciężkich oddechów kogoś strudzonego albo cierpiącego; wiśni, które zbierają pozostałości nieznanych i gęstych płomieni. Być może poeta odsyła do modlitwy, w której wierni mówią o swoich udrękach. Wówczas wiśnie będą symbolem ewangelicznego działania Chrystusa, który mówi „Przyjdźcie do mnie wszyscy, którzy utrudzeni i obciążeni jesteście, a ja was pokrzepię” (Mt 11,28). W chrześcijańskiej tradycji przyjęło się owoc wiśni uważać za symbol „krwi Chrystusa” (Тресиддер 1999: 58). Krew ta została przelana po to, by uwolnić każdego wierzącego czło- wieka od grzechu i jego skutków, uwolnić od cierpienia. Rajskie jagody – jak często nazywa się wiśnie oznaczają powrót do życia w pełni. Niekiedy Jezus w ikonografii przedstawiany jest z wiśniami jako symbolem radości błogosławionych wiernych – czułych i mądrych. Powróćmy więc do reprezentacji dotyku – jak bez drżenia dotknąć czegoś tak wyzwalającego, co przyj- muje na siebie rozpacz świata i ludzkości, a oddaje słodycz, czystość i szczęście raju. Gest niemożliwości dotyku może być sensualnym gestem szacunku wobec postaci Chrystusa. Bo jak dotknąć Jego ran, jak dotknąć miłości, która cierpi? 2 Jak dotykać wiśni bez drżenia? / Te wiśnie od oddechu są ciemniejsze / zbierają i próbują sadze / nieznanych i gęstych płomieni. // Zbierają, lecz słodziej i czyściej / niż wolno mi sobie wyobrazić / w szy- pułkach i szacunku ptaków, / w drżeniu, w nauce, w ciemności [tłum. D. B.]. 277Daniel Banasiak: Semantyka dotyku w wierszach Olgi Siedakowej Wiśnie w wierszu Siedakowej, odbierają wdzięczność od świata przyrody. Są nauką dla wiernych w tragicznych momentach życia, w ciemnościach i zagubieniu. W symbol wiśni wpisany jest wzór chrześcijańskiego postępowania, by naśladować Jezusa, który przyjął na siebie cierpienia i grzechy ludzkości, by przez ofiarę krzyża dać każdemu człowiekowi wolność czystego serca. Nauka „wiśni” może napawać drżeniem i lękiem uczniów Chrystusa. To nie jest przecież wezwanie do egocentryzmu i hedonizmu, ale do służby i trudnych życiowych wyborów. W poezji Olgi Siedakowej pojawiają się też liczne odwołania do chińskiej filozofii, lite- ratury i kultury. Jak wiadomo z biografii poetki Chiny stanowią ważną część jej życia. Tam pracował jej ojciec jako inżynier wojskowy, tam pojechała z rodziną w wieku siedmiu lat i rok uczyła się w szkole w Pekinie. W Chinach drzewo wiśni jest symbolem pomyślności, sukcesu, ale też cnoty czystości. Ten sens tylko dopełnia przesłanie wiersza. 4. Szukanie sensu i prawdy dotykiem Tryptyk Selva selvagia przynależy również do wczesnego zbiorku, w którym najbardziej rozpoznawalny jest wiersz Dzika róża (Дикий шиповник). Kompozycja tryptyku jest dość rozbudowana. Kluczowym wierszem cyklu, zawierającym niemal cały jego najważniejszy temat, jest oczywiście utwór Dzika róża. Kolczasta róża rozrasta się w tym wierszu w piękny ogród, a ten we wszechświat pełen urzekających kwiatów. Według tradycji wczesnochrze- ścijańskiej, przed upadkiem prarodziców róża nie miała cierni. Popełnienie grzechu przez Adama i Ewę pociągnęło za sobą nie tylko wygnanie z raju, ale też degradację wszechświata, który przekształcił się w „zdziczały las”. To tu pojawia się symboliczny i mitologiczny obraz dantejskiego dzikiego lasu – tytułowa selva selvaggia – w którym zabłądził człowiek i stracił „prawą drogę” (Айзенштейн 2014: 208). W tradycyjnym topoi „las” stanowi opozycję do „ogrodu” i „domu”. Jest miejscem wrogim człowiekowi, przez las przechodzi droga do świata zmarłych (Zielińska 2010: 8). И блудный сын проснулся у крыльца, где лег вчера, не зная, как признаться, что он еще не умер. Домочадцы толпятся в сердце, в окнах, на крыльце! Но кто, как сердце, около отца к нему выходит? – и перед собою он падает, как зеркало кривое, и трогает морщины на лице: не я ли жил, не я ли был водою и сам себя отобразил в конце... И милует, и гладит колыбель. И кажется, и движется купель: – Где б ни был ты – ты был, как луч в луче, в горячем плаче на моем плече. Так встань и слушай и скажи за мной: Да, верю я, и знаю, и владею, как кровь живая, замкнутым путем горячей тьмы, где, плача над собою, звуча: – Я предварю вас в Галилее! – мы, как слепцы последние, идем – Slavistična revija, letnik 69/2021, št. 2, april–junij278 как зренье, сделанное веществом (Седакова 2010: 68).3 W świecie poetyckim Dzikiego lasu odnajdujemy postać syna marnotrawnego, który dotyka ze zdziwieniem swych zmarszczek na twarzy. Syn marnotrawny budzi się na ganku swojego rodzinnego domu (Тальских 2016: 124). Wszyscy domownicy kłębią się w domu i w jego sercu, ale nie zauważają biedaka. W ewangelicznej przypowieści to ojciec wychodzi na spotkanie syna, który przegrał swoje życie. Tu oprócz ojca na spotkanie wychodzi własne jego serce. Syn marnotrawny spotka się z samym sobą, przed sobą samym upada i odrzuca wszelkie zniekształ- cające rzeczywistość kłamstwa (krzywe zwierciadło pada). Upadają wszystkie jego zakłamania i odnajduje zmarszczki, bruzdy życia, cierpienia, udręki. Wydaje się, że ta autorefleksja jest ocaleniem. Dotyk zmarszczek na twarzy to zamyślenie nad straconym zakłamanym życiem. W wierszu pojawia się jeszcze jeden element dotyku – syn marnotrawny z rozrzewnieniem gładzi, pieści swą kołyskę, z sentymentem wspomina dzieciństwo (Айзенштейн 2014: 207). Motyw siedzenia na ganku swego rodzinnego domu przypomina również Legendę o św. Aleksym i inny utwór poetki tryptyk Santo Alessio Roma, dedykowany papieżowi, św. Janowi Pawłowi II (Марков 2017: 125). 5. Konkluzje Podsumowując, reprezentacja dotyku w poezji Siedakowej jest nicią, która aktualizuje sensy ewangeliczne. Następuje więc przeniesienie punktu ciężkości z sensualnego aspektu ciała, podkreślającego odczuwanie jednostki, na eksponowanie dotyku jako elementu znaczącego, wręcz centralnego obrazu wierszy poetki. Rola dotyku nie jest zredukowana w poetyckim świecie Siedakowej do aspektu czysto sensualnego czy wrażeniowego. Nie chodzi tylko o sensualistyczny model poznawania czy sensualistyczną epistemologię. Reprezentacje taktyl- ności są istotnym elementem świata poetyckiego utworów, ufundowanym na ontologicznych założeniach tradycji chrześcijańskiej Wschodu i Zachodu. BiBliografia Stephanie Sandler, 2006: Mirrors and Metarealists: The Poetry of Olga Sedakova and Ivan Zhdanov. Slavonica 12. 3–23. Izabella Zielińska, 2010: Obrzeża i dale leśne. Motywy sylwiczne w prozie rosyjskiej XX wieku. Warszawa: Studia Rossica. Александр Марков, 2017: Латинизмы в поэтических книгах «Дикий шиповник» Ольги Седаковой и «Труды и дни монахини Лавинии» Елены Шварц. Вестник Пермского университета. Российская и зарубежная филология 1. 122–28. 3 I syn marnotrawny obudził się na ganku, / gdzie położył się wczoraj, nie wiedząc, jak się przyznać, / że on jeszcze nie umarł. Domownicy / tłoczą się w sercu, w oknach, na ganku! / Ale kto, jak nie serce, blisko jest ojca / wychodzi do niego? – i przed sobą / pada jak lustro krzywe, / i dotyka zmarszczek na twarzy: / Czyż to nie ja żyłem, czy nie ja byłem wodą / i pokazał siebie w końcu... / Litościwie pieści kołyskę. / Wydaje się, że porusza się chrzcielnica: / – Gdziekolwiek byś nie był – byłeś jak promień w promieniu, / w gorącym płaczu na moim ramieniu. / Więc wstań, posłuchaj i powtarzaj za mną: / Tak, wierzę i wiem, i mam władzę / jak żywa krew, zamknięta / gorąca ciemność, gdzie płacząc nad sobą, / i brzmiąc: – Będę na was czekał w Galilei! – / my, jak ostatni ślepy, idziemy – / jak wzrok stworzony przez substancję [tłum. D. B.]. 279Daniel Banasiak: Semantyka dotyku w wierszach Olgi Siedakowej [Aleksandr Markov, 2017: Latinizmy v poetičeskih knigah «Dikij šipovnik» Olʼgi Sedakovoj i «Trudy i dni monahini Lavinii» Eleny Švarc. Vestnik Permskogo universiteta. Rossijskaja i zarubežnaja filologija 1. 122–28.] Александр Пушкин, 1959: Собрание сочинений в 10 тт. Т. 2. Москва: Государственное издательство художественной литературы. [Aleksandr Puškin, 1959: Sobranie sočinenij v 10 tt. T. 2. Moskva: Gosudarstvennoe izdatelʼstvo hudožestvennoj literatury.] Ольга Седакова, 2010: Собрание сочинений в четырех томах. Т. 1. Москва: Университет Дмитрия Пожарского. [Olʼga sedakova, 2010: Sobranie sočinenij v četyreh tomah. T. 1. Moskva: Universitet Dmitrija Požarskogo.] Татьяна ТальСких, 2016: Библейские аллюзии в современной поэзии духовной традиции. Научный диалог 5. 120–33. [Tatʼyana Talʼskih, 2016: Biblejskie alljuzii v sovremennoj poezii duhovnoj tradicii. Naučnyj dialog 5. 120–33.] Джек ТреСиддер, 1999: Словарь символов. Москва: ФАИР–ПРЕСС. [Džek TreSidder, 1999: Slovarʼ simvolov. Moskva: FAIR–PRESS.] Елена айзеншТейн, 2014: «Вдоль островов веселых и высоких». О поэзии Ольги Седаковой. Нева 12. 205–42. [Elena ajzenšTejn, 2014: «Vdolʼ ostrovov veselyh i vysokih». O poezii Olʼgi Sedakovoj. Neva 12. 205–42.] Daniel Banasiak Uniwersytet Łódzki (University of Lodz | Univerza v Lodžu) daniel.banasiak@uni.lodz.pl