* *1
f'g~£<rCs.'t'H"'	- 'fL&su, 43^-

KV ANGELICUS
SIVE
COMMENTARIUS
QUATUOR EVANGELIA
JESU CHRISTI,
OPUS
CORNELII JANSENII
LEERDAMENSIS, iSacra Theol-Doft. & Profeff. Lovanienfis, Epifcopi Iprenfis.
PARS PRIMA
Cum P-ermiflu Caef. Reg. Majeflatis.
Zaraci
Litteris & funiptibus IGNATII MERK,

PRAEFATIO
ORIGINALIS EDITIONIS.
AD
LECTOREM.
JL etrateuchum Evangelicum Reverendiffimi Domini Cornelii Jansenii , quem DEUS nuper ineffabili confilio, ut terris eum tantum oftenderet, ad Epifcopa-tum Iprenfem evexit, & fubito retraxit, tibi Le&or, damus.
Opus , fateor, non in typos ab Au&ore deftinatum, fedScho-laflicis tantum didatis concinnatum. Verum difcipulorum ardor, & incomparabilis Viri eruditio, tot aliis jam fcriptis probata, & hic fibi par, expreffit, ut typis evulgarem. Aliorum Commentarii mole fortaflis ampliores, feti fallor, fi dodrina & verse pietatis
tis fru&u, quern illi cum cortice fuo, multifque ad ornatum magis quam ad guftum foliis , totamque arborem praebent; nofter purum-putum nucleum, fine putaminum iupervacuis. Infpice, ipfe etiam mecum dices, & aftri&am brevitatem tam opulentam, & (quod rariffimum) luculentam admiraberis.
J i
APPROBATIO CENSORIS.
Oommentarius hic Reverendiflimi & - Eximii D. Cornelii Janfenii in fandta Je fu ChriJJi Evangelia genuinum Scripture Sacre lenfuni exponit, & fummam eruditionem, dodtrinamque folidiflimam, ex Sanatorum Patrum feriptis potiffimum depromptam compledtitur. Quamobrem prelo digniffimum cenfeo. Dat, Lova-uii anno 1639, die 10. Maii.
JACOBUS POMTANUS Sacra Theol. Doblor, - ' AjjojloUcus, ac Regius Librorum Cenfor.
CORNELII 4 AN SENII
• IN SANCTA
COMMENTARIUM.
P R JE FAT I O ;
JKvANGELIUM Graeca vox eft, lactum , faüftumque nuntium fignificans. Apud Homerum , & alios , etiam pro praemio , quod laetum adfereiiti nuntium, dari lolet, ufurpaturapud Xenophontem pro facrificio ob laetum nuntium oblato. Verum fignificationis iftius prima; generalitas ufu Eccleiiaftico ita con-trarfa eft , ut per excellentiam tantum ufurpetur pro illo nuntio, quo nullum lsetius, optabilius , ac jucundius humano generi adfenT potuit, de incarnato Dei Filio & nato Salvatore mundi, qui damnatam humanam naturam ab aeterna morte liberando, falutem aeternam ei fua morte procuravit. Saepe tamen non pro ipfa re , led pro doctrina feu hiftoria, tale nuntium compledtente , fumitur; quae ufurpatio huic loco pro-A	pria
pria eft. Ut merito Eufebius, 1. i. Prseparat. Evangel, cap. i. dixerit , Evangelium vocari, quod fauftam cse-leftium, maximorumque bonorum, a-micitise fcilicet divinae , omniumque caeterorum inde dependentium pr-aelen-tiam per Chriftum allatam humani generis univerßtati annuntiat. Unde fua-viffimis epithetis pallim dicitur Evangelium Regni, Matth. 4. v. 33. Evangelium Gratia, A ft. 20. v. 24. Evangelium pacis , ad Rom. 10. v. 15, Evangelium gloria lead Dei, 1,ad Timoth. i.v, 11.
Evangelifta vero quamvis dicatur ab Evangelio , ufus tamen Ecclefiafticus obtinui t, iit qui in Scripturis Evangeli-flee dicuntur, ii vulgo numquam , & contra, qui in Scripturis numquam, ii vulgo Temper Evangelifta nominentur. Scriptura quippe Ev angeliß as ,,vo cat eos, qui Evangelium illud lupradiftum praedicando nuntiarunt; unde Aft. 21. v. 8* Philippus Evangelifta dicitur , & Paulus hortatur Timotheum 2. Tim. 4. v. 5, opus fac Evangelifta. Vulgo vero eos Evangeliftas tantum vocamus , qui E-vangelicam hiftoriam Spiritu ianfto calamum dirigente, lcripferunt.
Multi quidem, ut Lucas initio Evan-gelii lui teftis eft , olim conati funt ses a Cluilio Domino geltas, & Evan-
ge-
geliuffi iftud fcripto hominibus patefacere : hinc eft en‘m Evangelium fecundum Apoftolos , apud Auguft. lib. i. contra Adimantum c, 17. Manichaeis familiare , & aliud N. zaraeorum , fecundum Petrum, apud Theodoret 1. 2. Heretic, fabularum ; itemque fecundum Andrteam, fecundum Jacohum, fecundum Thomam , fecundum Matthiam, de quibus Innocentius Epift. 3. & Am-hrol. Prtcf. in Lucam : nec non fecundum iEgyptios, quo Clemens Alexandrinus ulus eft, ut ipfemet teftatur lib» 3. Stromat. cap. 6. item fecundum Hebraeos , apud Theodofetum fupra : fecundum J udanti Ilcariotem , apud eum-dem lib. 1. Haereticar. fabul. denique fecundum Philippum , fecundum Bar-tholomaeum, &c. Scripfit & Bafilides Evangelium, apud Ambrof, fupra. Sed ex tanto Evangeliorunj numero , Ec-clefia non nifi quatuor probavit, quia non nili quatuor divino fpiritu fcripta xeperit: nam , ut Auguft. ait lib, 1. de confenfu Evangeliit. cap. 1. Scriptores illi fuis temporibus non tales erant, quibus narrantibus credi oporteret. Quaedam etiam fcriptis fuis fallaciter indiderunt, quae Catholica atque Apo-ftolica regula fidei & fana doftrina condemnat, Ut idcirco merito dixerit Ambr. Ecclefia, cum quatuor Evangelii libros habeat, per miverjutn mundum Evan-A a	ge-
getiis redundat: hcsrefes, cum multa habeant , unum non habent.
Atque hujus quidem quaternarii numeri ratio tametli a divina voluntate prascipue pendeat, quia tamen naturas iplas rerum in my ft eri orum dilpenfa-tione folet attendere, hinc eft , qnod appofite numerum iftum obfervatum foifle notet Irenseus lib. 3. c* 11. & poft ipfum Aug. c. 2. lib. citat. Cum enim quatuor lint partes orbis terra, per hujus univerfitatem , Evangelii gloriam & Chrifti Ecclefiam dilatandam efle ipfo fui numeri facramento quodammodo declararunt. Hinc eft, quod illuftris ille currus gloris Dei , quo divina Majeftas apud Ezechielem vehebatur , a quatuor animalibus tradtus fuit, & ab iisdem illis quatuor animalibus Dei gloria Apoc. c. 4. celebratur* Qux ad hoc ipfum a Deo oftenfa & adhibita fui fle , ut quatuor iftos Evange-liftäs , tamquam quadrigam Dei , Verbi incarnati gloriam per univerfum orbem venturos efle fignificarent, a ple-risque antiquis Patribus unanimi con-fenfu animadverlum eft , ut videre licet apud Irensum, loco cit. Aug* lib.
1.	De confenfu Evangel, cap. 6, Hieron. Prolog, in Matth. Gregorium Homil. 3, in Ezech. & alios.
Et quamvis Iere Graci per aquilam
ve-
velint fignifi catum elfe Marcum , & per leonem, Joannem, quia haereticis timorem incutit * verifimilior tamen Gregorii & aliorum fenfus eft, qui hominem tribuunt Matthaeo, quia ab humana Chrifti generatione coepit ; leonem Marco, quia per clamorem Jo-annis in deferto rugientis, exodus eft; Lucae vitulum, quia a facrificio Zacha« rise; aquilam Joanni, quia a diviuita-te Verbi. Merito tamen Aug. lib. i* De confenfu Evang. c, 6. notat, in hac animalium & Evangejiftarum comparatione non tam initia librorum, 11-cut hic faftum cernimus, quam totam-feri be uti um intentionem ac fcopuin fuitle ponderandum. Itaque longe rectius fentit, per leonem , . tamquam regi^ dignitatis indicem, Mattheum figni-ficatnm eflfe, quia regiam Chrifti per-fonam maxime commendavit. Nam & leonis de tribu Juda ftatirn generationem texit, & Magi eum tamquam Regem quKfierunt, & Herodes tamquam Regem occidere voluit: per vitulum, Lucam ; nam & a facerdote Zacharia incipit, & cognationem Mariae atque Eljlabeth commemorat , & facerdotii primi iacramenta, circa infantem impleta deferibit; per hominem , Marcum,, quia cum neque ftirpem regiam, neque facerdotalem operationem, cognationem, ajit confecrationem enarra-A 3	ve-
vent, tarnen in humanis Chrifti operibus recenfendis occupatus fuit: per a-quilam, Joannem, quia totus pame in inculcanda Chrifti divinitate ver fatur, & iuper nubila, inquit, humanae infirmitatis volans, lucem incommutabilis veritatis acutiifimis ac firmilfimis oculis intuetur.
Ex his duo tantum fuerunt Apoftoli, primus & ultimus, qui fcripferunt ea, quse viderunt; duo Apoftolorum dilci-puli, & ideo tamquam filii amplectendi , ut velut in medio conftituti utroque ab iis latere munirentur , ut Au-guft. ibid. c. 2. qui eis propterea fcn-bendi Evangelii auctoritatem divina providentia tributam eife notat, cum non nifi audita fcripferint ; ut iutelligere-mus, ad percipiendum, annuntiandum-que Evangelium nihil interelfe, utrum Dominum in carne apparentem difci-pulatu famulante lecuti fint , an ex aliis comperta crediderint.
Caufas autem fcribendi alias alii habuerunt. Generales fuerunt omnibus. Una, ut auditoribus elfet quali commonitorium eorum , qus viva voce perceperant, ne vel a bonis oblivioni traderentur , vel a malis corrumperentur , aut fecus quam ditia fuerant, exponerentur. Hanc adfert Lucas c. i.
verf. 4* XJt cognojcas eorum verborum , de quibus eruditus es, veritatem. Nam ficut necefie fuit ad confirmationem fidei , Evangelium praedicari, ita contra haere-ticos fcribi, inquit f). TJiomas , Prae-fat* Catenae. Altera fuit, ut non tantum praelentibus vivi, fed & abfenti-bus mortui, maximeque pofteris, fcrip-to praedicarent. Singulorum proprias caufas in lingulis daturi fumus , ficut & annos , quibus icripferunt. Hic nof fe latis e fi, eo fcripfilfe eos ordine temporis , quo collocati lunt, primum Matthaeum, mox Marcum , inde Lucam, ultimo Joannem»
B /® A N G E 3L 1 U M JE 3 U CHRISTI
SECUNDUM MATTH iE UM.
P R JE F A T I O.
Ü'JLaTTH/EUS , ex 'Publicano A-"poftoius, Evangelium fcripfit fiemone Hebraico ; fic enbn tradidit -Papias , Apofloli-cis temporibus vieini/fmus, apud Eufeb. lib. 3. Hiflorite EccleJ. cap. alt. 6s mox Jra2<e-«5 k 3. cap, i. poft illos plerique alii, Athanaf. in Synopfi, Cyrillus Catechefi 14. Aug. lib. 1. Be confi Evang. cap. 2. Hier. müTis W locis: nam librö de Scriptoribus Ecclefiaflicis, poft Eufeb. lib. 5* c, 10. teftatur Pantcenum , Stoicä feftcc Philofophum , in Indiam praedicandi caufa profeftum , reperiße Evangelium fecundum Matthäum , Hebraicis litteris fcriptum, o° Alexandriani fecum detuliße: ff ibidem , in Matthäo, after it ipfam Hebraicum haberi usque ad Juam ätatem in Ccefarienfi bibliotheca , quam Pamphilus martyr ftudiofijfime confecerat, 6? ßbi ipß a Nazar reis , qui in Berxa urbe Syrice hoc volumine utuntur , Mcribendi facultatem fuiße conceß’am. De
quibus Nazareis (f Epiphanias in fine Hä-i ■	' re-
refits 29. Eft1, inquit , penes Nazareos Evangelium fecundum Matthäum Hebraice fcriptum, & quidem abfolutiffi-raura: hoc enim certifTime prout Hebraicis litteris initio fcriptum eft , in hodiernum tempus usque conlervaut» Hoc Epiphanias. Ex qua conflanti veterum, finientia conflat 5 quam immerito hoc nonnulli recentiores in dubium revocent, eo potiffimum argumento, nixi, quod ipfa nomina Hebraica hic exponantur, ut Emanuel , id efl, nobifcum Deus: Eli , Eli , lama labachtani, id efl., Deus meus , &c* Idem enim videmus facium in veteri Tefla-mento , ut Genefis 35. v. 18. £? Exodi 16. v. 15. nec tamen propterea negandum efl illa effle f cripta Hebraice: nam non ausioris flcri-bentis, fled interpretis, hujusmodi interpretationes effle [olent : nec ullum abflurdum eft, unum verbum obfcurum aliis clarioribus etiam in eadem lingua explicari* Prodiit procedenti foculo idem Evangelium Hebraice a Se-bafliano Mimfltero, tamquam a Julois acceptum, itemque aliud a Joan. Tilio Epifc. Rriocenfi, fed apud peritos merito JufipeOla flunt.	Tertium edidit Elias Hiitterns in
fluo novo Teflamento dodecaglotto , fled ab ipflomet ex Groco verfum fail, finit 6s E-vangelium fecundum Marcum. Quis autem Evangelium Matthoi in Grocam linguam verterit, non conflat. Athanajius in Synopfi putat Apoflolum Iacobum verfionis illius au-clorem. Theophylaclus Proflat, in Matth.
A f	au.
IO PlUEFAT. IN MATTH.
authorm facit Joannem ; Jei Auguß. libZ I. De confenfu c, 2. reclius ißud incertum ejfe tradit.
,Scripßt illui-Matthäus ante omnes alios Ev angeliß as, ut apud omnes in confeßo eß> fuis potijjimum popularibus, Juleis videlicet, non Jolum expofc entibus , ut Chryfoßom. in Matthäum tradit , fei etiam injungentibus eidem id ip/um Apoßolis, ut Epiphan, Herefi 51. cum fcilicet jam brevi profeblurus efjet ad genj.es Evangelio imbuendas: quod anno 8* pofi Chrißi Afcenfionem contigijj'e volunt.

CA-
CAPUT PRIMUM,
•p
Evangelium Jesu Christi SEC UND. MATTH. Id eft Hi-ftoria Evangelica, feu de Evaugelio per Chriftum amumtiato, prout a Matthaeo fcripta eft, Non enim per hujusmodi verba . ftgnincatur , aliud eile Evangelium quod a Matthaeo ; aliud , quod a Marco fcriptum eft: fed alium lcriptionis feu contextus hiftorici au-dtorem ejusdem Evangelii. Deus enim a pluribus rem tanti momenti feribi voluit, ut hoc ipfum, quod plures di-verfis temporibus atque locis , non congregati, neque mutuo colloquentes, uno quad ore cuncta pronuntiant ; fit maxima veritatis demonftratio , ut ait Chryfoft. Homil. i. in Matth. ^ Neque eam impedit nonnulla in parvis quali di donantia, fed maxime juvat. Nara fi ex toto & in omnibus confonarent, & cum nimia diligentia atque cura, usque ad tempus & locum , & Xrngula Eequaliter verba concurrerent , nemo inimicus credidiflet umquam, quin eom-muui ad decipiendum confilio congregati , Evangelium quali ex h um ana quadam confpiratione condi di ifent. Porro titulos iftos non ab auftoribus , fed ab Ecclefia appofitos elTe , indicat tura fimilitudo titulorum in omnibus qua-
tuor.
12 COMMENT. IN FVANG, tuor , turn diffimilitudo in lingua Grae~ ca ac Latina, turn quod facri Scriptores non foleant extra textum titulos apponere, fed textui fubinde per modum praefationis aliquid fimile affigere, ut videmus factum in Ifaia, Marco, & Apocalypfi; praeter quae tamen alii tituli adjefti funt. Nec vero hoc audtö-fitatem’ Evangeliis detrahit t nam neque fcrib enti bus fe hoc divinitus fcrip-liile credefeipns , hifl'rios E'cclefiae at-teftantis moveret auftotitas , de quo videte Aiiguft. advertas Manichaeos lib. contra Epiftolam fundamenti cap. 3. & 4. & De utilitate credendi cap. 14.
t, i. Liber Generationis, id eft catalogus , feu enarratio genealogiae aut fe-' riei_ majorum Chrifti.' Liber enim He-brsfts geiiefdliter fignificat fcripturam, qua quid enarratur. Unde tribuitur e-piftolis, '$i R eg. 21. v. 8- libello repudii Denter, 24. v. 1. & inftrumento emptionis, Ierem.32.v. 10. quorum nullus eft liber. Eft itaque haec brevis epi-graphe feu infcriptio non totius Evan-gelii , quali ab initio hiftoriae totum librum ita nominaffet * fed ejus tantum , quod proxime difturus eft , praefatiuncula, cui limits eft Gen. v. 1.
JEju eft proprium nomen Verbi I11-
mTiwti: Ckrifii > cognomen eft , non
v"”	*	di-
dignitatis , Grseee idefiftt plane fignificans quod Hebraice Mafias, & Latine Un-ms ; quo cogiioixune vocatus eft, turn ut diftingueretur ab aliis , eodem nomine jefit olim vocatis; tum ut tigniti-caretur eile ille äutonomaftice Chifius diftus, leu Un'clus, quem & Reges, & Sacerdotes, & nonnulli Prophet* fuax undtione, veluti quadam'dedicatione , ad fua officia, tamquam tummum Regem, Sacerdotem atque Prophetam praefigurarunt. Unde faftum eft , ut illud cognomen Chrifti noftro jefii, qui oleo juftiti* & Spiritu fanCto pr* omnibus participibus luis fingulariter unctus eft, ita foli competat, ut nemo nili ille intelligatur, quando nude exprimitur.
Filii David, Filii Abraham, Id eft: nepotis, Hebraifmo ufitatiflimo. Maluit tamen filium quam nepotem dicere, quia propter David & Abraham Chiiftus ex aliis natus eft, non contra. Unde etiam illorum duorum ^dumtaxat meminit, quod his potiffimum duobus promiflio eilet fadta de Chrifto ex iplis nafcituro. Davidem prsepofuit, quod recentior, & honorificentior , celebrior , Judadsque gratior eilet Davidic* promiffionis memoria, ut Chryfoft. & ejus dilcipuli. Regni enim perpetuitas Chrifto , tamquam luccellbri Davidis erat addicta.
Unde paffim, & coecorum , & vulgi & puerorum acclamantium more , filius David vocabatnr , ut patet Matthsei i .
& 2i* & alibi. Illud autem filii fecundo loco referri poteft , vel ad Chviftum, ut fignificetur utriusque elfe filius; vel ad Davidem , ut fignificetur Dav^d, & coulequenter etiam Chriftus, elfe filius Abrahss. Quod pofterius Hebraeorum confuetudini congruit, qui in texendis genealogiis folent nomen filii ad proximum referre. Vide i. Reg,
v.	i. & palfim.
2.	Abraham genuit Ifaac, Ab Abraham incepit, prsetermiffis anterioribus, quia Abrahse primo promifliones de pofteri-tate gentis Ifraeliticse , & de Chrifto datae lünt. Unde praetermittit Ifmael, cseterosque filios Abrahse, ficut & E-fau, filium Ifaac: & tamen dicit Jacob genuilfe Judam fratres ejus , quia fratres erant fimul parentes totius populi Ifraelitici, & capita populi Dei, & columnse regni Clirifii.
3.	Judas genuit Phares 8* Zaram. Meminit utriusque, eo quod illuftriorem duorum populorum figuram gererent, Judaici & gentilis, ex quibus regnum Chrifti coalefceret, de quo vide dicta ad c. 38. Gen. quod in Efau locum non habuit; nam ille venditis primos
§e'
SECUND, MATTH, Cap. I. 15 genitis'fe ultro a populo Dei fegrega-vit, & potius carnalium, ac reproborum figuram geflit
4.	De Thamar. Excepta Maria Virgine , qua; praetermitti non poterat, quatuor tantum fetninas intexuit huic genealogiae, quae vel meretrices, vel adultera;, vel incefoe vel alienigenae erant: id que tum ne populus gentilis & peccatores cuiquam contemnendi & a Chrilti populo alieni viderentur, ex quibus ipfe nafci voluifiet; tum quia illas tantum tangendas judicavit , quas novo accidente, ideoque figura ad af-fomptionem populi gentilis &, peccatoris pertinente , viris luis fuiffent conjmi-cbe , omiffis matrimoniis ordinariis .• quas figuras breviter explicatas vide apud Theophylaftum.
Salmon autem genuit Booz de Rhaab. Illa ipfa fcilicet , qua; ante meretrix fuerat, etfi tum defiiflet. Nam quod quidam Rabbini, quos etiam aliqui novatores ftudio contradictionis imitati font, pro meretrice vertunt hofpitam feu cauponariam, contra proprietatem lingua; Hebraica; faciunt , ubi Zonach femper meretricem fignificat : & ita verterunt Septuag, & Apoltolus ad Hebr, 11. v, 31.
Obed genuit Je fle V alias IJaiut alibi vocatur; eft enim idem nomen. Ita abjedtae conditionis fuit , ut David filius ejus ex contemptu vocaretur a Sau-, le filius Ifai, i. Reg. 28-
'Jefle gemit David Regem. Emphatice bis corilequenter Regem vocat, & quidem inter omnes folum , quia Icopus ejus erat oftendere Chriftum , juxta promifla Prophetarum & Gabrielis Ar-changeli , effe heredem Regni illius perpetui, quod primo omnium Davidi promiiium fuerat. Porro inter Salmonem & David non intercedunt nili tres perfona;, Booz , Cbed, Ieffe : fic enim numerantur quoque libro Ruth cap. ult. & i. Paralip. 2. ac denique Lucas 3. 'Ut merito reprehendendus videatur Liranus qui hic interferit tres Booz ejusdem nominis, eo motus ar-, gumento , quod a capta Iericho usque ad nativitatem Davidis fluxerint anni 366. ut liquet ex 3. Regum 3. verfi 1. ubi dicuntur flnxifle quadringenti oftogin-ta anni ab egreflu ex Ägypto usque ad quartum annum Salamonis, Detrahe enim ab initio quadraginta annos vagationis in deferto , & quatuor annos Regni Salomonis , & feptuaginta vine David :	reflabunt 366. an-
ni , quos putat Ltranus nimis ^ multos fefle, quam ut a quatuor illis viris con-
■ S&CÜtfD. MATTH. Cap. t if fäcerqntür. Sed' jii ifta longaevitate qho-»iam Moifes, Aaron, Maria vivebant usque 120. annos, Caleb anno gd. yU tx ita vegetus erat, ut in juventute;’ mi mirüm , eos fero generare potui lie.
6, David autem Rex genuit Salomonem, ex ea, qiix fuit Uru. Fuerat ante Üri® uxor, tunc autem fua. Quod quidem, ita duabus de caulis expremt; uiia, ne Salomon ex adulterio natus crederetur : altera, ne propter adulterium Datidis, & homicidium Urin lufpicaretnc quis refciflam effe promiflionem Davi-di fartam,
Jor am genuit Oziam: Qui Ozias & A~ tanks dittos eft. Verum iftud quidem eft , fed eo fenfu , quo Chrifttis dicitur Vilius David, multis fcilicet interjectis. Nam ifte Joram genuit immediate 0-choziam, Ochozias Joam, Joas Aniaziam* Amazias denique genuit hunc Oziam, feit Azariam , ut ex diverfis locis libri 4, Regum pateti, & breviter t. Paralip.g. v. it. & feqq. Tres itaque prsetermiffi funt, non quod eseteros hic exprelfoS impietate fuperaverint i pejores enim fuerunt Salomon & Manaffe , imo Joas & Amazias inter bonos numerantur -fed partim quod Evangeliftse certi my-fterii caufa propofitum fuerit tres generationum telferadecades texere, üfi Hiero». k Audtor operis imperfecti a-P)	pud
is COMMENT. IN EVANG. pud Chryfolt. tetigerunt; partim quod Joram vxorem duxiffet, filiam Achab, cui Deus per Eliam praedixerat omnem ejus polieritatem effe delendam. Unde hlii ejus , ex lemine Achab nati, usque ad quartam generationem , non quidem morte naturali, led civili condemnati , ex ferie parentum Chrifti e-jiciuntur. Purgata vero labe famili* gentilis & maledidfoe ad interitum, inquit Hilarius , in quarta generatione confequenter origo numeratur.
ii. Jofias genuit Jechoniam. Confufio aliqua eft in nominibus hujus Jeehonidc & fratrum ejus. Sciendum igitur , Je-ehoniam illum vocatum fuifle vero nomine a parentibus Eliaeim ; fed cum Pharao Nechao Jofiam, patrem ejus in Mageddo occidiflet, & reperiffet joa-chaz , fratrem juniorem hujus Eliacim, effe a populo conftitutum Regem loco Jofise , depofuit eum, & loco illius con-llituit Regem hunc Eliacim, tanquam feniorem, & vocavit nomen ejusjoa-feim ( per K. & M ) ut ham patent 4. 3Reg. 23. in fine, & 2. Paral. 36. in principio. Habuit itaque varia nomina , Eliacim, Joakim , & Jechonias , quod tamen non poteft inveniri nili hoc loco. Hic igitur Eliacim , Joafcim _ feu jechonias (redlius Jefeonias ) habuit filium nomine Joachim ( per CH. & N ) qui patri poli undecim annos fucceflit
\
in regnum. Ouod eum ipfe tenuiffet per tres monies ac decem dies, ab-du&üs eft a Nabuchodonofor in Babylonem. Hic vocatur etiam Jefconias ,
i.	Para lip. 3. verfi 16. & aliquoties in jeremia*
Ei fratres ejus. Fratres iftius primi 3echoiiije feu El i a ei m fuerunt Joachaz, qui alio nomine didtus eft $ellum , ut Hieronym. in Trad. Hebraicis iuper Paralip. ac dufhis eft a Pharaone captivus in iEgyptum ; regnavitque ut diximus pro Jofia j patre fuo. Alter fuit Mathanias qui 4. Regum 24. v, 17. vo-catus eft Sedecias, ac regnavit poft E-liacim feu Joakiin, & filium ejus Joa-chin. Tertius denique omnium prima genitus Johanam, qui videtur effemortuus ante Jofiana , patrem omnium, & non regnaile, de quo 1. Par. 3, v. 15.
In transmigratione , id ,feft fub , feu circiter transmigration em Balylonis, Nam omnes ante transmigrationeiti nati funt & adulti, five primam intelligas, poft occifmn Joakirn ; five fecundam fub filio ejus Joachin , tribus menfibus poft j five tertiam , fub Sedecia poft undecim annos .• quse tres transmigrationes indicantur 2. Paralip. 36. v. 6.10. & 18.
12.	Et poft transmigrationem Babylonis , id eft poftquam transmigraflent, Jecho-nias genuit Salathiel. Salathiel enim iri ipfa captivitate, non poft illam folm B %	tara,
tam, genitus eft. Porto Jechonias qut hic fecundo loco nominatur , non eft idem ille, qui primo loco , fed filius prioris, ut fen tit Ambrof. in Lucam & Hieran. Vocatusqüe fuit, ut diximus, Joachin , ac per tres menfes tantum ante transmigrationem regnavit: led ab-duttus in Babylonem pöft annos triginta feptem ex earcere eduftus & houo-iifi.ee habitus eft, tefte Jeremia cap, ult. v. 31. quo tempore Salathielem gignere potuit. Ex bis conftat fuppreffam hic efle unam generationem: debui liet enim interferi Jechonias , vel redii us Jekonias ( id eft Eliacim feu Joakim ) genuit Jechoniam £ id eft Joachim) quod Epiph. liaer. 3. qpae eft Epicureorum , n. 8. putat eile facium feripto-j0im vitio, Aug. vero libro 2. De conf. Eväng. cap, 4. certi myfterii caufa.
Salathiel autem genuit Zorobabel. Idem afferitur Esdrse 3. v. 2. & 8. itemque Aggaei 1. v. 1, & 12. Unde quod 1, Pa~ ralip. 3* v. ,19. Zorobabel dicitur effe natus ex Phadaia fratre Salathielis , de alio Zorobabel intelligi debet, qui ibidem. habet ab°s & patrem, & filios, ;quam ille , de quo hic agitur, ^uod fane verius eft quam id, quod Hieronymus iu traditione iuper Paralip. dicit Phadaia & Salathiel ibi elfe idem nomen,- nam Phadaia exprelfe numeratur, tamquam perfona diftinda a Sala?
SECUND. MATTH. Cap. t a« tfiiele. Unde non eft mirum, quod u-terque habuerit filium nomine Zoro-babel,
16.	Jacob genuit Jojeph , Virim Mariti id eft maritum, non concubitu, fed nexu matrimonii, feu affeclu, ut Auguft*. 23. coutra Fauftum cap. offcavo. De qua, feu ex qua, natus eft Jefus, qui vocatur , feu cognominatur, Chriftus , leu Meffi-as: nempe non quilibet, led qui an-touomaftice & fimpliciter Meffias feu Chriftus dicitur, tamquam proprio cognomine.
Sed hinc emergit gravis difficultas, quomodo redte exfecutus fit Evaugeli-fta id, quod libi propofuerat , librum feu catalogum, generationis ’Chrifti, cum genealogia Jofeph ad ipfum non pertineat, fed Maries. RefpondetHieronym. hic & Ambrof. initio libri 3. in Lucam, & fere omnes veteres , eo ipfo , quo Jofephi genealogia texitur , etiam B. Murice Virginis ftirpem , & confe-quentec Chrifti , fufficienter indicari; cogebatur enim ex lege viro de eadem tribu nubere. Quod intelligendum eft 11011 de lege generali conjugii in populo Judaico; manifeftum eft.enim viros etiam juftos fiepius duxiile uxores alterius tribus, quo modo David duxit Mi-ehoi, filiam Saul, de tribu Benjamin., & Joiada Pontifex duxit Jofabeth filiam Regis de tribu Juda, 2. Paralip. 22, & , '.	B 3	om- ’
as COMMENT* IN EVANC. omnes tribus Ifrael jurarunt, Judic. 21,' fe non daturos filias, fuas Benjamitis , quafi ante fuiffet hoc ufitatum: fed in-telligendum eft de fpeciali lege , quae ftatuit Nam, ultimo, ut fqeminse hsere-des, hoc eft, quai carent fratribus , de eadem tribu maritos accipiant , ut fic hereditates tribuum non permifceren-tm% Jam vero R. Virginem caruilfe fratribus, & heredem patris fui lie, etß ex nulla canonica Scriptura conftet, tunc tamen notum vulgatum que etle potuit. Cui quidem relponfioni m$ki acquiefcunt, led revera non plene lol-vit nodum, Eila enim , non potuerit extra fuam tribum virgo nubere, hinc non concluditur, eam, vel prolem ejus Chriftum, elfe filium David, quod fibi Matthäus initio propofnerat: nam potuit nubere in eadem quidem tribu, led in alia familia , quam David. Itaque diceudum eft , B. Virginem vi_ legis, Num, ult. nubere coaftam fuiffe viro non tantum ejusdem tribus, led & familia, hoc eft cognata ejusdem tribus : fi e enim lex ifta expreffa eft , in textu Hebraico , Num, ult. v, 7. Omnis filii fuere ditans hereditatem, id eft heres patris , propter defeci uni fratrum, uni de familia tribus patris fui erit in uxorem.. Ratio quoque legis adjuncta, v. 8* ut hereditas permaneat in familiis , idem aper-re conficit. Nam in prima terrae promifi
Is diftributione , quam Jofue fecit, hereditates non folum fecundum tribus , fed etiam fecundum familias diftribut* fuerlmt. Hinc enim toties repetitur irt libro Jofue, quod hec fit promiffio cn-jusque tribus per cognationes & familias fuas, ut videre licet c. 15. v. 1. & 2* & feqq. capitib. paffim. Unde & filis Salphaad implerunt filiis patrui Ilii, id ell , propinquiffimis cognatis , manfit, inquit Scriptura , poßejfio , qu<£ erat illis attributa, in tribu o familia patris earum. Cum ergo Matthsux profitetur fe catalogum generationis Jefu texere, & perducit eam usque ad Jofeph, eum-que nominat virum Mariae, de qua natus fit Jefus, & non tamen ex Jofeph: fatis inlinuat Jofephum jure propinquitatis fuiife maritum Virginis, adeoque cognatum ex eadem tribu atque familia David, prout aperte alferit Theo-philus; imo fe non amplius recedere a majoribus Jefu , quatn necetfe fit ad hoc, ut ex juftis caulis löco Marias re-cenfeat Jofeph, hoc qlt folum patrem Jofeph, fcilieet Jacob, elfe diverfum. Neque enim poterant Jofeph & Maria elfe frater & foror , lege vetante tale matrimonium ; avum autem Math an eundem elfe utriusque , hoc e It elfe cognatos proximos feu patrueles, nepotem«^ neptem,.
Cur ergo , inquies, non recenfuit a--J	B 4	per-
©4 COMMENT. IN EVANG. perte majores matris ejus , cum prop* ter ipfaiti folatn Chriftus dicendus lit .ex femine David? Caulae juliae fuerunt; ima, quia, ut Hieroynm. - ait, nun eft confuetudinis Scripturarum, ut mulierum in generationibus ordo texatur ; unde, tit Aug, 23. contra Faultum , c. 8» propter virilem fexuna erae mariti honoranda perfona. Sed quia extant exeua-pla, etfi. rara in contrariam ,, ut patet
3.	Par, 2. V, 15, & 16, de genealogia )oab <& fratrum ejus , hinc alia_ ratio fuit, ne jufta daretur caufa rejiciendi Chriftum, dum putarent eum , quem publica opinione patrem eius credebant , non ede de familia David,_ ex qua Chriftus erat nalciturus. Denique ut conliaret jefura non lolimi Dei promi dione aut donatione, fed jure luc-ceffiouis eile, legitimum Regni Davidi-ci haeredem, Chriftus enim erat_ proles 'jofeph, non quidem ex eo genita, vel adoptata, vel fola vulgi opinione, led revera, ut po.te ex propria uxore, tan, quam carne1 fua & propria fundo , virtute Spiritus faucti nata.
17.	Omnes ita,[lie generation$s, id yft, omnes perlome generantes ac genitae, ab Abraham , Usque ai Davii, inclufi-ve, quatuorkeim. Nam generationes feu acftus generandi non- fuut nili trede-cim , ut ex repetitione verbi ^muit patet. Et a David , exclufr/e (jam epire
io-
SECUND. MATTH. Cap. T. 2? femel numeratus fuerat) Usque ad transmigrationem Babylonis, id eft, Jechoniam patrem, feu Joakim, inclufive , generationes feu perfonse quatuordecim „•	£?
a transmigratione Babylonis, id eft a Je-choiiia filio, feu Joacliin , patre Sala-thielis Q nam pater ejus jam numeratus fuerat in 2. teffaradecade ) Usque ad Chrifim, inclufive, generationes feu perlonse quatuordecim. Subduxit tam accurate fummam generationum , ut fig-nificet le non oblivione, fed deftinato confilie aliquos exclufiffe ex ifta ferie* neque quidquam a quoquam elfe addendum yel detrahendum , fimulque» juxta Chryf. Horn. 4. initio, & Theo-phyladtum , ut triplicem populi Judaici ftatum indicaret, fub Judicibus, fub Regibus^ & fub .Ducibus feu Sacerdotibus: fub quibus omnibus cum nihil profecerit in virtute, opportune poft omnes filium Dei veniffe, ad alium populi datum inchoandum ; idque congruenter ad iplas naturas rerum decima quarta generatione, quia decimus quartus dies eft Medicis maxime criticus, ad magnas mutationes indicandas.
i8- Chrifti autem Generatio , feu conceptio , fic erat, Non eft epilogus procedentium , ut quidam, fed profatio ie-quentium, ne quis ratione joieph putaret Chriftum elFe filium David.
Cum eßet dejponfata Mater ejus; id eft fi 5	pru-
a6 COMMENT. IN EVANÖ. promifla tanquam fponfa, inquiunt quidam, quibus favet proprietas verbi Graeci , & acceptio conjugis, de qua verf, 20. Sed reftius defponum dicitur tanquam fponfa tradita & recenter nupta : nam & _ Luce 2. verf. 5. dicitur Jofeph ivilfe eam Maria _ defponfata fili uxore in Bethleem, & hic verf. 20. vocatur eoitjux , prout hoc urget Au-guft. lib. 1 * De nuptiis cap. 11. Et fane nili eo tempore , quo jam gravida .nofci poterat, findet vera conjux , atque ita tradita viro , ut fine infamise nota coguofci potuiffet, non fatis _ fuif-fet confultum honori & farme Virginis , ne ftupri, in domo patris perpetrati rea putaretur, & juxta legem Deuter.
22.	v. 22. lapidaretur ; nec audiori-tati Chrifti, ne tanquam fpurius a Ju-dafis rejiceretur ; nec Jofeph idoneus fuilfet cultos, ac teftis integritatis Virginis , cui tanquam marito , adeoque zelotypo in caulis iftis, pro uxore maxime creditur. Nam^ prater adjutorium in educanda prole, ilt?e praecipuae erant illius conjugii caufse , ab Hieron. & Ambrof. initio lib. 2. in Lucam, & aw liis paffim, notatae. Unde pulchre Ambro!'. Maluit Chriftus, inquit, aliquos de luo ortu, quam de matris pudore, dubitare; iciebat enim teneram effe Virginis & lubricam famam, nec putavit ortus fui fidem matris injuriis ad-
ftru-
* SEC UND. MATTH. Gap* T, 27 ftrüendam. Satius quippe erat Jofephi filium, quam inhoneftae mulieris, videri. Alia ab iisdem caufa & pene ab omnibus tangitur: Orig. Homil. 1. in diverfos, Bafil. Horn. De humana Chri-fti generat, ut myfterium conceptus & partus diabohim lateret: qua: delumpta eft ex Ignatio ,_ epiftola ad Ephefios, quomodo autem vera fit, non latis liquet.
Antequam convenirent: non in domum propter caulas jam diditas, fed conventione maritali, quae fic honefte & verecunde denotata eft. Datur enim ratio, cur dimmittere voluerit. Ergo , inquit Helvidius apud Hieronym. poftea convenerunt , & hinc illi , qui dicuntur fratres Chrifti; fed imperite. Nihil a-liud figuificat Evangelifta, quam gravidam fuide ante conventionem leu concubitum, qui more naturali praecedere folet: ut fic indicaret novitatem my-fterii, intactum interim relinquens , quid poftea confecutum fit. Ita rette dicitur virga Aaronis ante plantationem floruifle, cum tamen poftea plantata non fuerit. Nam ut Ambrof. libro De inftitut. virginis cap, 5. ConfuetudoScrip-turae eft, ut cautam quae fufcepta eft, adftruat, incidentem differat.
Inventa eft, id eft, inopinate reperta eft a Jofepho , qui maritali cura omnia ©bfervabat.
In-
ts COMMENT. IN EVANG.
In utero habens , id eft efie gravida Grseca phrafi: quod cum obfervari non poftit, uifi aliquot menfibus poft concep-tum, omnino manifeftum eft, poft reditum ex domo Eliiabeth hoc contigue..
De Spintu JanHo , id eft non vm » fed Spiritus faiidti opera. Quod referendum eft ad folum verbum habens, non ad , inventa eft :	nondum enim Jo-
f'eph hoc invenerat. Tribuitur autem Spiritui faufto ille conceptus, non Patri aut Filio , etfi non minus cooperati fuerint, quia fuit ingens bonitatis , beneficentia, & foscundi,tatis , feu vivificationis opus , cujusmodi Spiritui faucto appropriari folent.
19. Jojiph autem vir eius, cum eftet ni-ftus : id eft quia erat juftus , non illa jufticia vulgari , quas quarta virtus eft cardinalis, nam illa falva traducere potuilfet: fed illa juftitia, quas virtutes omnes maximeque charitatem, benignitatem , & 'manluetudinein comprehendit.
Et nollet eam traducere, non e parentum domo in fuam, ut quidam ; hoc enim fupra rejecimus , fed traducere, id eft Graece , in exemplum ftatuere, publicae fcilicet infamis per accufatio-neni, vel criminis divulgationem.
Voluit occulte dimittere eam , id eft a feo confortio ac domo ablegare. Cau->
fans
SECUND, MATTH. Cap. I 29 fam reddunt Orig, homil. i. in diver* fos , ßafil. & alii nonnulli pod illos * quod fe ejus confortio eenferet indignum , quam de Spiritu fando concepif-fe invenerat. Re dius dicerent, dimittere voluilfe, quod hinc propter fan-ptiffimos Virginis mores, inde propter indubitata prsguantis indicia Indicares de re , cujus myfterium nefciebat, ut infinuat Hieron, & aperte docet Au-dor operis imperfedi. Sed. longe verius eft dimittere voluilfe , quod nihil aliud quam adulteram crederet, vel certe opprelfam, cui fe noverat non eife commixtum , ut loquitur Auguft. epilt. 4^, & repetit Serm. io. de verbis Domini: quod idem aperte fentifr Chryloft, Dimittere ergo talem voluit , ne forte adulteram fovendo, vel criminis particeps , vel certe nimis finite patiens videretur: occulte tamen * ut ejus fama: confideret : quamvis e-nim accufare licuilfet, non tamen tenebatur. Nam ut Ambrof. Ser. 7. ia Pfalrn. it8- etiam ab accufationis fe-veritate jufti perfona aliena efi & i-deo commendatur ejus juftitia , quod nihil penitus ex furiofa illa paifione zelotypi» teiitaverit, ut pulchre expendit Chryfoftomtis.
20* HiSc autem eo cngitante id eft, cum h»c animo folum volveret curarum pleno : quo ipfo indicatur magni-
tu-'"
go COMMENT. IN EVANG. tudo virtutis ejus , quod tie quident cuiquam moeroris caufam indicaverit, nec adverfus uxorem in. verba quere-lasque vel fabta proruperit» Nec vero virgo ipla fulpicionem diffipat , quia quis maritus de tali innocentia uxoris, nili Deo monente, credidillet? Itaque ecce rem, fcilicet novam, quod fere illa voce in Scripturis iudicari folet. Ecce Angelus Domini apparuit: fignificari videtur per fpecies imaginationi im-prelfas , quali modo corporeo collo-qtientem, äpparuiffe. In /omnis : tunc enim mens ab externarum rerum tu-, multu ac diftradtione libera magis idonea eft ad cseleftes revelationes accipiendas. Hoc autem Deus ita facit, ut fimul homo intelligat, elfe non fata-gentis animi cogitationem , fed divinam illuminationem, quod fapore quodam, qui verbis explicari non poteft , difcerm teftatur S. Monica libro 6. Confelf. cap. 13.
Dicens, colloquendo fcilicet cum eo more hominum, inquit' Aug, in Enchiridio c. 59. hoc eft non vocibus in aure, led vocum fimilitudinibus in ima-pj;;atione formatis.
Jofepi- Fili jDavid. Blandietttis eft & conlolautis’ , quia fufpicio jufta • fuerat: & limo? Davidis meminit, ut attentior fieret ad id qucd de Meffia ex familia David nalcituro diceretur, Noli time-
SEGU3SD. MATTH. Cap. I, re. Timuerat enim, ne adulteram retinendo , Deum vel fapientum judicia offenderet.
Accipere Mariam conjugem. Groce,affume-re, lciiicet conftanter, ac retinere in vito focietate .• jam enim , ut Chrylbft. ait, eam mente repudiaverat.
Quod enim in ea natum eft, id eft quod conceptum atque formatum elt. Per id tamen, quod natum dicit, Bafilius infi-nuatum putat, quod Chrifti caro non , ut cjeterorum paulatim fingendo formata , led Itatim abfoluta fuerat.
De Spiritu JanEio eft. Grtece, ex Spiritu fanEio eft, id eft non de fubftantia Spiritus fandli, led ex operatione po-teftatis ejus .• qui proinde non ejus pater, fed_ creator eil, ut latius Anguli, in Enchiridio cap. 38. & 39. Et prop-terea_ cuin natum in ea dicit, virginem id egilfe in ordine naturae fignificat, quod matris eft: cum de, vel, ex Spiritu fanclo, miraculo fuppletum effet, quod patris eft , atque adeo non timendum fibi effe , fed gratulandum. Et hsec de proteritis: mox yjtCfil prodicit futura , ut ex eorum eventu pro-terita vera effe credat.
3,1. Pariet amem Filium. Vera mater non jut canalis , per quem tranfeat, ucuti aliqui horetici nollri , & olim Valentinus apud Tertul. libro de carne Chxifti, c. 30. ex eo colligebant, quod
<n-
32 COMMENT. IN EVANG. diceretur in ea natus. Sed nafci in aliqua fignificat veram conceptionem 'j ex aliqua, verum partam.
Et vocabis nomen ejus JEfum : caelitus impolitum, ut etiam caditus conceptum & mirabilem futurum inteliigas, inquit Chryfofti Nam quibus a Deo no-* men ante nativitatem impolitum fuit, lcmper admirabiles inventi font, ut I-faac , Salomon , Cyrus, Baptilla.
Ipfe enim faivum faciet poplilunt futim t nempe omnes prsedeftinatos in vitam «ternam, feu omnes filios promifHonis, qui ipfum fide & charitate tamquam Regem ac Dominum complexuri funt. Salvabit autem non ab imperio gentium, & ab hoftibus vifibilibus , fed <$ peccatis eorum , tam quae fecerant, quam qua; fafturi elTent, ne faciant, & colife quen ter ab omnibus caufis peccatorum, diabolo & concupifcentia eis dominante , & effedlis eorum morte, mortalitate , omni que miferia. Per Iiscc ergo verba fignificat filium illum non tantum hominem, fed & Deum futuram , qui folus talem falutem a peccatis adfetre potefl. Ex qua nominis illius Jefus etymologia , quam ipfe Angelus tradit, manifeftum eft , no-men illud fignihcare falutem vel fdva-tionem, ac proinde falfutn efle commentum Ofiandfi’, qui voluit nomen Jefus effe idem cum nomine Dei te-
tra-
SECUKD. MATTH. Cap; f. & tragramm a to , inferta littera Sohin , & fcribendum effe Jehefchou : nomen enim iftud fi&itium eft, neque prorfns quidquam fignificat. Nomen ergo Je~ fus idem eft cum notnine Jehofchuagh, quod Graeci LXX. Philo, Jofephus per Jefus tradiderunt, Latini Jofue; & Salvatorem fignificat. Sed poft .Babylonicam captivitatem , quando lingua Hebraica fin ufu vulgari effe defiit, & Syriaca inolevit i prdtmntiatio ejus mutata fuit, & loco Jehöfchuagfi Hebraice , dici vulgo caepit Jeßhuagh. Quod ex eo aperti (limum eft, quod Jefus ille , filius Jofedech, typus veri noftri Jefu, ciim ab Aggseo c. i* v. i. & Zachäria femper, vocetur Jehofchuagh , tamen iri libro Esdrae & Nehemias, qui in eodem vixerunt fieculo, femper vocatur Jeßhuagh i ut patet Efdrae 2. v. 2. & c. '3; v. 2; 8. & 9.. item Nehemi«
7.	v. 1. & in eodem libro laspius. Imo & Jofue , filius Nunalter clariffimus typus Salvatoris, qui fexeenties vocatur in Scriptura Jehoßhuagh , tarne« Nehemi a; 8. v. iji dicitui; Jeßhuagh. Nimbum hi libri poft captivitatem Babylonicam fcripti funt. Ex quo ufu Syriaco fattum eft, ut Salvator nöfter etiam Vulgo non Jehofchuagh fed jf>-fchuagh vocaretur: fic enim etiam iii titulo Crucis,, qui Romas adiervatur etiamnum fcriptum eft , ut oculatus C	teftis
34 COMMENT. IN EVANG. teftis Pagninus tradit. Quod ergo Ja* dsi Salvatorem noltrum nominant Jefchit fine L. Ajn, in fine, duabiis ex caulis fit partim ex contemptu,- n^ Salvatorem ipfo nomine fateantur, ut declai rat Elias in Thilbi; partim ex ufu lingi ise Thalmudics, in qua , Am , pronuntiatu difficillima fspe facilitatis cau-fa ablbrbetur : partim denique fit a recentioribus Judsis ad biafphsman-dum Salvatorem. Nam ifti tres cha-radteres Q Jod , Schin- , Vau , ) per abbreviationem apud ipfos'fignifi-cant, 'ijmmach jchemo vezichro :	De-
Itatur nomen ejus & memoria ejus*
22.	Hoc autem totum faciam eß. Verba funt non Angeli , ut vult fchola Grscorumv fed Evangel! Its. Ut adimpleretur, quod &c. non quali res' iftse contigerint propter prophetias , cum prophetis potius prsmilis fuerint, quia Deus res illas facere conftituerat, fed quia, poltquam Deus easdem res per Prophetas prsdixerat, fimul fidem luam ipfo rerum eventu volebat liberare.
23.	Ecce Virgo in utero habebit, id e It uterum geret leu concipiet, Virgp autem hic in Hebrso vocatur emphatice duplici titulo, tum quod Almah (prim* lit, per Ajn ) fignificet non folam virginitatem , fed fimul statem, qus fci-licet & virgo fit, & viris abfcondita, Sc non modo corpore, fed fit afpedlu ca*
SECUND. MATTH. Capi t ft
fta fit, ut latius oftendit Hierein, in Tradit. Hehr, fuper Genef. & in c, 7. XfaiiE , turn quod He demonftrativnm praefixum gerat, quo fignificetur ilia, lingularis virgo * quam uuiverfse generationes refpiciunt. Conantur quidem hunc locum eludere Judaei, quod fci-licet_ virgo ex viri congreffii conceptura dicatur ^ quod loquatur de filio A-chaz nafeituro, Ezechia lcilicet ,• fed ab-furde. Cum enim Propheta fignum liberationis Achaz fe daturum promittat * adeoque novum & inauditum, hinc tämqümrL ridiculüm hoc exploferunt antiqui patres Hieron. & Chryfoft. tum hic, tum in Ifaiam. Ezechias autem filius Achaz jam tum natus erat, cum Haias hoc praediceret, ut ex aetate, qua regnare coepit, & annis , quibus reg-, navit pater, facile colligitur, 4. Reg. a 6. v. 2- & ibid. c. 18* V. 2. Praedicit ergo, promittitque Ifaias non tam folt Achaz, quam domui David, quae hoc expertura erat fuo tempore j & tune tamquam ä Deo veraciffimo & immutabili promiffum, certum tenere & credere debebat * non minus ac' fi fignum fui fiet oculis praefenS, virginem fcili-cet manendo virginem j eile conceptu-; ram filium.
Et vocabunt. Hebraice vocabis, tu fcilicet virgo, vel domus David , qu«e quia univerfam Chrifti Eccleliam com-C 2	pre-
$g comment, in evanc.
prehendit» merito mutavit Matth asu# itumerum.- nam , ut ibidem Hierori. Hon tam Verborum ordinem , quam fenfum Scriptores facri in citando ie-<qui folent.
Nomen ejus Emanuel, id eft nobiseum T)eu$ : quo fignificatur , filium iftum non folum benevolum nobis , & propitium futurum peccatis noftris, neque etiam in umbris talitum arcae ac tabernaculi aut templi adfuturum, ut o-lim ; led per incarnationis myfterium Deürn in humana carne appariturum , & cum hominibus converfaturum , ut notat Chryfoft. Vocari ergo ufitata Scripturae phrafi ufurpatur pro, effe .• quomodo Ifaix 9. v. 6. dicitur : Vocabitur nomen ejus admirabilis , confiliarius, Deus9 &c. ut fignificet, quod re ve^a erit talis. Et de Ecclena dicitur Ifaiae 62* V, 4. Non vocaberis derelifta , Jed vocabe* Tis voluntas mea in ea*
24,	Exurgens autem Jojeph 8V, id eft nlox paruit Angelo. Significatur ergo direkte prompta Jofephi obedientia, ad folam monitionem in fomnis factam ; indire6te magnitudo _ virtutis Virginis , de qua tam cito crederet rem tam incredibilem , quod conce-pillet ex Deo.
25.	Et non cognofcebat eam. Hebraici eft, & honefta phrafis , carnalem commixtionem ab eis kremoVens , cujus^
mo-
/
(
SECUND. MATTH. Cap. I. 37 modi eft Genef. 4. v, 1. 17. 2$. & a-libi paffim. Ut alienior fit expofitio Epiphanii Hoerefi 78. rejefta a Ö*Hie-ron. qui putavit, quod non cognofce-bat fanftitatem Virginis.
Donec peperit filium ßium. Ergo , in-quit Helvidius, cognovit eam , poll» quam peperit: fed bene & ex profeffo oftendit Hieron. lib. adverfus eum condito , & Chryfoft. hic, hujusmodi adverbia, donec, uCque, & fimilia % id 9 quod dubium eft, exprimere; id, quoi certum, relinquere, quia ad propofi-tum non pertinent. Dubium enim ef-fe poterat, utrum cognoviflet ftatim a defponfatione , quando conjugum fervet amor. Hoc negat, per illud infi-nuans, multo minus poftea virum ju-ftum attigi ile templum Dei , Spiritus fanfti federn, Domini fui matrem. Sic Hais 46, v. 4. Usque ad, canos ego portabo : &c. 22. v. 14. Si, hoc eft non , dimittemur iniquitas htec vobis, donec moriamini. Vide ad Corinth, 25. & 2. Reg, 6* v, ult. Primogenitum, id eft, qui primo ei natus fuit, leu ante quem nullus alius, etfi fimul fit unigenitus, id eft; etfi nulli alii fuhnafcantur : nam ex primo genito non fequitur, alios efle fecundo vel tertio genitos , ut volebat idem Helvidius, & manifeftum eft ex lege de primogenitis Deo offerendis ; nec enim usque ad fecundo genitos C 5	ex-
expediatur: de quo latius ibidem Hie* rou. Primogenitum autem dicere ma--luit, quam unigenitum, ut ex hoc ip-fo coniecratus effe Deo intelligeretur.
..—,— --------- _ J
' CAPUT II.
V
^JUM ergo hams ejjet Jefiis in Beth-teem Juda^ Graece Judäas, Judaeae. U* frumque accipiendum proprie & ftric-te , BCut v, 22. eft enim & alia Beth-leem in tribii Zabulon, Jolue 19.v
In- diebus- Herodis: illius, qui didtus Herodes primus, magnus Alcaloni-ta, Antipatri Ici licet filius , natione Idumaeus , religione prolelytus.
Regis i fuit enim & alius Herodes, non Rex, fed Tetrarcha Galilaeae, hujus' filius, Antlpas dictus , occifor Bap-ti fige , & irrifor Chrifii in Pallione , de quo & infra c. 13. v. i.& Lues 3. v. i* Vocat autem abfolute Regem, fcilicet non folum Judaeae, fed & omnium regionum ei adjacentium ; quia fuit & tertius Herodes , Agrippa- dictus, nepos hujus , Rex tantum Traco-nitidis, Galilaeae & Itureae , qui Jaco-bum Apoftolum occidit, Adt, 13. Accurate igitur loci nativitatis Chrifii ac temporis meminit , ut indicet impletas eile Prophetias Micher de loco , de
quo
SECUND. MATTH. Cap. II. 39
quo v. 6. & Patriarchs Jacob de tempore ; cum fcjlicet ablatum eilet fcep-triim de Juda, & translatum ad Herodem alienigenam , de quo diximus Genef. 49.
Ec ce Magi venerunt: qua connexione & voce , ecce, indicat llatim ab ortu Salvatoris Magos adveuifle; unde etiam adhuc^ in Bethleem eum invenerunt» Ut mirum fit, Epiphanium Hatrefi 30. num 29. ftatuere adventum eorum poft biennium a natali. Pono Magus ex propria vocabuli fignificatione diltin-guitur a Malefico. Magi enim funt , ut Hieron. in c. 2, Damelis , qui de Ungulis philofophantur. Malefici, qui lan-guine utuntur , & viftimis , & fiepe contingunt corpora mortuorum. Qui igitur naturalis Plnlofophiae apicem al-Jecuti erant , Magi dicebantur. Sed paulatim glifcente curiofitate , & ad vanitates liiperfiitionesque delabente, nomen Magi in malam partem accipi coepit: ficut etiam contigit in nomine Sophifts, Altrologi, Tyranni. Fuit autem lapientibus Perils peculidre , ut Magi dicerentur ; ficut apud Graecos dicebantur Philofophi; apud Indos Brach-manes; aut Gimnofophiftts; apud Babylonios Chaldtei ; apud JSgyptios Hiero* phantee; apud Gallos Druid,#. Hinc , teile Cicerone lib, 1. De divinat, apud Perfas Rex elfe nemo poterat , nili C 4	qui
40 COMMENT. IN EVANG. qui Magorum difciplinam , fcientiam-. que ante percepiifet. Quia igitur ftel-la duce ufi funt, & honoris caufa videntur Magi vocari, hinc verius eft, non fuiffe ex infami illo maleficorum geuere, ut videntur voluiffe quidam.* fed , ut Hieron. fup. fuse gentis philo-fophiaj maximeque aftrologise dediti.
Unde autem venerint magna difcep-tatio eft. Evangelium dicit venifle ex Oriente. Hinc tota Cnecorum fchola, Clemens Alexand. lib. i. Stromat. Ba-filius Horn. De humana Chrifti generat. Chryfoft. & Theophylaftus hic , Cyrilius lib. 4. in Ilaiam , & alii, fen-tiunt ex Perfide venilfe; quibus favet nomen Magi, quod Perfis proprium , & modus adqrandi pum muneribus: valde autem repugnat regionis diftantia ad trecenta circiter milliaria , & temporis brevitas. Hinc alii verifimilius tradunt ex Arabia venilfe, Juftin, contra Triphonetn, Tertull. contra Ju-dseos, c. 9. & Epiph. in doftrina compendiaria : quidquid rideat hic Calvinus, qui dicit eos ex occidente & meridie fecilfe orientem. Nam Tacitus & Cho-rographi paffinl ftatuerunt Judaeam _ab Oriente refpicere Arabiam: & Scriptura teftis eft Genef. 25* Abraham fe-paralfe filios concubinarum ad plagam orientalem , qui tamen in Arabia habitarunt. Nec multum abierunt ab hac
SECUND. MATTH. Cap. II. 4* fententia, qui ex Chaldiea venifte volant. Moti font partim loci propinquitate, & muneribus illis thure , myr-, rha & auro, quibus abundat Arabia, partim loco Pfaimi: Reges Arabum i? Saba dona adducent. Ubi Reges Arabum videntur indicare orientem, Iufolne occidentem , /Ethiopes meridiem, Thar-fis leptentrionem. Ex quo eodem loco videtur manaffe communis multorum Patrum lententia , quod Reges, hoc e!t Reguli feu principes , & Primores gentis luse fuerint. Ita enim fentiunt Theophil, Bafil. locis cit, & alii pofteriores multi. Quo faciunt the-fauri & adoratio novi Regis, quali legatio ad ipfom; foec enim Prineipum tantum elfe folent.
2.	Ubi eft, qui natus efi Rex Judaeorum? id qft qui 11011 fa&itius ex hominum electione, fed nativitate ipfaRex eft. Ita multi. Simplicius videtur: ubi eft ille celeberrimus & ex vaticiniis exfpeftatus Meffias Rex ( ut patet ex v. 4. } qui jam hatus eft ? Non enim ut dubii, fed de re certa loquuntur; neque ignarum hoc nuntium fore folpica-bantur.
Caufam autem fuse fcientia: indicant: Vidimus enimflellam ejus , hoc eft certum indicem nativitatis ejus. Cum ergo ex ea jam natum elfe colligant, certe non apparuit, nifi ipfo natali ejus die, Cum-.
C 5	que
v<]ue non dicant, Vidimus ftellam quamdam novam , &c. fed , Vidimus ftellam eius , colligitur eos loqui de aftro ali' quo noto , quod ex antiqua traditione Judaici Regis nafcituri vel nati, eilet in'igne. Unde Greece fignificantifimie eft, iflud aftrum eius: quod videtur luppone-re, non effe Jud;eis ignotura , quod fibi innotuerat. Itaque merito pleri-que veteres fenferunt, eos fiuile in-ftrudtos ex propKetia Balaam, quseuon fblum in Judaea , led in Oriente , unde ipie oriundus erat, traditione percre-buerat, imo, ut Orig. etiam fcripto ab ipfo tradita perleverat. Prodixerat enim Num. 24. v, 17. Orietur ftslla ex Jacob. &c. Ita docet Orig. Hom. 13. & if. in Num. Anrbr. lib. 2. in Luc. Eufeb. lib. 9. De demonftrat. Evangel, c, 1, Bafil. fup. & alii non pauci. Cum ergo aftrorum contemplationi , tam-qnam Philoloplii eftent dediti, ftella-que, ut ait Leo Sermone 1. de Epiphania, illufirior casteris, pulchriorque fideribus , intuentium in fe oculos. a-.nimosque converteret, & quemadmodum lupra Bethleem, ita tunc juxta Eufebium, perpendiculariter Judaea immineret, Deo intellectum juvante intellexerunt hanc eile ftellam illam celebrem , quam pnedicari audiverant.
In Oriente: non quod ftella fuiffet fixa in oriente , fed nos in Oriente
con-
SECUND. MATTH. Cap. II. 43 fonftituti vidimus earn , & propterea de nativitate certilfimi, Venimus uio-rare eum , id eft ut honoremus eum cum gratulatione , lubmiifioue , mulieribus^ ficut erga tantum Regem decet, qui juxta prophetiam de "ifta ftella, falvabit omnes filios Seth, id eft uni-yerfiim orbem»
3.	Audiens autem Herodes, talem adventus caufam , turbatus eft , fufpicatus regnum a fe invafum periclitari. Fuit enim zelofidimus pro regno fuse familia; fervando; trt quem Jofephus tefta-tur, omuös de ftirpe regia, id eft Ma-chabseorum fuftulifie. Et omnis Hiero-folyma, maxima fcilicet pars, cum illo. Quo indicari videtur, eam non laetitia , ut par erat, aut rei tantum novitate turbatam; led fimili turbatione atque Herodes, ut fcilicet carnali adulatione ei complacerent, quia recenter eum in legitimum Regem acceptaverant,
4.	Et congregans omnes Principes Sacerdotum. Ita vocantur etiam 2. Para-lip. 36, v. 14. qui tamen 1. Paralip.
24.	vocantur Principes fanSluarii & Principes familiarum Jac er dotalium, fcilicet vi-giiiti quatuor, fecundum numerum familiarum: & Num. 3. v. 32, Eleazar fimplex Sacerdos vocatur Princeps Prin-cipum Levitarum. Quod lignum eft, non ideo hic vocari Principes Sacerdotum*
quod tempore Herodis pene annui eG i ent Pontifices, & ita e lient piares fundi fumtno Pontificatu.
5.	Et Scribas. Iftos fubinde vocare fu-lent legis peritos: nam quem Marcus
c.	12. v. 28- Scribam nominat, Matthäus c. 22. v. 35. vocat Legis doElorem, feti legis peritum , Cnece nomikon. Et Efdras , qui licpiffime dicitur Scriba, idem lib, l. \C. 7, v. 6. vocatur Scriba velox, Id e ft exercitatus & promptu.s in lege JOei: & v. xj. Scriba eruditas in fimombus & praeceptis Demini, 6? ceremoniis ejus in Ifrael adeoque Scriba legis Dei 'cedi do £Ufimus, Ex; quo patet, Scribas iftos. didos elfe non a feriben-do, quod eflent Scriptores, feu Notarii publici, fed potius a Scripturis fueris , quod eorum eilet profeffio Scripturas., aliaque feripta Ecclefiaftica ad-fervare , ferutari,. populo leditaxe, exponere, dubia foIvere. Unde E.fdrae Scribae officium ibidem explicatur v. 10. quod paraftet cor fuum , ut faceret, & doceret in Ifrael praeceptum & judicium ; & Matth. 17. v. 20. ac Marci 12.: v. 3.5. attribuitur Scribis , quod docerent EHam venturum , & Chriftum eile filium David i Chriftusque ipfe ad eorum officium alludens , vocat Matth.
13.	v. 52. Scribam doElum in regno extorum. Ex quo liquet, cur dicat hic Scribas populis, quia populum docebant legem
SF.CUNiX MATTH. Cap, II, 4«? gem Dei. Unde eadem de caufa Herodes feifcitabatur ab eis, ubi Chrißus naf-ceretur, id eft nafci deberet juxta Scripturarum oracula: & ipli refpondent, in Bethleem ^ Juix , eo quod Michseas propheta diceret:
_ 6. itt tu Bethleem , &c. Magna eft difleuffiq Prophetae & Evangefiftas irt hoc teftimonio recitando. Guam enim Propheta vocat Bethleem Ephrata & parvulam , Matthieus nominat terram JiuU Gf nepuiiquam minimam inter duces , quos ille nominat. Hieron. in Miclueam ac-cufat ignorantiam & negljgentiam Scribarum , et Evangeliftam vult pofuifte , ut illi recitant, Alii volunt memoria lapfos effe fubinde fcvangeljftas in te-ftimoniis allegandis. Sed Evangelifbe accufatio impia eft, Scribarum fuper-vacartea. Itaque regius dixerimus, quod EVaUgelifta Scribarum verba recitet, qui Regi imperito non verba Propheta obfcuriufcuia protulerint , fed fenfufti. Propheta enim dixit , Et tu Bethleem Ephrata t quia alio nomine Ephratd VoCabatnr, ut clare dicitur Ge-lief. 48* V. 7. Scriba vero explicationis caufa , Et tu Bethleem terfd Juda* quia erat & alia Bethleem in tribu Ziabüion, üt fupra. Propheta dixit , Parvula fill minima es, quod Scribs intelligentes vel per interrogationem eile di&um, vel per ironiam , clariffitlld
ten-
4^ COMMENT, IN EVANÖ. fenfu exprelleruiit, Nequaquam minima esi Pro, in millibus, hoc eft chiliadibus, in quas divifa erat quseque tribus jam a temporibus Moyfis, juxta confilium Jethro , Exod. 18. Scriba» pofuerunt, in principibus,. quia vox Hebraica utrumque fignificat', inquit Janfenius etMal-donatus. Seduterque fallitur,- liumquam enim Eleph, id eft Mille ^, fignificat Principem, fed Alluph. Alii Principes civitatis intelligunt , fed genus maf-culinum in Grasco repugnat. Itaque Scriba; reddiderunt Principes, feu _ Chi-liarchas pro chiliadibus, leu millibus quibus prjefuut, claritatis fcilicet caufa per metonymiam, ut ita tangerent radicem , cur non fit minima , nempe natalibus Principum, feu Chiliarcharum qui jam ex ipfa prodierant multi , A-befan , Boot:, Ifai, David, fed maxime ipfe Meffias, Unde hoc explicantes Propheta & Scriba; addunt, Ex te enim exiet Dux, ille videlicet exfpefta-tus, quem Meffiam expreflit-Chaldams, (pii regat, Grsece pimani; nempe uti Pallor gregem, non modo cum benignitate , fed et poteftatequod Propheta dixerat Mojchel, dominator , feu qui dominetur Populum meum Ifrael, fcilicet univeiTum , non tantum carnalem If-iael, led maxime fpiritualem, feu omnes eledtos.
7.	Time Herodes- clam vocatis Magis;
clam,
SECUND. MATTH. Cap, II. 47 clam, ne quisquam confcius eflet , quid ex eis qu*reret , et fic infidi* patefcerent, ac puer abfcotideretur.
Diligenter didicit ab eis tempus fellet, qu<t apparuit , id eft pefquifivit , quo tempore «pparefe coepiflet, ut Syrus explicat, ut icilicet ita ex notftia tam loci, quam temporis puerum deprehenderet , fi forte a Magis falleretur.
8. Et mittens ip'bs in Bethleem,	Comites e fuis nullos addidit, tum quod perfefte Magorum finceritati fimplici-tatique fideret , tum ne qua fraudis fulpicio oriretur parentibus pueri C paf-fim enim tamquam tyrannus timebatur) et fidentius eum peregrinis proderent.
9.	Et ecce flella, quam viderant in O-riente, id eft quam ipfi in oriente con-ftituti viderant. Ex quo colligitur , in reliquo itinere non apparuifie, multo minus itineris fuilfe ducem; hoc enim in primis findet vel fupra Herodi, vel hic lectori infinuatum. Chryfoft. tamen & Bafilius, locis fupra citatis ,, & plures veteres , ftellam toto itinere preceiMe volunt , et Hierololymis dif-paruiife , ut Judaeos \ confulere cogerentur , et confidendo res publice 111-notelceret.
Antecedebat eos: tamquam viae dux, a Septentrione "in Auftrum progrediendo.
tjspue dm veniens (tam Jupra, ubi erat
Puer:
48 COMMENT. IN EVANG.
Puer : loco nativitatis imminens , eft immobili luo flatu eum indicans , ne In ipfo loco operofe inquirere , et rem omnibus propalare cogerentur. Ex quibus aperte fequitur , non fu i Ile aftruni iftud unum ex caeteris altris, in coelo coniti tutis, contra Nyflen. Hoim i.De Ghrilti incarnat. non fuiffe cometam communem .■ fui fle terns valde vicinum , habui fle motum valde irregularem. Unde Theopliyladtus ftellam vo-* cat virtutem divinam • alii Angelum füllte putant. Credibile eft habuiffe formam Hellae, et ab Angelo motum, et flatum ei inditum*
16.	Itaque gavifi funt gaudio magno valde , id eft maximo, quod re pene def-perata itineris labor non eflet irritus*
n. Et intrantes domum : nempe fpe-luncam feu flabulum. Nam in eodem illo teme foramine, ut Hier. Epifl. 17. cielorum conditor natus eft , vifus a palloribus, demonftratus a ftella, adoratus a Magis: et haec communior eft antiquorum doctrina, etfi Theoph. dif-fentiat.
Invenerunt puerum cum Maria matre eius. Quo indicari videtur nullos praeterea adfui fle' , neque Jofeph quidem, ne forte eum Chrifti patrem putarent* Ghriftum omni fatellitio fuilfe deft;tutum, Virginemque, tamquam qus fine infirmitate pepererat, nutricis aut alte-
terius ope domi non indiguifle. Itaque non obftante tanta omnium return a'bieftione et fofitudine , procidentes r id eft, humi pro'ftrati, ut mos eft 0-rientalibus, Adoraverunt eum. Neque hoc honore contenti, apertis thejimris fuis, feu thefaurortim thecis , quos de in-duftria hanc ob caufam fecum tulerant, Obtulerunt ei munera, quia Orientales fine mune vi bus accedere aut adorare Reges non lolent , ficut etiamnum a-pud nonnullas gentes in ufu eft : Au-rum thus (f myrrham; finguli omnia, et quidem dona, quibus patria eorum affluebat: nam ut Poeta Georgic. c. 2. Solis efl thurea virga Sah As.
Idem teftatur Plinius, libro 12. Natur. hiftor. qui tantam in Arabia aromatum ubertatem tradit, ut vix alia ibi ligni genera in ufu fuit 3 quanti o-dorata, quibus et ignem vulgo foveant. De auri argentique copia res notiffima eft : quae confirmatur ab Ezechiele cap.
27.	verfu 22. Non fine myfterio tamen ifta munera fuilfe oblata, quidquid' rideat folita impudentia xhoc loco Calvinus , unanimi confettfü a veteribus omnibus animadverlum eft , five Magi hoc divinitus illuftrati intellexerint,-ut verifimile eft , five non. Breviter id expreffit Juvencus a S. Hieron. commendatus,
D	Thui
go comment, in evang.
Thus, aurum , myrrham Regique, homi-nique, Deoque — Dona ferunt.
Aurum enim, quod Regibus tributum penditur, Regia: dignitati convenit: thus apud omnes gentes Q exceptis haereticis noftris} adoletur Deo: myrrha condiuntur corpora mortuorum , ne pu-trefcant : unde humanitatem mortis participem ,, corruptionis expertem indicabat. Tropologice , Aurum offerimus , opes omnes pro Chrifto calcando ; Myrrham, membra paffionesque mortificando; Thus , ea qua: furfum funt, fapiendo , ut Bernardus Sermone 3, de Epiphania. Gregorius vero Hora, io. in Evang, auro fapientiam, thure orationem, myrrha mortificationem Cgnificari tradit.
12. Et refponjo accepto; nempe divino oraculo, ut ex Graeco patet. Neque enim ex refponfo fequi putes , quod 'Magi ante dubitantes finiile quid petierint. Unde pulchro ordine paulatim ad altiora provedti funt. Nam dum fpedtandis fideribus vacabant, fidere ad cognitionem Chrifti manu dudti funt: mox Prophetarum inftrudti vaticiniis per homines ; denique , poll oblata munera, eruditi funt ab ipfo Deo. Ne redirent ad Herodem * ut & fe ipfos & puerum periculo eximerent. Per aliam yiam reverfi. funt in regionem fuam. Non enim propter itineris commoditatem,
fed ex promi (Tb re di i ile nt Jqrofolymam; Ubi plerique veteres fignificatum notant, per aliam difciplinam, quam qua venimus, redeundum e fle ad patriam gelb item: de quo Gregor, hom. citata. Late verö & appofite ad mores diflerit de' tota hac hiftoria Adamus Sasboldus in quadam Homilia, feu Concione de hac re.
13.	Qüi cum receffiffent, ecce Angelus Domini, ‘Sc. Non ftatim a difceflu apparuit, fed inter] efta tota hiftoria pir* rificationis, imo reverfioüis in Nazareth , ut videtur indicare Lucas c. 2, V. 39. Unde redle notat D. Aug. 1. 2. De conf. Evang, c. 5. lie unumquemque Evangeliftam contexere narrationem fuam, ut tamqiiam nihil prseter-mittends feries digefta videatiir. Tacitis enim iis, quse lion vult dicere, fic ea qu& vult didere, illis, quse dicebat, adjungit, ut continuo fequi videantur. Non tamen negat alia interceffiife.
Surge & fuge in JEgyptum} ut ibi eilet extra Herodis imperium , & ut per* Chrifti prsefentiam Aigyptus, diis fallis deditiflima , & in ea tota gentilitas , jam tum ad veram pietatem praepararetur, Et lie intelligendum videtur* quod ait Cyrillu? Catecheft 10. & A-thanaf. Serm. contra omnes haerefes, Chriftum in Aegypto idola manu-facta dillblville , & demolitum idololatriam;
D %	won
ga COiMMENT. IN EVANG. non autem quod idola cafu corruerint, ut multi fabulantur : de quo Hieroii. initio cap. 19. in Ifaiam. Significatur autem hac fuga, regnum Dei a Judaeis ad gentes transferendum , & in fine mundi a gentibus ad Judxos- reverfu-rum. Futurum eß enim, ffc* Fuga igitur periculum declinare vult, non omnipotentia diffipare, ut fic offenderetur af-fumptte natura* veritas , ut iervaretur decretae dilpenfationis ordo, quo venerat cedere, non refiftere malo • ut exemplum & auctoritatem fugae praeberet juflis. Fugit itaque, inquit Fulgentius Serim 5. non fortitudine humana , fed difpenfatione divina ; non neceifitate , fed poteftate 9 ut cedat tempori , non Herodi.
14.	Qui J'urgens accepit puerum noEle: eadem fcilicet, qua oraculum acceperat. Ut ex eo doceretur , quanta promptitudo et obedientia ac fimplici-tas divinis mandatis, cum de illis conflat, prseftanda fit: & quanta paupertas eorum fuerit, quibus nec farcins multae «componendae , nec repetenda debita , nec opes aut res familiaris, committenda, utpote qui omnibus illis oneribus erant liberi.
15.	Et erat ibi: habitans, ut traditur intra Heliopolim , & Babylonem Aegyptiam , hoc eft Cairum : ubi locus etiamnum apud Saracenos celebris eft.
De
De cuius fonte et arbufculis balfami, et casteris , vide Brocardum in fine Defcrip. Terrs fandfee et Adrichomium fol 47. in defcriptione Engaddi,
Usque ad obitum Herodis. Quot annos valde incertum; aliis quinque , aliis fex, aliis novem , aut pene decem tribuentibusfed hxc pendent ab anno nativitatis ejus , de quo alibi.
Ut adimpleretur. Ut , eventum» non caufam fignificat; nec enim in Aegyptum fugit, ut prophetia impleretur, led ex fuga evenit, ut impleretur prophetia Oles ii.
Ex dEgypto vocavi filium meum, Tribus modis Prophetia impleri dicitur.-Primo, cum fit id,'quod ad litteram liguificatur, qui modus non habet hic locum: certum eft enim Prophetam litteraliter loqui de populo Jfracl, quem Deus eduxit ex ABgypto.^ Secundo , quando fit id, quod, fenfu myftico per litteram feu hifioriam figuraturfient ea quae litteraliter dicuntur de Salomone 2. Reg. 7. v. 14. et de agno Exodi 12. Os non comminuetis , &c. implentur vere in Chrifto allegorice per illa fignificato. Tertio, quando fit aliquid plane fimile,. de quo non minus apte Prophetia dicitur , quam de quo revera di A a fuit licut diceremus in patre filium diligente , impleri illud iMaronis:
Om nis ia dfcanio charifiat cura parentis.
Hunc ultimum modum putant aliqui hic maxime locum habere; fed reve-ra fecundus non minus proprie locum habet, ut Hieron. late in illum locum Oleae. Fuit enim populus Ifraeltamquam filius primogenitus dileftus a Deo, verus typus filii naturalis Chrilti _ Domini , non folum filiatione , patrisque dileftione; fed et nativitate in terra Chauaan, fuga in fEgyptum, peregrinatione & educatione in iEgypto, reditu in Judaeam: ut immerito Julianus Auguftus fraudis, arguerit Evangelutam, quali Chrifto tribuentem, quod de If-jael dii Ium fuerat.
16.	Tune Herodes, poll purificationem & fugam in JEgyptum , Videns , qiio~ miam illufus effet a Magis : per novos fci-licet rumores de nato Meffia, & iis , quae in die purificationis Hyerololymis contigerant^ forfau excitatus. Ante enim non advertit fibi impofitum , five quod aliis implicaretur liegotiis , live quod 'huc ulque credidiffet , ipfos fpe fruftratos, prs pudore non fuilfe aufos regredi. Itaque fraude deprehen-fa, fimulata pietas 5n apertam erupit crudelitatem, Qcciditque omnes pueros, nempe mafculos: neque omnes omnino, fed a Bimatu, id eft , a pueris duorum annorum, ut Syrus transfert, incipiendo, et infra, qui fcilicet minoris client aetatis , <|uam duorum annorum; -
eos-
«osque non omnes iterum, led fecundum tempus quod exquifierat a Magis ; hoc eft natos ufque ad diem apparitionis ftellae, quam Magi exprefferant. Quo indicat, non effe occilos illos , qui recenter a triginta vel a quadraginta diebus effent nati. Stella enim indicium erat Meffias jam nati, ut etiam Magi dixerant, non nafcituri. Itaque pef hanc expolitionem evanefcit difficultas qua; multos torfit. Putaverunt enim illud , -Q fecundum tempus } referendum effe ad bimatum , & inde compulfi. finit dicere, ftellam ante ' biennium circiter apparuiffe Magis, vel Magos poli biennium' a Chrifto nato venilfe, quod videtur placuiffe Epiphanio. Sed utrumque elt inconveniens.- referendum eft enim ad verba, 6? infra.
Cur ergo , inquies , occidit bimulos , fi Hella a quinque aut lex feptimanis tantum apparuerat ? Refponf: majoris cautionis & feveritatis caula tempus extendi, ne forte ante exortum llellae effet natus Meffias, vel grandior eilet ceteris. Nam eadem de caufa etiam locum extendit , occidendo omnes, qui erant in omnibus finibus Bethleem.
17. Tunc adimple tum e fi , quo i diclum e fi, &c. Multi hoc impletum volunt juxta tertium modum fupra pofitum ieilieet quia tunc hoc apte dici potuk de iliis pueris , quod ad litteram di» 1	D 4	&um
$6 COMMENT. IN EVANG. ftum erat de decem tribubus, vel Certe de duabus Judse & Benjamin , in captivitatem abducendis. Sed reftius dixeim - us fecundum adimpletionis modum hic indicari, quia calamitas illa figura fuerit illius calamitatis , quae pueris illis , imo quae omnibus Chrifti Martyribus evenit, quos Rachel, id efl» Ecclefia mater , deplorat. Itaque.
i8- Vox, leiliset ploratus & ululatus magni, Audita efi in Rama. Interpres Graecus & Latinus juxta Septuaginta accepit, ut nomen proprium: efl: enim civitas in tribu Benjamin,' juxta Gabaa, in confinio tribus Judse et Beniamin , Judic. 19. verfu 13, ut fignificetur ludium utri que tribui, quse poflea confu-fas fuerunt, fuifle communem, & eo usque auditum ululatum. Hieron. ac--cepit ut appellativum , fighificans , in excelfo , id ell, vox alta audita efl, freut clamor ire in coelum dicitur.
Rachel plorans filios [nos, Rachel mater fuit Benjamin , & in Betlrleem le-pulta. Termini autem tribus Judae & Benjamin circa Bethlcem concurrunt, & utraque illa tribus poli captivitatem mixtum habitavit, ut patet 2. E ill r se cap,
ii.	Itaque me'tonymice per Rachel, prolium fuarum amantiffimam , iiguili-catur tota regio Bethleem, leu matres Bethlemiticae & Beujamiticse. Quod autem mortua mater plorans inducitur,
pro-
profopopceja eft , Prophetis & Poetis familiaris, & ad affe ft us movendos ef-ffcaciflima , qui in Tragoediis fuis mortuorum , aut diverfacirm urbium manes lamentantes inducunt.
• Et noluit confolari, id eft confolatio-nem accipere fuper filiis fuis, propter doloris magnitudinem : quia non furit 9 id eft, quia non inveniuntur, hinc fci-licet five captivitate in exteras Regiones , five mqrte translati , in finum Abrahse. Nam Veteres omnes, qui de jftis infantibus traftant , furnmo con-fenfu eos Martyres Chrilli faciunt, Iren. lib. 3. cap. 18. Greg. Homil. 4. in Pfal. 36, circa med, & Homil. 3.111 diverfos, Hilar. Theoph. Sc alii , in Commentariis: & ita feiltit Ecftefia , quai eos flores Martyrum nuncupat. Fuif-le numero qiiatuordecim millia legunt iBthiopes in Milfa, quam libi reliftam aS. Mattlneo dicunt, et Graeci notant in. Calendario,
19, Defanclo autem, Herode , interna febri, voracitate , inteftinorum exul-ceratione^, prurigine corporis intolera-. bili, colica , podagra , ventriculi inflammatione , verendorum putredine , •vermibus, foediffima lentigine, nervorum cöntraftione , afthmate, fetore denique intolerando, ut teftis eft Jo-. fephus libro 1, debello Jud. cap. et maxime 17, Antiquit. cap, 18* Appa* D f	rsfe
ruit 'Angelus: aliquot menfibus tarnen « morte Herodis. Nam Archelaus, qui liic dicitur regnaffe in Judaea, non obtinuit Judaeas prsefedturam , nifi poftquam, Caefar de teftamento Herodis confti-tuiffet, et ipl'e Roma effet reverfus.
20.	De/uncli femt enim, Pluralis pro fingulari; nam de folo Herode loquitur, ut patet ex v. 19. Qui qucerebant animam pueri, id eft, vitam ejus auferre. • Itaque Jofeph, accepto puero & matre eius,
21.	Venii in terram Ipraei: in ejus fei-licet limites, feu jn fines tribus Si-meonis ac Dan, qui Aegypto proximi funt,
22.	Audiens autem quod Archelaus regnaret in Judaea, id eft , in forte tribus Juda & Benjamin, in qua eft Bethleem: diftinguitur enim a Galiläa et a terra Ilrael. Regnaffe porro dicitur, id eft, praefuiffe regia poteftate , non tamen regio nomine , & quia ftatim a morte Herodis a militibus faltem Rex faluta-tus fuit, Nam Herodes teftamento quidem reliquerat Archelao regnum, fed Cgsfar Auguftus, cujus beneplacito teftamentum luhjecerat, conftituit eum Ethnarqhajp, f id eft gentis Principem ) dimidia; partis Regni Herodis , hoc eft f uda;se, Idunuea;, & Samariae, Regnum ftiarn pollicitus , quam primum tali jionore fe dignum ' redderet, Alterum
dimidium regni in reliquos duos filios-Herodis partitus eft, Antipam fcilicet, qui & poftea Herodes cognominatus eft, creaus Tetrarcham Galilaeae et Petraeae: Philippum _ vero Batameae, Traconitidis, et Auranitidis, cum parte domus Ze-nodori; ut vocabatur , quemadmodum horum teftis eft Jolephus 17. Antiquit. cap. 3. Itaque Jofeph Timuit eo ire: in Judaeam fcilicet ac Bethleem, territus , ut videtur regio nomine, quod Archelaus affe&abat, & crudelitate ejus, propter'quam Viennam Galliae a Caelare relegatus' fuit, ut Jofeph. ibid, c, ultimo: denique ne ex habitatione Bethleem refricaretur Archelao faffci memoria. Itaque fee effit in partes Galilaee, inferioris , in qua eft [Nazareth, quia Autjpas , cui illa cef-ferat, mitioris erat ingenii,
23, Et veniens habitavit. Pleonaimi font, Hebraeis familiares , ut cum dicunt , Jurgens abiit, refponiit dicens , & fi-niilia. In. Nazareth. Oppidum in monte fitum, Luck 4. v. 29. in tribu Za-bulon, prope montem Thabor, ad occidentem , ubi Chriftus conceptus , et educatus eft. Ut adimpleretur , id eft, ex quo fa6tum eft , ut adimpleretur. Quod diSlum eft per Prophetas. Pluraliter loquitur, ut Hieron. obfervat , quia apud nullum Prophetam reperitur hoc tpilimoiiium, Quoniam Naz-arceus voca-
6o COMMENT* IN F.VANG. bitur; fed tantum res illo ■ teftimonio figniftcata, hoc eft ficut idem Hieron. hoc nomen exponit, quia fanftus Do-minus futurus, & ab omni pollutione feparätus , prodidtus eft, quod fignifi-catur nomine Naxartei feu Nazir , ut expofuimus Num, 6. Sed difficultatem a eifert, quod Chriftus Nazar <eus vulgo didhus fcft, prout in medio feribitur“, per Tzale, non per Saim , hoc eft Notzeri, ut teftatum facit titulus Crucis, tefte Pagnitio ; et ita nomen Nazareth debere feribi ex veterum Hebneorum Commentariis probat : unde & Groce feribitur Nazörceos , non Na-faraos. Itaque' redtius dixerimus Nazä-r<eum vocandum Chriftum, quia prodictus eft ab Ifaia futurus flos feu germen, c. ii. V* i. Hebraice Netzer, unde civitas vocatur Netiareth ; Syriace Natzemh. Ex quo loco Ifahe, tefte Hieron. ibidem , eruditi Hebroorum teftimonium illud defumptum putant: vel etiam quia Chriftus paffini• humani generis cuftos, & lervator prodiddus eft, a Ncpzar euft odire. Unde et illud Netzer, de quo fupra, id eft, flos feu germen aut planta tenera, quo ita vocatur, quod accurate ab injuriis cuftodiatur. Itaque Evangelifta .voluit odium iftius nominis, propter quod Chriftus, Joan, l, v* 46. & Joan. 7. v. 41. & Chri-ftiani p often contempti fnnt, in honorem
SECUND. MATTH. Cap. III. 61 scm convertere; nec impedire debe* re, quo minus Meffias crederetur, etiamfi a Galilaea & Nazareth , tamquam habitationis loco venerit , eo quöd hoc ipfum fit Prophetiis maxime confonum.
CAPUT III.
*• T
AiV 'diebus autem illis, quibus habitabat adhuc Chriftus in Nazareth. Contigit autem hoc facile viginti, & amplius annis poft hiftoriam proxime narratam , reditum fcilicet ex Egypto. Venit Joannes Baptifia: ita di cius ab officio divinitus delegato baptizandi poe-nitentes, & pneparandi ad Chriltum Dominum , ut eifet ejus pr a; cur for, ne, fi fubito Chriftus et inexfpedlatus populo imparato fe objecilfet , facile repudiaretur. Praedicans , pceniteutiam fcilicet et baptifmum : in deferto Judaeae 9 id eft in regione faltuofa, in qua habitabat Zacharias , inquit Beza in hunc locum, ut ita odio Eremitarum defer-tum Joaunis in locum habitatum convertat. Sed errat: tum quia defertum hoc erat circa Jordanem, ut Evange-liftje indicant: habitatio autem Zacharias erat in montanis ? in civitate Ju--
6a COMMENT. IN EVANG. daj, Lucas i* quas montana a Jordan* remotiffima funt. Unde Jerem. 33. verf. 13. opponuntur montana Judaeas campeftribus, fcilicet circa Jordanem, ut occidens orienti, tum quia tota antiquitas tradidit, Joannem in vera e-remo folitariam duxifle vitam, et prse-dicaffe , ideoque Eremitaram effe Principem , de quo Chryfoft, Horn, de Joanne Baptifta* et Hom. 1. in Marcum, & Hieron. Epift. ad Euftoch. & ex fo-3o vidiu ac veftitu ejus fatis maiiife-ftum eft.	'
2.	Et dicens, id eft, componens praedicationem luam in hanc 1'ummam totius Evangelii lecuturi: unde & Chri-ftus idem praedicavit. Poenitentiam agite. Grsce meianoite, quod Beza vertit re-fipifcite, ut fignificet dolorem tantum , quo corrigatur, quod perperam faftum eft, & excludatur omnis poenalis aftio pro delendis omnibus peccatis. Sed contrarium indicat paffim Scriptura , ut infra cap. ix. verf, 21. in cinere & cilicio poenitentiam egijjet, Vide 1. ad Corinth. 9.'v. 10.flj ii. Jonae 3. Unde & hic praeter dolorem & vite mutationem , etiam confitentur peccata, & baptizantur.
Appropinquavit enim Regnum Coelorum, id eft, 111 proximo jam eft non regnum terrenum , quod haCtenus affectatis et exfpeCtatis, fed fidicilfiinum regp
,	nm
SECUND. MATTH. Cap. IIT. 6* aum coelorum, feu cöelefte, cujus ne-aio fine poenitentia particeps fit, Hoe regnum eft idem, quod regnum Dei, Jeu Chrifti vel Meffis in homines nee eft aliud, quam quo Deus , leu Meffias per doftrinam Evangelii , & Spiritum fan chi m cordibus infufüm , hoc eft per cognitionem & amorem deftrufto diaboli dominio , perfefte regnat in animis omnium eleftorum. Itaque unum et idem eft hujus vita; et futime, fed ibi per felicitatem sternam completur , quod hic inchoatum efh Nova igitur atque haftenus inaudita fuit hsc pr&dicatio , & prsdicationi veteris Teftamenti prorlus oppofita* Ibi enim veftimentorum mutatione & lotione jubentur fe praeparare , Exodi
19.	hic animi mutatione, & poenitentia : ibi omnia terrorem , mortifque comminationem fpirant, hic amorem8c rei feliciffims promiflionem: ibi bona carnalia , reguumque terrenum, hic fpiritualia & regnum cslefte. Nam quamvis et vetus Scriptura prseeptis morum fanftiffimis plena fit, finis tamen, quo referantur, occultus eft, inquit Aug. 19. contra Fauftum c. ult. hoc eft , ut ibidem explicat, quamvis , et ibi non folum fanftitatis «t, fed et praemii ejus, refurredtionis fcilicet mortuorum , et sterns vits fiat mentio , hoe tamen non folum non fuit prs-
9»-
■64 COMMENT. IN EVANG. inium veteris Teftamenti , fed potius novi. Quod etiam non fuit aperte revelatum , & praedicatum, nifi in novo; nam ori illius, & praecurforis ejus, nominandum fervabatur, quem Regem ad regendos, et Sacerdotem ad landtifi-candos fideles fuos univerfus ille apparatus veteris Teftamenti parturiebat ef-fe Venturum, ut ibidem Auguft. Idem aperte docet Hieron. Epift. 139. ad Dardanum , & Chryfoft. hic.
3. Hic eft 'enim, qui non fuopte impetu,' et praefumptione ad praedicationem illam profiliit, fed qui diSlus eft 9 feu praedi dius, per Ifaiam dicentem : Vox clamantis, fcilicet, Dei, auditur zydeferto : ita fcilicet , ut Joannes'fit ipfa 'vox clamantis Dei. Nam ipfe Joan. 1, v. 23. dicit* Ego vox clamantis , &c. Et ita communiter obfervant antiqui, Joannem eile vocem Dei, verbi fcilicet praenuntiam, ficut ipfe Chriftus eft Verbum Dei, ut Epiphan. Hserefi 69. & Ambrof. in Lucam. Pollet tamen in-telligi Vox clamantis, fcilicet praeconis , auditur , vel etiam juxta Hebraea , Vox clamans, palam fcilicet & liberrime auditur. Adlert hoc llaias , velut probationem, ac lignum , quod tempus couiolationis Jerulalem jam adve-niffet, quia fcilicet jam auditur vox praeconis, qui Regem confolatorem praecedit. Parate viam Domini, id eft ,	CX1*
SRCUND. MATTH. Cap, Iit. 6$ %Xpeditam reddite , omnia tollendo impedimenta^ ne quid adventum ejus impediat. ReElas facite.femitas eius, viarum fcilicet obliquitates, & afperitates ad reftitudinem, aequalitatemque redigendo , ut Regibus adventantibus fieri fo-let. Eli enim continua metaphora, ab humano more fumpta , quo fi cue paratur Regibus viaauferendo faltus* & impedimenta, & fordes, & ornando tapetibus, ita Chrifto paranda dicitur, tollendo veteris vitae peccata, ac vitia , & novae vitae virtutibus absque hypqcrili animum imbuendo. Eo enim tendit tota praedicatio Joannis : Poenitentiam agite, & facite frudtus dignos poenitentiae, tamquam quibus paretur* Via Chrifto venienti. Quod ut non fo-lum voce, fed & fa£iis, totaque vita» compofitioiie praedicaret , ut verum Chrifti praeconem decet,
4» Habet veftimentum, non pellenl cameli , fed veftem de pilis camelorum contextam, adeoque vilem , ufperam & ru* dem, poenitentiae congruam: quam An-felmus hic vocat cilicium camelinum. , A, quo, ficut ab omnis aufterioris vitae inftkuto , cum haeretici , tamquam a colubro abhorreant , nolunt hic aliquid particulare Joanni ad feri 5i : fed Magdeburgenfes voiunt fui ile ufitatum veftimeuti genus hominis montani; David Clnytraeus fuiife undulatam ve-E	Item,
66 COMMENT. IN EVANG* flem, fimilem ei, quam didmus a camelis Camelot. Sed eos refutat Chriftus ipfe, minime delicatum & mollem ve-ftitum ejus commendans , Matt, if; verf. 8-et 9. zonam pelliceam, id eft,. non pretiofam, fed coriaceam, ut fpi-ritu ita & habitu Eliam referens. Circa lumbos fuos. Quo fignificatur partim libidinis refraenatio: partim aeci neti 0, feu prseparatio ad opus , juxta illud, Sint lumbi veflri pracinSli♦ Unde & a-pud Ethnicos dilcinfturn effe , mollis , agnavi folutique hominis indicium erat.
Efca autem ejus locufta. Grace akrides, quas" aliqui olim apud Theophylactum nuces, aut poma nlveftrk effe voluerunt : probabilius alii effe lummitates herbarum, Graicis etiam akridcs didfas, quod acriter tuetur Ilidorus Pelufiota libro 1. Epift. 132« Sed longe eft verius id, quod veteres tradunt, fuiffe veras locuftas , fcilicet infecta illa nota , qun nifi fuiffent in cibos ufurpata, non ponerentur inter animalia munda, Levit, cap. n. Unde Hieron. Lib. 2. contra Jovinianum, Orientales, inquit, &1 Libya populos, quia per defertm & calidam eremi vaftitatem 'locuftanim nubes- re-periantwr, locufiis vejci moris eft. Et Plinius lib. 6. cap. 30, addit iEthiopes quosdam locufiis tantum vivere, fumo & 1‘ale duratis in annua alimenta. Ut abiurda merito videri debeat qit >rum-
dam
dam haereticorum audacia , qui ex lo. cudis cancros marinos fabricant , quibus, licet contra legem i Evangelica libertate uteretur.
Et mei ßlveftre, id eft, quod in fil-vis, in arborum truncis, Sc rupibus ab apibus agreftibus» flari iblat , & latis magnam fuiife eopiamSamfonis &Jonathae exempla, Jjudic. 14. v. 8, & 1. Reg. 14. verf. 26. probant. Amaridimum fuiife tradit Ifidorus loco cit. led qui proba-Verunt, vedlimilius hoc negant: e ft enim infipidius quidem, dulce tamen ut mei. Veftitus ergo afperrimus , et victus erat viliffimus, poenitentia;, cie-leltisque regni praedicatori congruus.
A. Tunc exibat al eiim J er 6 folyma; mira ifta vite fanilitate , poenitentiae exemplo, promiiTionis novitate , & mi-iaculis in nativitate ejus in memoriam revocatis, excitata: plus enim, utChry-foil:, refouabat ejus converfatio * quam vox. Et omnis , id eft tota , Judxa 9 magna fcilicet ejus pars. Et baptizabantur ab ea^ tamquam profitentes 1 hoc figuo fe fimiliter intus a peccatis ablui velle per poenitentiam , quam praedicabat. Unde difponebantur hoc figno quodam praecurforio ad baptilmum Chri-fti facile recipiendum.. Confitentss peccata fua, id eft , non tantum confiten* tes ie elfe peccatores, ut fere haeretici volunt» fed exponentes ligillatim E 2	pec-
63 COMMENT. IN EVANG.’ peccata fua .• hoc eft enim confiteri pee* cata, ficut & Aft. 19. verf. 18. feciffe leguntur, nempe in fignum verae poenitentia , quae figillatim damnat crimen , & damnando quafi expuit, & a-ninium revelat. Unde ritus ille particularis hujusmodi confeffionis fuit e-tiam in veteri Lege ufitatus, ut clare colligitur ex Numer. 5. verf. 7. & Levit. 5. v, & i8* ut illis locis notavimus.
7.	Videns autem multos Pharifcorum & Sadiucxorum. Tres erant praecipua? fe-ftae apud Judaeos, ut Jofephus libr- 2. de bello Judaico c. 7. Effeni, omnium probiffimi, Pharifiei & Sailucai. Phari-jkos didtos quidam volunt quafx Poref-eim, id eft Interpretes legis. Sed illi potius dicuntur Scribae, qui non omnes erant Phariliei. Dicuntur ergo Phari-fai, quafi divifi a caeteris, propter vi, tae fanttimoniam afcititiam & fuperfti-tionem, five hoc deducas a Pardtz , ut Hieronymus in Quaeft. Hebraicis in cap. 38. Genef. five potius a Paraph 9 ut Epiphan, initio Panarii: dicuntur e-nim Hebraice Perufcim. Hieronym. in cap. 3. ver. 11. Ifaiae auftorem Phari-Jxorum facit Hiilel, ficut Scribarum Sam-jnai, qui, inquit non multo prius quam Ghriftos Dominus nalceretur, orti funt in Judsca. Sed de Scribis res certa eft , longe fuifte antiquiores 9 imo jam
ab Efdrae temporibus vigui Te , ut fu* pra di dium eft.	Phari;aos autem &
SuMac&os conflat jam l&e a tempora Machabasorum fuifle leftas formatas, ex Joiepho 13. Antiquit. cap. 9. & i&. Dicti funt autem, five a Tfadoc, fe-diai principe. five quafi TzaUikm , jd eft, iafti, quod de juftitiae perfedlio* ne gloriarentur. Inter eos ham erat differentia , tefte jofepho , locis cit. & i8- Antiq cap. 2. quod Pharifai certiorem legalium rituum notitiam profiterentur , traditionibus viverent, fatum admitterent, ita tamen , ut libertatem in plerisque non definierentj animam feutirent eile immortalem: bonas in alia migrare corpora , malas perpetuis pledli poenis. ,Sadduced contra nihil, fato tribuebant , omnia hominis libertati: animarum prsemia & poenas , corporum refurreclionem , ac fpiritus omues, itemque traditiones negabant. Sadducsei pauci erant, fed fere ditiores. Unde & divites Sadducafis adhx-rebant, populus Pharifieis , apud quem tanta erat eorum authoritas , ut quamvis obloquerentur Pontifici, aut Regi* fidem tamen iis haberet. Nam quidquid ad folemnes precationes & cultum divinum pertinebat, juxta eorum prderiptum fieri folebat: usque adeo, ut cum Sadducasi magiftratum , licet inviti fufeipereat, mox Pharifsorum de-« £ '3	cre.
fö COMMENT, IN EVANG. cretis affentirentur; nili facerent, nni| ferendi a populo. Ills: igitur ledfae con* fluebant ad bap#Tmum joannis ; magis fortalfe, ut populo juum fimdfitafs ftu-dium probarent,.quam Deo, Ita enim folent hjqmcritae l'e fandtis ad]unger,e ) quibus proinde Joannes dicebat: Progenies viperarum, Vipera ferpen-tum nocenoffima eft, ut ex Act. 28, liqlief, de cüius natura multi multa pfiilofophantur. Plinius lib. 10. cap. 62. Arift. lib. c; ult. Hi ft: animal, mif-cent & fabulofa quaedam.-' Ambrol. lib,
5.	in Hexaem. cap. 7. ex' Batil. Horn. 17, in Hexaem. Unde alii relpici putant ad invidiam, & calliditatem , ut Auguftin. & Gregor, alii ad animum homicidam, eo quod vipera: foetus mattes fuas, uterum perrumpendo, occidant , ut faciuut mali Dodtores , maxime haeretici. Generaliter itaque progeniem viperarum vocat Hieron. in cap. 30. Ifaiae peffimorum parentum pefii-mos filios, homicidarum lcilicet homicidas, invidorum invidos. Non enim eft haec laus a poenitendi prudentia petita, ut putavit Ambrof, lib, 2. in Lucam , feti graviffima eft increpatio. Quis demonfiravif vobis, id eft, quomodo fieri poteft , cum viperae potius quam homines fitis, juftorumque per-fecutores , & juftitiae fimulatores , ut aliquis vobis mottftraverit, leu perlua-
ferit, ad remedium a poenis sternis , quas vel non creditis., vel juftkia; prs-iumptione non timetis , huc efle vobis recurrendum ? Admirantis enim verba funt rei novitatem , ac difficultatem. Sed_ fi tamen vero poenitentia; dolore tafti litis,
8.	Facite fmclum dignum poenitentia» feu poenitentia, hoc eft qui decet veram poenitentiam , feu animi refipifeentiam. kudus illi 1'unt peccatorum deteftatio, aehryms ex corde expreffae, affedtuum malorum , morumque corredtio, & in primis virtutum ftudia peccatis contraria , ut Greg. Horn. 20- in Evang.
9.	Et ne velitis dicere intra vos, idi eft, Kolke cogitare & ftuJta ifta cogitatione, ac fiducia vos feducere : Patrem habemus Abraham, id eft, ut Joan.
8.	dicunt, verf, 32. Semen Abraha fumus: & verf. 39. Pater nofter Abraham eft; cui fcilicet a Deo promilfio fafta eft, & hsereditas falutis filiis danda: hoc enim adfertur v.elut caufa lecuri-tatis contra venturam iram , cum Deus non frangat fidem fuam. Errabant, eo quod de carnalibus filiis hoc intel-ligerent, cum filii Abrahs fiant imitatione fidei, contra cujusmodi cogitationes etiam agit Apoft. ad Rom, 9. verf. 6. & fequentibus.
Dico enim vobis, quoniam Deus eft potens de lapidibus iftis, quos coram cerni:
^3 COMMENT. IN EVANG. nitis, fujcitare fidos ; iicut olim Adarnum ex terra, Evam ex e us latere, Ifaac? ex emortuis corporibus Abrabae &'Sa-rx, qui ratione fterilitatis , liaise 51, verb. i. comparantur Petrae, unde Judaei excifi fint. Abrahce l Dativus eft , id eft, quos Abrahae promifit , ut iis conferendo promiffam benediftionem, liberet fidem fuam vobis pereuntibus. Verifimile tameu eft alludi fimul ad vocationem gentium , quae durse erant inftar lapidum , & colendo lapides lapi-dibus faftae erant fimiles : fie enim in-jtellexerunt magno confenfu veteres, Hieron. Ambr. Theoph. in hunc locum, poll Iren, lib, 4. cap. 16. Clem, Alexand. ferm. ad Gentes, Orig. Ho-mil* 6. in Exod. & 4. in J erem.
10* Jam, enim jecuris. Securim intel-ligit Hieron. Praedicationem Evangeli-cam, Gregor. Chriftum , qui conftet ex humanitate, velut manubrio; divinitate, ut ferro. Sed cum tota oratio fit tropica, totus potius contextus intuendus eft , quam fingulse partes. Itaque excludit alterum emendationis impedimentum, fpem icilicet differendi fupplicii. Jam enim iecuris pofita eft, non ad ramos, ut luperflua decidendo levius caftigentur, led ad ipfam radicem arborum, ut funditus excidantur & pereant. Siguificat enim jam imminere cervicibus extremum & irre-
reparabile excidium, non folum Judds inferendum per Titum et Vefpafiannm, vel per translationem Evangelii ad Gentes, ut quidam intelligunt , fed etiam lingulis hominibus infligendum per teternam damnationem. Hoc enim eft, quod fequitur ;
. Omnis 'ergo arbor, feiihomo, etiamfi nepos, aut filius carnalis fuerit Abra-hse, fi fterilis bonorum operum , excidetur , jam.iam £ Gratce eft, exciditur, j ex hac vita fcilicet per mortem. Ei in ignem mittetur inextinguibilem , v. 13. feu lupplicii setern^. Dicitur hoc jam poll: adventum Chrifii fieri magis, quam ante; quia nunc palam coepit in toto inundo praedicari. Scripturae autem phrafi res tunc fieri dicitur, cum palam innotefcit. Hinc antea ignorantia & infirmitas magis, veniam ? lupplicii-que diminutionem, ac dilationem merebantur.
11. Ego quidem baptizo SfV. Non cohaerent haec immediate praecedentibus, led didta lunt a Joanne, ut refponde-ret populo cogitanti eum efle Chriftum, ut patet Luca: 3. verf. ip. & 16. negat enim hic fe efle Chriftum , afferendo fe tantum efle praecurforem ejus, qui ei paret viam.
Ego enim baptizo vos in aqua: id eft. nudo elemento tango corpus, nec ad animum penetro, ut remiilionem pec-E f	ca-
catorum conferam non tamen profana lotione , lied , in pxmtentiam, id eft, in profellionem pceuitenti®, quod lci-licet poenitemini de peccatis veftris, & ablutionem eorum defideratis.
Qui autem poft me venturus' eß, Graece, venit, tempore praebenti, ut etiam eft Latine apud M'arcum : id eit, Ille, cui ut Lucifer orienti foil viam paro , et qui jam jam poll me in proximo adeft, forti' r me efi\ id eft, virtute et efficacia me longe preftantior , utpote qui ipfa‘corda penetrabit , et auferendo peccata falutem dabit. Di liantia; vero magnitudinem indicans , addit ; cujus non fum dignus, fi Icilicet natur® conditionem tpeftes , calceamenta portare. San-dtiorem enim locum ingrelfuri folebant judjei calceamenta deponere. Exodi 3* veri, 5. & Jolue 3. veri' 15. ficut & hodie Ture®; Graece eft, hypodemata, quod inulti fandalia , feu foleas interpretantur plantis fubligari folitas, Alii Evang, dixerunt corrigiam calceamentorum folvere. Sed idem exprimunt diverfa comparatione; nempe indignum effe , cui vel extremum & vilillimum minifterium ejus committatur. Nam , ut ixpiifime inculcat Auguft. in libris de Confeufu Evangelift. apicibus verborum non eft liganda veritas, quafi iisdem omnino verbis, quo res diCta fuerit , narrari debeat; cum in omnibus lignis ver-
SECTJND. MATTH. Cap. III. fcorum non fit nifi ipfe animus inquit, yeiidus. Nam ex hac ipfa Evangeli-tfarum diverlitate falubriter difeimus , nihil aliud eile qmerendum , quam quid velit ille , qui loquitur , ut ait libr. 2. cap. 12.
Ipfe vos bap’izdbit: id eft, tinget largiter, non folum corpus, fed animam; nec f'ola aqua , fed ipjo Spiri'u fan do, cordibus infufo. Cum autem fit bonorum omnium fons Spiritus fanftus^hoc nomine, ut Chryfoft, hic notat, irifi-nuantur omnes illi magnifici effectus eius, peccatorum remiffio, regeueratio , renovatio, juftificatio, adoptio, jus coele-. Itis hsereditatis: ut ita intelligamus, quanta eft differentia inter corpus & animam , aquam et Spiritum functum, apparatum rei & remjpfam, tantum e fife diferimen inter baptifmum Joannis et Chrifti,
Et igni. Illud videtur effe exe-geticum , feu explicativum _, non copulativum , q. d. hoc eft igni , five Spiritu fianfito, qui igni fimilis eft vi et efficacia , confumens peccata , illuminans tenebras , accendens amore charitatis ,	& furfum rapiens. Uude
Chriftus; Ignem veni mittere in terram , £? qui i volo , nifi ut accendatur ? Simul tamen alludit ad vifibilem ejus apparitionem, in Pentecofte futuram., .utCyril. Catech, 17. Hieronym. hic, et alii
com-
communiter: imo ut fatis indicat ipfe (hriftus, Attor. i. verf. y, Proinde qui per ignem intelligunt ignem judicii, feu examinis divini, ut Hilarius , vel gehenna future , ut Theoph. Antioch* lib. i. et Bafil. libt. 5. contra Eunorn. vel purgatorium, ut Hieronym. hic et Gregor, vel tribulationem, minus vi-dentur textui congruere.
12,	Cunis veniiabrum inmanu fua. Promi Ierat Chriftum fore Salvatorem, nunc praedicit et Judicem. Ventilabrum e fi: vannus. Auguftiu. in Pfalm. 92. vocat Pa]am, inftrumeutum fcilicet, quo, vi agitationis et venti, palese a frumentis fecernuntur. Hinc Iren. libr. 3. cap.
28.	et Tertull. libr. de fuga, in perfe-cut. cap. 1. volunt fignificari perle cuti on em , quse aream Dominicam, id efi:, Ecclefiam, feu confulum acervum fidelium eventilat & purgat, non faciens, fed indicans paleas, id efi: eos , qui inftar palearum leves lunt , et ex Ec-clefia vi hujusmodi tempeftatis_ evolant. Sed redius per ventilabrum intelligas diferetionem illam extremi _ judicii , ut Auguft. in Pfal. citat, et alibi faspi-us , qua feparabuntur etiam corporali loco boni et mali. Et congregabit triticum , id efi: eos, qui fuerint humilitate deprefli, fmcentate candidi, virtutibus foecundi , pietate et conflantia ■contra ventos teucationum et perfeciw
tio»
tSoniim graves , in horreum , live regnum coelorum. Paleas autem, id eft, malos Ecclelise, ex eodem fcilicet femine verbi et baptifmo uatos , eadem pluvia doftrinse alitos , iisdem Sacramentis colligatos, fed virtutis inanes , operibus bonis fteriles, quique, ut apte Bafil. in Regulis brevioribus refp. 257. inftar palearum non libi, fed frumento Domini utiles luat, comburet igni inextinguibili, hoc eft seterno .• quo indicat fimul & poenarum, et punitorum aeternitatem»
13.	Tuncy cum fcilicet ita Joanne« homine* fua, praedicatione et baptifmo ad poenitentiam et ad ipfum Chnftum , jam jam propinquum , praeparalfet, venit Jefus a Galilaa, nimirum Nazareth, natali loco , ubi hadtenus privatus vixerat, in Jordanem , id eft, eam regionem Jordanis ac Judaeae, ubi baptizabat Joannes Ut baptizaretur ab eo, et hac occafione ipfe Chriftus manife-ftaretur in Ifrael , in tanta hominum affluentia Q quam caufam dat iple Joannes fui baptifmi, Joan. 1. v. 31. ) et ut magifterium ejus erga genus humanum coram tanta turba caeiefti voce declararetur.
14.	Joannes autem prohibebat eum : id eft arcebat, vel baptizare renuebat , idque tum propter perfonae excellentiam , tum ne putaretur indigere poe-
7S COMMENT. IN EVANS.'" nitentia , ftfcut catteri. Dicens, Esro ate debeo baptizari: non debito praecepti, fed indigentiae. Graece eft emm tkrianechi^ id eft indigeo opus eft mi hi baptizari» non baptilmo aquae , quem nec-dum temporis ratio poftulabat, fed Spiritus fanifti et ignis , quem fupra praedicaverat , idque quia illo baptifmo ab originali labe ablui indiguerat , & a quotidianis ablui indigebat. Et tu venis ai me. Emphatice legendum, tu ai me? iiempe Dominus' ad pracurlorem ? Agnus fine macula ad peccatorem ?
. JefuS autem dixit, ÖV, Sine modo i id eft i permitte me baptizari : quo verbo, fine , non tam improbat, quam approbat reculationem Joannis :	fed
addens * modo , lignificat hoc fieri debere temporaria quadam difpenftrtione , tit ob fervat Nazianzen. Orat. 39. Cau-fam autem fubjecit • fie enim , cedendo fcilicet delatis honoribus* inferioribus ltos fub mittendo , & in fimilitudine lignorum fi nilitudinem carnis peccati magis magisque adimplendo, decet nos* Grace , decorum eft> feu convenit nobis-juftftiae fcilicet magiftris , ( fe enim & Joan nem videtur comprehendere, nift inulis de fe fido pluraliter loqui ) al-impleer, non fotum docendo , fed in primis faciendo omnem mfiitiam, id eft , quidquid jultum, virtuti confentaneum» Deoque gratum j etiamfi non debeat*
SECtm MATTH. Cap. II1. 7 9 id eft, non necelfe fit fieri. Fuit autem hoc juftum, feu juftitias virtutique conientaueum , multis ex capitibus* Primo , ut fie exemplo fuo humilitatem quam efiicacilfime commendaret, quod pailim a Patribus notatum eft.: ut aquas purificatione fua purificaret, inquit Nazianzeu. Oration. 34. & eis vim regenerandi daret, ad baptifmum fcilicet eas deftinando ; ut medicus aegris fimilis fadtus, aegrotis eo eilet gratior, quo familiarior ut homines ad fuum baptilmum invitaret .• ut Joannis baptifma tamquam a Deo inftitutum comprobaret •• ut teftimonium de coelo in baptifmo ei redderetur: dem que ut per defcenfum columbas Spiritus fancri adventum in baptilmo fidelium figuifi-caret, inquit Hieronymus.
16.	Baptizatus autem Jsfus confeftim afeendit ieaqua. Illud , confeftim , referendum eft magis ad illud , 6? ecce aperti, &c. quam ad, afeendit: ut fit fenius, ftatim, cum a baptilmo afeendit, vidit ccelos .apertos. Indicat id Marcus, cum dicit, 'Statim afeendens de aqua vidit t Et ecce , rem fcilicet admiratione dignam, aperti Junt ei edi. Ei, fcilicet Ghrifto, tum quia propter ipfuni aperti, tum quia ipfe Chriftus eft , qui vidit cados apertos , ut aperte'dicit Marcus. Iple quoque eft , qui vidit Spiritum de« fcendentem, ut hic Matth, juxta lu«
ter-
$0 COMMENT. IN EVANG. terpretem n oft rum, qui vertit , fupeP fe : nimirum ut ipfe Chriftus redderetur certus figno externo de fua ad munus Evangelicum vocatione. Casii ergo ei aperti funt, id eft, fciffi, chhamem, ut ©ft Grace apud Marcum, non revera, quia fuilfet fuperfluum, nec fola intel-ledfuali vi Gone, ut late Origen, lib. contra Celfum , nec fola imaginaria , ficut, juxta Hieron. hic, Ezechiel coelos apertos vidit, fed fenfibili vifione, ficut columba, •& vox fuerunt fenfibi-les, quia fcilicet in fiipremo aere, vel sethere fimilitudo profundi hiatus vifa eft, id.que ut e coelo omnia proficifci viderentur.
Et vidit ■, Chriftus fcilicet , ut ex Marco diximus. Non tamen negatur etiam vidiffe alios. Nam & Joannes vidit, quia hoc ei fignum datum fuerat, Joan, i. verfu 33. & caeteri etiam adftantes, ut illo figno au&oritas Chri-fti & magifterii ejus propalaretur. Spiritum Dei defcenientem ficut columbam: id eft, corporali fpecie columbas , ut ait Lucas. Quo potius videtur fignificäri corporalis fimilitudo columba, quantum ad figuram ac defcenfum , ut communiter audftores fentiunt, -quam veram columbam, ut videtur putalfe Auguft. libr. De agone Chrifti cap. 22,_tametft aliis locis docere videatur fuiffe colu mbse fpecjem. Nam adhibita tantum-
mo-
jnodo fuk ad fignifidariduni * Q ad quod, fuffick columbae fpecies) ficut & lingo® igne® in Pentecofte. Unde fimi-li phrafi dicuntur apparuiflTe non veras, linguae igne«, fed lingua: tamquam ig-nis. Delcendit ergo Spiritus , ficut columba, non quod loco motus fuerit» . qui eft ubique, vel Chriftum tunc tantum inhabitare coeperit, qui eo Temper plenus fuit .• fed ut eo fymbolo pnefentia Spiritus lauft i in Chrifto & m baptifmo fidelium fignificaretur. Pes columbam autem ad exprimendas columbinas proprietates ipfius Spiritus laufti, quas in Chrifto & baptifatis o-peratur. Exprimit eas Cyrillus late Catecli. 17» breviter Tertull. lib. de Baptifmo cap. 8* quia animal eft fini* plifttatis & innocentis » quod etiam corporali, inquit * feile caret. Latius li;ec deducit. Cyprian, lib. De unitate Ecclefiae. Adde quia mundum, benignum , manfuetum, fecundum, fummo affeftu pullos profequens- Denique ficut in figura olim in aquis diluvii per columbam reconciliatio humano generi annunciata eft , ita & nunc in a-quis baptifmi eamderri ob caUfam apparuit , ut oblervavit ibidem Ter tui-lian. & Ambr. hic
17.	Et ecce vox de cxlis. Unde & columba : ut utrumque iymbolum alterius fignifiaationem juvaret : vox quidem F	in-
€a COMMENT. IN EVANG. indicando, quid fibi vellet columba; columba vero, ad quem fpecffaret vox.-unum oculis , alterum auribus , ut filius Dei auditu conlpedtuque monftra-retur ( inquit Hilarius can. 2. 3 quia fide djgniffifnus , qui audivit & vidit. Adde ut fic Trinitatis myfterium inciperet in baptilmo aperiri : Pater in voce, tamquam Verbi genitor, Filius in carne , Spiritus lanftus in columba , ut annotarunt Ambrof. & 'alii , qui eontra Arianos fcripferunt.
Dicens , Hic' e(t filius meus dileclus: Graece per articulos emphaticos , ille filius meus, ille diledbis. Nam primo fignificat fe loqui de filio , non quovis, fed naturali, unico, «terno, coaequali, ut expendit S, Leo Serm, de transfigurat. Secundo vero effe dileiftum, tamquam unigenitum, hoc eft chariffi-mum, ut vertitur Marci 9. verb 6. In quo mihi complacui. Graece , in quo complacui. Phrafis eft Scripturas propria & frequens , ex . Hebraeo , ratzäh , orta. Nec aliud fignificat quam affedftum benignum ac propenfum erga alium; quafi dicat clarius , qui mihi fingulariter placet et acceptus eft, in quo nihil dif-plicet ; ita lcilicet, ut anior meus ab ipfo , & propter ipfum , etiam in alios diffundatur, utpote per quem mihi alii placere poterunt, et ego aliis placari.
cTFuf^TyT
UNC Jefiis du^us efl. Marcus ex-piilfim y Lucas a:h:n dicit, quo indicatur impetas & efficacia Spiritus agentis filios Dei. A Spiritu, fancto fcili-cet, ut addit Syrus, quia ille pnecef-ferat, & _quia cum articulo & abfolute Spiritus dicitur. Li de'ertun, tamquam, locum tentationi commodi,'Fimum ac de di tu tum humano fubfidio , quo machinae tentationum diffipentnr. Fuit autem defertum Judaeae , quod poftea hinc Quarentana diftum efl a Ghrittianis. Ut lentaretur a diabolo. Tenture proprie efl: experiendi caufa explorare , ut fciat vel iple , qui te ntat, vel qui tentatur, vel alii. Ita teatare lolet Deus , ut aliquoties ex Aug. diximus. Diabolus ulterius habet lcopum inducendi ad peccatum.- unde iplius tentatio elt lol-licitatio ad peccandum. Utroque modo Chriftus tentari voluit , qui fciebat le fuperari non poffe. Gaulle non ip-fum, led nos fpectabant. Primo , ut nobis diabolum vinceret, & difcipulis conculcandum traderet, inquit Hiero-nym. Epift. 8- ad Demetriadem. Unde Auguft, in Pfalm. 90. p. 2. Ideo ten-tatus elt Chriftus, ne vincatur a ten-tatore Chriftianus: & Chriftus ipfe - hac de caufa dicit ^ Confidite, ego vici man-
4um. Secundo , ut modum vincendi traderet jejunio, oratione, Scripturarum meditatione* T ertio , ut often-deret, inquit. Ambrof. 4. in Lucam , -diabolum ad meliora tendentibus invidere ; & tunc magis efl; cavendum, aie myfterii gratiam deferat mentis infirmitas. Quarto , ut doceret , eos „ qui alios debent inftituere, libi a tumultu converfationis carnalis effle recedendum , & precibus vitseque puritati intiftendum. •
2. Et cum jejunaffet quadraginta 'diebus & XL. noSUbus: hoc eft quadraginta dies integros & naturales. Nottium fit mentio , ut a Judaeorum jejunio diftingue-ret, qui illud noftu folvebant •• quadraginta autem, ne novi Teftamenti legislator Moyfe, & reipublicae collapfie renovatore Elia efflet inferior, quorum uterque quadraginta dies jejunaverat. Non excellit quadragenarium numerum, eo quod numerus ille ferviat poenitentiae & afflictioni prsefentis vitae,1 ut declarat Auguft. libr, 2. de confenfu E-vang. cap, 4. & myfiicum aliquid continere tradit Ambrof, libr. 4. in Luc* Unde & quadraginta dies pipit fub JSIoe , quadraginta annos Ifraelitae poenas luerunt in deferto , quadraginta dies exploratur terra promiflionis, Nu-mer. 13. quadraginta dies a refurrectione Chriftys in terra manet, Jplura vide apud
Am-
SECUND. MATTH. Cap. IV. g; Ambrofium. Hiijceft, quod ex Apofto-lica traditione Ecclefia etiam hunc numerum jejunio confecravit, non quidem , ut totos quadraginta dies omni cibo abftineamus, fed juxta Nazianz*. Or. in fandtum lavacrum, ad virtutum noftrarum modulum jejunium attempe«. rando,
_ Et poftea cfuriit. Non igitur antea, di* vinitate naturae humanae infirmitatem fuftentante. Poftea vero efuriit, non neceffitate, fed voluntate eadem , qua & p alius ett: idque ut hominem verum & iiifirmum intelligamus, inquit Iren, lib. 5. cap. 21. Deinde , inquit , efu-riit, ut haberet diabolus, ubi congrederetur objedta infirmitate naturae. Sic enim et nos non folum per concupif-centias, fed per naturales necelli-tates tentare folet. Fames itaque Domini pia fraus fuit, ut in quo diabo* Jus majora metuens jam cavebat , famis ipeeie laftatus tentaret ut hominem, inquit Ambrol. libro 4, in Lucam.
3. Ec accedens tent,utor» Ille fcilicet * cujus officium eft tentare. Acceffiile autem corporea forma , eaque humana , fuadent tum verbum accedendi; tum illa cum Chritlo colloquia. Indicatur confequenter, foris non intus illas fuif-fe Chrilti tentationes , ficut & primi hominis.
’■ ' Dixit i- Si Filins Dei es. Notant com* muniter antiqui, dubi taffe diabolum , •utrum ifie effiet Chriftus filius Dei. Chry-fqftomus cum luis putat allufiffe ad vocem, quam a'udi liet fupra in baptifmo-Hie efi filius meus , &c. Alii aliunde (uf-pi catum hoc effe, ut ex vitae fan ditate , ex proriigiofh jejunio, Jqannis te-llimonio , vocibus prophetarum : fed quia füperbiffimus erat , quidquid de ejus divinitate opinatus fuerat jplo fa-ftu fuperbia;, in dubiiim venit ex tanta naturae infirmitate. Itaque quafi confu-•lens ejus neceflitati, & fimul adulando pungens, Si filius Dei es, cur fic tamen a Illigeris, cum lit remedium ad manum? Dic, id eft, jube folo imperio tuo omnipotenti, non precibus, Ut lapiles ifii panes fiunt ; convertendo eos fcilicet non in cibum delicatum , fed in panes, ut neceffitati fuccuras. Quod li feckiet-, certum putabat indicium , eum efTc-Deum ; q jn tanta necefiitate non fecilTec?iive'iu>ieiido,live quia non pollet, non e ile Deum. Ubi pulchreAmbrof.Arti-•fieem diaboli difce aftutiam : lie tentat, ut exploret; lie explorat, ut teiltet. E • contra Dominus,fic fallit, ut vincat; fic vincit, ut fallat. Nam fi convertiffet creaturam, proderet creatorem, & fimul in varia peccata laberetur. Nam propter famem diffidere di vi me providenda:, & ita morem gerere diabolo ,
ut
SF.CUND. MATTH. Cap, IV. g7 ut potentiam fuam intempeftive oftentet, nulla Dei gloria vel proximi utilitate id poftulante , gula; fimul & vanitatis vitium eft. Nihil enim , inquit Ambrof. pro diaboli arbitrio, nec contemplatione panis faciendum eft. Quod Chriftus fignificare Volens refpondit ;
4.	Scriptum ejl: nempe in Scriptura illa divinitus infpirata , qua; per excellentiam intelligitur in fimilibus locutionibus. Non in [olo pane vivit homo : id eft , non lo-lo pane vitam fuftinere poteft homo quilibet , multoque magis filius Dei. Sed in omni verbo , quod procedit de ore Dei; id eft, fed quacumque tandem re Deus voluerit acjulferit fuftentari, utpote cujus voluntate & juilii etiam ipfe panis alit. Alii e-nim fine pane, ut Moyfes & Filias ; alii novo cibo , ut manna; alii aliter a Deo fuftentati finit. Itaque bis verbis Chriftus eludit daemonem , neque afferens, neque negans fe filium Dei, vinci tque eum non potentia fed prudentia ; non ut filiusDei, libi fuccurrcndo , led ut homo infirmus , fiduciam in Deo collocando ; tentationi non cedens , fed ei velut clypeum Scripturas objiciens : Simulque docet ita domitam eile oportere cupiditatem voluptatis , ut nec fami cedendum fit , inquit Auguftin. lib. De vera religione, cap. 38-
5.	Tunc aflumpftt eum diabolus in fanBahi civitatem : id eft Jerufalem , ut Lucas, quae propter templum , & olim -aream, &
F 4	ve-
verum Dpi cultum ibi vigentem , fau na dicitur.
Et flatuit eum Juper pinnaculum templi: Id eft, liiper faftigium, quod erat peri-ibolus quidam , feu lorica circumdans tectum fuperius planum, ue quis decide» :cet, quemadmodum de omnibus tediis jjj&raferibitur Deuteron. 22. v* 8* Grace dicitur pjerigion, id eft, pinna, feu ala, quia 4b aedificiis extabat inftar alte,
6.	Et dixit ei: §i Filius Dei es , mitte te deorfum t ut fcilicet non folum fie pateat ie effe Filium Dei , fed etiam in populo-fa civitate homines te videntes line cafu Volare, credant eile Filium Dei fibi pro-millum, Ubi obfervant Hieronym. & Ambrof. femper diaboli voces eo tandem tendere , ut ficut ipfe fuperbia cecidit, etiam homo deorfum praecipitetur. Scrip-ium enim eß. Quia Scripturis & fiducia in Deum fe Chriftus defenderat, ex utroque capite laqueum -ei ftruit .• qu. d. Quia ita pendes a Dei providentia ex Scripturis concepta, ut ne fame quidem urgente te adjuvandum dubites fine pane, ecce pracipita te hinc, ut oftendas te Dei providentiae & verbis fidere. Ipfe enim dixit ; quia Angelis fuis mandavit de te, id eft, praecepit cuftodiam tui. Et in manibus tollent te: quali geftando manibus, quemadmodum res caras folemus ; ne forte impingas in aliquem lapidem & cadas» Abutitur Scriptura : promittit enim Spi-•	ri-
SECUND. MATTH. Cap. IV. 89 ritus fanftus fecuritatem & cuftodiam a jnalo juftis, hoc eft in juftitia ambulantibus , non autem tentantibus Deum, & jpfa mala fibi accerfentibus. Itaque rur-fum Chfiftus, dilfimulans fe effe Filium Dei, perverfamque Scripturas iuterpre-tationem ( quam , ut Ambrof. lib. 4. in Lucam, Auguft. & alii Patres paifim notant , Hasretici a diabolo didiceruntvera redarguens, ait:
7.	Non tentabis Dominum Deum tuum i Experimentum volendo capere potentiae, bonitatis, fidelitatis, lapientias, aut alterius attributi divini, non ut in neceili-, täte, prolis alicui, led inde ut icias. Contingit hoc, cum quis fine necelfitate , pra;(umendo de Dei auxilio , fe periculo exponit, vel ex periculo per miraculum educi cupit, quando aliter poteft. Oritur hoc peccatum ex radice curiofitatis : ten-tare euim eft, velle experiri feu cognof-cere; quamvis limul polfit adede affectus vanas gloris vel alius malus finis. Unde hsec fecunda tentatio Chrifti non fuit proprias vanitatis , aut oftentationis, aut ambitionis , tametfi multi recentio-res hoc velint, fed curiofitatis, ut Auguft. libi*. De vera Relig. c. 38. Non enim inquit, ut fe de faftigio templi prascipi-taret, urgebat, nili caufa tantum aliquid experiendi, fcilicet an Deus edet habiturus curam ejus.
8* Iterum ajjmpiit eum diabolus in moa» F ?	tm
tem excdfum valde. Montem Quareiitatiae, non multum ajerofolymis diilitum, nonnulli fui He allerunt, qui inde Mons dia-i oli didlus fit. Porro' Author Sermon, de tentationibus Chrifli & jejunio apud Cypiv putat hanc allumptionem, ficut & fecundam , contigille in fpiritu , ficut Ezechiel fuit in Jerufalem : fed verius alii communiter volunt corporaliter con-tigiffe, non quafi pedibus Chriftus iverit, ut nonnulli fentiiint, led quod vere corporaliter translatus fuerit, ad eum modum , quoHabacucin Chaldaeam? Philippus in Azotum. Qui enim fe crucifigi voluit a membris diaboli , non eft mirum , fi fe ab ipfo diabolo pernfifit transferri , ut Greg. Horn. 16. in Evang. Et hoc poftulat verbum ajjmendi & fiatuendu Et oflendit ei omnia regna mundi: non i-maginaria vifione; indignum enim videtur, quod diabolus fenfus internos Chrifli commoverit: fed vifione corporali; ad hoc enim deleftus fuit mons excelfus valde, ut latifiime pateret profpethus. Oflendit ergo digito demonflrando pleraque regna & fingulas mundi plagas, ut Author operis imperfetfi. Et quia Lucas addit. In momento temporis , videtur indicari fimul fuifie modum oftendendi diabolo proprium., ut fcilioet arte quadam lpecies diftantiilimarum rerum apparere fecerit, quod & homines in (frumentis auibusdam faciunt, vel prsftigio oculis
re-
SECUND, MATTH, Cap, IV, 9 i reprsefentaverit. Nam fimul etiam often-dit Gloriam eorum: id eft, qiia re unumquodque regnum excelleret , objiciendo fcilicet, quali in theatro opes & magnificentiam uniuscujusque, vires , populorum frequentiam , Regum pompas et faftum , adorantium oblequia, et fi-milia.
_ 9* Ft dixit ei; Heec omnia tibi dabo. Addit Lucas, quia mihi tradita font, & cui volo, do illa. Qui enim extorquere non poterat, an eilet Filius Dei, feipfum lingit Filium Dei, ideoque tamquam hominem jam utcumque deprebenfumimpudentius ten-tat. Unde nec addit aperte, fi Filius Dei es, tametii occulte eodem tendat, nempe ut, fi forte Filius Dei fit, rei abfurdi-tate percuffus le prodat; fin autem non fit, gravi (lima omnium tentatione fuper-biat ad peccatum graviffimum idolatri« perducatur. Si cadens, in faciem fcilicet, adorantis ritu, adoraveris me , veluti tantorum regnorum et glori se largitorem.
io.	Time, cum aperte divinitatem cum Dei Patris injuri a. affedtaret, dicit ei ■ vade Saturn-, id eft apage hinc adverfarie omnis juftitise: fimul enim imperat & increpat , declarando aperte , quis fit. Eft autem Hebraice, Satan, Syriace Satana, Graece Satana, idem quod a dyer fari us; quo nomine antonomaftice vocatur fpiri-tus malignus, quando palam oppugnat; quando autem fraude ac dolis , fere vq,-catur diabolus.	Scrip-
Scriptum eß enim: Dominum Deum tuum adorabis : nempe curvatione , vel caiu corporis, ficuti petis. Hoc enim libi pro-nie vult h®c adoratio verbo Hebraico : 'ed quando Deo tribuitur, involvit fimul interiorem adorationem Deo dignam. In Deuter, c. 6. verf. 3. eft , tira , timebis: unde fenfum , non verba citat, quia po-ftulabat Satan® petitio. Adde , quod timoris & reverenti® pars magna iit adoratio & in Scripturis fub timore Dei omnis ejus cultus.comprehenditur. Et illi foil fervies : Gr®ce , latreufis, fervitute fcilicet, qua Deus lblus colitur, &quam tu flagitas: hoc enim iignifieat Gr®ca vox, fi non fignificatione faltem ufu Scriptui’®, ut notavit Auguft. 15. contraFauftum c.9. etlib. 10. de Civitate c. 1.
11.	Time reliquit eum diabolus: repulfus illo imperio, et detectis infidiis cognitus tamquam Satan. Reliquit autem, magis ambiguus ex illa reiponiionum moderatione , quam ante.
Et ecce Angeli accefferunt, vifibili Specie , 8“ miniftrabant ei: cibum fuppeditan-do , aliaque exhibendo minifteria, qu® a fervis domino, in magna rerum necef-fitate, et locis inviis conftituto adferri poterant. Angeli autem dicit, non Angelus, qm minifterio fuffeciilet-, ad excellentiam Chriiti indicandam , cui Angeli lerviunt.
Porro in hifce Chrifli tentationibus uo-
tan-
SECUND. MATTH. Cap. IV. 93 tanda funt. Primo , illas eo ordine con-tigiü'e, quo Matthaeus recenlet , non quo Lucas, qui tentationem praecipitii ponit tertiam. Kam Matth, utitur particulis ordinem indicantibus , Iterum, &c. Tunc reiiquit eumet ipfe ordo tentatio-num_ diaboli talis effe lolet, ut levioribus graviores fuceedant; iisque verbis , Vade Satana, verifimile eft diabolum difcet-fifle , quae tamen non nili in monte di- . <fta funt.^ Secundo, tribus illis tentationi-bus omnium criminum fontes; hoc elt, omne tentationum genus comprehendi. Unde Lucas ait , confummatam fuiffe omnem tentationem, ut notavit Ambro, fms: fines enim tentationum funt fines cupiditatum , quia caulae tentationum, inquit, caulae cupiditatum funt. Sed non omnes-eodem modo hoc explicant. Am-brof., libr. 4, inLucam putat his tribus teu-tationibus indicari concupifcentiam carnis , jactantiam & ambitionem; alii communius concupifcentiam carnis, ambitionem, & avaritiam. Sed redtius A11-guft, lib. de vera Relig. cap. 38. & alibi iaepius, vult indicari tres vitiorum omnium fontes, concupifcentiam carnis, id eft, quae in carne , feu quinque fen.fi-bus carnis perficitur, curiofitatem, qusein intelligentia, et fuperbiam,quae in voluntate,: quibus iisdem et primi parentes ten-tati et dejefti funt; & indicantur breviter ab Apoftolo Joanne, dum illam generali«
ta-
94 COMMENT. IN EVANG. tatem exprimens dicit: Omne qho l eft in mundo , aut concupifcentia carnis eil , aut cm-eupifcentia oculorum Q qui principatum habent in cognofcendo ) aut fuperhia vitae. Tertio, datur hic in capite typus tenta-tiouum & modi relidendi membris,- nam, juxta Apoftolum, Jacobi 4. fi refiftont diabolo, fugiet ab eis, ut mox afperis'lse-ta fuccedant. Ne autem torpefcant fecu-ritate, recte addit Lucas , receifit usque ad tempus, quia diabolus femel victus, in-ftaurata pugua redire Colet»
12.	Cum autem auljjjetjefus, quod Joannes traditus effet: non ab Herode in carcerem , fed ipfi Herodi a Pharifaeis. Signum hujus eft, quod Chriftus hac caufa fee effit, fcilicet ex Judaea, ubi Phari fee i magna prasftabant audtoritate in Galilaeamquse e-rat ditionis Herodis, tam fuperior fcilicet Galilaea , quam inferior , ut ex Jofe-pho confiat. Non ergo fugit Herodem, cum potius ad ipfum magis acceiFerit, fed Phanfaeos, Illi enim invidia ftimulati gloris ejus , videntur fuggelfiffe Herodi i jam contra Joannem exacerbato , ut eum extra ditionem fuam caperet, prse-textu perturbationis Reipublicaa, ut Jo-fephtis x8* Anti quit. cap. 7. Nam Phari-feos cooperatos etfe neci Joannis indicat clare Chriftus infra c. 17. v. 12.
13.	Et habitavit in Capharnaum i fiepius ibi converfando.. Fuit autem Capharnaum emporium celeberrimum , ab Oriente
ciu-
SECUND. MATTH. Cap.-IV. 9f cinftum Jordane; a Meridie mari, feu lacu Genefaret • unde vocatur Maritima • hominibus affluentiffimum , luxu diffluens; in finibus Z'abulon & Nephtalim. Non quod pertineret ad utramque Tribum, fed quia apud Mare illud Galilaee concurrebat terminus meridionalis tribusNeph-talim, in qua fita erat Caphatnaum , & orientalis tribus Zabulon.
14. Ut adimpleretur, per praedicationem ejus, prophetia Ifaice.
1 v Tena Zabulon , &P terra Nephtalim via Maris: id eft, quae eft via leu in qua eft via, juxta Mare Galilaete , & ver-fus Mare Mediterraneum. Refertur e-nim hoc ad tribum Zabulon , qme tota terminabatur , ab Oriente Mari Galilaeae, & ab Occidente Mediterraneo. Transjor-danem : reipedtu fcilicet Origntalium Populorum Arabum & Chaldaeorum , adeo-que refpecht tribus Ruben & Gad : nam refpecfu Palaeftiinc potius erat cis Jordanem Galtiaa gentium. Refertur hoc ad tribum Nephtalim, quae Galilaea Superior, item que Gentium difta fuit, quia in ea Hiram Regi Tyri Salomon viginti Civitates dederat: five , ut indicat Jofephus lib. 3. De bello Judaico cap. 2. quod multis alienigenis gentibus elfet cinfta, tamquam extrema terrae promiffie.
16. Populus, lcilicet ille.jam didlus 11-triusque Galilsete , fupe.rioris & inferioris; omnia enim ifta per ' appofitionem tani-
qxtam
$6 COMMENT. IN EVANG. quam unus nominativus funt: Qui fedebat, in tenebris, ignorantiae rerum divinarum & peccatorum : Vidit lucem magnum , ip~ jfnm Denm in carne verfantem, & prs-dicationem Evaiigelii, inde radios incipientem fpargere per totam Judaeam , ut Judaei conqueruntur, Luc. 23.v. «{.Idem autem Hebraico more repetit fequeiiti hemifticbio, in quo umbra mortis, Hebraice uno verbo , ghalmaveth, ligni ficat tri-ftiffimam rerum, & quafi impendentis mortis imaginem.
l'7* Exinde, a tempore fcilicet Joan-nis traditi, cum praecurfor jam fuo effiet funftus officio , coepit Jefus praedicare, palam fcilicet, affidue, ubique : nam et ante per intervalla nonnihil praedicaverat. Poenitentiam agite, &c. de quo fupra. Utitur autem eadem formula , ut confirmaret praedicationem Joannis, utpote qui tanquam legatus non fuo, fed alieno nomine praedicaverat.
18.	Ambulans autem Jejus* &c. vidit duos Fratres. Ter vocatos effe Petrum & n Andream nonnulli voluntprimo quidem Joan. 1. verf. 39. & 42. Ubi noli ad inhaerendum Chrilto , fed tantum ad videndum ubi habitaret, vocati ltmt, Ut Auguft. Traft. 7. in Joaunem. Deinde vocati funt, Lucae 5. verf. 10. &
11.	ubi tamen nolunt aliqui elfe vocatos proprie, led tantum eos, reliElis omnibus, id eft non abdicatis , fed defer-
SECUND. MATTH. Cap. IV. 97
tis, quemadmodum mulier Samaritana reliquit hydriam , poftea reditura , fe-cutos fui 11 e Chriilum reverentiae caufa ad certum fpatium. Sed hoc durius videtur :• unde yeftius dixerimus , hanc tertiam vocationem Matthaei effe eamdem cum ea, quam defcribit Lucas : fic tamen, ut Matthaeus , item que Marcus omittant miraculum captorum pilciuiii, Petrurn-que & Andream attonitos vocaverit Chri -itus poft difcefTum filiorum Zebedaei. I-taque Jefus Vidit eos mittentes rete in mare. Non vidit inter ambulandum , fed poft-quam in navi Petri docuiffet, ut narrat Lucas.Pro Reti autem Graece eft arnphib-lefiron , quod eft rete jaculum , leu jaculatorium ^ quod fcilicet fe in jactu circumquaque in rotundum fpargit.
19.	Et ait illis, attonitis de captura pifcium venitepoft me, id eft , fequimi-nime,; ita fcilicet , ut relicto pifcationis officio, ad quod fubinde reverti foletis, ad luftentationem vita;, indivulfe difci-plinatui meo inhaereatis. Jam enim ante crediderant, Joan, 1. fed in Apoftolos formandi erant*	v ■<
Et faciam vos fieri pifcatores hominum : id eft, formabp vos quantumvis rudes 'St impolitos, Ut idonei fitis pifeandis hominibus, ut fcilicet e mundo procellofo. yeluti mari , qui per affedtus immerli funt, dodtrina velut reti, in Ecclefiam velut navem, & inde in Caelum cuftodi* 'C	eh-
?8 COMMENT. IN EVANG. cndi transferantur , ut latius explicat hanc allegoriam Chriftus Matth. 13, verf.
43.	Solet enim Salvator, occatione captata a corporalibus rebus ad fpirituales, a terrenis ad coeleftia lermonem, & mentes hominum attollere, ut in Samaritana quoque contigit.
20.	Atilii continuo : ad auditam vocantis vocem. Nam ante miracula quidem viderant, docentem audiverant , fed non vocantem, reliüis retibus , fub quibus comprehenduntur omnia, quas omen funt piicatorii, utpote ad qua; & quorum ufrnn reliqua omniainftrumenta referuntur , feciiii funt eum, indivulfe ei adlne-rendo, ut ex ejus"pnefcripto viverent.
21.	Et procedens /nddpufillum fcilicet ut Marcus nam paululum Jacobus & Joannes difceflerant a Petro & Andrea, a quibus vocati fuerant ad adjuvandum, ut narrat Lucas : vidit alios duos Fratres reficientes retia fua, vel ufu trita , vel ex illa quoque captura pifeium rupta : quamquam illa potius videantur fuifle. retia Petri. Quia autem allegorica fuit ifta pifeatio, lie & hsec refe&io retium: tigni -ficatur enim, primum quidem fuiffe mif-fum rete Evangelicum in Mare a Petro, wt totus Orbis tide Chrifti caperetur: fed quia ex pifeium copia hsereles & fcifluras erant fecuturje , alios fuilfe necellarios, qui retia reficerent , & contra Imefes Ecclefiam defenderent. Unde & Joannes
SF.CUND. MATTH. Cap. IV. 99
«es ad farciendam. Ecclefiac integritatem Evangelium fimm fcripfit.
22.	Et cimdbat Jefiis tor,am Galilaam > quia hominibus fee que uti film a erat, nt Jofephiis lib. 3. de bello Jud. c. 2. dicit; 'Civitates in Galiltea crebrae font, & ubique multitudo vicorum propter opulentiam populofa , ut, qui fit minimus , fupra quindecim millia colonorum habeat. Docens in Synagogis eorum, id eft, locis ad circumcifionem, legis explanationem, concionem, precesque defti-aiatis. Unde diftinguuiitur a Templo, quod Sacrificiis dedicatum , et unicum tantum erat Jerofolymis • Synago^x vero in fin-gulis Civitatibus, ut eft Act. 15. v. 21. Imo in una erant plure?, ita ut quidam dicant Jerofolymis, propter populi afflu eutiam, fuifle quadringentas oftoginta. Hinc Jud sei, deftrufto templo , & con-fequenter ablatis Sacrificiis , nunc non. habent nifi Synagogas, ficut et Haeretici.
23.	Pradicans Evangelium Regni , tan-quanifauftum appropinquantisRegni nuntium, utdidtum eft c. 3.V. 2. & fanans omnem languorem , et omnem infirmitatem: Graece eft, paian nofon kx pajan malakian hoc eft, omnem morbum & languorem ; mala-kia enim, quam uofter vertit infimitatem, fignificat aegritudinem, qua aliquis fubin-firmus eft,languendo potius quam decum-bendo.Sanavit igitur omnia Chriftus,ut ita limul corporibus & animis mederetur, &
G 3	Aia*
loo COMMENT* IN EVANG. maxime ut, quemadmodum Chryloft. ait, Evangelium & Legem novam adfe-tens , audloritatem fibi legationique fuse conciliaret claritate lignorum. Hinc igitur
24.	Abiit opinio ejus. Graece, akoe', auditio feu fama ejus , vulgata eft; In totam Syriam, quae comprehendit multas vallas Regiones , Idumaeam , Palteftinaro, Caelefyriam, Phoeniciam , Syriam Da-mafei, Syriam Antiochi® , Mefopota* miam / & alias , ut latius Plinius. Nam termini ejus funt ab Oriente Babylonia, ab Occidente Mare Mediterraneum , ab Aquilone Cilicia , a Meridie A?gyptus. Unde Obtulerunt ei, undique fcilicet ex tota Syria , exciti fama , Tormentis com-prehenjos , id eft, torminibus feu maximis cruciatibus obnoxiosunde indicant fsevilfimos illos morbos , qui maximis affligunt doloribus: et Lunaticos, id eft, qui certis Lunte mutationibus male habent , quales fere epileptici, cui morbo lubinde fe daemones mifcent: 6f Paralyticos , id eft, qui membrorum para-lyfi , feu dillolutione laborant. Tangit Evangelium non omnes morbos figilla-tim fed aliquos eorum, qui fere incurabiles funt. Itaque
25.	Sequebantur eum Turbee de Galilcea, & Decapolü Regio eft decem comprehendens Civ itates, quarum maximam vocat Jofeph» lib* 3. de bello Judaico c. 10,
Scy-
SEC UND, MATTH. Cap. V. ioi Scythopolim, feu Bethfan* Partim autem ultra, et maxime cis Jordanem lita erat, quia pr®cipu® ejus Urbes erant ia Galilaea. Et de Judcea, ftrifte accepta, prout comprehendit terram tribus Judse et BenjaminEt de trans Jordanem, Regionibus fcilicet tribus Ruben, Gad , & dimidi® tribus Mauaffis trans Jordanem litis. Itaqne enumeratione delignat uni-verfam terram, qu® Filiis Ifrael a Jofue tradita fuit.
CAPUT V,
\T
\ liens autem Jefus Turbas, afceniit in Montem. Multi putant diverfum elfe fer-monem ifturn ab eo, quem cap. 6„ de-fcribit Lucas, vpropter apparentem multarum circumdanti arum differentiam: led reftius Ambr. in Lucam, Chryfoft. Theo-phylafrus, & alii, eumdem fuiffe putant , a quo non. abhorret Auguft. lib. a* De confenfuEvangelift. cap. 19. jn fine. Itaque hic videtur ordo fuiffe rei geft®, ut fcilicet juxta Matth®um Chriftus videns Turbas, ut eas declinaret, in montem alcenderit, & ibi nodfem orando transegerit ; mane yero fadto multos difcipulos ad fe vocaverit, et ex eis duodecim Apoftolos conffituerit, prout narrat h®c Lucas didt, cap, 6.V.12. & lequen-G 3	ti-
loa COMMENT. IN EVA'NG, tibiis. Deinde defcendens cum illis e vertice montis , ftetit in loco ejusdem montis camp efir i, ut Lucas, hoc eft aliquanto inferiori & magis aequabili, turbarum capaci, ubi poft edita rurfus figna curationum quidem Tedit, ut Matth. & partim ad difcipulos, ut hic initio dicitur, partim ad turbas concionem iftam habuit,-ut ex cap. 7. v. 28. patet. Itaque afcend.it in'motitem9 turbas vitandi, orandi, Apo-ftolos creandi cauta, ac denique ut altif-limarn perfectionem vitae Chriftianse traderet. jß? cuin fediffet, pro dignitate ma-giftri, accefferunt ad eum, difcipuli, ideft, propius cinxerunt, quam catteri,
2.	Et aperiens os fiium, quafi reclufis fapientisE. cteleftis fontibus , tamquam magna & feria, & divina myfteria , quae hactenus tacuerat , prolixe traditurus. Docebat eos, quidquid lcilicet ad perfectum Chriftianae vitae modum pertinet, ut Auguft. lib. 1. De fermone Domini in morite. Eft enim hic termo fumma perfectionis Evangelicae feu novae Legis.
■ 3. Beati. Apti Him uni exordium Dofto-ri lapientis, tradere, 5u quo iit-afitbea-titudo. Hanc enim yelut finem omnium omnes omnino appetunt, fed in quo fit fita, & quibus mediis obtineatur, mifer-rime hallucinantur. Porro beati hic infra pronuntiantur, non qui reipia, led fpe beati funt, quia reCtifiima via ad beati-tudinem tendunt. Qua de cauta ratio tin-
SEC UND, MATTH, Cap. V. 103
gulis fubjefta futuram vitam fpeftat; quamvis veram fit, quod praemia fingu-larum beatitudinum etiam in hac vita inchoentur.
Pauperes fpiritu. Duse interpretationes hic celebres funt. Una per Pauperes fpiritu intelligithumiles, qui non habent inflatum ipiritum, quafi vacui & inopes prae-fumptione atque inflatione: fuperbienim dicuntur inflati, quafi vento feu fpiritu diflenti. Ita Augufi. libro t. De fermone Domini in monte cap. 2. 6t alibi fiepius , & ante ipfum Tertullian. lib, de patientia , cap. ii. Hilar, can. 2, Chryt Theophil, in Matth. & alii non pauci. Secunda exponit Pauperes, utfonant, inopes fci-licet divitiarum, non tamen quoslibet; non enim pauperes fola neceffitate, vel etiam qualibet voluntate , qua et Crates Philofophus abjecit divitias : fed fpiritu, id eft , yoluntate a fanfto Spiritu amata, feu voluntate fpirituali, non carnali. Ita
S.Bernardus Serm. De Fello omniumSau-ftorum. Unde Bafil. in Reg, breviori b» refp- 20>. Pauperes fpiritu dicic efle qui pauperes fadti funt propter dodlfinam Domini, dicentis: Vale, venle omiia, &c. vel qui paupertatem quomodocumque oblatam ex voluntate Dei moderantur. Quibus addi potell & tertium geuus pauperum , qui, etfi affluant divitiae , cor iis non apponunt: fed afleftu pauperes divitias non amant, fed adminillrant,
G 4	Pa*
104 COMMENT. IN EVANG. parati omnibus exui propter Dominum. Ham interpretatio magis textui congruit, turn quia vox Graeca s ochi, proprie Mendicas iigniJicat; tum‘quia Lucas eis oppo-.nit divites habe ites conjolaHonrm juam. Utraque tamen libi valde vicina e ft; nam ut Auguft. proprius vermis divitiarüm eft fuperbja , quse ex iis fere oriri 1'olet. Ex quo fit, ut merito tales pauperes fpiritu , etiam fimuj humiles elfe inteliigantur. Et hinc eft , quod Hieronym. & Hilar, utram que expolitionem conjunxerunt.
enim ex animo & profunde imbibit fe pauperem eile , hoc eft, ut Hilarius , nihil penitus , non folum externas divitias , leti nec corpus, rec animum elie fuum , led Dei, ille profedio hn ul ipiritu pauper leu humilis ef. Quoniam ipjbr rum ejt; fcilicet etiam nunc in praei enti, eo quod certa Ipe jure quodamm odo ac debito mox perfolvendo pofhdent. Regnum Calorum: quod.pragter divitias quan-dam eminentiam gloriolam omnium & abundantiam cempiedlitur: & ideo redle opponitur depreflioni & paupertati, bam quam,quis Regnum Coelorum comprehendat praemia omnium beatitudinum , diverts tamen nominibus exprimitur pro exigentia puju.sque beatitudinis,
4.	Beatim;*es : id eftmanftieti , feu a-lieni a vindi<fta, rixis, et contentionibus, quse ex jadlura bonorum h"juts mun-«ii concitari iolent, Reati ergo pronuntiati-
SECUND. MATTH. Cap.V, jo* tiantur mites, ita fcilicet, ut in judiciis divinis fuftinendis non obmurmurentDeo, & placita morum fuavitate hominum improbitatibus cedant, ut Auguftinus. Quoniam ipfipoßdebmt terram. Chryfoftora. terram hujus vitae intelligit, qu^ contentionibus amitti folet: fed quia futuram vitam Ipettant haec omniav, redtius intelii-gas cum Auguft. Habilitatem hereditatis perpetue, feu terram novam future vite : que quidem eadem eft cum regno Coelorum, led hic terra vocatur varietatis caufa, & quia congruit mitibus , qui hac terra excludi folent. Terra vero coe-leltis non eft bellatorum fpolium, fed longanimiter & manfuete omnia tolerantium fperata hereditas,ut Bafil. inPfal.33* Beati qui lugent: Polfet et hic addi Jpi-ritu, id eft lucftu iandto, non carnali, deflendo fua et aliena peccata , contemptum Dei, fratrum periculum, ut Balil. inRegulis brevioribus refp.194. vel etiam et maxitne qui lugent, id eft qui non in prolperis , vel voluptatibus , fed in calamitatibus hujus mundi'patienter vivunt, egentes, anguftiati, afflicti , quemadmodum Paulus fe vixiffe dicit in labore 'if arumna, in vigiliis multis , in frigore , if militate? &c. Quoniam ipfi confolabuntur: nempe in futuro , quando abftergetDeus omnem lacrymam ab oculis eorum , et fugiet dojor, ac gemitus; Luftuofus >-nim ille rerum prselentium ftatus non
G 5	tarn
jo(S COMMENT. IN. EVANQ. tam efl: beatitudo, quam via ad beatitu-dmem , quia profperis plures quam ad-verfis franguntur.
6.	Beati qui e furiunt fi? fidunt juflitiam. Lu-ca$ dicit fimpliciter Beati qui nunc efuri-tis; et mox: Vce vobis, qui figurati eßis.Qux omnino intelligenda videntur de efurie etfatietate corporali. Et tamen Matth, addendo juflitiam\ iutelligit efuriem me-taphoricam ? id eft, ardens defiderium omnis juftitiie et virtutis. Et, ita intelli-gunt Matthaeum omnes veteres interpretes hujus loci, Hilar. Ambr. Hieron. Au-guft. Unde vero fenlii videtur utrumque polfe conjungi, ut Lucas efuriem, Matth, caufam e'us exp re fieri t ; quali Chriftus cfxifiet: Beati, qui propter juftitiam veram famem & fitim tolerant, live voluntariis fe jejuniis macerando , live ab aliis illatam amore juftitiaj tolerando. Unde Paulus 2. ad Cor. 11. v. 12. de fame & fici, & jejuniis multis fe commendat, ficut&i. ad Cor. cap. 4. verf. ii. Quoniam ipfi,, in futuro , faturabuntur; expleta fame ac liti corporali, quamjpaf-li funt, & expleta illa efurie , ac fiti ju-fiitisE, propter quam paffifuut, quia in coelo plena ex omni parte juftitia donabuntur. Hanc faturitatetn pulchre de-fcribit Ififias c* 65. v. 17.
7.	Beati Misericordes: .id eft, qui ex animo miferiis alienis, live corporalibus , live lpiritaiibus , condolent & fub-
ve-
SECUND. MATTH. Cap. V. 107
veniunt: quafi diceret: Contra mundi opinionem , beatius eft magis dare , quam accipere. Quoniam ipfi Mifericor-diam confeqaentur: gratuita fcilicet Dei bonitate*, ab omnibus viciiiim miieriis, ac malis in coelo liberati.
8.	Beati mundo corde : Grar.ci Chryfoft. ac Theophil. & alii fere intelliguut commendari puritatem a venereis , quae cor maxime hebetant & inquinant; Hilarius & Auguft. aptius omnem ab omnibus vitiis puritatem , atque iimplicitatem, ut-pote quibus purgatur oculus cordis , feu mentis,ut puriliimum illud lumen aeterna: veritatis contemplari poffit. Hoc enim tamquam praemium promittitur: Quia ipfi Deum videbunt. UndeAuguft.. tam in hanc quam fequeiitem beatitudinem puta t eile effeftum virtutum praecedentium, quia & mundant qor ad videndum Deum , & tu- ^ multus concupifcentiarum fedando reddunt pacificum.
9.	Beatipacifici: Grsece, irenopiid eft, pacem facientes, non folum in fe ipfis , qui fcilicet omnes animi motus rationi lub-jeftos habent, & edomitas carnales con-cupilceutias, ut exponit Aug, fed etiam, & in primis in aliis, hoc eft, qui eos, qui ä fe vel inter fe , vel a Deo diffident, libi, aliis , Deo conciliare ftudent: q. d, qui paci concilianda: operam dant. Quoniam filii Dei vocabuntur. Non eft enim Deus dilfenlionis fed pacis, utpote qui
per
308 COMMENT* IN EVANG. per Chriftum pacificavit fibi omnia. Unde peculiariter Deus dicitur ab Apoftolo Deus pacis , Chriftus ab Ilaia Princeps pa-m.D uplex autemHebraifmus eft,/ih'z,pro ßmiieSf ut patet infrd v. 5. & vocabuntur , pro, erunt: non tamen fimpliciter erunt, led ita manifefte , ut hoc etiam ab omnibus cognofcatur , & prodicetur, quod proprie eft futuri fieculi. Sumus enim nunc quidem filii Dei, fed nondum apparuit quid erimus, Joan. 3. v. 2. Quia veto is , qui inoribus ita dillimilis eft a-liis, hoc eft , mundo , fere in eorum oftenfionem incidithinc ultimo addic Chriftus:
10.	Beati qui perjecutionem patinnturi non quomodolibet: nam & latrones , & ho-ret.ici graviOimam patiuntur: led propter jaßitiam. Cum enim faciat Martyrem non poena, fed caufa, mors fceleratorum non eft fidei gloria, fed pona perfidia;, uc Auguft. Procedentes itaque beatitüdines iu adtioue, hoc in pallione confiftit, i-deoque perfeftillima eft. Facilius eft quippe juft a agere , quam propter jufti-tiam etiam perfecutionem pati. Hoc enimproter malorum tolerantiam etiam eonftantifiimam juftitio perfecutionem denotat.. Quoniam ipforum eft regnum cee-/oram.Nihil enim aptius , quam ut iis, qui inftar peripfematis conculcati funt, detur regni, & quidem coleftis exaltatio. Idem autem regnum promittitur primis
&
SECim MATTH. Cap. V. 109 & ultimis : fed primis , hoc eft, pauperibus,propter divitias regni,- ultimis,propter exaltationem & gloriam. Aug. autem idcirco in oftava beatitudine ad caput re-diri putat, per iteratam promiffionem regni casleftis, quia perfecutio confum-matum perfeftumque oftendit & probat. Breviter itaque & clare omnes ilbe bea-titudines ita in fummam contrahi pof-fent; Beati, qui fpretis mundi divitiis^ honoribus, voluptatibus , atque commoditatibus mundi, juftitiam mifericor-oiam, cordis munditiam, ac pacem cum Deo & hominibus fedtautur & faciunt» tanto animi ardore , ut omnes perfecu-tiones hac de caufa toleratas aequanimiter ferant .• confequenter enim, ac jure hereditatis Habiliter poffidebunt regnum coelorum, perfufi gaudio, pleni ac fa-tuii omnibus bonis , liberi ab omnibus malis, facie ad faciem videntes Deum, tamquam filii ejus cum Patre fuo regnantes. Ex his patet, ficut paulatim cref-cunt virtutes beatitudinibus defignatae, ita & crefeere praemia: omnes elfe concatenatas , omnes quoque ad falutem necelfarias ; atque ita eiie omnes in certo gradu prsecepti, & non tantum confilii: idem denique priemium pro diverfis gradibus varie nominari. Quo modo autem refpondeant donis Spiritus fancli, vide late Auguftin. lib. 1. De fermone in monte c. 3. & 4.
no COMMENT. IN EVANG.
11.	Beati efits. Non eft nova hic beati tu do , fed applicatio fuperiorum ad praetentes difcipulos. Cam maledixerint: Gne-ce onidijofin , id eft probris, convitiis , & contumelia praetentes affecerint. Et perfected vos fuerint; non verbis , fed factis inferendo vim. Et dixerint omne malum adverfum vos: abfentium famae & honori detrahendo. Ita haec tria membra diftinguit Auguftin. lib. i. cap. Menden-test, fi enim vera dicantur, non funt beati, led dupliciter .tniferi. Propter me. Referendum eft non ad , mentientes, fed ad tria perlecutionum genera jam dida. U-trumque autem&, mentientes, & propter me, addi propter haereticos , notat ibid. Auguftin, utpote qui volunt, de perfe-cutionibus & famae turpitudine gloriari, cum & vera dicantur, quando de illorum, errore dicuntur, nec propter Chriftum ifta patiantur: non enim., inquit, fe-quitur Chriftum, qui non fecundum veram fidem & catholicam difciplinam Chri-ftianus vocatur.
12.	Gaudete et exilitate, &c. id eft noit folum animo non frangamini, fed etiam ita gaudete , ut etiam exterius per exul-tationem erumpat. Quoniam ,merces ve-jlra copiofa eft: quia ficut fides omnem rationem fuperat, ita merces pro perie-cutionibus fidei reddenda omnem captum rationis excedit. Sic enim, tribus ici licet modis fupra didis , perfecati Junt
SECUND, MATTH. Cap. V. nI:
Prophetas , qui fuerunt ante vos. Hoc addit, ut ne novum quid fibi accidere putent: ut le talibus viris pnemio , ficut & per-fecutione, aquandos intelligant: ac denique , ut in eorum locum le fucceifnros in praedicanda veritate Iciant ; quorum officium, ut proinde explicet, adjungit:
13.	Vos eftis , feu eliedebetis, quemadmodum Prophets, Sal terree , id eft , vice falis toti orbi. Salis-autem eft rebus infipidis faporem dare , et a corruptione fervare , abfumendo humores noxios. Unde eft fymbolum lapientis , qme partim in intelligentia, partim in afferiu , feu moribus lita eft. Itaque fignificat eos totius orbis infulfam, corruptiffimamque vitam condire debere doririns, fapien-tiae, & maxime morum exemplo. Quol fi fal, cujus eft condire omnia, evanuerit, id eft fatuum farium fuerit, amiffa illa acrimonia ,, in quo falletur ? id eft , quo alio fale fal condietur? non enim datur fal falis ; q. d. Si vos totius humani generis Magiftri erroribus mundi & cupiditatibus rerum famularium infatuati fueritis, amilla illa ignea fapientis & chari-tatisvi, qua inftar falis urere debetis, per quos tandem alios poterit vobis do-dirime veritas & niorum integritas reparari? ai nihilum valet ultra: hoc eft , ut clarius Lucas , nec in terram, nec in fterquilinium utile eft; quia fal corrumpit fterquilinium , et terram r-edditfteri-
IU COMMENT. IN EVANG. lem , cum aliae res corrupts ad ultimum valere loleant, Nift ut mittatur foras, lei-licet in plateas : fif conculcetur ah hominibus: quibusvis praetereuntibus. Optimi enim corruptio peffima, prout optime & fimi-lifenlu declaratur Ezechiel. 15. de ligno vitis* Unde Auguflin. doftores haereticos , qui maxime omnium funt fal infatuatum , cimicibus comparat, qu.-a vivi pungunt, mortui foetent.
14. Vos eftis lux munii. Eodem tendit comparatio Lucis et Salis. More enim Syrorum , ut a S. Hieronym. in cap. 18-Mat. manifeftius eft , multas ejusdem rei fimilitudines congerit. Utraque vero re-fpicit doririnarti & mores: Sal tamen prscipne mores , Lux doftrinam. Vos ergo eftis lux mundi: ad difpellendäs, ut Hilar, ignorantis tenebras, et ad friends divinsque cognitionis lumen invehendum. Lux autem eftis , non natura iua lucens, quomodo Chriftus fe Lucem mundi vocat, Joan. 8* verf. 13. et Joannes negatur eile lux Joan. 1. v* g. led lux ab alioaccenla, inftar lucerns, ut hic fta-tim fequitur.
Non poteft civitas abfeondi fupra montem po-fita. Tertia fimilitudo , Scripturis frequens , qua Ecclefia , cujus prscipua & Jucidiffima pars Apoftoli lunt etprspofiti ejus , comparatur civitati conftruris in monte : de qua vide lfais 60. verf. 14, & maximeEzech,40.verf.2, & lequentibus.
SECUND. MATTH. Cap. V. ng Itaque deeft hic prima pars fimilitudinis, videlicet, Vos eftis , feu effe debetis fi-miles civitati fupra montem pofxtas. Qu<t abfcondi nonpotefi: hoc eft qua; occultari non debet: imo etiamft velit, non poteft. IS on enim tam laudat difcipulos hifce comparationibus, quam eos fui officii admonet , ut declarat Hilar, in Pfalm,ii8. Significat itaque eos üou debere, five defidla > five perfecütionum metu, fuo deeffe officio , veritatis praedicationem fubtrahendo tenebris hujus mundi, fed doftriiia , praedicatione, & morum exemplo hominibus ita debere praelucere, ut ab eis dodtrinae veritatem & morum integritatem hauriant: propterea quod eo fine in tam alto ftatu collocati fint, ut omnium oculi in eos conjiciantur. Explicant & applicant iftas fimilitudines accuratius duo verfus fequentes.
15* Neque accendunt lucernam. Declarat hic, cujufmodi lux fint. Sancti enim maximeque praedicatores Lucerna dicuntur , quia non ex feipfis lucent, uti Deus* fed aliunde, a Deo fcilicet, accenduntur, & extingui poliunt, inquit Aug. Epift. 120, c. 3. Non accendunt autem lucernam (f ponunt eam, id eft ut ponatur, fub modio , feu vafe occultanda, & nemini luceat, fed potius Juper candelabrum , in edito fcilicet loco , ut omnibus lucem praebeat. Proinde cum vos hujufmodi H	lux
114 COMMENT. IN EVANG. lux mundi & lucerna fids, & huiufmo-di civitas in monte confpicua:
16, Sic luceat lux veßra, doftrina fci-licet Evangelii a vobis divulganda, ut non tantummodo voces fonantes audiant , fed ut videant opera veßra bona: dobbins confona , id eft , ut cernant vos libi praelucere non tantum verbo & lingua , fed opere & veritate. Proinde illud , ut, eventum vel confequentiam, non finem intentionis fignificat; vel fi finem , certe non ultimum Q hoc enim vetatur cap. 6. v. ii.) led per quem tranfeatur ulterius. Nam ne videretur finem conftituifle in laudibus hominum , ut gloriam ab eis captent, addit ulterius, (f glorificent patrem vefirum , &c. ut hoc ipfum, inquit Auguft. cjuod homo per bona opera placeat hominibus , non ibi finem conftituat, ut hominibus placeat, led referat hoc ad laudem Deiut propte-irea placeat hominibus, ut in illo glorificetur Deus, qui auftor eft bonorum operum. Itaque hifce duobus verfibus condemnantur tria hominum genera: primo otiofi , qui abfconduut talentum fuum.- fecundo qui verbis, non faftis praedicant: denique, qui luam ex praedicatione gloriam quaerunt. Ut autem eos doceat, qui debeant docere , & quomodo moribus praelucere, fuperando fci-licet Scribas & Pharifaeos tam legis obfer-yatione, ut v, ao. & palfim toto capite
SECUm MATTH. Cap. V. n* quam interpretatione, ut v. 31. & 27.31.
& alibi, hinc utitur apta praeoccupatione exempli fui.
17.	Nolite putare, quoniam veni Cohere legem aut Prophetas: id elf, ut eas fol-vam ; live tranfgrediendo mandata , five prorfus abolendo doctrinam legis. Sumitur autem Lex pro quinque libris Moyfis , maximeque pro lege morali, quam toto hoc capite explicat. Nonve-ni Coivere, fed adimplere. Adimplevit autem eam quadrupliciter. Primo, non ibtym eam docendo, ut Pharifsei, fed etiam faciendo. Tangitur hic modus v.
19.	Secundo, legem interpretando, & quod minus habet addendo unde toties dicit. Ego autem dico vobis, &c. Utrumque modum adimplendi tradit hic Auguft.
& Bafil. in Moral, reg. 43. Tertio, adimplevit legem, gratiam adimplendi legem horni ni hfls dando : plenitudo enim legis eft dileftio fine qua impleri nullo modo poteft. Dileftionem autem feu eharitatem Chriftus diffudit per Spiritum fanftum in cordibus noftris. Tradit hunc modum fiepius Auguft. maxima»lib. 17. * contra Fauflum cap. ultimo. Quarto» adimplevit legem & Prophetas, exhibendo per adventumTuum ea, quae per utrofque figurata & prophetata fuerant. Lex enim ceremonialis tota erat figura futurorum: unde futura exhibendo, pras-ientianon tam abolevit, quam implevit, H 3	Ita
Ita hic Hilarius & Auguft. libr. 19. contra Fauftum cap. 7. & 8• Uterque hic adimplendi modus breviter indicatura Thrift o, j.Joan. Gratia & veritas per Chri-fium faEla efi. Gratia enim pertinet ad charitatem, veritas ad prophetiarum im-pletionem,
i8. Amen quippe dico vobis*, id eft vere feu in veritate dico. Amen enim eft vox Hebraea, fignificans Vere, hoc eft non jurationem , fed affirmationem fimpli-cem, feu affeverationem eqrum , qua: dicenda funt, quando praeponitur orationi , ficut hic & alibi frequentiffitne; vel confirmationem eorum, qua: didta funt, quando poftponitur, idq. five fimpliciter, live per modum optantis , Ut c. 6. verf. 33. Unde LXX. pro eo dicunt fubinde genito , id eft ,fiat. Evangeliftse Grace feri-bentes, & omnes Interpretes, Syriacus , Latinus, Arabs eam»vocem retinuerunt. Ob fanftiorem enim autoritatem fervata eft antiquitas, inquit Auguft. 2. De doftiina Chriftiana cap. 11. Vide plura in cap. 27- Deuteron, verf. 15. ex Hi-eron. Epift. 137. Donec tranfeat, id eft, pereanrleu diflelvantur in confummatio-ne feculi firmiffimae orbis partes; Coelum terra. Iota unum , qute minima eft alphabeti littera, Aut unus apex: id eft,u-num punctum feu etiam fummum litterae alicujus faftigium , Nonprccieribit a lege , id eft negleftum & infettura non peribit
ex
SECUND. MATTH. Cap, V. 117 ex lege, Donec•; id eft, quin, omnia fiant , & impleantur, qua: fcilicet ante mundi conlummationem adimpleri debent. Quo tropico loquendi modo often-dit, inquit Auguft. ad effedhim etiam minima qureque perduci, five promiffa, five prsdifta ; five figurata , five pra:-cepta. Et quod de Lege idem de Prophetis intelbgi debet,
19. Qui ergo folverit, ideft, tranfgref-fus fuerit periefta tranfgreffione mandati , unum de mandatis ifiis minimis, id eft, etiamfi minimum fuerit. Auguft. refert ad fuperiora mandata , lcilicet .legis: Chryioftom. & alii commodius ad inferiora , quae lcilicet mox ex lege traditurus eftfiioc enim probat ratio verfu 20, fubje-fta: fub illis tamen & alia limilia intelligi debent. Et docuerit ßc homines, ficut ipie 1’olvit, inquit hic Auguftin. hoc eft, qui folvendnm docuerit, exemplo fcilicet & verbo alios traufgreffionem docens, quemadmodum Pharifsei docebantminimus vocabitur in regno caelorum; id eft , liullius pretii erit in K colefia, five potius in coelo , quia ab eo excludendus eft. Qui autemfecerit, non addit unum de ifiis minimis, fed fecerit mandata fcilicet omnia , ftuae traditurus fum , Ö* fimul ea docuerit: hic non folilfn in regno erit, fed in eo magnus vocabitur, feu erit, quia major eo , qui docet, & non facit, vel qui facit & non docet, vel qui nec facit, nec docet.
H 3	20.
20.	,Dico enim vobis , quia nifi abundave-rit juflitia veflra: id eft , nifi veftra mandatorum obfervatio accuratior fuerit ea, qu'am five docent, five prseftant Scribs & Pharifiei, etfi habeantur illi duftores peritillimi legifqueobferyantiffimi, non poteritis elfe lalvi. Excelfus autem ifte juftitiae nd tria fere capita revocari po-teft: primo , ut non tantum opus externum , fed & affedtus internus conformetur legi. Nam, ut Iren. lib. 4. cap. 27* Lex per corporalia erudiebat animam, confequentur fcilicet docens etiam interna reformanda: Chriftus autem contra, per interna etiam corpus emendari docuit: fecundo , ut etiam ea, qus lex neceflitate permifit, v. g. repudium , caveamus: tertio, ut lex non tantum fecundum verborum corticem , fed fecundum legiflatoris intentionem obfer-vetur: quae tria ex lubjecta Chrilii interpretatione colliguntur.
21.	AudißisquiaMcliim eji, id elf , quod praeceptum fuerit, antiquis Patribus legem accipientibus a Deo: non occides, quo nihil amplius vetari iutelligebant Pharifiei, quam verum externumque homicidium ; & haec erat Scribarum & Pha-rifeorum juftitia.
Qui autem occiderit, reus erit judicio. Ut totus hic locus plene intelligatur, fcien-dum efi:, tria genera judiciorum feu tribunalium fuilfe apud Hebraeos.- unum trium-
um-virum feu trium Judicum, alterum viginti-trium , tertium feptuaginta virorum , quod hic dicitur Graece Synedrionf & voce in Syriacam deflexa , Sanedrin. Primum de caulis minoribus judicabat, ut de furtis, rapinis , &c. fecundum de capitalibus : tertium de rebus graviffimis , ut de Republ, de falfa do£lrina, de fum-mo Pontifice. Ita diftinguunt Judaei ia libro Sanedrin cap. x. atque ejus rei ve-jftigia extant apud Jofeph. 14. Autiquit. c.
17.	& alibi. Ad haec duo poftrema membra judiciorum Chriftum alludere mani-feftutn eft. Itaque reus erit judicio , id eft reus erit, ut in judicio caufa ejus difcutiatur, inquiunt multi, utrum lci-licet fciens , an cafu prepetraverit. Illi enim volunt hanc elfe differentiam Jw-didi, & Confilii, & Gehenna, quod in Judicio daretur locus defenfioni, ideo-que incerta effet tam damnatio , quam damuati poena: inConcilio, quia majoribus caulis refervatur , certam volunt fignificari damnationem; etfi incertum adhuc fuppliciüm: in Gehenna vero damnationem & fupplicium effe certa. Ita fere Auguft. & multi poft iplum. Sed certum eft hsec tribunalia non fuiffe diftin-tta certitudine reatus, aut poenarum, fed utriufque gravitate. In omnibus liquidem tribunalibus‘dilcuifio criminis ne-cellariaeft , eoque accuratior , quo cau-ia eft major ; non enim accufatio dam-.	H 4	naii-
120 COMMENT, IN F.VANG. nando reo fufficit;, Re&ius ergo, reus trit judicio, id eft reus eric, ut judicetur , fe« condemnetur. Poena quippe Mortis certiflima multis legibus homicida;, Exodi 2i. & Levit. 24. conftituta eft, qua: a judicibus mutari non poterat.
22,	Ego autem dico vobis• Non minori auftoritate quam Moyfes, dico vobis, tamquam legislator nova; legis, & verus interpres veteris. Non enim fe opponit hic, vel Moyfi, vel Deo, fed Scribis. i& Pharilafis, legem interpretantibus, «quorum interpretationem hic rejicit non tamquam falfam, fed tamquam imperfe-dlam. Nam , ut Auguft. 19. contra Fau-jftum c 23. quia non intelligebant homicidium. uift peremptione corporis hu-anani, per quam vita privaretur, aperuit Dominus, omnem iniquum motum ad nocendum fratri in homicidii genere putari, quod clare patet ex verfu 27. & verf. 28* ubi fimili plane modo declarat edam concupilceutiammulieris eile moechiam. Itaque ego dico vobis: Quia omnis , five IeIus , live non lsefus, qui ira)-eitur fratri fuo , ira fcilicet illa vulgari , quic nude tendit in vindiftam, ex malevolentia expetendam, reus erit judicio 9 id eft , capitis erit reus, judicio non humano, fed divino. Vult enim fignificare, etiam iram, feu folam voluntatem nocendi , feu occidendi elfe tantum crimen, tantaque dignum poena , quanta
JPharifaei putabant homicidium. Itaque nihil opus eft addere id, quod Graecus & multi Interpretes addunt ad, irafcitury fcilicet ike, id eft, finecaufaf Nam quan* tacumque fuerit irafcendi caufa, feu injuria, numquam licet irafci fratri, feu homini, hoc eft ei male velle; ftcut nec licet umquam velle moechari. Nou enim agitur hic vel de primis motibus irae, fed de deliberata; vel de ira, qua quis iralcitur vitio fratris haec enim dilectionis eft, non acerbitatis, ad corrigendum , non ad nocendum ab omnibus Sandtis, Apoftolis, ipfoque Chrifto adhibita.
Qui autem dixerit i fupple iratus ira jam difta. Expiicat enim Chriftus gradus iras, feu motuum tendentium ad homicidium. Raca: nonnulli apud Auguftin. putant deduci a Graeco hrakos, id eft, pannus, ut fignifieet pannolum. Ipfe Auguftin, veri-fimilius putat eile intetjeCtionem, qua indignantis animi motus exprimatur, Sed Raca vox eft Syriaca, quae in Thalmud fcribitur per Jod& pronuntiatur, Ricat vel Reca , dedudta ab Hebraico , Rick, id eft , vacuus , inanis lcilicet fortunarum, vel cerebri. Unde eft genuscop-vitii levioris , quo exprobratur alicui, vel inanitas, feu levitas morum , ut vult Bafil. in Regulis brevioribus_ <51. vel potius fortunarum- Etideo Judic. 11. veri.
3.Recim, vocantur inopes, ik 2, Reg*
6.	verf, 20. (curras. Ita fentit Angelus Caninius & Hieron. hic. Hanc vocem E-vangeiiftaa noluerunt vertere , non tam quod eifet interje&io , quam quod , vel edet ufitatiflima , vel gratiam vertendo amitteret. Reus erit cone ilio. Grame fy~ nedriö, id eft, Concilio Sanedrin , feptua-
fin.ta fcilicet Senatorum-, feu maximo, .oquitur accommodate ad coniuetudi-nem juris ludaici & Scribarum, fignifi-cans tantum ede crimen divino judicio, ut a tribunali graviffimo & psena in eo ufitata caftigari mereatur.
Qui autem dixerit, iratus , fatue, fatuitate illa naturali, fed maxime morali: quo modo in Scripturis omnes peccatores vocantur fatui, & fal fupra dicitur infatuari. Et hoc magis proprie eft elFe fatuum ,	& Gnece moron , ut patet i.
ad Corinth, i.y.20. Significatur ergo con-vitium gravilfimum in moribus. Reus erit divino judicio , gehennet ignis, id eft , fup-. plicii sterni , cui poense nullam aequalem infligit ullum Concilium humanum* Porro Gehenna dicitur Hebraice Ge Hin-nom, vel plene , ut eft Jofue 1$. verf.
8.	& ibid. cap. jg.verf. i 6. Geben Hinnbm, id eft, Vallis filii Ennon, a poffellore fcilicet, montrafte vero Gehenna. Vallis enim erat, ut feri bit Hieron. in verf* 28-cap 10, Matt, prope Jerufalem, ad radices montis Moria, aquis Siloe irrigua , & nemorofa , in qua erat idolum
Baal,
Baal, feu Moloch , cui filios fuos comburendo immolabant. Ke autem vagitus exaudiretur , pullabant tympanum , quod Hebraice dicitur Thoph , unde locus e ft etiam di dius Tophet, Ifaiaj 30. v. ult. Hinc propter dirum illud puerorum lupplicium 9 & quia locus erat abominabilis , & jam a temporibus Jofise contaminatus , ut eft 4. Reg. 23. v. 10. pro poenis aeternis ufurpari coepit, vel primum a Chrifto Domino, ut videtur velle Hier, vel potius etiam ante,- jam enim tempore Chrifti videtur appellatio illa fuiif® ulitata. Ex hac ergo peccatorum poenarumque gradatione manifeftum relinquit Chrilius, quantum delictum fit, quantaque poena dignum homicidium re ipfa perpetratum , verbera & mina;: & quantopere Chriftianorum juftitia pluf-quam jufiitia Scribarum & Pharifeorum abundare debeat. Hoc ut plenius exequatur , non folum non irafcendum fratri, led nec ullam animi aegritudinem adverfns fratrem , id eft proximum , ler-vandam tradit, idque ex vi ejufdem praecepti, Non occides. Addit itaque:
23.	Si ergo offers munus tuum: q.d. Cum tanta fit habenda cura fraternae dilectionis , ut neque verbulo , neque ullo interno motu violanda fit, fi contingat te eile offerendo facrificio acciniturn Q neque enim facrificium jam inchoatum abrumpi jubet; ) S? ibi, etiam Itans co?
ram
*24 COMMENT. IN EVANG. ram Deo, & proximus altari , recordatus fueris, quia frater tuus habet aliquid adver-fmn te, caufam icilicet juftam conquerendi & expoftulandi tecum, hoc eft: quod fratrem in aliquo offenderis , dicendo ei, vel Raca, vel fatue, vel fi-inile quid: nam fiipfe te offendit, jam lion frater habet aliquid adverfum te, fed tu aliquid habes adverfus fratrem, ubi non eft opus ab eo veniam poftulare, fed tantum dimittere. Ita Auguftinus.
24.	Relinque ibi munus tuum ante altare: id eft, abrumpe omnem moram , etiam ante oblationem facrificii, multo magis ante omnia alia negotia. Vade prius reconciliari , &c. id eft cura, ut prius in gratiam cum fratre redeas, & eo fafto offer facrificium tuum Deo , quia jam ei gratum erit. Jntellige hoc quidem pne-ftamda re ipfa, led juxta naturam praecepti affirmativi, cum Icilicet prudentiae ratio tempus & locus ita permittunt. A-lioquin cum ita fieri, vel non expedit, vel non poteft, tunc animi praeparatione icilicet non motu corporis , fed dilectionis affeftu idiplum proflandum eft, ut latius Auguftinus.
25.	Efio confentiens adverfario tuo. Ad-verfarius ifte multis modis exponitur. Plerique antiqui, ut Clemens Alexan-drin. 4. Stromat. Tertull. libr. De anima cap, 25. & alii intelligunt diabolum: idem Tertull. ibidem ethnicum, Bafil. in Regg.
bre-
SECUND. MATTH. Cap. V. 12*
brevioribus refp. 222, eum, qui nobis conatur aliquid tollere : alii confcienti-am, alii carnem, alii Deum, alii legem Dei, quod Auguftini eft & multorum aliorum. SpeCtando fcopum prac-fentis loci,verifimillime videtur dici cum
S.	Hilario & Hieronymo , quod Chriftus pergat in inculcando concordiae ftudio , adhibendo parabolam hominum coram judice litigantium. Ubi expeditiffimum eft , maximeque confultum , ut qui offendit alterum, cum eo ftatim etiam in via ad judicem pergendo tranfigat, antequam ad eum veniat: nam ille ex officio nulla eft_ ufurus mifericordia, fed tantum juftitia. Itaque e/lo conjentiens > feu compone, tranfige, eum aiverfario, Graece anttiicb , id eft cum eollitigatore tuo , quem offendifti, & qui habet aliquid adverfum te, dum es in via cum eo , id eft , dum res adhuc in hac vita pendet : ne forte, vitae fcilicet curfu finito * tradat te adverjarius judici, Deo fcilicet, hoc eft ne propter ipfum in manus Dei viventis incidas; &* judex tradat te mini-ßro, exeeutori fententix diabolo, & Angelis ejus , et in carcerem mittaris , locum fupplicii; five infernum live purgatorium , pro qualitate delicti.
26.	Non exies inde, donecfolvas novi fimum quadrantem. Quadrans dicitur quarta pars afiis; Lucas autem cap. 12. verf. uit. vocat novißmum minutum , cum tarne»
126 COMMENT. IN EVANG. minutum fit dimidia pars quadrantis, quid quadrans continet duo minuta, ut eit marci 12. v; 42. Senfus tamen eodem redit: Parabolice enim fignificat, quod ibi fummo iuris rigore fit agendum , & ut Auguft. quod nihil relinquetur impuui-tum, live culpa illa poenas sternas poftu-let, de quibus explicat hoc Auguft* five tantum temporales, de quibus Cyprian, Epiftola 52. Neque enim alterit Chriftus ultimum illum quadrantem unquam per-1'olvi polte , nec etiam negat.
27.	Audißis ,. &c. Non moechaberis. Quo' prscepto moechiam, iioc eft illegitimum concubitum tantum opere perpetratum vetari, non defiderium ejus putabant Scribas & Phari Isi. Aperte enim dicit Jofephus 12. Antiquit, cap. 13. loquens de Antiocho Epiphane: Voluilfe tantum, ac 11011 etiam perfecilte lacrilegium, non videtur reS digna fupplicio. Hssc ergo erat juftitia Pharifieorum minor : perfecit eam Chriftus, declarando etiam internos motus eo praecepto prohiberi.
28.	Quia omnis, qui viderit mulierem ? quamcumque 11011 luam , five uxorem alterius , live non. Sub vi fu autem, tamquam frequentiore peccati illius porta (_’ quia ut Graeee ek m horari to er an ) omnis fenfus intelligitur. Nam , ut Clemens Alexand. lib. 3, Paedag. cap. i i. ante totum corpus coirumpuntnf oculi. Lafcivis enim alpetftibus & verlatilibus ac tan«
# quam
SECUND, MATTH, Cap, V. 127 quam eonniventibus oculis intueri nihil eft aliud , quam oculis moechari, cum per eos cupiditas prima ineat pugine prte-ludia. Nec tamen fimpliciter vidilTe culpa eft , fed ad concupifcenium e(im, id eft , inquit Auguftin. hoc fine , hoc animo •, ut eam coiictipifcat: quod jam non eft vel videre , vel titillari deledtatione carnis , live ih anima, five etiam in corpore., fed plene confentire libidini: talis enim concupifcentia deliberata , affectata, & procurata eft. linas jam mx-■chatus eft eam in corde fuo , id eft , jam a-nimo commifit adulterium feu flagitium (Tpecies euim pro genere ponitur) & coram Deo , ubi voluilfe eft feci ile, ftu-pri reus eft.' Et quafi auditor quaereret, quid ergo de oculis faciendum, quorum alpedtu tam facilis ad concupifcendum lapfus eft? Refpondet Chriftus:	x
29,	Quod fi oculus tuus dexter, eoque charior, magifque ne cellarius, fiandali-fat te , id eft, offendiculo tibi fuerit, feu occafio, ut impingas & cadas in pecca-t&n; fcandalum enim eft proprie impedimentum in via , quo impingitur erue eum, id eft etiam erue, fi necelle fuerit, potius , quam te in peccatum pertrahat. Eft enim elegans exaggeratio a Chirurgis defum’pta , qui unum membrum malunt praffcindere, quam totum corpus perire. Sed fcandalum aliter temper vitari poteft, membra lei-
licet
128 COMMENT. IN EVANG. licet non eruendo vel abfeindendo, fed a fuis operibus continendo. Hac igitur parabolica exaggeratione docet, n:hil homini ita delectabile, charum ac ne-ceflarium elfe debere , quin, fi occafio ruinas fuerit, abjici & contemni debeat, five fuerint ipii ufus oculorum ac ma-nns dexterae * ut quidam recentiores fi-gnificari volunt, five confiliarius mon-firans iter in rebus divinis, tanquam o-culus , & adjuvans tanquam manus, ut Auguft. five quicumque nos arttiilima familiaritate contingunt, quamvis uti-lifiimi & maxime 'necellarii, amici, parentes, liberi, uxor, &c. ut Hieron* in Comment. Hilaf. Can* 4. in Matth* Athanaf. & alii communiter; cujus ab-fcifiionis do&rina pulchre traditur Deuter. 13. v. 9. & fequentibus,
31, Di clam efl autem, Non addit, antiquis , quia in eodem praecepto moechi« explicando pergit, quatenus refpicite-tiam uxorem propriam. Quicumjue ii-miferit uxorem. Quo loquendi modo indicat , legem nemini praecepiile, fed potius permiti He dimimonem,. Praecipit autem, ut in illo cafu let illi libellum repudii, id efl:, fceduigm, feu inftru-meiitum, quo teftetur fe earn repu-diafie , feu dimifilfe, ut confequenter alteri pollet nubere. Formula apud Romanos erat; Res tuas tibi habeto, Res duas tibi agito f Conditione tua non utar%
SECUNDI MATTH. Cap. T. rZ9 Apud Jmheos fere talis: Ego N. ix animi mei confeniu,	fine ulla coactione repu-
diavi , ut fiat libera , domina fui ripriisu, ad abeundum 6? nubendum omni viro, cui voluerit , &c. Caufa permittendi hanc di-milfionem erat, ne alio quin uxores occiderent: libelli vero, ut in dilfidiun? animus pnecens libelli confcriptione re-fraftus abfifteret. Hsec enim mora temperabat furorem viri* dum cogitaret'* eam jam libere poffe alteri nubere , nec ad fe poife reverti. Deinde ut hac oc-cafione illi, qui libellum fcriberent* concordiam fuaderet: quas caufas dati Äüg. 19. cofitra Fauftum cap.a6. & lib*
1.	de ferm. Domini in monte. Alia caufa fuit , ut petulantia mulierum frsenare-fcur, & libertas virorum * ue vel ili® fugientes fe dimiffas dicerent * vel hi ' pallim dimitterent, & mox reciperent.
324 Ego autem dico: quia omnis, qui di-miferit uxorem * id eft, a toro & habitatione in perpetuum feparaverit, five aliam duxerit * five non * Jacit eam moechari. Npn ajt mccchatar t quia nuda talis' dimilfib ndit eft moechia, fed eft uxori caufa, quantum in fe eft, utmaechetun, eo quod dimiilae fit facilis in moechiam laplus, quia manet uxor dimittentis* Excepta fornicatioris caufa. Nam fornicariam dimittens * lion facit eam moechari , fed ipfa fe fecit moecham privavit jure conjugii. Et quamvis alia?
I	»014-
nonnullae repudii caufae fint, recte tamen Chriftus folam excepit fornicationis caufam , quia illa eft propria caufa divortii refpedlu matrimonii: reliqua: funt generales, & Chriftianum a quavis foci-etate liberant. Illa femel perpetrata caufa perpetua eft etiam poll poenitentiam: flit enim repudium in poenam,& non tantum in correctionem uxoris: ) hae funt tantum temporales , quamdiu durant.
Et qui dimifjam duxerit* Repetendum hic putant id , quod praecellit, excepta fornicationis caufa: quali illa , qua: jufte 'propter fornicationem dimiila fuerit, jollit ab altero viro duci. Sed abfurdum loc eft: fic enim ejus Conditio elfet me-ior, quam qua: injufte eilet dimilfa. Itaque hoc nullo modo repetendum eft, led generaliter fenfus eft: Qui quacumque ex caufa, fivejufta, five injufta , duxerit dimilfam, adulterati quia permanet uxor illius , qui dirriififr Hac ergo lege perfecit Chnftus veterem: primo , quod omni tempore repudium, quo five poteftas, five peraiiIlio nubendi alteri traditur, prorfus tollat: fecundo , quod uxorem adulteram non occidi jubeat, ut lex vetus , fed dimitti finat: tertio , quod dimillio permittatur non qualibet vulgari ex caufa , fi quoquo modo diipliceret viro, ut olim, led lola -caufa fornicationis.
33. Iterum audifiis, &c. Non per jurabis i
five
SECUND. MATTH. Cap. V. 13 * five falfum jurando , five non complendo quod juraveris. Aliud pneceptum perficit, quod illis verbis in Decalogo non habetur, fed yidetur refpicere ad verfilm 12. cap. 19. Levitiei. Ad fenfum vero etiam in Decalogo comprehenfimi eft , ubi generaliter vetatur , ne alfu-mant nomen Domini Dei fui in vanum quo pnecepto videntur Scribse cenfuifle, quod nihil nifi perjurium vetaretur. Reddes autem domino juramenta tua; id eft, id quod juramento promiferis, five homini , live Deo , reddes Domino , id eft, in honorem Domini, tanquam Domino debitum , cui fidem tuam obftrinxifti. Putant aliqui elfe deuterofin Scribarum <Se Pharifeorüm , fed fatis aperte habetur lenfus hujus mandati Num. 3. v. 3.
34. Ego autem dico volis, non jurare omnino , nempe neque falfum , neque verum, fupple, quantiiminte fuerit, leu fine neeeffitate, affumendo fcilicet nomen Dei per juramentum in vanum. Videtur enim explicare fenfum iftius fecundi pnecepti Decalogi, declarando per illud non folum perjurium, fed & fuper-flüüffi juramentum prohiberi. Et ita praecepti eft ipfa explicatio: non enim eft: juramentum aliquod ex fe bonum , qua-fi ad honorandum Deum, fed afiumen-do dumtaxat, ut necefiarium , ut Au-guftinus hoc loco. Unde idem libr. de mendacio, cap. Intelligeudum eft,iii-I 3	quit.
m COMMENT, m EVANG. quit, illud, quod politum eft,' omnino-4 ad hoc pofitum, ut quantum in te eft, non affectes, non an;es, ut quail pro bono cum aliqua, deleftatione appetas jusjurandum, fcilicet nullis aliis circuin-ftantiis id veftiendo. Sic enirh aude per fe jurare^velle, etiam verum, malum eft. Rationem idem reddit hoc loco, & alibi fsepius, ne affuluftate jurandi ad perjurium per confuetudinem delabaris» Ita & Ambrof. Serm. 14. in Pialm» 118. Voluit te non jurare, ne perjures; & Baftiius in Pfalm. 14* Sed hat.c. ratio dau-telf convincit potius eile confilii quani praecepti. Quomodo autem etiam preceptum 'M tamen non incidatur in. errorem Anabaptiftarum, & Peiagii apud Augqft. Epiffola 88. & 89. qui juramentum omnino illicitum putabant „ jam fu-pra indicavimus. .
■Neque pef coelum fuppte, juraveris., ut feqaitur; Hiec eft explicatio illius omnino, fcilicet nullo genere juramenti * noii. tantum per Deum, fed neque per creaturas, Unde Hilarius eaii. 4. Hieron* Theppln.L. & alii hoc loco , putant etiam prsecedehtibiis verbis juramenta per cre-amra&,. taiffduu:;'i mperff'oia , ac Deo mjpYiofu, p/oiiiptri: feti oppjalitio vea* 37; aliud -paftülat*. Itaque.varius eft, jf-liain ^fianlsoi.	. pjptejam hic refer-
ri , eoiitenihennuni juramenta per cre-.aiuras, ut pater i&fra cap. S3, veiff. 16.
lg. & 22. & 6x rationibus , qöx tum hic, tum illo capite afferuntur a Chrifto: omnes enim eo tendunt , üt offendant non fuperftirionem talium juramentorum, fed potius religionem eorum, quod Ici-licet jurando per creaturas, ‘edam per Deum juretur. Itimefteque per ccelum, quia thronus Deleft, id eft, veluti thro-. iius gloriae ejus, et terra fc ab ellum, id ett, veluti fcabellum ejus. Atque ita refertur ad Deum juramentum , & per Deum illi infideiitem fit, quod declarat Chriftus infra cit. cap. 23. Locus autem, quem hic citat Chriftus, eft Xfaisc 66. v. 1. quo fignideatur non feffio Dei corporalis, fed metaphorica iff a locutione fjgnificatur immenfa eius, & in-comprehenfibilis magnitudo ac praefeu-tia, implens ccelum & terram, & regens omnia,
Neque per Ierqfblymam , quia civitas eft magni regis , qui illam fibi peculiariter in locum adorationis. 9 & cultus fui delegit,
36, Neque per caput tiium juraveris; quaff hoc magis effet tuum quam caelum & terra', aut lerofolyma. Hoc juramenti genus forfan ä Latinis & Graecis , inter quos verfabantur Judaei, didicerant; nam a-pud hos ulitatilljma jurandi-formula eft, jper caput Mov tav kcphalo* ■Per caput hoc puro, ut eft. apud Virgil M-iieid. 9. Quibus formulis caput in pignus
Üdei deponitur, in quod Deus vindi-61am exerceat, fi fallat, tanquam in rem, quae maxime fit ipfius jurantis. Hanc fallam opinionem tollit, dicendo: quia non potes unum, capillum facere album aut nigrumproducendo Icili cet capillum album aut nigrum, vel reftius, ut Hi-
lar.	& Chryfoft, mutando album in nigrum , aut contra. Hoc enim quamvis artificio ,	& applicando aftiva palfivis
ab homine fieri poliit, non tamen nuda hominis poteftate aut arbitrio , fed fub-fidio creaturarum, & maxime ipfius Dei: quali diceret, quia caput fiullo modo tuum eft, led Dei, ut pote qui fum-mam in eo habet poteftatem creandi, vivificandi, mutandi colores capillorum per States; unde rem alienam in pignus deponere, & devovere non potes,'
37*. iSit autemfermo vefter; eft, eft, non non. Mulds modis hfec verba exponuntur. Alii enim volunt hic commendari, ut fempervera loquamur, ut Auguft.in Enchiridio cap. 17. & 2%• nimirum , ut fic non jurantibus credaturq. d. Sermo vefter r/?, id eft affirmativus , fit: eft, leu verus; & negativus fit: non , teu talis , qualis negatur, Aliiintelligunt de promiffionihus j q, d, Cum aliquid affirmaveritis , non fiat: & fic dedocebitur, vel mendacium , vel inconftantia. Sed certum eft, improbari hic juramenta. Itaque verifiiniiius eft prsefcribi, ut, cura
aliquid
aliquid afferendum eft, {impliciter dicatur, £//, eft, id eft etiam, etiam, & cum negandum, Non, non, fine ad-jetftione ullius juramenti ; & duplicatio ferviat fqlum pro ma'ori affertionis , vel negationis fide. Vel certe juxta Apo-ftolum Jocobum c. 5. v. 12. hsec verba intelligenda funt. ille enim hanc Chri-fti dortrinam fifdem pene verbis inculcat, fed hoc modo, juxta textum Grse-cum : Sitveftnm Etiam etiam, 8* ve(trim, Non, non; hoc eft , vefter fermo affirmativus fit, feu exprimatur fimpliciter, fine juramento per ; Etiam, & vefter negativus per : Non , ut lie , quemadmodum ajt Aug, hie , fe non jurationibus crebris, fed morum probitate commendet , & fermo nofter oumi juramento credibilior habeatur.
Quod autem his abundantius eft ; id eft, juramentum , quod fimplici affirmationi , & negationi adjicitur. Non enim agit hic de verbis fere xqui valentibus, Vere, Certe, In veritate, Arnen, A malo eft, Non dicit malum eft; quia utAuguft.no-tat, juramenti bonus ufus eile poteft,-fed a malo, fcilicet infirmitate ejus , cui cogimur jurare; vel generalius, a malo, id eft , a vitiis hominum originem habet, qui mendaces experti, vel fine juratione non credunt, vel jurandi eon-fuetudine fe volunt fide dignos reddere. Si eniin defuifieut mendacia & fallaci«, 14	nullo
COMMENT. IN EVANG. nullo opus effet juramento in hortilnl-feus. Per hoc ergo , quod a malo eft juramentum , infinuatum voluit, ne quif-quam, inquit Aug. ficut bonum ( feu per fe) appetat juramentum, fed refracnefc fe , quantum poteft, at non eo iitatur 9 nifi neceffitate. Itaque legem hie Chri-ftus non folvit, fed adimplet, quia admonitio non jurandi, confervatio eft a peccato perjurii , inquit idem 19. contra Fauftum cap. a?.
■ 38. Äuiißis, quiadiSkm efl, oculum pro «culo , fupple , ernes, <ka. Lex talionis hffic eft, omnium gentium judicio sequa,
?uia per, earn ftatukur jufta vindifta.
uit enim , ut Auguft. ibid, lex ifta non fomes , fed limes furoris, ne qirs fei-licet ampliorem vmdiftatri expeteret, quam jure deberetur't ita ut fehfus quo-, dammodo legis eilet.- Non inj ulte vindicabis. Itaque Phari latorum juftitia minor erat, & pacis quaedam inchoatioB non excedere vindifta modum, utple-a-umque fieri folet. Sive autem Pharis fsei hoc ita Intellexerint, ut quidam volunt, quafi liceret cuique privato homini hujufmodi vindiftam lege moderatam animo ulcifcendi fe expetere (_cum tamen prohibitum effet, Levit- ic> v, i8-) five quod nihil de pacifica injuriarum perpemqne docerent; perficit hanc legem Chriftus ipfas radices omnis omnino
Ultio vindictae, & diffolveiid* concordi* exfeindendo.
59/ Ego autem dico vobis, non refiflere r id eft animo tam effe alieno a vin-cifoa etiam iufte expetenda,, ut ne qtu-dem-refiftatis malo, fcilicet homini inferent; injuriam, vel, ut Auguft. malo» quod infertur, quo minus aliud irrogetur. Hoc eft enim, quod fequitur, ut idem notat; fed fi quis te pemfferit, Graece Ropift , id eft, palma feu aperta manu percufferit» In dexteram maxillam, id eft, in alteram, ut habet Lucas: nulla eft enim vis in dextera, uifi quod ie-quatur coufnetudinem loquendi, non caedendi, cum fmiftra fit magis iftui expolita. Mfi forte per dexteram , qua» 16tu ßverfo, ideoqtie magis contemptibili pereuti folet, maiorem injuris gravitatem -Indicet'-prisdr illi et-alitum; id eft animo paratusns etiam; alteram potius obvertere, qtiam alapam reddere "aut vindicate Ita legem pati entis legi talionis opponit , ut hsec in juriam pro injuria illata reddat, illa accipiat,
40.	Et ei, qui vult tecum judicio contendere , et tunicam tollere : id eft qui tibi litem intendit, ut veftem interiorem tollat. Dimitte ei pallium , id eft, exteriorem , Lucas commodiori ordine dicit: Qui aufert tibi veftimentum (Grsce pallium,) etiam tunicum noli prohibere. Quo indicatur» lenium hic & ibi effe: qui unam veftem 1 g	tibi
13* COMMENT, IN EVANG. tibi vult tollere, dimitte ei & alteram» Sub quo membro intelliguntur omnia , de quibus judicio contendi potefl, ut a noftro jure in jus illius tranfeant, qui contendit. Docet enim , ut quidlibet temporale, etiam neceffarium, ut funt refles, potius auferri nobis finamus, quam pro eo lite contendamus. Quod idem tradidit apertiffitne Paulus j. ad Corinth. 6. v. 7. Quare non magis muriam ac-tipitis? Quare non magis patimini? Ratio efl, quia jadlura temporis , tranquillitatis animi, pacis, & chari tatis , quae litibus amariflimis amitti folet, omni detrimento temporali gravior efl.
41.	Et quicumque te angariaverit mille paf-fus : id efl, qui coegerit te ire fecum u-nuni milliare. Angariare enim a Perfis manafle dicitur, apud quos Poflae feu Curfores Angari dicebantur, quibus jus erat, fient & nunc Tureis, quoflibet live equos five homines ad curfum rapere , perfoluta mercede- Unde Angariare efl cogerq ad currendum, vel ferendum. 1Vale cum illo et alia duo , feilicet millia paffuutn, feu milliaria duplum nirniium pro fimplp reddendo. Nam ut obfervat Aqguftin. Chriftus in his exemplis grada-tim videtur progredi. Minus ell enim in finiftra quam dextra percuti aequale, unam vellem tollenti alteram dimittere.* gravius , cum cogente ad unum milliare, duplum ire. Quo indicatur, five ali-
quaa-
SECUND. MATTH. Cap. V. 139 quanto minus quamjam fuit, fivetan-tumdem , five amplius quifque improbus in te effevoluerit, sequo elfe ani-mo tolerandum.
Porro fub his tribus injurias generibus omnes omnino comprehenduntur. Sub primo omnia , quas corpori ignominiofe inferuntur, adeoque etiam omnes contumelias, & honorum jaftune: fub fecundo omnia opum difpendia,- fub tertio omne genus tyranicae coaftionis & fer-vitutis. Ex his quasdam reditui poliunt, quae Chridus negligenda praefcripfit; alia non poliunt, fed in his vindidtas folati-um quaeri folet. Alapam enim reddendo mhil homiui reftituitur, fed, ut hic Auguft. tumidus animus talia fomenta defiderat; fanum autem firmum que i da non juvant. Itaque hac doftrina fua vult Chridus animum hominis elfe infractum , & omnibus incommodis temporalibus fuperiorem : idque eo fine, ut in dileftione fraterna immobilis manens nullis injuriis vel jacturis ab ea divellatur. Ex hac ergo regula metienda fuut exempla hic prolata, ut videlicet hasc praecepta patientias femper ip praeparatione cordis ferventur, non ifemper ip fafto. Sic enim animo praeparati & compotiti eile debemus , ut non folum nullam vindidtam expetamus, fed hasc omnia, imo longe graviora aequanimiter patiamur, fi proximi tamquam infirmi
telus
a40	COMMENT, IN EVANG.
falus ita pofimlet'; exterius autem id fiat, quod feis didetur ptodelfe poße, quibus herie veile debeftiüs, ad operandam in eis cqrrgftionem atque concordiam , ut 1 oquitur , & latius docet Agguft. Eplftöl.
5.	ad Marcellinum, Hinc nec Chriftus, nec Paulus iri maxilla percudi priebu-erwit alteram fed potius prohibuerunt'. Servarunt enim iftapnecepta in corde, non opere; eoruhalcopurn, non litteram; ficut & fervat pater caftigans filium, & Refpublica occidens malos. Multi enim mali benigna afperitate pledlendi funt„ ut fiant boni, & velut tegroti etiam inviti dolote fanandi funt. Unde hic locum habere poßet generaliter illud Au-guflihi: Dilige, & fac quod vis. Et hadie-nus quidem pratcepta mno cen t!ast -nunc lequuntur beneficentia:. Nam , ut^Au-guü. lib. De moribus Ecclef. cap. 6. jufti-tia erga proximum duobus perficitur , ii nemini noceas , & quibufcumque po-r tueris, confulas. Itaque
42. Qui petit a te , da ei: hoc efl, quif-quis ille fuerit, qui petit, ut patet ex taica, qni dicit; Omni petenti te tribue, id eft , omni vere indigenti, five amicus fuerit, five inimicus; five cognatus, five alienus , five /ludio fcrutaudi, ut eft apud Clementem Romanum in Conflit. Apoftolicis lib. 3. e. 4. Vetat itaque perfonarum^non vetat paupertatis & oha-ritatis haberi retionem; nam & chari-
tftS
tas non eft inordinata. Unde .& hoc pneeeptum ex fcqpo charitatis, cujus promptitudo 'petitur , metienduui eft, ut fcilicet detur, cum vel.ii^cfeua-rium proximo vel. expediens fuerjt, 'Sc juftum id , quo.d pedcpr* Uude Auguft. Omni petenti te dabis, quamvis noli femper id , quod petit, dabis, fed aliquando aliquid melius dabis, cu^ petentem injufte correxeris, Mt.yülfhti mutuari a te, id eft, a volente mutuum petere, etft forte prae verecundia non-i dum audeat petere. Ne avertaris t id.eft, ne avertas, voluntate, aut vultu tetricum aut difficilem te exhibendo,: benignitatem enim faltem & faeiHt^enipo-ftulat, fi forte re ipfa mutuum dare non poffis.
43. Audiflis quialtäim efii, diftgts proximum tuum. Praecepta.n hoc habetur Levit. 19. ubi Hebraice Meatui, transfertur amicus. Unde Judaei videntur fob eo fo-jum intellexiffe Jüdaeum, tamquam fau-guine proximum, & cum quo eis erat e-juldem Reipublica: legum & religionis communicatio, & elie debet amicitia. Hinc a contrario inferebant, et odio habebis inimicum tuum. Sub quo vel quemlibet inimicam intelligebant, vel, ut aliqui malunt, alienigenam , eo quod inimicos Judaeos latis exprelfe juberentur diligere, Exodi 23. yerfu 47. indicatur . eos fratribus , id eft ? Judseii, figna di-
143 COMMENT. IN EVANG. leftionis exhibniffe. Utrovis modo Pha-rii'aei hoc intilligerent, hoc uufquam lex dicit , inimicos generaliter, vel etiam alienigenas eile habendos odio , tamet-fi erga illos nominarim ligna amicitia: iion poftularet, Corrigit itaque hunc intellectum Chriftus, praricribehs etiam i-nimicos quofcumque diligendos: & Lucae
io.	V. 29. & 37. declarat etiam alienigenas fub proximis comprehendi, de quo vide difta Levit. 19. v 18. Augüft. tamen paflim vult etiam pofteriorem partem, de habendis odio inimicis, vere in lege contineri. Et juxta hunc lehfum dicendum erit hanc eile vocem non jubentis jufto , led permittentis infirmo , ütref-pondet libro 1. De ferm- Domini in monte capite 21, Et ita Chriftus adimplefiet legem $ addendo praeceptum de diligendis inimicis : vel potius dicitur tunc, fi-cut & nunc , praeceptum fuiffe, ut imitando Deum, cui quidam odibiles 1‘unt, odio habeamus inimicos , nempe quatenus tales j hoc eft odio habemus id * quod in eis malum eft & inimicum , feu iniquitatem ejus. Hoc cum Pharii-ei male intelligerent * ferebantur in odium hominis, non vitii. Unde Chriftus intulit id, quod omniiio non noverant.
44.	Ego autem dico vobis , diligite inimicos veftros: ut fcilicet fic eos cogeret in-telligere, quomodo poffent unum eun-tiemque hominem & odille propter culpam
SEC UND. MATTH. Cap. V. 143 pam, & diligere propter naturam: ut fcilicet illud, quod in eo redte odimus, arguamus , id eft, vitium , quo poffit illud , quod in eo rerte diligimus , id eft, humana natura, emendato vitio liberari , ut latius Auguftin. 19. contra Fauftum cap. 24. Et hoc eft, quod Plal. 138. verfu 82. dicit* Perfefio Odio oderam illos : quod odium eft * inquit ibid. Augüft. ut nec propter vitia homines oderis , nec vitia propter homines diligas. Tali ergo di-lertione diligite inimicos vefiros , nempe quia & illi proximi funt, ejufdem fcilicet naturae rationalis focietate , & beati-tudine feu focietatis aeternae capacitate. Nec fatis eft animo diligere , fed benefacite his, qui oderunt vos: opere ea beneficia praeftando, quae in veftra funt po-teftate. Neque hoc fatis adhuc, led 0-rafe pro perfequentibus et calumnutntibus vos t lingua fcilicet & precibus conferendo e* beneficia , quae in aliena funt poteftate. Ita perferte implebitur illud 1. Joan. 3. Non diligamus verbo neque lingua , tantum fcilicet, fed opere 6? veritate.
4f. Ut fitis filii patris veflri: ut hic o-peribus declaretis, vos eile filios , nou degeneres: nemo enim inimicos diligit, nili jam adoptione fit filius; vel certe Hebraifmus eft , ut fitis filii, id eft, ut fitis fimiles operibus, ficut ftatim declaratur. Et hac eft filiatio imitationis , qua & nos dicimur filii Abraha, Qui
144 COMMENT, IN EVANGs2 folem fmm oriri facit Juper bonos^ et mi1 ns, ct pluit luper juflos et inmftos’. id eft, a-micos & inimicos fuos maximis iliis afficit beneficiis,, qua omnium temporalium beneficiorum fontes funt. Ut hinc admoneamur , inquit hic Auguft. quanta-liberali täte inimicis ex prsecepto ejussa prseftare debeamus , que nos. non crea* fimus, ficutiple, fed de muneribus e* jus accepimus.
46. Si enim diligitis toe y W vos diligunt: 5d eft, amicos. tantum , quas particula: exprimitur verfn fequentu, „ quam, merce* dem habebitis.? id eft * ilpadi mseclari faci* tis, ut mercedem habeatis^: Icilieet apud Deum; ille enim utrolque diligendos praecipit* Unde qui inimicos excipit * declarat fe non genuino cnaritatis amore diligere etiam amicos:,, fed f;cut publicani le diligunt, ex naturalifcilicet ia diligentes propenlione , vel propter fe* Splos quia fe feutiuntab iis diligi. Un-J de addit: nonne et publicani hoc faciunt? Genus hominum lucri propriique comnio* di ita ftudiofum, ut omnem exuiffie vi* deatur humanitatem, adeoque a prome* renda, fcilicet a Deo, mereede omni* nm judicio alienioiinuiaa.Erant autem Publicani conductores publicorum vedti*
falium; apud Ronianos ii mi i es equituni .omanorum, & ornamentum Reipub* liese, ut loquitur Cicero , Oration, pro Flandoj apud judsos veto infames*
a-
SF.CÜm MATTH. Cap, Y. 145 «Vati » pöpuloinvifi , & pro publicis per» ditifqüe peccatoribus paflim habiti, eo quod nulla religionis habita ratione fuam operatu locarent alienigenis komanis, iion tam conducendo ab eis vectigalia, quam colligendo ea , quae Romani conduxerant ; atque ita tyrannice illius op-preffionis erant adjutores , cum Judaei fe liberos prorfus putarent. Unde Chri-fto propofueruut odiofxffimam illam quae-ftionem t Utrum liceret Csefari tributum 1'olvere.
47.	Et ft falutav eritis; verbo, complexu , ofculo, ut erat moris: quae omnia verbo Graeco afpafyfihe figuificantur , & fub illis fynecdochice omnia officiofae» humanitatis figna comprehenduntur.Fra-tres veßros tantum , id elt, confanguine-os : nam Fratrum nomine omnes Hebraeos vocabant, ut patet Rom. 9. verf. 3, quid amplius facitis ? quam fcilicet exteri * quibus prxltare debetis;vel quid amplius, id eft quid eximium p nefiatis? nonne et ethnici Gentes, a Dei cultu & legibus alienae, hoc faciunt 2Non ex charitatis quidem, fed ex naturxbonx nondum extin&ae penitus reliquiis: per quae indicat, legem Dei a filiis Dei aliquid amplius poltulare.
48.	Eflote ergo vos, a Gentibus fcilicet a Deo feledi, ut fitis gens fanda, & qui Publicanis virtute & mercede praefta-re debetis , perfecli, ifta dilectionis & beneficentia amplitudine, quae amicos tk
K	i*i?
*4« COMMENT. IN EVANG. inimicos, gratos & ingratos, fratres & alienos , comple&itur. Non en'm agi e de confiliis Evangelicis , fed de illa per-fedlione charitatis jam didla , quae magna ex parte pnecepti eft. Sicut et pa-ter vefier cceleflis perfeclus efl. Sicut, fimi-litudinem fignificat, nou squalitatem* Neque enim Dei perfedtio prsfcribitur homini, fed tanta, quantam meditatione & exercitatione bonorum operum af-fequi poliunt homines , inquit Baiil. lib. i, contra Eunomium.
CAPUT VL
1|
A -^Adlenus de ipfis operibus juftitise* nunc define operum, ut in utroque a-bundet juftitia difcipulorum Chrifti, plus-quam juftitia Pharificorum, qui pefte humans laudis corrupti, omnium bonorum operum fruftum & mercedem amitte» baut. Itaque
i.	Attendite, id eft, mei ito attendite, quia homini jam bene viventi difficile eft, inquit hic Auguftin, non lurrepere fordes aliquas de his rebus, qus ipfas noftras bonas adliones comitari folent, velut eft laus humana. Ne iujßitiam ve-{iram faciatis 9 id eft, opera juftitise: Gr*-;
ce elemofynm. Sed reftius cum Auguft. lib. De perfect, juftitiae cap. 17, acceperis generaliter, ut deinde tres juftitia: illius generalis partes , Jejunium , Elee-mofynam & Orationem exequatur. Cd-tam hominibus, ut videamini ab eis; id eft , hoc animo , hoc fine, ut ab eis videamini , feu ut hominibus placeatis, ibi fcilicet finem propofiti veftri collocando, Nam bene vivere, ut homines videant opera noftra bonä, & inde glorificent Patrem noftrum, qui in coelis eft , ipfemet ChriftuS prsecepit cap. procedenti verf. 16. Quo fenfu & Paulus, qui dixerat; Si adhuc hominibus placerem , Chri• fii fervus non effem: idem 1. ad Corinth, c. 16. dicit; Ego per omnia omnibus placeo 9 fed ut [alvi fiant, hoc eft, inquit Auguft. loco citato: in hac opera, qua hominibus placeo non hominibus , fed Deo placeo; quia hoc lion appeto, ut hominibus placeam,, fed ad id relero , Ut me imitentur * quos falvos fieri volo. Nam ipfe Deo placere non poffet, qui non fe iis,. quos faltfos fieri vellet, praeberet imitandum. Imitari autem illum, qui fibi noil placuerie, nullo ,pa6to quif-quam poteft. Itaque vetat hic j ne humanam laudem, velut finem, feu velut pro operum noftrorum mercede quaeramus, Hinc enim addit, alioquinmercedeni non habebitis apud patrem ^ tum quia Patri iron placet uiu vera juftitia; juftitia au-K »	tem
i48 , COMMENT. IN EVANG* tem tali inanitate vitiata non eft juftitia* fed vanitas. Tum quia propter ilium non laboraftis; sequum eft autem , ut cui quifque laborat, ab eo mercedem accipiat. Itaque hujufmodi opera non dicit eile damnatione plectenda, led fra-ftu carixura , quia , ut Aug. alia quacumque'iniquitas in malis operibus exercetur , ut dant; fuperbia vero etiam bonis operibus infidiatur , ut pereant.
2.	Cum ergo facis eleemofynam. Sub qua comprehendit omnem benevolentiam vel dandi vel cognofcendi; fi cut fub jejunio univerfam corporis caftigaoonem , & iub Oratione omnes regulas fantti de-fiderii, utAuguft. lib. De perfeft. jufti-tise , capite 8* Noli tuba canere ante te: id eft : noli ftc velle innotefcere. Sive quod ille tunc effet mos Pharifaicus, tuba pauperes convocare; quod cum reAe fieri pollet, ipfi oftentationis caufa faciebant: -five quod alludat generaliter ad morem congregandi tubis populum, cum aliquid publice faciendum eft, aut ad comoedias, cum in theatrum prodeundum. Unde addit, ficut hypocrita faciunt. Hypocrita enim dicuntur proprie , qui in theatro alienam perfonam fimulando, exprimunt quod non funt. Undejn vita humana , quifquis fe vult videri id , quod non eft, hypocrita eft, inquit Au-guft. Simulat enim juftitiam, & non exi libet , liiftrioni fimilis. In vicis, lej
SECUND. MATTH, Cap. VI, 14» plateis publicis , et Jymgh^is. Intellige vel conventicula generaliter , vel fyna-gogas proprie diclas ♦ fictamen, ut non, intelligatur tuba in ipfis fynagogiscani, fed in areis, quibus cingi folent. Notat enim tantum loca populi concurfu frequentata. Arnen dico vobis y receperunt mercedem fuam, nempe quam fpeftave-runt, laudem humanam. Illa enim non appeti a reHe faciente , fed fubfequi debet re6te facientem: ut illi proficiant » qui etiam imitari polfuut, quod laudant, non ut hic putet aliquis eum fibi pro-delfe, quem laudant, inquit Auguft. hic lib. 2. cap. 2• Quo pafto igitur 'facienda eleemofyna, k non fic ?
3.	Ut nefciat finifira tua , quid faciat dextera tua. Tropum etfe manifeftum eft, fed diverfiffime explicatur. Alii enim apud Auguft. per finiftram intellexerunt infideles : alii inimicum, alii uxorem , quas tenacior elfe folet in dandis elee-mofyuis. Auguft. ipfe intelligit appetitionem laudis humans, quae non debeat fe mifcere dextera , id eft, conatui ini-plendi praeceptum Dei. Satis enim indicat Chriftus , in operibus hypocrita-^ rum , qui laudem venabantur, finiftram ftiifle confciam operis dexterae. Chrifo-ftomi tamen expofitio Horn. 19. & The-ophylafti videtur valde opportuna, ut non tam metaphorica, quam hyperbo-lica fit locutio: q. d. Uique adeo elee-
*$o COMMENT. IN EVANG. mofynarum veftrarum teftes effugite, ut, fi finiftra maims haberet oculos , videre tamen non poffet, quid dextera faceret. Cum qua convenit interpretatio Ambrof, lib. i. Offic. c. 30. qui veta-ii tradit, ne etiam propinquiffimi eon-icii fint, ne, dum hic mercedem quaeris jadlantiae , illic remunerationis fru-dfiim amittas*
4.	Ut fit eleemofyna tua in abfcondito, id eft prorfus occulta, Deo foli & conici-entiae tua: cognita. Quo fenfu cautela jfta humanae eft infirmitatis, ut videlicet, quantum in le eft , homo fecretum quae-rat, non publicum , ne titillatio humanae laudis obrepat. fntellige tamen , nifi Dei gloria, fratrum aedificatio , aut nec effitas aliud poftulef. Praeceptum eft autem, utnumquam eleemofynam, e-tiam quando fieri debet, aut ullum omnino opus beneficentiae appetitu humanae laudis operemur. Non enim eft culpa , benefacientem videri, fed velle videri. Et pater tuus , qui videt in abfcondito, reddet tibi; fupple ex praecedentibus, mercedem tuam: ubi addunt Graeca, in propatulo, {eupalam, quod Ducas dicit , in refurre-Slions mortuorum , id eft , in ultimo judicio. Ut had oppofitione indicet eos, qui humanam fugiunt gloriam , non fo-lum cumulatiffimara illam mercedem & gloriam a Deo , fed & humanam ab ho-pimibus, quam hypocrita venantur, lou-
ge au&iorem , fpe&ante tota corona humani generiseonfeeuturos. Et hsec de primo juftiti« genere.
5.	Et cum oratis. Hoc eft fecundum jufiitiae genus , quod fpeftat Deum. A quo fimiliter excludit appetitum laudis humanae, quam affeftaut hypocritae, qui amant in fynagogis, quo populus maxime confluit, et in angulis platearum, ubi propter platearum concurfum a multis & a diverfis partibus fpectari poffunt, ftant.es orare; quia ifte litus magis fpe&abilis eft: vel, Stantes , quafi immobiles & mente rapti in Deum. Ut videantur ab hominibus, Nec enim videri nefas eft , inquit Auguft, fed ideo hoc agere, ut videaris, & confequenter lauderis. Nam & Apoftolus i. ad Timoth, i. yerfuj. vult nos orare in omni loco, multo magis iit loco ad hoc dedicato; & Publicanus orabat ftans, & Salomon coram univerfo populo: fed amare ifta, id eft, affefta-to ftudio frequentiam querere, idque ut per hoc hominibus placeas, hoc vetatur , quia tales receperunt mercedem fuam. Unde non eft, quod de juftitia Dei conquerantur , fi non detur eis alia a Deo ; hoc enim eis datum eft, quod quiefie-runt. <^uo pafto ergo orandum ?
6.	Tu autem cum oraveris, intra in cu-biculum tuum: id eft , locum fecretiorem. Nam de corporali loco hic agi, patet ex oppofitione cum/Synagogis tk Angulis pia*
K 4	te- .
«$a COMMENT, IN EVANG. tearum♦ Qui tarnen ipfe locus ne hominum ocubs pateat, claitfo oflio ora patrem in abfcondito , id eft, fuge omnino con-fpeftum hominum inter orandum, id-que animo & intentione magis quam corpore* Non enim hic damnari putes preces publicas, quas univerfa commendat Ecclefia & Scriptura ; fed ex intentione Chrifti praeceptum iftud, ficut & praecedentia-moderanda funt. <^uid enim juvat fecretum quaerere , fi ideo quaeras , ut hominibus fecreto orare videaris ? Itaque fcopus orationis corrigitur, ne fiat inanis gloriae ab hominibus alfequendae cupiditate , & ut ab illis videaris , fed ut foli placeas Deo. Et hinc eft, quod Au-guftin. hic & Ambrof. De inftitut. ad Virgines cap. i. per cubiculum metaphorice intelligunt fecretum confcientias, quo homo jubetur coram Deo elfe contentus, nihil ab hominibus ulterius alfeftando , etiam tunc, quando in pubfico orat. Et pater tuas, qui videt in abfcondito, reddet tibi, id fcilicet, quod poftulafti, inquit Ambrol in Pfalm. 40, in fine : fed re6ri-us intelligas cum Chryfoft. mercedem , quae orationi rependitur in vita futura. Hoc enim poftulat qonformitas hujus locutionis cum verf. 1. & maxime 4. Unde idem ipfe notat, non dici, donabit, fed reddet. Debitorem fe tibi quippe, inquit, £onftituit: merces enim ex juftitia debetur merito, cujus correlativum eft. Ex
quo ’
quo patet, quam perperam Calvinus hoc locoex mercede precibus promiffa colligat, quidquid mercedis paflim Scrip* tura promittit, id non tamquam debitum folvi, fed gratuitum eile.
7.	Orantes autem nolite multuni loqui. Cnece Battologen quod eft non fimpliciter inultum loqui, fed nugaciter & futiliter verba profundere, idem, quali necdum didunielfet, finecaufa repetendo, more Batti illius Poetre: quamqUam hic pro inani multiloquio ufurpetnr. Sinit ethnici faciunt, tamquam utile fcilicet ad exauditionem. Putabant enim , quod af-fedata illa verborum copia & cultu partim Deus velut ignarus inftrueretur : ut Indicat verf. 8* partim ut tanquam judex homo verbis adduceretur in lententiam, ut inquit hic Auguftin. Cum enim Ethnici linguas potius, quam animo mundando ftuderent, nugatorii hoc ftudii genus etiam ad Deum prece dedendum trasfer-re conabantur. Non ergo improbat preces quantumvis longas, cum ipfemec in oratione pernodaverit, & Temper orare jufferit; nec quantumvis repetitas , cum ipfe ter eundem fermonem dixerit: fed fiduciam in illa inani Ethnicorum_ garrulitate ; hoc eft enim quod fequitur, •putant enim quod in multiloquio fuo, id eft , per illam futilem adedatamque multi loquentiam , exaudiantur: cum opus fit pietate, non verbofitate , inquit Auguiliih K f	Serra,
Serm, 48. De diverfis, nec docendus Deus, fed fervido defiderantis, ac difi-gentis affedlu iuvadendus eft ; qui quo faepius & prolixius in Deuin, five gemitus, five verba, etiam eadem & fiepif-fime repetita , erudlaverit, tanto oratio fru6tuofior eft.
8.	Nolite go, See. feit enim pater ve fler, quii opus fit vobis, antequam petatis eum , id eft antequam explicetis ♦ quibus verbis utrumque vitium Ethnicorum excludit. Nam & bonitate Pater nofter eft , ne putetur, Ut judex multiloquio elfe fledtendus, ut velit; &fcit omnia, antequam ipfi dicamus , imo fidamus, ne putetur docendus , ut fciat.
Cur igitur oramus , inquies, fi Deus necelfitatem noftram fci at ? Ut te rogatorem elfe memineris, inquit Hieronym. non narratorem. Aliud eft enim, inftru-ere, aliud rogare feientem, five folo gemitu cordis , five etiam additis verbis.
Sed cur etiam rogatur , fi tanquam Pater etiam dare velit? Refpoudet optime Auguftin. quia oratio reddit hominem capacem ad accipiendum. Oratio enim eft converfio mentis in Deum, qua converfione ferenatur & purgatur ab inclinatione & cupiditate rerum temporalium : & ita fit capacior fpiritualium» Excitatur enim orapdo, & exercetur,
augetur animi defiderium. Tanto au-{gm catieftia dona fumimus capacius,
quan-
quanto ea & fidelius credimus , & fpera-mus firmius, & defideramus ardentius, inquit, idem Epift. 121. cap. 8* Atque hiEC eft caufa, cur Deus nolit multa nili rogatus & rogantibus dare. Poftulan-do enim , indigentia noftra fuadet humilitatem ; accipiendo Dei beneficentia gm» titudjnem.
9.	Sic ergo vos orabitis. Non ajt, his verbis ; namnecChriftus unquam his ver» bis orafl’e legitur, fed aliis, Matth. 26. Joan. 17, &c. &. Apoftoli Aftorum 1, veif. 24. Aftor. 4. verf, 24. & fequentib. fed, fic, id eft , hac formula ; primo feilicet, quantum ad res petendas , quia omnia omnino petenda complebitur, ut Cypr. libr, De orat. Dominica. Ut id« circo Turtull. lib, de Orat* cap. 1. vocaverit totius Evangelii. Breviaram, Hinc Auguftinus Epiftol, citato cap; 12. Liberum eft aliis , atque aliis verbis , eadem tamen orando, dicere, fed non debet effe liberum alia dicere. Secundo, quantum ad ordinem petendi: ordine enim pulcherrimo id, quod fupremum in af-feftu hominum eile debet, hop praecedit, inferiora fequuntur. Tertio, quia nulla in eo battologia, fed brevitas incomparabilis , ut Icilicet non agmine verborum, ut ibid. Tertull, Deum ademi» dum putemus, ficut Ethnici faciebant, Pater nofler qui es in cedis. Proccraiqqj eft, nou petitio, in quo latet diviuft
que*
quaedam Rhetorica ad conciliandam Dei benevolentiam : eft enim appellatio extremae bonitatis , pietatis, & poteftatis ,' utTertulfian. fupra. Nam Pater vocatur , tamquam fons omnium beneficiorum „ creationis, regenerationis , & maxime adoptionis per bapti imum, quae comprehendunt omnia reliqua, Eft enim haec oratio renatorum propria , non Judaeorum, aut infidelium, ut notavit Tertul-lian. & Cyprian lib. De orat Dominica , & Auguftin. Serm. 48. de diverfis. Et quamvis Cfiriftus fere foleat Patrem vocare primam perfonam , nihil tamen incommodi eft , fi etiam tota Trinitas, utpote aequaliter omnium beneficiorum fons, intelligatur a nobis. Unde virtute eft ftimmx laudis, atque dignationis Dei, liimmae gratiarum actionis & fum-xnae fiducias compellatio. Qua de caufa Cyprian. Hoc nomine, inquit, nemo iioftrum auderet attingere, nifi dignationis ejus, & bonitatis ubertas id permi-fiffet. Et enim haec vox, Pater, novi Teftamenti & amoris Dei propria, fieut, B minus, Teftamenti veteris & timoris. Unde fimul his verbis & charitas erga Deum excitatur ; quid enim charius filiis quam Pater ? & fupplex affeftus , & impetrandi prsriumptio, & cura, ne tanto Patre indigui fimus , quae notavit Augu-ftinus hic. Nofter dicitur, ut moneamur mutuje fraternxque charitatis, in qua ,
ut
SECUND. MATTH. Cap. Vf. ut Atnb. libr. i. De Cain & Abel cap. 9. & humilitas major & fruftusuberior, dutn dives & pauper fe fub eodem patre fratres efle cognofcunt:	qui fingaii orant
pro omnibus, etiam omnes orant pro fi 11 gulis»; In coelis. Non quod non ubique fit. fed quod ibi majeftas ejus eluceat & gloria. Unde omnium gentium opinio quafi a natura 5nfifa_ eft , quod Deuff in coelo habitet, inquit Ariftot. 1. De eoelo. Itaque coelis prsefidens omnia etiam iubjecla fignificatur fuo imperio regere & providentia continere. Atque ita verbis illis fummam Patris poteftatem refricat, ad proflandum poftulata, reverentiam ingerit, mentemque a terrenis elevatam coelis affigit,, inquit Chryfo-ftom. Per calos Auguft. intelligit corda juftoruni, fedfenlü, ut videtur, myfti* eo.
Sanctificetur nomen tuum. Prima petitio & filiorum cura eft gloria Patris* fiam nomen Dei eft Deus ipfe qui nominatur , majeftas & auftoritas ejus. Petimus, ut illud fanclificetur, non quali in fe ipfo non fit femper fandlum, fed , inquit, hic Auguftin. ut fanftum habeatur ab hominibus , hoc eft , ut illis inno-tefcat Deus; ut non exiftiment aliquid ian&ius, quod magis offendere timeant. Fit hoc autem non folum Deum cognoi-cendo , & voce celebrando , fed & vita integritate velut fau&wn habendo. Sic
enim
158 COMMENT. IN EVANG. enim e contrario nomen Dei blafphema. xi & pollui dicitur, cüm fine reverent tia tractatur, _ & Velut fordidum contemnitur , five vita, fine voce. Sufpeufiva autem enuntiatione non dicentes: fau-ftificeturin nobis, in omnibus dicimus, inquit Tertull. hoc eft petimus iliiid * non a nobis, vel Chriftianis tantum , fed in omnibus gentibus faniftificari, feu gloriam ejus in uhiverfo mündo clarefcere & celebrari,
io. Adveniat regnum tuum : non illud , quo dominatur Deus univerfae creaturae; hoc enim habuit a conftitutione mundi: nec aliud regnum fpirituale , quo in cordibus credentium & bancfornm regnat in inundo, de quo Lucae 17. dicitur, Regnum Dei intra vos eß; nam hoc petitur petitione prima * & ex parte etiam tef-tia: fed regnum intelligitur illud perfe-ftillimum, de quo dicit: Venite benedt&i i percipite regnum, (fc. quo lcilicet poft re-* furreftionem deftrufto peccato * morte, diabolo, omnibufque adverfariis , Deus tranqUillilfime in corpore & animo glori öfi film e regnaturus eft. Itaque hic qua-fi apprecantur lilii patri fuo regnum pacificum , & viftonam adverlus omnes inimicos* Ec quanlvis hoc omnino adventurum fit, voluit tamen Chriftus j Ut iftud peteremuspartim ut tamquam filii afle&um noftrum oltenderemus , ut * ^üöd 1'emel venturum eft , cito veniat f
SECUND. MATTH. Cap, VI. 159 velut optantes maturius regnare , & qua-fi feftinantes ad fpei noftrae complexum, inquit Tertullian. libr. de Orat, cap, % partim, ut defideria noftra ad illud excitando , nobis adveniat, atque in eo nos quoque regnare mereamur, utAuguftin. Epift. 121* Itaque ficut olim San&ipoftu-labant adventum Cbrifti in carnem, ita nunc in regnum fuum , & coiilequenter in judicium. Unde Tertull. ibid. Votum Chriftiauorum confufio nationum, exui-tatio Angelorum, Tacite itaque monemur tam fanftse effe converfationis,ut digni fimus ftare ante confpedium Judici* Dei * venientis in regnum fuutti. Ut itaque non temere hoc petiiffe videremur , fta-tim fubjungitur modus parandi fe adventui & regno ejus.
Fiat vnluntas tua, non ea, qtia omma*
Jmecumque voluit, Dominus fecit in coe-0 & in terra ; luec enim efficax voluntas Dei Temper impletur: fed ea voluntas intelligitut, quse in praeceptis Dei, ac confiliis declaratur. Fiat erga illa voluntas tua, fcilicetin & a nobis, ut nos ©bediatnus praeceptis tuis , faciendo nort voluntatem noftram , aut carnis, aut mundi, aut diaboli, fed tuam. Ita hic Auguftiü. & faepe alibi. Petitur itaque hic lux & gratia nofcendi, & adimplendi omnia praecepta Dei, fine qua fieri nullo modo poliunt; & confequenter petitur id, <podTertullian,fignificatum pu-
i6o COMMENT. IN EVANS, tat, ut etiam voluntatem noftram divi-use voluntati conformare poffimus in ad-verfitatibus perferrendis, quse nobis a divina voluntate accidunt: hoc eft enim unum ex prseceptis Dei, Sicut in edo et in terra : id eft, quemadmodum ab Angelis in coelo, ita etiam ab hominibus, hic in terra. Ita Chryfoftom. et Angtt-ftinus hoc loco, qui tamen plures alios fenfus adfert, ut fcilicet petatur impleri illam voluntatem Dei, ita in carne noftra, qua» adhuc legi peccati fervit, fient jam fit in fpirita: vel ita a peccatoribus , ficut a Sandlis; vel ita ab Ec-clefia , ficut a Chrifto: quorum aliquos etiam tetigerunt Cyprian, et Tertullian. fed videntur magis elfe myftici, quam litterales. Et hadtenus petivimus ea , quse fpedlant gloriam Dei , et confequen-ter noftram. i nunc qme diredte fpedfant nos, tametfi coufequent er gloriam Dei, tamquam finem ultimum, qui a nullis votis noftri excludi debeat.
ii.	Panem noßrum Jüperfubßantialem da nobis. Per Panem , nonnulli veteres intellexerunt lolum Chrifti corpus,^ qnia fuperftibftantialis vocatur, iit Hieron. & ex profetlb Ambrof. lib. y de Sacramentis cap. ult. Sed non excludi cibum corporis, fuadet, tum genuina voci* fignificatio; tum quod corpus Chrifti nondum e fie t in Sacramento inftitutum, quando h-sec oratio tradebatur. Unde alii
volunt panem corpora! em tantum peti : fed qu a ovatio iftä per fe&l Dima eft, non eft verifimile ea ed’e praetermiifa, qu* aninlse lüften tanda; neceilaria font, lta-qne verifimiiius videtur, nomine Pani» Hebraica tynecdoche priinario omnem cibnm corpori- necellarium figtiificari, a parte, tjuae excellit, inquit Auguft, totum figmticando.. Sed ficüt fub cibo corporis intelliguntur omnia corpori iufteu-tando neceilaria, Ut plerique notant* ita valde congruum videtur* ut lub eodem intelligatur omnis cibus* qui ad animam in hac peregrinatione luften-tandatii requiritur, maximeque corpus Chrilri, quia eodem Panis nomine uiita-tilfime vocatur, & fpeciebus ejns tegitur ; ut ita fit qiiafi duplex lenftis * unus litteralis, & alter quafi myfticus * fed seque principaliter intentus. Et hinc eft , quod vix ullus veterum corpus Chri-fii excluferit, utpote qui Vere fit panis liliorum: ficut & hasc oratio filiis propria eft. Plerique autem utramque expolitionem conjunxerunt, ut Tertüll. lib. de orat. Cyprian.de oratione Dominica* Theophyl. hic, Auguftin* fepülime: uc Sermone 9. de divertis , ubi dicit: Sane duobus modis intelligenda eft ifta petitio , live pro necellitate carnalis vi-ftus, five etiam pro necellitate fpiritualis alimonise: item Serra. 48. de diverfis , Epift. I2X, c, 11. Libro vero 2, de lermo-%, L	ne
ifot COMMENT IN EVANG. ue in monte cap. 7. exprefse dicit; Si quis etiam de viftu corporis necelfario, vel Sacramento Dominici corporis iftam fententiam vult accipere, oportet, ut coniunfte accipiantur omnia tria, nt fcilicet quotidianum panem fi-mul petamus,	& nece liari um cor-
pori , & Sacramentum vifibile, & in-vifibile verbum Dei. Dicitur autem notier , id eft, nobis neceifarius , non Ib-lum pauperibus, fed & divitibus; illis, ut habeant; his , ut non amittant. Quod enim eis non deeft, mil eri cordis Dei eft, non potentis ipforum , inquit Au-guftinus Serm. 48. Superfiibflandalem: Grs-ce hipiufion, de quo verbo magna contentio eft. Videtur autem derivari ab ufia id eft fubflanda,	ücut periußos
homoufios & fimiles derivationes: ut fit panis hipi ty ufia arhmozon id eft , fubftantiae noftrs coufervands idoneus, vel luffi-ciens, vel neceifarius , prout interpretati funt plerique Graeci: Suidas , The-opliyl, hic, & Bafil. quseft. 252, inter breviores. Unde Syrus tranftulit panem fufficieniice noftra , vel, ut alii vertunt, indigentia, Jeu necejjiatis noflra , id eft, panem non voluptatis aut luxus , led ne-ceUitatis. Nam, utAuguftinus cit.Sermone 43. impudentia eft , ut ab eo petas divitias: non eft impudentia , ut petas panem quotidianum. Aliud eft , unde
SECffND. MATTH. Cap, VI. i 63 de fuperbias , aliud unde vivas, Ethinc eft, quod ille panis vocatur Lucae ii. quotidianus, id eft, quo fubftantia noftra indiget quotidie; nam ejus explicatio eft da nolis hodie. Hoc autem Auguft. fo-let exponere pro toto praefentis vitae tempore: fed nihil obeft, quin pro prae-fenti etiam die accipiatur, ut ita Chri-ftns doceat, inquit Cyprian, diurnum cibum petere, nec in longum defideria petitionis extendere * juxta id , quod exprefse infra c. ult. prohibet, follici-tum elfe de craftino,
12,	Et dimitte nobis debita noßra. Peccata dixit Lucas. Unde & infra cap, i8- v.
14.	& feq, per debita illa pecuniaria fi-gnificata fuut peccata , feu offen fas, quia hominem apud Deum reum , & poenae debitorem conftituuut. Haec ergo dimitti nobis petimus, hoc eft, eorum culpas deleri, ita ut Deus nobis propter ea non amplius offenfus maneat: licut hoc patet ex conditione lequenti, quae non de caftigationis, fed oftenfarum re-miffione loquitur. Et ita exponit Auguft. tum hic , tum alibi paffim: nam pro poenae remiffione potius ultima petitione deprecamur,
Itaque haec .oratio eft quotidiana quaedam mundatio baptizatorum a peccatis levioribus: ut ita femper memores vivant & infirmitatis fuae, qua peccatis obnoxii funt, ne in fuperbiam efferan-L 3	tur,
tur 5 & paterna mifericordia» ne defpev
rent.
Sicut et nos dimittimus' debitoribus nofirii* id eft, illis, qui in nos peccando nos offenderunt: non enim agitur, vel de pecunia, vel poena remiliione, fed injuriarum. Nam quidimifsa peccati of-fenfa, qua laefus eft, tamen emendat verberibus eum, in quem poteftas datur , vel coercet aliqua dilciplina , elee-molynam praftat; non folum injuriam dimittendo, fed etiam eamdem prona pleftendo , ut Auguft. in Enchiridio cap. 72. Non enim ordo vel eharitatis „ vel juftitise hac ratione tollitur , fed odium & vindiftae cupiditas; ut fcilicet fua-vitas animi erga fratrem in quotcumque, & quantilque deliftis femper lalva maneat, fine vindicis amaritudine, etiam adveifus inimicos. Illud autem, fient9 non habet hic vim accuratae fimilitudinis, nec eft regula dimiffionis ( non enim Deus nos, l ed nos Deum in dimittendo imitari debemus , cum nobis ille incomparabiliter plura dimittat, juxta parabolam Matth. x8* ) fed eft conditio quaedam praeparatoria, & sequiffima, ut patet hic ex v, 14. Unde Lucas dixit : fiqiiidem if nos dimittimus, id eft quandoquidem & nos dimittimus , aequum eft, ut & tu dimittas nobis. Unde Cyprian. Certa nos conditione & lponfione conftrinxit, p fciiemus impetrari non polfe quod
pro
fro peccatis petimus, nifi & ipfi paria faciamus. Similia habet Auguftm.Senn.
48.	de diverf. c. 9, Itaque ftatuit hanc legem Chriftus, ut, quia nos quotidiana peccatorum remiffione indigemus , effiet quali fortiffimum quoddam vinculum , imo neceflitas confervandse fraternae di-leftiouis , quandoquidem pro humana infirmitate prcrfus fine offendis aliquibus intercurrentibus effe non poffumus.Unde qui non dimittunt, & mentiuntur Deo, & fuam de fe fententiam dicunt.
13.	Et ne nos inducas in tentationem : id eft, ne nos induci finas, efficiendo fci-licefc ne teutationi fuccumbamus* Non ergo petitur, ne tentemur, fed ne ten-tationi confentiamus. Tentavi enim plerumque utile eft, ut probemur , ut exerceamur , ut nos ipfos cognofcamus, ut jn humilitate contineamur: qui enim nott efiftntatus , quid fcit ? Ecclef. 34. v. 9. Efficit hoc Deus duobus modis: partim ten-tatioces juxta vires hominis moderando, ut poifit fuftinere.; partim fua nova gratia animum roborando, ut refiftat. Inducit alitem Deus iu tentationem , id eft, induci patitur eum, quem fuo auxilio deferuerit. Itaque hoc petimus , inquit Auguft. Epift. 121. cap. u. ne deferti Dei adjutorio, alicui tentationi, vel confentiamus decepti, vel cedamus afilicli, sietape aut luce carendo, qua peccatum teutatiouisve fallaciam cognolca« L 3	mus,-
mus’, au't dileftione juftitias, qua peccati blanditiis , aut cruciatibus refiftamus: de quo Auguft. 2. de peccatorum mentis cap. 19.
Sed libera nos a malo t eadem illa ten-tatione , inquit Auguft. cit. Serm. 48. c„ 13. ut fic adverfativa particula repetat idem affirmative , quod prsecefferat negative: quomodo intellexit & Tertull. Et hoc fenfu non erunt nili fex petitiones. Sed Cyprianus, & idem Auguft. tum libr. 2- de fermoiie Domini in monte, tum alibi ftepius , ftatuitfeptem petitiones. Nec enim ullo modo neceife eft , ut adverfativa femper idem repetat, quod praecellit.
Porro malum reftri&e aliiintelligunt diabolum , veiut praefidem & arti beem tentationum , ut eum Tertull. vocat .••incertum eft enim , an malum fit neutrum , an mafculinum. Auguft. lib. 2. de peccatorum meritis c. 4. intelligit ipfam concupifcentiam , internum omnium tentationum fontem : ubi pulchre tres ultimas petitiones diftinguit: quafi diceremus , Dimitte nobis ea, in quibus fumus abftrafti a concupifeentia ; adjuva , ne abftrahamur a concupifeentia: aufer a nobis concupifcentiam. Reftius cum eodem Auguft, malum generaliter intellexerimus , live diabolum , ne infeftet; five concupifcentiam, ne titillet: five mortalitatem unireriam , ne nos affligat.
Nam
SECUND. MATTH. Cap. VI. 167 Nam ut idem Epift. ilia 121 illud ultimum libera nos 6fV. tarn late tamque evidenter patet, ut homo Chriftianus in qualibet tribulatione conftitutus in hoc gemitus edat, in hoc lachrymas fundat hinc exordiatur, in hoc immoretur, ad hoc terminet orationem. Comprehendimus enim , ut loquitur Cyprianus, adverfa cunfta , quse contra nos in hoc mundo molitur inimicus: quod Ubi diximus , nihil remanet, quod ultra adhuc debeat poftulari. Unde non complebitur plene haec petitio, nili in refurretti-one mortuorum.
Ex his patet, cum oratio fit interpres defiderii, hac oratione omnia omnino defideranda poftulari, idque prorfus eo ordine quo defideranda, non quo exe-quenda iunt. I11 deliderando autem primum eft finis , deinde media. Finis * omnium eft Deus: in quem fertur affe-ftus nofter dupliciter, vel ipfuis gloriam * in feipfa diligendo, vel nos in iplo Deo, Primo itaque petitur landiificatio nominis ejus , ut lcilicet gloria ejus in uni-verfo mundo clarefcat: deinde ut regnum ejus adveniat, id eft , gloria ejus_ completa , & ad gloriam iftam perveniendo, nos in iplo , & cum ipfo regnemus. Ad illum vero finem aptamur , perle quidem bonis vellit mediis , ad confecutio-nem ejus utilibus; per accidens vero ■ carendo malis, veluta beatitudine nos L 4	pro-
i68 COMMENT. IN EVANG. prohibentibus. Itaque inter med'a pri* mum & proximum eft gratia Dei, & meritum hominis , quaj petuntur eo ipfo, quo petitur, ut fiat voluntas Dei: fub-lerviuntillis omnia, qua: ad fufteutario-liem live corporis five anima? percinent;& in panequotidiano poftulaimir.Mala vero, quse nos a confecutione finis prohibent,, tria tirat;primurn & maximeomnium peccatum ; deinde peccati tentatio; denique univeria vitae prsefends poenalitas , velut omnium tentadouum & peccatorum l'eminarium. Hape tria prohibenda eodem plane ordine removeri petimus tribus ultimis petitionibus, fiam in illis tribus deprecamur mala , fiept in quatuor primis precamur bona: ita tamen, ut ea tria , quse in aeternum permanfura lunt praemittantur, ultimum vero fit panis quotidianus , qui foli temporali vit& competit. Vide de illis Auguft. lib. 2, de ferm* in monte cap. 10. & D. Thom. a*
3.	qusft. 83. art. 9.
14.	Si enim (Umifer it is hominibus, id eft , aqualibus , confervis , longe minora in -vos peccantibus, dimittet, et. vobis pater, nempe fi adfint& e&tera necellaria: fic enim affirmative promiffiones & propo« fitioues in teli! gi debent. Redditur autem iftis verbis ratio iftius modi orandi, Si-eat £f nos dimittimus, ÖV. ut indicaret nullum effe promptiorem dimifiionis confe-feqnenda? modum, quam dimittendo, <$f
eoa-
SEC UND. MATTH. Cap. VT. 169 contra, nulla re arftius peccata retineri , quam irae atque odii refervatione. Imo, ut Auguft. hic, fi in ifta paftione mentimur, totius orationis nullus eft fruftus. Unde adjicit:
15.	Si autem non dimijentis, &c. nec pater dimittet vobis peccata veflra.
16.	Cum autem jejunatis.Pracmifit orationi ' eleemolynam , nunc ei velut alteram a-Jam, qua in coelum volet, adjungit jejunium , fub quo omnem corporis a Illicii on em comprehende. Excludit ab eo ftmilker’omnem jactantiam , qua; in for-dibus luCtuofis eo periculofior eft , quod iub nomine fervi tutis Dei decipit^ Itaque noliie fieri trifles, id eft tetrici vultu, feveruatis lauftitatilque fimulatione fcilicet 'fient hypocrita : qui videntur exterius agere, quas temperantia: finit» eurn tamen inani gloria; ftudeant. Ex-temindtii enim facies ßas, Graece aphanizufi quod Chryiuft. exponit' corrumpunt, me-.lius Syrus deturpant, Hilar, conficiunt, id
ell, nativum & vegetum colorem obleniant,; ac perdunt allectato pallore triftique vultus ieveritate, ut appareant.ho-mtnfius jejunares: id eft, ut omnibus confpieuum fit, & conflet eos jejunare, Non enim tam arguit hic fimulationem jeiunii, quam oftentationem. Hanc ergo ut caveas , cum jejunas ,
17. Unge caput tuum , et faciem lava : id gft, ftudiose diilimula te jejunare, hi-.
L f	la-
laritatem potius praeferendo, quemadmodum, qui fe ungunt & lavant. Eft enim locutio metaphorica ab ufu Orientalium & Palaeftinae fumpta : ubi , ficut hic notat Hieron. diebus fertis ungebant caput; in ludtu vero unguentis & lotione abrtinebant, cujus ufas exempla videre licet in Ruth cap. 3. verb 3. & clarillime in Judith cap. ro. verb 3. linde David 2. Reg. 12. verb 20. portluftum lotus unftufque dicitur. Itaque qui per unctionem intelligent Chrilma , per lotionem baptifmurn, ut f alii* berm. 1. de jejunio, vej unftionern Cb rift i, qui caput eft, & ablutionem a peccatis, ut Arobr. llbr. de Elia & jejunio cap» 10. mytticos lenius adferunt,
19.	Nolite thefauriza"e vobis the f auro s , id eft, opes terrenas congerere, in terra, leu super terram, fcilicet jn hoc mundo perituro .• ubi etnigo ( Crsece, come-ftura . qu« latius patet aerugine ) et tinea demolitur; quia illa erodit metala, haec ab fumi t velies, in quibus magna pars divitiarum pofita eft. Quod fi quid for-fan iftas corruptiones evadat, tamen fures effodiunt , feu perfodiunt', terram & parietes, quibus occultantur, et Jurantur.
20.	Thesaurizate autem vobis thefauros, non perituros, vel periculis obnoxios, in edo & apud Deum, fcilicet per bonorum operum frequentationem , rnaxi-meque eleemolynarum elargitionem.
Dat
SECUND. MATTH. Cap, VT. 171 Dat enim hic rationem tuto collocau-di & adfervandi thefauros etiam terrenos , fi quos habuerint, ne eos largiendo perdere viderentur.
21. Ubi enim eßthefaurus tuus, id fci-licet, quod maxime inftar thefauri tibi charuni eft , ibi eft et cor tuum : hoc eft eo totus cordis affeftus confluit, feu in eo tota cordis cogitatio , omnis amor, timor, fpes, metus, ira , triftitia occupabitur. Nam, ut Auguft, 13. Confeir» cap. 9. Pondus meum, amor meus, eo feror, quocumque feror. Qua proverbiali locutione figuificatum Chriftus voluit , indignum effe, ut celeftis animus, qui Patrem invocat Deum, ac coeli heres eft, curis terrenis in terram deprimatur, & cum auro ibi defolfo etiam cor defodiatur, ut Bafii. Hom. ili divites a-varos.	,
Lueerna corporis tui efl oculus : id eft , oculus corporalis toti corpori eft inftar lucernse, qua illuftratum corpus, omnia-que membra rite fungantur offici 0 luo. Si oculus fuerit fimplex, id eft , purus & fanus, nullis humoribus perturbatus, totum corpus 'tuum lucidum erit; quia fingula membra fua fruentur luce, ut munia fuarite peragant.
23. Si autem fuerit nequam f Grsece po-nyros i.e. malus feu viti olus,coeci täte Ici licet, lippitudine, aliifve fordibus oblcura-tus) Totum corpus tuum tenebrojiim erit, quia
", fingu-
'fingula membra, velut in tenebris palpantia, erunt erroribus obnoxia.
Si ergo lumen quod in te efi, fcilicet ip-fe pculus, qui corpori eft inftar luminis, tenebra funt, feti in tenebras verfus fuerit , ipfic tenebra quanta erunt ? id eft , quanta erit caligo reliqui totius corporis, omm omnino alio lumine deft i tuti? Hic eft cortex Termonis iftius paraboli-ci, in quo Oculus fignificat, juxta Ambr. Serm. 14* in Pfalm. n8* confcientiam : vel quod fere idem eft, juxta Chryfoft. mentem hominis, ouam paulo ante cor vocaverat, ex intelledtu fcilicet & voluntate conflantem. Qua fi munda fuerit, a terrenorum cupiditatibus libera, in coelum tantum erecta , totum corpus reliquorum affefruum, & actionum en'c jjuftitiae luce fulgens: fiu fuerit avaritia, aliifve terrenis cupiditatibus excoecata, omnia tenebris peccatorum involventur . Auguft, per Oculum intelligit intentionem , quse fi fimplex & recta fuerit, foil Deo , non temporalibus thefauris aut bonis intenta, quidquid ex ea, & fecundum eam operamur, bonum efle ne-eeffe eft, & malum, fi. mala eft. In-tellige, fi, aliunde non fit defedtus.
a 4. Nemo poteft duobus dotninis Jer vir e. Proverbium eft vulgo.tritum , & _ experientia plerumque verum : quo indicatur , fieri non polle, ut quis pari af-iectu duobus dominis ferviat, quia fere
mo
SECITND. MATTH. Cap: VI. 173 moribus & indole difcrepant, & contraria imperare folent. Et hinc fit. quod amor lervi nonpolfitin eos dividi: fed mum ex his olio habebit, et alterum liligeti & conlequenter illi morose, huic prompte obfequetui : aut, fi neutrum illorum diligat, quemadmodum fere fervi, feu mancipia folent, unum eorumfufti-nebit, id eft, imperium ejus patiente? feret , ei tamquam domino adherens, ut legunt Graeca, et alterum contemnet,	Hac ergo proverbiali lo-
cutione occurrit tacitae & communi avarorum cogitationi, qui putant fe coelum & terram fimul polle lucrari, cordis partem in cselefl:ia& terrena dividendo. Itaque applicans ad propofitum Chrilius, non potejiis Deo fervire et mammonce. Vox eft Syriaca fignificails omnia, quas ad rem pecuniariam pertinent, & nomine divitiarum continentur, ut Hieronyrn, hic & Epift. 22. ad Euftochium. Vox autem fine interpretatione relidfa eft, nc magis conveniret proibpopceias, quali dominus eilet aliqms, cui avari tamquam Deo fuo lerviunt, cujufmodi Poetas Plutum fingunt. Unde & Apoftolus ad Ephef. 5. verf. avaritiam idolorum Jervitutem vocat. Non dicit autem ; Noft poteftis habere Deum, ac Mammonam» leti divitias, fed non poteftis utrifque fervire. Habere enim divitias, fi eis imperes , ac dojnineris, utendo eis, uc,
Deus
Deus jubet, fine vitio eft : fed fervire eis , hoc eft eis cor apponere _& toco afiedtu animi ita fubiectum eile, ut, qui'dquid ad eas accumulandas & confer-vandas cupiditas jubeat, hoc fiat, iitud vere vitiolum eft, & impoifibile , ut cum Dei lervitute confiftat, quia hsec pror-ius oppofita jubet, ut fcilicet erogentur & contemnantur.
2*>. Iileo , quia fcilicet cor non eft in thefauris figendum, Mammonaeque fervi end urn , led foli Deo: Dico vobis, ne foliciti fitis anima vcßra^uid, manducetis non quafi anima manducet, fed qaod manducando in corpore confervetur • vel certe Anima more Hebraico pro vita temporali fumitur, ut Job % verf.-6. quse fcilicet manducando producitur, & fame extinguitur. Itaque Chriftus cum fervi tutem divitiarum excluliffet, fimul excludit folli citudinem pro rebus necelfariis,qua a-varitia plerumque velari folet, & cor terrenis curis implicari , atque a Dei fer-vitute divelli, & ad avaritiam dilponi. Non vetat autem laborem pro necelfa-riis, vel etiam diligentiam, quae laudabilia fiunt, fed follicitudinem , Graece merimnan ideft, anxiam illam foUieitu-diuem , qua animus in diverfa diftraftus fe vexat, & cum quodam metu non af-fequendi totus in eo pofitus eft, utfibi de neceiiariis prolpiciat, nihil pendens
9.	divina providentia. Talis follicitudo
plerumque plura congerit, quam necef-se fit, & pratpoftera eft, tempus prse,occupans, ut indicatur veri. ult. & ioli libi, leu diligentis , atque induftrite lus fidit, nihil Deo >, ut verf. 31. & 32- Ec quia hsc pro necefifariis follicitudo corruptis hominum moribus maxime ufitata eft, hinc in toto Evangelio nullus animi alle Aus tanto ftudio , ac tot argumentorum machinis a Chrifto oppugnatur & evellitur.
Nonne anima plus efl quam efca? Hsc prima ratio eft a majori: q. d. Könne vita eft prsftantior, quam id, quo-alitur vita ? & corpus quam id, quo tegitur corpus? Supplendum eft autem: Deus vero dedit illa majora, ergo dabit & minora , quibus ipfemet vitam fuftentari & corpus tegi voluit.
26.	Rejpicite volatilia; quse longe minorem , quam terreftria videntur vidftui quserendo diligentiam adhibere. Addit autem caeli, ut diftfnguat a domefticis, qute ab hominibus aluntur , quoniam non ferunt, &c. id eft, non adhibent ne quidem illum laborem ac diligentiam, quam vos ex Dei inftituto adhibetis .• & tamen -pater vefler, cum volatilium non lit nifi creator ac dominus ; colefiis , qui fcilicet omnia terrena, ficut & iplum coelum ac terram, habet in poteftate , > pafcit illa, providentiam luam ad illa e-tiam minuta protendens. Nonne vos magis pluris ejlis illis, id eft, Nonne vos,
qui
.»7« COMMENT, IN EVANG. qui ad imaginem iliius creati efiis , in filios adoptati, & propter quos creavit reliqua j praecellrcs volatilibus , ■& con-fequenter fidere debetis vos ab eo eile pafceiulos ? Cum ex inftitttto ejus feratis & metatisEft enim haec fecunda ratio efiicaciilima a minori,
57, Quis autem vefirim cogitans, id eft, anxia illa follicitudine fe excrucians : eft enim idem verbum Graece quod fn~ pra verterat follicitum elfe .• poteft adiicerc ad flaturam juafl cubitum unum? Cum potius follicitudo flaturam rodendo minuat. Perficit argumentationem hanc Lticas , Si ergo neque quod minimum efl, poteflis, quid de exterit Jolliciti eftis ? Ex qno patet, tertiam hanc rationem peti a minori ad majus: & eonfequenter non poife referri ad id, quod fequitur de veftimento, fient Anguft* retulit* quia Veftimenta multo min'ora funt. Sed potius referri debet ad id, quod praecellit verf. 25. de totius vitae confervatione in corpore per vidi um: q. d, cum id, quod minimum eft, uno fcilicet cubito majores fieri veltra anxietate non poilitis, multo minus vitam veftram lultentabitis tali ve-ftra follicitudine. Sic ergo a viftu ge-neratim tractato defeendit jam ad ve-ftimenta*
28* Et de veftimento quid folliciti eftis ? Cum longe minoris neceliitatis fit quam victus. Porro quemadmodum fupra a z	yOr
SECUND. MATTH. Cap. VE vft volucribus, ita nunc a floribus exemplum divinae follicitudinis petit, ut ita quarta ratione velut a minori ad majus efficacius eorum excutiat follicitudinem* Itaque confederate lilia, in quibus Angularis eft pulchritudo ac decor, & in primis foliorum ordinatiffime aflurgentium, quafi amidtus, quo veftiuntUr. Addit autem agri,quia lilia agri totum debent divinae providentis , horteufia vero aliquid humans curs. Quomodo crefcunt: id eft , qua pulchritudine floris , qua foliorum gratia, velut veftium alfurgunt ? Non enim de incremento magnitudinis loquitur, quod potius vklui refponde-ret. Non laborant, ad aflequendum indumentum , ut folent viri; neque nent, ut folent mulieres: hoc eft follicitudi-ne prorlus vacua funt. Non enim , ut Chryfoft. Homilia 25. opus prohibuit, fed follicitudinem, ficut & fupra defa-tione.
29,	Dico autem vobis, quoniam nec Sa-lamon, pulchritudinis ac decoris ftudio-fiffimus, potentia , fapientia , opibus prscellens omnibus, quibus excogitantur ea, qus ad veftitumpertinent, in omni gloria fua , id eft , etiam tum cum in faftigio gloris fus fuit, coopertus efi % feu amictus, ficut unum ex iftis, tanta fcilicet veftium pulchritudine & gratia. Quod enim lericum , inquit Hieron. qus Kegum purpura, quspktura textricum M	po-
*78 COMMENT. IN EVANO. poteft floribus comparari? Quanta veritatis & falfitatis, tanta vefhmentorutn & florum differentia eft, inquit Chryfoft. Hom., eit, quia fcilicet naturam divinse providentiae artificum hominum cura & induitria imitatur , & non affequitur.
30.	Si autem fanum agn, id eil, herbam agreffem rem fcilicet abjeffilli-marrr quod hodie eß, in rerum natura, eras , feu tantillo poft, in clibanum mitti-lar, ad fuccendendum furnum , Deus fit veßiti tanto fcilicet pulchritudinis ex-ceffu: quanto magis vos , propter quos & flores , & mundum univerium condidit, & quos in sternum fecum vivere voluit, modica fidei? Qua increpatione radicem anxis illius loliicitudinis luccidit: differentia enim illa ex parva fide oriri folet, Nam ut magna fiducia in Deum ex magna fide de providentia ipiius aafcitur , ita diffidentia ex ejus deieftu.
31.	Nolite ergo talium fcilicet exemplorum cogitatione de divina providentia muniti, ac flabiles, folliciti e/]e , sftibus cogitationum difcruciari & jaftari, ita ut penuris timor in hujulmodi anxias cogitationes vos conjiciat, dicentes: quid manducabimus? &c.
32.	Haec enim omnia gentes, qus vc! Deum rebus humanis prseffe non credunt, ideoque, inquit Chrifoft. merito timent & delperant, quafi neminem habeant gubernantem, vel 1‘ubiimiora ejus
bo.
SECUND. MATTH. Cap. ft. i?|
bona nefciuut, Inquirunt: id eft, hoe unum agunt, ut tamquam propria in-duftria, toto animi Audio & follieitudiiie res ifti vitae necelfarias parent. Haec eft ratio ab iis petita, a quorum moribus Hei filios convenit effe diffiinillimos.AdS enim , tamquam Omnifcius , pater vefrer , ideoque benigniffimus, & affeftu in filios luos tenerrimocaleßis * ideoque ad praeftabdum potenti (limus, Tangit enim breviter tres cautas, ex q tiaram defcftu oriri folet diffidentia de aliquo, fcientiam , voluntatem, & poteftatem, quia his omnibus, cibo , Vefhtu , 'potu , habitatione, &_fi milibus indigetis, ut i-ta , juxta Chrifoftom. quam ob caulara plerique maxime anxii eile folent, vos e contrario magis follicitudinem abjiciatis, quia nempe neceifaria funt, leii quia his indigetis.
33. Qmrite ergo, Grseceeftquante au~ tem, quia eft oppofitio refpeftu illius * Haec enim omnia gentes inquirunt: q. d. Sed vos e contrario quante primum , id eft ante omnia ; ita fcilicet ut illa prima cura fit, idque finis conftituatur, propter quem omnia faciamus , quaecumque facimus, Non enim vetat omnino quaeri temporalia pecellaria, cum ipfemet dici juilerit, Panem nojirum quotidianum da nobis dodie : fed potius dicendi, primum + fignificavit, quod haec pofterius quaerenda lint, non tempore, inquit AugulH M 2	. led
■f go COMMENT. IN EVANG.
fed dignitate, hoc eft propter aliud, nempe fcilicet regnum Dei: illud lei licet, quoin Oratione Dominica petimus , ut adveniat: q. d. Illud unicum ftudete, ut participes poffitis elfe illius beatillimi regni Dei. Et juflitiam cm, non regni, feu Bafilias quia eft foeminium Graece , fed avtu id eft Dei: hoc eft quaeriteju-ftitiam , qua non coram hominibus , led corain Deo jufti litis per fidem & obfer-vationem mandatorum ejus: quam ju-ftitiam idcirco cum regno quaerendam docet: quia non alia ratione regnum Dei quaeri debet, aut obtineri poteft: et hac omnia ., temporaliter necelfaria, adjicientur vobis, fine veftra follicitudine , non veluti merces , fed inftar auttnarii, quod rebus pretiofis, dum emuntur, adjici folet; ficut luculente in Salomone patuit, 3, Reg. 3. v. 13. Idcirco ergo non dixit, Quaerite fecundo illa, tametfi propter aliud quaeri poffint, fed dixit, adjicientur, ne, inquit Auguft. cum ifta quaerimus, illinc avertamur: vel ne duos fines conitituamus, ut & regnum & ifta necelfaria propter leipfa quaeramus. Hoc enim proprie quaeritur, quod propter le quaeritur. Qui autem necelfaria propter regnum quaerit11011 illa, led regnum quaerit. Jubet itaque, nt ifta non quaeras ilio fenlu non ut non accipias, led potius, ut abundantius accipias, quemadmodum obiervavic Chryloft.	*4
SECUND. MATTH. Cap. VT. xg*
34. Nolite ergo Jolliciti efje. Conclufio eft ex omnibus priced entibus: q. d. Prop, ter hsec omnia, quae diftafunt, de cura Dei ciraifta neceflaria, nolite folli-cite elFe, in crajlinum, feu de craftino. Per quod intelhgitChryfoft. fuperflua: fed craßinum, ut notat Hieronym. fumi-tur Hebraica phrafl pro futuro tempore. $on quafi vetaretur omnis provifio ia faturum, ficut humano more fieri folet, ut hic Auguft. latius difputat; nam & Chriftus loculos , videlicet ad fervan-dum in futurum, habuit, & Jofeph frumenta in feptenium providit; fed vetatur , ne praeienti tempore earum rerum cura & follicitudine torqueamur, quas juxta reftam rationem in futurum difFe-renda eft.. Craflbws enim lies pollicitus erit fibi ipfi, feu de fe iplo. Eft profopOpoeia, qua diei tribuitur, quod hominibus convenit , ut obfervat Chryfoftom. Homil.
23.	S'gnificat autem futurum tempus opportunum fore , ut ea , quae pro illo curari debent, procurentur : vetat enim ne inutiliter mi feri fimus ante diem , & ideo bis mileri. Illa quippe praepofte-ro cura ex eo nafci folet, quod homo non cogitet elfe Deum, qui lingula fuis temporibus curet, ideoque vult fua follicitudine antevertere, totumqne quali ex induftria fua fuspendere , ut in iis clare patuit, qui ex fimili diffidentia, manna fervar e volebant in aliquot fe-M 3	quen-
%%% COMMENT. IN EVANG. quentes dies . Exodi t6, verf. 20. Suffi, dt diei unicuique malitia lua,id eft affliftio, quam ultro fecum fert, & quas ei in procurandis rebus neceffarns debetur; ideo-que non eft opus eam anticipatis futuri temporis moleftiis augere.
Ex quibus patet, nolle Chrifturq ho-mmibus excutere omnem diligentiam, vel provifionem rerum futurarum , qua-fi vellet nos alitum more vivere. Nam Prov, 6. verf. mittit nos formicas, ut de futuro difcamus elfe folliciti, et alioquin nec ferere, nec plantare liceret: led tantum tollit follicitudinem illam timidam diffidentem Deo, aqdifcrutiantem animos, adeoque anticipatam ac prae-pofteram, qualis eft gentium & hominum , qui 11011 credunt, aut fidunt quid-, quam paterna; Dei providentia;.
.......................
CAPUT VII.
•O
Oft interpolitam toto procedenti Capite doftrinam de vitanda laudis humano cupiditate , rerumque terrenarum anxia follicitudine, redit hic ad doftrinam de dilectione proxin i, & ad refecaudum aliud vitium Pharifaicum , guo folent homines fmiftre interpretari M4	du-
SECUND. MATTH. Cap. VIT. 1S3 dub;a, calumniari recta, exaggerare levia, fibi peccantibus parcere, alios fevere condemnare, excolantes vere culicem & camelum gluti entes. Itaque
i.	Nolite judicare. Non prohibet quodlibet judicium, quo peccata aperta vel condemnantur, vel caftigantur, vel corripiuntur, vel vituperantur. Hoc enim judicium & exercuit Petrus adversus A-naniam, & Paulus in fornicarium, & Chriftus e ga Pharifieos, dum toties eos objurgat, & v« minatur , unde & Joan, 7. veri. 14. dicit, jujlurn 'mdicium judicate : led vetat judicium malignum, ac temerarium. Unde, Hieronym. hic non prohibuit judicare, fed docuit* Itaque vetamur malignum , hoc eft condemnationis judicium proferre de dubiis. Judicium enim pro lententia, & judicare pro condemnare fumitur. Dubia autem illa Au-guftin. revocat ad duo capita. Primum, cum incertum eft , quo animo quidque faftum eft : funt enim quaedam faifta media , quae ignoramus quo animo fiant , cum bono & malo fieri poffint: de quibus temerarium eft judicare, maxime condemnando, Alterum, cum incertum eft, qualis futurus fit, qui nunc malus apparet, & ita reprehendimus, quafi famtatem eius deiperamus. Unde& Paulus fimile judicium de rebus dubiis vetans air: Nolite judicare ante tempus', quia lci-hcet dubia fuo tempore , quando erunt
cer-
184 COMMENT. IN EVANG. certa & manifeftata, jubicabuntur» Ut non judicemini, ab hominibus , inquiunt aliqui, id eft, ut non contingat vobis idem ab aliis. Sic enim plerumque fieri folet, ut feveri aliorum cenfores levere ab aliis cenfeantur : in quo enim iu licio judicaveritis, &c. Generalior tamen & etiam verior erit fententia, fi de judicio Dei intelligatur, ut fere intelli-gunt veteres , Auguftin, Chryfoft. & alii. Itaque, ut non judicemini, ideft, ut non incidatis in feveriffimum judicium Dei:
2.	In quo enim judicio judicaveritis , judicabimini. An ergo temere & inique judicabimur a Deo, fi temere & inique judicaverimus? Reipondet Auguft. tum hic, tum Epift. 49» quaefi. 4, nos eodem judicio judicari, quia temeritas, qua punimus alium, eadem ipfa nos punit, quia feilicetilla ipfa eftcaufa punitionis. Sed quia Chriftus non tam identitatem caulse judicii noftri quam comparationem utri-ufque judicii mflituit, vulgari loquendi modo ad vulgum ulurpato magis congruere videtur, ut eodem judicio judicari dicamur, quo judicavimus, nempe vel excufatiouis vel condemnationis: ut fcilicet fi candide benigneque alios cenluerimus , Deus vicillim benigne de nobis judicet; fin levere condemnaverimus , DeuS nos condemnet, & levere traftet. Unde fimiliter intellige , quod fequitur ; et in qua menfura menfi fueritis 9
SECUND. MATTH. Cap. VH. 18?
remetietur vobis, Hinc Aughftin, libro 21. De Civit, cap. 11. obii cienti bus , pro peccato temporali poenam non debere efic aeternam, refpondet: eamiem diftam etle mendiram , non propter aequale temporis fpatium, fed propter vicimtudinem mali, hoc eft, ut qui mala fecerit 1, mala patiatur. Signilicat enim quod talem fe Deus exhibebit, qualem fe aliis exhibuerint, aut benignum, aut fever um.
3.	Quid autem vides feflucam, &c. Feflu-ta minima ligni particula eft . Trabs magna: unde Fefluca minora vitia figni-licat, Trabs ingentia. Tota enim locutio , ficut & prsecedQns , adagialis eft , tempore Chrifti ufitata; ficuti ex eo patet, quod utraque crebro iu antiquorum Judaeorum lib.occurrat. Itaque reprehendit hic aliquod vitiofiffimum judicii&judi-cum genus, qui oculatiffimifunt, ut in aliis delidta levia videant, gravilfxmain feipfis non videant: Neque tantum ea vident, fed etiam corrigere & corripere volunt, quibus ajt:
4,	Aut quomodo , id eft , qua fronte dicis: fine eiitiam feflucam, &c. id eft', permitte a me fanari vitium tuum. <Jui enim corripit alterum, fimilis eft ejicienti feflucam ex oculo: hic enim corpus , ille animum corrigere ftudet. Et ecce trabs, id eft , cum tamen tu gravioribus labores. Quod genus hominum re-öle vocat Hypocritas, id eft , fimulato-
M f	res
res five quia praetextu emendationis con* dem nati on em tantum & confufum em alterius qusrrunt £ fi enim ex dileCtlone correCtionem quaererent, prius graviora in fe corrigerent: ) five, ut .Auguft. quia accufare vitia , officium efl bonorum virorum & benevolorum ; quod cum mali faciunt, alienas partes agunt, ii-cut hypocritae: five denique quia ex a-I:ena reprehenfionefanCfitatis opinionem venari 11 udent, cum minime 1'anfti fint.
5,	E :ice primum trabem de oculo tuo , id eft corrige prius in te ipfo. graviora. Et tunc videbis feu videre poteris , e'icere feffucam , &c. id eft , tunc purgatus omnino idoneus eris , qui aliorum peccata corripias & corrigas ; quia , ut Auguft. videbis ea oculis columbse, id eft , cum animi fimplicitate ac dilectione. Multa enim diffimulabis, bene interpretaberis, evcufabis, tolerabis: denique ex propri* infirmitatis confideratione cum humilitate & fruCtu argues. Sed ne quis_ putaret hoc dileftionis beneficium quibuflibet viti oils eile prseftandum , prudentiam fimplicitati mifi-endam eife docet, Itaque
6.	Nolite ‘dare fandum canibus, &c. Multi operose diftinguere conantur Sanblum & Margaritas, Canes & porcos: atque inde lententia illa in diverfbs fenlus trahitur. Verior & fimplicior videtur fen-
Auguit. iib. a. De lerm. Domini i«
mon»
SECUND. MATTH, Cap. VII. 187 monte, ut uua eadein res & San%im & Margarita dicatur, doftrina fcilicetEvan-gelica & cceleftium myfteriorum thefau-rus: fanSlum quidem , quia divina funt, ,quse non debent corrumpi; margariuvexo , quia pretiofa, quae noil debent contemni. Similiter iidem dicuntigr Canes 0s Porci, immundi fcilicet homines, non tamen quilibet, fed qui vel latrando , ut canes, oppugnant & lacerant veritatem , vel conculcando, ut porci, eam contemnunt, Canis enim prseter-quam quod lit immundiffimus, ut pote etiam voraciffimus putidiffimorum cadaverum , turpiifime ialax, reforbens vomitum fuum , infuper pr» coler» magnitudine in quoflibet latrat: porci vero, prseter fordes, conculcant cibum , • & invadunt eum , qui porrigit, nifi dederit.
Nolite ergo fm^um, id eft, cxleftia Evangelic» veritatis documenta & my-fteria , maxime nuda, dare canibus, id eft homiuibus immundis, latronibus & oppugnatoribus eorum , ut Clemens Ä-lexandrin. 2. Stromatum cap r. Ubi fit allufto ad ritum veteris legis , in qua vetitum erat carnes fanctas , leu Deo confecratas, immundis, maxime caui-bus, dare. Idem autem, Scriptur» more docet fequenti hemiftychio neque mittatis , leu projiciatis, margaritas vefiras » id eft, eundem illum cafteftis Capientia» thefaurum, inftar margarita pietiolum,
an*e porcos, feu contemptores ejus. Hanc enim porcorum j florum conditionem mox explicat. Ne forte conculcent eas pedibus ; quo contemptus & rei pretiofae prophahatio fignificatur, dum facra, quae eis non placent, averfantur , irrident, blafpfreraant, et conveft i dirumpant vos , conviciis lacerando, verbis, fa£lifque perfequendo. Solent enim hujulrnodi convertere averfionem a doftrina in ip-fum Doftorem. Duplex hic ergo tangitur praecepti ratio nempe, ne doftri-na exponatur prophanationi, & doctor perfecutioni. Ubi merito quaeritur , Au ergo Chriftus dederit lanclum canibus, qui Judaeis refiftentibus fspe praedicavit. Relpondet Auguftin. Chriftum non dedi de fan ft um canibus, fed eis, qui capere poterant > & fimul aderant, quos propter immunditiam & malitiam aliorum , negligi non oportebat.
7. .Petite et dabiturvohis. Lucas cap. ir. fubsungit ifta orationi Dominicae: unde videtur Chriftus hicperftcere orandi modum , quem fupra tradiderat. Chryfoft. vero putat modum tradi, quo difficilia praecepta Chrifti haftenus tradita impleri pollint, nempe petendo ad ea , qusede-iunt nobis , adjutorium Dei, Petite itaque et dabitur vobis , id eft certiffime exaudiet vos. Inteliige, fi nec in rebus petendis, nec in modo petendi defece«*
SF.CÜND. MATTH. Cap. VII. 1B9 fimus: nam cum il]a limitatione intel-ligendutn eft id, quod mox additur:
8.	Omnis enim qui petit, accipit, &c. Porro de rebus petendis dicitur Ep. 1* Joan. 5- ver i u 14. Quodcumque petierimus, fecundam voluntatem eius, audit nos id eft, fi petamus & bona & ad lalutem utilia. Si enim vel mala petimus, vel bona infima & fragilia, vel ut ea in concupif-centias noftras infumamus, non eft mirum,fi petimus,et non accipimus, Jacobi 4-verf.3. UndeAuguft.initio Epift. 34. Bonus Dominus, qui non tibuit faepe quod volumus, ut, quod malumus, tribuat.Mo-dus petendi tangitur ab Aug.lib.De natura & gratia , capite 17, Deus dat omnibus affluenter, inquit, utique his omnibus , qui fic petunt,& tantum petunt,quomodo, & quantum res tanta ( cseletlis fcilicet fa-pientia ) petenda eft. Ubi per ßcpedere , Auguft. intelligit ibi, quod Apoftoius Jacobus cap. i. quem explicat, nempe ut poftulet, in fide nihil haefitans , id eft , magna & humili fiducia: per, tantum petere, orationis inftantiamac perleveran-tiam. Mam, ut idem ajt Serm. 5. de Verbis Domini capite 5. cum aliquando tardius dat Deus, commendat dona, non negat. Diu defiderata dulcius obtinentur; cito autem data vileicunt & contemnuntur. Hanc autem orationis inftantiam quammixime orantibus ne-eeilariam eue muieat hic Chriltus illa
in-
inculcatione, petite, quaerite,, pul fate: Nam quamvis Tertull. libr. De praefcript, cap,
8.	& Auguftin. libro_ 2. De fermone Domini in monte capite 21. illa tria operose diftinguant; alii quoque exponant, petite orando, quaerite rede vivendo , pul-'fate perfeverando; alii, petite fide, quaerite'' tpe, pikjhte charitäte : idem tamen Auguft.libro 1. Retrad. capite 19, tradit, longe melius ad inflanti'limam petitionem omnia referri. Hoc enim offendit v. ji. ubi eodem - verbo petendi eunda concludit,
9. Aut quis ex volis homo? Cnece, JSIum quis ex vobis homo ? nempe qu <m-vis immitis & malus. Opponit enim hominem natura jam depravatum benignif-fimo & omnis malitis experti Deo, nt impetrandi facilitatem probet non lolum a minori, fed etiam a contrario , ut ex v. 11. patet. Quem fi petierit filius fuus panem, luftentationi utilem , numquidporriget ei ? rem fcilicet vits 1‘uftentands noxiam ? Idem judicium de pilee & lerpen-te. Pulchre autem lapidem pani, pileem ferpenci opponit. Colore enim & figura nihil fimilius, natura & ulu nihil dimmi-lius: & plus probat, quam propolitum poflulabat, nempe non lolum Deum petentibus opem laturum, led etiam bona daturum , ii cut moxveriu 11. concludit, 12» Omnia ergo. Unde hoc inferatur, non omnino patet. Lucas cap, 6, verf.
SECUND, MATTH. Cap. VII. 19t gT. fubjungit hoc illi lententia;, quas pnecelfit hic cap. vert'. 42. Qui petit a te, da ei, & reliquis de diledlione proximi , cum quibus optime cohaeret: ut lcilicet Lucas ^ hic ordinem didtorum Chiiiti fervaverit, non Matth. Auguftin. vero vult hoc orationi fubnedti, quali Chriftus traderet modum impetrandi, nempe faciendo aliis, quod nobis fieri volumus. Polfet tamen non inepte dici cum Chryfoft. & difcipulis ejus , elfe e-pilogum& compendium omnium, quse hi Ice tribus Capitibus dicta iunt. Qae-cumque vultis. Proprie hic, Velle accipiendum eft, non vulgariter. Voluhtas namque proprie, inquit Auguft. lib. 2. c. 22. De term. Domini in monte, non eft ni fi in bonis: nam in malis , flagi-tiofilque fadtis Cupiditas proprie dicitur, non voluntas. Hoc ut fignificarent aliqui, addiderunt olim textui Latino , bona, led non eft opus. Senius eft enim ; Omnia , quae redta & rationabili voluntate vultis ab aliis prasftari, et vos facite illisi quia hoc eft diligere proximiim, ficut fe iplurn. Grsece & Syriace, Sic et vos: nam propter dilparitatem perlouarum patris & filii, mariti & uxoris, &c.ikpe non eadem, led fimilia cum proportione aliis p ne Itanda funt. Hanc regulam in veteri lege Tobias cap. 4. veri. .16. praeteribit filio .• quam etPhilolophi agnoverunt. Propter cuius obiervacionem
A-
' Alexander Imperator dicere folebaf 9 fibi placere Chriftianos. Tradit eam Chriftus velut legis compendium, tarn quia facillima eft; quod enim erga fe refttim et aequum fit, fieri homo facillime videt; quod vero erga alium, propter oblcurationem cupiditatum et philautise , non ita facile videt : tum vero quia hisc eft lex et prophet#, id eft , haec eft fumma et velat compendium doctrinae , quam lex Moyfis et Prophetae per valde varia praecepta de proximo diligendo tradunt. Quo fenfu non repugnat ei, quod infra cap. 22. verf.
40.	ad duo praecepta diledtionis Dei et proximi lex et Propheto referuntur, quia ibi additur, univerja lex, quod hic non additur, ut oblervat Auguftinus,
13, Intrate per angußam portam. Hic fequuntur non tam praecepta nova ,
?juam exhortatio generalis ad fervanda uperiora praecepta, ufque ad finem Capitis. Per Portam autem et Viam idem iuteliigit, non quidem hanc vitam , ut Bafil. quae fi: 241. inter breviores, fed rationem inftituendae vitocujulque. Arcta quidem et angufta porta intelligitur via . virtutis , tum quia terminis divinae legis , maximeque Chriftianae hactenus tradito circumlcripta eft , ita ut neque ad dexteram neque ad finiftratn vagari hominem linat, ut ulli omnino cupiditati iacisfaciat; tum quia inceifu difficilis
SECUND. MATTH. Cap, VII, 193 ]5s eft , non propter lie , cum fit map-rne conuaturaiis , fed propter pronita-tem corrupts naturs in omnia fenfibi-lia, a quibus difficillime refrasnatur, tum denique quia uuica omnino eft , a cjaa ne quidem latum unguem las eft deflectere. Quia vero omnes cupiditates per diverliffima genera vitiorum in corruptelas feruntur, five per excelfum, five per defedum ,hinc dicitur; lata porta et fpatiofa via efl , qu<e ducit ad perditionem , id J eft via iniquitatis , et multi funt qui intrant per eam; & confequenter tendunt ad perditionemseternam. Major enim, hominum pars vis facilitate capitur, & libentius facit id, quod lubet, quam id, quod licet. Unde quafi admirabandas Salvator adjicit:
14.	Quam angufia porta et arcia via efl 9 que ducit ad vitam ; et pauci funt, qui inveniunt eam; pauciores, qui ingrediuntur; pauciffimi, qui ingrelfi ad finem ufque perleverant, ut Hieron, notat tum hic, tum lib. 2. contra Felagianos. ftuiii e-nim Philofophi, hsretici, Tume, Ethnici eam inveniunt; nulli mali Catholici ingrediuntur, pauci boni ad finem ufque perveniunt. Via vero fpatiofa inventu facillima eft , quia non alio opus eft dudore quam errore, & a via reda deflexu , qui infinitis modis fieri potert» Eandem dodriuam lumine naturs viderunt Ethnici, & expreUerunt partim
fer
194 COMMENT. IN EVANG. per litteram Pythagorae bicornem, partim perfacilem defcenfum Averni, Sed revocare gradum , Juperajque evadere . ad auras,
Hoc opus, hic labor. Quia vero viam illam inventu difficilem , & a paucis inveniri dixerat, ut merito dux aliquis quaeri deberet, aptiffime fubjungit, non a quolibet eam effe quaerendam.
i«5. Attendite, feu diligenter cavete, a faljis prophetis qui fe duces anguftae vise offerunt, & , ut Auguft. qui promittunt fapientiam cognitionemque veritatis, quam non habent, & fe plerumque paucitate commendat. Significantur autem praecipue Haeretici, qui vocantur Pfeudo-prophetae, nomine apud Judaeos ufitato : quia quod apud gentem illam ufurpa-bantPfeudoprophetae, hoc Haeretici apud Chriftianos. Utrique enim fe a Deo mi ii os clamitant, cum a fe ipfis veniant ; utrique venditant verba Dei, cum fua praedicent mendacia. Ad utramque fraudem indicandam addit:	Qui veniunt9
a fe ipfis fcilicet, nonmiffi a Deo, juxta illud Jerem. 23. verf. 31. Non mittebam Prophetas , ipfi currebant ad vos , do-, cendos viam veritatis , in veßimeniis ovium, id eft ementita fimpjicitate & habitu veri doftoris veritatis, ut fcilicet minus averis ovibus timeantur, quemadmodum aliquando fecilfe lupum tradit fabula. Haec autem fune ea» per quai
fe
SECUKD. MATfH. Cap. VII. 19p fe eile oves fimplicibus fuadent, nempe nominis Chriltiaui extrinlecüs Taper-ficies , ut TerttilJ. De pnelcript. cap. 4* pellis manlueta; ut Cyril. Catecbeli 4/ dulces I’ermones, ad Rom. 16. veif. 13. fpiritus juftitise & fandtim uniae, 2. ad Co-rintli. ii. verb 15. v.g. jejunia, eleemo-fyme, orationes: rurliim perpetua Chri-fii & Evangelii inculcatio , denfillima Scriptuarum citatio * de quibus pulchre Vincendus Lirinenfis in fuo Commonitorio cap. 34. & 37. intrinfeeus autem fmt lupi rapaces, quia revera fcopus eorum non eft alius, quam proprii coimpendii caufa gregem Domini lacerare, & a veritate abductos dildpulos poft fe trahere : quo in aeternum exitium praeci-» pitentur, de quo vide Adtor. 20, verf.
29.	& 1'eq. Quod ergo fymbolum ad eos dignolcendos in tanta fimilitudine ?
16.	Afruttibus eorum cognofcetis ^ eos : id eft a dodtrina, inquit hic Calvinus* examinata ,ad verbum Dei: led abfurde* Agitur enim hic de dilcernendis Pleu* doprophetis, id eft de ipfa„ quam docent, doftrina difcernendaablurdum autem doftrinam ex doftrina probari* itaque Auguft. hic & omnes veteres unanimiter intelligunt opera ; eaque non qualia & ab hypocritis fieri poliunt, jejunium, eleemolynae, orationes, ut patuit flap. cap. 6. v, 1. & feqq, nam, ut idem Auguft. talia opera laepe ad vefti-]N 2	tum
«$6 COMMENT. IN EVANG. tum ovium pertinent, quibus Pfeudo-prophets decipiunt fimplices: fed maxime illa de quibus Paulus ad Galat* verf. 19, & 22. Nam quamvis fubinde e-tiam illa bona opera conentur fimulan-do-exprimere, plerumque tamen improbitas in verbis aut fadis erumpit, fi attentius obferventur, ut notat hic P. Thomas; & maxime, ut TheophyU produntur fuccelfu temporis : nam nemo diu potefi: fidam ferre perfonam* Hoc autem maxime apparet, cum coeperint aliquibus tentationibus ea_ ipfa vel fub-{trahi, vel, negari, qus ifto velamine confeeuti funt, vel confequi cupierunt. Tunc enim neceffe elt, ut appareat, utrum lupus in ovina pelle fit, an ovis in fua, inquit Auguft. lib. 2. cap. 12, De ferm. Domini in monte.
17.	Sic, quemadmodum fcilicet de tribulo & ficu di dum eft, omnis arbor bona : intellige frudiferam: qusdam enim arbor nec bonos nec malos frudus profert. Sub arbore etiam frutices accipiendi funt Hebraico more , qui illa omnia uno nomine vocant:	nam tribulus
proprie hon ell arbor. Itaque omnis' arbor bona non ex foliis, fed, ex frudibus cognofcitur: quia fi bona eft,/ra-Bus bonos jaci'; fi mala, malos. Nec enim aliter in rebus naturalibus fieri ullo modo potefi:, ut vel bona malos , vel mala bonos j vel utravis utrolque promif*
cue
«ue ferat. Applicatio fimilitudinis illius difficilis eft; fi enim fymbolice per arborem bonam & malam intelligas hominem bonum & malum , poteft bonus mala o-pera, malus bona profere,- fin dofto-rem verum & faifum , poteft haereticus etiam docere vera. Auguftin. fern facile expedit, plerumque per arborem bonam & malam, intelligens voluntatem bonam & malam, a qnibus opera tamquam fruftus procedunt, numquam enim illa malos, haec bonos fruftus facit. Ita ipfe libro De gratia Chrifti cap. 10. libr. 2, De nuptiis & concupifcentia cäp. 26. lib.
i.	contra Julianum, cap. 8, & late lib,
4.	cap. 3. & fepius alibi, Quibus locis fere refutat Manichaeos, qui arborem bonam & malam vocabant naturas bonas & malas: iteraque Pelagianos , qui conjugium intelligebant arborem bonam, unde non pollet homo nafci cum peccato originali, tamquam fruftus malus.
■ Quae Auguftini interpretatio , licet uni-verfaliter veriffima fit, non tamen fatis apparet, quomodo Chrifti propofi-tum fpeftet, qui vult figrium dare, unde cognofcantur, non voluntas bona aut mala, fed Pleiidoprophetae a veris Prophetis, ut patet ex conclufioue verf.
20.	& tamen utrique poliunt ede voluntatis malae. Itaque fequendo filum Termonis Chrifti, arbor bona videtur effe Propheta feu doftor verus: mala falfus, N 3	Dat
Dat ergo lignum dignofcendi eos non mathematicum , fed vulgare , neque de fmgulis operibus , fed de plerifque loquitur« Nam propter duplicem in homine voluntatem , non eft in omnibus arborum &.hominum quaerenda fimilitu-do, quod Chriftus ipfe declaravit in Pharifaeis cap. 23. verf. a- & 3. qui vera docebant, male vivebant. Vel ergo figni. ficat, ita fere fieri folere , utfalfi Prophetas non diu fub ovina pelle lateant, fed frudibus fele prodant, contraque naturam fieri, fi veri dodtores male vivant; vel certe intelfigendafunt haec formaliter, ut loqui folent, hoc eft de doftoribus veras & falfiedoftrina: ut talibus. Nullo epim modo fieri poteft, ut vera & cafta doftrina malos fruftus proferat, vel falfa honos, five inipfopraedicante , live in auditoribus, fi doftri-liae conformiter vivant. Monet ergo, non ad folia verborum, ornatum , fpe-ciem fanftitatis &c. fed ad fruftus, quos docendo & dqi^rinae conformiter vivendo proferunt, elfe refpicieudum. Sic enim omnes hasreies, maxime noftri temporis, etiam a vulgo deprehendi poterunt.
Sed quali quaereret aliquis, Qui funt ergo illi fru&us boni? Subjungit Chri-ftus:
31.	Non omnis qui dicit mihi , ■ domine domine, id eft, qui me Dominum ho-
no«
«orifice compellat, & verbis me & E-vangelium meum crepat: nam ifta Tape ad arborum folia & ad ovium velli-menta pertinent, intrabit in regnum caelorum , quia ut Hilar* regnum coelorum fola verborum officia non obtinent, Sei qui facit voluntatem patris mei, & confe-
3'enter meam , id eft qui obfervat mau-ita , qua partim in redla fide , par-t:m in operibus juftitia pofita funt, Di* cuntur ergo hac adverfus eos, qui nomen Clirjlli habent, fadta non habent, inquit Auguftin. five redta credant, five non credant. Nunc contra eos, qui etiam in mirabilibus quibufdam fadtis fiduciam collocant.
32,	Multi dicent mihi in illa die, lingulari , terribili, & qua nemini ignota erit, qua fcilicet erit intrandum in regnum coelorum. Significatur enim dies judicii, qua antonomaftice illa dies vocari folet, ut patet a. ad Timoth. 1» verf. 13* & ibid. cap. 4. verf 8. Domine , domine, hic repetitio ifta vehementiam fignificat ex terrore venieutem, verfa vero pracedenti tantum frequentiam. Nonne in nomine tuo , id eft audiori täte, commiffione , & virtute tua , prophetavimus , id eft docuimus, inquiunt aliqui: fic enim Prophetare fubinde lumitur, Unde tali lenfu haretici vocantur falli Propheta. Sed hic videtur fumi proprie pro, futura praediximus, vel ex amatu N 4	Tpi-
fpiritus tui myfteria protulimus. Nani adfertur hic tamquam miraculum, quod 3n nomine leu virtute Chrifti fieri folet, ficuti funt & reliqua, quae hic fequun-tuf, d<emotiia encere , virtutes multas fac ere^ id eft multa effefta virtutis feu potefta-tis divinaejj quae non funt alia, quam multiplicia miracula: quod enim per partes dixerat, generaliter concludit. Intelligi autem debent verae prophetiae, veras daemonum ejeftiones, verae virtutes , & miracula. Non enim neceffe eft, ut mentiri intelligantur, qui ifta five voce five cogitatione di ft uri funt: nam omnia ifta ab improbis fieri polle, exemplo Balaam & Caiphae & filiorum Scevae, & aliorum, patuit. Unde Bafil. in Moralibus reg. 7. vocat ea dona fpiri-tualia, quibus occulto Dei confilio ornari linuntur improbi. Sed vanam iftorum fiduciam efle , fi fidei non adfit vita proba, declarat Chriftus.
23.	Et nunc , quod ante patientia dif-fimülaveram , confitebor illis , id eft , di-ferte ac palam profitebor: quia numquam , ne tunc quidem, cum illa figna faceretis , meamque caufam agere videremini , novi vos: ut meos feu pro meis. Plerique enim veteres obfervant Nof-eendi verbum in Scripturis fiepe pro di-leftione & approbatione ufurpari .• atque ita competit vel folis prasdeftina-tis quo pafto dicitur 3. ad Timoth. 3»
verf.
SECUND. MATTH. Cap. VIT. aox ferfj9.^Cognovit Doming, qui'-flint ejus: vel omnibus juftis, quos Deus ex regula fuse juftitiae juftos facit, juxa illud Pfalm,. x. Quoniam novit Dominus viam m-ßorum , nempe quia approbat, diligit & facit eam. Unde Auguft. Serm. 23- de verbis Domini cap. 10. Non novit illos , qui omnia novit ? Quid eil ergo , Non novi vos? Improbo vos, reprobo vos, in arte mea non vos aguofco , ars mea nefcit vitia, & judicat vitia: nelcit faciendo , judicat arguendo» Difcedite a ira?, in ignemfcilicet aeternum, quibuf-cumque tandem gratiis & quantifcumque miraculis fulferitis. Eft enim eadem fententia cum illa terribili voce, Ite malediSii in ignem «territem: quae tamquam turbo Dominicae indignationis & velut • tempeftas erumpens luper caput impiorum veniet, Jerrn. 23, verf 20. & 29. Qui operamini iniquitatem , id eft operarii iniquitatis, ut habet Lucas c. 13. qui fcilicet in vita iniquitatibus addirti fui-ftis, & adhuc voluntatem addirtam geritis. Non enim fignificat eos adhuc tunc iniquitatem operari. Haec eft ergo ratio, cur non noverit eos, quia aver-fatur eos.
24.	Omnis ergo : q. d. Cum ergo tanta fit neceffitas frurtuum, non foliorum; faftorum, non verborum, ut ab illa ultima tempeftate illaeß eile pollitis. Eft enim velut epilogus totius concionis,
JJ 5	aP*
apta , nexaque ex praecedenti fimilim-dine, exhortans ad praecepta fua facienda , non audienda vel credenda tantum. Omnis ergo qui audit et facit verba mea h<ect id eft doCtnnam hanc.* quo fignificat iftum fertnonem omnibus praeceptis, quibus Chriftiana vita formatur, etfe per-feCtum , ut & Auguft. obfervat initio libri i. De ferm. Domini in monte. Similis e(t viro fapienti, id eft prudenti , prudenterque rebus fuis profpicienti, in eo , quod a lificat domum fuam fuper petram, id eft in (olidiflimo & immobili fundamento, ita ut inde domus etiam fiat immobilis contra omnis generis tem-peftates, qute vel defuper irruant, ut pluvia, vel tentent fundamenta, ut flumina inundantia, vel in latus ingruant, ut venti. a quibus impulfa talis domus r,on cecidit, id eft everti tempeftadbux iftis jjon potuit. Funda*a enim erat jitper pe-tram, veluti fuper firmiffimum fundamentum. Quae fimilitudo fiq reddenda eft , ut audire & facere fit quafi aedificare fuper petram. Non enim, inquit Aug. quifque firmat, quod audit vel percipit, nifi faciendo. Nam perfeCta non auri* bus aut labiis , aut intellectu tenus , fed mirabili modo profundiflime ipfi animo incorporatur veritas & doCtrina t ita ut poftea homo adverlus omnis generis ten-tationes ac tempeftates undecumque irruentes fit infuperabiiis. Audire vero
SECUND. MATTH. Cap. VII. 203 (fub quo & credere tantum inteUigitur ) & non facere, feu non obedire mandatis Dei, eft quafi aedificare domum fuper arenam, hoc eft fluxo fallacique fundamento niti: quod nullam homini Habilitatem dare poteft adverfus irruentes tentationes ac perfecutiones, ma-ximeque illam poftremam noviffimi diei tenipeftatem. Nam ad illam etiam re-fpici fuadet id , quod fequitur , et fuit ruina illius magna, quia «terna, & abf-que ulla fpe redintegrationis. Hic videtur maxime obvius & fimplex fimili-tudinis iftius fenfus, quem eleganter & late profequitur Homil. 25. Quamvis ple-rique alii antiqui magis particulatim , led valde diverlis modis, lingulas pa rabols iftius partes applicuerint. Nam Auguftino petra eft Chriftus; pluvia , ca liginofse fuperftitiones ; venti, rumores hominum; flumina, carnales concupif centije. Hilärio petra fimiliter Chriftus eft; pluvice bland« voluptatum illecebrae, quibus primum fides rimis patentibus immadefeit; flumina , graviorum cupiditatum motus , venti, tota diabolic« pote-flatis vis. Theophyl. & alii aliter.
2?. Et faSlum eft &c. aMirabamur turba, Graece nbftupefcebant, fuper do Siri na ems : tum quia dofjrina tatn nova, clara, lublimis , divina , rationi confentanea , atque auditoribus fatisfaciens; tum quia
204 COMMENT, IN EVANG, modus docendi tam inufitatus, ut fe-quitur.
29, Er at enitn docens eos ficut poteßa'em habens Greese auftorüatem, id eft pote-flatem & jus dicendi. Non eifim quafi ex alterius priefcripto, fxcut Moyfes & Prophet» loquebantur, haec dicit Wminust fed velut av'okrator feu legiflator de poenis & praemiis , de vita & morte decernebat $ Ego dico vobis•	Ita Chryfoft.
Adde, quia intrepide loquebatur, quia magna ipiritus euicacia dicendi que gravitate pollebat, ut non tam dicere quam difta petitoribus , & cum dictis terrorem atque amorem imprimere videretur. Et non ficiit Jcribce eorum et pharifeti : quorum dortrina erat de »cultu tantum externo, non interno, de rebus minutiifimis , plerumque fqpervacäneis, ut infra cap. 23. & Marci 7. de qmeftionibus ferupu-lofis & ftultis, de genealogiis interminatis , de argumentis fiepe fabulofis» Modus docendi fine ulla majeftate , fine fpiritus efficacia, torpidus, elumbis , jejunus , ac frigidus, ita ut fi quis etiam-num eorum didta audiat, vel feripta legat, fomniantes vel nugantes audire videatur, aut legere.
CAPUT VIII.
%•. uni autem defcendijjet de monte &c.
tece leppofus veniens. Commode poft predication em ac dodtrinam lignorum offertur occafio , ut. per virtutum miracula , praeteritus apud audientes fermo firmaretur, ut notat Hieron- maxime quia dixerat Evangelifta quod erat docens , quafi poteftatem habensifte e-nim erat praecipuus miraculorum Chrifti fcopus. Ut propterea praeclare dixerit Auguft. lib. De utilitate credendi cap. 14, Ille adferens medicinam, quae cor-ruptiffimos mores fanatura enet, miraculis conciliavit audtoritatem, auctoritate meruit fidem, fide contraxit multitudinem &c. Lepra autem pertinaci®-mse fcabiei genus eft, fed Judaica in nonnullis erat dillincta a lepra noftra-te, de quibus diximus ad cap. 13. Levit. Adorabat eum, accidendo fcilicet ad genua , ut Marcus & Lucas notant: quamquam & Deum agnoviffe Ghrifoft, & Au-&01* imperfecti velint, & fatis clamant verba ejus:
2.	Domine, fi vis, potes me mundare: id eft non eft opus, ut roges, ut cnjuf-quam five hominis five medicaminis o-pem adhibeas. Poteftas curandi in fola tua voluntate fita eft , cui totum negotium fubmitto. Que fane oratio & bre-viffima eft, & modeftiffima, et maxima fidei; &ideo,
3.	Extendens Jejus manum, ut virtus vivifice caruis ejus ofteuderetur; nam
ut
ut ait Victor Antiochenus in Marcum* Verbum indivulfam cum came focietat tem fe habere perfuafum volens, pleraque miracula et figna per corporis mini iter ium edidit .* quam dodtrinam et Cyrillus Alexandr. et poft ipfum tradiderunt. Tetigit eum, ut oftenderetfe tamquam legiflatörena non eile fubjedlum legi, quae leprofuni tangi vetabat, ut Homil. 26. Chrifoft, In hoc ipfo tamen fcopum legis,non litteram fpedlabat.Nam vetabat hoc lex, non utleprofi non fanarentur , fed ut tangentes non inquinareu-tur.Ipfe autem cdfitadlu fuo non fiebat immundus a lepra , led maculam abfterge-bat. Quia ergo dixerat leprofus , ft vis, refpondit Chriftus , volo.- quia dixerat, potes me mundare, refpondit ei, mundare, id elt, efto mundus: eltenim Imperativus, ut ex Gneco patet» Etconfefiim, quia nihil eft medium inter opus Dei et pneceptum. Voluntas enim Dei po-teftas eft * inquit Ambrof. initio lib. f. in Luc qui puicre notat tres haerefes in paucis verbis refutari; Volo enim dixit, ptopter Photiuum , Imperat propter Arium , Tangit propter Manichaeum.
4.	Et ait illi JEsus.• vile, leu cave, nemini dixeris. Ita offendens inquit Chry-loft, Homil. 28. quam eilet alienus ab aura gloriae, pompaque jadtantias: fimui docens nos, ut Ambrof. loco cit. non vulganda noftra beneficia, fed premen*
da, ut nou folum a mercede abftinea-mus pecuniae, fed etiam gratiai leu favoris. Sed oft ende te facerio'i: ut per eum communioni hominum reftituaris7, juxta legem Levit. 14. veri. 2. et offer munus, quod pracepit moyfes: id eft facri-ficium , ibidem praefcriptum, fub quo totus purificationis ritus comprehenditur. Inteflimonium illis, Jungendum vi* detur non cum , praecepit, led cum , offer, &, 0flende: q- d. ut haec oftenfio et oblatio illis teftimonium dicant tum innocentia! me«, quem calumniantur legis adverfarium , tum poteftatis meat, qua leprofiis mundatus eft: ut ita vel in me credant, vel ifto ipfo teftimonio fiut inexcufabiles, munus velut mundati accipiendo, et tamen non credendo in eum, cujus miraculum probaverint: quas rationes tangit H;eron. et Chritoft.
5.	Cum autem introiffet Ca harnuim, ac\ ceflit ad eum centurio : id eft centum militum prsfteftus. Unde Gentilem fui If* vult Auguft. Serm. de verbis Domini cap. 2 iam enim erat Gens lub Romanis , quod! & Au&or imperfefti fentit Homil. 22. & latis colligitur ex verfu 10. & magi* Lucae 7. veri', 5. Quo pulchre adumbraturi fuit. gratiam ex Judaeis, velut le-profis, id eft partim fanis, partim languidis , ad gentes paralyii decumbentes & morti pi'oximas cumulatiore frudtu efle transferendam, Chrilto corpore ab-
len-
l'ente, majeftate prsefente, ut Auguftin, ibid. Nam quod hic dicitur; accejfit rogans-, & dicens, anteilige non per feip-ium , fed primo per feniores Judaeorum deinde per amicos, ut ex Lucs 7. ex-ponit Auguft. lib. 2. De confenfu Evang. cap. 20. & lib. 33. contra Fauftum cap. 7, & 8.
6.	Domine puer meus, id eft fervus, ut Lucas , ne filium iutelligeremus, jacet in domo paralyticus, omnibus fei licet undique artubus fluidis, & adyonliften-di officium agendique corruptis , ut fo-lent effe Paralytici. Et male torquetur, quod fieri folet inparalyfi iubita, nam lenta dolore caret.
7.	Et ait ilii JEsus , id eft Judsis, eius nomine venientibus: ego veniam, fcilicet etiam ad fervum , ut nos doceat non magnos colere & praeterire mendicos. Cum vero hoc fuiffet renuntiatum Centurioni,
8.	Refpondens centurio, nempe rurfum uon per fe,led per amicos,quos fubmifit, cum non longe abelfet Chriftus a domo , ut clarum eft ex Luca, ajt; domine, nott fum dignus, ut intresfub teüum meum , id eft vel domum intres. Dicendo autem fe indignum , prsftitit dignum , non in cujus parietes, fed in cujus cor Chriftus intraret, inquit Aug. Sermone cit. Sei tantum dic verbo , id eft impera, _ dic unicum ver-bulum. qua pliraii a^nolcit fummum ejus
iiu-
SECUND. MATTH. Cap, VIII. 209 imperium, fiimmamque folius jutfus efficaciam , ut merito putari poffit, Chri-ftum non folum ut Melfiam Judasorum , led ut verum Deum agnoviffe.
9.	Nam et ego, quamvis homo fum, non Deus, uti tu , & fub poteftate conflimus , id eft alteri fubje&us, Tribuno aut Csefari, non omnibus imperans, fi-cut tu , tamen quia fum habens fub me milites , id eft quia nonnullam in quofdam milites poteftatem habeo, dico huic: Vade , et vadit &c. id eft : multa folo julFu facio. Argumentum enim petit a minori, quafi diceret, inquit Auguft. loco cit. homo fub poteftate, jubendi habeo poteftatem, quid tu non poliis cui omnes ferviunt poteftates ? Ex quibus verbis patet incomparabilis fides iftius Gentilis , ficut profundiffima humilitas ex verlu 8* et commiferatio erga fer-vum, modeftiaque fupplicandi ex verf.6.
10.	Audiens JE sus miratus eß, id eft, in modum mirantisfe vultu habuit, & locutus eft : quemadmodum iratus dicitur Deus, effeftu feil, non affeftu, <juia tranquillo judicio fecit id quod irati fo-lent. Nam, ut Aug, lib,i.contra adverfa-rium Legis & Prophetarum cap.7.quifquis miratur, inopinatum atque improvilum fibi effe fignificat quod miratur: Jefu autem nihil erat inopinatum, utpote qui ipfam Centurionis fidem in ipfo fecerat. Itaque , inquit Auguft. id, quod
0	mi-
SIO COMMENT. IN EVANG. mirandum aliis commendat, miranda f id eft mirantis modo fe habendo ) laudabat. Nam, ut idem ajt lib. i De Ge-nefi contra Manichoos cap. 8. tales motus ejus non perturbati animi funt ligna, fed docentis magiftri.
Et dixit: amen dico vobis, non inveni tantam fidem in Israel: ex quoicilicet & rui ego praedicavi. Non enim agitur de Patriarchis , Joanne Bap tilia , Beata Virgine, fed de populo, in quo verla-batur. Grsece expreffius , nec in Ifiael, hoc ell ne quidem in Ifrael, qui Icili-, cet ab infantia Scripturas de Chrifto e-doclus eft, ideoqne fide debebat antecellere. Quae oppolitio aperte probat, Centurionem fuille gentilem : unde ex tanta ejus'fide , veluti lpecimine & proludio quodam, tranfit hic ad pronuntiandam vocationem Gentium.
ii.	Dico autem vobis quod multi, qui e-rant line Chrifto hofpites teftamentorum, promilfionis lpem non habentes : ab ori-ente et occidente venient, id eft ab omnibus mundi plagis: lub procipuis enim comprehendit reliquas. Et recumbent, fcilicet ad menfam coleftem , ubi cibus jullitia, ubi potus fapientia , inquit_Au-guft, illo fermone 6. cap. 4. Nam Chriftus more Scripturo ulitato quietem & gaudium oterno beatitudinis lub convivii typo exprimit, ut clare Lucse 32. verf. %), & 30. cum abraham, Ifaac, et Jacob,
qui-
SECUNIV MÄTfH. Cap. Vlfr. *t f Cjuiblts promillio re; iii CEelefti^ fub typo-' terras ChaiiaUti fäftaefty in regno ccctt-rim : ut eum illis, tamq 1 un PatnbUs fuis ejufdem confortes fiant beatkudiV nis, quia fidei imitatio faciet eos filios.
id. Filii auteni regni: id eft, indige-: use-, quia in regno Judaico, quoft eraC typus’ regiii casleflis, nati, • & eonfe-quent'er adipfum regnum coelorum primi vocati, & quodammodo deftlriati quia, ut Äpoft, ad Roman. 9; .verft y* illorum adoptio eratfiliorum , & gloria, & teftamentum , & legiflatio, & obfe-quimn, & promifla. \Ejicibtiiiir, feu expellentur, in tenebras exteriores. Infernum intelligi non eft dubium. Vocatur,. Tenebra, quia locus tenebfoßfiimus : tum refjpechi lucis corporalis, quia vel vis illuminandi ab igne inferni penitus abeftut vult BafilV in Pial. 28' vel certe , fi ad aliquid lucet,, hoc ejs tormento eft, non folatio , ut Greg.p.* Morat, cap. 39. alias 48. tum -edam refpectu lucis lpiritualis , quin, ut Auguft. in Pial. 6. eft ibi lumma mentis caecitas, in quam qui traditur, ab interiori Dei luce penitus fecluditur; quod nondum ht, dum in hac^ vita eft. Et hac dc causa putat Augulk vocari infernum te» nebras exteriores, quali dicas ex d mas, feu extremas, id eft prbfundidimas , . tamquam a regni catleftis luce remo-tillimas, Quamquam veri fit valde fi»
-	0 a	mk
Sia COMMENT. IN EVANG. mile ßmul ad hoc refpici, quod paflim in Scripturis cselefte regnum fub typo cce-nae defcribatur, Luc. 14. v. 16. Apoca-lyp. 19. verf. 9. Caena autem multo lumine celebrari folet: ut merito inde pulfi, in tenebras exteriores pelli dicantur- tamquam extra coenam regni po-fitas, ut fic opponantur luci domefticae, ex qua ejiciuntur. Ne vero fuaves aliquas veluri nofturnas tenebras fufpiearemur, addit: ib[ erit fletus, qui fignum eft fum-mi doloris, triftitiae ac perturbationis j et ftriior dentium, fignum maximi horr«-ris , vel certe furoris & iracundis. Nam Graecum Brimis etiam fremitus transferri poteft, ut patet A6t. 7. verf. 54. ubi dicitur Ebrichontuv 0 dontasi e. ft. upebant feu frendebant dentibus , nempe ex rabie. Non defiint tamen , qui hic d plex Gehennae tormentum indicari volunt fletus ex calore; ftridoris dentium ex frigore, idque ex Job 29. verf. 19. ubi Commentarius Hieronymo attributus hoc docet. Sed res ifta incerta eft.
13, Et dixit centurioni, in amicis, quos ad Jefum miferat,- vade;Hebraifmuseft
Suo conceditur id , quod petitur, Ju-ic. 11. verf. 38-i.Reg» 17. verf. 37. & alibi paffim. Et flcut creiidifti, me ab-fentem folo verbo puerum fanare poffe, fiat tibi. Et fanatus efl puer in illa hora , hoc eft protinus illo iplo temporis mo* meato, ut clarius exprelfit Syrus.
14.	Et cum venijjet JEsus. Non dicit foft fuse, &c. 11am ifta totahiftoria & patera ufque ad finem Capitis 9. contigiife videntur ante fermonem Domini in monte , utpote qui habitus fuit ad duodecim Apoftolos jam eledlos, ut patet Luce 6. cum tamen Matthäus hic tantum capite 6. eligatur. Eft igitur omif-forum recapitulatio. Cum venillet ergo in domum Petri, quae Marci 1. verf. 29« dicitur Simonis & Andre«: vel quia eorum fuerat, jam enim reliquerant omnia; vel quia patris eorum erat; vel denique , quia fpe&aret ad focrum Petri & 111 ea folerent hoipitari, Vidit focrum ejus tacentem et febricitantem, id eft ita graviter febricitantem, ut decumberet. Et cum rogalfent eum pro ea, ut narrant alii.
15.	Tetigit manum ejus et furrexit, id eft, ut Marcus , Elevavit eam, apprehen-Ja manu ejus: et dimifit eam febris: ipfo fcilicet carnis contaftu vivifies, & imperio, ut Lucas addit, fugata. Etmi-niflrabat ejs u prandium fcilicet Jefu & difcipulis a Synagoga redeuntibus. Quo fignificat non folum liberatam a febri, fed praeter morem vulgaris medicins fubito etiam vires ei fuiffe reftitutas.
16.	Vefpere autem fatto. Addit Marcus cap. i.verf, 32- Cum occidijfet fol, videlicet quia erat fabbatum ibid. veri'. 2. ut ita indicaret eos ipfo die abftinuilfe
0 3	a
jfr:fer^ndjs segrotis,. quod propter fefti-yitateni non licere fibi crederent, Vef, pere autem fabbatum finiebatur, f.evit,
33.	ve-rf. 33. omnes male habentes curavit, ftiigalis fcilicet imponens manus, luas , urLacas addidit.
17.	Ut adimpleretur quod diSlum eft, &c. äd eft, ita ut adimpleretur. Eventus enim ex lunatione conlecutus, non finis fanandi indicator. Ipfe infimitates nnfiras accepit,, id eft , abftulit. Et aegrotationes, i en morbos uoftros , ipje portavit, id eft, afportavit. Plerique putant ea, qua; de peccatis dixit Jlaks, tamquam qu;e Cluilius in cruce tulit, Metthamm feniu ac-commodatitio ad corporis infirmitates tranftulille. Sed nihil obftat, quo minus Ifaias de utrilque, id eft, tam de peccatis quam corporis morbis., intel-ligatur , cum hi fint illorum effecftus: 'Ut hic fit Prophetat fenfus: ipfe infirmita-.tes nofiras-t tam corporis quam animi, tota vita & maxime in cruce tulit, pro fis patiendo , & confequenter abftulit, et aegrotationes, feu dolores noftros, ipfe eodem modo portavit, & confequenter afportavit. Neque enim alia de causa fatisfaciendo tulit, quam ut auferret; quod plenjflime in Sanftis fuis in ipfa edam corporum relurreftione prajftabit.
18.	Videns (iulem turbas multas. Et tacite caufa trajeftus redditur, ut nempe nmJdtudinem, hunianaraque laudem*
tot
totmiraculis adhferentem, fugeret.Cum-qtie eum abire paratum videret Scriba quidam, ajt;
19.	Sequar te, quocumque ;eris, id eft, paratus fum inftar difcipuH tibi adhtere-re, & quocumque volueris fequi. Ad cujus non tam verba quam animum , di-dt JFsus: Vulpes, animalia licet hominibus iuviSa & noxia, foveas habent, in quibus commode lateant, dormiant, foveantur ab aeris injuriis, & nictem de caulis volucres cedi nidos; Grsece umbracula , proprie ex frondibus & ramis, ut fu nt avium nidi. Filius autem hominis , id eft ego feu Chriftus, Grame eft' Tu, mthropo genere mafculiuo. Unde apud Jullinum qusdtion. 66. inferebant., Chri-ftum ex hominis concubitu natum. Verum eft Hebraifmus feu phralis Hebraica , qua fimpliciter indicare folent hominem, utpatetPfalm. 8. verf. 5. & Job.
25.verf-6.yi/m5 hominis vermis. Sed tamen cum quadam efficaciori expreffione humana; miferije,utpote cui magis obnoxius eft, qui longa ferie ex homine mil ero miler 11 alcitur. Et hac de causa nemo in Ev^ngeliis vocavit Chriftum lilium hominisni fi ipfe ieipfujn ; commendans nobis, tum quid mifericorditer dignatus fit efie pro nobis, inqilit Auguiiin, libro 2. De confenfu Evangel.cap. r. nempe magnum illud incarnationis^ et exinanitionis fuse beneficium ; tum etiam 0 4.	ie
%16 COMMENT. IN EVANG.
fe effe illum, quem Prophetas carnem ailumpturum praedixerant, eoque ipfo nomine, Dan. 7. verf. 13. filium hominis appellaverant, ut notat Theodoret. in illum locum & Epiphan. Haerefi 57* numer.8. Nanhabet, ne tantillum quidem commodi aut proprii, ubi caput reclinet; ex itineribus laffus , aut fomno oppref-fus: qu. d. inquit Hieronym:	Quid me
propter divitias & fseculi lucra lequi cupis , putans me miraculis quaeftum facere , cum tantae fim paupertatis, ut ne hofpitiolum quidem habeam, nec proprio utar tefto ? Auguftin. tamen quseft. in Matth, putat eum miraculis commotum volaiffe fequi Chriftum, propter jadhmtiam, quam fignificavit Chriftus per volucres cceli: finxi ile autem dilcipuli obfequium, quem dolum fignificaverint vulpes. Utrumvis verum fit, hac reiponfione tacite eum taxat, & a propofito deterret, nempe ut fe mutatis moribus fequeretur,
Alius autem de difcipulis, id eft, jam vocatus ad difcipulatum ejus, ajt illi: permitte me primum fepelire patrem meum: id eft, fenedluti ejusinfervire ufque ad fepulturam , inquiunt aliqui, quafi pater adhuc vixiffet. Sed redlius Chry-foftom. & Auguftiii. $erm. 7. de verbis Dom. intelligunt vere mortuum fuifle , & a fepeliendo hunc prohibitum, quia Chriftus, inquit Auguft. quando parat horni-
SECUND. MATTH, Cap. VIII, 217 mines Evangelic», nullam excufationem vult interponi carnalis hujus tempora-lifque pietatis. Amandus eft enim generator , fed praeponendus creator. Nam ideo Lucas adjecit: tu autem vade, et annuntia regnum Dei. Quali diceret Chriftus, Ego ad Evangelium te voco, quod majus eft, quam id, quod parentibus vis impendere, cum non defint alij , qui opportunius id officium parenti impendent. Itaque
22.	Sequere me9 omnibus poftpofitis mihi individuus adhaere , et dimitte mortuos , quantum ad animam , Jepelire mortuos fuos, id eft, tibi fimiles, corpore fcilicet mortuos: q. d. Tu cadefti^Vitae dedicatus vitam annuntia , mortui anima mortuorum curam gerant.
23.	Et ecce motus magnus faElus efi in mari, id eft, lacu Galileae, idque non fortuito, fed ipfo Chrifto faciente , ut ita difcipuii compellerentur ad invocandam opem Dei, ad Chrifti potentiam , fuaeque fidei infirmitatem agnol-cendam. His enim de caufis folet Deus etiam tentationes juftis probandi causa excitare. Ipfe vero dormiebat: vero quidem fomno , ad probandam naturae lui-cept» veritatem, fed tamen voluutaiio; ne , 11 eo vigilante contigiffet tempe-ftas, vel non timerent difcipuii; vel eo invito contigilfe , vel abeo non po ■?
a <	le
fe fodari fufpiearentur. Ip.fis vero im. modice trepidantibus dicit-
26« Quid limidi eßis? id eft , quid tanto timore confternati eftis ? Unde Marci 4. verf. ultim. additur Grsce , quidfic, vel ddeo timidi eftis?' Arguit enim non quemlibet timorem , fed eum, qui fidem opprimit, pacem turbat, fiduciam in Deo minuit: ex quo clamabant, ut habet Lucas Graece , Pracep'or, praceptor, item que perimus , id eft, aftum eft de nobis. Unde caufam tanti timoris taxans , vocat eos modica fidei: qua vel non crederent; vel non fiderent le a dormiente polle liberari. Fides enim hic , vel credulitatem , vel fiduciam po-teft fignificare, & in utraque infirmi erant.
Tunc fmgens imperavit ventis et mari. G '^cumEpenmiße fignificat increpavit, ut eft apud Luc, quod apud Marcum dicitur comitiamus eß: qua: omnia proprie in creaturis ratione praeditis locurn habent. Hic autem tantum fignificant vocem e-jus, qua quali imperando dixeratTa-ce & obmute/ce, fui Ile efficacem , ita ut ventus & mare auftoritati & voluntati ejus obediverint, ut fequitur ; non quidem fentiendo , fed motum ex imperio impreffum fulcipiendo & fequeudo. ^Et fdBa eft tranquillitas magna, ne veftigio quidem turbationis reliquo, ut poll: tem* peftatem fieri folet.
. 37. Pono homines mirati funt: tamdi-feiputi-, ut Luc. quam ii, qui erant in aliis navibus , quas Mare, adfuifie dicit cap.; V*verf. 36. dicentes: qualis, e ft hic? quali dicerent, Profedlo longe aliuse.lt & major, quam hadleuus eum exifti-mavimus , nempe dominus ventorum & marium, utpote qua: arbitrio ejus fub-jacent. 'Praeclarus typus eft hsec hiftoria rerum futurarum, quem Auguft. tum alibi fepius, tum in Pfalm.25, expo-fuit. Tropologice enim ftagnum hsec vita eft;. tempeftas, tentatio, Jefus dormiens , fides fopita ; evigilatio , invocatio; tranquillitas', liberatio. Alie« gorice Tertull. libr. De baptifmo cap. 13. navicula eit Ecclefia , mare fseculum , fludlus perfecutiones & teutatioiies» fomnus Domini patientia. In fine Sauciorum precibus excitatus fieculum colli« pefcet, & fuis reddet tranquillitatem. , 28. Ei cum venijfet in regionem gerajeno-rum. Grsecus hic legit Gergefinon id ellj Gergefenonm , feu Gergefaorum, qui fuerunt populi a quinto filio Chanaan procreati , Genef. io. v. 16, Gergefa vero» ut Hieron.De locis Hebraicis, civitas fuit trans Jordanem, iundla monti Ga-laad , quam tenuit tribus Manaife. Haec , inquit, elfe nunc dicitur Gerafa, urbs infignis Arabise, quam fuo tempore dicit fuilfe viculum fupra mare Tib.eria-dis. Idem confirmat in Abdiam iub 'finem
220 COMMENT. IN EVANG.
nem. Syrus hic, & Graecus apud Marcum & Lucam legunt Gadarenorum, a civitate Gadara, quam propterea multi eam-dem cum Garafa effe putant. Sed falluntur ; nam & Hieron. ibid. & Jofephus libr. 2. De bello Jud. cap. 19, aperte di-ftinguunt. Utraque tamen erat trans amnem Jordanem, & non procul ab invicem diffita. Unde ab utravis eadem regio nunc Geragenorum , nunc Gadarenorum dicitur. Occurrevunt ei duo habentes dcemonia, feu Daemoniaci. Marcus & Lucas non nili unius meminerunt, nempe quia unus erat vel faevior cseteris, vel, ut Auguft. lib. 2. De confenfu E-vangel. cap. 24. perfouae alicujus famo-fioris, de quo fa6ti hujus fama latius praeclariufque vagaverat.
De monumentis exeuntes: in quibus habitabant. Monumenta enim Judaeorum erant extra civitatem, nepraefentiaeorum polluerentur, ac fere in montibus & defertis locis, 4.Reg, 23. verfu 16. Idque vel in fpeluncis , ut fepulchrum Abrahae fuit; vel inftar cubiculorum fpatioforum in rupibus excifa, ut Chri-fti Domini. Eo loci Daemoniacos illos daemones adegerant,ut lcilicet dignum ef-fet principe mortis habitaculum; ut tanto major effet horroris ac faevitiae fpe-cies; ut denique errorem illum perni-ciofum hominibus perfuaderent, animas hominum in daemones commutari, uc
no-
notat Chryfoft. Homil. 28. Nam hoc fen-liffe Plotinum & Platonicos tradit Au-guft. lib. 9. de Civit, cap. 11. & Origeni adfcribit Hieron. Epiftol. 59, & Tertul-lian. idem Auguft. Haerefi 86. /<evf nimis , id eft, valde. Saevitiam eorum latiu* defcribit Luc. cap. 8» & Marc. cap. 5. Quomodo vero tropologice peccatores in fepulchris habitent, & feviant vide late traftantem Chryfoft. Hom. 29, in fine.
29. Et ecce clamaverunt, dicentes: quii nobis et tibi ? id eft , Quid tibi nobifcum rei aut negotii eft? Quid tibi molefti fumus, ut rebus noftris te interponas, aut nobis moleftus fis? Sunt enim verba expoftulantium & couquerentium cum eo, quem non laedebant, fed venerabantur , quia praecipiebat eis exire, jut Luc. & Marc. Phrafis eft ufitata Hebiaeis, & Scripturis frequens, ut infra cap.27. verfu 19. & 2, Reg. 16, verf. 10. & alibi. JEJufili Dei. Nam, ut alibi dicit Lucas, cap. 4. verfu 41, daemones fciebant eum efle Chriftum, tametfi antea in deferto jejunantem non cognovilfent. Sciebant autem eum per quaedam temporalia divina; virtutis elfe6ta , & occultifli-mae figna praefentiae, quae angelicis fen-fibus etiam malignorum fpirituum potius, quam infirmitati hominum poflunt etfe confpicua.- quae quando paululum fupprimenda judicavit Chriftus, & aliquant*
222 COMMENT. IN EVANC, quanto altius latuit, dubitavit de ilid daemonum princeps , ut explicafÄuguft. 9; de Civitate , capite 21. Chriftus enim tantum eis innotuit., inquit; quantum voluit,- tantum autem voluit quantum oportuit. Venifti huc ante tempus torquere, nos? Tum quia tormentum eft dsemo-ilibus , eos relinquere , quos affligunt: tiim quia metuebant, ne in abyifutil relegarentur , ut Lucas ajt, ubi praeter fuppliciiim, quod ubique circumferunt, privarentur gra(fandi in homines licentia. Ideoque dicunt-, arife tempus, id eft, magnum judicii diem , ut Auguft. 8» de Givit. cap. 23. quo sterna damnatione una cum hominibus puniendi funt.
30.	Erat amem non longe ab'illis i nem-
pe partim circa montem , ut Marcus, partim in ipfo monte , ut Luc. grex mu/-torum porcorum pafcensfive Apebfaret ad Gentiles ; erat enim Gadara urbs Grse-cauici inftituti, ut teftatur Jofephus 7. Antiquität, capite 13. five etiam ad Judaeos. Porcos autem & limilia immunda animalia comedere quidem Judaeis vetitum fuit, non autem alere, Gentibus vel exercitui Romano vendere, lardo ad unitiones plauftrorum, &c. uti, fi cut latis colligitur ex Deuteron.
14.	vertu 2i. & in mulis atque aiiuis ma-nifeftum eft.	■	.:	. up t «u..i
31.	Dremones autem rogabam, eum,' iit. conüaret illos ne tantillum quidem polle,
aifi
nifi permittente Deo ; jfi ejkis nos' him 9 mitte nos , non extra regionem , ut'Marc* hoc eft extra ilium diftrifhim, ubi hominibus , fibi longa coniueaidi-ie no is, maxime nocere polient, nec edam in abylium , ut Luc. led in gregem pmonm: tum ut vel fic odium ac rabiem Idam in homines effunderenttum .vero ut homines porcorum jaftura conflem ad, vel exafperati, ut colligitur ex verUi ul-timo, praedicationem Chrilvireipuerent.
32. Et ait illis: ite., ficuc petitis, fft enim permittentis , ut ex Graeco conflat, quamquam alioquin & jubentis elle.po!-let. Annuit itaque petitioni daemonum, non ut poenas homines darent neglecta: legis, quod porcos, alerent, ut putat Jauleuius in Concordia; nam iitpra patuit eße lallum : fed ut effet teftimon;-um, vere daemones egreffos eile; ut conftaret ipiis liberatis beneficii magnitudo , tum liberationis ex tanta multitudine damonum , tum conlervationis ex illo lurore & ftrage, qui iimilera in fe exercuiffent, nili Deus vecuiliet; ut. fama miraculi latius lpavgeretur in gloriam Chrifti; ut convincerentur Sadduciei, negantes eile fpiritus, quod Hilarius notavipg deni(jue, utAu-guftin, Traclat. 9. in Epiftol. join- ut. oftenderet diabolum eis domin uri , qui vitam porcorum gerunt. Et ecce impetu, abiit totus grex per prutceps, Graece ■
234 COMMENT. IN EVANG. e prrecipitio, id eft, ex abrupto loco fe praecipitarunt:. quem feufum Syrus indicat vertendo , totus grex ifle rette contendit furfum in rupem, & coruuerunt in mare, videlicet ex fcopulis, mari Genefareth imminentibus, fe praecipitantes.
33.	Paßores autem fugerunt: fpedtaculo territi, & ut rem dominis & civitati nuntiarent , quo conflaret fe eile extra damni culpam.
34.	Etecce tota civitas, miraculo & damno inexpedtato excita , exiit obviam JEpu* quem ex paftoribus intellexilfe videntur verfus civitatem tendere. Caufa vero adjungitur, et vifo eo rogabant eum ut tranfiret, feu difcederet, a finibus eorum. Hujus petitionis rationem petit Hieron. ex humilitate, qua fe praefentia Domini indignos judicabant; ficut & Petrus, quando dixit, Exi a me, &c. Sed veram caufam indicat Lucas, Quia magno timore tenebantur, ne fcilicet gravioribus forfan afficerentur damnis, five aliorum animalium, five etiam ipfius vite fuse, adpne-fentiam tante fanftitatis & poteftatis. Similem timorem indicabat Sareptana
3.	Reg. 18. verfui8- Timorigitur ifle et-fi reverentiam quamdam & fubmiffionem erga Chriftum haberet conjundtam, carnalis tamen fuit, cui amor agnolcend* ab eo veritatis praevalere debuiffet. My-ftice tractat hanc hiftoriam late Hilar* can. 8. in Mathseum & Ambrof, libro 6, in Luc. in fine.
CAPUT IX.
TGT
3	•	T afcen.lens in naviculam transfretavit?
fcilicetlacum Cenefareth, rediens in op-pofitam ripam , unde venerat. Itaque Gerafenis facile acquielcit, docens re-ipla id quod verbis prsefcribit capite decimo , non e/Je praedicandum invitis , & nolentibus praedicationem recipere. Et venit in civitatem fmm: non Bethleem, ut putavit Sedulius, nec Nazareth, ut Hie-rohyim feri Capharnauny, ubi paralyticum iftunri fanatum fuille clare indicat Mare, cap ite 2. verfu 1. & confentitChry* foft. qu» vocaturfua, quia in ea frequentius commoratus eft.
2.	E t ecce o fferebant ei paralitycum. Cau* fam &. modum Matthaeus tacet, fed exprimis Marcus. Cum enim non polfent eum. offerre illi, pr ae turba j quae ad januam flabat, per te dium luperne apertum eum demi ferunt.; Itaque videns JE-Jus, ex ifto conatu, & fafto tam inufi-tato, fidem illorum, o fferentium , ut Hi- / eron, & ex narratione j omnium Evange-liltarum, maxime Lt icse, videtur colligi. Haec enim tum ; id plenam fanita-tem corporalem, tus m ad poenitentiam peccatoriimpetrandan a, prodeifepoteft.
Fidem tarnen jpßus paralytici etiam ruL fui ile colligit Chryiom ex eo , quod ita fete offerri paffas eft. Porro, fides hic videtur fron lobum affenium in id. quod de Chriito credendum erat, led fimul fiduciam impetrandi, qu® ex fidei firmitate.; folet muci;comprehendere. Cui potans, quam eharitati offerentium, aiit patienti® paralytici , -tribuitur Stic & alibi. fankäs ,* non quod, excludantur, led partam quia fides prima eft ordine, partim quia ei proprium eft; impetrare id , quod credit & fperat , ;partim denique ut'ita fides in Chriftum commendaretur. Dixit paralytico„• confide fili,: id eft, bono animo , & magna fiducia efto; id enim, quod petis impetrabis,' Remittuntur tibi peccata tua, hoc ipfp difto, quo ea,remitti pronuntio. Unde Gr®cus dictura factum indicans legit fiaphion) remiffa fim tibi peccata tua, hoc, eft , cauia iublata eft, per quam morbus iutiicb s fuerat. Ex quo latis colligitur, paralyticumiftum , cum fanitatem a Chrifto tamquam poemten-ti® publico prsecone ambiret, concepille fimul anteaft® viae poenitentiam, live ei propter fidem offerentium, aut propriam data fuerit, .five non,
3. Et eae qiiifyw 4e peribis, de Legis Scripturarum peritia libi placentibus, qm«' peccatorumuemiiliquem pafiim ^eQ tribuunt, dixerunt intra fe,. in corde, icili-cet* id eft;, cogitabant: hic Nafipnemat
nem«
nempe in Deum , contumeliose in Deum loquitur, fibi arrogas do , quod Deo proprium eft, & ideo eius majeftatlderogan-do. 'Livor & malevolentia^in- ^deteriorem pattern verba Chrifti rapiebant.-Mou enim dixerat; rsmiun, fed remittuntur, quod intelligi poterat, a Deo , ut effiet non efficientis, led affierentis.
- ■ 4. Etcum vidiJJetJEfus *. non conjechi-ris, -■ fed quafi oculis . refpexiffiet, cngi* taliones eorum > ita farto iplo luam divinitatem,&-fe non blaiphemare probans',dixit: ut quid, &c.. i e,,Quii efifdcilias dicere , &c. Si nuda verba lpertes, aeque facile eft utrumvis dicere: finrem, longe'difficilius eft dimittere peccata, quam corpori etiam propria aurtoritate fanita-tem , dare, juxta illud Auguft.. Trart. 7-2. in Joan. Juftificatio impii majus eft: opus, quam coelum & terra. Itaque qui i fuicilius e fi dicere? italcilicet, ut dicentis aurtaritas non periclitetur, neque mendacii argui poffit. jN:am dicere, di-mittuntur tibi peccam,,oblcürae veritatis eft, quae credi debeat, ut videri nonipoffit, etiam tum quando vere dimittuntur. Dicere vero , jiirge et ambula mox palpabilem requirit probationem fani tatis con-fequentis: alioquin temeritatis„ ac mendacii confeftim ex re ipfa arguetur. INou ergo Chriltus hic afferit aut probat lunationem corporalem eile difficiliorem
remilfione peccatorum: fed ex veritate affertionis de re vifibili, ubi effertus mox adelfe debet, probat fibi etiam ef-fe credendum, afferenti inviiibilem re-miifionem, quam quivis facile jartare polfet fine periculo convincendae falli-tatis. Nam, ut Chryfoft, Horn. 3. alterum horum latet, alterum patet. Quod quamvis minus fit in le , elt tamen ma-srifeftius, ut illud majus, ac invifibile reddatur certius & confirmatius. Hunc lenium poftulat id quod rfeguitur. <
6, Ut autem jdatis, &c. id eft, ut id» quod latet, ac temere dirtum a me arbitramini , ex eo, quod oculis patet, e-tiam verum effe intelligatis. Tunc ajt peralytico, Yerba fufit non Chrifti, fed Evangeliftae , quibus fignificat Chrifium fubito relirtis quali Scribis, ad paralyticum fe convertiffe. Unde quamvis de-effent, lenius perferte conflarent. Surge et tolle leElum tuum * ut quod erat telti-monium infirmitatis , fiat probatio fani-tatis: et vade in domum tuam , ne phanta-flicum putetur id quod fartum. Unde ad faciendam teftatiffimam fidem.
. 7. Surr exit et abiit in domumjuam.
8. Videntes autem turba timuerunt., Graece admirata furit, led admiratione timori adjunrta. Nam , ut Lucas cap. 5. verf.
26./lupor-apprehendit omnes , (j,repleti funt timore: quod fieri folet, quando fubito maxima opinio, & reverentia de alique
cqiv»
concipitur ,ficut fimili de caufa 3. Reg-
3.	verf. 28. dicantur timuilfe Salomonem* Etgtorificav erunt Deum, ejus benignitatem laudibus celebrando , qui feuquia de,iit poteflatem talem, remittendi fcihcet peccata, & vilibilibusiftis miraculiscoln-hrmandi hominibus, homini per enala-gen numeri. Unde non videtur quip, quamfublimius homine, feu occultum illud incarnationis Dei myfterium agnovi ile.
9. Et cum tranfiret hile J Esus , verfus m iefcilicet, ut indicat Marcus 2. v. 34. vi let hominem redentem ia telonio , id elt, in domo, quo adferuntur veftigalia, _oc-cupatum icilicet negotiis officii Publicanorum. Nam Telonis ad verbum ligni-hear emptorem, feu redemptorem publicorum vectigalium, &iTelonion locum, vel etiam menlam, ubi colliguntur. Matthaeum nomine. Marcus & Lucas vocant Levi, binominis enim fuit: fic tamen, ut poft Chrifti diicipulatum ufitati-usfuilTe videaturMatthaeus,ante Levi;illud fortalfe a Ctari do impolitum, hoc a parentibus. Unde Hieron. notat casteros E-vangeliftas, propter verecundiam & honorem Matthaei, noluille eum nomine appellare vulgato: quod Matthaeus iple ex humilitate fecit, ficut cap. 10, le Publicanum vocat, ut nomen funtn, & infame officium indicando , perpetuum relinqueret luae gratitudiuis divinaeqne P 3	be-
230 COMMENT. IN EVANG. nignkatis, & gratiae , ac poteilat's monumentum. Et ajtilli, cui jam tot miraculis innotuerat : Jequere me, rneo djf-cipulatui indivulse inhaerendo , qui ut Chryioft. miraculorum jam fama perdomitus, & ut Hieron.majeftate divinitatis occulte in humana facie relucente tradlus, potenti denique gratia periua-fus, & proinde non irrationabiliter, ii-cut Julianus Auguftüs & Porphyrius calumniabatur. Et furgens, ßcutus eft eum, fpretis & lucris & periculis , quae ipfi totique familia: imminebant, quo rationes vectigalium non contectas relinqueret, inquit B&fil. in Regulis fufius difputatis, reipon. 8* Unde promptiffimae obedientiae exemplum extollit Chryfoft.Ethiec quantum ad animum. Antequam tamen omnibus rei pia te abdicaret, Chriituindo-rao & fplendidis epulis excepit.,: quafi.firc fuis valediceret. Nam
io. Difiumbeive eo m dbmo; ipfius Matthaei, qui, ut Lucas, fecit ei convivium magnum, quod nmdeftiae caufa ^Matth. tacfet. Hoc autem -ficuti de bonis fui s fecit; ita & potuit rationes admiuiitra-tionis fuas Domino permittente reddere. Ecce multi publicani et peccatores ' di:cumbe-ibant cum JEfu , five invitati a Matthaeo, five ultro, exemplo fequentis Matthaei, & Chrifti humanitate tracti, quia Marcus ajt: Erant enim multi, qui fequekantur. Peccatores autem quia difiinguuntür a
Pub-
Publicanis , videntur homines finite vi-tse a^erte imp robie & infamis.
ii. Et videntes plwifcei, id eil, cura jilted xillentpoil convivium (patet enim PharLseos non interfui de ) dicebant iijfi-pulis ejus, tamquam minus inftruflis ad /uboniandam accufationis malitiam, reddendamque fui fafti, &. magiltri rationem. Aceufandi enim non admonendi cauta iila dicebant, non ad i 11 Umendos,ied alienandos,aMagiftro difcipulos. Quare cum publicani> et peccatoribus manducat magifler ve fler ?,&ws cum illo ? hoc enim addic Lucas. Magillrum tamen praecipue impetebant, tamquam qui perperam tuos verbis & factis jnftrueret, nec habendum: eile virum faucium , qui peccatorum, •contortio gauderet. Quos ipli Phari Uri videntur vi calle , non eo animo, quo vitari debent, nimirum ne communicans fuperbo induat fuperbiam, & tangens picem inquinetur ab ea,hoc efl, ne mores eorum familiaritate addifcaiitur, vel e iam ne ipfi peccatores in improbitate roborentur: fed ex failu & errore , ne ficuti juxta legem cqntailu rei immundse, ita .etiam peccatis inquinarentur. Unde Dominus veram conver-iationis fuse camillis, caufam aperiens.
i i. Non eß-opifs; inquit , valentibus medicus., quatenus fcilicet reite .valent; & ideo vos , tamquam 'qui fauos vos eile creditis, non frequento; q« d. Me-P 4	di-
C32 COMMENT. IN EVANG. dicas fura peccatorum, non foci us, non ut foveam peccata , fed fanem ; atque ita laude, non reprehenfione dignus. Nifi forte quis eo nomine medicum ac-cnfet, inquit Nazianz Orat. 36. quod morbo fe inclinet, faetoremque fuftine-at, ut aegrotis fauitatem donet. Unde ex fcriptura fadlum faum probans,
13, Euntes dijcite, id eft ite, ac dif-cite, non tam fcientia quam effectu & opere, quid fibi velit illa Dei per Prophetam lententia , & tunc fcilicet accu-fate me. Mifericordimn volo-et non facri-ficium, id eft, magis volo quamfacrificium ut legit Aug. libr. 20. contra Fault, c. 16. id que ex eo , quod fequitur, 6f feien-tirm Deipluf quam holocaufia. Ex quo etiam patet , per Sacrificium intelligi holocau-lta, id eft , externa facrificia. Nam , ut Äuguftin. libro 10. de Civit, cap. nihil aliud hic, nifi facrificm facrifici-um prafiatum oportet intelligi , fcilicet externo religionis facrificio internum miiericordise , juxta illud Apoft. ad Hebraeos 13. verf. 16. Talibus enim hofliis promeretur, id eft placatur, aut delebatur Deus... Non enim veni. Ratio datur-verfus duodecimi, non decimitertii: q.
d.	Proprium officium meum eft,_ eile medicum: non ergo miremini, ficum aegrotis ver fer. Non enim in mundum milfus fum , ac veni vocare juflos, fed pec-eatores, ubi exponit, ut ante , juftos ,
u-
( ’ £
SECUND. MATTH. Cap. IX, 233
utique fanos; peccatores autem appellavit aegrotos , inquit AuguT. de natura & gratia cap. 19, Crocus hic, atque e-tiam Latinus apud Lucam addit, ad px-nitentiam: quod tamen fatis indicatur per verbum, vocare, fi proprie fumatur. Vocatio enim i xta Apoft. ad Rom. 8. verf. 3c. praecedit juftificationem, Eftque illud primum beneficium , quo homo invitatur a tenebris ad lucem, a peccatis ad Deum, id eil, ab aegritudine ad la-nitatem , propter quod Chriftus in mundum ve it, alias non venturus, &quo jam jufti non indigent.
14. Tunc accefferunt ad eum difcipuli Jo-annis, a Pharifds furbornati, ut per os eorum, jam semulatiuncula aliqua ad-verfus Chrifti difcipulos laborantium, refponfum Chrifti refellerent: nam Marcus & Lucas indicant Pharifteos fimul ac-ceffilfe. Dicentes: quare nos et' pharifxi ieiunamus frequenter? jejuniis non ipfius Legis , quae ab omnibus obfervabantur, fed fpecialibus, magiftrorum juffu, vel inftituto fulceptis. Unde Phari fieus ille: Jejuno bis in fabbato , ideft , in quacumque hebdomada. Difcipuli autem tui non remnant. Plus fignificare volunt, quam dicunt, quod Lucas expreffit, cum eos dixiffe notat, Difcipuli tui edunt, 6? bibunt, id eft, indulgent genio , cum Publicanis & peccatoribus manducando. Mam hac de caufa vocatus fuit ipfe Chri-P 5	ftus
fills homo vorax , &,-potator vini, infra cap. ii. verf. 19. Itaque fenfus caliimjiise eft: Convivia tua cum peccatoribus ex-cuias, praetextu milericordie ; cur i altem difcipulos tuos non doces perfectionem , quam nos profitemur ? Sperabant enim Pharifiei fic fore, vel ut difciplinam Joanis omnibus probatam damnare cogeretur, vel luam, quibus urbanifiime refpondet:
15.	Numquid poffunt filii fponfi lugere ? Sponfum fe opportune vocat, quia fic ab eorum magiftro. vocatus fuerat, Joan. 3. veil. 29. filii autem lponfi , Graece filii thalami nuptialis , dicuntur phraii Hebraica ( ficut fiiii lucis , tenebrarum, regni, ÖV.) qui ad thalamum nuptialem pertinent, id eft, qui lponfovelut comites honoris gratia dati familiariifime adhae-rent; cuiufmodi triginta dati fuerunt Samfoni, judic, 14. & vocantur amici, ac pronubi 5 verf. ultimo. Hi ergo non poliunt Jugere , id eft , indecens eft , ut in [ordibus ac luctu, feu in actionibus tri ft iliac vertentur, quamdiu durant tempora nuptialia, quae laeti ite: plqna iuut: quali diceret, luec indulgentia dilcipulo-rum meorum tempori congruit.
Venient autem dies, cum auferetur ab eis Jponfusper mortem fcilicet , vel al-fumptionem in caelos: et tunc jejunabunt, id eirjlugebunt, feu ludtuofis incumbent adtiuiiijius , ficut facftum indicant
A- '
A&a Apoftolorum. Et hinc eft , quod commode ante dies ablationis Sponfi.no-itri Quadragefimam jejunamus, ut notat Auguft. Serm. 74. de diverfis cap. 3. Eademque de caufa Feria 6. & Sabbato dim jeiunare folebant, nt idem Epift. 86. & Clemens Romanus lib. s.Conftitut. Apoftolicar. cap. 17. Ut autem non fo-lum ex temporis ratione, fed etiam ex magno artificio, fic cum fuis difcipulis agendum intelligerent, duas addit fimi-litudines ex vefte & utribus.
16.Nemo aihm,nifiinfipienter agere ve-litfimmittit conmißuram panni rudis,id ell, infuit fruftum panni adhuc impexi, & impoliti, prout a fullonibus prodit , in veftimentum vetus, id eft, ad reparanda m detritam veftem , ac laceram. Fiam illa talis commi flora, feu pannus ille rudis tollit plenitudinem a veflimento, fcilicet veteri , id eft , tollit integritatem , feu id, quod adhuc plenum & integrum erat in vefte veteri, et pejor, feu major, ac: reftauratu difficilior Jcißum fit. Cum enim pannus ille rudis fit durus , ac fortis , veftimentum autem vetus tvitum, ac pcene putridum, mox laceratur. Ad dit Lucas aliud incommodum , Aiiniuiz df novum rumpit, fcilicet veftimentum, quia Lucas pramii ferat, hanc com uri Auram « feu hoc fruftum panni novi vuj-iunr fui fle ex veftimento novo. Huic omnino fimilis eft comparatio de viuo,
& utribus; nam vini novi & bullientis violentia difrumpit utres vetuftate infirmos , & poene putridos, & utraque pe-xeunt. Ifte efi cortex utriufque parabola: , qua fignifieat juxta Chryfoft. Hom.
30.	& Theophil. etiam fe imprudenter fafturum, fi difcipulis fuis adhuc infirmis , & veteri alluetis homini, grave & rigidum vitje genus imponeret: periculum enim fore, ne & hujufmodiin-ftitutum fine fruftu periret, & tyrones novte vitse aufteritate territi defperatione quadam refilirent a virtutis perfectioris via , quam feftari coeperant, & ita pejores fierent ex eo ipio, quo meliores fieri debuerant.
17.	Sed vinum novum in utres novos mittunt, qui vim vini ferant, ne fervefcen-te mufto rumpantur. Et ambo cm fervantur, vinum & utres : q. d. Simili modo cum innovati fuerint dilcipuli mei Spiritus landti gratia, vis rigidioris diicipli-iue eis committenda erit, eamque cum fructu ferent: nam, ut Augultin. Serm. 186. De tempore, carnalitas vetuftas eft, gratia novitas, fpiritualia 11011 capit-car-iialis, quanto homo melius fuerit innovatus, tanto amplius capit, quod verum fapit.
18.	Hac illo loquentead eos, ecce princeps unus accefßt. Marcus Archifynagogum, Lucas cap. 8* Principem fymigogee quod idem eft, vocat, nomine Iairunj. Eranthu-
jul-
jufmodi pratfefti fynagogae, ad quos fpe -ft ab at populi convenientis, leftionis Scripturarum, praedicationis, &c. mo-deratio, ut patet A6tor. 13, verf. i*.& Lucae 13.14... Etadorabateum,gemilexio-lie, vel corporis profiratione, ut Mar- ,/ cus & Lucas, dicens: domine filia mea modo defunEla eft. Marcus ajt, in extremis eji Lucas, &k<zcmoriebatur, ideft, animam agebat; quo figuificat uterque nondum fuiile modo defunctam, poftea enim de-funfta nuntiabatur. Itaque, yel utrumque dixit Iairus fub disjunftione, & Matt, folum alterum expreffit, vel, ut Auguft. 2. de confen. Evaug. cap. 23. alii pofuerunt, quid dixerit Iairus, Matthaus vero brevitatis causa, quid voluerit , atque cogitaverit: illi verba, hic voluntatem , cui debent verba fervire, eo quod certum fit ^ eum faltem audito, luor um nuntio de morte ejus hoc cogi-tafle & voluiffe.	# ,	,
20. Et ecce. Interponitur hic alia hifto-ria, qua confirmaretur fides vacillantis Iairi, & ofteiideretur , nunquam a benefaciendo otiolum fuiife Chriftum , quas quia accuratius traftatur a. Marco, eo explicationem ejus remittimus,
23. Et cum vidifietjEsus tibicines, quia, ut Ambrof. lib, 8. in Lucam, mos erat Gentilium ad luftum tibicines adhibere, ad quorum modos hiftriones canebant Cunebria carmina a tundebant peftora
& ejulabant, üt. Lucanus in Dialogode luctu. Unde Ovidius- 4. Faft.
* ■ • Cantabat mieftis 'tibia funeribus*
Hoc autem a Gentibus ad Judseos vide* tor Huxiile ; vide Jerem, 9.- veri 17. & 18. Unde Hic addit, et 'turbam iumuliutin-tVfrt, id eft, multitudinem miferabili lamentatione deplorantem puellae mortem«' Nani Marcus dicit hmiiltum^ & (hoc eft)-flentes , t? ejulantes multum: & Lue. Flebant (Tutent: otrirtei	plangebant illam. Turbis i-v
gitur illis rV.cebat:
24.	Recedite, cum toto illo ln&us & planctus apparatu: non eft enim mortuapu-ella :■ fcilicet, lieut vos putatis, iit iu liaorte maneat, ficut caeteri mortui, neque üt fpes reviviicendi. Sed dormit., quiamox expergefactam videbitis, quam; lugetis , ut mortuam - fommis igitur eft, non mors. -Unde juod multi dicunt, Non eft mortua, quia omnia vivunt Deo, no*i videtujc huic loco convenire: üc enim nullus mortuus diceretur , cum tamen aliquid peculiate videatur Chriftus de hac puella dicere, quod non de omnibus. Unde nec illo modo dicitur hic puellaiormi'rc, quo omnes mortui, IJan.!
12.	verf. 2. vel peculiariter Sanbti dicun-' tur in morte dormientes, propter lpem futurae relurreCtionis; fed potius ad illum plane modum, quo Joan. 11. v. ii. dicit Chriftus.• Dazhrtcs amcus’nofter dormit, fed vado, ut a jomno excitem eum.
Quod
Ouod cum non incellexilfent, addit , m'ttims-eft-i indicans fe eum a mottuis velle fulcitare. Ullis eftautem hicifto. loquendi modo eadem de caul a', * qua nidx praecepit, • ut nemo fcirefe ,-/Vi<*e^ licet ut liac urbana afHbigüitaie! • minus miraculum turbis imiotelceret: et teri-debat'd-*etnn; quia ignari illius coniilii di-., vini, & apud quos de vera motte pup eil* milia erat dubitatio,	u>n_ ztl
2^. :Ev-dim eieSla e flet turba. Ut porrri pam & inartem gloriam declinaret apud turbamlecreti Continendi nefciam , patrem mir.cn, & matTfem puelis, ut Mari).# 'eos, qui fecum erant, id eft; ut explicat Luc. Petrum , ,& Jacob Lina, & Joaunem tamquam telles adllimplit fecum.' Et tenuitmtinuM• #«.?. Addunfealii, eum dixilfe , Ptelia 'jttfgri, ut ipfo -quo-damniodor geftu & voco ageret tamquam cum dormiente ,; quenemanu & voce' excitare folemus. Unde eadem facilitate, qua e forano excitata furrexit, ut Marcus , ambulabat, £? juffit illi dari manducare9 ne phantafjna putaretur. Quamvis autem ».eodem teile, vehementer i Ute praeciperet,mut nemo id fciret, calcandae fcilicet inanis gloris (ludio , & documento', tamen , quia fugientes (equi (olet.
26.	Exiit fama h<ec in univerfam terram illam ,: Galiheam fcilicet, ubi contigit, omnibus rem tam flupendam & inexpe-dlatam eo magis certatim divulgantibus, • e/-	*	Ad-
Addit hoc, ne quis a fe miraculum con-fiftum putec, cujas teiiis fait tota re-gio. ..
27.	Et tranfeunte indeJEsu, fecu's funt eum duo c£ci, accepto miraculi illius rumore in lpe'in fanitatis erefti, dicentes: mijerere nofiri: qua voce indicant fe de poteftate ejusixon dubitare, fed tantum gratuitam pofcere voluntatem: q. d» Velis tantüm quia potis, fili David, ille fcilicet Davidi promi If.s & ex' Davide expeftatus. Nam quamvis eo tempore multi ellent ex Davide procreati,, hoc tamen peculiariter Mellis cognomen & periphrafis fuit: atque ita effhsc luculenta fida. & fiduciat profeffio. Diilulit eos tamen, donec
28.	Venijjet domum, fcilicet in Caphar-
naum, ubi domicilium elegerat: idque tum, ut fides eorum augeretur, vel probaretur , tum ut offentationem fugeret, doceretque fugiendam* Et dicit eis , ut examinaret naturam fidei illorum, & imitandam proponeret tamquam fanita-tis eorum cauiam, qua magis quam eo-vum miferia permotus fuiifec:	creditis
quia hoc po£um , non precibus meis impetrare, ut Prophets, led facere vobis? id eft, mea auf turi täte & poteftate prs-ftare ? hanc enim penes fe elfe figni-ficat. Fides igitur , quam poftulat, non eft de voluntate faciendi, multo minus de fafto jam exhibito; non enim dicit:
Creditis me hoc velle facere, vel me fadhirum , vel me feciiie? qualem fidem haeretici poftulant de remiffione peccatorum : fed, Creditis , quia hoc pöffum facere? Eft enim fides de divina virtute fua, quae fides iion eft fiducia , fed verus mentis aflenfus, qui tamen per fiduciam conjunftam folet operari. Unde cum dixilleht * utique * id eft , indubitanter credimus * refpondit eis :
29.	Secundum fidem vefiram fiat vobis i id eft, Si fid creditis * habeat haec fides per fiduciam * quam clamando & fequen-do profelfi, eftis, effettum fuum.
30.	Et aperti fiunt oculi eorum: 'quantum ad effeftum videndi * hoc eft, Viderunt. Periphrafis eft videndi * Hebraeis familiaris , etiam cum oculi non folum patent* fed neque vifu carent; lie enim primorum parentum * & Agar * Genef. 20* verf. 19. oculi aperti dicuntur, quando adverterunt. Vide infra capite 20. verf, 33. & Joan. 9* verfu decimo & feqq. fie-pius. Sic & aures dicuntur aperiri, vel patere , quando furdi audiunt s ut Marci feptimo verf. 35. Utriufque exemplum Ifaiae 35. verf. f. Et comminatus eß illis, dicens : videte ne quis Jiiat: Graece Enebrimisato acriter & cum fremitu quodam interminatus eft. Unde Joan, ii» verf. 33. exponithr, injremuit.
31.	Illi autem exeuntes diffamaverunt eum in tota terra illa, id eft, factum divul-
" q	ga-
garunt, & famam fpar ferunt. Ubi ob* , fervat S. Gregor. 19. jMqral. cap. 14. alias 18. hac in re Chriftum fervis le fe-quentibus exemplum praebui Ilie , ut ipfi quidem virtutes fuas occultare defule-rent, .& tamen, ut aliis proficiant, prodantur inviti. Occultentur ergo bono ftudio 4 inquit, necefficate publicentur: ut eorum occultatio fit cuftodia. propria: publicatio fit utilitas aliena. Hu-jufmodi igitur praecepta Chrilti non videntur fuilfe vera praecepta,_ ad ferio obligandum impofita, fed efficacis tantum defiderii fui declaratio, quod fcili-cet nullo inanis gloriae ftudio tenereturj Unde alii non peccarunt, virtutem ejus ex gratitudiue debita laude prolequendo.
33. Egreffis aute,m illis, ecce obtulerunt ei hominem mutum, cLemonium habentem: id eft, mutum a daemone pofieffum ; Non enim illud, mutum, referendum eft ad daemonium, fed ad hominem , cujus lingua non naturaliter , fed daemonis maleficio ligata fignificatur ex eo , quod ejecto daemone loquebatur. Lucas tamen iplum daemonium vocat mutum, cap. ii. verf* 14. fcilicet effective, quia faciebat mutum ; nam varii daemones tardis nocumentis, & vitiis deleftantur. Loco , mutum, Graece eft Kophos quod vulgo magis turdum», quam mutum fi-gnificare notat Hieronym. led in fcriptu-ris indifferentur ufurpari. Hic mutua
ab aljis affertur, quia mutus eum verbis prave non poterat, ut Chryfoffomns, nec ab: eo fidem exigit, quia muti fi-m.ul & turdi eife folent. Tradtat alle-gorice quatuor ifta miracula S. Hilarius can. 9. juxta quem Filia Principis ligni-ficat fynagogam, Haemorroiffa Gentes , fient intelligit & Hieronym. Rqrfum a-lia figura duo caeci fignificant Scribas & Pharifteos, inquit Hilarius , dsemoniaqus Gentes. Vide eum latius. Senfiu tropor logico Hsemorroiffa eft anima, multo tempore concupifcentiis & vitiis diffluens , quam fanare non poliunt Medici, lex Moyfis, aut Philofophi, fed tadfus fimbriae, feu fides Incarnationis. Filia Principis duodennis efi: anima initio converfionis peccans, quae facile fanatur, fi Princeps, id eft, Paftor Eccle-fiae , pro ea fatagat. Duo caeci & mutus totius humani generis fignificant flatum , cum primo oculi per fidem a-periri debent , ut deinde in Dei laudes lingua folvatur.
33. Et mirar<e funt turbd , quia _ videlicet numqaam apparuitfic in Israel, id eft, nemo umquam in Ifrael fuit, qui tanta Imperandi audloritate, tanta celeritate & facilitate , tam varia & immedicabilia morborum genera fanaret: non enim ad fplüm ejedli daemonii miraculum, fed ad praecedentia refpiciunt. Atque Q a	h«ee
haec erat fimplex & candida turbae, nullis invidiae fti mulis agitatae confellio.
3 }. Pharifei autem, livore caeci , cum la-fta negare non poifeut, malitiose calumniando , dicebant: in principe damonio-rum, id eft ope principis, ao praecipui daemonum, hoc eft, non divina virtute , fed pa6to & arte magica cum fum-mo daemone , ejicit damones, inferiores. Calumniam iftam acerbiffimam accurate refellit Chriftus cap. ia. Nunc autem ea contempta pertrarifit benefaciendo , et exercendo legationem Evangelicam luf-ceptam,circuitque omnes civitates et cafiel at Graece Pagos, id eft, erga magnos & parvos nemine negledto. In quo circuitu
36.	Videns turbas, id eft, miieriam turbae non modo corporalem, fed maxime lpmtualem, mifertus efl eis : Grace Epalgnithi id eft, internis vifceribuS^ fummo äffedtu & coinmiferatione taper malis eorum iudoluit, quia erant vexati, id eft, variis afflicti madis, et jacentes, ficut oves non habendes paßoremquae hac illae oberrando temere vagantur, nec paftorem , neo caulam, nec gregem fciiint quaerere. Significat ergo Judaicum populum per diverfa vitiorum & errorum genera oberralfe, ideoque di-verfis malis a daemonibus afflictum, nemine curam gerente falutis eorum. Itaque
37.	Tune dicit difcipulis: mejfis quidem
muU
multa, fcilicet populi Judaici: uarain illis a Prophetis feminatum fuerat, inquit Auguft. Serm.42. deSan&is cap. r. Unde Joan. 4. verf. 35- de eodem popuJ lo dicit, regiones jam albas e(fe ai meffem , id eft, eos maturos efle, qui doftrinam falutis & Fvangelicam accipiendo, incorporarentur Chrifto, & ex fynagoga in Ecclefiam velut horreum transferrentur , quia finis legis Chriftus, Et hinc eft, quod refpedtu Judseorum non dicuntur Apoftoli feminare (_ ut pote quod relpectu Gentium eis magis competebat) fed metere ,}oan.4.verf.38. •.Operarii autem pauci: id elt melfores, qui operam fuam collocentj ut meffis in aream Ec-clefise devehatur, id eit, qui eis Evangelium regni, a Lege adumbratum, prsedicent,- folus enim erat Chrijtus_& Joannes, quia necdum Apofioli milii erant.
38- Rogate ergo dominum melts. Se ip-fum tacite indicat, inquit Chryfofi. quamquam verifimilius eft indicari Patrem » cui fua Chriftus tranfcribere 1'olet. (Jt mittat. Ipfius eft enim mittere; nam qui fe ingerunt, non legitime ab i pio mi 1-fi , falcem in alienam melfem mittunt, & facrilegii rei funt, ut omnes_haeretici. Operarios in mefjem Juam, qui re ipfa fcilicet, non nomine tenus, tales fiut, fideles & idoneos, quia ipfe tales non folum mittit, led & facit.
q 3	Ca-
$4« COMMENT.' in evang.
C A P U T X
Uod igitur Dominum rogandum eile dixerat, mox Chriftus ultro, non expeetacis precibus, ex profuiione ingenitae pietatis ipfe facit, mittendo fci* licet operarios in melfem fuam. Nam t* Convocatis duodecim difcipulis ,’ qui hactenus nonnifi difcipuli fuerant, continui auditores doctrinae, & ipectatores operum, nunc eos mittere incipit ad colligendam meffem, ad quod. verbo & exemplo formaverat, atque ita hac million e eos Apoftolos fecit, &, ut Luc. cap. 6. verf. 13. etiarn Apoftolos nominavit; q. d, Milfos, quid generaliter in univerfum milii funt: quamvis ex etymologia etiam aliis competat, ficut caneris feptuaginta duobus difcipulis hoc tribuunt nonnumquam veteres. Ut autem haec miliio uou elfet potefta-te vacua, vel eorum dodtrina novitate contemptibilis , vel praedicationis , tamquam legationis divinae, poteflas arrogata videretur, miracula velut figiUa commilfionis & auctoritatis appendit. Nam dedit illis potcfiatem fpiritum immundorum , id eft, fuper fpiritus immundos, nempe ut ejicerent los. Vocantur immun-
SF.CUND* MATTH. Cap, X. 24*7 di, non natura , fed vitiis , quia omni immunditia delebantur, hörrent& in-fidbantur fanbimohiam, ex quo a divina puritate ceciderunt* Haec autem pote fias ejiciendi fpiritus, curandi infirmi cUteS- non erätinhaerens Apoftolis, fi-cut Chvifto, fed flabiliter addicta, & affiftens ex divina Voluntate, quo conciliaretur eis, tamquam Legatis.j reverentia, auboritas , fides ex miraculis , qu» deerat 'ex; ingenio, eloquentia, opibus, pompa, comitatu.
2. Duodecim autem apoftolomm. Duodecim non cafu, fed divino cönfilio ele-bi funt, ut fatis indicatur Ab. 1. verf. 1*7.21. & ult. Rationes tangunt veteres; primam, ut, quia duodecimtribe's typus erant Ecclefne , ex omnibus Gentibus colligendas , duodecim etiam Apof ftoli, quafi alii duodecim Patriarch», & Patres eam generarent, ut indicat Iren, libro 4. capite 38. & Theophyl. hic , imo ipfe Chriftus infra capite 19. veri. 28* Alteram fepius tangit Auguft. ut in Pfalm. 5y. & alibi, quia duodenarius con« fiat ternario , in quaternarium dubo : Apoftoli autem Trinitatem in qüatuor ' orbis partes erant priedieaturi. Nomina h<ec funt. Nominarim recenlentur, Ut conflaret tum divinae electionis ratio infirma mundi eligentis, tum firmitas te-ftimonii ipforum , quod de rebus maximis tori orbi reddere debebant. _
Primus Simonnon »täte, quia feniori
erat Andraeas, ut Epiphan. Haerefi fr. immer. 19. nec vocatione, quia idem Andreas imperfeCta vocatione, fcilicet ad credendum, prior vocatus fuit, loan,
i.	verf. 40. & 41, perfetta vero ad Apo-ftolatum fimul cum Petro, Matth, 4* verf, 18. Nec etiam fola necelTitate numerandi primus ponitur'; fie enim qui fequitur, fecundus dici debuiffet: neque cafu, quia utique ponitur Petrus in Evangeliis primus, eseterorum vero ordo mutatur. Itaque primus auctoritate , & eleftionis dignitate, ficut Judas femper collocatur ultimus: q, d. & omnium Apoftolorum primus , id eft, pre-cipuus & quafi vertex Simon, inquit Chryfoftom, in caput 1, ACt. Et ex hoc loco delumpta videtur vox Primatus Petri, quam ufurpat Augiiltin. Traft. ult. in Joan. & alii veteres. Unde Beza, caeteris impudentior, hac voce perftri-Ctus, audet lufpicari ab aliquo Primatus Papae fautore vocent Primus fui Ile additam Qui dicitur Petrus, ut dilti nguatur a Simone Chananaeo,: Et Andreas frater e-
jus.	Matth. Apoftolos recenfendo fex binarios per copulativam efficit: unde videtur eos ita binos enumerare, ficut a Chrifto conjugati & bini miffi fuerant ad praedicandum , Marci 6, verf. 7. Hinc fratres conjungit, ad fignificationem concordiae,
3. Jacobus Zebedai; fupple filius, ut
ab-
ab alio Jacobo diftinguatur. Diffus eft etiam Major, propter aetatem; occifus elt ab Herode Aft. 12. Et Jomnes frater eius. Philippus, nomen Graecum, _ fi cut & Andreas, a Judaeis ufurpatum fuit, eo quod Gentibus permultas annorum cen-turias fuilfent mixti: et Bartolomaus, quafi dicas filius Ptolomai, vel potius Tholmai,quod habetur u.Reg. cap.3*v. 3. Thomas, Syriacum eft ab Hebraica radice , fignificante gemellum, nam Tam, ligni fica t gemmaret Graece dicitur Didimus, Joanu. 20. vertu 24. Et Matthaus publicanus, quondam fcilicet: nam humilitatis causa luperabundantem Chrilti gratiam praedicat, ubi peccatum abundaverat. Eadem de caufa fe Thomae podpofuit, cum alii praeponant. Jacobus alphcei, fcilicet filius. Diffused Minor, Marci 15.verf. 40. quia junior, cujus mater erat, ut ibid. & Joan. 1% verfii
25.	Maria Cleophae , foror matris Domini: unde & a Paulo ad Galat. 1. Frater Domini vocatur. Vita fuit fanfti/fimus, Jerofolymorum Epifcopus, auftor unius ex Epidolis Catholicis. Hujus frater Thadaus vocatus ed etiam proprio nomine ludas, ut utrumque condat ex i-nitio Epidote, quam fcripfit: unde a Luca vocatui ludas Iacobi. Diffus ed e-tiam a Graecis hic Lebbeus , quafi dicas corculum , ita ut trinominis fuerit, juxta Hieronymum.
4* Simon Chananaus-i non a terra Cha* man, leu Cluinanaa, • repugnat enim orthographia , tam Latina, Hebraica, quam Syriaca ; fed a Cana, oppido vel vico! Caliliesc, iit Hieronyin. unde rediiis for--taffe Canatis diceretur. Hoc aurem nomen quia lecifndum etymologiam Hebraicam denotat zelum, nam Kanne ligiiiiicat Zelari: hinc a Luca cap. 6* & Ad. i. vocatur Simon Zetöifes: quamvis Scaliger velit Zelotem effe didum, quia a leda Zelatarum, de quibus apud Jo-fephum, ad Chriftum conVerfus fuit. Et Judas Jscarjotes. Ita vocatum volunt Hebraice, alii a marfupio, alii a mer-cede venditi Chrifti, alii a ftrangulati-öne per anticipationem, alii ä tribu lffä-char; fed horum pleraque merse chimeras font. Veriffima-videtur illa' & lim-plicifiima opinio, quae, ut Hieronym* ab urbe deducit, nempe Carioth, in tribu Juda, Jofue jf. verlu 2$. & Je rem* 48. verf. 24. & 41. quafi dicas, IJch Ke-rioth, virum Carinth, id eft, Cariothen-fem ; nam hac forma exprimunt Hebraei iaepe fua patronymiea , nt viriBethleem, Anathoth, pro Betbleemitis, Anatho-thitis, 1. Eldrse verf. 22. fequentibus,
5.	Hos duodecim mißt JEsus tamquam Legatos altiffimse legationis annuntiandi regni coelorum , pracipiens eis: & dicens, hoc eft & maudata, tamquam inftru-Piionem legationis, dedit in hsc verba;
Jn
In viam gentium, id. eft, ad Gentes ducentem , ne abieritis , pnedicandi -feilieet cauia'; quia nondum i alutis omnibus publicandae tempus erat; quod tamen poft röfurrertionem eis praeceptum eft, infra cap. ig-verf. 19. quia jnxta fapi-entiffinlam Dei ordinationem oportebat Judaeis; tamquam filiis regni, & ad quos Meline pronnflio farta erat, primum loqui verbum Dei, cum vero repellerent illud, & fe indignos judicarent aeternae vitae, juftiffimo judicio, oportebat converti ad Gentes, ut explicat Paulus Art; 13. verf. 46. et ih civitates Samaritanorum ne intraveritis: eadem de caufa. Nam, & illi vere Gentiles erant, utpote in Judaeam ex Chaldaea tranflati, ut patet 4» Reg. 17, v. 24. & feqq. fed quia propter cultum nonnullum veri Dei, & Mefiise expertationem, Joan, 4. verf. 20. & 25. medii videbantur inter Judaeos & Gentes, hinc difiinrta fit eorum mentio.
6.	iSei potius ite ad oves, qua perierunt domus Israel, id eft , Gentis Ifraeliticae, fub qua-tot.illam nationem comprehendit quae vocantur ovespafcua Dei, Pfam, 73. verfu 1. quia populus a Deo peculiariter elertus: perdita autem, quia univerfum genus humanum in Adam perditum fuit, & fi cut ovis erraverat, lia. *3. & peculiariter illo tempore Judaei erant vexati & jacentes , ficut oves non habentes pallorem , ut lupra cap. 9. Hic ergo
diflri^üs figitur ifti legationi. Unde ea» dem ex caufa & fenfa Chriftus a Paulo ad Roman. 13. verf. 8« vocatur minißer circumcifionis: & ipfemet infra cap. 1$. verf. 24.de non venilfe profitetur, nili ad oves domus Ifrael.
7.	Euntes autem predicate. Hic explicatur fumma leg itionis, quia appropinquavit regnum calorum, ut fcüicet per poenitentiam ad illud vos praeparetis, utlup-plet Marcus cap. 6. verf. 12. Hoc autem comprehendit veteris, vitae deteftatio-nem , & ailiimptionem novae. Vide de hoc fupra, didda capite tertio verfu 2.
8.	Infirmos curate, &c- His verbis artum jubendo, fimuldat poteftatem confirmandi, miraculis tamquam figillis, legationem feu nfiflionem luam : necnonipfa quoque mandata legationis, hoc eft, praedicationem luangutraque enim erat valde nova. Simul autem indicat, , miracula elfe debere non tam curiola vel terribilia , ut Moyfis , quam benefica : ut ita praedicatio eorum fieret non tremenda, vel onerofa, fed beneficiis, tam fpiritualibus quam corporalibus gratilli-ma. Itaqueid eft, nullis meritis veftris aut pretio, fed mera Dei gratia , accepißis, poteftatem illam, ideo-que g>-a i* dafe: non poteftatem ipfam, quae ab eis dari non poterat, fed effertus illius poteftatis, lanitatem, &c. His ergo verbis jartantiam fimul & ava-
ritiam convellit, limulque tangit radicem , cur fpiritualium iftorum dono-rum venditio ,fit illicita, quia fci licet poteftas illa talis eft, qnae nullo humano labore , led lola Dei gratia haberi poteft. ldeoque magna ei lit irreverentia, ft ad vile pretium, contraftuf-que humanos deprimatur. Quamquam hifce verbis etiam acceptio munerum, quae ex gratitudine Apoftolis offerentur , vetari videatur quia indecora eft -& gratia Dei fic ad quaeftum videtur ver, ti: unde Gieli ea de caufa reprelienfus eft. Porro lententia generalis eft, id-eoque tum ad alia fpintualia Dei dona , tum peculiariter ad ipiam praedicationem Apoftolorum referri poteft, ut refert Baulin cap. 8» Ilaiae. Non enim , inquit, fermo Evangelii venalis eft, ut verba Pythonum, Unde praecidens omnem venditionis & negotiationis caulam ac praetextum,
9. Nolite, inquit, poffltere. Graecum Ktysythe & Syriacum Tehran verti poteft comparare, lcilicet in viaticum; & hoc magis cum Luca & Marco convenit, qui dicunt, Ne tuleyi is in via; & quia fequitur, in zonisveftris, id eft, loculis , ex zona itinerandum & militum pendere folitis. Aurum, neque argentum, neque pecuniam. Graece as: tres enim pecuniae fpecies , edam viliffimam, ex aere, vetat.
io.	Non peram in via, Grae<z$:pfrdm in viam, id eft, peram viatoriam, ad recondendum,cibum, continens pro contento ; & fub Pera etiam poculum liitel-ligitur. Neque duas tunicas, id.eft, velamenta : unum, quo induti fitis, & aliud futurorum timore, ne forte iit opus, .ut notat Hieronym. hic & Auguft. lib. De conlentu Evang. cap. 30. Nam fi ne-ceffitas poflularet, duobus veftimentis indui potuilfe , patet exemplo Chrifti , qui duobus indutus fuit, Joan. 19. yerf. 23. netjue calceamenta: nempe duplicia, ficut de tunicis diftum eft. Ita Caiet< & Maldonat. & olim cecinit Juvencus poeta,- vel verius fortaifis vetat non calceamentis indui, led non polfideri feuportari calceamentain viam; curam fcilicet prohibens, inquit Auguft. qua ideo portanda cogitantur, ut non defmt. Et hoc videtur eile, quod Lucae capite 22. dicitur eos mi If s fine fac culo ,	6?
pera, Ö“ calceamentis, id eft, fine provi-lione in futurum, & tamen nihil eis definite. Hinc Marci cap. 6. verf- 9. permittuntur non portare, fed indui fanialiis, id eft, foleis, quae folas plantas tegerent: quibus & Petrus indutus fuilfe indicatur , Graece, Aftor. 1,2. veri'. 8-Quam-quam epodymafa quae hic calceamenta vocantur , revera nihil aliud fonerit Graece, quam quali iubligacula, quia lubli-gantur. Multi tamen putant hic vetari
cal-
SECUND. MATTH. Cap. X, calceos , .qui totum pedem tegant,tamquam mollitiei vel •curae_ carnis tefti-monium; permitti, vero fandalia, quae folas plantas. Cujus diverfitatis myfti-cam dat rationem Auguftjn. ut fcilicet nec occultaretur Evangelium, nec terrenis commodis inniteretur: & per duas tunicas intelligit vetari duplicitatem. Neque virgam. Marcus ajt, ni ft virgami tantum: fed Matth, per Virgam, intelligk arma defenfiva aut offeniiva , juxta illud, Reges eos in virga ferrea ; nam divinae providentiae ac tutelae praedicatoribus armorum ufus non convenit. Unde Ambro f. Virgam vocat ulcifceudi inftrq-. mentum doloris , & in verbis humilitatem doceri tradit, libr. 6. in Lucam. Marcus vero permittit baculum itinerarium, quo fe fuftentent, qui Hebraice proprie dicitur Mifgheneth, vel Mifgan. Auguftinus putat Marcum intelligere Virgam metaphorice , pro poteftate fern endi neceilaria a difcipulis feu auditoribus; Matthaeum vero proprie , q. d. $ e minimas quidem res in futurum ne-ceffarias providete. Nam omnium datur una generalis ratio: Dignus efl enim operarius cibo fuo, id eft alimento, quo fuftentetur in opere gratis adminiftfatp. Unde Cibus pro omnibus luflentationi vitae necelfariis, tamquam pars pfo toto lumitur, quorum provifiouem prohibuerat. Atque ita fatis clare indicat ,
cur
cur eos omnia ilia poffidere, ac ferre noluerit, non quali non effent neceffa-ria, inquit Auguft loc. cit, led quia fie eos mittebat, ut demonftraret, ab eis ifta übi deberi, quibus Evangelium annuntiarent , tamquam ftipendia militantibus , tamquam fructum vineae plantantibus , tamquam lac gregis palloribus, ut fcilicet ita effent, & expediti ab impedimentis omnibus ad praedicationem , & feeuri de fuftentatione, Lucas pro cibo Mercsdem ponit, non ut fignificet fuftentationem effe adaequatum pretium operis, fed effe operi gratis fafto debitam , eoque magis, quo opus eft nobilius & magis gratuito exhibetur: fic enim & majoris meriti eft & magis debetur fuftentatio, ut pote ex juftitia & ex gratitudine , nempe ut operarius in opere, nullius rei temporalis conlide-ratiöne maculato, vel pretio compen-fabili, pollit fuftinere. Unde Auguft. lib. de palloribus cap. 2- Non ergo eft, inquit , venale Evangelium, ut pro temporalibus praedicetur: fi enim fic vendunt, magnam rem vili vendunt. Accipiunt ergo iuftentatiouem neceffitatis, a populo; mercedem difpenlationis a Deo. Non enim redditur, quafi merces illis, qui fibi in charitate ferviunt, fed tamquam ftipendium, quo , ut pof-fint laborare, pafcantur. Haec ille. Itaque hoc agebat Chriftus cum difcipulis,
«jiiöd ApoftoluVaperfius dixit !f'f aff Co-J4' Uom'iftus ordinavit 'iis 9 gut ’Evangelium annuntiant, de Eydnge io vivere. Ubi tamen 'mpx, adjiciens^ Mgb aiitem nullo horum iifiis jum, utiqute often-'dit poteftatem datam, lioii lmpöfitam neceilitatem. Atque ita facilje intejligi-tur, & prscepta ma non iftiuniec legationi Apoftolorum fui tie potita , uf quidam putant, fed perpetua: & tamen fine eorum violatione Paulmft potui fle manuum labore vivere, & Apoftoios a mulieribus ali, ite gravarent populum, & Chriftum Dominum loculos circumferre , in quibus id, quod populus dabat', affervaretur.. Ex-iis, , quae, hafte-nus diximus, latis inteliigkur, lnec Chri-lti pnccepta noif'äÜ iftam unicam, & primam miffiotiem. Apoilolorum pertinere , ut multi receutiores volunt, led etiam ad ilkm uniyerfalem in totum orbem. Nam veteres pene omnes non a*, liter intelligunt, ; qnam hic informari virum Apottolicuin , & perfecte a divina providentia Mpeulutru
Quia igitur fic inftitiitis occurrere poterat, an quivis promil cue fuftentatio-nis causa eilet adeündus, prieoccupat Chriftus,
ii.	In quamcumque civitatem aut caflellum, id etl, vicum aut pagum, intraveritis, praedicandi causa , non inquirendurn vobis de holpitio meritorio, aut quis dives H	aut
aut opulentas, led quis iu ea dignus fit i hoipkjo“veftro, qui feilicet inorum integritate.,-beneficendaque fpem praebeat promptae hotpi'talitatis. fama hoc inquiri'vn ft, inquit Hieron. ne praedicatoris digiiitaS fuicipieutis inia ia 'deturpet,ur, atqu,e ita , iit Ambrof. libro 6. in Luc* mutandi hofpidi rieeellitudinifque violandae caufa mm luppetat. Et ibi manate, donec.exeais, feilicet illa civitate aut ca-£felici; quod Lucas carius dicit, Nolite tranfire de domo in 'domumAlienum eft enim , ut idem Ambr. a praedicatore jf£-'gni.. C(^ieflis, cuffitare per domos, & inviolabilis holpidi jur.a mutare .- nam levitatis vel ’appetentiae menfse läüdöris fpeciem habet, .& hoipes primus contriti ari aut offendi folet,
• 12. Intrantes, autpm, &c* falutate eam, nt humanitate hulpids animum praeveniatis , dicentes: pay hu,ic domui. Formula lalutaiidi eft Hebraeis ufitata, inquit .liieron. Pax tecum: i quae fubinde fignifi-cat adventum efle ppcilieum , fine animo bellandi aut nocendi, ut patet Ge-nef, 43. verf. 23. & ,judic. '6. verti 23* Fletunique vero per eam opirda laeta proiperaque imprecantur , lient Ladni dicendo Ave & Salve. Pax enim eft omnium defideriorum finis ; Chriftus autem vulgi verbis intelligi cupit Evange-licam, quam praedicabat, aeternae vitae pacem.
13.	Et fiquilem fuerit dömus Hia digna , pace Evaiigelica, quam fueritis apprecati. Lu cas ajt, Si fuerit ibi filius pacis, id eft dignus pace, ii cut dicitur filius mortis, id eft , morte & fupplicio dignus. Dignum autem intelligit Auguft. lib, de correct. & gratia cap. I f, per ptoedeftinationem divinam. Quopafto enim Evan» gelica pace jam dignus fuerit ante an-nuntiatam-pacem ? Si igitur digna domus fuerit v id eft, talis, quam Deus ad pacem fecum praeordinaverit: veniet pax veflra fuper eam, id eft, proderit domui* quia Deus efte6tum dabit verbis veftris* Si autem non fuerit digna, pax veflra revertetur-alvos, id eft, inquit Auguft. vobis proderit hsc praedicat o i non autem illi. Quo fenfu haec difta erunt; vel ad confoiationem annuntiantium pacem, dum viderint apud multos optato efte-dtu carere verba fua: vel, ut, S. Remigius in Catena, ad explorationem dignae domus feu hofpitis : q. d. Salutate , offerendo pacem. Si domus fuerit digna pace Evangelii, quam annuntiatis , & coniequenter hofpitio veftro, acceptabunt eam, Deo effertum benedictionis pneftante: fin minus, vos ex illa repulla nullum patiemini detrimentum.
14.	Et quicumque non receperit vos, ne-> que amierit firmones veftros. Unum eft explicatio alterius ;' unde Lucas folum di-
R 2,	cit,
cit, Quicumque nonfufceperintvos, n on admittendo icilicet praedicationem Evangelien pacis .poenitentiae, & regni coelorum,. Excutite pulverem de pedibus veflris. Quod Augult. quselt. 7,'fuper Matth, juberi putat, vel ad conteftationem terreni laboris, quem pro illis inaniter futcepii-fent; vel ut oftenderent, uique adeo fe ab ipfis nihil terreni lucri quaerere , ut etiam pulverem de terra eorum libi non paterentur adhaerere: quas duas rationes & Chryfoft. tangit. Proxime tamen videtur hoc fieri in lignum anathematis, ac maledictionis eorum, ut-pote cum quibus, velut maledictis, nec pulverem quidem velint habere communem. Hoc elt enim quod Luc. cap. 10. ajt Etiam pulverum, icilicet rem vi-lilfimam &mmimam: qui quia addit, extergimus in vos, id elt, contra vos , & quia Paulus & Barnabas ad litteram hoc obiervantes, A6t. 13. veri’. 51. dicuntur excuffilie pulverem pedum in eos, id elt, contra eos: manifeltum elt, hanc ceremoniam adhiberi, quemadmodum Mare, ajt, in teßimonium, & ut Lucas cap. 9. in teßimonium Jupra illos , nempe rebellionis & condemnationis eorum, atque ita ad terrorem rebellium: talis enim a-Ctio fignificautior & elficacior elt, quam verba. Unde ne putetur eile inane terriculamentum, adjicit:
15.	Tolerabilius erit terra Sodomorum,
&c.
SECUND. MATTH. Cap. X. afa &c. quam illi civitati. Quia illis poenitentia ac promiffio regni coelorum, & fa-lutis aeternae non fuit praedicata, nec dum miraculis ac virtutibus confirmata: haec tantam liberalitatem Dei non fide tantum, led nec audientia dignatur, quae impietas fine dubio eft gravi!fima: unde eadem illa ratio tangitur cap. ii. verf. 23. & 24.
16. Et ecce ego mitto vos. Putant quidam haec non elfe didta Apoftolis in hac prima milfione, eo quod fine periculis & perfecutioiie fuerit: fed refelluntur ex Luca cap, 10. verf. 3. ubi certum eft de prima milfione agi. Itaque etfi non fuerint in illa palfi perfecudo-nem, promoneri tamen, & prsemuniii eos decuit fimul, & femel adverfus ea, quas & tunc contingere poterant j & poft-modum ad Gentes miliis contigerunt. Itaque Ecce ego, qui novi, quid faciam, qui luporum rabiem arcere, fiftere, moderari , & in utilitatem patientium convertere fcio , mitto vos /tcut oves: quibus nihil imbecillius,fimplicius, innocentius, magis inerme, & ab omni praefidio de-fenfionis imparatum. Explicare enim videtur verfum decimum, quomodo mittantur fine virga. In Meiio luporum: quibus nihil eft rapacius , & ovibus magis infeftum. Significat enim hac phrali tum luporum feu perfequentium undique circumdantium multitudinemtum R 3	per-
perfecutionum futurarum crudelitatem, tum defenfionis impotentiam & imparitatem.
Eftoie evgo prudentes, ficui ferpentes, fimplices ficut columba. Gratce akeraii, quod hoc loco videtur a heras deduci quafi diceres fine cornibus, hoc eft placidi : eft enim epkhetum animalium, tjus: natura non armavit cornibus ad injuriam depellendam. Cum quo reSpla convenit, fi transferas cum aliis finem , vel innoetntes, Nam antiqui unanimiter volunt hic fignificari innocentiam ad non iuferendum malum. Senfus eft ergo l Cum velut oves mittamini inter lupos, ovis vero valde ftoliÜa fit, arma veftra erunt prudentia lerpentis, ut infidius & mala caveatis; columba fimpli-citas, ut liemini noceatis.- ita feilicet, inquit Nazianzeuus Orat. 19, ut, nec prudentia in verlutam improbitatem, nec fimplicitas in ftoliditatem degeneret, fed • ex ambabus una abfoluta virtus fiat. Nam,- ut Tertull. cap. 2, lib. contra Va-lentinianos, nocentiifimi, qui non flint fimplices ; ficut ftultiflimi, qui non lapientes feu prudentes. Simili fere modo Hilar. lib, de Synodis fignificari dicit ferpertinam prudentiam,columbae fimpli-n citace temperandam; & columbse fimplici-tatenrprudeutia ferpentis inftruendam.ut fiat fimplex lapientia, & fapiens fimpli citas. Serpens enim cum fe hominibus exo-*	funi,
fu ni, quaü natura (entiat, mmquum fi-dit ,’fed m -gia -enlper fol li ci t a di ne &
In (i di äs cdrurti c vet, & pi| decliri^ Addiint veteres fere omnes, Ang.'Q.use^; g. Tuper Math. & lib." 2. de doftrina'Chn-fiiaiia dap, 16.. Hieron.’ Ctoyföft,:JTliep-phil, hie , Amb'r- 15b. 3. de fide , cAp. '6. qiwd ferpens totum corpus capiti, ubi vita eft, cuftodiendo objiciat, & per anguftias fe coarchuido vetuftatem exuat : ita inquiunt in'periecutione luporum caput, id eft , Chriftum leu fidem Chrifti eile cuftodiendam , & per aiigu-ftam portam ad vitam eile intrandum. Sed quia ad eam dem ferpentis prudentiam pertinet, venenum in perlequentes jaculari, haec malitia per columba fiinplicitatem temperandaeft: quam in eo fitam efte fere conveni unq quod.nemini omnino, live homini, live beftiis noceat: iifaiie adeo , inquit Auguft, ut nullum omnino animalium necet, non folum grandium, contra qua vires non habet, led nec miuujlfimotiim quibus etiam perparvi palleres aluntur." Imo nec nocentibus nocent, nec direptoribus nidi fe opponunt, lafe redeunt, delp-lis laedentibus bene merentur , feile carent. Addit pulchre idem Auguft. Serm.
19.	de diverfis, quod focietate gaudent, ubique limol volant , fimul pafcuntur, charitatem fervant , gemitibus amoris murmurant , ofculis filios generant , R. 4,	amant
amant etiam quando de nidis- rixantur« Qtue' facile eft applicare. Hic ergo ge-nuinns jddetür loci iehfus. Nam cum fimpiicitäs columbina quid fibi vejletffatis omjjbus. effet nianifeftum, obfdurior vero ferpentina prudentia, ftatim illam explicans Cluilius, adjicit;
17. Chve'e autejn ar: hominibus: q. d. Iii eo vos prudentiam illam adhibere yolo, iit caveatis ab illis , quos jam Iupos.no-iniuavi V hoc t)ft, ut caute pfofpiciatis, qujbus vos credatis, uf eorum infidias declinetis, quia homo Romilii lupus erit. I'rdthi'i 'enim vos , examinando^,'judi-canjqj, .puniendos., in,yonHliis , Grame is Wmm imAe Sänedrm fupremum Ju-Concilium diflum eft : 'et infy? n$gä£fä%is flageVMmi %q&.' Synagogae e-tiqpn prpprie erantJudaeorum, quae in-teliiguptur hic eue publicae totius populi Judaici coiicioiiqs.
i&. Et ad pryfides ducemini, qui proprie erant Romanorum , unde Cypnus, Pilatqs, iFeftus , &c. erant Prsfides Cy-,rise Vel., Jüdaese. In tejiimonium•,hoc eft, utai|g. hac t occafioue .martyres feu te-ftesfjfris , ittis et gentibus , id eft , Judaeis & Gentilibus: tefics , inquam, tum E-vaugelicae veritatis verbo & fadbo (intelligent enim non eile rem inanem , pro qua tam conftanter mori paratf litis ; _ j tum juftae condemnationis eorum in die judicii.
Et
Ec quja homines rudes atque idiotae merito rogare poterant, quid regibus &; Conciliis effent refponfüri, cogitationem illam praevenit.
iq. Cum autem tradent vos, quia ignari quid a Judicibus quaerendum fit, nolite cogitareGraece my merimnyfyte, ne anxia follieitudine diftrafti cogitetis.- de quo verbo diximus cap. 6. verf. 25. unde Luc.
12.	verb 11. Nolite follidu effe. Eo dein .Graeco verbo ac fenfu dicit Marc. cap.
13.	verf. 11. Nolite preeeogitare, fcilieet illa anxia ac diffidenti fomeitudme. Non enim vult effe negligentes defenfionis, fed fe'euros ac fidentes Deo. Quomodo aut quid, loquamini, id eft, quid iu defen-fioiiem allaturi fitis, & quomodo hoc difturiquorum illud ad fapientiam, hoc ad oris elocutionem pertinet, & de utroque qui caufam dicunt, anxii elfe fdlent. Unde quod hic fimpliciter dicitur: dabitur enim vobis in illa hora, quii loquamini, Lucae 21. verf. i<?. diiiincte utrumque promittitur, his verbis , Ego dabo vobis os , id eft, facundiam oris , d3 fapientiam, id eft, rationibus vos inftru-
am.
20.	Non enim vos effis, qui loquimini, id eft, non vos eritis, qui loquemiui,-praefentia pro futuris, Jed fpiritus patris vefiri, & conlequentep meiis , qui loqui-tur , feu loquetur, in vobis: non quali ipfi non dient locuturi, fed quia Spi*
R 5	ri.
rit iS fanftr.s & conftantiam difcendi inferet, & ratjones fuggeret, & verba diftaudo ipfam linguam diriget, utipfi. loquantur. Quo fenili dicitur ad Rom. 9, Non völen'is neque currentis, fed mfer entis eß Dei. Non quali homo non velit, & cürrat, fed quia Deus milerendo , & ’hominis voluntatem praeparando , facit, ut homo velit & currat, ut Aug_ in Enchiridio cap. 33, q. d. Ergo, cauta non eft veftfa, Unde nec vos anxii litis: mea eft, meum erit ejus patrocinium.
Et haftenus quidem contra perfecu-tunes externorum e s praemuniit; nunc contra domefticas, quae nifi praedictae fui lient, fimplices animos maxime •pertu rbare potui lient.
21.	Traiet frater fratrem in mortem, &c. nempe infidelis fidelem: quia ih iis, quorum diverfa eft fides nullus affeftus etiam naturalis fidus erit. q. d. Ea quae aliis praefidio & folatio efle folent^ affeftus naturae, & vinculum fanguinis, in majoris miferiae accelli-
■ onem ce (Tura funt vobis, ac difcipulis meis. Nam , ut notat Tertull. _cap; 9. Scorpiaci, mixtim de perlecutionibus Apoftolorum ac caeterorum loquitur. Itaque
22.	Eritis odio omnibus hominibusi.e.,om-* ni hominum generi, Judaeis & Gentibus,
viris & fceminis, Principibus', populo»
coii-
co ni anguineis, extraneis, non propter culpam aliquam, fed tantummodo propter nomen meam * hoceft, propter nomen Chrifti quod creditis; quod prodicatis , & profitemini,feu quiaChriftiani eftis,ut explicatur 1. Petri I. verf. 14. & 16. Nomen enim hic fidei, cultus, ac profeffionis eft fymbolum. Tacite autem eos hoc verbo confolatur, quia , ut ibidem indicatur, honoris & gloriae, & virtutis Dei eft, pro illo nomine pati. Unde plenius confolando adjicit, qui autemper-Jeveraverit usque in finem: non in bonis operibus, de hac enim perfeverantia proprie non agitur hoc loco, fed iuifta tolerantia perlecutionum: Graece enim eft ho hipomeime id eft, ut vertitur Marci 13. verf. 13. qiti fufiinuerit, lcilicet ad-verfitates illas conftanter, nec unquam ufque ad finem mortalis hujus vitae cef-ferit. Unde Tertull. eo modo legens ftoco eit. Scorpiaci, Quid fuftinendo , inquit , nifi perfeeutiouem, traditionem, occidionem ? Nec enim aliud eft fufiinere in finem, nili pati'finem. Salvus erit', aeternae vitae falute. Non enim cce-pitfe , led perfeciffe, virtutis eft . quia fola in bene coeptis perfeverantia coronatur.
•	23. Cum autem perfequentur vos. Haec
eft altera pars prudentiae ferpefitis deificet inlidiis perfeqiienrium fe fu b ft rabere per fugam. Cum ergo perfequentur
vos in civitate ifla, non fxnendoibi Evangelium praedicari. fugite in aliam: tum Ut iplis perfecutoribus confidatis; tum ut periculum declinetis, quod non eft ultro aecerfendum ; tum vero ut in alia fpargatis Evangelium, Quando ergo non eft alia manendi ratio, five charitatis live iullitiae, tumfuga licita , imo praecepta eft ; unde hoc praceptum vocat Na-zianz. Orat.i. contra Julianum , quae eft numero tertia , & Athanaf. profuga fua. Noluit enim Chriftus, utApoftoli ftatim primo l'e praelio morti objicerent, fed longe lateque conarentur fidem fparge-re. Nam cum Evangelium , ipfuni, leu frudftus ejus, propter quem aliquando non eft fugiendum, poftulat, ut fugiamus, tunc fugere non timiditas, utA-thanafio exprobrabant Ariani, fed pietas eft: non fugere vero non fortitudo, fed pertinacia. Multo vero faepius licita eft fuga, etfi non praecepta: unde AugufL Epiftol.i8o. dicit fubinde quod iftis verbis Chriftus fugam fins five praecepit ftvepermifit. Atque ita ex hoc loco college!uut Santli citati & fentitEc-clefialicitam effe fugam in perfecutiope, non folum Apoftolis in prima illa miffi-one , fed etiam in alia & aliis. Nam illa verba, fugite in diam, Apoftolis quidem occafione primae millionis difta funt, fententia tamen eorum generalis eft, ideoque a citatis generaliter mtel«
SECUND. MATTH, cap. X. 369 ledfcf, contra Chryfoftom. Theophyl. Hieron. ac Tertuil. qui earn adpri nam Apoftolorum millionem rettrinxetant. Patet enim etiam in Aftibus Apoftolo-rum eos perfecutiones fugifle. Unde Tertulliani lententia, opinantis illicitam eile fugam , reprobata eft. Quomodo autem non repugnent ifti permillioni alia Chrifti verba, improbantis mercenarium , qui vidit lupum venien em , & fugit, & de aliis iftius quseftionis an-fraftibus, vide praeclare dilputantem Au-guft. Fpiftol* hac de re fcripta ad Honoratum , quse eft 180. Nam pro diverfiLa-te temporum , perlbnarum , obligationum fuga nunc illicita, nunc licita, nunc praecepta eft.Sed quia Apoftoli cogitare poterant,quo tandem ituri eilent,li ubique perfecutiones fugerent,addipzon con-fummabitis, id eft, non abfolveritis pererrando omnes civitates Israel, donec veniat , poft refurrectionem luam, immortalis filius hominis, qui vos alia legatione ad Gentes milTurus eft. Ita Beda, & inclinat Chryfoftom. fed quia adventus Chrifti fere poni folet pro illo notif-fimo adventu ad judicium, aptior videtur fententia Hilarii Can. 10. qui per illud, fugite in aliam concedi fugam intelligit in civitates Gentium , & ne mirarentur fuos Judaeos a fe polle deferi, praemonet plenam Judaeorum converlionerti luo adventui ad judicium deberi. Nm
con-
eonfummabitis igitur civitates lirae!, id eft* non perducetis ad fidem & Evangelii perfe&ionem Ifraelitas, Donec veniat filius hominis, icilicet ad judicium, quo ■ tacite futuram Judteorum incredulitatem infindat.
24. Non eft difcipulus fnper magifirum, &c. Proverbiales lententis erant inter Judsos, non folum tunc, fed etiam poll e a ulitatseunde reperiuntur edamnum in Thalmud, Trabt, de Benedictionibus cap- 9- in Commentariis Aben-Efrs fuper Oleam. Significatur illis hoc loco, non quales difcipuli & fervi effe foleant; fatpe enim magiftros ac dominos fuos fuperant, fed quali conditione contenti effe debeant: q. d. Nolite vos melioris conditionis putare , quam ego fui, qui calumnias, perfecutionem, mortem Fvangelii causa patior.
2^, Sipatremfamilias me fcilicet fami-life hujus vetese j: totiufque Ecclefise, veluti domus meae caput, patrem ac dominum Beelzebub vocaverunt: a Baal, id eft , Dominus (quo nomine Gentes Orientales fere Deos fuos appellabant)' & Zebub , Mufca , quali diceres Domiium Mufcarum. Erat famofum idolum Acca-ronitarum , 4. Reg. 1. ita dictum , quod vel propter aiperlum victimarum iangui-nem eilet muicis plenum , vel potius quod adversus muicarum infeltationem invocaretur. Nam limili ratione Plinius
SF.CUND. MATTH. Cap. X. 271 lib. 10. Natur, hi ft. cap, 23. Cyrenaici Achorem Deum invocant, mufcämm multitudine peftilentiam adferente , quae protinus intereunt, pö ft quam litatum eft illi Deo. Ubi in A chore veftigia appa-rent Aacäronis♦ Et Clemens Alexander in Protreptico teftatur , Eleos Jovi A gonvjiö Romanos autem Herculi Apotny-10 , id eft, mufcarum depulfori, laeri-iicaffe; quem Paufanias in Arcadicis .My agrum vocat. Quae omnia plane idem funt, quod Beelzebub. In deteftatio-nem hujus fpurcillimi idoli, inquit Hie-ron. Principem daemonum eodem nomine videntur appellafife , & ignominiae causa ipfum Chriftum, tamquam qui pietatis eftet hoftis, inftar Beelzebub vel qui Beelzebub opera ad pellendos daemones uteretur.
Q uanto magis domefiicos ejus? vos feil icet, yobifque fimiles quos humanitatis causa domefiicos potius, quam fervos vocari notat Chryfoft. ficut& Joan, cap, 15. V. '5.
26.	Ne ergo, &c. quia communis erit vobis & mihi, difcipuHs & magiilro, fervis & domino conditio, . UMiieritis eos\ ut propter, .conviria & perfecutiones ab Evangelii mei praedicatione deliftatis. Nihil enim eß opertum, quod non revelabitur, &c. Et iftae adagiales locutiones funt, ulu vulgi tritaeunde & Chriftus iis in dj-verfis locis, & propofitis' ufus eft, ut patet Lucae 13. v. 2. Praefenti autein loco
fic aptanda funt, ut contineant rationem, cur tiinere non debeant hoiftinum convitia, probra , & blafphemias : q. d. Brevi apparabit, poft propagatum Evangelium , etiam in hoc mundo, nt Chry-lbft. vel certe in die judicii , ut Hilar, & Hieron. innocentia & virtus yefträ, & peiTecutorum impietas, & omnium rerum veritas, quse vulgo temporis filia dicitur, Nihil enim opertum, &c, Qua; curti ita fint, ne timueritis, fed potius libere couftanterque
27.	Quod dico volis in tenebris , id eft, privatim & inter domefiicos parietes, dicite in lumine, id eft , palam Tu lucem proferteet quod in dure auditis,. id eft , qnod fecretis colloquiis, quafi in aurem vobis inlufurratum fuit, predicate fuperteSla' id eft, publice clara voce omnibus pnet er eunti bus divulgate. Loquitur enim juxta morem Paheftinae, ubi in te-6tis planis ambulare, & colloqui etiam cum tranfeuntibus poterant.
Cum ergo adversus infamias eos fic muniviflet, nunc etiam adverfus mortem malorum omnium terribiliffimum.
28.	£t nolite timere , timofe lcilicet illo prsepoftero , quo a libertate credendi, vel confitendi, vel pratdicandi fidem meam decidatis , eos , qui occidunt corpus, partem viliorem, miferiarum feminarium brevi lponte möritürum, & glori ofius iplis invitis reparandum.-
a-
mimarh autem , partem digniorem', non 'pofjimt occidere i quia hec naturalem ejus vitam auferre poll tint, cum immortalis fit, neque (iipefnaturalem', quia eft' jpfeOeus. Seipoim$9 nempe.fi aliqui* timfendns eft Qmavult enim ali quin l‘ti-os Ghriftus agi amore quam timore : ) timete eitm, qui poteß animam et corpus, id eft , totum hominem , irrecuperabili ter feil. & viventem, perdere. Plus eft enim ita perdere qliam occidere: carnales quippe homines mallent more brutorum corpore & anima occidi, qü'am viventes perdi. In gehennam j Grxc&ingeh.en-m, id eft, a Deo vera vita anima: fe-pafätum, aeternis corporis & animae fuppliciis addici, Itaque, ut' Chryfoft. notat, non promittit eis liberationem a morte, fed velfft adamantinos reddit, atque ipfa morte fuperiores. Ne vero putarent per tantam perfequehdi, imo & occidendi licentiam impiorum , fe a Dei providentia efle derelictos, mox •adjicit:	1 . ’
• 29. Nonne duo pafferes, Grseceduo paff 'femilii a(fe veneunt'? unus eniilr pne vilitate vix invenit pretium, Grace eft di-miuutivum Aparion quod Euthytnius vult eile minimi oboli genus .• alii dimidium aliis quem teftatur Plinius 15b- 33. c, 3. percusum lege Papiria. Porro Ajfis erat aerei nummi genus, quorum decem -valebant denarium, fcilicet afgenteum.
S	Sed.
Sed aliquando affes ita minuti fuerunt cufi, juxta Budseum lib. 5. de	ue
non nifi fextantem aut unciam appenderent, qui alioqui libram seris continebant. Et unus ex illis, id e ft ne unus quidem eorum, non caiit fuper terram, id eft» humi cadit : Hebraica periphrasis, pro, perit, fcilicet ut aves occifas in terram cadendo folent. Sinepatre ve* flro, id eft, fine ejus fcientia, voluntate ac decreto. Significat enim , inquit Auguft. Si de Genefi ad lit. c. 21. viliffimas corruptibilis mundi, abjedlif-funafque,, particulas divina providentia regi. Iiv voce autem, Patre veßro, vis argumenti a minore , quod Chriftus v.
31.	applicat , tacite augetur, quia palle-rum non eft pater.
oo. Veftri autem, non folum vita, ut palferum, led capilli, Greece efficacius Q Kai ai trichei)	, feu etiam capilli ,
qui' abjici & contemni folent, numerati funt, id eft, velut numeratos & cuftodias fuse concreditos habet, ne vel unus eorum pereat. <^uo fingu-lariffimam & plane mirabilem Del de hominibus, maximeque illis , quorum non tantum creator, ut palferum, fed & pater eft, curam inculcat, ne vel timeant irruentes perfecutiones, vel aliquid libi line Dei nutu accidere polle lu&icentur, cum multis,, feu infinitis, paßeribus meliores, id eft, pretiofiores lint apud Deum Patrem futim.
SECUND, MATTH, Cap. X,	27i
' 32. Omnis ergo 1 qui - confitebitur ‘me, id e it., qui abjedto pudore & timore, at* que amore temporalium, mihi doftrinae-que mes libere , ingenue, con Ranter, teltimonium perhibuerit, coram hominibus, hoRibus lcilicet fidei veritatem extorquentibus. Nam ultro fidem publicare, non tam elt confiteri Chriitum, quam profiteri, quod non perinde neceffarium elt, vel laudabile*
Confitemur autem Chriitum, non fo-lum quando verbis profitemur, Chriitum eiTe Deum , fed etiam cum quamlibet doftrime Chrilti partem confitemur: imo cum fadlo quoque a praeceptorum ejus obedieutia vi perfeciltionum avelli non pollumus. Non minus enim Chrilti Martyres five telles funt, qui propter virtutis Chriltiariae profellionem, ore vel opere factam, moriuntur, ut Joaniies Baptilta & fimiles* quam qui confitendo, quod fit Meflias aut Deus. Hinc faftum, ut apüd Cyprian. & alios autiquos, qui / profellionem fidei lua: coram perfecu-toribus ediderant, vocarentur ConfeJJo« res, & ipfie profeffiones fidei Conjeßiones, fi non fequeretur mors.-
Confitebor et ego eum, id elt , viciflim agnolcam eum publice pro meo, coram Patre meo ; fupple, iii die judicii: ideo enim addit Marcus cap, 8- verf. 38. Cum venerit filius hominis in gloria Patris Juu 23, Qui autem negaverit me; negando $ %	ici-
S>76 COMMENT* IN EVANG. fcilicet ore vel me Chriftum, vel fe Chriftianum, Vel quamcumque do£lrinae mea; partem : vel fadlo a virtute qua-Jibet, aut ab obedientia mea vi perle-cutionis recedendo , etü corde credat* Unde Marcus non folum dicit, qui me9 fed addit, qui verba mea conflicts fueris , id eft, erubuerit. Quo verbo utitur ibi Chriftus, quia, ut Tertull. c.9, Scorpiaci, fciebat a confufione vel maxime formari negationem, mentis flatum 111 fronte confiftere ; priorem elfe pudoris, quam corporis plagam.
Porro ne mirarentur Apoftoli, qui fieri poffet, ut princeps pacis Chriflus & Evangelium pacis tot perfecutiones adversus fe concitare potiet, cum Prophetae paffim tranquillitatem & abundantiam pacis futuram prodicent, prsoccupat objectionem Apoftolorum t
34.	Nolite arbitrari, quia pacem venerim mittere in terram. Quo indicat fe loqui de terrena in rebus infimis pace, quam fcilicet folam mundus novit. & aeftimat pacem, utquoquomodo in rebus & commerciis temporalibus etiam cum vitiis concordes agant: nam fieculi pax & 1&« titia npn eft aliud, quam nequitia impunita , ut alicubi Auguft.. .Non veni pacem hujufmodi mittere, fed gladium , id eft, bellum, diilenfiones, ac feparationes, quorum gladius eft inftrumcntum & lignum. Ad hoc autem fe veniile di-
SrCUm MATTH. Cap, X. 27? eit, quia eorum occafio, non caufa fuit» Naim illa ex praedicatione crelpftis doctrina: , cui multi nollent acquielcere, ita vidit confecutura, ac fi idcirco veniflet, quia etfi praevideret, tamen venit. Sic enim Chriftus dicitur-Luck 2. verfu 34. Pofttus in ruinam multorum. Similis locus eft Joan. 9. v. 39. Qufipvis etiam proprie ad hanc diffenfionem faciendam veni fle dici poflit, quatenus fidelis ab infideli diflentitac feparatur. Unde de tali feparatione intelligi poteft, quod fe-quitur
3f. Veni enim feparare hominem, filium fcilicet adverfus patrem fuum, &c. Exprimit autem tria paria domefticae conjunctionis , fub quibus omnes conjundtifti-mi natura & focietatis gradus intelfiguntur ut fciant omnes concordi® nexus & afieftus quantumvis potentes fide & religione fua diruptum iri, tam ab iis, qui non credent, pertinaciter repugnando fidei, quam ab iis, qui credent cpnftanter libi per quorumlibet contemptum adlnerendo.
36. Et inimici hominis erunt domeftici ejus, quia alter alteri propter fidem contrarius erit, infidelis fideli, & conle-quenter fidelis infideli; inimicum enim efle relativum eft. Verba funt Mich«* Prophet« capite de temporum ejus calamitatibus difta, quse Chriftus accommodat propofito luo. Quia vero duriift-S 3	mum
«78 COMMENT. IN EVANG. mum videbatur id, quod dixerat, fe veni He, ut etiam conjun&iflimi a fe invicem delfiderent, rationem fubjicit.Nam 37. Quiamat patrem aut matrem plus quam me, id eft, qui eos mihi protulerit,ita ut propter ipfos me* doCtrinam meam , aut pnecepta rhea Verbis aut facTis negare malit, non eß me dignas, id eft non eft dignus nomine, difcipulatu , promil-lis meis: Lucas enim ajt, Non fotefi mens ejf'e dijcipiilus. Non ergo amorem parentum vetat, fed ordinat, ut feilicet in ne'cemtatis & comparationis articulo,quo vel parentes , vel Chriftus deferendus eft , inferior potiori cedat: tunc enim, inquit Hieronym. odium in parentes , pietas eft in Deum, de qua re latius Augoft. EpiftoL 89. verius finem. Et qui amat filium aut filiam, &c. Crefcit_ grada-tim oratio .• longe enim potentior eft parentum in liberos, quam in parentes liberorum affeCtus, quos tameii omnes allectus amori fuo jubet cedere. Imo vero nec ille eft me dignus.
38. Qui non accipit, id eft, qui non parato animo fulcipit& amplectitur crucem fuam, id eft, quamcunque afflictionem & cruciatum, etiam ipfum fupplicium crucis , omnium diri Him uni & ignomiofiffi-ilium, fibi divinitus deftinatum. Videtur enim alludere ad crucem, quamip-fe humeris portaturus erat: q. d. Qui non eft paratus mecum etiam crucifigi: hoc enim fibi videtur velle id, quod
adjicit, etfeqiutur, id eft imitatur, me, tarn in cruce ferenda, quam ferendi modo ; ut fcilicet patienti, jequo, imo libenti animo, & juftitise causa propter Deum ferat. Multi enim ut fures & latrones crucifiguntur crucem ferunt fine fruftu.
39. Qui invenitanimam fuam, _fcilicet in hoc mundo, ut alibi additur , id eft , qui invenerit fe ipfum, negatione fcilicet nominis mei, feu qui nolendo crucem fuam fibi deftinatam accipere, feipfum falvum in hoc mundo morti & rebus adverbs eripuerit , perdet eam, id eft, in futuro seternum feipfum perditurus eft. Et qui perdiderit animam fuam, fcilicet m hoc mundo, id eft, qui vita; temppralis jafturam fecerit, & ita carnalium , hominum oculis feipfum perdiderit , propter me, addit Marcus c. 8. verf» 35. ° Evangelium, quodfupra Matth. cap.,5.verf. 10. dixerat, propter juflitiam; Martyrem enim Chrifti facit non poena, led cauia. Inveniet eam; Marc. d. cap. 8- & Lucas 9, falvam faciet eam, id eft, te ipfum ial-vum lucrifaciet in futuro.
Eaedem vel fimiles fententia; repetuntur Matth, 16. Marc. 8» Lucae 9. & 17* & Joan. 12. fimili lenfu : in quibus Anima non poteft accipi pro vita corporis, quia etiam, qui in futuro perdunt animam fuam , vita corporis vivent. Itaque alu accipiunt pro anima; falute. five corpo-
xSö COMMENT. IN EVANG. rail, five aeterna.' Nos commodiffime accipi po^Te indicavimus per fynecdochen pro toto homine, phrafi apud Hebneos & in veteri Teftamento uiitaciJlima, ut patet Levit. 5. verf. 1. a. f. &c. Et hac de caula faspe in novo Teftamento, ubi nos legimus teipfiim, {eipfum, & fimi lia, tranflatiq .Syriaca uhtato fuo idiotiimo legit animam, fuam , vel animam tuam, ut patet infra c. 22. verf, 39. Et cap. 27, verf. 40. pro , Salva temetipfum, legit, Salva animam tuam. E contrario vero id, quod Matth. 16. v. 26, dicitur , Anima vero, faa de'rimentum patiatur , Lucas proprietatem Hebraicam explicans dixit , Se autem , ipfum perdat, & detrimentum fui faciat. His igitur fententiis vinculum, quod nos arftillime devinftos tenet, & Chrifti amorem impedit, dilrumpit, per-verlum fcilicet amorem lui, quem uf-que ad mortis ipfius contemptum perducit.. Alioquin enim hoc non effiet amare fe , led odiffie; non invenire, led perdere. Nam , ut Augufl:. Traft, if. in Joan, ii male te amaveris , tunc odilli; u bene oderis, tunc amalli. ■ >' i 40. Qui recipit vos. Poft totprxdiftas calamitates, & odium omnium, hoc tandemfolatii loco adjicit, aulleritatem pneceptorum fpe temperans promiffionis, inquit Hieron. ne fcilicet ab omnibus prorfus fe deferendos elfe vererentur. Itaque his verbis partim fignificat, quantam
SECUND. MATTH, cap. 'X. a8t-tam eorum eflet habiturus curam c* qui ipfiufipet perfonam fuftinerent, partim fpe prsemii domos eis totius.orbis aperi ty' inquit Chryfoft. quod ipfum late dedtii cit Hoiril. 26. quia qui vos y- tamquam Le* gatos meos, recipit hofpitio, honorifice^ humaniter benigneque traftatos, me re-cipit.y id eft', perinde reputabo, ac li in perfonam meam effet-collocatum ut clarius explicat Matth. 23- & 40. Hono* rem enim Legato , ut tali exhibitum iibimet ipfis Reges exhibitum putant. qui me recipit, recipit eum, qui mi/itmezid eft, Deum Patrem,qui honorem mihi a fe mif-fo impenfum fibi pr»fi»tum putat. Neque vero honorifica tantimjL>: fed & fruftuola eis erit illa hofiiit alitas.^ e Nam
41. Qui recipit; Pinjffatarn, id eft, do. clorem Evangefii', de .quo hic fermo eft, in momine PropJieut y eo nomine, ie 1 titulo , quo eft Propheta . ieu annuntiator verbi Chtffti, ac Dei. Nam his verbis retorquet intentionem hominis in Chriftum ,1'ac Deum , ut clare indicat Marcus cap. 9. verf. 40. ut Icilicet non maneat in i pia perfona Prophet» & jufti, multo minus hsereat in aliis mortalibus caducifque confiderationibus, ut quiaIud»us, affinis, cognatus, potens, eloquens, dodtus. JUercedem Prophetie accipiet, id eft talem , inquit Chryfofto-mus, qualem ipfe'Propheta, quia Ici licet eum, ut talem diligit 0 & Prophet» ol-
ficio cooperatur. •. Nam opus, quo alte* rids operi, live bona, fivemalo, com* jnunicamus, licut illius naturam imbibit«, ita & illius praemium accerfit, aut fupplicium. Unde mox idem extendit ad eum , qui recipit quemlibet , jußum in nomine jujli, id eft , eo nomine , quod juftus eft, feu intuitu juftitis & pietatis. Et quia non omnium eft, Prophetas , aut juftos, feu fpedffitiffim* virtutis viros hofpitio recipere , & magnis afficere beneficiis, ad infimos , & ad infima beneficia defcendit,
42.	Et quieimque potum dederit uni ex minimis iflis: fcilicet qui in me credunt, .ut. exprimitur qppi« igi v. 6, vel fratribus meis-, vtcap.:	eft , ex infimis in-
ter fideles, & cifiaafefeptiffimis. Quo fi-mul indicat id , upiod iApoftolus docet ad Galat. 6. v. 10. quamvis, ad omnes bonum operari debeamus, maxime tarnen ad domefticos fidei» ■ Calicem aqu# frigid# vel aliquod abjeci i ffimum minifterium. exhibuerit; Frigid# enim1 dicit, 'vt bbfervat Hieron. ne & in calida,' paupertatis ex penuria lignorum occalio quxreretur. Tantum in nomine difcipuli, quod Marcus dicit cap. 9. in nomine meo , quia Chrijti e-ftis: hoc eft ergo, mei intuitu, feu eo tantum nomine , quia Chriftianus eft , quiaChrifti dodtrinam fedfatur, aut profitetur, five juftus ille fit, live iujuftus. Unde Hilar, in fine Can. 10. putat ligni-
SECUND, MATTH. Cap. X- 283
fi cavi, quod probitatem obfequentis, fallentis de le probra non laedunt, eo quod mercedem fuäm a dantis fide, non autem jumentis mendacio 'confequatur. ltar que illud, tantum, etiam ad praecedentia referri poteft: amen dico vobis, ideftaf-feveranter dico, ne cui hoc incredibile videatur , non perdet mercedem fuafnqpas pro -divina lcilicet liberalitate tali operi repofita eft: magis enim Deus ad affer fturn dantis, quam ad rei datae magnitudinem refpicit.
CAPUT XI.
C
Vm confumiaflet JEfus praecipiens , id eft, cum fiiiemfeciffet praecipiendi, feti inftruendi,& ordinandi,ut eft Gra;ce;plera-que enim non fuerant praeceptaproprie di-cta,fediinftru6tiones & praedi 6tiones;jn«z/i-i; ini^ab Apoftolis, peri culum legationis facturis, fele feparando. Hoc enim factum effe indicatur Lucae 9. verf. 6, «St 10. ni- \ mirum, ut fic inciperent fine cortice natare, & ne praefentia fua eorum au-ftoritatem minueret aut miracula obfcu-raret. Ut doceret et praedicaret., etiam ipfemet, non folum per vicarios fubs , in civitatibus eorum.. Quidam ad Apoftolqs referunt; quafi diceret, in omnibut ci-
284 COMMENT. IN EVANG. vitatibus , ubi Apoftoli pra dicaffent .* fed hoc durius, & fignificat Lucas loco eft, A-poftolos potius ad Chriftum redii ife. Eorum igitur, id eft judsorum: refertur enim ad id, quod remote praecellit, atque ex narrationis ferie & fenfu fatis intelligi datur, eo quo juffiflet Apofto-los ad oves domus Ifrael pergere.
2.	Joannes autem cumaulivitfet* Videtur hsec hiftoria non narrari ordine fuo , eo-quod ex Lucae 7. verf. 18. verifitniliter videatur contigilfe ante miffionem duodecim #poftolorum. Legationis hujus caufam indicat interrogatio ifta:
7.	Tu es qui venturus es , an alium ex-peSlamus ? Ex qüa colligit Tertnll, Joan-nem de Chrifto certum efle defiille, ut loquitur cap. 8* üb. de Praefeript. deficiente fcilicet in eo fpiritu Prophetiae, poft totius fpiritus tranflationem in Dominum, ut ajt cap. 10, libr. de baptilmo. Sed , ut refte dicit Ambrof. libr. 6. in Luc. aut info lenti te fuilfet, antea ei divina tribuere, quem nefeias, aut de Dei filio du-bitalfe perfidis eft. Hieron. ponderat, non dici, Tues, qui venifti, fed, qui venturus es , fcilicet ad inferos, quo Joannes mox erat defcenfurus ; ut fcilicet fcire poffet, non utrum elfet Mellias, fed utrum & inferis Chriftum deberet nuntiare. Cum quo confentiunt Gregorius Homil. 1. in Ezechiel. & ilii, quidu-bitalfe volunt apud Ambrof d. libr. 6. in
SECUND. MATTH. Cap. XI. 285 Lucam, utrum eflet moriturus. Sed logge reftius Hilar. Can. 11. & Chryfoft. Homil. 37- iu Matri?, leniunt, Joannem nullö modo de Chrifto du bi taffe, led potias dilcipulos ejus, putantes forian , quod Joannes modeflia; caufa Chriftum itaprse-dicalfet, & übi prajtuliffet. Nam eos ad-verfus Chriitum aliquid , ut Hieronymus loquitur, mordacitatis., ac livoris habuii-fe„ & pro magiltro fupriuiffe simulatos, latis patuit iupra cap. 6. veri', 26. ubi dicunt, Erie hic baptizat, Chriftus fcilicet fcf omnes veniunt ai ‘eurii: quali dicerent, nos deferimur, ad illum turba confluit. Unde ex Lucae 7. verf. 18. conflat, hanc legationem ea occafioiie contigiffe , quod discipuli Joannis narrarent ei miracula Chrifli, cum quadem fcilicet simulatione. Itaque iit eorum infirmitati & ignorantiae contuleret, illam ipfam in fe fulcipit; ut itaipfi liberius interrogarent: Tues, qui venturas tts;?Gra:ee erchomdios Tune es ille venturus? id eft, ille qui a gente Jü-daica , juxta vaticinia Prophetarum, expediatur venturus, fcilicet Meiflas ? led quia in illa ipla hora, ut teftaturLucas , multa miracula patraffet JEfus, 11011 tam verbis quam fadtis, quatftionem folvere, eofque convincere voluit, eo quod minus effet obnoxium calumnia;, Refpon-dit igitur :
4.	Euntes renuntiate Joanni: prudenter diilimuians id, quod Joannes lecerat,
ne
M COMMENT. IN EVANG.
lie vel incredulitatis, vel ignorantiae e >s infimulando, difficilius fe inftrui paterentur : qiice audifiis, de me narrari. Nam quod hic dicitur, mortui reformant, non viderant ipü, fed recenter faftum äu live-rant, et viiiflis', -fciUcet ifta, quae tunc facta faille Lucas traffic.
'5.' Cctci viderit, claiuli ambulant, furdi äriäunt, * &c. Alludit ad locum Tfaice -as-. V, «>. & L ubi ad'litteram haec miracula, & fmiiü per ea fpiritualis a vitiis liberatio per Christum futura fignificatur. Pauperes 'evangeiifahtur, Cracca phrafis, pro pauperibusevangelimlM^id eft, Evangelium, feu promiffio regni coelorum pauperibus praedicatur; maxime enim mirabile, pauperibus promitti regnum. Et hoc vaticinium ex Ilaiie '6i. verf. i,citat u. q. d. Refpondete Joanni ea quae Prophetae de Meffia prodixerunt, vos veftris oculis vidilfe compleri. Porro pro, pauperes, textus Hebraicus & Vulgatus legunt ( Gha-iiaXiny) , manfuetfa quod/xx. vevtemntpaui per es, propter fummam vicinatem ufriuf-que vocabuli Ghanavim, & Ghßniim, in lingua Hebraica, ficiit & lignificatiqnis : nam'pauperes, nempe non ioluril opibus, fed maxime fpiritu & animo, qui fcilicet iis non apponunt cor , fmiulmanfue-ti & humiles effe folent, & propterea magis capaces praedicationis regni celor uni, divites vero feroces ? ac fuperbi; ut propterea Auguftin. Horni!» 13. & ali-
SECUND. MATTH. Cap, XI. 287 bi fepius dicat, Vermis divitiarum fuper-bia.	‘	i
6.	Et beatus eß , qui non fuerit .(can Mi -natus in nie, idelt, qui'nulla re offen ins fuerit ex me, quo minus mihi tanquam falutis audlori credat & adhaereat. Nam uti nunc, ita & olim alios aliud in Clari-fto offendit, nafcendi ex muliere abjectio, crucis ignominia quafi ftultitia, con-verfationis humilitas, doctrinae feveri-tas, &c. qua de caufa Chriftus dicitur, Lapis offenfionis, & Petra fi anMi, i. Petri 2. verf. 8. & 'pofitus in ruinam multorum, Lucae 2. fed non credentibus. Notat autem Hierönym. tacite Chriftum notaffe difcipulos Joannis, tamquam Icilicet q ni effent fcandalizati in iplo, quad non ea feveritste viveret cpia Joannes», ut patuit diram fupra capite 9. verf. 14.
7.	Illis autem abeuntibus i ne Joaunem coram difcipulis laudando, affentator Videretur, capit Heere aiturbas.qux non intel-ligebant myfterium hujus legationis, & ex ea facile fufpicari poterant loannem, qui olim, loan, cap. 1. «St 3, magniticum Chrifto perhibuerat teftimoniuin, mu-talle fententiam, aut certe in Chrifto faille fcandalifatum, ac coepiffe dubitare, Quid exiftis in dejertum videre? q. d. Quid caufe fuit, quod ante certarim , relidtis domibus atque oppidis, in de-fertum fpeftatum currebatis ? An ut fpe-ctarerisarundinem vento agitatam? Quseiqi-
licet, cujuflibet venti impulfä hue Uliid fluctuat, id eft, hominem arundinis in-ltar levem, &in fententia in conflantem? ,q. d. nequaquam ; led omnes , vel hoc ipio facto unanimiter judicaftis, eile .hominem, ut vita; feveritate , ita & mentis Coiiftantia admirabilem. An ut •fpedlaretis \
8- Hominem mollitus, veftimentis , ve-ßitum? id eft , qui deliciis veftium, aut ciborum enervatus mollem quoque mentem gerat, vel qui luxus cupiditate antea alicui anulari foieret? q. d. nullo modo id fensiftis •• de loanne. Nam qui mollibut vejliuntun, id eft, qui veftium .. totiufq. vits luxum fectautur non in defertis quserendi lunt, ubi omnia inculta , auftera & lquallida, led in domibus regumfunt, id eft, feftanturPrinci-pum palatia. Longe ergo abelle judicaftis a loanne omnem levitatis & incon* flantis: fulpicionem,
Quid ergo’ exiftis videre? Prophetam? Hic tandem exprimit, quid fenferittt Io-annem eile ; nam, ut eft infra cap* ia. Omnes habebant Ioannem ficut prophetam. Itaque prudenter Chriftus praemunit turbas , ex propria earum opinione, quam ne quis velut popularem contemneret, ipfe primum comprobat, dicendo Etiam dico vobis; quia tanquam Propheta nemine indicante Meluam cognovit, & poft i’e venturum praedixit. Deinde ex
fua
SECUNÖ. MÄTtK. Cap. XL ilia lententia addit , et-plus quam Prophetam. Ratio eft: hieeß enim, 'de qm fcrip-tmi eft, &c. q. d. quia tantus eft Ioan-nes, ut-non folumprophetaverit, led de eo tanquam de nobilliffimo Propheta ab aliis prophetatum fit.
io. Ecce enim ego mitto angelum meum , non natura , fed minifterio , id eft, nuntium illum antonomaftice prseclariffimum miraculofa fcilicet conceptione, c'r* ciimcifione , vite puritate & aufteritate inftar Angeli admirabilem. Unde eum Angelum , non hominem faille exifti-fnatum , tradit Eufeb. lib, 9. de Demon-ftrat. Evaug. cap.	ante faciem tuam , id
eft, proprie, ante te. Nam ficut fex menfibus ante Chriftum conceptus & natus eft, totidem circiter ante pnedicare coepit. Quipr<eparabitviam, praedicatione baptifmi & poenitentiae, & regni coelorum appropinquantis juxta dicta cap. 3, verf. 3... ante te. Graece emprothenfoi ^ coram te, inconffie&utuo. Qua repetitione, ante faciam tuam, &, ante te, videtur fieri allufio ad duplicem hominum confuetudinem: unam, qua Regi< venturo quifpiam praecurrere folet, qui vias & hoipitium _ parari curet, ut praecognitus Rex majori cum,pompa recipiatur: alteram , qua nobiliilimus aliquis jamjam venientem procedit, qui fecedere de via jubens, Regem jam praeientem o-ftendit. Utroque officio Ioannes fundus T	eft ?
eft, & e* utroque capite oritur, quod dicitur effe plufquam Propheta, quia jam olim prophetatus, vitaque purus, inftar Angeli, Chriftum Regem non ut caeteri prophetae, e longinquo vaticina* tus, fedmojc venturum nuntiavit, Maith.
3.	verf.it. & venientem praetentem que digito oftendit, E?<;e Agnus Dei, &r. Joan, 1. v. 38 & manibus fuis fuis bapti* zavit.
II, Non furrexit infer matos mulierum 9 id eft, non eft exortus inter homines, ex muliere non virgine natos: nam mulier hic pro corrupta iumitur , ut notant Hieron. hic & Ambrof. iii Pfalm, 43. i-temque lib. 5, in Lucam, Major enim, inquit, fuit iis, quibus aequalis effe poterat forte nafcendi._ Cum quo reipfa convenit id, quod alii dicunt, inter eos, qui communi forte nafcendi per concubitum prodeunt. Quamquam nullum fit incommodum quocumque jmodo natos inteliigere, quia comporatio non fit nili cum viris, iifque Prophetis Veteris Teftamenti, non cum Beata Virgine, aut Chrifto , qui ad Novum pertinebant. Major Joanne Baptißa, Lucas c.7. v. a8> ad« dit, Propheta, & hoc in Matth, fupplefc Hilar. Can. 11. Non furrexit ergo major Propheta, five fcilicet^ lpeftes munus prophetandi, utpote cui licuit Chriftum mox venturum praedicere, & monftra-re pr*lentemi »ve cetera praedi&ionis
ejus *
tejus, conceptionis, fanftificationis in utero, nativitatis, & fäfi&iffimse C011-verfationis privilegia, ut latius expendit Chryfoft. Quod fi nullus Propheta eo fuerit major, qui tamen erant maximi , ergo nullus omnino. Negando igitur quem quam majorem, permittit ei aliquem eile aequalem, ut notat Auguft. libr. 2. contra adVerfarium Legis & Prophetarum cap. 5. & Hieron. hic. Quamquam quia verba ifta funtdeclaratio illius , quod eilet plus quam Propheta', negativa ifta videatur tacite affirmativam infinuare»
Qui autem minor eft iri regno cadorum 9 maior eft illo. Non pauci veterum ficin-telligunt, Qui minimus eft in cdelo, five homo j live Angelus , utpote jam triumphator cum Deo exiftens, major eft illo, qui adhuc curruptibile corpus gerens , coufiftit in praelio. Aliud eft e-iiim, inquit Hieronym viftoriae coronam pöffidere , aliud adhuc in acie dimicare. Et ita iftud , in regno edorum , cum praecedentibus jungi debet* Sed quia non videtur ifte fenfus multum facere ad propofitum Chrifti, verifimilior effe videtur, quem tradit Hilar. Can. 11. Chryfoftomus & Theophyl, hic, qui jungunt ea verba cum fequeutibus, hoc modo : Ille, qui inferior eft Joanne Baptifta, tum aetate, tum opinioneve-ftra , major eft illo , virtute, poteftate, Tj	di-
m COMMENT. IN EVANG. divinitate, rnajeftate, claritate, inquit Auguftin. initio Traft. 13. in Joan, ubi hunc fenfum praeferre videtur, etfi utroque modo jam difto dixi liet, reftiffime intelligi pofle, libr. illo 2. contra adverf. Legis fuperius citato. In regno ccelorum, id eft, in Ecclefia jultorum, five terrena , five cfelefti: vel etiam in regno caelorum annuntiando, quod Joannes primus quidem , fed nequaquam tanta efficacia & fruftu, quanto Chriftus praedicavit. Sic ergo Chriftus fumma cum modeftia, ne fibi Joannem praetuliffe videretur, confirmat ipfius Jpanuis de fe teftimonium, quod fupra vidimus cap.
3.	v. 11, Et regni coelorum fie intellefti fafta mentione, ficut hoc eft fupra c.q. v. 2. expofuimus, valde apte fubjungit Chriftus;
12.	A diebus autem Joannis Baptißa, id eft, a quo tempore ipfe primus p rsedi cation e fua vexillum erexit, ad regnum coelorum, velutbravium certaminis, rapiendum , ufque nunc, quo ego in eadem praedicatione fuccedo, regnum calorum vim patitur, id eft, vis illi infertur, feu vi fafta invaditur & extorquetur aliis alios, certatim conantibus antevertere. Unde Lucas dicit cap. 16. Omnis in illud vim facit , id eft, omnes vi & eruptione fafta illud diripere conantur. Itaque fignifi* caturpartim ardor, acftudium properantium ad diripiendum ilium thefaurun»
regni coelorum propalatum; partim mul* titudo confluentium; partim quod illi, qui a regno prorsus alieni viaebautur, ut Gentiles, Publicani , & peccatores, deturbatis heredibus & filiis regni tam* quam ignavis, in illud irruerent, &qua« fi aliis debitum fibi raperent. Poftre-mam hanc confiderationem late ponderat Hilar', Can. 11, & fecutus eft Nazianz. Orat. 40. omnes autem tres Ambrof. in fine libr- «!. in Lucam. Et violenti rapiunt illud, , id eft, & qui talem virryinferunt regno, illi obtinent, ac diripiunt illud. Sed quia talis violentia non poteft* inferri regno, nifi quis etiam fibimetipft vim inferat: hinc confequenter indicatur eos , qui ardore regni coeleftis affe-quendi violentiam naturae inferunt, om-l efque vitiofas refaenant cupiditates, regnum illud vi ifta/afta velut violentos praedatores invadere, inquit Auguftin.lib.
2.	Quseftionum Evangel, quseft. 37. quae eft expofitio multorum antiquorum, I-renaei libr. 4. cap. 72. Bafilii lib- de vera virginit. & in prine. Proverbiorum, Hi-
lar.	hic, & aliorum poft ipfos,
13. Qmnescnim Prophet#, leu Prophetarum icripta, et lex) Moyfis , ufque ai Joannem prophetaverunt, id eft, ufque ad Joannis praedicationem fuo fundti funt munere, prophetandi feilicet, feu praedicandi , promittendi & obfeuris figuris adumbrandi Chriftum, & regnum ejus.
Finis enim legis totius Chriftus. Relinquitur hic tacite fupplendum id, quod Lucas fupplet c, 16. v. 16, 22* en vero tempore regnum Dei annuntiatur, id eft, jam non futurum effle, fed appropinquate nuntiatur, omniaque coleftia deChrifto my-fteria propalantur. Sic ergo datur optima ratio, cur a Joanne, ac deinceps regnum coelorum vim pateretur , quia fcilicet poft Joanuem Chriftus jam , & regnum ejus palam omnibus prodicatur & profens fiftitur,
14,	Et fi vultis recipere , ipfe efl EHas, non periona, fed officio, quia fcilicet, ut Angelus interpretatur Luco 1* v. 17, procellit Qu'iftum in fpiritu & virtute Elise ? convertendo fcilicet corda filiorum' ad Patrem, five, ut Auguft. Traft. 4. in Joan, quia procellit in eodem fpiritu vis Elio; quod enim Elias fecundo adventui, hoc Joannes primo fuit, & fecundum profiguravit. Qui venturus efl, juxta Malachite vaticinium & Scribarum vettrorum doftrinarm, Luco 17. verf, 10. q. d. Non eft, quod propterea putetis regnum Dei, & Meffio nondum adve-uiile , eo quod Elias nondum apparuit, quia Joannes iple pft Elias. Additur ab aliis , fi admittitip; partim ut fignilicetab eorum arbritrio pendere , quod eilet ip-lis Elias, quia ad Deum, ficut Elias, ipfös converfurus elfet officio procurrendi j fi vellent credere; partim ut indi*
eet fermonem elfe parabolicum, ndeo-que figuraliter tantum verum, eoquod eilet vera , & viva figura Elite fpiritu , virtute praedicatione , prsecurfione toto-que olficio: ut lie quali benevole i[)-fos invitet ad attendendum & intelli-sendum, & atquo animo accipiendum jld, quod diceret. Unde addit
i^* Qui habet aures audiendi, id eft in-telligendi, audiat, id eft, diligenter attendat & perpendat id, quod dico: my« fticumenim erat, inquit Hieron. & Regens intelligentia, Eft familiare Chrifti epiphonema, quo continetur exhortatio ad audiendum, fimilis illi, Qui legit in-ielligat: qui poteß capere capiat. Simul autem indicat, non omnes habere illas aures, de quibus loquitur, id eft donum illud Dei, quo auditur id, quod dicitur, Quod donum fubinde confiftit in intelligentia eorum, quae dicuntur, ut in hoc loco, quaj fsepe ex voluntatis redtitudi-ne proficilcitur, plerumque vero, quando de rebus faciendis Chriftus loquitur , confiftit in obedientia. Unde Aug. lib. de dono perfeverantise c, 14. Aures audiendi ipfum eft donum obediendi. Et Baruch. 2, v. 31. utrumque compledtens , ait: Dabo eis cor, if intelligent: -aures, audient.
Ethadtenus quidem laus Joaiinis , quae tacite tendebat eo, ut Joattni de 'fe jam oliin teftificanti crederent > nec fenten-T 4	ti-
496 COMMENT, IN EVANG; tiam _ mutaffe fufpicarentur. Sed ;cum Phari fiei Joannem (pernerent, u£ Eneas indicat c. 7. v. 30. hinc Chriftus ad increpandam duritiam eorum , omnibus modis inflexibilem, convertitur.
16,	Cui autem fimilem <eftimabo'generati-' enerhiflam ? id eft, Cui rei comparabo hoc hoc hominum genus, Scribas & Phari-fseos , tam praefradlos & contumaces ? iSimilis eft pueris, &c. id eft, fimiliter agitur, feu fimilequid accidit in hoc hominum genere, ac fi pueri, ludentes in foro, in duos fe choros dividant, alteri alteris co<equalibus, astate icilicct, feu coaetaneis & (ociis, acclament, &
. pervicaciam morofitatemque exprobrent:
17.	Cecinimus vobis, Grace tibia cecinimus , nempe laeta, tripudioque congruentia. Et non faltaftis, id e 11, non ellis provocati ad laetitiam. Lamentavimus, id eft, lugubria, feu funebria cecinimus: alludit enim ad morem Judaicum, iu funebribus ufitatum ut fupra cap, % vidimus , et non planxiftis , id eft, non ellis provocati ad ludium & plandlum : q. d. Tanta eft morofitas veftra, ut neque laeta, neque triftis cantio vobis placeat. Juxta quam expolitionem non eft necei-fe, ut revera fuerit talis puerorum lu-fus, ficut quidam volunt, de quo nihil certi cqnftatfed poteft elfe effifta, ut faepe fieri i olet, comparatio. Quam Chriftus ipfe mox eleganter applicat, fed ita,
ut
Ut Joannes & ipfemet refpondeant pueris , fi'uftra. prscineptibus , propter fim-plickatem icilicet & innocentiam; Jo* annis vero aufteritas lamentationi , Chri-ili facilitas cantui.	4
18.	Venit enim Joannes, neque manducans,-neque bibens ,id eil, tanta vivens aufte* litate ac temp'erantia, ut abfque cibo , & potu vitam fuftinere videretur. Atque ita totius yit‘<e feveritas ac poenitentia , tamquam ludius, praedicatio erat lamentationi ii mills, eo tendens, ut Ju4 d^os ad poenitendum , velat ad lugen* dum, traheret. Et dicunt: damanium habet, id eil, daemonis virtute fert rigorem illum.
19.	Venit filius hominis manducans et. bibens , id eft, communi cum hominibus converfatione, more cfeter6rum, pro* nrilcuo cibo & potu vivens : fupple, ut i (to facili vivendi genere & comitate, velut laetiori cantu Judaeos ad virtutem, ac Deum provocaret, qui non fuerant joannis aufteritate commoti. Et dicunt, humanitatem vertentes in contumeliam & calumniam : ecce homo vorax et. potator vini, qui fcilicet delicias fuas ponit in vino & conviviis. Publicanorum, et peccatorum amicus: q. d. nebulonum & perditorum hominum focius, & confequen-ter illis liiflilis , et juftificata eft lapientia , Dei fcilicet, id eft, fapientilfxma Dei providentia, quae in hoc duplici modo
T $	com
oonfulendi pervicaciae Judaeorum eluxit, probata & laudata eftfeujufta declarata, Videntur enim haec verba refpondere illis Lucte : Omnis populus audiens , & Publicani juflificaverunt eum: id eft, laudaverunt & glorifica verunt eum. A filiis fuis, feil, fapientiae, hoc eft, Jdiotifmo Hebraico , a lapientibus, nenipe Apoftolis, inquit Hierop. vel potius generalius ab omnibus, quotquot vere in hoc populo Capientes fuerint, live Ap oft oli,_ five Publicani, five populus, qui feil, ifti con-filio Dei yel me» praedicationi crediderunt.
20,	Tunc coepit exprobrare, id eft, in* gratitudinem objicere, & probris afficere , quodfcilicet beneficia illa plurimarum virtutum, feumiraculorum, fine fruftu pqpnitenti», quemfpeftabat, per-cepiffent. Luc. c.io.v 13. indicat, haec eile difta, eutnad praedicandum difeipu-li mitterentur, fed quia haec exprobratio optime cohaeret praecedentibus de duritia Judaeorum, & Matth, addit tunc 9 videntur bis fuifie di61a, de quo Aug. lib, 2* de confenfu Evang. c. 23,
ai. Va tibi Corozahu Corozain, Beth-faida , Capharnaum , tres fuerunt urbes praecipuae Decapcleos, fibi valde vicinae: inter quas Corozain e rat in dimidia tribu Manafle, in ulteriori Jordanis ripa: Capharnaum e regione ejus, in citeriori l'k>3, in tribu Nephtalim; Beihfaida vero» f	un-
SECUND. MATTH. Cap. XI. 299 unde orti erant SS. Petrus & Andreas , in tribu Zabuloii, quae tres tribus circa ingreifum Jordanis in lacuni Gene-fareth, funt conterminae , omnes funt in ripa iftius lacus Geuefareth, omnes florentes opibus, omnes ex hac Chrifti comminatione ita funditus everfae , ut Corozain tantum ruinae fuperfint; reliquarum vix feptem domus aut tuguria. Quia fi in Tyro et Sidone, Et hae conterminae funt Galileae, in tribu quidem Afer, fed numquam a Judaeis pofleflae, ideoque Gentiles & idololatrae , in littore maris mediterranei, mercimoniis totius orbis opulentiflimae, ideoque deliciis, Deique contemptu plenae , de quibus vide Ifaiae 23. & Ezech. 26. & 27- Unde quia vicinae , impietate, & vitiis nobiles, ideoque Judaeis dete-ftabiles, ut eos magis pungat Salvator, afferit eas tamen a Corozain & Bethfaida impietate fuperari .• quia li in illis fathe. e fient virtutes, id eft, miracula, fub quibus uuiverlam praedicationem luam, quam confirmabant, comprehendit: olim, id eft, jam diu fimul ac fadtae elfent, non cum tanta dilatione, in cilicio et cinere poenitentiam egifient, id eft, magnae humilitatis poenitentiam* Ille enim erat vetus, paenitendi et lugendi ritus, ut induerentur cilicio , quod hic Graece & Temper Hebriace vocatur Sac1 tusj vefte nempe vili, rudi, afpera <% carnis afflictiva, ad tefflandum dolorer«
& fimul vindiftam fceleris, & afperuerentur 'cinere, in' humiliationis fuae tefti-monidm* • De his in Scripturis paflxtn fer« mo eft, & Gentiles etiam ritum illum imitati funt Jonae 3. v. 6. Ex quo apertum eft poenitentiam aliquid aliud inferre, quam novam vitam, ut haeretici contendunt.
In his autem verbis docet Auguft. lib. de dono perfeverantiae cap. 9. altius nobis my tier i um praedeftiuationis ollen di. Si enim quaeritur, cur ergo non eft Tyriis & Sidoniis cum tot virtutibus praedicatum , fi. credidiffent & egilfent poenitentiam? Relpondet eodilib, 14, quia alto illo praedeftinationis judicio non e-raut a perditione feparati. Quia enim ut crederent, inquit, non erat eis datum, etiam unde crederent,eft negatum, hoc eft, ut infra explicat, fi tales, uti Tyrii, altiore Dei judicio a perditionis madia non funt gratiae praedellinatione difcreti, nec ipfa eis adhibentur vel di-dhi divina vel facta, per quae poffent credere, fi audirent, utique talia, vel viderent.
22. Venimtamen dico vobis , Tyro et Si-don remijjius erit, id eft, tolerabilius leu mitius punientur, quia, ut Hieron. Tyrus & Sidon naturalem tantummodo legem calcaverant, Judaei vero & naturalem &fcriptam, ac tot praedicatio-ne-sChrifti& miracula contempferaut.Nam ilia eorum infidelitas ac duritia uoa de
SECUND. MATTH, Cap. XI. gal ignorantia , fed de libera voluntate veniebat, aut Auguft. ibidem cap. 9.
23.	Etta Capharnaamnumquidufqueinca-lum exaltaberis ? Lucas & Graeca etiam hic legunt fine interrogatione, itfque in cailum exaltata es , nempe opibus , gloria (^erat enim caeteris longe praecellen-. tior ) itemque praefentia mea , praedicatione, miraculis. Cum interrogatione vero legendo fenfu* eft; Numqnid putas te femper fublimem divitiis, & gloria in caelum evehendam ? Locutio enim efthic hyperbolica. Ufque in infernum Hebendes : Graece deprimeris, vi proßerneris: quo quamvis urbis quoque defolatio, maxime tamen aeterna civium damnatio ligni ficatur, cuj us magnitudinem mox attexit: Quia fi in Sodomis, quae fcele-rum & fuppliciorum omnibus exemplum fuerunt celebratiflimum, (acia fuißent illae virtutes, forte manftffeni ufque in hanc iiemq Graece eft, utique manfiffent, vel manerepotuijjent. Similis plane locutio cum ea Verf. 21. poenitentiam epfjent: ubi interpres illud, an, reliquitintaftum. Unde illud, forte, vel eft fuperfluum, & erit plena aifertio, tamquam de re fecundum Dei praefcientiam certo furura: vel fumi debet, ut refpondeat Graecae particulae potential! , quatenus fignificet, non certo eos interituros fuifle, fed manere potuilfe ufque in praefentem diem, nem-jie quia tot miraculis incitati egiilentpoe-
ni-
504 comment, in evang.
nitentiam. Et lie vulgari modo de fu. tura eorum permaufione & poenitentia fui liet locutus, ad indicandam ifta comparatione maximam Judaeorum obftina-tionern.
2?. In illo tempore, quo exprobrabat civitatibus iliis , nfponderts JEfas, id etl, in verba prorumpens , dixit: Phrafis eft; Hebraeis frequentiffima, juxta quam , .Refpondere fumitur ut Hebraicum Ghanah, pro fermonem ordiri vel prolequi, eti-amfi nemini jam locuto refpondeatur: maxime fequente verbo dixit, ut videre licet non folum hic , fed cap. 17. verf.
4.	&cap. ult.verb 5. &Lucae 14. verfug,,« Confiteor tibi*, id eft, laudo & gratias ago; nam hoc fenfu verbum Confitendi eft iu Scripturis ufitatiffimum, maxime in Pfal-mis. Pater domine cali etterra. Pulcherrima interpunftione, inquit Athaiiaf. lib.
3.	contra Arianos, differentiam Patris ac Domini docuit. Nam & Patrent fuum dixit, & creaturae Dominum, ut Conflaret eum a tempore indutae carnis Patrem fuum quoque Dominum appellare : quod idem notat Amb. libi“* 5, de fide cap. 3. quia abfcondifti hac , id eft, quod abicon-deris haec myfteria regni caelorum, praedicata , a fapientibus et prudentibus, hujus mundi, id eft , eis qui ingenio, doftri-na, lapientia fieculari pollent, fcil.Scri-bis, Pharifieis, Capharnaitis. Abicon-dit autem, non illultrando mentem illo-
rnra
SECUND. MATTH, cap. xi. 303
rum interna gratia, ut credant & inteL ligant & convertantur. Etrevelafli ea., feu , quod revelaveris ea, infufo Spiritus fan&i lumine, parvulis , Graece , infantibus , id eft, idiotis, qui nulla fseculi fa-pientia aut prudentia clari lunt, in. ftar infantium ac ftultorum contemnuntur : nani opponuntur lapientibus, de quibus dixerat* Unde Apoftolus idem confilium Dei explicans, eos vocat fluita, ignobilia, & contemptibilia mundi, 1* ad Corinth. 1. v. 27. & 28. Oftendit igitur Chriftus his verbis ftatus inferioris homines citius quam Scribas , Pharifeos & divites hujus lie culi credidiffe, & credituros eile, ut ajt Ambr. Serm, 17* iit Pfal. 118.
26. Ita Pater. In Luca vertitur, etiani Pater* Eft autem modus loquendi, qua Chriftus vehementer aliquid confirmare folet, ut patet Lucas 11. verf. ?i. ibid. c.
12.	v. 5. q. d. Plane Pater, fic fecifti;& rectiifime , quoniam fic fuit placitum ante te, id eft, quia fic placuit tibicujus beneplacitum eft lex omnis aequitatis; ita docens nos, abjecto omni faftu & meritorum praefumptione, in fcrutando ifto lecretillimo illuminationis unius & ex-cxcationisalterius , ele6lionis& rejectionis conlilio, non ad rationes humanas, led ad Patris beneplacitum recurrere, & illi humiliter acquiefcere. fte vera
po*
*04 COMMENT. IN EVANG.
■poteftatem revelandi parvulis my fleri a a fe removifte videretur, mox occurrit.
27.	Ovinia mihi tradita fmt a Patre meo „ id eft, Omnium rerum 'imperium ac di~ fpeniatiomes quoque voluntati ac beneplacito tradita eft a Patre, nempe per hypoftaticam humanitatis 'cum divinitate unionem, ut fcilicet tamquam Salvator omnia iqftauraret, ut indicat Iren» lib. 4. capite 37, & clare tradit Athanaf. in illud, Omnia mihi tradita funt, fefc, In-tellige igitur, tradita tamquam homini, cui Deitas jundfta eft in unitate fuppofi-ti. Qui fenfus involvit alium, quem fecutus eft Hilar. Can. 11. & Auguft.lib. 3. contra Maximinum cap. 12. quod omnia ei tamquam Filio Dei tradita fmt a Patre per sternam generationem» Gignendo enim ei, quem genuit defub-ftantia fua, tradidit omnia,1 quae habet in fubftantia fua. Sed hoc non omnibus perlpedluni eft. Nam nemo novit Filium, id eft, me eile Filium , divinam lcilicet meam generationem, naturam, maje-llatem Patri squalem , nifi Pater, qui genuit. Addunt hic nonnulli, fif cui voluerit Pater revelare: Sed non debet additum quia jam praecellit, quod Pater revelat parvulis myfteria ; tum maxhne, quia hoc involvitur in eo, quodfeqitur, et an voluerit Filius revelare: quia dum revelat Filius , etiam per Filium revelat Pater, tamquam per Verbum fuum, ut/
SECUNfX MAftH. Cap. !XT. fcbfervat Auguft, 7, De Trinit. capite 3* Si enim, inquit, hoc verbum, quod nos proferimus , & fe ipfum oftendit, & illud , de quo loquimur, quanto magis Verbum Dei per quod fafta funt omnia? Proinde tam Pater quam Filius reVelant, &confequenter omnia prorfus myfteria etiam a Patre, fed per Filium revelantur tamquam per mentis noftras lumen, ut idem explicat in Quseftionib. Evangel, lib. i. quaeft. 1. Proinde & in traditione omnium, & in mutua illa cognatione oftendit fe Patri prorfus aequalem. De Spiritu fanfto nihil exprefse dicit, five quod illa ultima verba, Et cui voluerit, oV, etiam ad illum referenda fint, ut-pote cui Filius omnia divinitatem tradendo revelet; five quod propter infe-parabilitatem, unitatemque Trinitatis, ea, quat lingulis perfonis tribuuntur, etiam cieteris convenire intelligantur, ut Auguft. l.De Trinit. capite 8. & 9. & Bafii. libro 5. contraEunomium. Unde alibi dicitur, Et nobis revelavit Deus per Spiritum fuum. Cum ergo tantus fim ,
28.	Venite, non pedibus, fed alfefti-bus fidei, fpei, & charitatis ai me , tamquam ad eum , cui omnia tradita funt, hoc eft tamquam ad fontem omnium bonorum, revelatorem omnium myfterio-rum, omnes qui laboratis, fub jugo veteris hominis, moleftiarum perpeflione affli-ili & fatigati, nempe ut novuminduen-V	do
So6 COMMENT. IN EVANG. do non laboretis. Et onerati efiis, op, preffi fcilicet onere feu jugo peccatorum , concupifcentiaruni, miferiarum hujus vitae» ac denique veteris Legis: nam & ifti oneri feu jugo videtur jugum fuum, id eft, Evangelicum mox opponere, juxta Hilar, & Theophil. Et e-go reficiam vos, id eft , refocillabo & recreabo a moleftiis , Graece eft anapavso requiem & liberationem ab oneribus illis tribuam: unde mox vertit nomen inde deductum, invenietis requiem. Fiet autem hoc eo, quo fequitur, modo ;
29» Tollite jugum meum, id eft , fufci-pite Legem meam , feu Evangelium , quod annuntio, excudo totius veteris hominis jugo. Nam, ut Auguft. Sermone 9. De verbis Domini capite 1. Jugum illud tollere & ferre non eft aliud, quam pie vivere in Chrifto: cujus doctrina feu Evangelium, ficut & lex Dei, & imperium hominis, vocantur in Scripturis Jugum, Ffalm. 2. verf. 2. Jerem.2» verfu 20. Genef.27-verlu 40. quia fub-ditos per modum jugi, quod bobus imponitur , fubjicit & continet. Et difcite a me, id eft, difciplinam meam fubite» Videtur enim elfe explicatio ejus , quod immediate praecellit; & ratio lubditur : Quia mitisJum , et humilis corde, id eft , quia non fum iracundus aut arrogans , inftar tyranni, qui quemquam repellam, fed benignitate, maufuetudine& humi-
SECUND. MATTH, Cap. XI. 3Dolitate cuivis expolitus. Communior tamen interpretatio eft maxime Auguft. Serin. 10. de verbis Domini, & lib. De vera Virgin, cap. 35. Difcitea me, id eft, exemplo meo, non mundum fabricare, vel in eo mirabilia facere, fed quia mitis fum, id eft, quod manfuetus ac placidus , minime morofus aut difficilis fum, et humilis, non verbis tantum aut gefti-bus, externaque fpecie, fed corde, totoque animo. Duas iltas exprimit virtutes, tufri quia inter eas iumma cognatio , & non minima funt jugi Chrilti pars,-tum quia ad fufcipiendum, ferendum-que jugum maxime praerequifita, ( fu-perbiaenim jugum Chrifti velut abjedtum ihaxime averfari folet, afperitas & impatientia etiam iufceptum excutere:) tum quia mortalibus, quibus mors poculo fuperbise propinata atque transfufa eft* tam magnum & arduum eft efle parvum feu humilem, ut nifi a tanto magiftro difci omnino non poflit; unde humilitas proprie virtus Chrifti & Chriftiaiio-ium.- tum denique quia nulla; virtutes magis prafftautrefedfionemfeu requiem, quam jam promiferat. Unde effedtum earum explicans, addit: et invenietis requiem , non corporibus, fed animabus^ vepris. Nihil enim . inquietius afperitate & fuperbia; nam ficut ifta radix eft & princeps omnium omnino cupiditatum , ita quoque omnium bellorum ac tumul-V i	tu-
goS COMMENT. IN EVANG. tuum, quibus mundus, major & minor*’ intus & extra perturbatur. Ne vero nomine jugi, quod moleftum effe folet, deterrerentur, docet fuum eile alterius rationis.
go. Jugum enim meum. Jugum & Onus idem funt, Lex videlicet Chrifti. Suave efl f Grsece Ckrison id eft, blandum {eu commodum, fcilicernon afperitate moleftum, iit juga jumentis effe 1'olent, neque grave , ut onera, fed leve, id eft, portatu facile. Mira faue doctrina, cum praecepta Chrifti lint difficillima , &• perfe • 6ti ora praeceptis Legis, & omnibus, qui pie vivuut, perfecutiones promittantur.' Rationem tamen reddit Naziauzen. Oration. 42. quia fpes & merces moleftiis hujus vitiE longe uberior eft. Sed amplius voluit Chriftus.Re&ius igitur Auguft. Sermon. 9. De verbis Dom. hoc diftuni elfe docet propter tres rationes. Prima eft -, quia Chriftus fuos exoneravit lar-cinis leu onere innumerabilium obferva-tionum.quod erat revera grave jugum durae Judaicie cervici convenienter impofi-tum,ut idcirco S.Petrus dicat Adlor.i^. v. lo.Quodneque Patres nofiri, neque nos portare potuimus. Secunda eft, quia loco illius jugi non niti facilitatem fimplicis fidei, borne fpei, & lanftse charitatis impofuk, hoc eft, non nili folambonam voluntatem. Nihil enim tam facile eft bonae voluntati, quamipfa fibi: & hsec fufficit
Deo.
SF.CUND. MATTH. Cap. XI. 309 Deo. Nam, ut latius explicat Epift. 4^. Ibi labor eft, ubi multa qusruntur & diliguntur, quibus adipifcendis atque retinendis voluntas non eft fatis, quia con-lequentem non habet facultatem. Jfta vero vita, cum volumus, ad eft, quia ipfam plene velle juftitia eft. Nec plus aliquid perficiendum juftitia requirit , quam perfectam voluntatem. Yide, fi labor eft, ubi velle latis, l/nde divinitus dictum eft .■ Pax hominibus bona voluntatis. Ubi pax, ibi requies, ibi finis appetendi, & nulla caufa laborandi. H'£C ibi. Tertia eft, & praecipua, praecedenti affinis, quia, ut idemlib. De nat. & gratia, c. 69. Omnia levia feint charitati, vel potius ipfja charitas eftipfum jugum, quod leve eft. Chrifti enim praeceptum leujugum non eft aliud, nifi ut diligamus Deum & proximum& iple venit, non jam legem ac timorem fed ipfam dileftionem in cordibus moftris diffundere per Spiritum lanctum. Quidquid autem amatur, dulcefcit amantibus, nec fentiunt quod laborant; imo tunc ab eis plus laboratur, quando a labore prohibentur, ut ajt Serm. 47. De divertis c. i, Et hoc fenfu dicit S. Joannes Epift. 1. c. ?. v. 3. Mandata ejus gravia non hint. Gravia enim funt timori, levia amori, & quidquid propter illa toleratur.
V 3
ßio COMMENT. IN EVANG.
CAPUT XII.
II N illo tempore abiitJ Efus per fata fabbato. **'***' Sabbat feu Säbbaton fnarn utroque modo Hebraice, & exinde Grace dicitur ) proprie fignificat cellationem feu quietem & ulteidus diem quieti a Deo deftinatum, nempe feptimum hebdomadae, in quo nihil operis fieri poterat;non folum fervilis, fed neque neceffarii ad parandos cibos, quia praeveniri poterat, Exodi 35.v.3,qua feveritate obferyabatur etiam dies expiationis, Levit 23. v. 30. & 31. Extenfum effinde vocabulum ad omnia cfctera fefla, ibid* v, 32. quibus non ab omni opere, ut die feptima, fed a fervili tantum celfabatur: qua: differentia videtur notari Levit. 23. verfu 3. collato cum verfu 7. & 8. Denique per catachrefin Säbbaton pro tota hebdomada ufurpatur: unde Feria fecunda, tertia, &c. Hebrais dicitur fecunda & tertia Sabbati, id eft, hebdomadas, 1. ad Corinth, ult. v. 2. & Marci ult. verfu 2. Nifi fenfum elfe velis , prima , fecunda, &c. poll Sabbaton. Hoc loco videturiu-telligi Sabbaton proprie dictum, quo cibos parare non liceret: nam inde eft orta quseftio , & Chrifti refponfio fatis indicat, difcipulos aliquid feci (Te, quod.
ex-
SECUND. MATTH, cap. XII. 311 extra neceffitatem non licuiffet Sabbato. Sed Lucas c, 6. vocat illud Sabbaton fecunio-primum, quod verbum infinitas peperit fententias. Quibus omiffis, omnium-videtur probabiliffima S. Chryfoft* initio Homil. 40. qua dicitur lecundo-pri-mum quafi bis primum feu bis folem-ne, eo quod Sabbaton & aliud feftum concurreret in eundem diem. Cum autem hoc contigerit eo tempore, qUo fegetes habebant fpicas, neceffe eft confequenter incidiiie hoc Sabbatoii in primum vel ultimum diem Azymorum, qui erant fimiliter etiam fefti, vel in diem Pentecoftes. Nam quod Janfenius in Concordia, Franc. Lucas & alii putant, etiam ratione incidentis Neomenise po-tuiffe elfe duplex, falluntur, quia Neomenia non erat feftum in populo, led tantum in templo, ut diximus Levit. 23. Multo vero magis fallitur Maldona-tus, dum putat non potuilfe fpicas haberi nifi in fefto Pentecoftes, eo quod tunc Deuteron. 16. verfu 9. falx in mef-fem mitteretur. Eftenim certiffimum , manipulum fpicarum offerri folitum, tamquam primitias mellis inchoata;, fecunda die Azymorum, hoc eft in fefto Paichatis, Levit. 23. verfu 10. & 11. & locus Deuteron, exprelse refutat ipfum Maldonatum : nam neque tunc fruges meti incipiebant, fed feptem ieptimanis ante: neque primitiaefegetis feu frugum tunc offerebantur, ut ipfe videtur putare,
gia COMMENT* IN EVANCL ' fed panum ex frugibus jam dem effis, Levit, 23. V. 17.
Dijcipuli autem efurientes, five quod prat populi concurfu nee fpatium habuilfent 'manducandi, Marc* 3, verf. 20. five quod audiendi Salvatoris aviditate nec dene-ceHariis fuiffent folliciti; cceperunt vellere Jpicas. - Permittebat hoc exprefse Lex in agris alienis, Deuteron. 23. v* ult. quod etiam Sabbato Irem vultlicuilfe 1. 4. c. 20. etfi tunc non liceret metere. Et manducare, Quod aufterioris vitae indicium efie notat ffieronym. utpote non praeparatas epulas, fed cibos fimplices
quaerentium*
2,	Pharifcei amem, qui potius carpendi quam difcendi causa fequebantur, dixerunt ei: ecce dijcipuli tui faciunt quod non licet facere Sabbatis: nempe vellendo & conf icando lpicas , cibum parare , hoc enim licebat quidem aliis feftis , Exodi 12*.v. 16.non tamen Sabbatis, ut fupra diximus. Difcipulos autem arguunt, led impetunt magiftrum : quafi dicerent, ex factis difcipulorum tuorum patet doctrina tua.
3.	Ad ille dixit eis*: non legifiis, vos, qui de fcientiaLegis inflati, me&difci-pub s accufatis, quid fecerit David, quem n on audetis reprehendere, utpote virum fecundum cor Dei, quando efuriit ipfe, et qui cum eo erant, lupple efurierunt; hoc eft cum fimili neceffitate premerentur;
nam
SECUND. MATTH. Cap. XII, 313 »am excufatio ifta petitur ex neceffitate, quae non habet legem. linde Marcus 2. verfiu 2v. dicit, qüaniö necejjkatem habuit. Cum autemChriftus hic dicat, eos, qui eum ipfo erant, e (urii He; & Lucas addat, eum dediile panem iis, qui cum ipio erant; & David ipfe dicat, fecon-dixiffe pueris in illum & illum locum; necefle eft dicere aliquos fuilfe comites Davidis, non quidem prsefentes, fed certo loco condiftos, ut ita concordent verba David cum Achimelech , 1. Regal. verf. 1, & 2. Nam quamvis David pol-fet dici mentitus , ut vult Janlenius, non tamen mentitus dici poteft Chriftus.
4.	Quomodo intravit in domum Dei, a-trium fcilicet circumdans tabernaculum. Nam hoc fuilfe ibi fatis patet ex loco 1. Reg, cit. e;fi arca ron eilet ibi, fed in Gabaa , 1. Reg. 7. vcrfu 1. & 2. Reg. 6. v. 3. Et comedit panestyropofitionis, id eft, pro-pofitos: Hebraice Panes facierum ita dittos , quod duodecim panes in tabernaculi parte Septemtrionali qoram facie Domini, in Santta Santtorum habitantis , erant femper propofiti, ut Significaretur duodecim t ibus a Deo femper ali. Quos non ‘icebat ei edere, prohibente fcilicet exprefse Lege communi, Levit. 24. v. 9. Ne vero dicerent, ei tam-quam Regi & Prophetas forlitan id licuil-le , addit: neque his qui cum eo erant. Primum itaque argumentum & excufatio V 5.	dii*
§14 COMMENT. IN EVANG. difcipulorum petitur a majori, feu longe graviori fafto David , quod tamen non fuit peccatum. Sequitur nunc fecunda.
Aut non legiflis in lege, Moyfis, noil folum referente, fed & exprefsejubente offerri facrificia, & coniequenter maftari, excoriari, purgari animälia, ligna ferri , ignem accendi; quse omnia in fe fpedlata opera funt lervilja Sabbatis prohibita& ita Sabbatis (quae maxime prae cseteris feftis obfervationem requirebant) Sacerdotes ( quos maxime decebat Sabbatum colere } In templo £ ubi maxime coli oportebat j Sabbatum non folum non obfervant, fed violant, externa fcilicet fpecie , & ea faciendo , quibus, nifi Dei cultus excufalfet, violabatur. Et fine criminefunt, tranfgref-fae fcilicet Legis de fancfificando Sabbato. Unde Judaeorum traditio , Iu Templo eft Sabbatum.
6.	Dico autem vobis, quia feu quod templo major efi hic. Graece in hoc loco , utpote dominus templi; cui ut miniftrent, fic regnum Dei propaganti cooperentur dif-cipuli mei, fpicarum grana comedunt: q. d. Si templi minifteriumexcufat, ego multo magis, qui dignior ac fandhor templo Ium,
7.	Si autem fciretis, &c. id eft, Quod fi animo impreilum haberetis, quid fibi yelk i ft a Dei lententia, mij er icor diam volo
lo et non facrificium , id eft , magis probo, quam facrificium; pbrafi Hebrseis ufita-ta, qui quod poftponunt, hoc negant. Sub facrificio autem tamquam praecipuo omnem externum Dei cultum comprehendit, etiam obfervationem Sabbati. Numquam condemnaßens, Legis Dei tranf-grelfae, innocentes. Itaque non tam arguit eos ignorantiae fpeculativre, quam pra-fticae , quae a voluntate pendet: _ hoc eft; taxat inhumanitatem & immifericordiam eorum , quod homines terentes obvias aliquot frumenti fpicas, ut eo tam crudo cibo famem urgentem pellerent, judicarent eile profanatores Sabbati. Tertia eft ifta excufatio, quam fequitur quarta.
8. D ominus eß enim. Nova haec eft ratio, cur innocentes fint, & n,on condemnandi , quia dominus eß filius hominis, etiam Sabbati, id eft,'Filius hominis, quo inlpeftante & confentiente haec a-gunt , eft Dominus etiam Sabbatiut pote natura Deus, creator, & inftitu-tor omnium rerum, legiflator etiam Sabbati: qui proinde poteft pro libitu rigorem ejus moderari, difpeufare, penitus abrogare, & violatores a peccato eximere. Itaque ficut quatuor modis purgat difcipulos fuos, ita quatuor modos interpretandi pofitivas leges tradit, nempe ut cedant vel legi naturas, vpi alteri legi magis particulari, vel humani-
316 COMMENT. NT EVANG. tati ac diledlioni proximi, vel denique auftoritati legitimae difpenfantis aut abrogantis,
9.	Et eum inde tranfiffent, venit in fyna-gogam eorum, tion eodem die, led alio Sabbato, ut ajt Luc. c. 6. verfu 6.
10.	Etecce homo manum habens aridam , id eft, emortuam, & ita inutilem ad opus, et interrogabant eum , &c. non ut dil-cerent, led ut carperent eum, vel violati jam Sabbati, ü licere affirmaret & fanaret; vel violati antea in vellendis fpicis; vel certe inconilantiae aut inhumanitatis , fi negaret. Porro Marcus & Lucas dicunt Chrifium interrogaffie Pharifeos, Utrum liceret Sabbatis benefacere , an malefacere. Quod intellige Chrifium fecifie, ut quaeraonetn jam fibi ab eis propofitam alia quae Ilione folveret. Indicat enim , quod , qui non benefecerit, & non falvaverit proximum laborantem, quando potefl , cenfeatur malefeciffe eumqtie perdidiffie. Per fe autem efl manifeftum , non licere malefacere vel perdere hominem: unde relinquitur eile benefaciendum curando. Quod cum de-claralfet fimilitudine ovis, cui ipfimet fatebantur die Sabbati pofse prieftari beneficium liberationis ex foda, concludit primo particulatim relpondendo ad quseftionem Pharifseorum,
12. Quanto magis, Graece Peso un quanto igitur melior eft homo ove ? & conle-
quen-
qnenter quanto magis mifero homini in Sabbato beneficium curationis conferre licet, fi licet mifero animali? Deinde generatim refpondet ad quseftionem. I-
taque licet Sabbatis benefacere, curationem fcilicet & cujufvis alterius rationis beneficium proximo affiifto prseftare. Verum > ut non verbis tantum ineptiam refelleret, fed fafto multo maxime:
13. Tunc ait homini, nempe, ut Marcus c. 3. v. 5. addit, cum eos cum ira, id eft, vultu ad indignationem comporto, refpexiifet, & ftmul contrifiatus eflet, feu condoluiflet animo fuper csecitate cordis eorum, qui livore caeci resaper-tillimas in quseftionem vocabant. Extende manam , &c. q. d. Non ego te tango, non infpuo, fed folo verbo fano: nimirum , ut, fient hoc notat Athanaf. Hom, de {entente, omnis calumniae umbra e-vanefeeret. Loqui enim nec ipfi quidem , qui quseftionem loquendo propo-fuerant, vetitum elfe , vel cogitare audebant. Et hsec eft caufa cur refutationis evidentia confufi , neque mutire au-fi coram populo, confilium periendi, id eft, occidendi illum , agitarunt. Chn-ftus vero noluit contendere cum illis potentia, vel miraculis fe defendere, led tamquam infirmis exemplum prs-bens
15. Re ce [fit inde, id eft, declinavit eorum infidias, ac cefiitfurori, & nihil a-
cer-
cerbatior continuando fuam in benefaciendo facilitatem, omnibus expolitam , curavit omnes, qui fequebantur.
17.	Ut adimpleretur, quod iiclum efl per Jsaiam, qui fcilicet prsedixit Regem Chriftum non vindidta promptum, non pompa, faftuque faeculari nobilem, non vulgi contemptorem, non urbes & vicos implentem ftrepitu & tumultibus, ut folent Reges , led patientia, manfuetu-dine , humilitate , beneficentia in pauperes , & contemptu mundi fore commendatum: hoc enim libi vult prophetia fequens»
18.	Ecce puer meus i quem elegi, q. d. Attendite conditiones pueri £ Hebraice fervi) mei, qui ratione carnis, qua formam fervi accepit, & ratione miniflerii ei impofiti, fervus meus elt, quem prae omnibus creaturis elegi, ut eilet mihi filius ' & regnum meum in hominibus reftauraret. Videntur enim elfe verba gloriantis de tali fervo, cujufmodi funt & Job, 1. verfu 8* & cap. 2. v. 3. DileElus meus, in quo complacuit anima mea, feu mihi, id ell quem totis vifceribus diligo: vide didta in fine capitis 3. Ponam (piri-tum meum Juper eum, id ell, dabo ei non de fpiritu meo , ficut ceteris, quafi ad menfuram; fed fpiritum meum feu plenitudinem fpiritus mei, ut fcilicet cum omuibns donis luis requiefcat fuper eum* tum in conceptione > tum vifibiliter in
baptifmo: & illo plenus, Judicium genti-bus nunciäbit, hoc eil:, id, quod juftum & reftum eft , legem fcilicet meam E-vangelicam: tamquam legiflator praedicabit, non Ifraeli tantum, fed univerfis gentibus, idque non ftrepitu verborum tantum, utiMoyfes, fed illam fpirito iilo fuo fcribendo in cordibus eorum. Modus autem annuntiandi illius judicii hic erit.	1
19.	Non contendet, id eft, non litigabit cum adverfariis fuis, neque clamabit, contentiose fcilicet & iracunde , neque audiet aliquis in plateis vocem ejus, nempe murmurationis & querelae de perfecuto-ribus, ut vult S. Thom, in Commentario : alii autem intelligunt vocem jaftaii-tiae &oftentationis in circulis platearum: alii prodigiofum illud filentiumin Paffi-one. Quamquam Hebraica repetitione videatur idem fignificari, quod in praecedentibus , fcilicet fumma Chrifti in voce & moribus modeitia, placiditas, Sc fuavitas, fine vi ac tumultu regnum propagantis.
20.	Arundinem quaffatam, id eft, con-cuflam , jam frangi coeptam , non confringet omnino, veluti contemnens illam prae vilitate, et linum fumigans, Syrus lucernam, id eft, ellychnium lucerne, vicinum extinftioni, utpote flamma jam amifla, in quo fcilicet reftet adhuc aliqua fcintilla lpei reparandi lumen, non
ex-
extinguetpenitus, fed fovebit potius, ne ardeat. Quibus metaphoris fignificatur incredibilis Chrifti humanitas & manfue-tudolive quod Judseos perfecutores , calamo qualia to, propter perditam integritatem, & lino fumiganti, propter lumen amilfum, comparatos, non contriverit , nec extinxerit, ut vult Auguft* libro 20. de Civit, cap. 30. & Chryfoft. hic Homil. 41. five quod imbecilles., femi-ifaftos, & fidei lupine femiextinftos, in quib.adhuc aliquid effetbonse fidei reliquum, non contemplent, fi cuti Reges folent, nec iracunde opprefierit, fed potius manfuetudine toleravedt, foverit, ac promoverit. Donec ejiciat ad viciariam judicium, id eft , donec efferat feu proferat judicium illud noviffimum, quo ad-verfarios fuos vincat: ita confequenter Aug. vel potius, ut illud, donec non tam iignificet limitationem temporis, quam eventum rei: qu. d. donec manfuetudine fua hoc efficiat, ut illud judicium, feu Evangelium, quod mundavit, & cui mundus magnopere reludabitur, tandem ubique vincat & obtineat.
21.	Et ita gentes, Evangeliofcilicet fabaciae, in nomine ejusJperabunt, id eft, ah ipfo falutem expeftabunt, & eum velut fuse falutis auctorem colent. Quodfen-fu convenit cum Hebraeo , in quo legitur, Legem ejus infulce expeElabunt, idyll, gentes infularum, a continente fcilicet
SF.CÜKD. R'IATTH, Cap. Xtl. 3^1 Judasse. rerrotiffims, Evangelium iftud avide fufcipient, & falutis affequendae caiira; utpote cujus capitalis doftrinä eft, non aliud nomen eile fub Casio datum hominibus, in quo oporteat eos Calvos fieri, Act. 4. v. 12. Totum huud locum citavit Matth, partim ex Hebraeo, partim ex Ixx. quaedam ommittendo,quaedam etiam quoad fenfum aliter reddendo, utpropofito fuo magis conveniebat.
22.	Tme oblatus efl ei damonium habens* c£cus et mutus: non naturae vitio, fed daemonis maleficio. Unde fadtum eft, ut, cum curaffet eum, fcilicet a dsemonio ( 11am Luc. c. ii, ubi idem fiarrat, ajt, Cum ejeeißet daemonium') loqueretur et videret. Idem efficitfpirir.ualiter daemon in hominibus , occupat fcilicet, ut Auguft. notat lib. i. Quasft. Evailg. q. 4. vifum & linguam, ne credat, fidem,ne confiteatur , aut det laudem Deo , quo expulfo, primo fidei lumen afpiciunt, inquit Hi-eron. deinde in laudem Dei tacentia prius ora laxantur.
23. Et ftapebant omnes turba. Caufam ftuporis indicat Marcus in fimili miraculo c. 1. v. 27. quia feil, in poteflatefpiritibus immundis imperabat. Hoc enim ita mirabile eft , ut propterea plerumque , cum Chriftus daemones ejiceret, eamdem admirationem Evaugeliftse notaverint, ut patet etiam Lues 9. v. 44. Unde & hic incipiunt inde dubitare, utrum non effiet W	Fu
Filius David, ille fcilicetpromiffusDa-vidi Meffias. Nam ex hujufmodi operibus Chriftum agnofcendum fatis indicavit fupra c. ii. v. 5. ex Ifaia.
24.	Pharifiei autem, odio, & invidia excsecati, audientes, tam_ honorificas de Chrifto voces, magicis incantationibus rem tribuunt, quali per infignem, & principem, feu praecipuum daemonemBeelzebub , talia exerceret, de quo vide di<fta c. 10.
25.	Jefus autem fciens cogitationes eorum , id eft, mentem , ex qua prodirent illa verba, nempe ad avertendum ab ipfo & ab Evanglio, & a falute populum: ni-fi fignificatum velit, foia cogitatione hoc dixilfe Pharifieos. Dixit eis: Omne regnum, imo,omnis civitasvel domus , feu privata familia, divifum contra fe , id eft, inte-ftinis diffidiis diftratftum, dejolabituret nori fiabit, id eft, neceife eft, ut brevi pereat, neque perfifterepoteft. Quam generalem propofitionem^omnino experientia , & omnium hominum judicio ve-riffimam applicat regno Satana», fubfu-mendo:
26.	Et fi Satanas , pro, Jed fi, vel ^ itaque fi Satanas; juratus fcilicet hominum adverfarius, &propterea ftudiofiffi-me tyrannicum regnum in homines propagare ftudens , meo minifterio Satdnam e]icit, vi fcilicet & invitum, ut homines prorfus diabolicae poteftati erepti re-
SECUND. MATTH. Cap. XII. 323 ftituantur Deo; ficut me videtis facere. Adverfus fe divijüs eß , id eft , pugnis bel-lifque unus ab altero diffideb t, dum hic laedere homines, ille liberare volet. 'Quomodo ergo fiabit regnum ejus ? Cum iplemec illud deftruat, cujus Confervandi propa-gandique fimul peritiffimus & avidiffi-mus eft. Quando ergo ex collnfione a-liqua daemoni daemon cedit, quod aliqui contra hanc primam Chrifti rationem objiciunt, tunc non inviti ejiciuntur, fed fponte exeunt; nec eripiuntur ho-mines daemonireftitutiDeo, fed tumip-fi, tum alii erroribus implicati ardlius poffidentur, & ita non fuut inter fe di-vifi daemones, fed animo ftudiil'que colligati.
27.	Et fi ego in Beehelub ejicio damones,' Filii veftri in quo ejiciunt? Haec eft fecunda ratio jin qua per filios intelligunt recen-tiores fere exorciftas Judaeorum: de quibus Aft. 19. v. 14. & Jofephus 8. Antiquitatum cap. 2. quos per Salomonem inftitutos refert. Plerique tamen veteres j ut Athanaf, tradfatu de communi elfentia, Hilar. Chryfoft. Theophyl. hie, quod magis probatur, & Hieron. per filios intelligunt Apoftolös j ac dil’cipulos fuos gente Judaeos , qui jam daemones expulerant : & ita argumentüm erit a con-celfis, ut explicat Chryfoft. q. d. Expuli fionem daemonum in Apoftolis ac difei-pulis meis tamquam opus divinae virtu-W 2,	tis
tis commendatis, cur ergo in me traducitis? Hoc enim lignum eft» non per-fonam ex operis iniquitate, fed opus ex perfona; odio condemnari. Ideo ip/i ju lices veftri erunt { condemnantes vos invidia; in me , & blafphemiae in Deum , ex ipfa veftra inconftantia, Quamvis Hieron. eo ipfo hoc referat, quod eos judices futuros velit, cum fedebunt fu-per fedes duodecim judicantes duodecim tribus Ifrael.
28.	Si nutem ego in fpiritu Dei, feu per Spiritum lanftum Dei cooperantem, ejicio chemones, igitur pervenit in vos, non regnum Beelzebub, feu diaboli, cui vos me cooperari dicitis, fed regnum Dei, de quo cap, 3. verf. 2. dittuin. Senfus eft: Ergo verum eft id, quod Joannes Baptifta, Apoftoli mei, & ego pr dicavimus , appropinquafle fcilicet, & venifle regnum Dei, deftrufto regno diaboli, quia tot miraculis Spiritus Dei praedicationem noftram veram e Be teftatur.
29,	Aut, id eft , alioquin , nifi haec vera fint, quomodo potefi quisquam intrare in domum fortis? Tertia ratio peritur a comparatione duorum inter le bellantium.-jn qua domus intelligitur arx munita, quam alter eorum cuftodit; vafa, arma q uibus confidit, itemque fuppellex uni-verfa in fpolium vi6toris celfura. Fortis igitur.parabolice eft diabolus, quia non eft poteftas luper terram, quse compa-
re-
SECUND. MATTH. Cap. XII. 325 tetur eij Job 41. & quia ut Auguft,qu. 5-libr. i. Quseft. Evang. nemo ab illo fe poteft fuis viribus eripere, fed per gratiam Dei: domus ejus eft hic mundus, in quo dominabatur, vel, quod in idem redit, regnum ejus: vafa funt arma, quibus utitur ad tuendum regnum fuum, voluptas, tentatio, confuetudo. &c. vel potius ipfthomines infideles, quos tamquam vafa & fupelleftilem fu am poffi-det, quibus utitur ad voluntatem fuarn, ut explicat Hieron. hic Bafil. lib. de Spiritu fänfto cap. 8. & Iren, diverfis locis, lib. 3, c, 8. & lib. f.c. 21. Hos ergo tamquam fpolia nemo ei eripere ac diripere poteft,transferendo illos a vitiis ad virtutem atque in regnum DeuNifiprius alligaverit fortem illum, id eft, nifi ademerit ei prius poteftatem impediendi voluntatem credentium, a feqiiendo Deo, & obtinendo regno ejus: q. d. Haec autem omnia videtis me tamquam fortiorem fie-cilfe ac facere praedicatione virtutis # miraculis, daemonum ejeftione* Conftat igitur me Spiritu Dei, qui folus principe daemoniorum fortior eft, ejiceredse-monia, & fracfo regno ejus regnum Dei couftituere. Qua; cum ita manifest fint;
^o.Quinoneft meram,credendo me in Spiritu Dei ifta facere, & regnum ejus adducere , atque ita haerendo mihi, ille hac ipfa indilferentia & incredulitate con-W 3	tra
326 COMMENT. IN EVANG. tra meeß, hoc eft, ftat a partibus ad-verfarii, quia tam manifefta Dei opera a Deo removet. Quod idem fequenti hemiftichio repetit. Et qui non congregat meam, id eft, qui cqlligithomines , fed non raecum , feu non'ita, ut adhasreat mihi , fed fibi, ut Pharilaei & omnes h£-retici, ille [pargit, quia feparat illos a Deo. Unde ifta fententia etiam a reliquo textu avulfa generaliter vera eft. Quifquis enim non eft Chrifti ac Dei, necetfario eft mundi ac diaboli, quia nihil uifi peccatum a Chrifto ac Deo feparat. Jtaq-ue his verbis tollit Chriftus illam medietatem, quam quidam etiam olim parvulis non baptizatis, itemque adultis tribuerunt, qua putabant aliquos neque cum Chrifto, neque tamen cum adverfario ejus , hoc eft, diabolo ede pof-fe : contra quos urget hanc fententiam Aug. lib. i. de peccatorum meritis & re-mijllone, c, 285
31. Idea dico vobis, cum fcilicet aper-tiflimum jam faftum fit, me non diabolica yirtute ejicere daemones ; Omne peccatum et blafphemia (_ fuppleri debet ex fequentibus contra Filium hominis commif-la; non enim agitur de quolibet alio genere peccatorum , vel blafphemiarum Q remittetur hominibus, id eft , facile remitti p oteftr, quia facilius de illis obtineri po-t eft fpiritus poenitentia. Spiritus autem blafphemia qua; fcilicet a vobis committi«
tur?
SECUND. MATTH. Cap. XU. 327 tur, id eft, blafphemia contra Spiritum fanftum, feu qua blafphematur Spiritus fanftus, ut exprimunt Marcus & Lucas.
Quae fit autem ifta Spiritus Uafphemia , & quis fenfus loci, quaeftio ita difficilis eft ut Auguft ferm. n.-de verbis Dorn, cap. ?. dicat forte nullam in omnibus fanetis Scripturis elfe difficiliorem. Hinc eft, quod ipfe fiepius de ifto loco diipu-tans, fubinde fententiam mutaverit- Mam cum lib, 1. de Serm, Domini in monte cap. 22. putaffet blafphemiam Spiritus ei-fe, per malitiam & invidiam oppugnare fraternam charitatem, tamen libr. 1. Retraft. cap, 19, addendum putat, fi: in hac tam fcelerata mentis perverfitate finiverit hanc vitam. Unde poftea_ non quinquies mutavit opinionem, ut ei quidam recentior imperite imponit, fed femper eo inclinat, ut hsec blafphemia Spiritus fanfti fit perfeveranria in nequitia cum defperatione indulgentia: Dei, ut loquitur in fine expofitionis inchoate in Epiftola ad Rom. hoc eft, ut eam vocat Spraaone ftL cap* 12. & in fine Epiftola; 50. impoenitentia finalis, feu duritia cordis, ufque ad finem vita:. Unde paflim docet, fciri non poffe, utrum illa commiffa fit ante vit£ finem. Caufa potiffima, quae ad hanc opinionem induxit Auguftinum , eft, quia clare dicitur hic, peccatum numquam remitti, & quod omnis alia blafphemia remitti pof-W 4	ßt.
fit. Itaque fie jungit Auguftiu. ifta v@r, ba praecedentibus, non quafi Judari ifta dicendo jam cornniififfent illam Spiritus blafphemiam ; fed ne psenitentiam repellendo, quam Chriftus praedicabat, & propter quam miracula faciebat, perfe-yerandoque in peccatis eam committerent, ut ajt in illa Expofit. inchoata E-pift. ad Romanos.
Sed quia Marcus clare notat, haec ideo aChrifto elfe di6}a, quia dicebant Judaei,
fpiritum immundum habets per quem fcilicet operatur ifta miracula: hinc textui con-gruentior videtur interpretatio multorum veterum, Hieronym. Chryfoft. & Theophil, in hunc locum , Athanaf. tra-ftat. in iftum locum, & aliorum qui blafphemiam iftam Spiritus dicunt efife , qua manifefta opera Spiritus fainji , hop eft divinae bonitatis & gratiae, quje Spiritui faudto appropriantur, tribuuntur Beelzebub , feu Spiritui immundo. Hoc eft enim Peum facere diabolum , ut ajt Athanaf. Quod forte indicare voluit & Chriftus fupra , quando dixit, Ai Patrem familias Beelzebub vocaverunt, Iftiufmodi ergo blafphemia non remittetur, quia difficile remittetur, ut Chrylbftorm &pleri-que recentiores poft ipfum , nempe quia extrema: eft malitia:	adeoque id oppu-
gnat, ac tollit diredle, quo adpaeniten-tiam perducendi fumus, divinam fcilicet bonitatem; propter quam offenfam pop-
iiitend ni ell. Unde rariffime, tamen umquam) Deus talibus Spiritum poenitendi impertit. Explicans autem clarius ea* cjuse dixiffet, Chriftus addit:
32.	Et quicumque dixerit verbum , offen-fivutn blafphemativum, feu contu-meliofum , con ra Filium hominis, id efl, qui humana offenfus fpecie, atque infirmitate, de Filio hominis infra dignitatem fentit, ac loquitur, ut vocando eum voracem, vini potatorem, &c. remitte* tur ei, id efl:, facile ei dabitur venia, Efl: euim aliqua excufationis ratio, vel ignorantia latentis divinitatis, vel con-verfatio illa tam promifcua cum vulgo & peccatoribus , vel limile quid. Qui autem d.xerit contra fpiritum fanchrn , eo quo expofuimus modo, non remittetur ei neque in hoc Jisculo , neque in futuro , id efl: num-quam , i eu, ut exponit Marcus, Non habebit remiffonem in aternum , fed reus erit a'erni de’if i. Non quod remitti non pol-iit agenti poenitentiam , fed quod, vel difficile & raro , vel fortafse numquam 3<5lu remittatur a Deo propter( malitias enormitatem, utfupradi&um. Qua; lententia & ad alia nonnulla enormia contra divinitatem, vel fraternam chari-tatem peccata forlan extendi poteft;fi-cut propter hunc locum variae blalphe-* mia; contra Spiritum faucium enumerantur , etfi lcopus Chrifti non lit de illis loqui. Porro quia dicitur , neque in hoc
w 5	/*-
330 COMMENT. IN EVANG. fdteulo, &c. re&e Auguftin, colligit libr,
2i.	de Civit, cap. 24. & libr. 6. Contra Julian. c.i^.non veraciter hoc poffediei, ni-fi eiFent, quibus, etfi non in ifto fsecu-lo, tamen in futuro peccata remitterentur. Quod non eft aliud, quam ftatu-ere ignem purgatorium poft faeculum , ficut etiam ex ifto loco colligit Gregor.
4.	Dialogorum cap, 39*
33.	Aut facite arborem bonam, id eft, aut ftatuite me effe bonum, et fruStum ejus bonum, aut contra , &c. q, d. Aut me ex operibus, quae improbare non poteftis, abfolvite, aut opera ex me, quem vituperatis , damnate. Oftendit enim argumento, ut Hieronym. vocat, ineluctabili , ex naturis rerum petito abfur-dam &afyftatam effe eorum calumniam, quod opera tam magnifica & benefica laudare cogerentur, auCtorem vero damnarent. Si quidem ex fmblu, tamquam notiori, arbor cognofcitur. Nam , ut lupra dixerat c. 7. Omnis arbor bona bonos fru-clus facit, &c, fed radicem notans tantas perverfitatis, nempe inveteratam & hereditate tranfmiffam malitiam,
34.	Progenies, inquit, viperarum, de quo cap. 3. Quomodo poteftis, five polletis, bona loqui, de me & operibus in eis, fum fitis mali, animo fcificet invidia ta-befcente pleni. Significat autem non tam impollibilitatem quam difficultatem, feu id, quod natura comparatum eft fieri;,
fi
freut & .Jeremias , cum dixit, Si mutare* potefl JEthiops pellem [ham, &c. Quern fen-fum magis declarat familiari proverbio.* ex abundantia enim cordis, five boni, five mali, os loquitur, id eft, loqui folet bp-na, vel mala. Nam
3$. Bonus homo de bono thefauro, qui eft idem quod abundantia cordis, hoc eft cumulus bonorum affedtuum, & cogitationum in corde inftar thefauri reconditus , profert bona, v eluti fructum arbori congruentem.
36. Sed ut fciatis, quale judicium de iftis blafphemiis ferendum fit, dico vobis, quoniam omne verbum otiojum, eft enim argumentum a minori. Verbum autem 0-tiofmi,Gratee Argon quafi aergon quod nihil efficit, eft verbum fruftra prolatum, hoc eft, ut Hieronym. quod fine utilitate loquentis dicitur & audientis, vel, ut Gregor. Paftoralis Curae p. 3. Admo-nit. 15. &Hom. 6, in Evang. quod ratione jufta; neceffitatis, aut intentione piae utilitatis caret. In quem fenium apte dicit Ambrof. libr. 1 Offic. cap, 2. Tacere noffe quam loqui difficilius eft. Scio namque loqui plerofque, cum tacere nefeiant. Rarum eft tacere quemquam , cum Joqui fibi nihil prodeft. Reddent rationem de eo , id eft , exigetur da eo ab eis ratio, etfi forte reddere non poffint; otiofum enim eft, quod ratione $aret.
37-	Ex verbis enim tuis, id eft, nam etiarn ex folis verbis, & non tantura ex operibus, jußificaberis, feu juftus pronuntiaberis , & declaraberis. Non enim hic agitur de interna juftificatione , _ fed de oppofita condemnatione quae fequitur. Et ex verbis tuis condemnaberis, prout judicis examen de unoquoque feret.
38-	Tunc, cumftupere, fledti, atque erubefcere debuiffent, nam admirantis eile notat Chryfoft. refponderunt ei quidam, diverft ab iis, quorum jam calumniam refutav erat. Magißer, volumus a te fignum videre,(de edo, inquit Lucas,*)cujuimodi fuerunt ftatus Solis fub Jofue , tonitrua fub Samuele, raptus Elis, defcenfusignis, &c, id eft , petimus miraculum aliquod infigne, quo caeleftis magifterii tui auctoritatem afferas, ac te Dei, non Beelzebub virtute facere, quae facis: quafi vero ea, quae feciffet, non effent majora» & eis, quae peterent, calumniari non poffent. Quibus Chriftus:
39. Generatio mala et adultera, id eft , genus hominum adulterinum ac degener ( quod Daniel dicit cap. 13, v. 56. Semen Chanaan, fcf nonjuda-) fignum ßuarit, nempe lentantes, ut addit Lucas, id eft , caufa probandi potentiam meam , & ita calumniandi, non vero veritatem cognof-cendi & credendi. Et ideo ad petitionem ejus, fignum non dabitur ei, de caelo fcilicet, cujuftnodi petit, fed de terra,
la* Hoc enim fibi vult, quod fequitur, ni(ifigmmJon# Prophet#, id eft, fed fig-lium in Jona prsenguratum, fcilicet re-furreftionis. Nam, nifit, in Scriptura fepe non eft exceptivum, fed adverfa-tivum, ut ad Galat. 2. verf. 16. Objicit Judoeis hoc idem fignum multis aliis locis, ut infra cap. 16. verf. 4, & Joan. 2. v. 10. nempe quia erat inftar omnium certi ffim urn , gravilfimum , maximum , quod nec Satanas, nec hominum, nec Angelorum quifquam imitari poteft, fo-li Deo poffibile, numquam vilum, auditum, aut factum, quo maxime declarata fuit divinitas ejus, & ipfe efle Filius Dei in virtute , ut Apoftolus ad Romanos 1. verfu 4. denique cujus pondere infidelitas Judaeorum ita erat opprimenda , ut n e ce flari 0 ejus praedicationi, vel crederent, & poenitentiam agerent, vel poft quadraginta annos, tamquam poft quadraginta dies perirent.
40. Sicut enim fuit Jonus in ventre ceti, feu in vilceribus balena, tribus diebus, ac tribus noElibus, 1'upple ac deinde vivus e-vomitus eft; ut hoc figno probaretur efle Piopheta, miffus a Deo ad praedicandam poenitentiam. Hunc enim fcopum fpettare Chriftum probat verius a 1. Sic et Filius hominis in corde terree. Hebrail-•mus pro, in medio, feu intimo terne 9 quia cor in medio animalis. Apoftolus ad Ephef. 4. v. 9. hoc vocat in inferioribus,
feu infimis partibus terne: per quod & fepulchrum pro corpore Chrifti, & limbus pro ejus anima fignificatur. Unde Tertullian.de anima cap. $5. Cor ten<s vocat recedum intimum , & in ipia terra opertum , & intra ipfam cavatum, & interioribus adhuc abylfis fuperftrudtum. Tribus, diebus et tribus noclibus. Et ifta eft Hebraica , Scripturifque frequens, pe-riphrafis trium dierum naturalium, qui die & nofte, feu luce & tenebris con-ftant: q. d. fuit ibi per tres dies natura--les , nempe iynecdocbice totum ponendo pro parte, quia fuit ibi parte diei fextac, toto Sabbato cum fua nofte praecedente, denique nocte Dominicae. Ita Hieroir. ac diverfis locis Auguit. ut lib* 1. Quadi. Evang. q^ 7. Epiit. 49. qu. 6. & alibi. Ut proinde quaeri non . debeat, quomodo ibi per tres dies, feu luces, & rurfum per tres noftes etiam pro parte fuerit, cumnonpoifint inveniri nifiduas luces, &duaenodtes & adhuc non integrae; fed tantum, quomodo ibi fuerit per tres dies naturales. Rursus autem hic luppleri debet quantum ad fenfum: Ac deinde refurgam vivus , & ita declaratus Filius Dei, praedicabo huic nationi poenitentiam, ad quadraginta dies ( diem pro anno fu-mendo ) & Jerofolymaiubvertetur. Hoc enim pollulat fimilitudo Chriiti cum Jona, cujufmodi plures alias fimilitudines
pro-
SECUND. MATTH. Cap, Xlf. 33* jrrofequitur Cyrillus Catechefi 14. Augu-ftinus citata Epiftola 49. quaeftione 6. Sed
41.	Viri Ninivitae jurgent in judicio , id eft, refurgent refumpta carne in die judicii extremo: fignificatur enim Judicium cum mortuorum relurrectione fore conjunttum, utobfervat Auguftin* 20. de Civit, cap. Et condemnabunt eam, non quia & ipfi judicabunt y fed quia ex ip-forum comparatione ifti merito damnabuntur, inquit ibid. Quia egerunt pceniten-tiam, Ninivitae, non Judaei. Eteccephis-quam Jonas hic. Graece hoc loco , id eft, aliquid amplius & praeftantius eft hoc loco apud hanc generationem, quam Jonas fuit: fupple quo tamen praedicante non agunt nec agent, vifo etiam figno refurredfionis, poenitentiam. Utitur autem neutro genere , ac tertia perjfona, raodeftiae causa. Porro excellus iftius comparationis cönfiftit in eo , quod Jonas erat fervus, extraneus a balena mortis umbra evomitus, nullo miraculo clarus, everfionem urbis paücis diebus pre-dicans: Chriftusvero Deus, ac Dominus, gente cognatus, e morte infernoque redivivus , innumeris miraculis & prophetiis commendatus, regnum coelorum tot annos per fe fuofque praedicaret: & Jonse tamen Ninivitae barbari & idololatrae poenitentes crederent , Chriftumvero Judaei prophetiis inftrudti impoenitentes occiderent. >	*	/	. nt

336 COMMEN?. IN EVÄNG-42. Regina Aüftri, qusein Aüftro dominabatur. Qua: denominatio ab integra mundi plaga videtur ma:eftatem Regina; & amplitudinem regni ejus indicate» Eft autemperiphrafis Regime Sab e, q-:!ani Jofephus 8. Antrquit. cap. «i- vocat Reginam Aegypti, atque AithiopL:	quse in
Auftro litae fuut. Non enim eftifta Saba Arabia:, uude Sabaei thure nobiles, fed Saba ^Ethiopia: Regina , quam Cambifes Perfarum Rex, a foVore fua vocavit Meroen, ut idem 2. Anti quit. cap. Meroen enim effe caput iEthibplpse te-ftis eft Pliniuslib. 2* cap. 73. Et hinc elt, quod Jfalae 43.V. 3. ASgyptus, ^Ethiopia & Saba conjunguntur. Nam & id quod fequitur, venit a finibus terra, plane indi, cat, imperium ejus valde fuifle remotum a Judaea. Porro fingute verba hic augent pondus comparationis, quodlci-licet Regina Aufiri, id eft, mulier gentilis, potentiffima, regni curis difttafta ex remotiflimis orbis partibus, iterdjffi-«illimum arripuerit, folum ut audiret lapiendam terrenam hominis mortalis ; Judaei Dei cultores, Legis doftores ip-lam Dei Sapientiam,ultro ad ipfos in carne venientem, invitantem, & abfcon-dita coeli myfteria depromentem lper-nerent. Unde hanc Reginam tamquam peregrinam, et incognitam geffiile typum Ecclefne gentium tradit Hieronymus in Plalm. 131*
43.	Cam autem immun int, &c. Hoc tandem addit, ad terrendos ingratos & im-poenueutes illos animos, poenae etiam hujus vitse magnitudine, ut patet ex applicatione Chrifti veri'.4v qu» d. Sed idcirco fie agetur cum hac perverfa natione , ficut agitur cum daemoniacis , feu potius cum iis , quorum animam diabolus poffidet. Nam cum immundus fpiritits exierit ab homine * baptifmi fcilicet, vel divinae gratiae virtute fugatus, ambulat per loca arida, Luc.inaquofa, id eil, arentia, ac deferta, & proinde habitationi pror-fus inepta j qiuerens requiem , ut fcilicet a-licubi commodam habitandi federn inve niat» Loquitur enim in toto illo corti» ce parabolae anthropopathos, id eil humano more. Iniinuat autem diabolum non quielcere, donec fandiificatum ali-, quem inveniat, quem inhabitet, eo quod omnis alia inhabitatio ei fqualleat.
44.	Tunc dicit * revertar in domum meam,, unde exivi. Majori enim fervet odio ad-verfus eos, e quorum animis per Dei gratiam pulfus eil. Et veniens invenit e-am vacantem , id eil j vacuam fpiritu Dei, divinifque occupationibus. Unde Bafil. in Pfal. 44. & Nazianzen. Orat. 39. exponunt otiofam, ac defidem ; fic enim aditus praebetur diabolo : imo fcopis mundatam et ornatam, id elt, paratiffimam , & invitantem iuo ornatu ad ingrelfum talis hofpitis, cui otium, gratiae negledlus3
& omnis immunditia veluti ornamenta placent.
45. Tunc vadit e ft aßumit, ne fcilicet iterum expellatur , feptem alios fpiritusfecum , id eft multos, numerum certum ponendo pro incerto , ut etiam Ifaiae 4. Verf. 1. Exprimit tamen illum numerum feptenarium, ut opponantur feptem fpiri-tibus virtutis , de quibus Ifaiae 11. vei l', 2. & Apocal. 1. verf, nequiores Je , quo indicat feptuplo nequiores aliis fieri, & diabolo magis obnoxios, qui gratiaex-eid.unt. Ex qua eonlxderatione Auguflin. dixit Epift. > 37. $on fum expertus pejores , quam qui in monafteriis ceciderunt : optimi enim corruptio pelfima. Et fic Deo ingratitudinem & perfidiam vindicante, fiunt novijjhna hominis illius pejora prioribus: tum propter acriorem darin 011 uni incurfionem, tum propter majorem erroris firmitatem, ejufque expugnandae difficultatem, quia ingrejji habitant ibi. Ita Nazianzen. Orat* citata. Plenius explicat lenium loci S. Petrus Epift. 2. cap. 2.verf, 20* & 21,& Chriftus ipfe Jo-
an.	5. verf. 14*
Sic erit et generationi huic pejfimee. Haec eft applicatio parabolae, quam' variis modis exponunt veteres. Verifimilis eft quam dat Hieron. ex Hilario, ut videtur , Can, 12. Judaeos a daemone liberatos fuille , cum data lege ab idololatria extradti, diviuoque cultui dedicati per
Pro-
Prophetas exculti funt: fed cum non inveniret diabolus in Gentilibus illam requiem , quam quaerebat, five quod jam antea illos poffideret , five quod poftea per fidem Chrifti ab illis pelleretur, repetit Judaeos , Chrifti contemptu optime paratos, & illos immiffis fpiritibus erroris , mendacii, blafphemiae, odii, excaecationis, & impoenitentiae ardtillime poffidet.
46. Adhuc eo loquente ad turi as, ecce mater eius et fratres flabant foris t non elatione, quafi dedignarentur ingredi, & audire praedicantem j ut aliqui voluerunt, fed, ut S. Luc. quia prae turba ingredi non poterant. Fratres autem dicuntur hic non natura, quia nullos habuit, nec gente, quia fic omnes Judaei adftantes fratres erant, nec ex prima uxore Jofeph.m quidam Graeci putaverunt: led cognatione , quia de una familia; ficut Abraham & Loth dicuntur fratres j Gen. 13; v. 3. & Sara dicitur foror Abraham j Genef.
20.	verf. 12. Unde infra cap. 15. verf. 5ft Jacobus & Jofeph, Simon & /udas dicuntur fratres ejus, cum tamen Jacobus & Jofeph elfent filii Mariae Cleophae, ut patet Matth. 27.verfu 56. collato cum Joannis 19. verfu 25.
Quaerentes loqui ei. Quae caufa fuerit tam importunae interpellationis alii aliam conje&ant; Chrifolt. ac Theophyl. vanitatem, ut fcilicet tanti viri viderentur X 3	cog-
cognati; Auftor imperfefti inftinftum diaboli,neChrift. vifis carnalibus fratribus crederetur Deus; recenti ores, ut caperent eum tamquam in furorem verfurn. Sed omnia ifta a pietate faltem matris ejus aliena funt. Importunitas interpellationis potius luadetfuiffe follicitudinem de falute ejus , ut vel indicarent ei con-filium inimicorum de perdendo eo, de quo verf. 14. vel, ut fpecie evocationis elaberetur , ne in ipfa apprehenderetur concione. Et hinc eft, quod potius e-vocant eum per aliquem, quem, fubmi-ferant, ut Marcus narrat , quam quod aliquis eorum conaretur intrare.
48.	At ipje dicenti, feu nuntianti ,ajt: qiite efl mater mea, &r. non quod faftidi-ret matrem , aut puderet eum cognationis fuas, fed ut Ambr. quod paternis fe minifteriis amplius, quam maternis affe-ftibus, debere cognofceret. Casleftia enim negotia carnis & fanguinis adeftui praeferenda 1'unt. Unde
49.	Extendens manum iniifcipulos fuos ajti Ecce mater mea , &c. id eft , fpiritualem iftorum cognationem carnali profero,
Suanto fpiritus prasftantior eft carne. Nam : ipfa B. Virgo magis beata & dileftior mater ejus fuit, quia mente, quam quia carne eum tulit, m ipfe indicat, Lucae 11. verf. 28.
50,	Quicumque enim jecerit voluntatem Patris mei: in quo numero & jpfam S.
Ma-
SECUND. MATTH. Cap. XII. 341 Mariam inclufit* Itaque & maternum nomen, quia terrenum erat, in comparatione cseleftis propinquitatis abjecit-& quo rurfum confortio generalis Virgo illa cum cseteris Sanftis cohaereret, o-fteudit, inquit Augultin. Epiftola 38. Ipl'e meus fr wer, etloror, et Mater efl, id eft, ipfum& fratris & fororis, & matris loco habeo, &affe£tu diligo. Nova quippe fpiritus nativitas, ficuti novae & prse-ftantioris cognationisvinculum adfert.ita & majoris mutuse dilertionis incentivum. Quamquam Greg.Hom,3.in Evang. lingula magis myftice explicando,fratrem & lb-rorem fieri unumquemque in utroque fexu velit credendo, matrem, praedicans do , quia Chriftum auditorum mentibus i nfundendo quafi parit. Allegoric-e vero idem, & Hieran, atque Hilar, fignifica-tum putant fynagogam & populum Judaeorum, Chriftoin Ecclefia docente prae turbis gentium credentibus non intrare, eosque a Chrifto non agnofci.
CAPUT xiii:
J‘ JIAT illo die , &c. locutus eft eis multa in parabolis, id eft, obfcure fub comparationum & fimilitudiuum involucris. Parabola enim Grxce eft proprie compa-X 3
ratio; fed ufu Scripturae fiepe fu mi tu r pro fermone obfcuro , qui aliud fonat, aliud innuit, cuiusmodi funt aenigmata & allegori». Caufa utendi paraboli cis illis fermonibus datur verf. 13. Modus ita docendi Syris maxime familiaris eft, &ad hoc utilis, quod res per exempla fenfibilia jucundius irrepant animis hominum , moveant efficacius, haereant tenacius; obfcuritas autem reddat auditores attentos, & ad intelligendum curio-fos. Unde Auguit. 12. contra Fauftum cap. 7. & alibi fepius tradit ohfcuritatem illam aenigmatum, in Scripturis adhiberi, propter exercitationem quaerentium, & deleftationem invenientium. Qua de caufa & Chriftus poft parabolam de feminante , qua varietatem auditorum in ifta turba confluentem indicaverat fatui-liari fuo epiphonemate omnes ad dili-, gentem animadverlionem excitat,
9.	Qni habet aures aulienii, au Hat , id eft deftderet, coneturque intelligere & dijudicare, ex quo genere auditorum fit, & ita fatalere, ut inter optimos fit. Aures enim audiendi hic eft donum intelli-geudi & obedierdi; vide didta cap, 11, verf. 15. Dicendo autem , Qui habet aures, indicat non omnes, habere, nempe quia non omnibus dantur, ut eft Deuter. 24, verf. 4. Ünde & ipfe Chriftus explicans, cur eis, id eft, turbis
10,	In parabolis loqueretur; hoc eft,
ita
%
ita obfcure, tit lion iutelligerent, cum fibi, hoc eft, difcipulis fuis, ita non fo-leret loqui, refpondet:
11.	Quia vobis, credentibus & intel-ligeudi , obfequendique cupidis, datum eft* lingulari Dei dono , noffe myfteria regni calorum , id eft, clare, fine obfcurita-tum involucris, audire & intelligere arena, ad regnum colorum pertinentia^ Mon enim hie loquitur de praeceptis E-vangelicis, quae quia omnes nolle debent, omnibus etiam turbis clariflime expofu-erat cap. $.6. 7. illis autem, nempe non credentibus, feu non habentibus aures audiendi, utpote vel prodigia fellantibus, vel fciendi tantumc non obediendi curiofis, velirridentibus vehetiam calum-niantibus, non eft itfüMw.Significat ergo iftis verbis, caufam iftius dilcretionispendere, a gratuita gratia Dei, penes quem aequitatis tamfecreto ratio eft, excelleutia po-teftatis, cum utrifquedare potuilfet my-fteriorum cognitionem, & ntrifque negare. Sed tamen volens indicare, inifta doni iftius diferetione habitam fuiife a-liquam rationem procedentis difpofitio-nis, etfi refpeclu primo gratiae nulla fuerit, adjicit:
12- Qui e mi habet, id quod habere debet, five fidem, five difeendi ftudium , live obedientiam , five bonum ufum donorum Dei procedentium (j generalis eft enim hoc lententia) dabitur ei, magis
X 4	at'
atque magis, et Abundabit: Grse cum etiam exponi poteft, redundabit, abundanter affluet ; jta ut continuis donorum incrementis ad fummam perfeftionem perducatur. Revera enim fic Deus non modo cum Apoftolis, fed cum omnibus e-ledtis agit, ut paulatim eos, jam bene utentes primis donis., continua beneficentia cumulet. E contrario autem , qui non habet, id, quod habendum eft, uitlu-pra didtum eft, et quod habet, auferetur ab eo, id eft, etiam liquid habet reliquum, eo quoque in poenam privabitur, fient videmus hoc Chriftum exponere infra q, v* 28» & 29- Saepius eft enim ufus hac lententia, utpote proverbiali, & vulgi non folum fermone, led & ufu agendi trita. VerilFimum eft enim ditioribus magis dari, pauperibus Temper auferri.
13.. Ideo (ex go} mpambolis loquor eis, quia videntes oculis corporis miracula mea non vident, oculis cordis, quid libi velint, innuant & luadeant, Et audientes, aper-tiffima verba mea corporis fenfu, non audiunt, cordis aflenfu , inquit Aug. de dono perfeverautiie cap. 14. Quod ipfe Ch iftus explicat, dura addit; neque in-teiligunt. Significat igitur, fe eis in poenam incredulitatis obfcure loqui: q. d. quia clariffimis miraculis, qua? vident , & fermonibus apertifiimis , quos audiunt, nolunt credere & obedire, jufto judicio . eis pei parabolas loquor. Qui enim vi-*
SF.CUND. MATTH. Cap. XIII. 34t dere nolunt, cum polfunt, Deo puniente, etiam, cum volunt,videre nonpöf-unt. Nam, ut Aug, de nat. & gratia cap. 2,2. praevaricatorem legis digne lux de-felit veritatis, qua defertus utique fit caecus, ’& plus neceffe eft, offendat, & cadendo vexetur, vexatufque non fulgat: & ideo tantum audiat vocem legis, quo admoneatur implorare gratiam Salvatoris.
Sed difficultas oritur ex Marco, & Luca,qui per particulam finalem dictmtCliri-ftum eis in parabolis loqui, Ut videntes non videant, ÖV. Cui refpoudetur , Mat* thseum caufam fupplicii meritoriam , alios non caufam finalem, fed eventum exprimere: quafi dicerent: Ex quo fiet, ut videntes adhuc minus videant. Quamquam non defint, qui etiam finem figni-ficari velint. Sicut enim verum eft, Deum quofdam propter peccata velle damnare, & reipfa damnando nolle e-tiam, ut falvi fiant: ita etiam verum eft, propter peccata quibufdam obfcure loqui , ne Dei myfteria intelligant. Id-que in quibufdam , quia non vult illis dare gratiam convertendi, atque ita eos converti, & falvos fieri , quos jufto judicio jam ad interitum mox inferrendum adjudicavit, in quibufdam vero, ut falvi fiant. Nam aliquibus, per mifericor-diam Dei, ipla caecitas in falutis occafi-onem vertitur, ut feil, quemadmodum
% 5	aje
ait Aug. q. 14. fuper Matth, caecitate fua fibi difplicentes, & fe dolentes, atque ex hoc humilidti, ad confitenda peccata converterentur, veniamque mererentur: ficut nonnullis ufque ad deici-dium excscatis poft paffionem 'contigit. Quorumdam enim fuperbia debet ipfa caecitate , & peccatis inde confequentibus, edomari & frangi. Porro ne cui mirum videretur, fic puniri populum, qui^ tanta aviditate Meffiam promiflum videre atque audire capiebat, probat hoc praediatum a Propheta dicente:
14. Auditu audietis, &c. Loquitur autem Ifaias per imperativum, audite audientes , et nolite ifiMligere: partim quia imperativus idiotilmo Hebraico fepe pro futuro ufurpari folet, ut patet c. 23. v.
32.	Etvosimplete menfuram Patrum: & clare Pfal. 36. verf. 27. Declina a malo, fae bonum: partim ad fignificandum, quod ab irato ac deferente Deo in poenam ip-fis continget id, quod ipfimet fa6turi funt. Ut fit quafi prolatio julfse lententia: : Omnino fiat fic , audite audientes, &c.
ip Incraft'atum eft enim, &c. Et haec omnia per imperativum in Hebraeo ex-preffa funt, Cor incraßa , aures aggrava, oculos claude. Itaque Hebraea , ficut & Joan. c. 12. v. 40. & Paulus ad Rom. ii« V. 8 .indicant, caecitatem, & cordis du-jjtiam, & fimilia infligi ab irato Deo; fax, vero in Ifaia & Matth, hic, & Lucas
A ft. 28. verf. 26. qui omnes eundem locum allegant, fignifieant illas ipfas poenas culpabiliter a populi libertate profici ;ci , hoc eft, ut Auguftinus, ait quaefT. illa 14. ipfos caufam fuiffe, ut Deus illis oculos clauderet &c. Nam ut idem ait lib. 5. contra Julian, c. 3. Caecitas cor-fiis & peccatum eft, quoin Deum non creditur; & poena peccati, qua cor fu-perbum digna animadverlione punitur , & caufa peccati, cum mali aliquid caeci cordis errore committitur. Quibus vero modis hujufmodi poenae fiant a Deo, latius diximus in caput 9. Exodi de obduratione Pharaonis. Differre autem videtur obduratio cordis a caecitate cordis, quod illa fit quaedam impotentia, ne moveatur ad bonum.- haec impotentia, ne videat bonum, quod agendum eft. Sunt enim aliquid amplius , quam fimpliciter nolle moveri, vel nolle videre. Caecus, inquit Auguft. de nat, & gratia cap. $r. putat,quod vult videre, fed’non poteft; & lib- i. contra Julian, imperf, Quisvo-lens caecus eft corde , cum nemo velit caecus effe vel corpore ? Itaque obdui-a-tio eft caufa caecitatis.- eft enim duritia, feu firmitas affeftuum in malo, feu in »more rerum temporalium» Affeftus quippe terrenis rebus immerfi & ebrii cor caecum ad divina faciunt. Quod clare videtur indicare hoc loco. Nam caufam reddens, cur videntes non videant,
in-
incrajfatum efi enim, inquit, cor populi, id eft cratium & pingue redditum, Heb. impinguatum eft. Qua metaphora fignificat, qüod , ficut cor nimia pinguedine hebetatur & fufFocatur: nam , ut Hieron. E-pift. 2. Pinguis venter non gignit mentem tenuem: ita animus & affefilus terrenis deliciis immerfus & impinguatus, ftupidos & catcos reddat ad res divinas. Et auritus graviter audierunt, id eft , difficulter audierunt, quafi femifurdi addivina mandata. Hebraice aures aggrava , teu aggravata funt, feil, quafi fordibus oppletae: qua: rurfum nihil aliud funt, quam terreni affeftus , quibus fit, ut vel audire taedeat res divinas , nedum eisobedire. Et oculos fuos dauferunt. ne fcilicet attenderent & intelligerent in Media , in operibus & verbis eius id, quo corrigerentur, fed potius id , quo magis perverterentur , id eft, ultro exesecaverunt fe malitia fua. Nam caecitas, feu impotentia illa videndi oritur, ut diximus, ex af-feftu Habiliter averfo a divinis ad terrena. Ne quando videant oculis, Hebr.eft, ne forte, quomodo & Luc. reddit A6I.28-quo fignificatur, vel fimpliciter illum elfe effectum craffi, pinguifque & cseci cordis, efficere feil, ut in pofterum non videant oculis, &c, vel certe eos hoc iplum allectare, ne quid videant, audiant, intelligant, quo a rebus amatis abftrahan-tur, & convertantur ad Deum, & per_ ju-
ftificationem fanentur a Deo. Mam ilium elTe quorundam affeftum patet ex Pl'al. Noluit intelligere, ut bene ageret, id eft, ne bene ageret: & Aug, de fe lib. 8.Confe{T* c. 7. At ego adolefcens miller valde ed* am petieram a te caftitatem, & dixeram, da mihi continentiam , fed nolliraodo; timebam enim,ne me cito exaudires, & cito fanares a morbo concupifcentiae, quem malebam expleri quam extingui.
16.	Veftri autem beati oculi, nempe corporales, quia vident, me & opera mea t vident, inquam, corpore fentiendo, & mente intelligeudo. Nam quia difcipu»-li hic praeferuntur Judaeis, necefse eft includere vifionem mentis, leu intelli-gentiam , juxta v. 13. & quia mox iidem difcipuli praeferuntur Prophetis, necelle eft non excludere vifionem corporalem. Idem judicium de auribus, quibus audiunt.
17.	Quia multi Prophetet, et jußi , de-fiderio futurae redemptionis flagrantes, cupierunt videre, oculis luis praefentia, quae credebant futura, Salvatorem lcilicet mundi, & opera ejus, et non viderunt: fed ut Apoftolus ad Hebr. 11. a longe afpexe-runt, & falutarunt. Et audire, quee auditis , me lcilicet regni caelorum myfte-ria pandentem,
19. Omnis , qui audit verbum regni, id eft , ü quis audit praedicationem de regno caelorum. feu Evangelii, et non intelligit,
id
id eft, non carat intelligere , feu non meditatur illud, & fovet corde velut in terra recondens, ut fruftum ferat.• culpa enim hic notatur: venit malus, Greece ille malus, antonomaftice , nempe diabolus immutabiliter malus, qui per volucres coeli apte fignificatur, tum propter locum , iu quo verfatur , tum propter velocitatem , luperbiam , & perpetuam fe-dulitatem, qua infidiatur femini. Et rapit, procurata oblivione, vel detorto in alias curas animo , quod feminatum efl , per aures , in corde ejus : Hic eji qui fecus viam feminatus efl, qui fignificatur portione illa terrae, juxta viam publicam fitae, & pedibus praetereuntium calcatae atque induratae. Dicitur hic homo feminatus, non ficut femen, quod paulo ante dicebatur feminatum, fed ficut ager femiim con-fperfus: unde & Sata dicuntur agri, qui feruntur. Significatur itaque cor iftius hominis efle inftar viae publicae peccandi eonfuetudine induratum, nullo fruitifi-candi defiderio velut aratro fciffum ac praeparatum , ideoque femen verbi Dei auribus , non animo recipiens.
20. Qui autem Juper petrofa feminatus efl, ideft, qui fignificatur per terram inter petras excipientem femen , eo feniu, quo verfu praecedente, hic efl, qui verbum, auditum , continuo cum gaudio accipit, id eft, mox ut audivit praedicationem, de-le&atus illius veritate, pulchritudine,
rediitudine , in animum recipit, probat, credit, & in opera nonnulla velut herbam erumpit. _ Hoc enim fibi vult, quod in parabola dicitur continuo exortum, quia* ad illam primam deledlationem, veluti teporem Solis , mox geftit verbis fadtil-que frudlum aliquem polliceri.
21.	Non habet autem in fe radicem, id eft profundum & conflans propofitum, quod Apoftolus ad Epef. 3. v. 17. vocat non ejje in charitate radicatum & fundatum: quod optime fignificatum fuit femine non habente terram multam feu quod intus latentibus petris fola fuperficie terne tegebatur. Nam illa affedlio pietatis fuper-ficialiseft, neque intima cordis ipfius penetralia feu alfedlus mutati funt, led mftar faxorumdnri manent; ideo eßtemporalis id eft, ut Lucas, ad tempus credit, quamdiu fcilicet nihil eorum tangitur , qua: inveteratis & intimis illis ac" profundis cordis affedlibus diligit. Unde facia tribulatione et perfecutione propter verbum, id eft, propter fidei vel juftitiie profeffi-onem, veluti ad alium Solis humore confumpto, continuo fcandalizatur, id eft, etiam folo timore amittendi, qu£ diligit, offenditur, ac deferit fidem aut juftitiam. Nam ut aiftus Solis herbas humore & radicibus deftitutas enecat, radicatas maxime promovet; ita perfecutio infirmos dejicit, firmos perficit.
22.	Qui autem Jeminatus efi in [pinis, id
eft,
eft, terra fpinofa figuratus , in quo ex parte terras nihil deerat.• neque enim vel prorfus induratus erat, ficuti primus.-neque prioris vitae vitiis tamquam petris plenus, ut fecundus. Hic efl , qui verbum audit: fupple , & intelligit, atque inanimum immittit, ut profundas radices a-gat( Praefertur enim hic praecedenti, neque germinatio, aut radicatio, aut bitimus aliquis, fed folus ei fruftus de-eft. follicitiMo foculi iftius, id eft , rerum quarumlibet, ad hoc faeculam pertinentium : nam Mare, dicit, circa reliqua concupifcentix. Sub his comprehenditur quidquid anxii homines in hoc mundo quafi innocenter conferantur , praeter regnum Dei, ut honores, fplendores familiae, lites pro temporalibus , voluptates , quas exprelfit Lucas, etiam divitiae: fed quia iftae generaliflimum publico hominum ftudio quaefituni & minime agnitum impedimentum funt, hinc fpe-ciatim addit: et fallacia divitiarum , id eft, fallaces & feduftfices divitiae* quia blanda l'p e promittunt id , quod proflare non poliunt, quietam fcilicet beatitudinem, cum tamen curis in acquirendo & con-fervando praeferitem maxime turbent , futuram plerumque auferant. Porro haec omnia fpinae funt, quia follicitudo rerum divinarum delinit animam, fereiiat, colligit. Suffocat verbum , quia totus afferas , & vigor & conatus animae in illa
derivatur, & ita obruitur atque ex-tinguitur affectus vitae melioris.
23.	Quivero in terram bonam feminatus eß. Bonam vocat non natura tantum , fed & cultu, id eft, quae & pinguis , & a-ratro fubafta, & petris fpinifque purgata eft. Haec item triplex eft, fieut & infrudtuofa. Nam omnis quidem fructum adfert, led Aliud c ente fimum, aliud fex age-fimum , et aliud trigefimum. Grace eft (alius) in genere mafculino, quotf referri po-teft vel ad verbuni feu termonem, vel ad hominem: Contextus congruentior videtur, li ad hominem feminatum feu femine confperfum fefefas. Nofter retulit ad verbum, tamquam ad granum feminatum , quod in quibufdam fert fru-6tum centefimumj &e. Graece clarius, centum, fexaginta , triginta; fupple , pro inio grano, quod fparfum fuit. Quo indicatur, quod quemadmodum fertilitas terrae pro_ foli & cultus diver-litate diverfa eft, ita ut una centuplum reddat, alia minus (numerus enim certus pro incerto ponitur) ita & profeftus hominum in ferendis perfeveranter fru-6tibus bonorum operum. Quse diverfitas, quia non folum apparet in fingulis ele-itis cujufcumque flatus, fed etiam in flatibus ipfis hominum , hinc eft, quod multi Patres, ut Hieronym.hic &Epi-ftol. ad Ageruchiam, Athanaf, Epiftol. ad Ammon. Monachum, & alii, cente-
g*4 COMMENT. IN EVANG. fimum fiuftutn attribuant Virginibus; fexagefimum Viduis continentibus; tri-gefimum caftis Nuptis. Auguft. vero libro i. Quseft. Evangel, q. 9, eentefimutn affignat Martyribus, fexagefimum Virginibus, trigefimum Conjugatis. Alii alias diverfitates aliis modis applicant, quos vide enumeratos apud Aug. lib. Pe fan ft a Virginitate cap. 4*.
24.	Simile facium eil regnum edorum homini, id eft, Simile quid agitur in regno coslorum , ac fi homo feminaret femen bonum, & inimicus clam zizania fuper-feminaret. Quem loquendi modum E-vangeliis familiariffimum explicavitMarc. cap. 4. verf. 26. cum dicit, Sic eft regnum Dei, quemadmodum fi jaciat homo Jementem, &c. In cujufmodi phrafibus , Regnum calorum aut Regnum Dei intelligitur elTe populus regnaturus, hoc eft Ecclefia ad regnandum in caelis deftinata. Apte autem jungitur haec parabola praecedenti, ne quis putaret, bonum illud femen ita fruftuum fertile futurum, ut nihil habe-'ret mali feminis, unde zizania nafei poffent, admixtum. Sed haec eft_ differentia utriufque parabolae, quod ibi femen Chrifti eft verbum Dei, hic vero homines, in quibus fruftificat verbum Dei: ibi via & loca faxofa & fpinofa funt eadem quae zizania. Explicuit autem parabolam ipfe Chriftus, ita ut in ea ipfe-niet fit feminator boni feminis, agermun-’	*	dus,
Aas, id eft, Ecdefia per totum mundum fufa: ut Aug. Ser. 18. De verbis Domini c, 9. & ex profeflb libro ad Donati fias poft Collationem c. 6.
25.	Cum autem dormirent homines, id e ft, dam , tempore fibiopportuniffimo, cum ^ negligeutius agerent Praelati, vel etiam cum mortui eilent Apoftoli, ut Auguft. tjuacft. 12. in Matth, inimicus fuperfeminavit zizania, id_ eft, diabolus haereticos in medio fidelium , qui afperfis pravis erroribus , falfifqueopinionibus, praecedente Chrifti nomine, fuperfeminantur, & corporaliter fidelibus mixti funt. Quamquam omnes omnino malos per zizania intelligat quaeft. cit... Et ab jit: quia per hse-refes diabolus fit oceultiflimus , inquit idem : omnes enim fallacias fuas proponit exScripturis fub nomine verbi Dei.
26.	Cum autem crevijjet herba, et fecijfet fruclum fuum, tunc apparuerunt et zizania. Quo /V pulchre fignificatur, quod cum homines proficere coeperint in Spiritu Dei, tunc incipiant malos fentire , & haereticorum errores cognofcere , ut Auguft ibid.
aliis locis notat.
27.	Accedentes autem fervi patrisfamttiasT non Angeli, fed homines boni, quibus offenfis tanta malorum & haereticorum multitudine, fuboritur voluntas eos de rebus humanis auferendi, dicendo:
28.	Vis, imus, et colligimus ea? Quibus refpondetur,
Y’J»	29-
29.	Non: idque non ut Ecclefiaftica negligatur difciplina, & ceffet viudidbe medicinalis, &charitatis feveritas, fed, ne forte colligentes zizania, feu malos , eradicetis'fimul et triticum. Quod periculum fubeft, quando zizania tritico ita funtfi-milia, ut certo dignofei non pollint, ut notat hic Hieron. Itemque , ut Auguft. quando eft periculum fchifmatis, & ne zizania infirmum triticum fecum in perniciem trahant. Cum autem metus ifte non fubeft , fed omnino de frumentorum Habilitate certa lecuritas manet, fatisinfinuatur, non debere dormire le-veritatem difciplime, de quo vide latius lib.3, contraEpift. Parmeniauicap. 2. Itaque
30.	Sinite utraque crefcere ufque admeffenU. id eft confummationem fseculi, ut fci-licet interea vel ipfi Deo infpirante corrigantur , vel laltem proficiant alii ex occafione & comparatione , & exercitatione‘alieni erroris. Et in tempore me [jis Meam meßoribus, id eft, Angelis , quia eorum minifterio finis adferetur rebus mortalibus, mundusardebit, mortuifuf-citabuntur. Colligite prinum zizania , fe-parando malos a bonis, qui in regno Chrifti, per totum mundum fparfo , hop eft Ecclefia, velut fcandala & offendicula bonorum tam moribus quam doctrina permixti fuerunt, et alligate ea in fa-fctculis, ut non confuse, led pro modo
per-
SECUND. MATTH. Cap. XIII. 3ft perverfitatis fu« uniufcujufque erroris pertinacia puniatur, inquit Auguft.Qusft, illa x2. cit. Unde Serm. 39. de Sän&is , Alligate in fafciculos, ideft, inquit? fi-miles cum fimilibus, fures cum furibus, homicidas cum homicidis, &c.
31.	Simile efl regnum caelorum grano fina~ pis. Regnum coelorum hic alii volunt effe Chriftum, alii fidem Chrifti, aliiEc-clefiam , alii Evangelium feu doftrinam Evangelicam : quod cseteris verifimilius eft. Quamquam in hujufmodi locutionibus tantum fignificetur, in regno coelorum , feu in regno Chrifti fimile quid accidere atque in femine, in grano fi-napis, in fermento, &c. ut jam v. 24. diximus. Hic ergo regnum caelorum ratione doftrin« Chrifti, feuipfa doftrina Evangelica comparatur grano finapis. Conditiones ejus mirificas breviter tangit Plinius lib. 19. cap. 8. in fine: Acerrimum fapore ignei effettus, acfaluber-rimum corpori Sinapi. Latius autem e-xequitur lib. 20. cap. 22* virtutem ejus , ad plerofque morbos curandos. Ex proprietatibus ejus Auguftinus Quasft.Evang. libr. 1. qu. 11. confideravit fervorem , & quod venena expellat. Hilarius Can.
13.	quod fit acre femen, molle, minimum , cujus virtus prelfum accenditur, nempe quia tritum vim luam exerit, ■ticut Evangelium perfecutionibus, Quam-Y 3	vis
vis ifta vera fint, Chriftus tamen ipfe fi-inilitudinem explicat, in eo fitam elTe♦
32.	Quod minimum quidem fit in omnibus feminibus, id eft, unum ex minimis omnium ; nam femen rute & alia nonnulla minora funt. Cum autem creverit, majus eß omnibus oleribus, id eft , maximum omnium , feu unum ex maximis omnium: ita fcilicet, ut fiat arbor, id eft arbufcu-la. Lignelcit enim ftipes ejus, & in locis maxime calidis longe fupra humanam ftaturam alfurgitütautvolucres habitent - -in ramis ejus, non tam nidulandi causa,ut quidam _ tranftulerunt ( neque enim nidos in eis faciunt} fed potius infidendi & velcendi; multum enim deleniantur granis ejus. Alteram fimilitudinis partem fupprimit Chriftus: q. d. Ita & doftrina Evangelicain mundo feminata inter omnes doctrinas abjeftiffima erit & minima, quantum ad pompam eloquentias , rationum naturalium apparatum, fiecularem prsedieantium auftoritatem , utpote Judaeis fcandalum, Gentibus ftultitia. Sed femel fparfa 11011 ebulliet in folia & herbas , licut dodtrina Philofophorum , quas nihil mordax aut vividum habet; led crefcet in arborem firmam, longe late-que fufam, quia firmitate , foliditate , celebritate, sterilitate , & fetantium multitudine omnes omnino doctrinas fu-perabit: ita utvolucres csli, id eft , Reges & Principes , vel quicumque ad ck-
leftia fubvolare volent, fub umbraejus vifturi fiflt. Idem ergo fignificat hsee parabola, quod illa Danielis de lapide, qui crevit in montem implentem univer-fam terram. Proprie enim hic ligni fleatur Evangelii progreflus a parvis initiis in prodigiolam magnitudinem. Efficacia vero ejus indicatur fequeuti parabola , qua eadem dodtrina fimilis dicitur
33.	Fermento, quod mulierabfconi.it, feu milcuit, quia pinfere fere erat mulierum officium, ut indicatur etiam Levit. 26. v. 26. In farina Catis tribus. Satum men-furse genus, Hebv.Seah, tria faciebant Ephi, & tantum unica vice pinfi fole-bat, ut patet Gen. 18. v. 6. Significatur ergo, quod, ficut modicum fermenti in-gen i maffae farinse mixtum fuo fapore univerf m pervadit, in le convertit, a-core elevat, levem reddit, & fapidam: ita Evangelium quamvis humile occulta vi univerfum orbem afficiet, & in luam naturam convertet. Singula lingulis applicat Aug/l.i. Quaeftiou. Evang.qu.12_. ut mulier fit lapientia, fermentum, dile-ftio, quia fervere facit & excitat: fata tria, corpanima & mens , vel tria hominum genera, Noe, Daniel & Job, id eft, Eeclefiarum Pnepofiti, continentes & conjugati. Plures alios feni'us vide apud Hieron.
34,	Hac igitur omnia in parabolis loquebatur. Caufam videtur Mare, indicare.
j	1 4	cum
cum addit, -prout poterant audire. Quo non fignificatur, Chriftum fe attemperaife captui ipforum, aut ut facilius pararentur ad myfteriorum captum, ut quidam intelligunt, fed potius, ficut ipfe Chri-.ftus fupra late indicavit, prout digni e-rant; ut fcilicet qui poffetcapere- caperet, & ad interrogandum fufcitaretur, in cnteris vero fub parabolarum cortice cnleftis doftrina, fine profanatione late-ret: ita ut hac ratione
3$.. Impleretur quod ditium erat per Prophetam , qui typum gerebat Chrifti Domini, five David ille fuerit, five Afaph, cui attribuitur Pfalmus ille 77. Aperiam in parabolis os meum. Quo fignificat ea, quse in Pfalmo illo narrantur, tamquam in populo Ptebrno gefta, efle typos & parabolas rerum futurarum, abfconditaque continere Sacramenta, ut Hieron. hic, imo Apoftolus 1. ad Corinth. 10. v. 11. in quo ipfo parabolico loquendi modo indicatur Chriftus ei fimilis futurus. Enicla-bot abfcondita a conftitittion? mundi. Idem figalificatur quod praecedenti hemiftichio, id eft, inftar fcaturiginis ore meo profundam myfteria regni caeleftis, quae nemini ab initio creationis mundi patefadta lunt.
44. Simile efl regnum calorum thefauro. Duabus praecedentibus parabolis fignifi-cata fuit virtus, & efficacia Evangelien do&rinn; duabus fequeiitibus ejus
pre-:
pretium. Itaque the Caurum abfconditura Hieroni, putat elfe verbum Dei abfcon, ditum in carne, Auguft. duo teftamen-ta. Vel congruentius ad procedentia, eadem doctrina & Capientia Evangelica de regno coelorum, quia inoftimabilis pretii eft , abfcondita in agro: quia revera a foculo in myfterio abfcondita fuit, per typos tantum & parabolas in veteri Teflamentofignificata* & revelata poftre-mis temporibus. Quem qui invenit homo abfcondit, id eft , abfeonditum eile Civit, tacuit, nemini aperuit, ne fcilicet Cibi proriperetur. Quo lignificatur, thelau-rum illum Evangelicum inventum, non effe jaftanter ofteutaudum: fed iri corde procul ab humanis laudibus , ut Greg» cuftodiendum. Et prae gaudio illius , in-fperate inventi, vendit univerfa, qu<e habet, et emit agrum illum, id eft, omnium libenter jacturam facit, utilium obtineat. Quo indicatur, thefaurumillum cum ominum omnino rerum chariffimarum , e-tiam ipftus vito jactura effe comparandum & fervandum, fi aliter obtineri non poteft. Conformiter plane ad illud Luco 14» v. 33. Qui non renuntiat omnibus, qua foßdet, non poteft meus e[je difcipidu^ Eodem omninofpeftat parabola fequens de margarita , prout utrumque declarat Ba-fiLin Reg. 8. fufius dixputata. Omuibus enim ftudiis, curis, amoribus & rebus pretiofiflimis, utfunt thefaurus & lapides Y 5	pre-
362 COMMENT, IN EVANG. pretiofi, coJeftis illa fapientia de regno coelorum airequendo proferenda eft. Unde , quia multi ab ifta animi fortitudine deficiunt, ne quis putaret omnes, qui inveniunt thefaurumillum , etiam reip-fa regnum colorum affequi, apte fubjun-git aliam parabolam.
47.	Simile efl regnum exlorumfagenx miffa m mare. Sagena hoc eft Evangelica pro-dicatio , ut Auguft. Serm. 21. de diverfis cap, j.vel, (quod in idem redit) ut idem Serm. 5. c. 2. & alibi fopilfime contra Do-natiftas, eft ipfa Eccleiia, quoinftarfa-geno leu retis mittitur in mare, id eft, inquit, in hoc foculum , fluctibus feuteii-tationibus turbulentum, tempeftatibus periculofum, naufragiis moleftum, ubi le invicem homines quäfi pifces devorant, Ex omni genere 'pijcium congreganti, quia tam bonos quam malos congregat fide, fcripturis , facramentifque Chri-ftianis, quibus inclufi iiidifcrete in mundo , velut mari, natant,
48.	Quam, cum impleta efjet, Cum fci-licet plenitudo Gentium intraverit, edu-een*es, et fecus littus fedentes , quia educe* tnr Ecclefxa ex fluxis & inflabilibus foculi hujus undis ad flabilem ^ illum immortalis vito flatum, velut in littus, e-legerunt bonos in vafa, Vafa lunt Sanfto-rum fedes, & beato vito magna fecreta, quo non omnes perveniunt 9 qui Chri-
SECUND. MATTH. Cap^ XIII. 365 fi iani appellantur, ut idem Serni. iai. Reliqua in parabola manifefta funt.
<f2. Ideo, quia intellexiftis myfteria, & pretium eorum, ne putetis vos vobis tantum debere fapere. Nam omnis fcribtt doftus, id eft, doftor Evangelicus , qui bene conftitutus eft , in regno, Graece ad regnum, edorum: hoc eft , ad myfteria regni caelorum praedicanda , fimilis eftho-' mini patrifamilias, id eft, fimilis eile debet bono patrifamilias, qui non fibi loli relervat, ied profert de thefauro , penuario fcilicet, id eft, non vivit in diem, fed ex annona , quam diu ante collegit ac repoluit, profert convivis nova, et vetera ^ id eft j omnium ciborum genera, ut omnium necelfitati & palato faciat fatis. Quo fignificatur doftorem regni coeleftis ex fcientiae thefauro, jam ante longa meditatione, contemplatione,exercitatione praeparato, proferre auditoribus pro cujufque captu &ftatu omne dodtrina:, exemplorum ac parabolarum genus, adeo-que confequenter tam ex veteri quam ex novo _T e ft am en to, uovafcilicetmyfteria veteris Scripturae teftimoniis illuftrando, ut paffim Chriftus facit. Nam iftud hic fiinul elfe infinuatum, quidquid improbet Calvinus, docent unanimiter veteres-, Hilar. Hi ero 11. Chryfoft. Euthyinius in hunc locum, Iren. lib. 4. cap. 2. Auguft. Quaeftion. 16, in Matth. Athauaf. & alii.
54. Cum autem veniffent in patriam lh-
* m<i
am. TriplexeratChrifti patria, Bethleem, Ubi natus eft; Capharnaum , ubi frequenter verfatus, de qua fupra cap. 9. v. 1. & Nazareth, ubi educatus, quam hic in-telligi ex Luca patet cap. 4. v, 16.Docebat eos inJynagogis. eorum, id eft, Synagoga; neque enim plures videntur fuille in tantillo oppidulo: nifi per Synagogas ipfos conventus hominum intelligas , quomodo Concio, & Ecclefia dicuntur ipfe populus. Ita ut mirarentur et dicerent: unie huic fapientia hae » cum fcilicet litteras non didicerit, ut eft Joan.7. v. 1 Et virtutes, id eft, miracula feu poteftas patrandi tam mirabilia?
55. Nonne hic eft fabri Filius? Marci 6. V. 3. dicunt, Nonne hic eft faber? vel qui tamquam fabri filius etiam faber putabatur, ut Auguftiu. 2. de confenfu Evangel. cap. 42. vel, ut verifimile , quia vere fabrilem fimul exercuit. Hilar.hic fabrum ferrarium fuiffe putat, alii mu-rarium: Juftinus, audior antiquiffimus, Dialogo cum Triphone clare dicit, eum arat: a &juga boum confecilfe ? hoc eft, fuiffe lignarium. Cui confentit Ambrof. Sermone quodam de Nativitate, & Audior operis imperf. Unde ille apud So-■z rnenum lib. 6. c. 2* arcam ligneam fa-brcat Juliano ad mortem. Ex quo pa-tec, iftam & tunc, ficut & nunc eft, publicam fuilfe opinionem. Unde & nonnulli volunt quia tradlant fabrilia fabri,
eum
eum fub jugi & aratri fyfnbolis Evangelium fuum propofuiffe, Matth, ii. v.,294 & Lucs 9. v. ult- Nonne mater ejus dicitur Maria, nullo fcilicet dignitatis aut honoris titulo illuftris »ut nota, et fratres ejus, id eft, cognati. Hebraiimo valde ufitato: Jacobus qui cap. 10. v. 3. dicitur Alphai, fcilicet filius, & Marci if. Jacobus minor , unus fcilicet ex Apoftolis. Etjofeph, Jacobi jam difeti lräter, uteft cap. q%. v. 56. Ubi fimiliter conftat, u-trumque fuiffe filium Mari» quae Joan.
19.	vocatur Cleophse, fcilicet filia, ut Hi-eron. libro contra Helvidium: erat enim uxor Alphaei. Quamquam probabile fit, Alphaeum & Cleopham eundem elfe, cujus uxor Maria, fuerit mater omnium, qui hic nominantur. Et Simon. Eu-feb. lib. 3* Hiftor. cap. 10. ex Hegefippo tradit & iftum fuiife filium Cleophae , fratris Jofephi, mariti Mari» Virginis. Et Judas’. Cue»6. v. 16* vocatur Jacobi, fcilicet frater; ficut & ipfemet fe vocat initio Epiftol» fuse. Itaque quatuor ifti Jacobus , Jofeph, Simon, & Judas fratres erant, filii Mari», uxoris Cleophse, a-lias Alphad, fratris Jofeph.
f 6. Et Sorores ejus, id eft,cognatas, non ex materno genere, fed paterno, ut indicat Aug.Quseft.17.in Matth.hoc eft, patrueles,neptes fcilicet Jofephi Q qui putabatur pater ejus) ex fratribus aut fororibus. Nam ut Hieronym. loco cit. Miraris , inquit
quit, fx errant in fratribus, qui errant in patre? Eodem modo ;eftimentur & fratres, quo aeftimatus eft pater.
57. Etfcandalizabantur in eo, id eft, offendebantur educationis & profapiae humilitate , feu impingebant in eum, vellit in lapidem offenfionis, ita fcjlicet, ut propterea non crederent eum eife Mediam : forte & malis artibus, ut alias fartum eft, lapiendam illam & virtutes tribuebant. JEfus autem dixit eis: non efi Propheta fine honoreni/i in patria, &c. Familiaritas enim contemptum parit, & pluris aeftimautur peregrina quam domefti-ea: denique quia, ut Hieron. propemo-dum naturale eft, cives civibus invidere, dum gloriam contribulis fixam confufio-nem putant.
58. Et non fecit ibi virtutes multas. Pau-eos enim tantum infirmos curafle notat Marc, cap. 6. v. 5. Propter incredulitatem eorum. Miraculis enim Chriftus fidem fo-lebat praerequirere , ut iup, c. 9. v. 28- & alibi palfim. Ulque adeo, ut, fi qui increduli aut curiou illa peterent, nunquam faceret, ut patet in Herode , Lucae 23. in Pharifieis, Matth. 12. &in haereticis etiam hodie, qui cum ea maxime videre velint, minime vident, quia ex incredulitate ea petunt. Et haec eft ratio, cur Marcus dicat, Non poterat ibi virtutem ullam facere, nempe quia miraculis indigni erant, &res in congrua,
J
Ca-
CAPUT XLV.
in
1‘ JA^/E morte S. J} cannis dicemus Mar-ci 6. de multiplicatis vero pauibus Joan,
6.	ubi accuratius ifta narrantur.
22.	Et ßatim JEfiis compulit difeipuhs afcendere, eo quod inviti ab eo divellerentur , tum propter fe, tum propter ipfum, eo quod nox inftaret, & nullae effent naves, quibus fequi pollet. Idcirco autem veriiimiliter eos abelfe Chriftus voluit, partim ne facile cum turbis con-fpirarent, cogitantibus eum in Regem tollere, ut narrat Joan. cap. 6. verf. 15, partim ut expeditius turba: dimitterentur (ut hic indicatin') difcipulis jam profeftis; partim ut forus oraret, & denique ut iequenti miraculo pararet viam.
23.	Et dimißa turba, id eft, cum turbis valedixiffet, & abire juffiffet, tametfiibi tota nofte manferint, & eum exlpetta-verint, ut patet Joan. 6. verf.22*&feqq. Afcendit in montem, ut vim turbae fugeret, volentis eum creareRegem,ibidem.iS’oZaj orare, id eft, ut ibi folitarius oraret, Seceifum & folitudinem amat oratio: unde & Chriftus plerumque montes & ieferta quaerit.
24.	Navicula autem: in qua difcipuli e«
rant
rant, in medio mari Genefareth, id eft, in profundo, jaSlabauirflu&bus- Notat periculi magnitudinemerat enim contrarius ventus, quem Chriftus ipfepoft difceffum eorum videtur fufcitalfe, ad probandam eorum lidem ac conftantiam.
^. Quarta autem'vigili i noSlis: qme eft poftrema nodtis pars, apparente lcilicet diluculo, diciturque Vtgiliam Mutina Exod. 24. verf. 24. Nox enim tota in quatuor partes dividebatur, qute Latinis dicebantur Vigilis > Grsecis vero & Hebratis Cu-ftodis, eo.quod quater, lingulis ternis Loris, vigiles feil euftodes mutarentur, juxta difciplinam militarem. Itaque tota pene nodlecum tenebris, vento , fluctibus ludlati fuerant. Venit JEfus ambulans Jupramafe, adhuc fluxibus turbidum ac furens. Ex quo colligitur, quod mare 11011 celferit veftigiis ejus, hoc non provenilfe ex aHqua confolidatione undarum , inftar glaciei, ne diffluerent, fed potius ex eo * quod gravitatem corporis impediret, ne pro natura fua' deorfum vergendo, aquas finderet. Quo viib dilcipuli
Turbati knt. Nimis brutam igoranti-am & craffum ftuporem hoc vocat Calvinus in Harmonia • led ipiemet refutat fe, in Joannem fcribens:	fieri, inquit, non
poteft , quin confternatio nos invadat, vilo fpectro. Nam Evangelifta notat, eosputaile, quod corpus grave ambulans
fuper mare, quod prae nofturniS tenebris non dignofcebant, eiTet phantafma , id eil fpeftrum ieu illufio diabolica: cu-jufmodi etiam iis,quibus apparent,fubinde nocere folent. Cumclamaviffent, con-fufa fcilicet & incerta voce, quod magni timoris indicium fuit,
27.	St at im locutus eft JEfiiis. Ubi enim fumme periculum crevit, Dei auxilium adelfe folet. Nam in ifta hiftoria fpecu-lum datur, quomodo Deus fideles fuos tentare, probare, in extremum periculum ac timorem adducere, ac denique liberare foleat, ut pulchre & latius expendit Chrjffoft.Hom.if .in Matth... Habete fiduciam > in mepriefentem. Quia vero eum in tenebris non dignofcebant * addit ; Ego fum , non fpedtrum ; nam , ut Hier.ex voce libi nota poterant eum a-gnofcere.Itaque nolite timere,ilve a fp edito, five a mari. Simul autem cum voce pacem animofamque fiduciam animis infudit. Ille enim lolet elfe effedhis vocis Dei loqueutis, non tantum figuificare, fed cum didto etiam efficere; apparendo timorem, loquendo afferre tranquillitatem : fpectra e contrario.
28.	Rejpondens autem Petrus dixit: domine ft tu w. Multis modis reprehenditur hic a Calvino Petrus, infirmae fidei, in-confiderationis, temeritatis, ftultitiae, E contrario Hieron. Hilar. Chryfoft. Theo-phil. hic, & Auguft. Serm. 13, de verbis
Z	Doni.
Dom. extollunt fidem Petri, & aräen-tiffimam charitatem, Itaque quod dicit, fetu es.: non de Chrifti virtute dubitat, fed de perfonanam & fpedtrum poterat effigiem & voeem ejus mentiri. Proinde ex modefiia non dicit: Veni ad me, fed ex magnitudine fidei de Chrifto dicit, Jube, ita fcilicet ut res ipfa fequatur: nam & hoc fpe&rum jubere poterat: ex ardore vero diledtionis addit, me venire ad te, id ell, non vanitatis, non often-tationis cauta, fed ut tibi adfim, te clarius cognofcam , venerer , ampleftar , tecum eam. Nam Chriftus videbatur navem praetereundo , iter reliquum pedibus velle conficere, Mare. 6. v. 48.
29, Atipfeajt, vehi, non ut ftultitiam Pet; i experientia redargueret,utCalvinus garrit, fed ut Chriftus fe verum dixiffe probaret, & Petri fidem charitatemque commendaret. Et defeendens Petrus, eo quod efficaciam jubentis ex infusa animi fecuiitate fenfiffet, & tentanti aquae non cederent: ideo enim non dicitur profiliille in aquam, ficut fecit Joan.gi. fed defeendifle.
- o. Videns vero ventum validum, oculis fcilicet ab adjutore in periculum deflexis , timuit : cum tamen jam effet Chri-lto propinquior; fed, ut Chryfoft.Homil.
51.	hac eft humanae naturae conditio, ut difficilioribus nonnuuquam fuperatis, iuccuinlat in minoribus. Itaque cumcx>
SECOND. MATTH. Cap. XIV. 371 piffelmergi, metum fequente diffidentia* diffidentiam periculo liibnierlionis, cla* mavit, dicens: domine falvum me fac. Nam pericula magna excitare folent fopitam fidem acdilettionem. Haec enim verba funt nihil dubitantis de auxiliatoris pote-fiate ; & ideo, revivifcente ejus fide
Continuo JEfus extendens manum apprehendit eum: iterum ambulare coepit fuper aquas, tantum icilicet fpatii revertens , quantum a navi ad Chriftum ambulaverat prout notat Cyril, catechefi 5. Ut ergo Iciret non a ventis , fed a fidei imbecillitate periculum proveniffe, addit Cliriftus ♦
31.	Modie £fidei quare clubitafli? non de potentia jubentis , quia alioquinnon in-vocalTeteutn; led quare animo fluftua-fti ? Grsece e diftafds id eft, cur huc illuc animus tuus impulfus fuit? Significatur enim, fiduciam, & conlequenter fidei vigorem ex furentis maris metu remif-fiorem factum , ficut contingere folet iis , quibus animus nunc in periculi magnitudinem , nunc in auxilium Dei defigitur , quamvis de potentia Dei nihil fpeculative dubitent.
32.	Et cum afcendijfent in naviculam. Unde quod Joan, dicit, Voluerunt eum accipere in navem, fic intelligendum , ut non excludatur acceptio, fed tantum, ut voluerint accipere , tamquam diu curif ip-fo navigaturi, cum tamen navis ftatim
Z 2,	ad
37« COMMENT. IN EVANG. ad terram appulfa fuerit, ut ibid, dicit, quod tertium erat miraculum : quartum vero , quod cejfavit ventus.
33.	Quibus moti dixerunt ii,qui in navicula erant, vere ^ Filius Dei es,- non adoptione, ut vir juftus, fed natura, qualem te praedicas. Sic enim intellexerunt Chrilti verba etiam Jud.ei, & hac tlecaufa eum Joan, io.lapidare voluerunt, & Joan. infecundum Legem fuam mori debere dixerunt. Allegorice, mixto fenfu morali traCtat hiftotiam totam Auguft. Tract. 25. in Joan, fed late & ex pro-felfo toto Serm, 22- de diverfis. Navicula enim eft Ecclefia; fluCtus, tentr-tiones & adverfitates, difcipulorum pavor , conturbatio fidelium.- fed JEfus, cum folus arefurreCtione fua in m onte lit ambulat luper omnes tumores , fluctus ■, & Principatus hujus mundi , inline tranquillitatem fuis allaturus. Supplet nonnulla qu. 15, lib. i.Quseftion. Evang.
34,	Et cum transjretaß’ent, venerunt i i terram Gene far. Confundunt hanc terram nonnulli cum terra Geralenorum, de qua c. 8. v. 28* fed certum eft eos falli. Nam Gerafa erat trans Jordanem: Genefar cis /ordanem, prope Bedladaini, Hebraice dicitur Generath; Latine melius Gent/ar vel Genefareth. Eftque tum civitas, tum terra, protenta juxta lacum, eotfem numine appellatum, natura &
SRC UND. MATTH. Cap. XIV. 373 pulchritudine admirabilis, prout <eam de-i'cribit Jofeph. lib-3.de bello Judaico c.18.
36. Et rogabant, ut vel fimbriam veßimen-ti ejus tangerent, id eft, ut vel ifta minima facillimaque aeceffione ad Chriftum, fe fanari permitteret. _ Superftitione implicitos eos vocat Calvinus hic, eo quod ad taCfum vellis reftringerent Chrifti gratiamcum potius Chrifti gratiam fidei magnitudine ad veftes extenderent. Unde cum Chriftus miraculis fuis non fo-leat fuperftitionem confirmare , ut hic, & Matth. 9. v. 22. fimilem taftum veftis etiam voce laudaverit, firmum manet argumentum, pro cultu Crucis Domini & Reliquiarum ; quem Calvinus hinc Ita-biliri metuebat.
_ nc acceperunt fcribcs et Ptujrifki ab Jerofolymis : tamquam qui ibi csteris/an-ckiores, atque doftiores haberentur, & ideo gloris Chrifti magis inviderent. Nam alioqui, utChryfoft. &Theophyl, notant per omnia lpca difperii habitabant, eo quod plerique eflentLevits. Cum ergo Chriftum non pollent carpere , carpunt difcipulos, non de trahfgreffione Legis Dei, fed de traditione leniorum, leu
CAPUT XV.
naa-
374 COMMENT. IN EVANG. majorum violata. Nam Illarum contemptus redundabat in Pharifteos, qui eis fuccedebant& fimilium traditionum erant Qrchitefti. Et haec fuit ratio, cur acrius eas tuerentur, quam leges Dei. Caput autem accufationis erat,-
2- Non enim, lavant manus fuas, cum panem manducant, id eft, inter manducandum. Non enim loquuntur de vulgari illa lotione, quse ante cibum civilis honeftatis causa adhiberi folet, fed de religiofa, ieu fuperftitiofa , qua , ut Marcus ajt, non comedebant, nifx crebro laveruit manus , feilieet tam ante quam inter comedendum: item quandocumque redirent ex foro, ubi verfabanturin omni hominum genere. Eamdem curam adhibebant, ut ex Marco patet, calicibus, urceis, ^ramentis, id eft , valis ^reis, ledlis , feu thoris , in quibus accumbebant menfse, hoc eft, omnibus infirm mentis convivii, nimirum, ne velipfi, vel illa vafa quidpiam forte tetigilient, quo ipfi immundi fierent; idque non juxta leges'in Levitico 'prselcriptas, quibus fufficiebat mundari, quando re ipla fiebant immundi, fed juxta traditiones ferupulofas, & fuperftitiofas fuperadditas. Itaque Chriftus accufationem graviori accufatione, ut clavum clavo pellit.
3. Quare et vos tranfgredimini mandatum Dei: quod longe gravius eft fa6to difqi-pulorum meorum; propter traditionem ve-
firam,
SECUND. MATTH. Cap. XV. 375? jlram, kl eft , Audio fervandae traditionis veffee? Qua indicat & quanti effent faci end® illae traditiones, utpoterepugnantes legi Dei: & prazpofterum Pharifai-cae pietatis ftudium. Hujufmodi traditiones vocantur a Judaeis Lex oralis, ut dillinguatur a legeferipta» Auctorem earum ipfi ftatuunt Moyfen in monte Sinai , qui tradiderit eas Jofue, hic feptu-aginta fenibus , ifti fynedrio magno, a quo eas Rabbini acceperint: ficut hxc patent ex Aben Ezra, Jarchi Rabbi Be-chai, & aliis in cap. 4. verf. 14. Deuter. Quo fpeciofo titulo quibuflibet commentu? pofterorum audloritatem conciliarunt. >Iam revera audtores plerarumque traditionum iftarum erant recentiores quid am Akiba, Simeon, Hillel, & alii. qui a-liquanto ante Chriftum natum vixerunt, ut patet ex Hieronym. Epift.151.ad Alga-fiam qu. 10. Epiphanio Hasrefi 15. & 33. Quanti eas traditiones, feu deuterofels fecerint ,& olim& nunc, ex eo liquet, quod paffim eas vocant fundamentum legis iiuiptae, & religionis Judaica;, ut loquitur Aben Ezra Praef. in Legem Mov-lis , & R. Bechai in lib. Cad Hakkemach , id eft , Cadus Faring. Imo expreilis verbis eas praeferunt verbo Dei, & Bibliis, ut patet in Codice Juris ipfarum Babx Mezia, & in Thalmud Jerolblymitano Codice Beracachot, ubi hujuf korii deu-terofeis collect® lunt. Deinde in libro Z 4	E-
Eruvin ftatuitur paena mortis iis, qui tranfgrediuntur verba fcribarum. Et alibi dicunt: Qui credit verbis Sapientum, perinde eft , ac fi crederet ipfi Deo y cum tamen pleraque , velprorfus frivola, ac turpia fint, qualia recenfet Hieronym. Epiftola citat, quadam aperte contraria praeceptis Dei, ut quae Chriftqs hic tangit ; nam Deus dixit ;
4,	Honora patrem et matrem. Quo non folum honor in verbis, geftibus, & officiis deferendis praecipitur, fed vel ma. xime in vitae necellariis miniftrandis , fi hoc exigat imbecillitas , aetas, penuria, ut hic notat Hieronym. Hoc enim Honor in Scripturis fignificare folet, ut patet tum ex oppofitione verf. 5. tum ex i. ad Timoth, 5.7,3. & 17.,. Et qui maledixerit pair i vel matri, id eft, vel lolo verbo lsefeit,^4ie dum faCtis , morte monatliche. omnino ahfque ulla fpe veniae moriatur.
5.	Vos autem dicitis, veluti traditione veftra interpretantes legem de honorandis parentibus : quicumque dixerit patri vel matri, egentibus & poftulantibus fub-fidium neceftarium; munus quodcumque eft ex me, tibi proderit, Locus perobfcurus, qui fere decem modis ab auctoribus exponitur. Praetermifsa fententiarum varie täte , duae caeteris praeferendae videntur. Una facillima , & textui Latino , qui ad jicit verbum Eft, latis congruens. Mums quodcumque intellige facrum, Marcus
enim
SECUND. MATTH. Cap, XV. 377 cnim legit Korbern , quod fexcenties in Pentateucho vertitur Oblatio. Itaque Korbau, feu oblatio quacumque, ex me, offeretur in cultum Dei: illa tibi proderit, perinde ac fi tibi dediffem. Particeps enim eris fruitus, tum corporalis, inde comedendo, tamquam ex epulo fa-cro, tum maxime fpnitualis. Altera magis conformis eft textui Graeco, Syriaco , &tranflationi Hebraicae^ item-que ipfi textui Latino S. Marci', in quibus omnibus deeft ve bum E(t\ & maxime antiquis, Ori geni in Matth, qui dicit eam ex quodam Hebraeo didicilfe; Chryfoftomo & dilcipulis ejus, Hiero-nym, & aliis in hunc locum. Manus igitur , feu oblatio , Deo fcilicet jam devota & confecrata, quorlcumiiue eft ex me , tibi proderit, id efi, quidquid exmetibipro-deffe polfit, &tu a me expedftare. Graece, ii, quo ex me juvari poßls; Syriace, id, quo juvaberis, feu juvareris ex me: q. d. Id, quod petis a me, jam Deo confe-cratum eft, non poteftin alios ufus verti , quam facros. Sic enim deterriti parentes nolebant illud a filiis accipere. Hic fenfus eo convenientior videtur, quod in hodiernum ufque diem extent veftigia hujus traditionis lie iutelleche iuThalmud, Cod. Nedarin. c. 11. prout eam exponunt Maimonides in Commentario & Rabbi Mffim , qui addit, hujufmodi votum non polle irritum fieri. Porro in utroque leu-Z 5	‘i
fu oratio eft defectiva, & fopplenda hoc* modo: Culpa caret, aut legi fatisfacir de honorandis parentibus. Juxta utramque etiam oblatio liberorum cedebat in lucra facerdotum, quorum plerique e-rant Scrib e & Phari Ilei.
6.	Et, ita fecutus traditionem veltram, non honorificabit patrem fiium , &c. id eft, non obfervabit praeceptum Dei, jam di-dtum, fed finet parentes praetextu voti egeftate confumi. Sunt enim h<ec verba Chrifti, non Phari Ileorum.
7.	Hypocrita ; duplici titulo, & quod volentes videri divinae legis vindices, eam traditione fua irritam facerent, & quod praetextu cultus Dei corifulerent a-'Varit.iae fuae *. ■ bene prophetavit de vobis Ifaias9 quia exadliffime opera veftra & ejus prophetia conveniunt.
8» Populus hic labiis me honorat, id elt, ore me colit, laudat, celebrat, invocat , tub quo omnis extei nus cultus intel-ligitur : cor autem eorum longe efi a me , q uia contraria voluntati meae cogitat, id eft mifericordia, charitate, caeterifve virtutibus, quibus vere color, vacuum eft.
9.	Sine caufa autem colunt me: Greece fr 1 fir a inaniter, feu , ut eft apud Marcum c p. 6. verf. 7. In vacuum, tum quod frivolus elfet ilie cultas, tum quod veri cultus non alfequerentur finem, qui eft cor , non labia, formare , Deumque propitium reddere. Docentes, id eft , toti vacantes ad tequendum , ali-
S F.CUND. MATTH. Cap. XV. 379 ofque docendum , doSirinas et mandata hominum. Graece & Syriace , doflrinas, man-data hominum, feu quse iunt mandata hominum. Quod exprefse &i proprie intel-ligendum eft , id eft, mandata humano fpiritu efficta, quae videlicet, vel frivola funt, nihil conferentia ad obfervati-onem mandatorum Dei, in quibus verus Dei cultus fitus eft f cujufmodi erant tot lotiones Pharifaicae J vel etiam mandatis Dei adverfantur, ut illud de Kor-ban. H.ec enim duo fp eft are Chriftum patet ex Marco , qui pro ratione utrumque tangendo fubjicit: Relinquentes enim mandatum Dei, ecce contrarietatem , tenetis traditionem hominum , haptifmata urceorum , t'fc. ecce frivolas traditiones. Quibus obfervandis tantum impendebant ftu* dium, ut propter illa.? Dei mandata negligereut, ut a Marco ibid. v. 9. & hic v. 3. & 6. notatur. Neutrum habet locum in traditionibus Ecclefiae , quas ex hoc loco haeretici imperite carpunt: tum quod a Spiritu Dei, Ecclefiam dirigente, inftituuntur ; tum quod ad accuratiorem mandatorum Dei cuftodiam, interioretn-que cultum promovendum faciunt; tum quod nullo modo eis adverfantur, nec ftudio tuendi illas, Dei mandata negli-guntur. Haftenus igitur ad hominem: nuncdirefte fafti dilcipulorum rationem reddit.
II.	Non quod intrat in os, coinquinat bo*
minem l Graece communicat hominem, ficut aliquoties eft Latine apud Marcum. Commune autem vocabant Judaei immundum, propter legem, auttraditionem aliquam, libi folis datam , ea ratione, quod res ifta caeteris nationibus eilet communis, nec ab ullis nili a fe vitaretur, ut hic notat Hieronym. Itaque, nihil quod in-tratin os, quantumvis fordidum , & vetitum etiam a Deo, quibufcumque manibus , five lotis, five illotis, fumptum, coinquinat hominem, natura feil, fua, ita ut hominem reddat ingratum Deo. Haec enim erat perfuafio Pharifaeorum , quod manus pollutae polluerent cibum, cibus hominem. Rationem didti Chrifti dat Paulus i, ad Timoth. 4. v. 4. Quia omnis creatura Dei bonaefl, & omnia munda mundis. Non ergo negat, id, quod intrat in os , polle coinquinare hominem , vel propter intemperantiam, ut fitiiiebriis; vel inobedientiam, ut in primis parentibus; vel fcandalum, juxta Paulum i.ad Corinth. 8* Ut proinde abfurde hoc adfe-ratur ab haereticis contra deledlum ciborum. Sed quod procedit de ore, ift eft, de homine, ut Marcus, idqueper fynecdo-chen. Utitur tamen , ore, ad fervan-dam antithefin, & quia de comedendo fermo erat. Non fignificat autem, quidquid procedit ab ore, hoc eum coinquinare ; nam & fputa & la_udes_ Dei ab eo procedunt; fed nihil coinquinare, niti
SECUND. MATTH. Cap. XV. 38* quod procedat ab hom'ine, feu quod homo ex fe proferat corde, ore, opere. Qua; verba cum fubverterent fcrupulofas illas lotiones Pharifaicas , imo & dilci-pulis viderentur deleftum ciborum lege prsfcri^tum tollere ; addunt j
12.	^ cis, quia Pharijeci audito verbo hoc fcandalizatiJiint? id eft offenfi lunt?
13.	At illerefpondens ajt: omnis plantatio,, id eft planta, feu germen, quam non plantavit pater meus( eradicabitur. Chryfoft. eum luis de doftrina, ac dogmatibus in-telligunt.- Auguft. vero qu, 17. libr. 1. Qu.eft.Evang.de affeftibus animi,ut concupite enti a: re ftius Hieron.(quamvis res fere in idem redeat) de hominibus qui dicuntur plantatio Dei, vel diaboli, ratione affeftuum bonorum, vel malorum. Unde populus Dei vocatur Germen plantationis nnvee, Ifahe 60. verf. 21. vinea ele-£la tfc. idem igitur fignificatur, quod Matth. 3. v. 10. Omnis arbor, quae non facit fniSlum bonum, ifc. Subintellig#ndum autem relinquit, tales plantationes elfe Pharifeos. Unde fubjungit.*
14.	Sinite illos, agere ut volunt; nolite de eorum offenlione & fcandalo ef-fe Polliciti, tametfi lint ut duces , ac dodftores populi. Nam crecifunt, qui non intelligunt apertillimam veritatem: et duces c<econm, id eft, qui tamen fe duces , feu doftores caecorum profitentur. Quo notat caecitatem illam, fui ipfius
38a COMMENT. IN EVANG. ignaram, ex fuperbia & obftinata malignitate provenire- & ideo fcaijdalurn talium, ex veritatefumptum, potius elfe permittendum, quam ut veritas relinquatur, ut Greg.Hom-7.in Ezech. Sed quia etiam difcipuii illis verbis , Non quod intrat in os, &c. turbati fuerant, eo quod viderentur eile contraria doclrins Ieris, atque traditionis, quam apue.ro imbiberant; unde & ela-iffima verba tamquam parabolam, id elt, fermonem pa-rabolicum & figuratum explicari petunt, putantes eum , ut folet, obfcuritate parabola; aliquid tignificare volui ile , inquit Auguft. ibi contra Fault cap. 13. Hinc Salvator eorum icandalum tamquam infirmorum non contemnit, fed rationem reddit, cum aliqua tarditatis increpatione. 11
17. Non (Grame nondimi) intelligitis, tamdiu lcilicet de vera faacritate & pollutione a me inftrudi, quia, omne, quod in os introi, in ventrem vadit ? 1 apple, ut Marcus addit, Et non intrat in cor ejus& confequenter cor, feu animam non po-teft coinquinare, et in (ecefjiim emittitur? Ouo fignificat, li quid fordium, aut im-muudkfe foitäffis eilet in cibo , hoc ip-lum velut fseces fecerni, relidla in corpore-puriori 1'ubftantia. Unde Marcus ajt - Purgans omnes ejeas, id e ft, hac lui emiflione feparans feces & immunditias abeo, quod mundum remanet. Et ita
e-
SECUm MATTH. Cap. XV. 383 evänefcit argutula quorumdam & antiqua calumnia, arguentium olim, Chriftutn velut ignarum Phy Ii eat , quia non totum emittitur in fecellum.
18* Quaautemproceduntde ore, Marcus» Qiue de homine exeunt, feu prolicifcuntur, veluticogitationes, verba, lacta, quorum Angulorum mox exempla profert, de corde exeunt, id eft, ex animo, feu allectu, & libero arbitrio hominis proii-cifcuntur, veluti cardine & fonte omnia coinquinationis & Sanctitatis ; & idcirco ea coinquinatifeu coinquinare poliunt hominem, ficut & Sanctificare.
2j • Etegrefusin.de, ex terra Geuefar , feceßit in partes Tyrii&l Sidonis, id eft.iu territorium Phoenici# , non praedicandi caula, fed partim latendi, & ita quief-cendi causa , ut indicat Mar e. 7. verf. 24. partim iita feceflione praei udi um & figuram editurus , quod Apoftolis ad Gentes eilet tranfeundum, cum a Judaeis repellerentur. Tyrus enim & Sidon num-quam in Hebraeorum poteftatem venerant. Et hinc eft, quod inde egrefla ■ eft
22. Mulier Chananeea , Marcus vocat 1Syrophanijjam , id eft , ex Phaenicia Syriae : nam erat & alia Phoenicia in Libya, de qua Plinius lib. 5. cap. 4. Chanamta dicitur, quia erat exftirpe Chanaan,eujusSi-don erat primogenitus, Cen. xo. v, 15. Unde Tribus Aier , cum non deleviliec
Si-
Sidonios , dicitur habitaffe in medio Ghana mei , Judic, l.v.31. & 32.» f/dmayi«, dicens ei: miferere mei, fili David,, ille fcilicet Davidi promiffe, & a Judaeis expe-ftate, id eft, Media. Celebritas enim fama: & expeftationis ejus ad gentes vicinas videtur permanaffe.
23.	Qui non refpondit ei verbum, non fuperciho Pharifaico, fed partim ut fi. dem ejus, & conflandam patefaceret, partim ut offenderet, precibus coaclum fe praeftare quod praeftitit, ne alioquin fibi videretur contrarius, quia Apoflolos vetuerat abire in viam gentium, cap. 11. verf,5-tEt accedentesdifcipuli ejus, rogabant eum, dicentes : dimitte eam, concedendo fcilicet ei id, quod petit, ficut indicat refponfum Chrifti. Quia clamat pofl nos, id eft, importuna eft & dedecore nos afficit fuis clamoribus. Ex quo patet hoc in via contigiffe. Marcus tamen habet, Intravit, fcilicet in domum. Sed necGrae-ce, nec Syriace eft, intravit, fedfolum: venii: vel fi legas, intravit, intelligendum eft domi fuiIle fijentio repulfam, & tamen ipfo egreffo clamaffe iri via, prout conciliat Auguft. 2, De confen. Evang.
cap. 49*	.
Ipje autem refpondens, ajt: non fum miffus; nifi ad oves, quae perierunt,domus Ifra-el. Non quali non effet redemptor Gentium , fed quod primo millus fit ad II-fael, & illis repellentibus ad Gentes,
SECOND. MATTH, eap. XV. gg* ut Hieronym. yel potius, ut Auguftin.
traft. 31. in Joan, quod non fit milFuS, ut praefentiam corporalem exhiberet, hili iolis Judaeis, Gentes converfurus fama fua per Apoftolos fuos : hoc eft, quod non elfet miffus legatus in propria per-foua , nili Ifraelitis, quibus & quorum Patribus promilliis fuerat. Unde ab A-poft, ad Roni. 13.veri". 8« vocatur Minißer eircumcifionis. Legationis autem iftius funftio erat, Evangelium docere; pro. batio, miracula facere ; finis , Oves perditas lucrifacere. Nihil illorum Gentibus communicavit / neque per fe, neque e-tiam per Apoftolos , nifipoftqUam ä Ju. daeis repulfus fuit; fcil-quali per accidens» fi rerum eventum. Ipedles, etfi per fe, fi providentiam, & finem Dei,- Judaeis proinde ex juftitia, ratione promimonis; Gentibus ex niifericordia, juxta doftri-nam Apoftoli, loco cit.Muliere vero adhuc inftante refpondit:
26. Non eft bonum,, id eft, aequum , aut congruum, firnere panem filiorum, id eft, praeripere panem liberis enutriendi» debitum , et mittere, feu projicere, canibus, Graece catellis, ficut paulo ,poft. Per Filios itaque intelligit Judaeos, quia prae omnibus gentibus Deo curae; qua de caufa Ifrael Filius Dei primogenitus dici-tnr, Exodi 4. verf. 22. per Canes vero gentiles, propterimpudentem, & publicam idololatriam, ac lpurciffimos nio.
A a	res.(
res. Panem filiorum vocat totam gratiam Evangelicam, imprimi lque . miracula, tamquam Evangelii fui figillanam propter doftrinae confirmationem illa operatus eft. Significat igitur illa,tamquam panem delicatiorem,nondum deberi Gentibus,nili poftquam eum Judaei faftidiverint. Marcus enim dicit Chriftum dixi ile , Sine prius faturari filios: quibus verbis fpem aliquam mulieri aperuerat; & mox rationem adjicit, Non eft enim bonum, äff.
27.	At illa dixit-.etiam domine,i. e. ita eft, Ut dicis. Nam et catelli edunt de micis, qua cadunt, &c. Pro , Nam & , quod aliquam oblcuritatem parit, Graece eft, Etenim (eunamque : q. d.Verum eft, 11011 debere praeripi panem filiis , & dari canibus : etenim canes micas tantum« men-lis dominorum lapfas comedunt. Quibus verbis & fe catellam , & Judaeos non tantum filios, fed & dominos fuos agiiof-cit. Prae modeftia autem Chrifto inferendam relinquitconclufionem, lcil.non polle libi filiae luae ianitatem veluti micam , obiter manibus excidentem, prae tanta miraculorum majorum majeftate_, & abundantia in Judaeos effula negari. Mira-mulieris argutia, qua circumventa & capta Dei Sapientia exclamavit:
28.	O mulier, magna eft fides tua! deme fcilicet, ut Melfia.de conditione populi Judaici & Gentilis, de miraculis : magna item , quia tot virtutibus fublimis,
fer-
SECUftD. MATTH. Cap. XV. 38? ferventi fcilicet oratione , rara fiducia impetrandi, magna perfeverantiain tot repulfis, extrema humilitate, mira prudentia , fumma modeftia. His Ecclefia Gentilium fidem, patientiam, & humilitatem praefigurari notat Hier. Obferva-tione autem dignum eft, nullius fidem nifi Gentilium Chriftum admiratum fuilfe, feil. Centurionis, c. 8- verf. 10. & hujus mulieris. Unde & uterque segrotus, Cliri-fto abfente, curatus eft, quia ad gentes Chriftus corpore non venit, ut Au-guft, q. 17. lib. 1. Quaeft. Evang. Quod vero verf, 30. dicitur Chriftus curajje mutos, cnecos, claudos, &c, idem notat quseft. i8» fignificari, quod Chriftus aegros omnibus animi morbis curet: mutos videlicet, qui non laudant Deum, aut non confitentur fidem: cnecos, qui non intelligunt, etiam-fi obtemperent jubentibus : furdos, qui non obtemperant, etfi intelligant: claudos , ac debiles, id eft infirmos, qui praecepta non plene implent,
32.	JEfus autem convocatis difcipulis: tum ut cum illis confilium de fequenti miraculo communicaret; tum, ut confeffio-nem eorum exprimeret, deefie panes in deferto , id eft , adeffe miraculi ne-celfitatem, fine qua Deus ea non folet operari. Unde & iftud non eft operatus, nifi poft triduum, quoperfeverabantfecum , & cum jam defeciffet, fi quid fe-eum tuliflent, ut manducarent, Difci-A a %	pu-
388 COMMENT. IN EVANG. puli enim adhuc ita rudes erant, ut in tanta miraculorum ejus abundantia nihil, nifi creaturarum vires cogitarent. Quod autem ante ex quinque panibus millia faturaverit, hic vero feptem panibus 4. tantum millia, fignificatum voluit, De-um perinde multos ex modico,ut paucos ex mul opafcere. Hic feptem fportae. illic duodecim cophini fuperfunt: five quod fportae ellent multo capaciores cophinis: fi v e, ut Chry foft. ne reliquiarum squalitas miracula confunderet, & oblivionem induceret, hujufmodi difcrimine indelebilem utriufqVie voluit memoriam confervare. Sed unde tot fportae in deferto? Credibile eft folum exprimi reliquiarum menfuram, etli fportae non adfuerint: nifi malis, in fportis nonnullos ante vendidifle populo panes initio con-fluxus. Caetera in fimili miraculo Joan.
6.	di fturi fumus.
39. Et venit in fines Mageim: Marcus ; in partes Dalmanutha. Unde Auguit. lib. 22. de confenf. Evang. c. 51. putat efie diverfa nomina unius loci: alii unum ef-fe nomen urbis, aliud regionis: alii, & ▼erius, eile duo loca contermina, ita ut qui in fines unius venerit, etiam vene-titin fine? alterius; ficutlupra dicuntur partes Tyri if Sydonis. Sunt autem ultra mare Galilaeae circa Gerefau, ut Hieron-De locis Hebraicis,
Ca-/ ’
CAPUT XVL
■o
JTjIT' accelerant ad eum Pharifki et Sadducat : fedt* capitaliter inter fe coiitra-ri*. nifi ubi Chrifto refiftendum eft. Ita fit in haereticis fibi mutuo infertis, ad-verfus Ecclefiam confpirantibus. Nam, ut Tertul. femper Chriftus inter duos latrones crucifigitur. De tentatione & li-guo de coelo & figno Jon* Prophet*, vide didta cap. 12, v. 38. & 39. bis enitn eadem a Chrifto diverfis occafionibus populata & reiponfa funt.
2. At ille rejpondensajt illis: fatto vefpere, &c. hoc eft, ex vefpertino coeli rubore colligitis ferenitatem fequentis diei; ex matutino tempeftatem pluviarum aut ventorum. Nam'pro, radiat, &rubicun-dum eß , Gr*ce eft idem verbum pirrhazei id eft, rubet, igneum eß.
4.	Faciem ergo cceli dijudicare noflis : ita fcilieet, ut difcernatis ligna quamvis fallacia ferenitatis <& pluviae; & illis quamvis incertis nihil amplius requiritis. Signa autem temtomm noh potefiis Jcire? id eft, & non poteftis diicernere figna temporum promi fibrum de adventu Melli*, plurima , infallibilibus prophetiis config-wata, & jam rebus iplis impleta ? H*c A a 3	enim
390 COMMENT. IN EVANG. enim figna flint, prsete’f ablationem fc ep-triJudaici, impletionem hebdomadarum Danielis.aliasque prophetias, imprimis tanta vis miraculorum exhibitorum.Hoc enim fignum Chriftus ipfe difcipul is Jo-annis, ex Ifaia dedit fupra cap. n. y.
5.	H oc ergo argumento Chriftus conclu-fum relinquit, accufandam potius effe eorum five negligentiam in obfervandis rei tarn necelfaris fignis, five rardita-tem in intelligendis, five malitiam in calumniandis, & fuperflue eos alia figna de coelo qnserere. itaque non aliud dandum elfe nifi fignum Jons , de quo fupra.
5.	Et cum veniffent difcipuli ejus trans fretum : id eft, cum venirent feu irent trans fretum. Ita Grsecum oltontes exponi po-teft :11am ea, qus fequuntur, in ipfa navi, feu cum navigarent trans fretum, difta hint, ut patet ex Marco c. 8* v. 14. Obliti funt panes accipere. Ex quo colligitur & confuetudo erum accipiendi commeatum, eo quod Chriftus in defertis haereret,& quam exigua eilet de corpore cura.
6.	Qui dixit illis, intuemini et cavete * q. d. Attendite & cavete , feu omni diligentia cavete vobis a fermento Pharijteo-rum: quod Chriftus exponit, elfedodtri-nam eorum , v. 12. nempe quas ipfi fuerant commenti traditiones, & mandata hominum, divinis contraria, vel futilia.
SECUND. MATTH. Cap. XVI. 391 yel ad externam tantum pietatis pompam fpe&antia, quorum finis, hominibus potius probari, quam Deo, de quibus initio cap. 15. Et quia talis döftrina inftar fermenti inflat hominem , & implet fuperbia atque hypocrifi , hinceft, quod Lucae 12.v,i. dicitur, Cavete a fermento Pharifaeorum, quod eft hypocrifis. Et Sadducaorum, qui dicunt non eile refur-reftionem , neque Angelum, nequ-e fpi-ritum, A6L 23. v. 8* imo nec animam elfe immortalem , ut Jofeph. 18. Antiquit. cap. 2- Unde fermento illo in vitam tran-feunte ferinis inter fe moribus erant, erga fui fimiles veluti adverlus exteros inhumani, ut idem fcribit lib. 2- de bello Judaico c. 7. Orne fortaffis caui’a eil;, quod Marcus loco Sadducaorum dicat,	a fer-
mento Herodis, eo quod lenius & vita eius eflettalis, & quod ftuderet impenfe Sad-ducseis. Nam eos fuifle paucos quidem, fed fere dignitate praecipuos, idem Jo-fephus teftis eft.
7.	At illi cogitabant intra fe. Graecum dialo-gizonto eneavtois transferri poteft difcep-tabant inter fe: nam etiam verbis eosegifle indicat Marcus, nempe verifimiliter alter alteri culpam tribuebat, dicentes , quia panes non accepimus. Phrafis Graeca , imo & Hebraica, in qua, quia, redundat. Sunt verba ex inopinato recordantium errorem fuum ex Verbis Chrifti, idque cum quadam follicitudine , quid adturi A a 4	ei-
e flent. Nam Chrifti refponfio taxat eos, partim de illa anxietate habendi cibi, dum eos vocat, modica fidei, cum fcilicet fecum haberent eum, qui nuperrime tam illuftria divinse providentias miracula exhibuerat , in cujus proinde providenti» fide deberent elfe fecuri: partim de tarditate iutelligendi tam carnaliter metaphoram latis perlpicuam.
13.	Venit autem JEfus in partes Claret Philippi: id eft , a Philippo , Herodis Magni lilio, Tetrarcha Iturese &Traconiti-dis, inftrufta ELdificiis, & ab eo, in honorem Tiberii Casiaris, Ceefiarea difta, ut Jofeph. 18. Antiquit. c. 3. Olim dicebatur Lefen leu Lais, pollet Dari, Jo-fue 15. & Judic. 18. & Dan verfo a Gras-cis, in Pan, vocata eft Pandas. Sita eft autem ad radices montis Libani, ac terminus eft terrae fanftse ab Aquilone. Eft & alia, quae fimpliciter Cxfarea dicitur, tamquam nobilior, Aft. 21.22. 23. &c. ab Herode Afcalonita ita in honorem Augufti Caefaris nominata. Et interrogabat difcipitlos fixos: non inanis gloriae vel difcendi ftudio, led docendi veritatem, ut, qui cum unigenito Dei habitarent, tamquam fimplicem hominem non contemnerent, inquit Cyril. Catechefi 11. Quem dicunt homines e fle Filium hominis ? id <eft , ut Luc. quem me dicunt efle turbas, feu vulgus, prout excludit primates po-puii & Apoftolos. Loquitur autem in ter-
tia perfona de fe, idque humili vocabulo , ne, inquit Hieron* jaftanter de fe quaerere videretur.
14.	At illi dixerunt, alii Joannem Bap-tiflm; cujus anima corpus occifum repetiverit, Fuit ifta & Herodis lententia, fupra cap, 14. v. 2. propter vitae fcilicet Innocentiam & praedicationis fimilitudi-nem de pcenitentia agenda & regno coelorum . A lii autem Eliam q ui tam q uam precario r veri Meffiae,cuius tempus adefle llilpi-cabantur,apparuerit,nempe propter per-fon;e Ch illi leveritatem , gravitatem,& miraculorum magnitudinem. A Hi vero Jeremiam • propter libertatem increpandi Sc ibas & Pha.ifieos , que in Chrifto , ut & Jeremia, lingularis fuit. Et quia nulla illarum opinionum ultra propheti-cm dignitatem progrederetur, hincajt:
15.	Vos autem. Eir.phalin habet illa, antifhefis. Vos, inquit Ch yfollom. qui me cum femper verfantes, plura me feci ile vidiltis , qui meo nomine complures virtutes ipli quoque feciflis, quem, feu cujus auctoritatis ac dignitatis, me ejje dici'is ? Omnibus autem reticentibus,
16.	Refpmdens Simon Petrus dixit, tamquam ferventioris fidei, quam csteri, ut Hieron. in c. 24. v. 28. tamquam os A« poftolorurp , & vertex corifbrtii totius, ut Chryfoltom. hic tanquam princeps A-poftclorum, & lummus Ecclefise praeco, Ut Cyrillus Catecliefi 11. Tu es Qhriflus
A a 5	fi-
filius Dei .vivi.	Grace longe efficacius
fingulis vocibus additur articulus,Qlle,et:tt-lius)Tues ille Chrifius,illeFilius Dei, illius viventis, id eil, Tu es ille Angularis Chri-ftus feu undtus, & venis Meffias: & quamvis hominem effe videamus, fimul tamen es natura, non adoptione, ut ceteri Sandti, ille unicus Filius Dei, non cujuflibet, led Dei viventis, cui proprie competit generatio: quo epitheto Deus verus a Diis gentium, idolis aut mortuis hominibus diftiugui folet. Ex quo patet, quam perfedla fuerit illa Petri confellio. Si qui enim Filium Dei vel Meffiam antea confelli fuerant, non aliter hoc intellegebant quam communi vulgi fenfu, icilicet quod elfet Filius Dei adoptivus, ut alii Sauili, tametfi ceteris pracellentior & Meffias carnaliter Judaeis magna cum gloria regnaturus. Ün-de Chtiftus tantlc confeffioni vicem reddens, refpondit;
17.	Beatus es, propter illam tam fub-limem tanti arcani confellionem , Simon , quod ei; proprie erat nomen, Rar-jona, quod loco cognominis , qu. d. fili joannis, utell Joann. 21. nam Bar lilium Syriace flgnificat, Jona contrarium eft ex Jacharna, latine Joannwut Hieron.hic. Quid caro etfanguis non revelabit tibi: id eft, non homo quifquam carne & fan-guine conflans, non parentes , magiftri, cCiibae vel Pharifei, non tu iple tua.
in-
induftria te hanc fententiam de me do-cuiljti. Sed pater meus, qui in cedis eft, id eft, fed Deus per gratiam tibi editus tantum fecretum mfpirav.it, & ideo propter tantae rei cognitionem beatus.
18.	Et ego, Graece, Ego autem: q, d. Tu homo me Filium Dei dixifti, ego Fi-lius Dei tibi rependo vicem, ac viciflim dico, non omnibus, fed tibi, foli; non caffo fermone, fed quem effectus ieque-tur; quia tues Petrus; id eft, quod tu, ficut olim a me vocatus es, veriffime, non nomine folo, fed reipfa es petra, laxum, feu rupes: Graece enim petros & petra, quod fequitur, idem prorfus fignificant. Sed quia de viro loquebatur , mafculine loqui maluit, deinde vero foeminine , & ufitatius, et fuper hanc Petram. Ut nimirum fic ifta repetitione, & mutatione vocabuli, & verbis adjun-6tis, telificabo ecclefiam meam, explicaret metaphoram , & myfterium nomine Petri contentum: quod videlicet eum ita vocaverit, non propter fterilitatem , ut Lucse 8. v. 6. vel alias aliquas caulas , led propter immobilem firmitatem, qua inftar rupis divina virtute folidandus erae, ut molem tantam Iqper.edificandain pof-fet fuftinere. Templa fi quidem, -aedificia, atque urbes, quibus metaphoris Ecclefia fiepe dedignatur an .Scripturis, fuper petras feu rupes folidillime, & libentius a lapientibus fundantur, ut pulchre
39Ö COMMENT. IN EVANG. ehre patet Matth. 7. y. 25. Itaque illud, hanc 1 non refert, neque referre poteft fine aperta abfurditäte,vel Chriftum vel fidem,fed id,quod praecellit ,Petrusfeu Petra. Chriltus enim Syriace loquebatur,ubi Petrus & Petra eodem omnino modo vocantur Cepha feu Ciphn. Et hinc elf, quod etiam nunc non folum Syriaca, fed & aliae plerseque celebres verfiones eodem nomine Petree inva iato utantur in utroque loco, ut Hebraica tam Muniferi quam Eliae Hatteri, Arabica, &, ut periti teftantur, etiam Perfica, Annelli ea , J^gyptia, jEthiopica, adde & Gallica. H c e go verba flatuum Petrum petram , hoc eft , fundamentum . non primarium, non per fe ac propria autho-ritate, quod eft Cluilius 1'olus, fed fecunda) ium , & ex connniflione , refpe-ftu totius Ecclefi e, ac minifterii Eccle-fiaftici. Hax enim duo genera fundamentorum non repugnant, fient nec princeps & vicarius ejus , fed optime iubordinata funt: quemadmodum non repugnat id, quod Moyfes dicit, Deuteron. 32. v. 12. quod Dominus folus dux fuit populi Ilrael& id quod Sandtus Stephanus, A61. 7. v. 36. & feqq. quod Moyfes eduxit illos. Quod ergo nonnulli Patres fidem Petri, feu confelfio-nem Petri dicunt efte petram, fuper quarmxdificata fit Eeclefia , verum eft , locutione caufali, non formali, nempe
SECUND. MATTH. Cap. XVI. 397 pe mm. confeffio ifta cauia fait meritoria, cur formaliter fuper Petrum Eccle-fia xdificaretur.- quo modo dicit Hieron. Epift. 6 .circa fin- fuper aquas non Petri corpus ambulalfe, fed lidem.
El portae inferi, feu inferni, id eft, uni-verfa poteftasdiaboli. Uritur autem nomine , portce ikinfiri, quia civitatem diaboli civitati Dei opponit. Perponasme-tonymiee in Scripturis, tamquam per fortiilimam ejus partem, -fignificarifolet ipfa civitas, ut patet Gen. 22. v. 17. & ibidem cap. 24- v- 6p. & per inferam 8c infernum, ipfe incola inferni diabolus cum fuls. Sub omni autem poteftate diaboli comprehenditur etiam omnis hseretiea machinatio, omnis vitiorum incurfatio, omnis perfecutorum ficvitja, qua: diaboli tamquam principis,	& audto-
ris omnium iftorum arma funt. Non pr^valebuntadverfas eam, five oppugnatam, ut eam fuperent; five oppugnantem, ut illi refiftant. Diredte enim fignifica-tur Ecclefia tantam tradtura firmitatem ex illa sedificati-one fuper petram, ut fuper eam diabolo invidia futura fit,utAu-guft. libr. i- de fymbolo cap. 6. Pugnare enim Ecclefia poteft, expugnari non poteft, Indiredte vero indicatur eam etiam luctando victricem futuram: ficue enim Mai tyres moriendo fuperant, ita Ecclefia dirillima licet patiendo infernas leges & tartari portas, & omnis mortis .clauitra diifolvet, ut Hilar. Can. 16. Haec
ergo prima fententia comprehendit,quid-quid Petro poteftatis Chriftus contulit. Sed quia breviter & '* obfcurius dictum erat, explicat Chriftus clarius aliis metaphoris 1’enfum fuum.
19.	Et tibi dabo claves regni calorum. Per claves defignatur fuprema poteftas & au-ftoritas gubernandi, metaphora inde fumpta, quod claves domus & civitatis penes illum Tint , cujus eft fuprema gubernationis auftoritas: in cujus lignum Principibus, cum recipiuntur, traduntur urbium claves. Quae iummapoteftas explicatur pulchre Apocal. 3. v. 7. & Ilaiae
22.v.20.2i.22.ubi deftitutio' Pontificis, & inftitutio novi per claves defcribitur. Per regnum calorum intelligitur regnum Chrifti, •feu Ecclefia;quam eo pomine maluit exprimere, ut fic intelligeret Petrus, potefta-tem libi datam effe cadeftem & 1’piritua-lem,qme tota ipedaret eo,ut homines praeparentur & promoveantur in regnum cadorum. Non ergo promittitur his verbis fola poteftas remittendi & retinendi peccata, vel condonandi, ut volunt hce-retici, fed omnis omnino poteftas, quas ad gubernationem regni Chrifti necella-ria eft, recipiendi, expellendi, praecipiendi , puniendi, remittendi peccata, retinendi, difpenfandi, &c. Cujus poteftatis adum valde generalem mox explicat alia metaphora, ut intelligamus non de clavibus naturalibus eile fermo-
nem
n em. Et quokumque ligaveris fiiper terram q. d. Itaque hac poteftate inftruftus, quocumque vinculo tu, fuper terram exiftens, aliquem alligaveris, velabfoi-veris, hoc meo judicio in coelis ratum habebitur, ita ut ille vere ligatus, & abfolutus futurus fit. Quare illud, faper terram , 11011 ad vinculum , feu ad hominem ligandum & abfolvendum referri debet, quafi mortui abfolvi nequeant; fed ad perfoiiam ligantem , vel aftus e-
jus.	Eleganti enim antithefi caeli & terrae, tamquam longillime diftantium, commendatur poteftas Petro data, eo quod fervi, quo abfunt longius, eo licentius agere poliunt & Colent. Porro vincula illa 1‘unt imprimis peccata, quia funibus peccatorum quifque conftringitur, Proverbiorum q, item poeftse, de quibus po-tilfimum Chriftus loquitur, Matthäi 8-verfu 18, Quacumque alligaveritis, &c. praecepta: Alligant enim onera gravia, &c. Matth. 23. vertu 4, denique vota, juramenta, & quaecumque obligationes, quibus homines impediuntur a regno coelorum , & a Chrifto in terris verfante folverentur. Poteftas enim ejufmodi ad reftam regni Chrifti adminiftratioiiem necelfaria e ft. Cum vero Chriftus in mundum venerit peccatores falvos facere, 1. Timoth. 1. neque ut judicet mundum , fed ut falvetur mundus per eum ; hinc eft, quod diredte, & per fe
po-
patefias ifta eft adlolvendum , peracd-dens ad ligandum, videlicet pr p.erimprobitatem quorundam. His igitur verbis fecundum antiquorum Patrum Concordem intelliftentiam Ch'iftös Petrum caput Ecclefise tuae, vicarium icilicet fu-um , cum plenitudine poteftatis inftkuit, &, ut Greg. loquitur lib. 4. Epift. 33. cura ei totius Ecclefise, & principatus, (feu primatus ) committitur. Simul enim ad confolationem bonorum, & improborum terrorem, ne-fibi cum hominibus rem eile crederent, tantam utrifque de fen-tentia in fe lata certitudinem & fecuri-tatem adfert, acfxteftis decolo delcen-deret.
20.	Tunc pracepit, ut nemini dicerent, quo i idfe effit bhriflus. Grasce ille Chriflus, ille fcilicet Filius Dei vivi naturalis , id eft, ne fuam illam fublimem de divinitate fua fidem promulgarent. Cujus rei caufam aliam alii excogitarunt: verifimillima eft illa , quam Matth, hic fubjungit, fed clarius Lucas cap. 9. v. 22. Praecepit ne cui dicerent hoc, quia, in-quid, oportet Filium hominis multa pati, id eft, quia brevi a Scribis, & populo Judaico crucifigendus Ium. Nempe ne id, quod paucis accidit, Matth. 27. v. 40, & ieqq. omnibus accideret, hoc eft, ne tanto lcandalo crucis & mortis ejus, quo & diicipuii, &ipl’e Petrus perturbati Hint, fidem perderent. Nam, ut Chryloft. id*
quod radices iam egit, fi evalfum fuerit, lion tam facile poteft iterum plantatum pullula e. Hiec ergo praedicatio glo i» Ch.ifti lervabatur port refur edtionem , lublatis e medio omnibus l'candalis.
21.	Exinde, Gr^ce Ex tunc, 1'eu ex eo tempore, quo fcilicet, ut Chryfoft. praecipuum hoc dogma de fua divinitate fixum in animo ipibrum locavillet, cx-pit oftenlere, &c. id eft, coepit non involucris verborum, ut antea, Joan. 2. v. I9.&c.3.v,i4.fed claris verbis eis predicate partionem fuam, ex Dei de coelo fen-tentia definitam, ne videlicet illainex-peftata veniente offenderentur, putantes quod vel invitus eft, vel non prae-fcius, vel ex nota carnis infirmitate pateretur a tribus generibus hominum, fcilicet a femoribus, id eft , Senatoribus, Judicibus, & recftoribus Reip. non enim eft aetatis, fed dignitatis nomen; Et feri-bis, et Principibus facer dotum, de quibus didtum alibi c. 2. v. 4.
22.	Tunc ajjumens eum Petrus: id eft , apprehendens eum, ut in Marco vertitur, fcilicet veftem, vel manum, ut amicus amicum lolet: non enim objurgantis, fed , ut Hieron, notat, vehementer a-mantis affecfu axpit increpare eum, id eft, tamquam lui oblitum coepit reprehendere, & quali ad ianiorem mentem revocare, quod rem tam abfurdam filio Dei, in fe vellet admittere , dicens: abfit a te,
% b	Da*
Domine. Abominantis verba font tamquam prophanum quid , & ne eveniat aeprecantis, Hebrads familiariffima, qui uno verbo dicunt Chalilah , ut patet Gen. 44. v. 7. in Hebraeo, & Gen. 18. v. 25. ubi eadem phrafi Abraham utitur erga Peum , qua Petrus erga Chriftum.
23,	Quiconverjus , vultu fcilicetin Petrum , lateri fuo adherentem dixit ei: vadepoßme: id eft, faceffe. hinc: Eadem enim phraft ufus eft Chriftus contra diabolum , cap. 4. v. 9. ubi in multis Gnecis codicibus additur etiam, pofl me. Ex quo tamen verbo minus apte putavit Hi-eron. & Orig, fignificari, Sequere feiv teutiam meam , noli mihi praeire confi-lio tuo. Satana nihil ftgnifieat nifi ad-veriarium, & ex eo appropriatum eft diabolo, atque idcirco afperior videtur reprehenfio. Nam quamvis amantis affe-dtu, adverfarius tamen erat Petrus voluntati Chrifti acDei, qui mortem ejiw decreverat redimendo humano generi, quam ipfe divini ignarus coniilii impedire volebat, quod Chriftus fignificans, addit: Scandalum es mihi, Graece Scandalum meum fs, id eft, quantum in te eft, offendiculum & caufam ruinae mihi ponis revocando a patris obedientia. Scandalum enim proprie eft hujusmodi offendiculum, ad quod in via impingimus. Fontem autem erroris Petri aperiens, non Sa-tauicam fcilicet malitiam ? led carnalem
ad»
■adhuc fenfum,fubjungit: quianonfapiseäqua Deifunt, fedea, quce hominum, id eft, non divina , fed humäna, quae caro & fangnis fuggerere folet, feil, fugere paffiones, ignominias, mortem, opprobria.- cujui-inodi tamen fuga fepe divina; fapientiae contraria eft. Itaque cum idem homo alternantibus affediibus , nunc divina, nunc humana fapere loleat, non mirum eft , tam brevi intervallo Petrum illinc beatum, hinc Satanam appellatum, ut notat Aug. ferm, iq.de verbis Domini. Neque quidquam prseiudieii hoc affert primatui Petri, ut impudenter clamant haeretici, Non enim tpllit fubito p imams Eeclefiafticus omnem carnalem lenfum homini. Adde, ut Hieron. hic notat, piimatum Petro tunc non collatum,led promiffum,
24.	Tunc, poftquamredarguiffet illum carnalem Petri affeftum , dixit J Eius ii/* eipulis luis : ut generaliter nos doceret, omnes omninolimiles affeftus, quibus mortem & adverfa horrefeimus. elfe m-perandos iis , qui fequi volunt Deum: Si quis vult poß me venire, id eft, diicipulus, ieftator, & imitator meus effe , abneget Jemetipjim. De moribus plerique intelli-. gunt, ut Hieron. hic & Greg, hoc feniuj Suis affectibus valedicat, qui a voluntate Dei diferepant, exuendo lcilicet veterem hominem & induendo novum. Sed tam id, quod praecellit de morte B b 2	Chri-
Chrifti, quam Petrus impedire volebat, quam ratio fubjunCtav. 25. clamat magis de mortibus , quam de moribus agi. Itaque abnegetJeme’ipfitm, id eft, iu periculis vitse , & carnis afflictionibus ita afficiatur , quali alius illa pateretur, nullam fcilicet fui, vitatque cu am habeat. Quod Chryfoft. Horn. 56. iutelligi poffe monet ex abnegatipne aliorum , quos tunc abnegare dicimur, cum eosnegli-gimus, & eorum vitam pro nihilo ducimus* Hoc Luc. cap. 16. vocat abnegare animam fuam, ut diftinguatur contra abnegare patrem , matrem &c. & eft aliquod fu-premum in vita fpirituali, fupponens ab-negationem affectuum luorum. Et tollat crucem fuam: quaflibetafflictiones fibiim-pofitas lubente animo fulcjpiat, & hac rationefequaturme, feu imitetur exemplum meum. Fit autem allulio ad crucem , quam erat portaturus:, &in qua srforiturus.
25.	Qui voluerit animam fuam, feu feip-fum, falvam facere, crucem fuam abjiciendo , perdet eam, de quibus vide diCta cap. 10. v. 38. & 39*
26.	Quid enimprodeß homini, fi univerfum mundum , id eft , univerla mundi bona , etiam lougsevam vitam , lucretur, in hoc fseculo, anima vero fuce detrimentum patiatur ? fcilicet in futuro ls:eulo,hoc eft , ut Luc. cap. 9. v. 25. exponit, fe autem ipfum perdat, & detrimentum feu
ja-
jafturam fui faciat? aut quam dabit homo commutationem pro anima fua ? id eft, quam compenfatinnem , feu pretium redemptionis dabit bomo , etiam qui univer-fum mundum obtinuerit, pro feipfo fe-mel perdito in alio fseculo ? q. d. nullam ♦ damnum enim eft irreparabile. Alludit autem ad belli, vel judicii humani confuetudines, ubi raptus vel damnatus ad mortem pecuniae magnitudine Tepe redimi poteft& folet, hicnequaquam.
27. Filius enim hominis, &e, id eft, lionquilibet judex qui corrumpi poffit muneribus, fed Filius hominis venturus eft, non in illa fpecie, & indigentia, & infirmitate , qua nunc , fed in gloria Patris fui, quam fcilicet cum Patre , iicut&ef-lentiam, communem habet: neque cum paucis difcipulis, fed, cum Angelis fui s, omnibus comitantibus, paratis iciiicet ad videndam & exequendam vocem fermo-num ejus. Et tunc reddet unicuique fecundum opera fua, id eft , cuique reddet ju-ftam mercedem , quae operibus debetur, fice praemium bonis, five fiippliciummalis ; hoc eft enim reddi fecundum opera, id eft, fecundum mei itum operum. Nam ficut mala proprie meienturfupplicium, ita bona praemium : q. d. nulla ratio tunc habebitur vel perlbnarum , vel precum, vel munerum , vel cujufque commutationis , quibus cogitari poffit, fleften-dumeffe judicem , fed operum dumtaxat, B b 3	23-
28* Amen iknvnbis: (Graece apud La. cam eft, Vere, ") funt qui hm ie hieflantibus, &c,id eft quidam jidftantium, feu pr.t-fentium non morientur, donec viiean-t fili ;n homini$ venientem in regno /«o, id eft, donec vüleanc meipfum oculis luis apparentem in ea gloria, &maieftate, qua in regno meo appariturus fum. Quod de die judicii, & de Joanne Evangeli-fta citra mortem fuperftite, quidam o-lim intellexerunt. Sed ab ipfo Joanne fads refutantur cap.21. verf. 23. Alii latis verifimiliter de gloria refurreftionis e-jus, quae uique ad aicenfiouem omnibus difcipulis manifeftata ert. Sed 'quia illud, quidam, paucorum difcipulorum privilegium videtur indicare, & ftatim illis ve bis fubj ungunt tres Evangelille transfigurationem ejus: hinc omnino verior oft omnium pene veterum feiiten-t'a, Orig. Cliryioft. Hilar. Tbeopbyl. & Hieron. in hunc locum, quod gloriam transfigurationis quibufdam revelandam promittat: quam regnum vocat, quia regni fui futuri erat imago-, feu lignifica-tio, ut Auguft. in verf. 9. cap. 2. ad Ca-
lat.	Unde Nazianzenus Orat. 51. Talis vernet, fcilicetad capeffendum regnum fuum, qualis in monte obiter monftra-t s eft, divinitate carnem fuperante. His ergo verbis erigit difcipulorum animos , de morte ejus contriftatos , & glo-rijc brevi futuras promi lia manifeftatio*
ne certos facit de eo, quod dixerat, fe venturum judicem in gloria Patris, ut <illa fpe erefti non vererentur tollere crucem fuam, &c. prout hoc notat Hilar. iuitio Can, 7.
CAPUT XVil.
f
JUTaque ut Chriftus promiflum folveret, pofl fex Dies, Lucas ajt:fere pofi dies otto: ubi vel confuse tantum tempus notat, vel, ut alii hic & Auguft. lib. 2. de con-feufu Evang.cap. 2> ^6, Matth, folos dies intermedios computavit, Lucas fimul extremos, id eft eum, quo Chriftus loquebatur, & eum, quo vifionem exhibuit. Aßumii Petrum & Jacobum lkJoan\ nem, 'tamquam praecipuos Apoftolorum , cseterilque capaciores, quos ideo fecre-tis maximis adhibere folebat _Jacobus autem ifte non .eft frater Domini, EpiL-copus /erofolymorum , audior Epiftolas Catholic. , ut Auguft. putavit, led ille, qui didlus eft Maior, ab Herode occi-fus, quia Joannem vocat Fratrem eius. Tres ailumit, ut in ore trium teftium conflaret rei tantse teftimonium: non omnes, ne res divulgaretur juxta verf,
9.- et duxit illos in montem, nempe ut oraret, juxta Luc. cap. 9. In montibus enim B b 4	Chri-
ChriH:us, ubi folitudo major, & creti confpeftus liberior, orare folitus fuit , ut Marci 6. verf. 46. & L'.icat 6. veri'. 13. & rebus magnis orationem premit tere, Excelfim, ut loci celfitudine maieftas rei indicaretur: feorfuw tum ut tanta contemplatio effet a mundi tumultu liberior: tum quia nolebat eam quibuflibet etiam Apoftolis mnotefcere. Mons ille , cefi:e H;eron. Epiftola 27. ad Euttochium, fuit Thabor , Jofepho Itaburius dirius, Jn media Galilaea, non procul a Nazareth. Qua de caufa peregrinatione et;am tum a Condantitiitemporibus, &templo celebris fuit - ut fane nova videri debeat fu-fpicio cujufdam recentjoris putantis elfe Libanum. Nam quod Mare, dicit c. 9. v. 29. eos inde proferios & pretergreflos Galilteam , nihil aliud fignificat quam tranfivilie G lilieaih*
2. E t trini [Hgwatus eß ante eos, feu coram e:s. Transfiguratio^ non fuit figurat, five faciei, live corporis mutatio, fed externas tantum fpeciei, manente figura eadem , quod clarius Lucas dixit, Facia eß fpecies vultus ehis altera. Et hic iple Matth explicans transfigurationis modum: fehlend ti'fanes eius fient Sol, &c. fulgore illo, tum ex infidente Dei maieftate, tum ex animi beatitudine in faciem totumque corpus dimanante, ficut fiet omnibus lanftis in coelo. Nam, ut Auguft. Epift, $6. ad Dioicorum, tam potenti natu-
Jtlira Deqs -fecit animam, ut exejusple-niffima beatitudine redundet, etiam in inferiorem naturam, quod eft corpus, plenitudo fanitatis, id eft, incorruptio-nis vigor fub qua omnes eius dotes comprehendit. Itaque fulgor ifte faciei ab intrinfeco venit, non ab extrinfeco, ut olim Moyfi. Nec tamen erat dos claritatis, quia erat paifiotraufitoria , cum dos ligni fleet Habilitatem , ut D. Tu. 3. p, q. 43. art. 2.
Vefiimenta ejus fabla funt alba ftcut nix? id eft, albiffirna. Modum albedinis Luc. exprimit, 'Fabius efi veftitus albus refulgens , Grsce exavrapton id eft, corufcans, vel proprie effu'gurans feu fulgur emittens, quali radiis ex corpore per veftimenta, veluti per rimas, aut nubem erumpentibus. Albedo igitur illa veftium non albedo proprie, fed luministranfparen-tis fulgor erat, qualis fere eft nubium Soli fubjedlarum dir edle. Itaque fi cuti liafcendo fubtilitatis, ambulando in flu-dbibus agilitatis, ita hic claritatis corporis gloriofi aliquod fpecimen dedit, ut fpem noftram firmaret, quod reformabit etiam corpus humilitatis noftne, configuratum corpori claritatis fuse.
3, Et ecce apparuerunt illis Mayfes et E-lias‘, uterque in vero & proprio luo corpore. Nec enim eft ratio, cur aereum fuiflet Moyfis corpus, cum eadem fatalitate proprium ei reddi potuerit, ne-B b f	qne
4io COMMENT. IN EVANG. que fucum aliquem adelfe tanto teftü monio conveniret. Sed cur hi prae cae-teris? Vera & a veteribus communiter notata caufa eft, Auguft. Serm. 69. de diverfis, & aliis in hunc locum , ut per Moyfen LCx, per Eliam Prophetas figni-ficarentur; & utrofque in Chriftum tendere, ac terminari, & ei teftimonium perhibere doceremur. Alias alii peculiares addunt. Chryfoft» ut reipfa refutarentur duaefalfte opiniones : prima vulgi ,' putantis Chriftum e Ile Eliam, aut aliquem ex antiquis Prophetis , quorum princeps Moyfes: fecunda Phariiaeorum, eum criminantium, tamquam prasvaricatorem legis , cujus tamen Moyfes erat lator & Elias zelator maximus. Ut Ch iftusfe vitas & mortis dominum often-deret,. uniim adducit vivum, alterum morti um fufcitat} ut di.fcipulis manlue-tudo Moylis & Elias zelus imprimeretur. Cum eo loqüentes. Lucas reftriftius, dicebant exceffum^ feu exitum ejus, quem com-pleturus erat in Jerusalem, id eft, dillere-bant de paffione & morte ejus, feu redemptione humani generis , tamquam fcopo & complemento Legis ac Prophetarum, & autitypo totius oeconomias veteris Teftamenti, Caulae elfe poterant , ut fic Petrus & Apoftoli mortem ejus horrere, & abfurditate offendi de-fmerent. Addit idem Lucas, Petrum, & qui cum illo erant, gravatos fuiffe
fom-
form , tempore (cilicet orationis Chrifti , & antequam transfiguratus eilet: ram, utidem , cum evigilaflent, viderunt maieftatem ejus & duos viros cum ij lo. laq e
4.	Refpondens Petrus, id eft, in verba erumpens, feu loqui incipiens, prout refpondere more Hebraico Ik pe fumitur, dixit ai JEfim: Domine bonum eft nos hic e(je9 id eft, permanere, nempe propter ipedtaculi & voluptatis magnitudinem , qua velut lui ipfius oblitus & ebrius erat. Unde, ut fdelicitas illa lit perpetua, faciamus hic tria tabernacula, id eft, tentoria ex frondibus, more Judaico, nempe ad reti n e n d os Moyfe m & Eliam, jam parantes diicelfum, ut notat Luc. c. 9. v. 33-Forfan etiam manere omnes volebat ex horrore mortis Chrifti. dequadifte-rebuii:. Ucerque vero Marcus & Lucas annotant eum nelciille quid diceret. Puerile enim erat votum , tabernacula pro tam gloiiofis requirere, neque configi num eorum colloquio de futura Chrifti morte. Caufa iuconfiderantiteiftius erat quaedam confternatio animi & obftupe-facbio , quia Marcus ajt, Erant enim ter-rore exterriti. Unde ut reipfa voti iftius incongruentia oftenderetur,
5.	Adhuc eo io.piente: ecce nubes lucida, inftar tabernaculi, obumbravit eos_: id eft, velut umbra quaedam texit tres illas pertonas gloriolas; partim ut fplendoreni
nu-
4i a COMMENT. IN EVANG. nube temperatum ferre pollent j partim ut effet quali fedes gloriofa divinae ma-jeftatis, inde mox locuturae. Sic enim & Chriftus in nube adfumptus, & ad judicium venturus dicitur : & in veteri Te-ftamento pallim Dei majeltas in ea loqui folebat, & apparere, tum in tabernaculo Moyli, tum in templo Salomoni; fed ibi tenebrofa erat, hic lucida ad indicandam diverlitatem ftatus utriuf-que Teftamenti. Et ecce vox de nube, velut ex throno Dei Pat is. Fa&a eft autem , cum jam inti affent Moyfes & Elias innubem, ac dilceffiffent, adeo-que, ut, Lucasajt, jam fobs eilet Chriftus ; ut fic quemadmodum Chryfoft. ob-fervat, non eilet dubium de Chrifto fo-lo vocem intelligi: Hic, „jefus, quem inftar S lis fulgentem a Moyle & Prophetis agnitum, prophetatum, probatum vidiftis, eft Filius meus di’eShts, in quo mihi bene complacui, de quo diximus in cap. 3. fed hic additur, ipfum audite, fcilicet loco omnis Legis & Propheta.um , quos ei velut officio fuo funftos jam cedere vidiftis. Alludit enim ad verba Moyfis, jam impleta, Deuter. 18. v. 15. Prophetam de fratribus tuis fu)'citabit tibi Dominus t ipfum audies ,ei credendo ,obediendo,fervi-endo,tamquam ipfi verbo & lapiende di-m i nat 1 egiflatri ci, quantum cumque lcilicet ardua, & prseceptis legibus contraria docere videatur.
6.	Et audientes difcipuli, vocem illam plenam divina: ma je flatis ceciderunt in fa-ciemfuam, tum veneratione, tum maxime confternatione quali exauimes, et timuerunt valde, id eft, quia timuerunt valde. Pavor enim ex conlpedla gloria fubortus, & eis intrantibus in nubem auftus , audita vocis illius magnificentia , in tanta montis folitudine in terram eos proftravit. Nam humana fragilitas confpeftum majoris gloria: divinas ferre non luftinet, ut Hieron. Unde fimile quid contigit Danieli, c. 10. v. 8-& 9* & Joanni, Apocal. 10. v. 17. Hinc fi cut in illis locis Angelus Dauielem & Joannem, ita & hic Chriftus
7.	Tetigit eos, ut non fola voceipfis nota, fed & taftu confirmarentur, dif-cuffo metu. Myftice vultus, ut Sol, eftlumen ipfiusEvangelii; fplendorve-llimentorum, mundatio Ecclefia:; Moy-fes & Elias, Lex & Prophetas atteftan-tes. Vide Auguft Serm. 23. & latius 69. de diveifis ; prolixius & moraliter Orig. in Matth.
9. Et defcendentibus illis, &c. nemini dixeritis vifionem, non folum populo , ut videtur Hieronymus putare, led nec Apo-ftolis casteris; fic enim eos hoc praeceptum obfervaffe fatis indicat Lucas. Cau-fas prohibitionis adfert Hieron. tum ne incredibile eilet pro rei magnitudine.-tum ne apud rudes animos poll tantam
gloriam crux fubfequens fcandr-lüm crearet irreparabilius. Vide dicta iu limbi cap. 16. v. 20. Donec filius hominis a mortuis re fur-gat: tunc enim & tidem & fructum inveniet illius rei opportuna praedicatio, miraculo gloriola; refurrectio-nis & afcenlionis adjuta.
10.	Et interrogaverunt eum liCcipuli, in-, ter defcendendnm ex monte : fimi e gi feribee, leu legis periti, dicunt., quod Eliam oporteat primum venire? nempe an.e adventum- Chrlfti. Cauda quaeftionis fuit, quod Elias jam di Ice füll et, & quod Chri-ftus ipfe fecilfet mentionem de reiurre-ftione ex mortuis .• Unde Marcus ajt, eos de hoc Chrilti ditto eo liquid vi ile & mox lubjungit hanc interrogationem. Senius eft ergo juxta Chryloftom. Hom. 58. Cum tu lis Chriftus, & brevi te mo-r5eurum dicas, quid eft, quod Scribe dicunt Eliam, qui jam difeeffit, oportere primum veni e quam Chiiftum, ut convertat cor liliorum ad patres, & inde concludunt te non eile habendum Chri-ftum?Diftindtioneduplicis adventus &da-plicisEliie lolvithocChriftus relpondendo:
11.	Elias quidem venturus eft, Grxcevenit, in pr$lenti, id eft, veni e debet. Additur autem Grxee&Syriace, primum id eft , prseeedet me: qu. d. Omnino verum eft, quod Scribse dicunt de Elia venturo. Et reftituet, leu reftaurabit, omnia, reducendo icilicet, reliquias lira-
el ad fidem, & Gentilium plenitudiniu-liiendo- Eli enim periphralis ejas, quod Malachias dicit cap. 4. v. ult.Et convertet cor filiorum ad partes, quia Gentilium patres Judcei. Atque ita de vero Elia & fecundo adventu locus ifte intelligitur, juxta communem intelligentiam antiquorum , Aaguft. Quoffi Evangel. lib. 1. quoft. 2r» Hieron. Chryfoft. & difcipulorum ejus,
&.	Hilarii in hunc locum.
12. Dico autem vobis: qu. d. Et quia Scribo tantopere Eliam inculcant, ne quis offendatur, quod profentem adventum meum Elias non procemffe videatur , dico vobis, quia Elias jam venit, id eft, quod ille, qui hunc meum adventum procedere debet, juxta Malaeh. c. c. 3, v. i.jam venit, jam eft fuudtus fuo oflicio. Joanem Baptiftam intelligit, quem vocat Eliam , quia, ut Angelus dixit Lucte 1. in Ipiritu o vir mu Elite pro-cellit, hoc eft, propter officii limilitu-dinem, procicandilcilicet poenitentiam, & revocandi tribus Jacob ad Deum, & procurrendi Chriftum. Et non cognoverunt eum : id eft, fed noluerunt agnolcere, ipfum eile alterum Eliam, & pronunti-um Chrifti.
Totus igitur error Scribarum in eo litus erat, quod illos duos adventus non diftinguerent, licut Chriftus diftinguit hic , & proinde duos Elias non agnolce-rent. Hseretici uoftri e contrario ita
Jo-
Joannem Eliam elfe volunt, ut veri E-liae adventum negent, contra fenfum u-nanimem totius antiquitatis , & apertif-firna verba Malachit, qua; ne quis ad Joannem detorqueret, evident'dime loquitur de fecundo adventu: & Eliam Prophetam vocat, prout i ita ponderat Chryioft. de lunatico ut dicemus Marci f. ubi accuratius narratur.
18.	Tune accejjerunt difclpuli ai JEfumfe-treto, Grsece Katiiiun pri varim & Teorfim a publico, verentes fcilicet, ne qua fua culpa poteilatem patrandi miracula amififfent. Unde caufam Chriftus eis prolert, incredulitatem, id eft, fidei imperfectionem, qua; minor in eis erat, quam Apoftolos, tamdiu cum ipfo ver-fatos habere oportebat, & ad talem fa-liationem erat necelfarium: qua de eau-la toties eos vocat pufillaj & modica; fidei. Eamdem incredulitatem reprehenderat palam in parente pueri, & Judads, v. 16, led hic feorfim in Apoftolis, ut eorum audloritati confuleret. Porro fides haec patratrix miraculorum fiduciam adjuuftam habet, quafi fides per fiduciam operans. Complettitur enim magnam firmitatem perluafiouis de Dei omnipotentia, & immobilem fiduciam impetrandi: quarum utramque Deus infpi-rat etiam nonnullis improbis, line vera eharitate. Itaque

' 19. iSi habueritis fidem ficut granum finapis. Comparatio fit fimul ratione quantitatis minimae, & virtutis maximae Unde Apoftolus, ad hunc locum alludens , talem fidem vOQ&t omnem fidem fiA eft, integerrimam , pleniffimam, ita ut montes transferam, iv ad Corinth. 13. v. 2. Itaque fides, ficut granum finapis, eft minima quidem fpecie , humilis abfque oftentati-one, fed viva, acris, vehemens, fervida, efficax, Quid humilius, quid Vehementius , quid ferventius ? inquit Au-guftinus explicans granum finapis , traft, 40. in Joan... Dicetis monti huic, id eft, dicere & jubere poteritis, ut mons ifte tranfeatde loco in locum,& fiettmulto ergo magis dsemones.Adfert hoc exCmplum, tanquam rei humano judicio impoffibilis, longeque difficilioris, quam fit ejeftio dsemonum. Fecit hoc ad litteram Gregi Thaumaturgus, & alii nonnulli, & ipft Apoftoli etiam forfaii ante, cum fufcita-rent mortuos, facere potiiiifentfed fides hominis etiam jufti , & fiducia non femper seque vigent, ut annotat hic Chryfoftom. & in Moyfe patuit, num,
20.	Vii2, Per montem hic intelligent Hi-eron. Ambrof. & fubinde Auguft. ipfutn diabolum, propter ftiperbiam • led feii-fus videtur myfticus. Et nihil impojfibile erit vobis ,, tali fide credentibus, cum fci-licet Dei gloria aut hominum ialus po-ftulaverit. Fides enim hujufmodi a fa-C c	pi-
pieutia divinitus infufa regitur , non autem a circulatoria hominibus placendi aut oftentatidi fe cupiditate. Quas cauta fuit, cur Pharilaeis, Herodi, & fimili-bus curiofis Chriftus etiam poftulantibus lignum non exhibuerit.
20. Hoc autem genus, daemoniorum, nempe ferocilfimorum & obftinatiffimo-rum ab infantia poflidentium, ita ut eorum polfeilio in naturam quodammodo hominis converfa videatur, non ejicitur nifi per orationem, et jejunium, quae fidei fupradidfoe conjungantur , _ quia talis fides didfat, ut pro rei gravitate iublidium ardentis orationis & jejunii adhibeatur. Nam jejunio mens averfa a delitiis corporalibus fpiritui fubditur; oratione fubleva-turin Deum & ita naturae fpirituali divinae lit propinquior,gratior,& idonea,quae fpi-ritibus immundis dominetur,ficut contra per crapulam & mentis ignaviam iis fubji-citur. Indicat ergo Chriftus, non eis fidem illam tantummodo, fed & alia duo media ejiciendo dsmoni neceffaria, de-fuifie, orationem & jejunium.
Porro cum Chriftus ex Galilaea, ubi omnia luperiora gefta funt, iter infti-tueret in Jerofolymam , acceperunt ad Petrum, tauquam dilcipulorum praecipuum (non enim audebant amagiftro propter audloritatem tale aliquid petere) qui didrachma accipiebant, Graece pluraliter Fu didrachma a lingulari Di drachmam,
quod
quod proprie, ut nomen fonat, e(> pondus duarum drachmarum , ii cut Tnra-drachmum quatuor drachmarum, Transfertur autem ad nummum pondere di-drachmi culum, five aureum five argenteum; hic vero intslligkur nummus argenteus. Porro odo drachms faciunt unciam, quatuor dimidiam: & hoc erat pondus ficli, ut teftis eft Jofephus 3, Antiquit. c. 9. & Hieron. in c. 24. Tradit. Hebraic. in Geiiefin. Itaque Didrach-mum erat medius liclus, feu medius fta-ter, valens duos circiter Regales Hifpa-nicos, hoc ett , decem circiter ftuferos noftrates, & vocabatur vulgo Denarius vel Argenteus, lcilicet major; nam minor argenteus non valebat nifi unam drachmam , feu Regalem Hiipanicum, id eit, quinque circiter ftuferos. Theo-phyl. & Chryfoft. putant hoc didrach-mum petitum fuilfe a Chrifto, ut primogenito ex Lege.* fed hoc pretium erat quinque liciorum , hlum. 18. v. 16. & folvendum lemel tantum , idquepoft mentem a nativitate. Hilarius & nonnulli recentiores putant eile didrach-mum feu dimidium ficlum , qui quotannis folvebatur capitatim in ufum templi,
2.	Paralip. 24. v. ?. & 9.conftitutum in ca-fu numerationis populi a Moyle, Exodi
3.	v. 12* & 13. Unde Jolephus lib, 6. De bello J ud. cap. 26. teftatur, V efpafia-num iiiud pretium duarum drachmarum
C c 2	iu-
4lo COMMENT. IN EVANG. indixiffe Judaeis , ubique locorum degentibus, quod ante folebant templo pen-dere.Sed quia v.24. clare indicat, fuiffe indi&um a Regibus, nempe Romanis, utiturque Graeca voce Cenfus, quae fi. militer Rortiana eft, verifimilius videtur id, quod fentit hic Hieron. fuiffe cenfum a Romanis impofitum , ad fimi-litudinem cenfus illius Judaici, Unde & cap. 22, v» 19. offertur Chrifto nunfif-ma cenfus Csefarei, denarius fcilicet major jam didtus. An primo ab Augu-fto impofitum fuerit, cum defcriberetur univerfus orbis, an vero ante eam a Pompeio, qui Jerofolymam fecerit tributariam juxta Jofephum 14. Antiq< cap. 8. non conflat. Itaque exaftores rogant Petrum, five fimuiate , ut viderent , num refifteret Caefari, five fimpli-citer, magifier veßer non folvit didrachma , id eft, non folet folvere: an vero eft exemptus beneficio Principis?
24.	Ajt etiam, id eft folet folveret quod dixit, vel praefumendo de Chrifti voluntate, vel confcius praecedentium annorum. Cliriftus autem provenit eum, ut hoc ipfo fadfto fe cogitationum ejus & actionum confcium, & conlequenter Deum a tributis immunem probaret; dicens , reges terra a quibus accipiunt tributum , vel cenl'um? a Filiis fuis? icilicet naturalibus , quos ex feipfis genuerunt; an ab alienis? id eft, aliis fubditis, qui non
SECUND. MATTH, cap. XVII. 4a* funt nati ex Regibus, ut exponit Chry-foft* HIo refpondente,
a.«?. Ab alienis*, infert Chriftus, &fimul confirmat, ergo liberi funt Filii, id eft immunes a ve&igali folvendo patribus fuis, cum potius Reges recondant tributa pro filiis fuis. Relinquit Petro colligendum, a minori ad majus, ut Auguft. lib. r. Qusft, Evang. Ergo multo magis ego, qui Regis Regum filius naturalis fum, a tributis liber fum. Hoc igitur argumentum direfte non concludit, nili pro folo Chrifto: pro Petro vero & difcipu-lis non nili indire&e , nempe quia filii Regis familiares erant, ac domeftici, qui etiam liberi elfe folent: pro onfcii-bus autem Chriftianis nullo modo.
26. Ut autem non fcandalvtemus eos , icf eft, offendiculo fimus, caufam praeben-do malefentiendi de nobis, & loquendi, irafcendi, & rixandi. Scandalum hoc futurum fuiffe videtur, non tantum acceptum , ut putat Maldonatus , fed datum, ut ipfa verba indicant. Publicanis enim non conflabat caufa libertatis, filiatio Dei- Docemur ergo, fcandali vitandi caufa, etiam temporalium ja&uram eile faciendam, etfi cedendum jure noftro. Invenies flaterem, qui, ut Hieron. hic,duo continet didrachma, hoc eft, ut idem in cap. 4. Ezech. Stater idem eft, quod ficlus, continens drachmas quatuor, & proinde pretium erat cenfus pro duo-G c 3	bus.
422 . COMMENT.. IN EVANG. bus. Alterum divinitatis & libertatis fu* fpecimen dat, üve prae ici enti« ddftatfere in orepifeis, live potias potentis creandi illum, & adducendi ad hamum. U-trumque notat Hieronym. Da eis pro me et te, tanquam interpellato a Publicanis hac de re, & familias capite. De este-ris nihil addit, vel quia non aderant, vel relinquens intelligendum, ordinario modo ex loculis, vel fubminiftrantium eleemofynis effe folvendum.
CAPUT XVIIt
•T
JJiNilla hora, feu tempore, accefermt difcipuli adJEjum, nempe vocati ab eo, cum eilet domi in Capharnao , & interrogati ab ipfo, quid in via trafra vident; ibi enim de primatu contenderant. Videntes vero cogitationes fuas eile dete-£tas , verecundis catifa fub alia perfona proponunt qusftionem. Quis putas major: Grsce Quifnam, vpl, quis tandem. (_ nam, putas, ufurpatui pro expletivo ) erit maximus dignitate , auctoritate , honore proximus Regi Chriito futurus in regno calorum, quod a te explicatur, & a nobis creditur eife propinquum & prs foribus? Occaiionem iumpferat ifta ambi-tiola contentio in via, & hsc qusftio
ex
SECUND. MATTH. Cap. XVIII. 423 ex eo, quod dixerat cap. fuperiori verf*
23.	fe moriturum, & tertia die refurre-fturum. Nam eotlem prorfus modo, cap. 20. verf. ai. filii Zebedsi, audita mentione refurredtionis ejus, petunt I’eta -e ad lams dexterum & iiniftrufn Chrifti in regno ejus.Et Lupas 22.cum verf.
16.	& 22. intellexi (Ten t traditionem Chri-fii, & regnum" inflare, mox v. 24. coeperunt contendere, quis effet major. Valde enim carnaliter videntur de ifto regno, &Rege , & dignitatibus, & praefecturis ejus more fcilicet terrenorum regnorum cogitalfe. ^Emulationis autem caufa erat, quod alii elfent Chrifto carne propinquiores, alii vocatione priores, alii «täte, alii eruditione majores, alii in fecretis familiariores.* denique quod Petrus cseteris per clavium pro-miffionem & nuperrime per tributi folu-tionem infolitam prsferri videretur, ut notat Chryfoft. &Hieron.
2. Et advocans JEFus parvulum :	non
tam flatura, quam state Grsce Pyidion quod puerulum fignificat, qualis videlicet jam advocari & accurrere polfet. Unde & Marcus addit, quod Chrrfttis eum complexus fit, Grsce in ulnas iulceperit? labon paidion quod parvulis fieri folgt. Statuit eum im medio eorum, ut oculi omnium in eum figerentur. Nempe docere voluit, non verbis tantum , fed rebus ipfis, more Prophetarum , ut falu-C c 4	ber-
424 COMMENT. IN EVANG. berrima humilitatis doftrina altius eo, rum animis imprimeretur.
g, Et dixit: amen dico vobis, nifi corner-ft fueritis, ab ilia ambitiofa primatus, ho-norifque intentione ,ac defiderio, et efficimini , animi propofito, ficutparvulilunt, flatura , aetate, indole, nempe {implicitate, animi innocentia & humilitate; fic enim Chriftus ipfe mox explicat verf. 4. Non ergo in omnibus nos vult imitari parvulos; habent enim & magnam infipi-entiam, & alia vitia: fed ili eo, quod mirificefint modelti, fimplices, candidi, ab omni ambitione, faftu , atque invidia alieni. Nullis fe praeferunt, omnibus cedunt, de aliis magna, defe parva aeftimant. Plura addit Hilar, Patrem fe-quuntur, matrem amant, velle malum liefciunt, curam opum negligunt, non infolefcunt, non oderunt, non menti, untur, didtis credunt, & quod audiunt, verum putant. Vera haec, fedplerisque non videntur hic a Chriftofpe6tari. Non intrabitis in regnum coelorum: id eft, non primi fed nulli in eo eritis, quia non intrabit in illud aliquid coinquinatum, A-pocal. 21. v. ult. Non ergo lignificat mor, tali delidto illos adftriftos effe , fed ab illa primatus aemulatione, velut vitio corrigi omnino oportere.
4. Quicumque ergo humiliaverit,non caput, genua, verba, veftes,- hoc enim & Hypocritae proflant; fed Je, corfcilicet at-.
'-2..	que
SECUND, MATTH. Cap. XVIII. 42? que animum, ex quo vere quifque sefti, mandus eft elfe id , quod eft; ficut parvulus ifle, fcilicet eft minimus, feu humilli, mus , tum corpore , tum animo» ab omni fcilicet faftu, fuperbia, & praerogativa appetentia alieniffimushoc eft: Qui, cunque igitur fuerit perfecte humilis, in-ftar parvuli, qui tota conftitutione corporis & animi, perfecte humilitatis , feu parvitatis exemplar eft: Hic major efl in regno certorum , id eft maximus : q. d, ille erit ibi maximus, qui hic minimus,
5- Et quiIufieperit, hofpitio fcilicet,quo \ tamen uno humilitatis officio omne beneficentia genus fignificatur: unum parvulum talem, qui videlicet fe hic humiliaverit, ficut parvulus. Magis enim loquitur de figuratis per parvulos, quam de figura , feu de ipfis parvulis, ut patet ex antithefi verfus leq. In nomine meo, mea caufa , quia meus eft, & propter me exinanitus: me fufeipit, id eft, tanti facio, ac fi me-ipfum fufeiperet, & ita remunerabor, quia mihi funt fimillimi.
6.	Qui autem fcandalizaverit, Scandalizare non eft idem quod contemnere , ut vult Chryfoft. & Theophil. led proprie & generaliter offendiculum ponere in via juftitife ; feu caufam perditionis dare, ut patet ex lequentibus. Quod, quamvis maxime fieri foleat contemptu, ut infinuat verfus decimus, fit tamen multis etiam aliis modis, erronea doftrina,
426 COMMENT. IN EVANG. vi, füäüone, exemplo. Unum de pufil-lis iß is. Non setate parvulos intelligit. quia fequitur; qui in me crediint) nam illi neque credunt, neque fcandalizantur; fed humiles intelligit, qui per tales parvulos fignificantur.£xpd!j’j ei, utfufpenda-turmola afinaria : lupple , quam ut Jcanlali-zet unum de pufilUs iflis , prout fopplet Lucas cap. 17. v. 2- Mol a afinaria dicitur lapis molaris praegrandis, qui ab afino circumagitur , ut Hilar, cap. ic. ad differentiam ifibl.se levioris trufatilis. Nam quod aliqui volunt, fignificatnm efle lapidem inferiorem, qui Grsece ones .dicitur, minus ve ifimile eft', eo quod ’u Syriaco fermone, quo Chriftus loquebatur, non iit illa nonriuis proprietas. Itaque horribili illo fupplicio, quod, utHieron. apud veteres „Judaeos majorum criminum poena fuit, ut alligato ad collum laxo in profundum maris demergerentur , rudius depingit magnitudinem criminis fcandalizandi pufillos & peenae in altera vita repofitse.
7.	Vcs mundo a fcandalis.Trantit ad generalem do&rinam de fcandalis : q. d. Ingentia mala impendent hominibus, in mundo viventibus , a pelle fcandalorum: nara icandalizantibus graviffima impendet ultio, omnibus vero funimum periculum , ne a fcandalis objeftis lsedantur. Needle eft enim, ut veniant fcandalä, hoc eft , tanta eft enim dsembnuni verfu-‘ U	tia
SECUND. MATTH. Cap. XVIII. 427 tia,tanta-hominum fragilitas, pronitas ad malum, c&citas, ac malitia,ut nece Ile fit inde fcandala multa fequi.Necefiitas ergo i fta non abfoluta e ft, led pi'iefuppofitae talis conditionis, quam ut figuificaret 11011 tollere libertatem, vel excufare fcan-dalorum auctores, addit; Veruntamen vce homini illi, per quem fcandalum venit; nemo enim vte feu poena dignus eft, nili culpa fua. H<ec ergo neeeffitas eft pravte voluntatis , neque aliud quam certitudo rei ‘ futurae. Verius 8. & Q- qui hic per digrel-fiouem interponuntur, explicati fuut ad cap. 5. V, 29. & 30. Und e rediens ad commendationem humilium, qui a mundo fperni fblent,
10. Videte , inquit, ne contemnatis , non folum eos lcandalizando, ut fupra, led velfaftis, vel verbo, vel lolo animo parvi faciendo , ex quo velut fonte fcandala , injuriae & irrifiones eorum lequi folent. mum ex his pufillis, non infantibus, fed humilibus in me credentibus, ut verf- 6. hoc eft, unum ex quibufiibet ju ftis ; nemo enim juftus, nili humilis. Ratio eft: nam quamvis mundo videantur nullius eile pretii, & omni um injuriis patere.- tamen Angeli eorum in cedis , id eft, Angeli cseleftes, ad eorum tutelam deputati a Deo , femper vident faciem patris : id eft Temper, etiam tum, cum putillis adfunt & intendunt, nudam Dei effeii-tiam contemplantur. Facies erum indicat:-
cat claram Dei viiionem, non in fpeculo, aut senigmate, qua: videlicet nullis curis, attionibus, miffionibus intercipi, aut turbari poteft; tum quia Deus objeftum e-jus ubique prsefens eft ; turn quia per ip. fam, tamquam ipfius veritatis seternse intuitum,in omnibus a6tionibus fe regunt. Itaq.fignificat humilium Angelos Deo effe pradentillimos,familiari flimos,intim os ve-lut honorarios principes Deo adftantes. Ex quo colligendum reliquit, & quanta dignitas pulillorum fit ,	& quanta
de eis cura Deo , & quam facile fit talibus cuftodibus injurias eorum ulcifci. Colligunt ex hoc potilfimum loco , & ex Pfalm, 33. v. 8. A6b. 12, v, 15. aliifque nonnullis locis, veteres, ut Hietor, Hilar. Chryfoftom. Theophyl. & alii in hunc locum , omnes homines, maxime fanftos, Angelum habere cuftodem.
ii. Venit enim Filius hominis [ahare, quod perierat, id eft , homines, peccato Icilicet perditos, ac damnationis reos, Hoc adfert immediate quidem , ne cui mirum videatur Angelos jam beatos, eorum faluti promovenda: tuendaeque deputatos, cum ipfe Filius Dei eadem de caufa venerit: mediate yero, ne fcan-dalis & contemptu pufillos perdant, ad quos lucrandos ipfemet Filius Dei de coelis defeendit. Imitatus eft idem argumentum Paulus ad Rom. 14. v. if, & I. ad Corinth. 8. v. ii. & 12. Illuftrands autem rei gratia adjicit fimilitudinem,
/
SEX UND. MATTH. Cap. XVIII. 42g öe quis putaret, folum genemini humani generis, & non particulatim Deum falutis Angulorum accuratam habere curam.
12. 13» Quid vobis videtur : q. d. Nonne vobis ipfis judicibus ita inter homines fieri folet, ut quamvis multarum ovium dives fit aliquis, fi tamen vel una a grege aberraverit, non eam perire finiat, fed magna follicitudine. requirat ? Et fi invenerit, magis gaudet fiiper eam, Non ajt, magis diligit, vel, pluris facit eam; djleftio enim & seftimatio ceterarum ovium, quam illius unius, major eft : fed magis gaudet Juper eam , leu de ea, aftuali fcificet quodam ltecieiae prae-fentis motu, quo afficitur erga hanc , non alias, Quod ita fieri folet, tum quia Angularis ratio laetandi de hac occurrit , quae non de aliisunde gaudium iftud de hac adtuale , de caeteris habituale eft; ex quo fit, ut homines de novo rei minoris fuccellu bono magis laetentur, quam de bonis veteribus longe majoribus : tum vero, quod gaudium propter oppofitam triftitiam, quae praecellit, magis fentiatur. Ubique enim in rebus humanis majus gaudium major moleftia praecedit, prout haec dodte & late declarat Auguft. libr. 8. Confeff. c. 3.
14. Sic non eft voluntas ante Patrem j id e ft, Ita quoque non vult Pater vefter, ut fcandalis, vel alio quoquo modo defe-
ren-
rendo juftitiam , vel unus ex humilibus, Deum timentibus , pereat; fed potius, ut, fi periret, revocetur. Eft enim tertium argumentum , a minori ad majus, quo declarat, quaiiti parvulos fupra explicatos faciat: ut ita gradatim efficacius a fcandalo dando deterreat; primo, con-fideratione Angelorum , deinde lui-ipfius, denique Patris fui. Ex hac porro con-clufione liquet, convenienter tam unam ovem, quae erravit, quam illas nonaginta novem, quse poftquam ab errore redudEe fuerant, in juftitia, velut in montibus, pafcendo perfeverant, de hominibus peccatoribus & jullis intelli-gi. Quamvis pleridue veteres, Hilarius Can. iS. Chryf. Cyni. Catech. 19. Greg. Horni 1.34. in Evang. & alii, unam ovem intelligant genus humanum, quod peccando erravit: nonaginta vero novem Angel os j ullos, eo guod, ut Cyril , incomparabiliter homines numero excedant.
' 1^. Si autem peccaverit in te Frater tuus* Hadlenus de non fcandalizandis, aut laedendis iis, qui neminem laedunt: nunc de iis, a quibus nos ipfi laedimurtales enim aliquis putare pollet vicillim impune polle laedi. Itaque fi peccaverit in te, id eft, fi aliqua te injuria , five ex errore „ five fragilitate , five malitia arle-eent. Quamvis Auguft. Serm. 16, de verbis Dorn, cap, 7, fimul per hoc infinu*.
atmii.velit, te folum'iftius injuris: elfe confciuro: _ qri enim multis audientibus tibi fecit injuriam, inquit Auguft. & in illos peccavit, quos teftes fuse iniquitatis effecit. Sed generaliter intelligendum effe latis indicat verfus 12. & Lucas, cap. 17. verf. 3. A paritate autem rationis ad quodlicet peccatum , etiam in alios, iplumque Deum commiffum, haec doftrj-lia extendi poteft. Chriftus enim illic maxime fnenum injicere Voluit, ubi major vindiChe acerbitas & animi praecipitatio effe lolet, & certior peccati notitia, & efficacior charitas lsli, videlicet apud eum , qui Isefit, Frater tuus, id eft, non Ethnicus, aut qui foris fuerit, fed ejufdem tecum religionis, ut patet ex verf. 17...Vade, id eft, noil ex-lpfcdtes, ut culpam agnoicat, veniam petat, fed ultro vade 0 corripe eum. Latet hic tacita negatio: q. d. Noli, vel ne-gligere peccatum ejus, vel prorumpere ad propalandum, ad accufanduni apud judicem, ad te vindicandum , led cum charitate, benignitateque corripe ad e-mendandum. Quod breviter Auguftin. Serm, cit. cap. 4. Oblivifcere, inquit, injuriam tuam, non vulnus fratris tui. Non enim nocendi aviditate corripere debemus, fed ftudio corrigendi, idque, inter te if ipjüm folum , id eft , line ullis arbitris , ita fcilicet ftudcndo correctioni , ut parcas pudori, inquit Auguft.For-te enim prae verecundia inciperet defende-
dere peccatum fuum, & quem velles facere correCtiorem, faceres pejorem. Viam itaque benigniffimam primum ten-tari cupit, fine ulla pudoris famsque lae. iione. Si enim fortaffe folus nofti, & eum vis coram pluribus arguere , non es correftor, fed proditorpublica enim correctio iu publicis peccatis locum habet, ut fic & caeteri timorem habeant. Efficaciilimus eft igitur ifie corrigendi fratris modus, dumipfe, qui laefus eft, o-' ftendit fe lion inimicitiae, non vindiCts, non infamiae, fed folius falutis ejus efie ftudiofium* Quod fi, hac tua prudentia fiuceraque dileftione motus , te audierit, admittendo correctionem tuam, & agendo peccati fui psnitentiam $ non rem levem aflequeris, fed lucratus eris fratrem tuum; qui proinde peccando perierat* non fotam Deo & fibi, fed etiam tibi.
16.	Si autem te non audierit, five negando peccatum, five tamquam juftitiam defendendo, five in peccato quoquo modo perfeverando, adhibe tecum unum , vel duos: tum ut majoris ponderis efficacis fit correptio; tum ut peccati fidem faciat, fi neget, excufet, aut defendat; tum denique,ut coram Ecclefia convincatur contumacis. Nam ad ifta duo refpi-ci fuadet * id, quod adjicit ex Deuter. Ut inore duorum , aut trium tefiium fiet omne verbum, id eft, ut fermone ac teftimonio duorum, aut trium totum hoc negotium
SECUm MATTH. Cap. XVIII. 4^ fraterna; , correctionis peragatur , ratum-que , ac firmum habeatur, Pic eft fecundus correptionis gradus paulo feveri-or; cum aliquo pudore,leu infamia. Non e-nim poft irritam privatam monitionem vultftatim falutem fratris abjici, vel continuo eum publicis remediis cogi; led
17.	Si nonandierit eos, dic ecclefiä,id eft* refer rem totam ad Eeciefiani: non populi multitudinem* fed ad illam Eccle-llam, penes quam mox dicit eile pote-ftatem ligandi & folvendi * id eft, dic Pnefuli Ecclelia?. Nam quod ad ipfum velut publicam perfonamrefertur, ad Ec-eleliam refertur, quia totius Eccleliri, cui pr<eeft, curam & perfonam, & confenfum gerit. Hic tertius eft correptionis gradus , cum aliqua infamia conjunftus; fed majorem rationem haberi cupit Chriftus falutis ejus, quam fama: & verecundia;*. Si autem Ecdefiam non audierit , id eft , ft Paftoii Ecdefise redarguenti, populoqueeicoii-fentienti uou obedi erit, fed juvefradtus perftiterit in peccato: Sit tibi ficut Ethnicus & Publicanus * id eft, non amplius eum.habeas loco fratris, fed lient hominem a communione ejufdem religionis alienum, & publicis peccatis infamem, a quoin divinis & humanis abili-neas. Relpieit enim ad coniuetudiiiem Judaeorum , qui ab Ethnicorum & Publicanorum tamquam publicorum & inia-n a bilium peccatorum * contortio &men-' Bd	ia
faabftinebant, ne polluerentur, ut patet A<ft*iö.verf.28. ad Galatas 2.verf.i2. & de Publicanis in Evangelio paffim patet. Hic eft quartus correptionis gradus, ejedtio-liem ex Ecclefia * feu excommunicationem adjunftam habens: qu<e tamen etiam eo line adhibenda eft^ut lucremur fratrem, hoc eft j ut ovis morbida per ipfam for-fan feparationis ignominiam fanetur; aut certe* ne fuo contagio fanas oves inficiat. Quas caufas tangit Augullin. De corteft, & grat. cap. penult* & Apo-ftolus i. Corinth. £. & 6. Hic eft ergo ordo correptionis fecretorum peccatorum, & quidem fraterna, hoc eft, qua non lpeftat peccatum, prout vel lcandali-zat alios, vel reipublica, autmultisno-cet; fed prout foil peccanti, idque eo fine, ut ille corrigatur, vel faltem, ut alii ä contagio pralerventur. Cum vero finis fit regula mediorum, tota correptio & ordo ejus ex eo moderanda lunt; ita fcilicet, ut, fi non fit fpes emendationis affequenda , adhiberi non debeant: fin aliqmd huic ordini addendum, aut detrahendum ex eadem illa fraterna cha-ritate videatur, etiam addatur, vel detrahatur* Magis enim Chrifti mens fpe-ctanda , quam verba: qute modum quidem naturalem & convenientiffimum tangunt j non tamen femper fecundum omnes apices obfervari debent, fed pro locorum j temporum * perfonarum exi-,	gea-
SF.CUND. MATTH. Cap. xVlH. 43-5 gentia, quando fcilicet correptio & ille ordo ejus hoc loco prsefcriptus chari tati & emendationi utilis fuerit ., quemadmodum in praeceptis affirmativis obfervans dis fere fieri folet.
i'81 Arnen dico vobis0 id eft ^ Vere tani^ quam rem certam & indubitatam dico vobis, Apoftolis & veftris in Ecclefia mea fucelforibus .• Qu<ecumque, five hominem delinquentem, five delifra, alligaveritis ßiper terram, peccata fcilicet in foro poenitentiae retinendo , vel homines vinculo excommunicationis in foro externo innodando. Nam utramqne po^ teftatem, maximeque pöftremam;, promittit ad terrorem eorum, qui abEccle-fia feu Praelulibus ejus effient habendi ficut Ethnici & Publicani. Ne enim contemnerent fentfehtiam eorum, immo* bile feveritatis Apoftolicre judicium pro-mifit, inquit Hilar. Caii. i8. hoc eft* fcire voluit eos, qui a talibus3 ut Hie-ronym. ajt, condemnantur, humanam f enteutiam divina lententia roborari; ut \ita frangeret eorum contumaciam, qui ipfa infamia nondum frangerentur. Sen-fus autem totius lententia; latius ex,c. 16. v. 19. petendus eft. Eadem enim poteftas hic Apoftolis, refpedtu eorum* quibus prseeffieut, quae illic Petro pef claves, veiuti lignum plena; & ordina1 rise praftedtura; in Uhiverlain Ecclejiaui, adeoque in iplcs Apoftolos promittitur.
D d 3	i?;
43^ > COMMENT. IN EVANG.
19.	Iterum dico vobis:	qu. d. Imo
amplius etiam hoc affirmo. Nam quamvis S* Hilar. Chryfoftom. & Hieronym, velint hic commendari concordiam, quam correptio fpe&abat, adjiciendo Tei«, libet praemium ejus, praefentiam Chrifti; videtur tamen fimnl tacitum a minori ad majus argumentum ducere. Si duo ex vobis, nempe , difcipulis fide viva in me credentibus, & peculiariter prsefeftis Ecclefi« meae. Nam multi veteres hoc nimis reftrifte intelligunt, ut Origen. Traftat. 6. in Matth, de viro & uxore: Ambrof. De inftit. virginis cap. 2. & lib,
7.	in Luc. de anima & carne,quod Hieran, fatetur eflemyfticum. Confenferintjuper terram de omni re , quameumque petierint, id eft, quicumque rem concordibus in divina dileftione votis & precibus poftu-laverint; etiamfi per illam ligandi Ibl-vendique poteftatem j quam promifi, fieri forte nequeat, Fiet illis a Patre meo, Qu« petendi & impetrandi generalitas ita intelligenda eft, ut fupra c. 7. v, 8; expofuimus illud, Omnis, qui petit, accipit. Relinquit enim hinc colligendum_a minori, fi vel duoium concors oratio tanti fit a Deo, quanto efficacior erit & facilius impetrabit totius Ecclefise oratio , quidquid poftulaverit, ad contumacem fratrem vel reprimendum, vel convertendum? Cujus ratio generalis eft;
20.	Ubi enim fünt duo vel tres congregati» ad poftulaudum, ad judicandum, ad tra. ttandum de negotiis, innomine meo, id eft, propter me , & caufas ad me fpe-dfantes; multoque magis, fi fimul congregati fuerint audloritate mea, invocato auxilio meo : ibifum in medio eorum, ut eos confilio dirigam, preces eis alpi-rem, & Patri gratas faciam, conatus adjuvem , decreta confirmem, & omnia ad profperum eventum deducam. Non enim hoc dicit ratione divinae prefentis, qua ubique eft, fed gratis & affiftentis. Quanto ergo magis in medio eft, ubi legitimum Ecclefis concilium congregatur , ut de fide , de religione , & de falute hominum traftet ? quemadmodum jponcludit S. Greg* lib. 7. Regift. Epift. ii2. & Catholici pro Conciliorum , auftoritate argumentantur.
21.	' Tunc accedens Petrus, auditis fcili-cet iis, quse de fratris in nos peccantis correptione, vel etiam poenitentis condonatione dixerat, ut videtur ex Luca colligi cap. 17. verf. 4. Cum ergo carnali lenfu Petrus multum vel nimium effe judicaret , fi ujque fepties peccanti ignofceret, Chriftus eum corrigens, clementiam penne in immenlum extendit, ac dimitti vult.
22.	Ufque feptuageftes fepties. Quod dupliciter tam Grsece quam latine intel-ligi poteft: vel ut fepties fit tantum ad-
D d 3	ditio
438 COMMENT. IN EVANG.. ditio, ad Jeptuagefies , ut fit idem quod J'eptuagefies SP fepties, prout accipit Aug. libro 2, De coulenlu Eyang, capite 4. vel ut multiplicet primum numerum," fcilicet feptuagefies, & fimul efficiant quadringenta nonaginta , ficut accipit Hie-ron, & magis videtur Graecum poltulare. Utrovis modo acceperimus, fignificatur, toties, quoties peccaverit frater innumerabilibus vicibus, efle dimittendum peccatum ejus , nec ulla peccatorum multitudine lenitatem, animi nobis, extorqueri debere. Ponitur enim numerus certus pro incerto; & quidem numerus, qui myfiice pertinet ad peccatorum re-miffionem, ut ibidem Auguft, Non tamen jubet etiam poenam fimul remitti; fiepe enim ordo diicipiinae, juflitise, jp-diusque charitatis poftulat, ut peccatum, five verbis , five verberibus corripiatur, ne vel peccantibus , vel aliis lenitas noceat. Itaque prefcribitur tantum, quo animo erga fratrem eile debeamus. Ad-, dit Lucas cap. 17. y. 3., & 4. Si frater eonverfus fuerit ai te, dicens , pcenitet me, quia loquitur , iftn de interna tantum offenfie vindi&aeque remiffione, ad quam femper animus paratus elfe debet, fed maxime de externa fimul receptione in gratiam, quas rogantibus. fit, ut ex parabola fequenti patet.
23.	Ideo, ut fcilicet intelligatis, quatti fit tequum, ut fratri veniam roganti di-.
mit-
mittatis, aßmilatum eft regnum ceelorum homini Regi: id eft, Ita res fe habet in Ecclefia & regno meo, ut fi Rex quif-piam inter homines rationes audiret fervorum fuorum, &c. More namque Pa-laeftinorum at(]ue Syrorum , ut. notat. Hieron. parabolam adjungit, ut quod per fimplex praeceptum teneri ab auditoribus non poteft , per fimilitudinem atque exemplum facilius teneatur, Itaque
24.	Oblatus eft ei unus; qui debebat ei decem millia talenta, id eft, ingentem pecuniae fummam. Hoc enim tantum Ipe-dtat hic Chriftus, ut fignificet fummam, quam debebat fervus Regi, incomparabiliter fuiffe majorem ea , quae fervo a conferva debebatur, id eft centum de-> nariis: quemadmodum gravitas criminum, quae adverfus Deum committimus * enormiter excedit omnes offenfas hominum adverfus homines, Eft autem Tclientum non tam nummi _ quam ponderis genus, de quo. non omnino confentiunt audores, Sed quidquid fit tie Talentis Atticis aut Romanis , clare deduximus in cap, 38, Exodi vi 26, & 37, Talentum Hebraeum, de quo Moyfes, & ve-rifimiliter hic Chriftus loquitur , conti-nuifie tria millia fidorum, hoc eft, flo-renorum noftratium, loquendo, de fido argenteo. Nam aureus fidus, duodecu-plo circiter major eft : proportio enim auri ad argentum eft circiter duodecu-Dd 4	pla.
440 COMMENT. IN EVANG. pi a. Cum autem Talentum Atticum 5 quo & Romani utebantur, luerit circiter duplo minus, continuilFet ftclos rajile quingentos ; alii dicunt mille ortingentos, leu fexcenta lenta Gallicana. Denarius limiliter argenteus appendebat drachmam Atticam, id eft , unum Regalem. Hil'panicum feu quinque circiter III;feros. Quamquam nonnuli. velint, fui ile & alium Denarium, duplo majorem, qui valuiflet proinde una drachma Judaica, id eft, decem ftuferis. Drachma enim Judaica continebat duas Atticas feu Romanas* Itaque
25.	Cum non haberet femus, unde redderet , juffit eum Dominus venundari, £? uxorem, ÖV. hoc eft, jullit extremo rigore cum ipfo agi. Alludit enim ad quorumdam locorum confuetudinem, ubi ad extorquendam folutionem, creditori licebat etiam vendere debitorem , & liberos ejus, vel in lervitutem rapere, ut patet 4. Reg. 4. v. 1. Mox tamen cum Ter viis lblammodo dilationem petiiflet, dominus ultro
27.	Dimifit eum, liberum fcilicet e captivitate; jam enim apprehenius tenebatur : &J omne debitum dimifit ei, lcilicet tam immenlum , ad folas preces .• Quo parabolice delcribitur inexhaufta Deimi-ieratio erga poenitentes.
28.	Egreffiis autem invenit unum de confervis , id eft , dc ejusdem domini fervis ,
' SECUND. MATTH. Cap. XVIII. 441 vis , cui tanquam aequali debebat hu, inanitatem, & ejus domiuo aliquam ob, fervantiam: qui debebat ei centum denarias, id eft, debitum iucomparabiliter minus eo , quod ei dimillum fuerat, quales eife folent hominum in homines oflfen-fae, fi cum divinis comparentur : & te~
1 nens fuffocabat eum, id eft, premebat fauces ejus, quafi jam jam ftrangulaturps, nifi folveret , id eft , fumma in edm utebatur truculentia.
29.	Et procidens rogabat, id eft, iisdem omnino utebatur verbis & fupplicis animi officiis , quibus ipfeniet ulus fuerat. Hoc enim de induftria inducit Salvator, ut acrius condemnet indomitam hominum ferociam in injuriis remittendis.
30.	Ille autem noluit, nequidem habe, re patientiam , nedum dimittere , ficut libi dimillum fuerat.
31.	Videntes autem confervi ejus , tam qui affligebatur , quam qui affligebat. Unde Syrus vertit , eorum ; erant enim omnes ejusdem domini fervi, Contri-ßati furit valde, de tanta ingratitudine & crudelitate. Multam enim emphafm habet, quod iplimet confervi rei indignitatem ferre non poterant»
32.	Tune vocavit eum dominus, 6° ait illi: Serve nequam, quo nomine propter ipfum ingens debitum vocatus non fuerat , Omne debitum, tam enormis magnitudinis, dimifi tibi, quoniam rogafii, ieu
P d 5	roga-
443 COMMENT. IN EVANG. rogaveras me, id eft, tantummpdo quod jnihi fupplex fadfus fueras: non enim Rogaverat debiti dimiffionem , fed dilationem, eo quod prae magnitudine non auderet.
33.	Nome erga oportuit 6? te , fervum, poll dico remittere debitum, fed faltem mifereri confervi tui, tibi aequalis , in re minima ?
34.	Et iratus, dominus tradidit eum tortoribus, ut carcere aliisque poenis affligeretur, Nam & hic alludit Chriftus ad morem quarumdam nationum, ut Romanorum , quibus jam Judaei fuberaut, inter quos debitores a creditoribus, tradebantur tortoribus, in ergaftulum trudendi & verberibus flagellandi. Nam primus Conftantinus Imperator dicitur debitores a plumbatarum iftibus exemif-fe. Qiioadufque redderet univerjum debitum, prius remiffum; ita fcilicet ut, fi fol-veret, liberaretur ; fi nunquam folve-ret, nunquam liberaretur. Unde perperam colligebat Origenes poenas, etiam mortalium peccatorum aliquando, expiandas. & finiendas, ' Simile quid vide c,
v. 26. Non iignificat item, quod legibus humanis debita femel rerniffa repeti queant, fed quod Rex fuprema pollens poteftate crudelitatem illam cum tanta ingratitudine eonjunftam tam grave peccatum judicaret, ut eadem pecuniae fumma, cujus remiifionem accepe*
rat,
SECUND. MATTH. Cap, XVIII. 443 yat, mulftari mereretur* Unde cum Chriftus applicando totam parabolam concludit,
35.	Sic £f pater meus caleflis faciet votis, &c. non fignificat proprie redire reatum praecedentium peccatorum femel dimillorum , fed improprie , quatenus inhumanitas illa & ingratitudo directe contra formam accepti prius beneficii admilfa tam grave peccatum reputatur, ut pro ea tam fevere puniatur, ac fi priora non fuilfent dimifla, ut exponit
S.	Thom. 3. p. quaeft, 88* artic. 1, & 3, Si non remiferitis unufquifque, non confer-, vo tantum, fed fratri fuo. Haec eft enim alia praegnans, conftderatio facultatis dandae veniae, De cordibus veßris: ut fcili-cet non folum ore remittatis , fed ex animo omnem fcilicet yindiitae cupiditatem, iram, odium, amaritudinem, & injuriae recordationem ex animo deponendo. Unde, ut Hieron. omnem fidhe pacis fimulationem evertit. Applicatio itaque totius parabolae facilis eft , eo fpe&ans, ut remittendis injuriis, & raris & levibus, quas homo in hominem, «qualem fibi & confervum, iubinde committit, faciles fimus, noli feveri exactores ; idque intuitu indulgentiffimae facillimaeque benignitatis Dei in remittendis tot tantifque peccatis noftris : ne alioqui vicillim feveriffime ab eo tra-. itemur.
CAPUT XIX.
TR
i. mlJI'P venit iri 'fine's Jufa* trans Jorfa-rietn, hoc eft, proficifcens per regionem, qtue eft ultra Jordanem, venit circa lilies Jiidaere , que ex forte tribus Judse & Benjamin conflabat Nam illud, trans Jordanem , referendum eft äd-veriit , & non ad : fines Juice# , ut patet ex Marci
io. V. i.
f. Et accefjernnt ad eum Pharifd • non difcendi ftudio , fed tentant'es eum, ut- ici-licet in perplexa ■ multumque con trover-fa quasftione aliquid diceret , quod in calumniam raperent': Si licet homini dimitten uxorem, id eft, repudiare a thoro ac domo, in perpetuum, cum poteftate ducendi alteram, Quacumque exq caufa, & conlequenter pro arbitrio ac libitu fuo. Nunquam enim volenti dimittere deed aliqua exigua caufa vel pretextus. Videtur autem ifta quseftio tunc fuiffe multum difputata, aliis dicentibus quamlibet caufam, vel minimam qffenfionem fuf-ficere, juxta illud Deut. 24. v. 1. Sinon invenerit gratiam ante oculos ejus; quomodo vulgo intelligebatur & praxis erat,- aliis requirentibus juftatn caufam , fcilicet foeditatem verbi, ut Lex loquitur, id eft, foedam aliquam caufam. Itaque utrum-
SECUS©* MATTH. Cap. XIX. 44$ vis refponderet , incidebat-Ghrifius in iftvidianii tum alterius partis difputan-tium, tum vero■ ipfius populi: virorum quidetn, ü diceret, id non licere, quo jam tanquam lege utebantur: mulierum autem, fi repudium virorum libidini permitteret. Ut vero folutio q inciti onis minus eilet calumnia obnoxia, refpondet, ex Scriptura , proferens Dei ipfius in eonjugio inftituendo confilium.
4, Non legiflis vos, qui de Legis fcien-tia gloriamini, Quia qui fecit hominem ab initio, feil, mundi, feu in prima inftith-tione rerum, Mafculum & feminam, non fosminas, fecit eos ? Conjuges fcilicet, de quibus difputatis,- hoc efi, in gemino fexu creavit eos , unum marem , alteram fceminam. Quibus verbis duo probat Chriftus: primum, conjugium in hominibus eile inftitutum a Deo: non ita in aliis animalibus , eo quod diferte in fola creatione hominis fiat mentio maris & fcemime: fecundum, ita infiitutum, ut unus unam tantum haberet uxorem: q. d. Si deus virum plur.es uxores ducere voluiHet, ut fit in polygamia & repudio , plures ei creaiiet & foeminas, ut una repudiata alteram pollet ducere i filiam euim ducere non poterat. Nam iu brutorum.fpecie uni mari plures fos-mellas creatas fuilfe non afefuv.de. quidam putant. Et dixit’, Deus, per os fcilicet Adami tamquam Prophetic divinitus in-
446 COMMENT. INEVANG* fpirati, ut exponit Auguft. 9, de Gen& fi ad litt. c. 19. .quamquam pollent & effe verba, qua: fequuntur , ipfius Dei complentis fermonem Ada:.
5- Propter hoc ■, id. eft, quia prima primi mariti uxor unica, & quidem ex e-3us latere formata/eft , dimittet homo, mafculus junftus matrimonio, Patrem matrem, nempe quantum ad vita: focie-tatem, converfationem , cohabitationem familiarem, ficut videmus reipfa fieri * Et adhaerebit uxori fua , non uxoribus , idque tamquam carni fuseGrsece eft proskollethefeU, agglutinabitur, fcilicet modis oppofitis dimilfioni patris & matris. Ipfa vero dimilliqne parentum , quibus aritiffime proles jungitur, ipfaque glutinis mentione arrtiffimam conjunctionem cum uxore indicat, ipfa vi dictionis oftendens. inquit Chryfoft. minime illos eile feparandos, & nefas efle maximum conjugalem conjunCtionem per repudium velle lolvere. Et erunt duo, non plures, hoc eft, illi, qui erant duo* non plures , ante conjugium, vir fcilicet unus & mulier una , erunt in carne ima. Plirafi Hebraica illud , in * redundat , ut Genef. 2. Fattus eft homo in d-nimam viventem , id eft , anima vivens item Miificavit in mulierem, & alibi, E-go ero illis in Deum. Unde fimilke r eft hic Gtsece, Erunt in carnem unam, id eft, erunt (quomodo Syrus legit, & Chrk
SECUND. MATTH. Cap. XtX. 447^ ftus ipfe hic explicat} caro una, feus ut Apoftolus ii äd Corinth, 6. corpu-ünum, per conjugalem fcilicet commixi tionem corporum feu carnium, quem« admodum Adam & uxor eränt una ca ro. Nam idcirco Eva de eadem carne viri fui fumpta fuit , ut typus humani conjugii , quo vir & uxor fierent una caro, fimili modo atque Adam & Evä erant una caro, non quidem jam origine unius ex altero, quod primis conju-gibus peculiare fuerat, fed commixtione. Unde Virtor Antiochenus in Marcum: Ex; una radice farti ambo , in u-num rurfum corpus conveniunt ambo, fcilicet ipfa corporum Commixtione & unione j per quam fiunt ex duabus cai-nibus una caro & unum principium u« nius prolis. Et hinc eft, quod Apofto-lus 1. ad Corinth. 6. verf. 16. etiam commixtione cum meretrice unam carnem fieri tradit. Sed in hoc prascellit unio conjugum, quod hi fiant una caro non folum farto, fed etiam mutuo ipforum Corporum jure & poteftate , idque ex Dei inftitutione. Hinc ergo ex illa di-milfione parentum ■, ex adhsefione^ feu agglutinatione ad uxorem , äc denique ex eo, quod ex Dei inftitutione duo e-runt in carne una , concludit interpretando Chriftus.
6.	Itaque jam, feu poft hac, poftquanl fecerint , atque fuerint id * quod com
\ jugum
jugum proprium eft, non funt duo , feili-cet carne, id eft, definunt effe duo carne divifi atque feparabiles, ficuti ante duo erant, fid unacaro, id eft, unum corpus j divina ordinatione compofitum, alter alterius quafi membrum , tam intli Ho labiliter coniundrum, ac fi ellent prorfus unius omnio carnis duo magna membra , eo quod copula unam faciat* Hic eft proprius hujus locilenfus, quem tradunt Bafil. lib* de Virginit. Auguft* Hb. 2; operis imperf. contra Julian. & alibi paffim, & fere veteres fandti Patres. Iftam autem unitatem refpiciunt aliae qutedam unitates , quarum ifta eft in conjugibus effectus, fignum & complementum , nempe unitas amoris mutui, unitas focietatis indiffolubilis, unitas originis foeminae ex viro , unitas juris & poteftatis mutute : de quibus diximus Genef. %, v. 24. Sed illas proprie non indicantur hic , fed fola ea, quam diximus. Unde non redte etiam quidam expiicant,.ut una caro fit & unus homo: manent enim revera duo-homines , non tamen duae carnes , inodo jam explicato. Quod ergo» Infert hic Chriftus fecundam eonclulionem, qua direkte refpondet Pharilieis : q. d. Cum ergo ex Dei inftituto duo fint fadti u-na caro, id quod Deus conjunxit, id eft, unam carnem, quam Deus 1‘ua auctoritate in unam coaleicere fecit , homo *
five
SF.CUm MATTU. Cap. XIX. 449 five uxor, five judex , five quilibet legislator fua temeritate atque audacia non feparet, id eft , non dividat repudio aut divortio; non magis quam corpus proprium fua auftoritate difcerpat aut mutilet. Nam his verbis, ut Chryfoft. notat , oltendit Chriftus, repudium efle* & contra naturam , dum una caro in duo fcinditur, perinde ac fi homo fuum jpfius corpus difcerperet: & contra legem atque auftoritatem faftoris naturae* quia quod ille junxit & feparari vetuit* divellitur.
7. Dicunt illi* Quid ergo, id e ft, Cur vel quomodo ergo Mbyfes mandavit dare uxori libellam repudii, & dimittere? ftipple, mandaviu Nam ut Moyfis auctoritate Chrifti refponfum refellerent, utramque & libelli dationem & dimiffionem a Moyfe mandatam effe fignificant. Unde Chriftus caute verba fua moderans* loco, mandavit, fubftituit:
8- Moyfes permifit vobis , id eft, non fever e vetuit, non punivit, concedit nationi veftrse dimittere a thoro & habitatione perpetua , cum pöteftate ducendi aliam, iedconceffitneceffitate, non voluntate coufuetudinem jam inolitam» nempe ad duritiam cordis veftri, id eft, propter duritiam cordis , ien cervicis, nempe propter obftinatum & rebellem animum veftrum , qui non finebat fibi perfuaderi id , quod juftuin & rectum E e	erat
4So COMMENT. IN,EVANG* erat. Significat enim, indulgentia Moy« fem, & eonfequenter Deutn ufuin ede, permittendo dimilfionem, videlicet ne majora mala perpetrarent per uxoriei-dium, veneficia, apoftaiiam a cultu Dei repudium prohibentis. De libello nihil relpondet, quia ille magis impediebat repudium quam juvabat , utpote efficiens, ne lubito vel facile impneme-ditato ad repudiandum profilment, & ut eilet teftimonium duritia; viri, & in fa-yorem uxorum dimiHarum, de quibus, & aliis, huc fpeftantibus , diftum elb m Pentateucho. Ab initio autem, crea io-nis, inflitutique matrimonii cum abelfet omnis infirmitas & cordis duritia, non fuit fie: id eft, non fuit permilfum Adje aut cuiquam dimittere uxorem, fed conjugium inftitutum fuit omnino infepara-bile.
9. Dico autem vobis, renovando antiquam illam inftitutionem, & Mofaicam tollendo permillionem : Quia quicumque dimiferit uxorem faarn, id eT, a thoro & habitatione abjecerit: Ni fi ob fornicationem : Graece elf (me hepi porneia) , non ob fornicationem, & Syriace,_ non adulteram: ita ut non fit illis exceptio, fed fimplex reftridtio: quali dic. Quicumque dimiferit uxorem non fornicantem, feu non adulteram, Accipiendo vero tamquam exceptionem, ienfus eff, quali per paren-thefin diceretur , quicumque dinrilerit
uxo-
SE CUNp. MATTH. Cap. XIX. 4<?i uxorem (quod quidem tantummodo propter fornicationem licet.) Sed utrovis modo fumas, nullo pafto referi debet ad id, quod fequitur, Et aliam duxerit, quafi in illo cafu non moecharetur vir: fed tantum ad id* quod procellit, fcllicet. ad dimillione n. Et ita relpon-det Chriftus tacite ad Pharifeorum quae-ftionem, Utrum liceret homini dimittere uxorem quacumque ex caufa ? Quafi refponderet, nequaquam , fed propter fornicationem tantum. Itaque fi aliam duxerit, dimiffa fuperfiite, live ea fornicata fuerit, five non * mxchatur, hoc eft , non matrimonium init , fed committit adulterium- quia, ut Auguft. libr. 2. ad Pollentium Cap. 13. vinculum, cum priore conjuge , nili morte alterius non folvitur, non adulterium ineuntis, fed de corpore exeuntis. Quod fi ille moechaiur, multo magis moechatur ille, qui non dimiffa priori uxore, per po-lygamiam plures duxerit. Et qui dimif-fam, quacumque ex caufa * etiam fornicationis duxerit, fimiliter mcechatur, quamtumvis id Lex permiferit. Hic eft verus fenfus hujus loci, quem nonnulli haeretici* imo & catholici olim fic intellexerunt, quafi aliquo cafu, faltem propter fornicationem, liceret non fo-lum uxorem dimittere, fed & aliam ducere. Referebant enim illud, Nifi'ob fornicationem i etiam ad id, quod fequi-E e 3	• tur,
tur , £f aliam duxerit : fed port ConciL Trident. Self. 24. Can. 7. non poteft amplius hac de re dubitari; quamquam & Concil. Milevitanum Can. 17. idem aperte declaraifet. Confule ditta fupra in v. 32. cap. 3.
10.	Dicunt ei difcipuli, verifimiliter domi; nam Marcus narrat c. 10. v. 11. etiaro pnecedentem fententiam domi fuiffe faltem repetitam: Si ita eß caufa hominis, ift eft , fi vel quandoquidem ita res fe habet inter conjuges, hoc eft, ii ita indillblubile eft vinculum, ut nullo omnino uxoris vitio lblvi queat, atque alia duci«: non enim dubitant de Chrifti lententia, fed admirantur: Non expedit nubere , Groece gamefai, id eft, uxorem ducere i quod viris, de quibus A-poftoli loquuntur, competit: nam Nubere alioquin competit mulieribus, ut notat Auguft. de geftis Pelagii c- 13* quafi dicer. Apoftoli, Non expedit in iilam fer-vitutem fe conjicere, unde fola morte exite poffis, quocumque tandem vitio, aut foeditate, aut malicia laboret uxor.
11.	Qui dixit illis , non omnes capiunt verbum iftud, quod feil, uon expedit nubere, feu uxorem ducere; hoc eft, non omnes admittunt hoc practice in ani* mum, live non omnes tanta virtute voluntatis praediti funt, ut affectum illum corporis omnium violentillirnum iupe-reut, fed illi tantum, c[uibus datum ejt9
a
SECUND. MATTH, cap. XIX, 455 a Deo: quibus fcilicet datum eft a Deo, moleftiis illis rebellantis cupiditatis non cedereport concupilcentiam fuam non ire, titillantes cogitationes mox opprimere, carnem cibo potuque caftigare.-talibus enim modis dat Deus donum i-ftud, quibus dat. Infpirat quippe eis non folum velle caftum efle, fed etiam polfe, hoc eft, fortiter velle. Nam, ut optime Auguft. lib. de grat. & lib. arbitrio cap. 4. Quibus non eft datum, inquit, aut nolunt, aut non implent, quod volunt: quibus autem datum eft, fic volunt, ut impleant, quod volunt. Proinde non redte explicant hoc multi, quaft Chriftus fignifiearet omnibus volentibus hoc dari: non quali caftitas non fimul penrleat a voluntate , fed quia velle non fuffieit. Nam, ut ex Auguft. It co cit. & experientia patet, multi continere volant-, fed non implent, quod volunt, quia non latis robufta voluntate volunt. Robuftie autem voluntatis inlpiratio maximum eft donum Dei, nec omnibus datur. Unde idem lib. 5. contra Julianum c. ult. reprehendens hujusmodi explicationem: Poliet, inquit, Chriftus dicere, non omnes capiunt verbum hoc, led qui voluerit , fi verum elfet , quod vos dicitis. Tacite ergo Chriftus approbat id, quod Apoftoli dixerant, imo fimul rei difficultatem exaggerando , attraxit magis & hortatus E e 3	eft >
4*4 COMMENT. IN EVANG. <2 eft, ut notat Chryfoft. Horn. 63. quail die. inquit Ambrof. de virginibus, Non eft communis pluribus, & vulgaris integritas , nec pro infirmitate permittitur ([quemadmodum nubere) led pro virtute conceditur.
12.	Stint enim eunuchi.	Vox, enim',
continuandreft, non probandi: vult e-nim declarare , allatis tribus eunuchorum generibus , quinam fint illi, qui capiant verbum hoc , quod non expediat nubere, Ici licet eunuchi, non primi vel fecundi, fed tertii generis. Sunt ergo eunuchi, qui de matris utero fic nati funt, nempe teftibus natura trunci, vel frigidi, ad nuptias inepti, qui per naturam, non virtutem, corpore fakem cafti luut. Et funt, qui facii funt ab hominibus, fcilicet eunuchi, feu caftrati, id eft, quibus teftes ab hominibus vel attriti, vel exfedti, vel una cum veretro & feroto abfc'lli funt, ut etiam 11 um fit apud Tureas: de quibus tribus generibus diximus ad cap. 23. Deutero. verf. 1.... Et funt eunuchi qui feipfos caflravenint. Hoc Valefii hsretici apud Auguft. H<e-reli 37. & Epiphan. Hcreli 58. exeque-bantur, ipla membra mutilando, tam fua, quam hofpitum ad fe divertentium* Imitatus eft & Origen es, & merito re-prehenius. Eft enim divina lege prohibitum tamquam opus homicidae, ut Chryloft, Nam hujusmodi mutilatio fit
cum
cum magno vitse periculo, & certiffimo graviffimoque detrimento valetudinis. Son enim folum pote itas generandi, fed totus virilis vigor tollitur, qui inde in omnia membra, totumque hominem, adeoque & animum redundat. Totus enim homo fit frigidus, flaccefcit, lan-guefcit, non folum corpore, fed & a-uimo , ita ut ex viro quodammodo fiat mulier* de quo (Mius Rhodigin, lib. 4. c. 7. Ita ut merito quidam vocaverit coi principium vivendi, teftes vero bene vivendi. Adde mutilationem illam etiam ad caftitatem elfe inutilem: tollitur enim facultas quidem generandi, non tamen coeundi, imo nec pruritus carnis , nec appetentia rei vene-rese, multo minus voluntas, ut clare dicitur Ecclef. 22. verf. 2. Unde Calliga-lius eunuchus Valentiniani gladio per-culfus fuit, a meretrice convicfus, teile Aug. lib. 6. contra Julian, c. 14* Ergo qui femfos caltraverunt, non in corpore, fed in ipfa concupifceiitise radice, ut idem lib. de virginit. c. 24. hoc eft, qui pr* caftitatis propolito ab uxoribus continent, haud (ecus ac li virilia fibi amputalfent , quod perfedtidime fit, cum voto quafi caftratione auferunt fi hi non lblum voluntatem, led & poteftatem licite amplectendi nuptias. Illos ergo natura eunuchos, iftos necelli* - tas facit, hos voluntas. Sub viris autem
comprehendit & faeminas, tamquam fub fexu potiori :■ nam & in illis repert« fuerunt omnis generis eunuchas, etiam fecundi, ut teftis eft idem Caelius... Propter regnum calorum, id eft, non propter prtfentis vitae commoditates, idololatriam, Philofophiam, laudem hominum, led ut juftitiae ac Deo facilius, liberius, maiori cum fruftu vacent, & ad regni beatitudinemperveniant, quod exequatur Paulus i. ad Corinth, 7. v. 32. ufque ad v. 36. Sed quia res ardua eft, & fnblimis, Angelicam iftam puritatem in corruptibili corpore meditari , ipfa rei magnitudine ac pulchritudine propolita, calcar addit; Qui potefl capere , ut fcili-cet fe L iftret propter regnum coelorum, capiat, id eft, naftret ille fe. Eft enim, ut Hieronym. vox hortantis ad pudicitiae praemium: qu. d. Qui poteft pugnare, puguet & expugnet, vincat ac triumphet. Nam verbo ilio, qui potefl, figni-licat iterum , non omnes hoc polle, fed quibus datum eft , hoc eft quibus div'nitus ardens, firma, & conflans voluntas afpirata eft, ut Ilu6tus illos comprimant , eaque adhibeant, quibus lu-perentur, orationem, jejunium, carnis macerationem, cordis cuftodiam, fugam. Verbo , capiat, fignificat rem pendere fmiul a libertate arbitrii. Proinde indicat quidem unicuique confidendas ef-fe vires luas, ad rem tantam iuieipien-*	dam,
SECUND. MATTH. Cap. XIX. 437 dam, fimul tamen nuptiis caftitatem praefert, animpfque ipfa rei magnitudine magis incendit, ut notat Chryf. quia, ut ait Ambr. lib. de viduis, non infirmitatem vinculis alligavit, fed praemiis virtutem provocavit.
13. Tunc oblati funt ei parvuli. Lucae cap.
18.	&, feu etiam, infantes, qui fcilicet necdum incedere poffeut. Ut manus eis imponeret oraret, id eft , ut manibus impolitis oraret pro falute ipforum, feu ut benediceret ac bene precaretur eis. Mos enim ille offerendi viris virtute claris pueros benedicendos jam inde a temporibus, & exemplo Jacob, benedicentis Ephraim & Manaffe, inter Ju» d eos inoleverat. Hic tamen fimul moti fuiife videntur ex efficacia contains Chrifti, ut, qui aegrotos fanabat, etiam pr,..muniret. Dijcipuli autem increpabant eos9 prohibendo fimul offerentes, ut Marcus .• nempe ut qui gravioribus negotiis oc* cupato mole diam exhiberent, & rem auddoritate ac dignitate tanti viri indignam committerent, cum aegroti non ef-fent. Zelalle enim videntur pro quiete & reverentia magidri fui. Quibus ille refpondet:
14.	Sinite parvulos venire alme, five per fe, five aliis offerentibus. Talium enim^fi fcilicet ad me venerint, & bene „fi edi fuerint, efi regnum calorum ■, feu sterna felicitas. Non digit autem, ifiomm. fed E e 5,	talium ,
talium, ut Hieron. notat, ut indicaret fe non folos aetate parvulos, fed etiam parvulis fimiles quantum ad mores comprehendere, quod ex Lue® explicatione ftibjundla patet. Humilitatis enim, fimilitudinem, ut Augiiltinus lib. i. de peccator, meritis cap. 19. in parva aetate pofuit, commendans adultis mirificam illam animi fimplicitatem & innocentiam, qu® in parvulis elucent, de qua plura diximus initio cap. 18. Itaque tacite taxat fallum difcipulorum, qui pueris illis diffimiles contemnerent eos , quod pueri nequaquam folent.
16, Elecce unus accedens , &c. Hieron. confundit illum cum eo , de quo Lucas c. 10. V. 25. cum potius fit ille, de quo idem Lucas cap. 18. v. 18. Unde non ell mirum, fi deceptus Hieron. putaverit illum tentaridi animo Chrillum interrogaffe. Redlius enim Chryibll. ex circumllantiis omnibus colligit, eum fincero corde acceffille. Nam Marcus flexilfe genua, & a Chrifto di-le6lum eile dicit. Lucas addit fuille principem , id ell, praecipuas dignitatis & potenti® virum inter Judaeos , nempe propter divitias. Quia autem praefatione honorifica ufus fuerat, tk bonum appellaverat, & de bono faciendo interrogaverat : hinc notant plerique Chrillum quoque duo refpondilfe, primo, Quid ■ me dkis bonum ? ut Lucas & Marcus ;
cus: deinde, Quid me interrogas de bono? ut hic Matthaeus. Sed quia etiam Grx-ea hoc, loco legunt, Quid me dicis bonum? hinc verifimile eft illud, Quid me interrogas de bono ? non fic explicandum efie, Quid me interrogas , quid boni farturus fis ? fed ita potius, ut exteris confentiat hoc modo : Quid me interrogas , de bono mentionem faciens , feu me bonum dicens? Nam & hoc pofiulant verba ftatim fubjunrta: Unus eft bonus Deus, id eft, folus Deus eft per fe, naturaque fua bonus, & omnis fons bonitatis tam hominibus quam o-peribus. Cum enim de bono, quo beatus fieret, interEogalfet adolefcens, ludendo in verbo, bonus, corrigere feu altius erigere vult ejus animum , qui tamquam ad purum hominem ageefle-rat, ut fcilicet intelligeret id , quod loquebatur, & ita crederet, fe elfe Deum, qu. d. inquit Auguft, libr. 3. contra Maximinum c. 23. Quando me nihil aliud quam hominem putas , quid me dicis bonum? Retie me appellabis bonum , fi me noveris Deum. Non enim te facit bonum, nec beatum, nec boni operis fartorem, nili bonum immutabile, quod folus eft Deus. In eumdem fenfum exponit Hilar. 1. 9. de Tritt. Athdnaf. Dial. 1. de Trinit. Ambr. lib. 2, c. i. De fide.
Si
Si autem vis ai vitam ingredi, aeternam intelligit & beatam, quali aliud non fit vivere, quam fine ullo fine & fine ul-la mil'eria vivere. Nam ilia fine ullo additamento dicitur vita, nec intelligi-tur nili aeterna, & beata, tamquam fola dicenda fit vita, in cujus comparatione ifta , quam ducimus, mors eft potius dicenda quatn vita , prout explicat Auguft. in v. 77, Pfalm. ii8..„ Serva mandata: procul dubio omnia, five de credendis, five de faciendis , & five Deum live hominem refpiciant. Refellit enim haec Chrifti refponfio eos, qui fola contenti fide opera contemnunt. Exiftimans autem adolefcens a novo doftore nova mandata ferri, interrogat; Qu<£‘{ nec alia Chriftus adfert, quam ea, quae Moyfes in tabulis fcripferat, nec tamen omnia, fed fola fecundae tabulae , fub illis tamquam notioribus & facilioribus fynecdochice comprehendens ea, quae fpe&ant ad primam, maxime quia haec in illorum obferva-tione iucluduntur. Qui enim fecundam tabulam oblervat, necelfario obfervat & primam. Unde & Paulus ad Rom. 13. verf. su & 10. plenitudinem legis vocat, dileftionem fcilicet proximi; ficut & hic generali illo praecepto , _ Diliges proximum tuum, ficut teipfum , omnia man*-data concludit.
20. Dicit ei adolefcens : Omnia hcee cu• fio divi k juventute mea, id eft, ab ineun-te setate , feu, ut Syrus vertit, a pueritia mea. Nam adolefcentis juventus alia non poteft effe nifi pueritia. Multi audtores graves volunt falfum dixifle iftum adolefcentem: fic enim fentit Hieronym* hic, Bafil. Homil. in divites avaros, Clemens Alexandr. 4. Stromat, c. 3. Ambr, in Pfalm, x. Iren. 1. 4. cap. 26. Imo & Auguft. Epiftol, 89. qusft. 4. dicit: Puto, quod le mandata arrogantius quam vetius fervalfe re-fpondit. Itaque adolefcens ifte multum amans divitias fuas , nec intelligens, quoufque fe extenderet in ifta divitiarum affluentia praeceptum de diligendo proximo, non fraudulento, ut putavit Hieron. fed fimplici & candido animo videtur relpoudilfe, fe omnia praecepta obfervalfe ut minimum ficut Pharifaei fervabant. Unde & Mare, ait, quod Chri-ftus eum intuitus dilexerit. Nec mentitus proprie dici poteft, quamvis Bafil, hoc dicat; fed, fi accurate veritas libretur, arrogantius quam verius videtur hoc refpondilfe, ut Auguft. dixit, Quid adhuc mihi deefl? qu, d. Paratus Ium quidlibet fulcipere , fi quid mihi defuerit. Chriftus autem diftinguens mandata Legis ab ifta excellentiore conliliorum per-feftione, non ait hie, fi vis ad vitam
46a COMMENT* IN EVANG. ingredi; ad hoc enim mandatorum ob-fervatio fuflßcit: fed
21.	Si vis perfeSlus e[fe, in obfervandis fcilicet ipfis mandatis, & affequenda vita aeterna.- quod fit amovendo non fo-lum charitati contraria, ut funt peccata, fed etiam omnia impedimenta a (bus charitatis, ut funt matrimonium, cuva rerum lie culari um ,	& fimilia. Nam
quamvis perfeCtio eflentialiter c nfiffat in perfeCta mandatorum obfe vatione, hoc eft, in perfeCta charitate, & l'e-quela Chrifti .* inftrumentaliter tamen confiftit in obfervatione confiliorum, quia per heec ad obfervanda pivtcepta charitatis maxime homo promovetur, ut latius tradit D. Th. 2. 2. qusb. 184. art. i. & feqq. Unde celebris illa lententia Abbatis Moyfis, apud Caffianurn Collar. i. cap. 7. Jejunia, vigilis, meditatio Scripturarum, nuditas, ac privatio omniunt facultatum, non perfectio, fed perfectionis inftrutnenta funt, quia non in ipfis confiftit difciplins illius finis, led per illa pervenitur ad finem, nempe cordis munditiem & eharitatem. Vade , vende qu£ habes, id eft facultates & bona tua: quae non quidem mala, led magno tibi impedimento funt aflequen-di vitam sternam, tum cura, tum illecebris , tum amore fui & fiducia, quibus inueCtere folent animum. Unde Auguft. ljjb. 83. Quaeftionum qiueft. 36.
SECUND, MATTH. Cap. XIX. 463 Charitatis venenum eft fpes adipifceu-doi'um aut retinendorum temporalium-. Et da Diviperihus , ft mul & feniel omnibus divitiarum oneribus, curis & affefti-bus expeditus. Ifte eft enim perfedtif-fimus in hoc genere virtutes gradus: paulatim vero ex divitiis polfeffis elee-mofyuas dare fecundus aut'tertius , ut Hier, adverfus Vigilant, cap. Itaque ut divitiarum contemptum liberqlitäte cumulet, non vult ab ici aut diffipari opes, ficut quidam Philofophi fecerunt, nec confanguineis aut retributoribus dari, led pauperibus. Me vero piltaret fibi perire, quae amabat, Et habebis, inquit, thelaurum in calo: oftendens tanto plura & majora reperturum, quanto caelum terra prseftantius eft. Nam, ut Chryfoft, Hom. 64. retributionis pneftan-tiam thelaurum appellat, fimul praemii abundantiam, & ftabilitatem, & incorruptibilitatem humano verbo figuanter exprimens. Ne vero me putes tua, non teipfum quaerere, veni, fcilicet jam pauper &_ nudus , jam terrenis rebus exutus, liber curis etiam fpe faeculi abjecta , Et fequere me.- tum corporaliter difcipulatui meo inhaerendo, tum vero maxime vitam meam omnibus virtutibus & maxime charitate perfedlam i-mitando. In hoc enim conliftit fumma peifeftionis, cujus paupertas illa jam dicta magnum inftrumentum & adju-
men-
mentum eft. Hunc perfe&ionis fcopum cum Philofophi ignoraverint, non mi-rum , quod paupertas & nuditas quorum* dam parvi rromenti, imo prorfus vana fuerit. Utilius enim terrena opulentia tenetur humiliter, quam fuperbe relinquitur, inquit Augurt. Epiftol. 34. ad Paulinum & Tharafiam,
22.	Cum audiffet adolejcens verbum, abiit triflis, quod fentiret fibi deetfe vires ad confcendendum illum perfettionis gradum. Erat enim habens multas pojjejjionesi quarum magno amore tenebatur , ex duplici fcilicet capite, & quod eas jam haberet, & quod multas haberet. Nam & facilius paucse quam multaj deferuntur, ut in Apoftolis patuit; & ut Augu-ftin Epiftol. citat. Nefeio, quo modo, cum fuperflua & terrena diliguntur, ar-dlius adepta quam concupita conftrin-gunt. Aliud eft enim nolle incorporare quae defunt, aliud jam incorporata divellere: illa velut cibi repudiantur, ifta velut membra prsdcinduntur.
23.	Jejus autem dixit difcipulis fuis, nempe circumfpiciens eos , ut Marcus capite 1©. ve.f. 13. Quo fignificat poftu-laffe attentionem eorum, tamquam rem eis valde uecelfariam difturus. Qua de caufa etiam non dicit ibi , ut Matth. Dives dijjicile intrabit, &c. led cum admiratione, Quam difficile, &c. nempe quia cum magno labore ; & propter ilium
labo-
SECUND. MATTH. Cap. XIX. 46? laborem etiam valde rarum eft, ut Hilar & Hieron. notant. Non ergo im-poffibile, ut voluerunt Pelagiam , apud Auguftin. Epift. 89. fed difficile dixit, quia quamvis plerumque non fiat, fit tamen aliquando, edi cum labore. Dives, id eft, affluens terrenis opibus» Non enim quamlibet rerum neceffaria-rum praeientiam, fed affluendam opum taxat: & fic intelligendus Marcus, dicens, qui pecunias habent, nempe multas, jta ut divites fint. Caufa eft, quia divitibus difficile eft divitias relinquere, & adhuc difficilius divitiis retentis, mandata fervare. Nam pr • terquam quod lux urite, gulte, luxus omniumque vitiorum inftrumenta & incentiva etfe lb-ient & multas mordaces moleftasque coacervandi & confefvandi curas adfer-re; hoc habent peculiare, quod polfef-foribus leuftm fine fenfu fuperbiam, fui amorem , feu avaritiam & fiduciam in fe infpirent, eoque majorem, quo majores funt, quaii Deo non amplius indigeant. Et hinc eft , quod Auguft. dicere folet, proprium vermem divitiarum effe fuperbiam. Unde aptilfime A-poftolus illa jam dicfla vitia divitum notans i, ad Timoth. 6, v. 17.... Divitibus hujus ftsculi praecipe, non fublime Japere, tie que fperare in incerto divitiarum, fed in Deo vivo , facile tribuere, communicare, &c. Et ipfe Chriftus apud Marcum c. 10. v* F f	24*
34. quati explicans radicem difficultatis illius, quam adferie folent faluti, Quam difficile eft, inquit, confidentes in pecuniis intrare in regnum cedorum!
24,	Cum autem difcipuli, ut Mare, tellis eft, obftupefcerent propter fenten. tiae feveritatem, Chriftus non corrigens id, quod dixerat, led augens , longe feverius repetit: Iterum dico vobis: quali diceret, Imo amplius dico: Facilius eft camellum per foramen acus tranfire, &c. Ut concinnior effet comparatio, nonnulli apud Theophyl. per camellum, intelligunt funem nauticniii, quo alligatur auctiora, fed ille potius Camelos dicitur per Jota. Veteres & recentiores communiter intelligunt Camelum, animal gibbo-fum ac tortuofum, quod dicitur facilius tranfire, nempe hominis opera, per foramen acus, minimum fcilicet quod vel habet vel facit acus , quam divitem , &c. Eft autern locutio proverbialis, Judds tunc temporis ulitata , & poftea fiepius ufurpata a Thalmudiftis, qui de elephante hoc efferunt, quod Chriftus de camelo, Syris notiore. Significat ergo, non 1'olum difficile, fed impolfibile effe, divitem intrare, &c.	& quidem fi rei
liaturam tantum fpeftes, impoffibilius, quam camelum tranfire per foramen acus, eo quod divitia; jam didla certi-ffima falutis impedimenta adferant, quas «uliis viribus humanis amoveri poffunt,
SECUND. MATTH. Cap. XIX. 467 fed tantum magna gratia Dei, ut Au-guft. initio Epiftol. 122. ad Probam & libro 2. Quseft. Evangel, qu. 47. & hoc indicare videtur Chriftus verf. 26 Alii tamen volunt effe locutionem hyper-b oli cam , qua non tarn impoffibilitas , quam magna admodum difficultas figni-ficetur. Cujusmodi locutiones videre licet & Jeremne 13. verfu 23, & Ecclef. 22» verfu 18. & Proverb. 17. verfu 12.
& vulgo ufitat« funt, cum dicimus, Facilius ignem aqua mifceas, quam illos concilies , fignificando utrumque effe valde difficile. Nam revera perdifficile eft, ut divites avellantur ab amore, fiducia» & abufu divitiarum , a jaftantia & fu-perbia naturaliter iude pullulante. Difficultatem ergo illam mirantes difcipu-li dicunt:
2f. Quis ergo potent falvus effe ? Intrando in regnum coelorum; hsec enim di-fcipulis eadem funt. Aliqui de divitibus tantum intelligunt quaffiionem generalem : quali dicerent,'Quis divitum poteft falvus effe? eo quod & ipii & a-lii plurimi effent pauperes. Sed prseftat generaliter quteri, ut verba fonant, eo quod difcipuli iutelligerent plerofque incumbere divitiis , vel poffidendis feu poffeffis, vel defiderandis & acquirendis £idem enim efi: morbus, divitiis jam poffeffis niti, & inhiare parandis:) & fl tantam difficultatem adferrent diviti« E f a	majo- *
COMMENT. IN EVANG; majorem adferre vitia notiffima, quibus mundus nlenus eft.
26.	AJpiciens autem Jefas, benigno fcj. licet vultu , nimirum ad folandam eorum de lalute hominum folicitudinem, ait: Afi'0 homines h^c impofftbile eft, fcili-cet divitem intrare in regnum coelorum, & falvum fieri. Apud Deam autem omnia poßbiliaftint: & proinde etiam iftnd, nempe, quia magna Dei gratia fieri pnteft, ut mutetur ai fimus divitium., & vel divitias prorfus abjiciant , vel certe retinendo divitias, a cupiditate fidueiaque, ac tenacitate rerum temporalium ad charitatem seternonim, & a perniciofa fuperbia ad humilitatem faluberrimam convertantur, inquit Auguft, cit. queft. 47. lib. 2. Queft. Evaug. Quamvis ergo & pauperi fit impoffibile lalvari fine gratia Dei, divitibus tamen propter caulas jam dititas figu’ficat elfe longe difficilius, longeque Angulariori opus eile auxilio Dei, quo pauper non indigeat,
27.	Tunc refponlens Petrus, nomine reliquorum tamquam omnium caput, dixit ei, follicitus videlicet, non tam de falute fua , & collegarum tuorum, ut qui tnanifefienon erant divites, quam de pramiio paupertatis luse: Ecce nos reliquimus omnia, nempe pauperibus, five jaiii vendita , live etiam' integra in ulum pauperis uxoris, liberorum, a-liorumque couverla, -Et fecuti fumus te:
hoc eft, utrumque confilium, quod a-dolefcenti prsefc ipfifti, vel plene ad litteram, vel certe maxima ex parte fecimus. Quid ergo erit nobis ? mercedis, aut pramfii, an thefaurus in coelo, an aliquid inferius? Dubitat enim, eo quod vel non omnes lua vendidilfent, vel certe non divitias , fed perpauca qux-dam, ut naviculam & retia pauperibus reliquilVent. Magna tamen fiducia dicit, Reliquimus omnia: quia, ut Augufti-nus Epift. 89. totum mundum dimittit, qui & illud, quod habet, & quod optat habere, dimittit. Affedtum enim, inquit Gregor, Homil. 5, in Evangel, debemus in hac re potius penfare, quam cenfum. Multum reliquit, qui fibi nihil retinuit, & qui quamlibet parum totum deferuit. A fequentibus enim tanta dimitfa funt, quanta a non fequentibus concupifci potuerunt. Hoc attendens ergo Dominus refpondet Petro: _ 28. Vos, qui fecuti ejlis me, corporaliter relidtis omnibus, ut comites individui & feCtatores vitse mes. Sic enim hoc intellexit Petrus, & fic eos fecilfe narraverat Matth, cap. 4. verf. 2o._ & 22. omnium enim derelictionem ifta fequela comprehendit. In regeneratione: non baptifmi, ut Hilar, qui hoc jungit cum verbis, fecuti ejlis, fed mundi, qua coelum novum, & terra nova creabitur, vel in regeneratione hominis noviffima, E f 3	quÄ
qua; juxta Auguft. libr. 3. ad Bonif cap. g. ambigente nullo, eft refurreftio mortuorum : & propterea regeneratio dicitur, ut Auguft. libr. 20. de Civit, cap. $. quia per eam caro noftra regenerabitur per incorruptionem, quemadmodum eft auima noftra regenerata per fidem. Per illam enim carnis incorrup-tionem ab omni corporea; concretionis labe, & affectibus terrenis, veluti quadam regeneratione purificabimur, ut Ambroft apud, eumdem Auguft. 4. ad Bonif, cap. 11... Cum fe der it filius hominis in fede majeflatis fuce, id eft, cum fe palam vivis & mortuis magna cum ma-jeftate & gloria judicem exhibuerit, Sef-fio enim tranquillitatem & audloiitatem judicis apte fignificat: unde & hoc litu fortalfis appariturus eft in nubibus, veluti throno luo. Sedebitis & vos fltper fedes duodecim, id eft, etiam vos cum fimi 15 gloria judices mihi proximi apparebitis, unusquisque in throno fUo. Alludit enim_ ad morem humanum , ubi cum Rege judicante Confiliarii confident, & limul ad numerum duodenarium A-poftolorum. Praffentem enim juftitiam & ftatum eorum refpiciebat, quemadmodum Scriptura in promiffionibus & minis folet, lubintelligendo tacitam conditionem , fi in juftitia & ftatu illo per-feveraverint, a quo Judas excidit. Et quia omnium Chriftum fequentiumre-
SECUND. MATTH. Cap. XIX. 47* liftis omnibus, eadem ratio eft, hinc Auguftin. lib, 20. de Civit, cap. 5, pet duodenarium numerum fignificari tradit univerfam multitudinem judicantium, propter myfterium numeri ternarii & quaternarii, in fe duftorum ; quorum utroque quaedam univerlitas in Scripturis indicari folet. Nam alioqui Paulus, qui fe Angelos judicaturum dixit 1. ad Corinth. 6. federn judicandi non haberet. Simili modo illud, quod fequitur, Julie antes duodecim tribus Ifrael, intelligentem eft. Sub illis enim univerlitas judicandorum, feu omnes gentes intelli-
funtur, alioquin tribus Levi tamquam ecimatertia injudicata recederet, ut Auguftin. ibidem- Duodecim tamen tribus tantum nominat, eo quod illarum peculiariter ipfe elfet Rex, iplis Medias miifus, illis denique iplemet & A-poftoli primo praedicare deberent. Porro judicium iftud non eft folias comparationis, ut vult Hieron. nam hoc & malis quibusdam competit, ut Ninivitis, Matth. 12. verf. 41. neque etiam^ approbationis fententie , quod omnibus bonis erit commune, fed judicium po-teftatis & au6loritatis. Unde eis, tan-quam principibus Regi proximis, primatus in regno coelorum promittitur, & a-liquid longe amplius, quam illi adolef-centi.
29.	Et omni?, qui reliquerit , &c. His verbis putat Theophyl. extendi fup.erius premium ad alios quam ad Apollolos. Sed refluus dixeris cum Origen. Traft. 9. in Matth. & Auguft. Epift, 89.. hie tangi inferius genus hominum,inferius premium,: ita fcilicet, ut priori fen-tentia rejponderit Chriftus de iis , qui omnia reliquiflent , & Chriftum lectiti effent, ficut Apoftoli: hac vero pofte-riori de iis, qui quamvis Chriftum non fecuti fuerint corporaliter , omnia ta-men , vel aliquid propter ipfum reliquerint; id ell; , deferuerint , etiamfi non vendiderint. Nam inter relinqueu-da ponitur etiam uxor, qua? vendi non potefl, deferi tamen poteft, five ftudio perfeftionis, ad fequendum Chrifti con-filium, fi C iinenferit; five ad fervanda precepta, etfi fuerit invita & non con-fenferit. Poteft enim occurrere liecef-fitatis articulus, ut aut uxor fit relinquenda Chriftiano, aut Chriftus * idem-, que judicium eft de domo, parentibus, fratribus ,	& quibuslibet temporaliter
bonis, ut latius tradtat Auguft. illa E-pift. 89. in fine. Propter nomen mewn, id eft, propter me feu amore mei, videlicet potius quam me , aut fidem meam, aut precepta deferat. Non enim conjugia, aut cognationes dirimi Chriftus cupit, fed fe uxori, parentibus, filiis , ipfique adeo vire pr repo ni. Centup-
lum accipiet: l'upple ex Margo & Luca; in hoc fkculo, quod & poftulat antithefis cum vita (sterna. ut fequitur, Centuplum autem idem eft, quod centies tantum, fcilicet pro fingulis relidtis: ubi numerum certum poni pro incerto patet /ex Luca, dicente, Et non recipiat multo plura in hoc fdeculo: quaft dicer. Non damno, fed lucro ei ent ifta relidtio: partim quia, ut Hiefohym, loCo cärnalinm bonorum recipiet fpiritualia, uetnpe virtutes animi, pacem & confolationes, quse comparatione & merito lui ita funt, inquit, ut fi parvo numero centenarius comparetur: partim quia loco unius fratris, fororis &c. centuplo plures erunt, qui ei caftum & fpiritualera affedtum, ac folati um fratris, fororis, uxoris, &c. impendent, & fuis domibus excipient, bonifque fuftentabunt. Hoc enim potif-fimum hic Ipedlari ex Marco patet; qui dicit, Qui non accipiat centies tantum, domos, fratres, foror es, matres ÖV. Qui etiam adjicit, cum perfecutionihus, hoc eft, in mediis perfecutionibus ; quaudo ad fuos deferendos compellitur & omnium auxilio deftitui videtur. Et vitam internam pojjidehit: fupple ex Marco & Luca, in, faturo feculo: item ("quod in omnibus fi-milibus intelligi debet) nifi aliunde impedimentum objiciatur. Summa igitur promifiionis eft, quod qui lua propter Cliriftum deferuerit, longe felicior erit.
F f 5	etiam
etiam in hoc foculo, quam fi fua reti-nuilFet, & maxime in futuro.
30.	Multi autem erunt primi novißimi. Ordo verborum eft, Multi primi erunt noviffimi, & contra. Va:ie hoc accommodant ad Chrifti propofitum: fed additum videtur, ne Apoftoli mirarentur, quod ipfi viles homines judicaturi eilent Judseos, ac duodecim tribus, & qui per-fecutionibus preffi lua detererent , in vita aeterna coteris antecellerent. Nam, ut hanc inopinatam viciflitudinem ob o-culos poneret, adducit generalem parabolam, in cujus fine concludit,. Sic erunt novißimi primi, &c. quali explicuif-fet id, quod hic dixerat. Unde & hic, ubi nos legimus.
CAPUT XX.
itnile eft regnum coelorum, Groce & Syriace eft, Simile enim eß, regnum calorum, ÖV. ut fit ratio procedentis feutentiae. Simile ergo eft, &c. hoc eft fimiliter agitur in Ecclefia, quemadmodum fi paterfamilias aliquis conduceret operarios ad excolendam vineam fuam, pacifeendo cum eis. ^
2.	Denario diurno, id eft, denario argenteo, qui pro opera unius diei pendi folet. Xntelligi enim videtur denarius
rius minor, unius drachmae pondere, unius circiter Regalis Hifpanici valore, de quo alibi diximus»
Et egreffiis circa horam tertiam. Pro horarum iftarum intelligent^'fciendum eft, Judaeis & Romanis diem divifum fuifte in horas duodecim, fimiliter & noftem: quarum quaeque dividebatur in quatuor partes aequales : quae refpeftu noftis dicebantur quatuor Cuftodiae, feu Vigilis, refpeftu diei vero vocabantur iftis ufita-tis nominibus Prima, Tertia, Sexta,. Nona, Dies enim & hora prima incipiebant in exortu Solis, & primus quadrans diei compleftebatur horam primam, fecundam, & tertiam totam; fecundus quartam, quintam & fextam, quae terminabatur prseife ipfo meridie; tertius feptimam, octavam & nonam ; ultimus vero decimam, undecimam & duodecimam, quae finiebatur ipfo occa-fu Solis. Hinc eft quod horae iftae diurnae longiores effent in aeftate, quam in hyeme, & e contrario horae no ft urnas longiores in hyeme, quam in aeftate* Neque ulla hora refpondebat noftris a-daequate & femper; nifi foliis finis fex-tae, & initium feptimas, quae femper incidebant in medium diem, vel mediam noftem. Ex his patet, primum qua-, drantem in fe complexum fuiffe totam horam primam & tertiam. Unde quia hic dicitur circa tertiam, circa fextam %
circa
circa nonam, & undecimam, intelligi vide* tur, linitam feu fub finem tertiae, &c. ubi incipiebat fecundus quadrans, & circa finem fextse, ubi incipiebat tertius quadrans. Similiter ergo circa undecimam, id e it circa finem undecimae, cum fci-licet non nifi una hora diei tota duodecima effet reliqua. Reliqua in littera p rabolae fatis manifefta Unit. Paterfamilias itaque ille e(l Deus in primis Pater, de (juo Chriftus Joan. 15. Pater meus agricola efi: quamvis Hilar, in-telligat Chriftum Dominum. Vinea e ft Ecclefia, juxta Orig, in Matth. & Greg. Horn. 19. ia Evang. Operam homines funt, qui per fidem in Ecclefiam vocantur : nemo enim iri eam intrare po-tefi nifi vocatus per gratiam, idque ad excolendam vineam, id eft, ad opera juftitiic facienda , & quidem conventione fatla, id efi, interveniente promiffione mercedis. Hora diverfie diverfa tempora funt vocationis, quse tamen non eodem modo ab omnibus iutelliguntur. Ambr. enim libi*. 7. in Luc. Iren. lib.
4.	cap. 17. Orig. Hilar. & alii intelligent per diem totam tempus , quod a mundi initio ufque in finem interje&um efi. Ita ut primum mane , feu hora prima fit mundi initium ufque ad diluvium: terti'a hinc ufque ad Abraham.- fexta ab Abraham ufque ad Moylen: nona, in-elinante jam Leculo, & pallefceate luce
- SECUND. MATTH. Cap. XX. 477 ce virtutis, denotat tempus Legis , Sc decolores hominum mores , a Moyfe ufque ad'Chrifium;'undecima' ab adventu Chrifti, ufque ad finem mundi, quas a Joanne novijflma hora dicitur: quo tempore Gentiles iri vineam excolendam vocati funt, quibus etiam di ft urn, Quid hic flatis tota die, otio fi? Eo quod ufque ad ultimam tranfadti mundi setatem ju-ftitiam neglexerant: id que fient ajunt, Quia nemo nos conduxit, id e fi, nullus Patriarcha, vel Propheta nobis veritatem & vitae vias praedicavit. Alii intelligent diverfas aetates hominum, quibus ad fidem & juftitiam faciendam in Ecclefiam vocantur, ita videlicet, uc qui pueri venerunt, hora prima addu-ftiTint; qui adolefcentuli, tertia; qui juvenes, fexta; qui viri, & in feneftu* tem vergentes , nona ; qui decrepiti, vel in fine vitae, ut latro, undecima: lion enim omnes Deus primo mane vocat. Ita Auguftin Serm. 337. de tempore, cap. 1. Baftl, reg. 324. inter breviores , Nazianzen. Orat. 40. & alii. Utramque expofitionem compleftitur Greg, Homil. illa 19. jam citat. Hiero-nym. & Auguftin. & fane utrovis modo refte intelligi poteft. Et primo quidem modo fcopus parabolic erit, oftendere, quod Gentiles fine injuria sequentur antiquis Patribus , ac Judseis , quamvis prius vocatis; fecundo vero, nihil in-
teref-
tereffe, qua fua artate aliquis ad fidein vocetur ; quod fane videtur parabola congruere. Ultimi enim dicuntur breviori tempore operati, & tamen parem recipere mercedem. Nihil autem inter-eft, qua mundi state vocetur aliquis, ut diutius, vel minus diu operatus dicatur, fed qua fua state. Forum, in quod paterfamilias exit , tofus eft mundus, in quo extra Eccleliam non nifi otiofa & mundana tra&antur. Denarius, qui squaliter fingulis redditur, eft vita sterna , feu regnum coelorum , ubi erunt omnes, quos prsdiftinavit Deus, ut late declarat Auguft. libr. de fanfta virgini t. cap. a6. Nam quamvis ftella a ftella dilferat in claritate, & diverfa lint Sanatorum merita, in vita tamen sterna & in regno caelorum effe omnibus commune eft, ficut in coelo effe omnibus commune eft fideribus. Vefpera diei eft finis mundi & novifiiini judicii dies. Nam quamvis mors uniuscujusque fit ejus vefpera, communis tamen omnibus vefpera eft illa dies. Procuratorem, feu oeconomum Iren. libr.
4.	cap. 70. vult effe Spiritum fanftum, qui dividit fingulis, prout vult, Reiftius cum Gregor, dixerimus effe Chriftum, qui judex vivorum & mortuorum con-ftitutus luam fingulis mercedem dabit t & quamvis omnibus fimul, tarnen^ incipit a novijjimis ufque ad primos j quia ut
Auguft.
SECUND. MATTH. Cap. XX. 479 Auguft. Serin, illo ^9. cap. 4. qui p0ft. unam tantum horam laboris me-cedem acceperunt, priores videntur accepiHe, quia minus diu dilati lunt. Murmur figi nificat Sanitorum admirationem, vel, ut Ch yfoft. ac Theophyl, indicat tantam effe Dei gratiam erga Gentes, vel eos, qui ultima vitae «täte vocati fiant. Ut humano more, fi fieri poffet, alios ad invidiam & murmur concitaret. Nam quamvis, ut verf.4. dicitur, omnibus e-tiam fero vocatis, quod juftuin fuerit, detur, fi mercedem cum opere compares, tamen quia opus illud eft grati« & gratuito datum, merito mirantur 110-vi fiimis tantam gratiam eile fadlam, ut magnitudine diledtionis compeniantes laboris brevitatem, in mercede sequentur primis, Qui portaverant pondus diei, id eft, continuum totius diei laborem, cf aftus, Solis : nempe propter graviores labores ante Clirifti adventum, cum fse-viret diabolus, vitaque eilet diuturnior, & gratia minor; vel propter graviores per totam vitam carnis ae-ftus, ac ten-tationes, quae in hora noviffima , nempe fub Chrifti gratia, vel fenedtute, longe mitiores lunt. Et quia totum i-ftud grati« Dei eft, quam ipfe, quibus vult, facit, hinc rejpondet paterfamilias Uni, loco omnium, Amice, non facio tili injuriam, &c. id eft, non fraudavi te pacla mercede. Volo autem 0“ huic no*
vijfmo
48o COMMENT. IN EVANG. vijfimo dare, nempe ex liberali täte mea, quamvis, breviflimo tempore laboraverit, ficut (f tibi.
15.	Aut non licet mihi, quod volo, facere? Grace & Syriace additur , in meis, id eft, in rebus meis, feu (ut Auguftinus explicat Serm. cit.) de meo. An oculus tuus nequam efi, feu malus, quia ego bonus fum? id eft, An tu invidus es, quia ego in alium liberalis fum? Malus enim 0-culus Hebrais fignificat invidiam, ut videre licet Marci 7. verf. 22. & clare Proverb. 23. v. 6. ubi pro homine invido eft Hebraice Ragh ghaijn, oculus malus, & Eccl. p. v. 14. eo quod ex oculis invidia potilfimum eluceat. Hec videtur genuina parabola explicatio. Nam quod plerique recentiores velint, per primos fignificari Judsos; per novif-[mos Chriftianos , eo quod Judsi acceperint tantum mercedem temporaluun, Chriftiani vero vitam sternam, multis modis videtur parabolte di Tonare, ut-pote in qua primi clare dicunt;, novijfi-mos /ibi pares ej/s fqttos, & paterfamilias dicit, Volo'knie novißmo dare ficut £? tibi. Unde omnes etiam acceperunt fingulos denarios, id eil, parem mercedem.
16,	Sic, id eft, quemadmodum in hac parabola, qui primi vocati fuerant, ultimo acceperunt.mercedem, & qui longe diutius graviores que labores pertulerant, nihilo tamen cteteris ampliorem*
feci
fed potius minorem, quamvis laboribus paremmercedem acceperunt: ita etiam in regeneratione fiet, ut multi, qui no-vißmi, & abjectiffimi in hoc mundo fuerant, relinquentes omnia, perTecutio-nibus preffi, &c. fiant primi: & e Contrario, qui hic primi fuerant i, ut Scribas & Pharifei, & fimiles , fiant noviflimi, & ab ipfa vita sterna excludantur. Efi: enim repetitio^ fententis prscedentis, ad cujus probationem hsc parabola, quae de iolis in vitam sternam vocatis loquebatur, interpofita fuerat. Unde id, quod fequitur, Multi enim funt vocati, &c. efi: ratio non ejus, quod in parabola contigi ffe dixerat, ubi omnes eledti erant, fed lententis illius generalis, maxime quatenus Apoftolos, ac .Judaeos, feu duodecim tribus refpicit, ut dirtum eft in fine Cap. prscedentis. Itaque Multi funt vocati, a Deo ad fidem, ad charitatem, ad perfectionem Evangelicam, & ad regnum coelorum t Pauci vero eleSli, ad id lcilicet, ad quod vocati fuerant, maxime ad regnum coelorum. Et ideo non eft mirum, quod qui primi videntur vocatione & hominum judicio, fiant 110-vilfimi, & contra. Eleftio enim illa occulta eft & fingu lari Him s Dei gratis: ex qua fit, ut, quamvis omnes vocentur, pauci tamen ex iis vocentur fecundum propofitum, ut Apoftolus loquitur, hoc eft, ica vocentur a Deo, ut reipfa G g	cre-
credant, ut jultifi center, ut glorificentur, Deo eis dante perfeverantiam.
17.	Et ajcendens, &c. aßiimpfit duodecim ■difcipulos J'ecreto ■' Greece (_ kat idian en te hodo) feorfim, fcilicet ab aliis dilcipulis & turbis , ne fequens praedi&io nimis divulgaretur, & ita mors ejus, vel impediretur, vel procurata videretur. Et ait illis:
ig. ecce afcendmus, &c. quafi diceret, Ecce jam in hoc afcenfu prx foribus eft, quod aliquoties prodixi vobis de morte mea.
19. Et tradent eum gentibus; Romanis fcilicet & Praefidi Pilato, ficut ipfe te-ftatur Joan. verf. 35, Gens tua df Pontifices tradiderunt te mihi. Tradent autem , ut gravius crucietur, nempe ad illudendam, flagellandum, crucifigendum. Ad crucifixionem lolam exprelfe tradiderunt; ad reliqua tacite, tum quia gratum eis fuit, quidquid ei fupplicii inferretur: tum quia materiam illufionis & flagellationis praebuerunt, accufando eum tamquam affectatorem regni. Interim hsec praedicit, ut ad patientiam & animi conftaiitiam praemuniret. , Nam quod Lucas c. 18. v. 34. dicit, quod nihil horum intellexerunt, intellige, quod non intellexerint mortis iftius tam ignominiofas myfteriam & fruftum ad redemptionem generis humani: non quod verba clarif-lima non intellexerint. Alioquin enim
non
SE CUND» MATTH. Cap. XX. 483 »on digeret Marcus c. 10. v, 32. quod difcipuli ftupebant, nempe Chriftum tam alacriter nihilominus praecedentem, & quod liquentes timebunt, fcilicet mortis praedidfoe periculum*
20, Tune, audita per filios mentione refurrectionis, & feifionis fuper duodecim fedes ad judicandas duodecim tribus. Putabant enim Chriftum jamjam proficifci ad capellendum regnum fuum, quod more Judaico in terra Jerofoly-mis exfpedlabant. Accejfit mater filiorum Zebedai, Jacobi &Joanis, nomine Salome, ut colligitur ex Marci 15* verf. 40. jundto cum Matth, 27. verf. 5*7. Petens aliquid ab eo, in genere, ut fidem ejus magis obftringeret, ne rejlatim intelledta repelleretur. Marcus dicit ip-fos filios petiiffe, quia fcilicet matrem ad petendum fubornayerant, ut petitio effet honeflior, & impetratio facilior, eo quod mulier, &; pro filiis, & Chrifto cognata (ut multi) & ipfi ferviens , facilius fledtere polle videretur: & ut re-pulfie pudor, & catterorum Apoftolorum invidia eilet minor, Uude nofat Aug. lib. 2. de confenfu Evang. c. 64. jk Hieron. hic, non tam matri quam filiis inftigantibus Chriftum v. 22- relpondiffe. Matrem autem ipfam pulchre & jatius excufat Ambrof. in Luc, brevius Hieron. quod error elfet muliebris, & efteftus pietatis. Petebat enim pro filiis: Dic, G g%	ut
ut fedeant, &c, jubedtatim tamquam Rer; ut filii ns ei cingant tibi utramque latus^ ac veluti proximi , & progeres regni fed eant. His enim verbis primas in regno petit, & clare alludit ad ledes illas duodecim, de quibus cap. priced, v. 28* ut a filiis inftrfidtam fuiile liqueat.
22. Refpondens autem dixit ipfis filiis: JSfejcitis quii petatis, quia nefcitis , quid fit regnum meum, nempe non carnale in hoc mundo, fed fpirituale: nefcitis, quid fit federe mihi proximum, id eft, nefcitis, quam magnum fit, & ipfas Angelicas excedens virtutes, ut Chryfoft. Nefcitis, quid faciat idoneum tali loco, fcilicet non faiiguinis nexus, led potatio calicis : nefcitis , quam inordinate petatis, triumphum fcilicet ante viatoriam: denique nefcitis, qua_via impetretur, nempe non hujusmodi precibus, fed meritis. Potefliq bibere calicem, ignominia:, fupplicii, & mortis, quem ego bibitunis Jum? id eft, Satifne virium ha« betis, ut eamdem, quam ego, forterp fii-beatis certaminis , pallionis & mortis, qute eos, qui primas in regno meo obtinere volunt, necelfe eft imitari ? Calix enim in Scripturis Uniuscujusque fortem , ei a Deo dec.etam, lignificare folet, five bonam, ut Ptal. 15. v. 3. & Pfal. 22. veri", 3. Calix meus inebrians, £?c. five, quod frequentius eft, malam, ut Pfialm. io. verf. 7, & Pf. 74. v. 9.
SECUND. MATTH. Cap. XX. 48 J
Calix in manu Domini vini meri plenus mixto: qtue metaphora Prophetis valde ufi-tata eft, ut liquet Ifaiae 31. v. 17. & Je-remise 21?. v. iy & alibi. Defumptam autem volunt ab antiquo potantium ritu , quo convivii prseies unicuique fuum mifeebat calicem feu portionem, quam biberet. Itaque his verbis docet eos Ghriftus & exemplo fuo modum, quo obtinerent id , quod petierant. Quod idem Grsecus textus,, & Syriacus hoc loco itemque Latinus apud Marcum , a-lia explicat methaphora. Et baptifmo , quo ego baptizor, baptizari? Eamdem enim paffionem luam vocat baptijmum , ficut & Luca; 12. v. 50. qua ita undique obrutus & affliftus fuit, licut homo undique aquis mergitur; per aquas enim inundantes tribulationes lignihcare Scripturis familiaris tropus eft, ut patet Pf. 8* v. 1.2. 3.... Dicunt ei, Poffumus, Sentiebant enim fe animo paratos in carcerem, & mortem cum Chrifto ire, ficut & Petrus poftea; fed quemadmodum honoris, quem ambierant, magnitudinem, ita & neceffarias ad bibendum hujusmodi calicem vires nefciebant: dulce enim martyrium, ficut & bellum, inexpertis.
23. Ait illis : Calicem qitiJem meum, id eft, meo fimilero, bibetis, quia alter eorum mortem pro Chrifto Aft. 12. alter exilium, fervens oleum, gravefque G g 3	tri-
tribulationes palliis eft, Apocalyp. x. verf. 9. qua; 'omnia ad calicem Domini pectinent. Sedere autem ad dexteram, &c. id eft, fummum in regno meo honoris gradum, non eft meum dare. vobis, id eft, fupe; bis; hoc enim adhuc eftis, inquit Augnft. Pfal. 126. Unde illis verbis, Poteftis bibere calicem, &c. putat eos ad humilitatem pafiionum ab ambitione fuif-fe revocatos. Capite vero 12. libr. 1. de Trinit. aliter exponit , Non eft meum, id eft, non eft human® poteftatis hoc dare, quia tamquam ab homine poftula-tis: fed patenne, ac proinde & me» aeternae prsedeftinationis. Pollent hsc verba appofite ad mentem petentium fic exponi: Primas regni fedes non eft aequum, ut pro libitu meo humanoque beneplacito diftribuam , amicorum , familiarium, confanguiueorum cedendo af-feddibus aut votis .• led illis danda; funt, quibus a Patre funt decretae, nempe certantibus & vicentibus: quibus enim certamen & vi dio r i am, illis & coronam paravit. Ita fere Chryfoft. Hieron. & Theophyl. Nec ait ergo Chriftus, nec negat eos elfe , quibus d an dee lint ill® fedes, led oftendit non lie eile dandas , taciteque eorum animos prius ad labores cogitandos quam ad coronas excitat. Grame deeft illud, vobis; & tunc ifte lenius eft, Non eft meum dare
am-
SECUND. MATTH. Cap. XX. 487 jimbitiofe petentibus, fed quibus, id eft, nili quibus paratum eft a Patre, per xter-num decretum : fic enim Graecum all» aliquando vertitur, ut Marci, g. v. 7.
24.	Et audientes decem , indignati funt, carnali-er aemulantes de petitione carnali. Ex eodem enim fonte indignatio & petitio p-odiit; quia quilque fibi more aulicorum hujus mundi primatum ambiebat. Itaque omnibus ex aequo medicinam admovens, exemplo tum Regum tum fuo eos ad mod e Iliam revocat.
25* Scitis, quia principes gentium dominantur eorum, id eft, eis, quibus prsefuntg feu Gentibus, ut Graecumfonat; id eft, Scitis quod Principes hujus mundi, ijque gentiles , a Dei cultu & religione a-lieni, dominantur in fubditos , feu dominandi & imperandi faftum ex principatu quaerunt utpote eum folo dominatu, non utilitate fubditorum metientes. Kam Graece verbum katakurieuin., id eft, Dominari propter additam praepofitionem, kata in'malam partem fumitur : quod eodem verbo & fenfu vetat pafto es Petrus , Epift. 1. c, •), v, 3. dominari in clerum , id eft, in gregem, qui eis forte obtigit. Et qui maiores funt, feu . magnates Gentium, qui dignitate pollent inter eas, poteßatem exercent in eos, id eft, eo referunt dignitatem fuam, ut jubeant, imperent, & alios imperio-la poteftate fua quo quomodo ad obfo-G g 4	quium
433 COMMENT. IN EVANG. quium impellant: quafx dicer. Chriftng, Scitis affectationem, qua laboratis, effe Gentilium, amantium folum dominatum, & poteftate fua ad faftum & gloriam luam abutendum. Qu,e fententia & af-fertive, & majori emphafi interrogative legi poteft.-
_ 26. Non ita erit inter vos , difcipulos videlicet regni cieleftis, quorum mores, a Gentibus Dei ignaris differre debent. Sed quicunkjue vohierit inter vos mawr fieri. Hieron, Chryfoft. & Hilar, in Pfalm. ii8- intelligent hic pnefcribi modum parandi principatum in regno coelorum, fcilicet humilitate miniftrandi & fer-vieudi hic omnibus, non faftu dominandi, Sed apdus dixerimus Chriftum ex onere incumbente primatui regni cadeftis, feu Eccleüae, ab eodem affectando deterrere, hoc fenfu; Qui voluerit major fieri, feu effe , ut fequitur verf. 27. id eft , qui ftatuerit magnus effe & auctoritate eminere, lufcipiendo principatum, ille jam major faftus, fit vefier minifler, id eft, fciat ita fe praeeffe debere, ut non honorem fuum, coim-modum, aut imperandi faftum ex principatu quierat, fed minifterium aliorum: live ita, ut fe exhibeat miniftrum, fa-lutem tantum eorum quaerendo : quod, idem repetit aliis verbis v. 27. fed cum quadam auxefi. Plus eft enim primum effe, quam majorem; & plus eft e fle,
{ervum ,
fervum, quam minißrum: quafi dicer. Sciat "fe, quidquid bonorum habet corporis, animi, fortunarum, & vitam ipfam falu-ti veste procurandae impendere debere, indar fervi. Nam, ut praeclare Augud.
19.	de civit, cap. 14. In domo judi viventis ex fide, & adhuc ab illa cadedi civitate peregiinantis, etiam qui imperant, ferviunt eis, quibus videntur imperare. Neque etiam dominandi cupiditate imperant, fed officio confulendi: nec principandi fuperbia, fed providendi mifericordia. Et fic expofita Matth, fententia prorfus convenit cum ea, quae ed Lucae 22. v. 26.
28- Sicut filius hominis, ego fcilicet omnium citra controverdam major , primus , & princeps, Non venit in hunc mundum, miniflrari, id ed, eo fcopo, ut libi ab alus minidretur , five ut hominum miniderio utatur , ad pompam magnificentise fuse, fed miniftrare, id ed, fed ut hominum faluti, & utilitati, dif-currendo , praedicando , fanando, moriendo ferviat. Nam, hoc ed, quod addit, Dure animam fuam, id ed, ut profundat ipfam vitam fuam, live ut tradat femetipfum Deo Patri, juxta difta Matth. 10. verf. 39.,.. Redemptionem , Craeee lutron id ed, pretium redemptionis, quo captivi redimuntur, pro multis, omnibus fcilicet, qui fimul multi funt, redimendis ab ira Dei ,	& capti*
Gg }	vitate
4oo COMMENT. IN EVANG. vitate diaboli. Maluit tamen, multis, quam, omnibus dicere, ut non fufficien-tiam fuse redemptionis, fed fruriutn, exprimeret, qui non in omnes , fed multos redundabit, ut in (innat Hieron, quo modo 'k infra c. 26. verf. 28. & Paulus ad Heb/sos 9. v. 28. Chriftum oblatum dicit ad multorum exhaurienda peccata.
2q. E* egfelientibus illis ab Jericho. Ita Marcus cap. 10. v. 46. idem miraculum narrat farium in egreilii a Jericho. Nam-quod unum tantum c cum nominat, Matth, vero duos, fieri putuit , ut fig-nili caret illum unum fui Ile famofiffimum>, inde & pater ejus a Marco exprimitur; alterum imo tum, fxcut hanc apparentem contradi '-bonem folvit Auguft. lib. 2, Quieft. Evang. qucft. 48, & lib. 2. de confen. cap. 6t. Majorem difficultatem habet, quod Lucas c. i8» v. 35. notat, hoc eile i actum, cum appropinquaret Jericho, id e!t, ante ingrellum in Jericho. Et quamvis indicet Auguft. hoc intelli-gi polle cum eilet prope Jericho, Ici licet ingrediendo, magis tamen inclinat, fequendo proprietatem verbi, appropinquari, hoc fartum ede ante ingretlum, & ita eile aliud miraculum, firnile ei, quod narrant Matth. & Marcus. Sed tanta e ft omnium omnino ester arum ein-cumftantiarum fimilitudo, ut idem plane miraculam a tribus narrari videatur.
Et
SECUND. MATTH. Cap. XX. 491 Et ita dicendum eft, Lucam exprimere locum, unde primo incocpit ckcus dar mare, fcilicet cum appropinquaret Je~ fus Jericho: fed cum edet dilata fani-tas 'ejus, eum iterum ob ledi ile viam , cum egrederetur Jericho , & tunc vocatum eile ac fanatum. De oratione vero ifta , M Verer e noftri, filii David, vide diifta Matth. 9. v. 27. & c. 15, v. 22.
31.	Turba autem increpabat eos, ut tace-rent: putans eos vel ftipem more mendicorum a Chrifto petere, vel importunis clamo 1 ibus Chrifto voces eorum di (Tumulanti , eife moleftos; forte & quod »gre ferrent nonnulli eum vocari Filium David. At illi magis clamabant: ut ftrepitum turba: fuperarent, nefcii quantum Chri-ftus abellet. Per quod indicatur ardor defiderii ipforum. Allegorice & pulchre trailat hanc hiftoriam Auguft. Serm, 18-de verbis Dom. c. 11. & feqq. Nam duo c»ci funt duo populi, Judaicus & Gentilis , non oculis fed animo cseci: qui, tranfemte Jefu, id eftdifpeufante nobis temporalia , ac tranfitoria adventus & incarnationis fuse opera & facramenta, clamant, ut fanentur & operibus & vocibus , dum gratia: & Evangelic» legi per opera congruere volunt. Quod cum facere incipiunt, turba prohibet., id eft, confuetudo defideriorum carnalium, vel dileftores hujus munii impediunt, led perfeverando vincunt ftrepitum, ut fi.an-
492 COMMENT. IN EVANG. te Jefu, id eft per ftabilem divinitatem ejus fanentur, ut videre poffint, ac diligere incommutabilem lucem astern* fapientias. Eodem fere modo lib. i. Quasft. Evang. quseft. 28- Latius vero & magis tropologico fenfu tradlat hasc Gregor. Horn. 2. in Evang.
CAPUT XXI.
Et cum appropinquarent Jerofolymis , 6?
veniffent Bethpkage in montem Oliveti. Mons Oliveti dicitur, ep quod effet locus olivis confitus. Unde Greece vocatur mons ('helaion) olivarum. Diftabat ad orientem a Jerufalem itinere fabbati; ut eft A6L x. verf. 12,'hoc eft, mille circiter paffibus, fi remoti Almam ejus radicem fpedtes. Nam Jofephus lib. 6. de bello Judaico c, 3, feribit fex fta-diis diftare, nempe fpeftando verticem Vallis Jofaphat,. quas interjacet inter urbem & montem & quam mediam fecat torrens Cedron. Bethphage vero vicus eft feu villula lacerdotüm, utHieron, ad radicem orientalem illius montis fita. Unde quod Luc. & Marcus dicunt hoc fa-<5tum elfe, cum Jefus appropinqualfet Bethaniie, qua: tamen Joan. 11. verf.
18.	dicitur diftare a Jerufalem ftadiis quindecim, id eft, pailibus facile 170,
aut
aut 180, intelligendum ell / Evangeliftas ruditer defcribere fitum locorum illorum; quali dicer. Cum edent propinqui Betha-nias , unde veniebant, Joan. 13. v. 1, & 12. Bethphage , monti olivarum, & Jerofolymis ; Tunc mifit duos difcipulos, Quidam apud Auftorem operis imperf. Petrum & Philippum finde volunt, quod obfcure indicat Hilar, alii Petrum & Joann em, fed res incerta eft,
2.	Dicens', ite in c aß ellum: Gratcekomeo, id ell, pagum feu vicum, Quod contra vos e fi, id eft, e regione veftri. Ex quo quidam putant fuifle Bethphage, quo tendebant. Et ftatim, in ipfo lci-licet introitu pagi, Invenietis afinam alligatam, if pullum cum ea, afinum, tenerum quidem & qecdum ad opera fepa-ratum, utpote fuper quem, juxta Mare. & Lucam, nemo adhuc hominum fedif-fet, equitationi tamen idoneum. Nam Judic. 4. v. 4. lilii Jain dicuntur fedif-fe fuper triginta pullos afinarum: & fi-militer Judic. 12. verf. 14. filii nepotes Abdon fuper feptuaginta pullos afmarum.
3.	Et fi quis vobis aliquid dixerit', nempe, Quid facitis? ut Mare, vel: Quare folvitis? ut Lucas, vel fimile quid.* Dicite, quia Dominas, non nofter vel ve-fter, fed abfblute Dominus, fcilicet omnium , & jumentorum illorum., & dominorum eorum, & totius creaturas, His opus habet. Non vult ergo vi tolli, fed
duplici argumento dominii & necelEta-tis eos perfuaderi, ut abduci linant. Et confeflim dimittet eos, occulta virtute mea perii.'alus, FLec ergo mandando Chriftus manifeftavit & omniicientiam fuam, & dominium fupremum, & omnipotentiam in univerfa, ne forte cafu inventis afi-na & pullo, Zacharia? vaticinium fibi adaptalle videretur. Nam fiebat hoc totum non novitatis vel laboris levandi caula, fed Ut adimpleretur quod diclum efi per Prophetam, &c. Libi, ut, non folum confequeutiam fignificare poteft, ficut alias lkpe expofuimus, fed etiam finalem cautam , nempe ut oftenderet de fe Zachariam prophetaflfe, & ita Judaei fe Regem fuum agnofcerent. Nam cau-fa hujusmodi introitus in Jerufalem fuit, ut verus Rex Ifrael, quia hadteuus Ee-gium titulum & honorem fugerat, morti vicinus fe palam Regem profiteretur; fed ita tamen, ut fiiiiul regni fui in hoc mundo qualitatem & fpecimen exhiberet, a mundi regnis diverfiffimum. Humilia enim excellis mifcuit, regiam magnificentiam plebeja humilitate temperavit. Nam ve dius eft quidem jumento, & lirato, & cum acclamationibus, quod folent Reges; fed illi fuperbis e-quis, hic afino; illi propriis, hic commodato; illi ephippiis phaleratis & gemmatis, hic vilibus veflimentis; illi armatis ftipati, hic inermibus difcipulis;
illi cum acclamationibus totius civitatis , hic puerorum & pauperis vulgi. Man-fuetudine enim & humilitate voluit fub-ditos fuos ad fe trahere , & imitando regni fui confortes fieri. Et ne cui haec regia pompa ridicula videretur, vaticinii praemonidone eum i evocat, hoc ip-fum praedicentis. Citat autem non tam verba quam fenfun. Zachariat; ni fi malis effe duo teftimonia mixta, Zachariae fcilicet . & liaise 62. v. 11. ubi limilicer legimus.
_ 5. Dicite filia Sion, id e fi, annuntiate ei fauftum ltetiflimumque hoc nuntium: qua de caufa legitur in Zacharia Exul-tu fatis filia Sion. Porro Sion erat mons, a meridie ambiens „Jerofolymam, in e-minente & folida prsrupta petra, unde ■arx ei impofita fuit, quam cepit David, 2. Reg. 5. v. 7. Et quia plateis atque sdificiis montem illum inftruxit, didra efi ibidem civitas David. Eft autem in filia Sion Hebraifmus , quo civitas feu congregatio civium filia appellari folet, ficut Pialmo 44. filia Tyri, 8c 136. filia Babylonis ; quod a Poetis quoque Graecis ulurpatum. Simul eft & fynec-doche, qua a parte urbis, ubi Regia e-rat, tota civitas fignificatur. Ecce Rex tuus, verus, legitimus, e gente tua, tot vaticiniis promilfus, tam diu exfpedfa-tus, ecce venit tibi, id eft, jam jam a-deft in falutem, non oppreffionem tuam
ut
ut fope Reges: quod pnjchre Propheta exprimit, etü omittat Evangelifta , ad« dendo JuJlits &“ Jahntor: quali dicer. Venit, ut te juftificet & falvet, ne pereas« Juftus enim regendis, Sahfator1 tuendis fubditis prodeft; que duo optima Re vis officia funt. Manfuetus, Hebraice (Gha-nf) pauper, pro quo LXX. videntur legif-fe (Ghanauj manfuetus : nam uti vocum, ita & figniticationis elt fumma affinitas, Pauperes enim fpiritu, qualis maxime Chriftus fuit, etiam manfueti elfe lolent. Hoc addit, maximi folatii loco. Reges enim tumentes'opibus & laftu fere dominantur in fabditos, capite 20. verf. 25. & minime manfueti Hint. Signum autem mafuetudinis Sedens f Hebraice equitans J fuper Afinam, Graecum & haebraicum verti poteft, fuper afinum, quomodo plerique vertendum putant, ut repetitione Hebrseis uiitata idem per afinum & filium fubjugalis fignificaverit. Moventur eo , quod tres reliqui Evan-geliftse lolius pulli mentionem fecerint, & nemo luper duobus jumentis ledere potuerit; unde hoc Hierou. & Beda ad allegoriam transferunt* Sed quia ex ver fu 2. & 7, clare patet alinam timui adductam fuilfe, refte vertitur etiam hic afinam, maxime cum vox G. aica onos, & Hebraica Athon, etiam afinam tignificet, ut patet 2. Reg. 19. verf. 26. & quia nomina generum ac fpecierum utrumque
SECUND. MATTH. Cap. XXI. 497 que fexum Hebraice comprehendere fo-lent. Itaque juxta communiorem & veri, ii mi lio rem, expolitionem, cui S. Auguft. favere videtur libro 2. De confenfuc. 66. fedit Chriftus, & fuper afinam, in afcenfii fortaffis ac defcenfu montis. tamquam ro-buftiorem : ac deinde in ingrellu urbis fuper pullum, filium fubiigalis, id eft, a-liimalis fub jugo affueti, fcilicet a lina;; nam Heb. eft (Ben aihonoth) filium afina-mn, id eft alicujus ex afinabus, quomodo vitulus in Scripturis dicitur filius bovis feu vacca;. Intelligjtur enim pullus haften us matrem fequi folitus: unde LXX. dicunt pullum novum. Quia igitur Chriftus exprelfe dixerat v. 3, Dominus non hoc, led his opus habet, ideo difci-puli
7.	Adduxerunt afinam & pullum: & con-fequenter illi duo difcipuli, loco ephippiorum, impofuerunt: non fuper unum fo-lum, fed fuper eos vefiimenta fixa, exteriora , id eft, pallia , ut Graece, ut it a commodior & honellior elfet equitatio; Et eum defuper federe fecerunt, Graece iterum fiepano auton) Juper eos, id eft, fuper afinam & pullum collocarunt, vicilfim fcilicet, ut fupra ditium , quamvis & ad veftimenta referri polfit, Notant autem plerique veteres, ut Hieron. hic, & Auguft. n. contra Fault um , capite
42.	per pullum, fuper quem nemo fede-rat, fignificatum eile populum gentilem, H h	nui-
498 COMMENT. IN EVANG; nullo legis jugo domitum, per afinam fttbjagdlem Judaicum. Utrique infedit Je-fus , utrumque fibi fubiiidit, miffis ad eos duobus difcipulis, uiio in circümci-fionem, altero in Gentes.
8.	Plurima autem turba, id eft, plurimi ex turba, qui partim e Bethania fecuti fuerant, partim ex Jerofolymis, procedebant ei obviam, ut patet Joan. 22. verfug 2. & feqq. Straverunt veflimenta fua, exteriora, utlupra, invia, ut effetmollior & ornatior, & inceffus honorificentior , cum veftimenta etiam ab alma calcarentur. Maximi hoc honoris & ob-fervantiaj argumentum fuit, & vix um-quam Regibus exhiberi folitum. Alii autem ccedebant ramos de arboribus , oleis & palmis, quarum ibi copia& eadem de caula fieraebant in via. Addit Joan, eos accepilfe ramos palmarum manibus. Fiebat hoc ex ulu Judaico, ubi moris fuit non folum in fefto tabernaculorum, fed etiam in aliis folemnibus gaudiis ramos virides maxime palmarum ferre mani^ bus, ut videre licet in fundatione arcis Jerufalem, x. Machab. 13. v. 51. & in purificatione Templi 2. Machab» 10. verfu 7.
9,	Turbce autem qua; praecedebant. Ingentem fuitle facile ex eo colligitur, quod ex folemnitate Pafchali Jerofolymis affluxerant, ut ex Joan. 12. patet. Nam paucis annis poll teftatur Jolephus occur-
SECUND. MAtm Cap. XXI*. 499 curriffeCeftio Gallo, Syria; Pradidi, facile trigelies centena millia. Clamabant, laudantes fcilicetDeum pise laetitia. Cau-fa fuit propter omnes, quas viderant, virtutes feu miracula, ut expreffit Lucas c. 19. v. 37. ubi & locum notat, u-bi contigit, fcilicet prope defgenfum montis Oliveti. Maxime autem eos moverat miraculum fufcitati Lazari: nam propterea & obviam venerant, ut Joam nes notat. Ofarina Filio David. De voce Ofanna multse au diorum conjediura; funt. Clemens Alexand. lib. 1. Psedag. c. 5. dicit fignificare lucem, gloriam, & laudem; Hilar, redemptionem : ad quos videtur re (pexi He Audior operis imperf. dum illas opiniones nonnullis tribuit. Quidam apud Theophyl. dicunt hymnum fignificare: apud Juftin. quselL 50. excellentem magnificentiam. Augu-ftin. Tradi. 31. in Joan, fcribit ex Heb-ra;o effe vocem obiecrantis, qua; magis affectum anima indicet, quam rem aliquam fignificet, quafi effet interjediio* Sed veriffimum eft id, quod tradit Hie-ronym. Epift. 14^. ad Damafum & hic in Comment- Ofanna eile vocem com-pofitam ex Hofihag, feu Hofchiagh, id eft, Salva, & Na, id eft, qtt&fo. Contrahi vero & per lyncopen pronuntiari, inttaf unius didiionis , docet Elias in Thisbi, Delumptä eft autem ex Pfalmo 117, veri. 25. ficut evidens facit id, quod H h 2	hic
hie habetur, Benedicius qui venit innomine Domini. Nara ille totidem verbis elt verfus 26. immediate lequehs. Itaque quia Pfalmus ille , ut inquit Hieron. manifelle de Meffia prophetat, & in fy, nagogis Judaeorum creberrime legebatur, hinc populis notior erat,- ut proinde illum coeperint Jefu tam veroMef-flie acclamare , pradertim cum divino inftindlu res illa ageretur, ut patet ex verf. 16. de pueris, & Luca; 19.v.40. Accedit, quod ex antiquis Hebraeorum libris , ipioque ufu hodierno , conftet Ofanna fui Ile _ folemnem acclamandi & bene precandi formulam, in fello tabernaculorum tam ufitatam, ut etiam ipli falicum rami, quos manibus ferebant , vulgo non intelligente linguam Hebraicam, eodem nomine Ofanna appellarentur, ut idem Elias in Thisbi te-llis elt. Et hinc eft quod in precibus Judaeorum hodiernis , quae quafi Litaniae funt , ex nominibus & beneficiis Dei conflatae, vox illa Ofanna, fexcenties, ad lingula pene Dei nomina & beneficia, repetatur, ficut apud nos Te rogamus audi nos, vel Libera nos D omine vel Ora pro nobis. Fuit itaque a difcipulis & populo ufurpata vox illa, juxta iigni-ficationem Plalmi, cujus verius canebant , pro Salva qurefo, ut eilet acclamatio exultautium, quafi dicerent. Salva qiictjo Regem nojlrum: 11011 diüimilis il-
li apud nos ufitatat , Vivat Rex, vel Io triumphe. Patet hoc ex eo, quod in eodem verfu ejusdem Pi almi fequitiir, O Domine bene profperare, five, ut Hebraice legitur, fimili plane forma Qfi.itzlichah no) quafi diceres Hatzlichama, id eft, Profpera qii<efo , feu Profpemm da fucceffum. Unde quamvis Hie on. velit fenfum ef-fe, O.fanna , id eft, Salva quuefb , nos fcilicet feu populum tuum, aptius tamen videtur dici, quod petant falvari & profperari Regem funm. Sequitur e-nim filio David, quod Latine diceremus filium David, Nam verbum illud Hebraicum conftruitur ufitate non tantum cum accufativo, fed & cum dativo, ut patet Judic. 7. v. 2. & 2. Reg. 10. verfu 11. quo modo etiam hic habetur in Syriaco , quafi dicer. Salutem adfer, quatio, filio David: cujusmodi phrafis fervata eft etiam in Latino Pfalmo 97. verfu 1. Salvavit fibi dextera ejus. Quamquam appoiite valde hic lenfus efle pof-fit: Solemn e illud 0 fauna fit, i eu acclametur filio David , regnum Davidi-cum aufpicanti. Nam hsc videtur elfe caufa, cur catteri Ev'angelift<e referant vocem illam acclamatam fuiile , fine ullo addito , & ab omnibus fine interpretatione fervata fit , ut indicarent /quafi materialiter novo Regi more fo-lito acclamari. Nam ad regni inaugurationem eos refpexiffe, patet ex eo, H h 3	quod
quod Marcus acclamatum dicit: Bane dictum quod venit regnum patris nöftri David: cujus fcilicet reftauratio per Meffiam futura , & tamdiu expe6tata, jam tan-tem veait. Unde quod hic addit Matth. Benedicius qui venit. &c. Lucas exprimit, BenediSkis qui venit Rex , id eft, omni benedictione & profperitate repleatur Rex ifte nofter Meffias. Qui venit, non tamquam feiplum ingerens , led In nomine D omini, id eft mi Iliis a Deo, & pepfonam gerens Dei, vilitautis populum fuum. Ojanna in altijjimis, fupple audiatur, ut fit quafi ardens populi' exhortatio, ad exclamandum magnis vocibus Ofauna Regi fuo. Vel, in, pofitum eft pro, ex, hocfenfu.- Ofauna, feu falus ac profperitas veniat Regi npftro divi, witus de coelis altilfimis. Similis phra-fis elt Pfal. 148. v. i. Laudate Dominum de caelis, laudate eum in excelfts , id eft, de excellis: eft enim repetitio Hebrds familiaris. Unde Lucas quafi interpretans caetqros , addit, Pax in caelo, id eft, lalus ac profperitas de boelo & gloria in, id eft, de excelßs, defcendat fcilicet fuper Regem noftrum. Quod ergo frequentiffime Ofauna repetebant , in fumrni ardoris ac affectus argumentum erga Regem fiebat. Sic enim olnn cum populus Regibus atque Epifcopis acclamabat, pro numero acclamationum a:-itimabatur affeCtus, ut patet ex geftis-
SECUND. MATTH. Cap. XXL $05 Eccleliafticis apud Auguft, Epi A. no. ubi Deo gratias, Chriflo tallies, fiat, &e. acclamantur plufquam vigefies, imo tri-gefies fexies. Quod igirur in iftas voces erga Chriftum tunc erumperent; caufa indicatur a Luca c. 19. v. 11. Eo quod eftent prope Jerufalem, civitatem fci-licet regiam, caput regni, & quia exi-ftimarent, quod eonfettim regnum Dei maaifeftaretur.
10.	Cum ergo inftraftet Jerofolymam, If-raelitici regni metropolim, cum tanto applaudi, commota eft univerfa civitas, id eft, cives Jerofclymitani,' maximeque facerdotes , novitate fcilicet fpedlaculi attoniti: nam qui clamabant, fere erant exteri, & advente, ut indicatur Joan. 12. v. 12. Dicens, Quis eft hic? id eft, qualis eft ifte , ut cum tanto honore & applaudi Rex Ifrael falutetur? Videu-tur enim invidiae verba, quibus honore indignum fignificent.
11.	Populus autem fimplex & candidus refpondet: Hic eftjefus Propheta, Graece Qoutos heftin lefos ho prophetes') ille Propheta, nempe a Moyle promillus, Dent, ig. v. 15. ficut hoc ponderant Hieron. & Theophyl.
T2. Et intravit Jefus, fcilicet eadem hac die; nam quat fequuntur verf. iu de pueris , adhuc Ofanna clamantibus, videntur omnino ad hanc diem pertinere. Itaque Mare, qui ad fecundum diem H h 4	refer-
504 COMMENT. INEVANG. referre videtur, ufus eft recapitulatione ejus, quod pridie acciderat, ut exponit Auguft. Jib. 2. De con fen fu Evangel, c. 68 etfi alii minus apte velint Matthaeum hic uti anticipatione. Intravit autem non in arcem Sion, eo quod nollet hujus lieculi Regem agere, fed in templum, ut verus Filius Dei Patris. In-teUigit autem atrium extremum, quod vocabatur Prophanum, & atrium Gentium,. quia & gentilibus & immundis o-.rationis^ caula patebat. Erat enim&a-liud atrium pro Ifraelitis, ubi erat porticus difta Salomonis: aliud denique ip-ii templo proximum, folis Sacerdotibus pervmm, ubi erat altare: de quibus Jo-fephus libro i<*. Antiquit. capite ult. & lib. 6. De bello Jud. cap. 6,
ejiciebat, ex illo atrio extremo, Omnes vendentes 6^ ementes in templo, nempe omnis generis hoftias ad facrilicia neeeflarias, agros Palchales , oves, boves, columbas, &c. quas peregrini non poterant, domo adducere, fed e-mere cogebantur. Fiebat hoc commercium olim in ipfa urbe,- led vel commoditatis, vel lucri caufa a Sacerdotibus, locum verilimiliter elocantibus, in atrium jftud, quod orationi tantum fervite debebat, translatum fuerat. Erat enim iftud atrium ingenti magnitudine, imo facile quatuor ftadiorum. Numerum quoque vendentium & ementium
fui Ile
fuiffe magnam his Palealibus diebus, inde patet, quod Jofephus lib. 7* de bello Jud. cap. 17. teftetur fub Ceftio Prslide fuifle csefa hoftiarum Pafchalium ducenta quinquaginta millia & i'excen-tas. Et menfas nummulariorum evertit, qui mutabant aurum argento, monetam majorem minore, peregrinam ulitata, & in menfis numerabant, ut vel oblationibus votivis vel emptioni hoftiarum commode fervi, et, & inde lucrabantur. Et cathedras, feufedilia, in quibus toto die commoditatis eaula federent, vendentium columbas evertit: ne ad menfas vel ledes fuas reverterentur. Unde & nummulariorum effudit as , ut ait Joan. c. 3, in alia fimili ejectione. Hoc igitur facto publica & vere Regia auftoritate u-fus eft, fe & regem, & fummum templi Pontificem, divinique cultus Prsefi-dem ipfo fadto exhibens. Unde merito Hieron. & alii factum iftud iummopere mirantur , velut maximum figuorum , quod unus tantam multitudinem, fretam auctoritate Sacerdotum, quibus invifus erat, & quidem pnlentium, ignominio-fe flagello expulerit. Igneum enim quiddam, inquit Hieron, & fidereum radiabat ex oculis ejus, & 'divinitatis majeftas lucebat in facie.
13,	Et dixit eis: Scriptum eft, Domus mea, templum fcilicet meum , in quo inhabito, Domus orationis vocabitur, id eft, Hh 5	domus
domus orationis erit, fub qua & gratiarum aCtio & omnis cultus Dei compre<-Iienditur. Ifaias addit c. 6. cunSlis populis. Et quo, & aliis loci circumftan-tiis, patet agi de Ecclefia novi Tefta-menti .• cujus quia typus fuerat templum Judjeorum, Chriftus ad illud prophetiam illam transfert, Vos autem feciftis illam, iftis mercimoniis, fpeluncam latronum: quia cum avaritia, mendaciis, fraudibus, & confequenter inopum defpoliatione conjuncta elfe folent; qui latronum infidian-tium fanguini & vitas mores funt. Adde quod loci facri & facrificiorum praetextu','quemadmodum latrones fpelun-ca , fefe tegerent.
15.	Videntes autem principes facerdotum 8*
Scribis mirabilia, qua fecit : Regium fci-licet ingreffum , mirabilem illam tantae auftoritatis ejectionem, & falvationem aegrorum :	pueros clamantes in templo ,
id eft, continuantes adhuc clamores, quos majores inchoaverant , quemadmodum fere folent.
16.	Dixerunt ei: Audis quid ifli dicunt? nempe quomodo te Regem vocitant illi, quorum teftimonium futile ac puerile eft, & quos verbo facile compefcere potes ? Naro ex invidia taxant his verbis vanitatem inChrifto , & inanem af-fedtionem ac delectationem tituli Mef-iiae 8p Regis, Quibus dixit .• Utique: num-quam Is gift is, quia ex ore (illud, quia, ex
SECUND.'MATTH, cap. XXI. *07 Hebraica & Graeca phrafi redundat) infantium 6? lacientium perfeci/li laudem? id eft, laudem tuam, o Deus, quae ab adultis canitur, aut cani deberet, omnibus numeris perfeftam, expreffiiti ex ore, etli non ex mente parvulorum: quafi dic. Vultis ut os claudam stati parvulas, qui Spiritus fandus aperuit, & jam olim aperiendum prophetavit? Auditor Operis imperf. infantes intelligit, non state, fed {implicitate cordis: lacientes vero fide & fen-fu imperfeftos & ineruditos. Et fane tales videtur refpexilfe Prophetia Pfal-mi, generaliter prodicens, per infirma mundi, ut per Apoftolos & Gentiles, Deum efle clarificandum: quod Chrittus ad veros & aetate pueros, tamquam maxime fimplices, & feiifu ineruditos, transtulit & accommodavit. Ubi Hier, notat refponfi dexteritatem, quod neque dicendo, bene faciunt pueri, Phari fans anfam calumniae apud Prsefidem praebuerit, neque rurfum dicendo, errant, debetis aetati ignofcere, veritatem Ise ferit, 17, Et reliclis illis abiit: nempe , ufc Marcus, cum vefpera facia effet, in Be-thaniam, vicum, ut fupra ex Joan. it. v. 18. quindecim ftadiis diftantem Je-rofolymis, id ell duobus circiter mil-liaribus Italicis. Ibique munfit , mapfit nodu in domo ut verifimile eft Mafi.e & Martha;, unde paulo ante venerat.
18* Mane autem revertens in civitatem e' furiit: five excitaverit in fe fatnem illam, edendo miraculo opportunam, fi. ve verfperi incarnatus naturaliter mane efurierit: nam fiftam fuifie fernem, üt aliqui volunt, miraculi patrandi caufa nulla dicendi necefiitas eft.
19.	Et videns ßci arborem , &c. venit ad eam, quaerens fcilicet ut Marcus, fi quid forte inveniret in ea, nempe quo famem levare pollet. Et nihil invenit in ea nifi folia tantum. Caufam notat Marcus , quia non erat tempus ficorum, ut pote paulo ante pallionem, circa finem menfis Martii. Cur ergo quasfivit ? Quia fecundum hominem incognita ei fuit fpecies arboris, inquit Calvinus, in Harmonia. Sed hoc ineptum. Quadi vi t ergo, ut homines folent, id quod fciebat fe non inventurum partim ad habendam miraculi patrandi occafionem, quo ille, qui Temper benignitatis exempla in hominibus, nunc tandem femel etiam fe-veritatis virtutisque puniendi, x fed in re jnfenfata, Judseis & Apoftolis demon-ftraret, ut Chryf. & Hilar., partim & maxime ad myfterium figurandum, quod a plerifque veteribus oblervatum fuit, eodem fcilicet Hilario, Hieronym.Theo-phyl. Orig. T, art. 17. in Matth. Non enim vel ex inedia; impatientia, vel ex iracundia maledixit ficui, ficut rebus inanimatis iracundi homines folent
SECUND. MATTH. Cap. XXI. $09 (puerilis enim & ridicula fui flet ultio) led ejusdem myfterii caufa. Ficus enim typus eft Jynagogse, cui datum eft tempus poenitendi inter difcelfum Chrifti & reditum ad judicium. Venit, efu-riens ejus falutenb: led invenit infecundam, foliis dumtaxat veftitam, id eft, verbis inanibus legis, templi, caeremoniarum, traditionum, jaCtantia nudaque religionis fpecie; frudtibus vero juftitiae vacuam, bonis operibus fterilem: ideo pleftitur populus ille maledictione & a-riditate, quia a Deo & gratiae humanae derelittus & reprobatus eft, ut, qui ante frudtus ferre noluit, jam obduratus & exliccatus nec poffit. Idque in Jempi-ternum, Greece (eis ton aiona) inßecu'um , hoc eft, ut Hieron. in longum tempus, quia Judaei faltem in line mundi eon-verli, lcilicet cum plenitudo gentium intraverit, fructum ferent.
20.	Et videntes difcipuli, non tunc, fed poftridie mane cum illae praeterirent, ut Mare, notat, mirati fiunt, de tanta virtute maledictionis : ideo enim aiunt; Quomodo continuo aruit? fcilicet ad illius fententiae pronuntiationem. Nam ad hunc lenium relpondet Chriftus;
21.	Si habueritis fidem, nempe praeftan-tilfimam illam, quam comparavit alibi grano linapis: Et non htfilaveritis, operis difficultate territi, & diffidendo. Gne-ce eft (me diakridete]) non dijudicaveritis, id
eft,
5io COMMENT. IN EVANG. eft, non difcreveritis inter opus facile, ac difficile , quemadmodum diffidentes lblent, fed aequaliter Deum bonuni & omnipotentem fadturum confidatis id, quod expedire judicaveritis : non fo-lum de ficulnea facietis, id quod fcilicet in ficu facium eft, fed if fi monti huic, &c. de quo vide diifta Matth. 4. v. 19.
22.	Et omnia quacumque petieritis 1 nempe fecundum voluntatem ejus, ut effc i.Joan. 5. verf. 14.... In oratione, fiepe enim fideles adhibendas etiam preces indicat ad impetrandum. Credentes accipietis, fide fcilicet non hsefitante. Fides enim & fiducia requiruntur.
23.	Et acceferunt ad eum principes Jacer-dotum; de quibus didtum cap. 2... Et jenio-res populi, id eft, judices ejus, ac ma-giftratus, Addunt alii Scribas, id eft, Legis dodlores, adeoque totum concilium , cui in religionem & civilia erat auftoritas penes Judaeos, ut fcilicet „Je-fum tali pompa , numero, au&oritate terrerent inquirentes ex eo, in qua po-teftate luec facis? id eft, qua aucforitate, ut Graece eft i populum doces, venditores vidtimarum ejicis, Regis & Chrifti voces tibi acplamari finis ? Et quis de•* dit tibi hanc potefiatem ? Tune tibi a teip-ib privatim arrogas, an de caelo data eft, &c. Nost enim penes quos, utpo-te legitimos fucceffores Moyfis, omnis in templum, vel religionem & doftri*
nam
nam auctoritas elt? hanc tibi non dedimus. Quam qujeftionem ipfe non vult folvere ; fed ita refpondet, ut ipfimet folvant, interrogando unum fermonem, id elt, unam rem aliquam, feu unum aliquod more Hebraico; ubi verbum ge-neralillime pro re ufurpatur.
25* Baptifinus Joannis, fub quo tota e-jus prsedicatio & funCtio intelligitur, li-cut lub circumcilione fubinde tota lex, Unde erat? e coelo , an ex hominibus? id elt, quis ei dederat poteftatem baptizandi ? Deusne immediate de cario, an homines committendo, vel ipfe ufurpando ?
26. Si dixerimus e coelo, id elt, quod auftoritate divinitus accepta officium luum exercuerit, dicet nobis: Quare ergo non credidiftis illi ? Praedicanti, ac te-itificanri, me effe Filium Dei & Chri-ftum, ut patet Joan. 1.... Si autem dixerimus, ex hominibus, id elt, humanam effe adinventionem, & confequenter pote-Jtatem ulurpatam, timemus turbam, id elt, populum gregarim a Joanne baptizatum. Lucas clarius , Plebs univerfa lapidabit nos , fcilicet tamquam palam blafphemos. Omnes enim habebant Joannem ficut Prophetam , id elt, tamquam vere Prophetam, cujus auctoritas non elt ab hominibus, led immediate a Deo. Illud enim, fient , non elt fimilitudinis, fed veritatis nota, quod/ Marcus expreffit, dicendo, Omnes enim habebant Joannem , quia vere
Pro-
SIÄ , COMMENT. IN EVANG. Propheta ejfet: & Lucas, certi fimt p,o-phetam ejfeflt&qne utrmque conftriCri perplexitate quaeftiouis, ac di (criminis vita: amittendas , & veritatis confitendx,
27.	Dixerunt: Nefcimus , nempe id quod ipfis etiam fatentibus totus populus noverat, quod ex ore Joannis audiverant, Joan. i. v. 32. unde multis modis mentiuntur. Dico vobis, &c. id eft ; Quemadmodum vos non vultis mihi dilerte refpoudere de poteftate Joannis, ita nec ego vobis, nequitia plenis, de mea. Sed ficut ipfi in cogitationibus fuis refponderant, Joannis auctoritatem efle a Deo , ita & Chriftus tacite ipfis indicat luam efle a Deo, infi-nuando fcilicet, ea fe poteftate ha-c fa» cere, quam Joannes ei praedicatione & teftificatione fua tribuerat.
28.	Quid autem vobis videtur, de hoc quod adjicio , quod non poteftis dicere vos etiam nefcire, quis, uter lcilicet ex duobus illis filiis, fecit voluntatem, feu praeceptum , Patris, de-operando in vinea;
31. Dicunt ei: Primus, quia illi verba tantum, non fafta defuerant , alteri vero faCta non verba. Quis autem non malit verbis negari libi id, quod pofcit, dummodi quod popofce it fiat, quam non fieri, quod fpondetur ut fiat? cum fiadti efleclus ex defperatioue iit gratior, fpes autem deltituta plus doleat. Ex hoc autem ipio arCrifliine concludit in eos
Chriftus, Quia Publicani 6? meretrices, &c. homines antea prae meris in utroque fexu vita infames, Precedent vos, Grse-ce ('proagusin Innas') praecedunt vos, id eft, vobis, qui religionem profitemini, & juftitiam verbis promittitis, exemplum & ducatum praebent, ut imitemini; qua-fi dicer, fi prior filius fecit voluntatem Patris, ergo Publicani & meretrices eam faciunt, ante nolendo refte vivere, po-ftea poenitendo, exemploque vos praecedendo : vos vero nequaquam eam facitis. Rationem explicat verius fequens.
33.	Venit enim ad vos Joannes in via ju-jlitiee, fcilicet incedens, id eft, juftiti-am & poenitentiam, praedicatione, con-verfatione, totaque vita irreprehenfibi-li prae, fe ferens , ut nihil dubium elfe polfet, quin miifus elfet a Deo; Et non credidiflis ei, obtemperando ei * de poenitentia , de Chrifto, de regno coelorum annuntianti. Credere enim medico eft ejus praecepta iequi* Sic namque Publicani meretrices crediderunt ei, mente fcilicet, & fatftis fidei confonis, posui-tentes, baptifmum fufcipientes, Chrifto praedicato adherentes, regnum propofi-tum vi fadla rapientes. Vos autem videntes, hujusmodi poenitentiam & vits corregionem in Publicanis & meretricibus, Nec poenitentiam habuijlis po/lea, ut crederetis ei, hoc eft , non eftis faltem eorum exemplum lecuti, quos praecedere de* I i	beba*
bebatis, fed permanfiftis obftinati in in«, credulitate. Hinc patet, juxta fcopum Chrifti, per primum filium inteliigi Publicanos, & meretrices: per fecundum vero Scribas & Pharifeos, ut exprimit Hilar. ‘Can, ai» Illi primo noluerunt operari juftitiam, led poftea poenitentia durii llrnt; hi verbis eam protulerunt, lariis non prsftiterunt. Sed quia ifta duo hominum genera typus fuerunt Gentium & Judoorum , hinc per primum filium ■Gentes, perfecunlum Judxos magno con-leniu intelligunt veteres, Orlg. 7'rari, j8* in Matth. Athan. dilput. cum Ario in Cone. Nicono, Chryfoft. Theophil. Audior operis imperf. Hieronym. hic, & alii. Gentes enim accepta naturali lege eam fervare noluerunt , fed poftea ‘per poenitentiam & Chrifti fidem le correxerunt: Judaicus populus magnifice lpondens, Exodi 19. v. 8. Cancla qu<e locutus ejl Dominus, faciemus, in vineam non ivit, ideft, legem non obfervavit, fed infuper h» re dem occidit, quod alia parabola ob oculos ponit, ad plebem quidem loquens, ut ex Luca patet, fed in Phari feos.
33. Homo erat Paterfamilias. Ifte Deum Patrem fignifieat, univerfe creatur» vehit mag»» 'familia; maximeque rationalis, natura Dominum , benevolentia patrem. Qui plantavit vineam. Vineam iitam Iren. lib. 4. cap, 7. infelligit humanum
manum genus: fed rectius Origen. Traft. 18» in Matth. Hieron. & alii, populurn Judaicum, de quo Ifaias cap. f. v. 7, Vinea Domini exercituum domus Ifrael eft • quam ex iEgypto filvefcentem tranftu-lit Canaam , ut eit Pfalm. 7g. v. 9. Tunc autem eam plantavit, quando ei Deus fui notitiam inferuit, ut indicat Auguftinus Serm. 59, de verbis Dom. cap. 2. hoc eft, quando eam in formam Ecclefi® redegit, ut ferret fruftus ju-ftitise. Et Jepem circumdedit ei, dum eam per Angelos & homines providentia; fuse cuftodia & munitione vallavit; quam minatur fe detrafturum , ut fit in direptionem & conculcationem, Ifaias veri. 5.... Fodit in ea torcular. Quod alii intelligunt altare , holocauftorum fan-guine quafi mufto redundans, alii aliud: non inepte intelligi pollet lex urgens & premens, ut unufquisque fructum e-dat. Et cedificavit turrim, five templum, ut Hieron. «St Orig. five Jerofol. ex quorum utroque fpeeulatores ad cuftodiam vine® profpeftabant, quod officium hic maxime indicatur. Quamquam fortaffe, per turrim, torculare ac jepem nihil aliud velit , nifi Deum omnium neceffiariis vineam inftruxifle, nihilque ultra debuif* fe ei facere, quod 11011 fecerit, ut indicatur in finaili plane parabola, Ilaiae 5. v. 4,... Et locavit eam, id eft, non dedit, aut vendidit, aut alienavit, fed I i 3	guber-
gubernandam & excolendam tradidit, partus fe daturum frurtuum portionem, & seterme vitse mercedem Agricolis, Regibus fcilicet, fäcerdotibus, Scribis, feu doftoribus, judicibus, ut quisque eorum juxta functionem fuam, vineam excoleret, Et peregre profeüus efl, quando iub-ftrartis illis mirabilibus pratfentise fine lignis, tamquam ablentem fe geffit, qui nulquam aberat.
34.	Cum ttutem tempus fruSluum appropinquaret, Frurtus funt vita bona, juftitia, & obedieutia mandatorum. Tempus reddendi fuit quidem 1‘emper, ex quo lex data fuit, fed maxime poll datos populo judices, Reges ac Duces, quia tunc nulla fuberat excufatio. Mißt fervos fuos, nempe Prophetas, utAugufl, Serm. 59. de verbis Dom. & alii confentiunt, imo ipfe Chriltus fatis explicat, qui mißt illos, ut fruSlus acciperent, id eft, eos monendo exigerent. Ex quibus alium ceciderunt, ut ,J eremiam, c. 20. verf. 2* Micheam 3. Reg. 22. v. 24. Altum occiderunt, ut eundem Jeremiam, Ifaiani, Ezechielem, & alios ; alium lapidaverunt, Zachariam lilium Joiadse, 2, Paral, 24.
V. 21.
36.	Iterum mißt alios piares prioribus: ut hsc Dei longanimitas eos adduceret ad poenitentiam, & follicitudo ad officium. Unde Jerem. c. 7. v. 25. Miß ai vos (.mass Jervos meos Prophetas per diem confit-
fitrgens diluculo, &c.„. Et fecerunt illis fimi-liter, de quo 'generarim te,ftantur S. Stephanus, Aft. 7. y. 52. & Apoflolus ad Heb. 11. v. 36. & feqq.
37.	Novijjime autem, tanquam ad Prophetarum finem , Mifit ad eos filium fiam, unigenitum. Sei pium fignificat, ut di-ftinguat a filiis adopnvis, quos fervos vocaverat. Dicens, verebuntur filium mewiy ideli, aequitas poftulat, ut revereantur; magis enim indicatum vult officium eorum, quam rei eventum. Unde Lucas dixit, forfotan verebuntur, attribuens Deo id, quod homo paterfamilias, rerum incertus , merito de colonis cogitailet ac dixiffet; fic tamen ut fimul eorum libertas arbitrii indicetur.
38.	Agricolis autem videntes filium , id e fi, agnofcentes eum eile filium, ex tefiimonio fcilicet Joaunis , ex lignis mirabilibus ut Joan, if, verf. 24.... D/-
, xerunt intra fe, id efi, in animo fuo, vel etiam inter fe, unus ad alterum; hoc enim videtur poilulare colloquium fequens, quod latius prophetatur, & pulchre defcribitnr Sap. 2. v. 12. ufque ad 21. prout veteres unanimiter explicant : Hic efi heres, regni fcilicet, & dominii ia populum Ifrael; heres, inquam , non qui Patri morienti fuccede-,ret, fed cum vivente & regnum donante regnaret. Venite, occidamus eum. Quod ab eis diftum efle & conclufum, praeli 3	unte
fi8 COMMENT, IN EVANG. iinte Caipha , teftatur loan. c. n. v. 50, & 53. idque paucis diebus ante prolatam hanc parabolam. Et habebimus hereditatem ejus, id e ft, libere pro arbitratu uoftro dominabimur in populo ejus, liberati ab ejus exprobatione, opprobriis ,, & ignomini^ Nam Gaulle occidendi fuerunt, partim afperitas reprehen-fiotium Chrifti, & inde nata confufio coram populo, ut indicatur illo loco Sap. 2» partim ambitio libe e d,ominandi, in populo, ut infinuatur Joan. 11. v. 48. ubi timent, ne a Romanis expellantur, nempe fi intelligerent alium Regem, Mediam Icilicet ede fufceptum a Judds.
39.	Et apprehenfim eum ejecerunt extra vineam : proteftando per hoc, quod non agnofcerent eum ede vines dominum: Et occiderunt, importunitate extorquendo a Romanis mortis lentendam. Prse-dicit itaque hic & mortem , & mortis locum: nam extra Jerufalem, qus erat vines caput, leu, ut Apoft. ad Hebr, 13. extra portam palliis e ft Dominus.
40.	Cum ergo venerit dominus vines, quid faciet agricolis illis? Eos ipfos agricolas haeredicidas, ad quos loquebatur, facit judices , ut appareat fententis aequitas, fimiliplane modo, ut in eadem parabola Hais. 5. v. 3.
41.	'Ajunt illi ([Chrifto: eft enim dativus ) Malos male perdet, id eft , malos male mulcatos feu malis afleftos perdet:
SECUND. MATTH. Cap. XXI. fig det,- £f vineam fuam , fcilicet reliquias Ifrael, quibus Gentes inferentur, non excidet, nec donabit aliis, fed locabit aliis agricolis, id eft, regendam committet aliis, Apoftolis fcilicet & fuccelfo-ribns eorum, Qui reddant ei frudum temporibus Citis, ftatutis & opportunis, id elt, qui fic excolant vineam Dei, ut uberes bonorum operum frudhis ferat Deo, ut magis indicatur v. 43. Porro verba i da tribuuntur a Marco & Luca ipfi Clui-fto, & eis auditis narrantur Sacerdotes dixilfe: Abfit. Quare ne hatc fibi repugnare videantur, alterutrum dicendum eft, v’el cum Auguft. lib. 2. de conf. Evaug, cap, 70, quod quidam Sacerdotes refponderint hatc verba, que tamen e-tiam Chrifto tribuantur, quia Chriftus efb veritas, cui omnis veritas tribuenda eft, per quemcumque dicatur : vel facilius, ut Chryfoft. quod primo refponderint Sacerdotes hsec verba , ut Mattii, narrat; deinde Chriftus ea approbaverit, ut Marcus & Lucas, fed ita tamen, ut fignificaret fe in ipfos Sacerdotes prsc-feiites collimatequo audito contradixerint Chrifto, dicentes, Ab fit, fcilicet ut nos juxta parabolam tuam necem heredi pariemus, & confequenter nobis ifta contingant, ut male perdamur., & vinea a nobis auferatur. Quamvis ergo Mattlneus non pofuerit, quod illi parabola: contradixerint, aperte tamen con-l i 4	tra-
tradi fti on ein refpicit, dum fubiungit Te-fum illis dixilfe:
42. Nunquam, legiflis in Scripturis. Eft enim modus refellendi id, quod pnecei> ferat, tamquam contrarium, ut obferva-vit Auguftinus loco cit. Idem namque valet atque id, quod figniftcantius Lu-cas dicit, Quid eft ergo quod fcriptum e fi? quali dicer. Si vos refte dibitis, Abfit quafi non eilet verum id, quod dixi in parabola : quid ergo dicit Scriptura illius Pfalmi, quem de meffia lcriptunt canitis ? lapidem, quem reprobaverunt adi-, ficant.es, id eft, lapis ille, quem archi-tedli, qui pnelunt aedificandae fynagogse ac domui Dei, tamquam ftrudturse imi-tilem abjecerunt, Hic fattus eft in caput anguli, id eft , caput aliguli, quem Paulus ad Epbef. a- v. 20, uno verbo Grae-co vocat,akrcg-niaion, id eft, fummum angularem feu in extremo & fupremo angulo pofmnn : qui eft praecipuus in ltrudiurantpote fuperne continens totam junfturam duorum parietum, ficut inferne lapis fundamentalis. Itaque hic alio iermone parabolico iidem lunt ae-dificantes, qui in parabola erant agricolae: idem aedificium, quod vinea; idem lapis reprobatus, qui filius feu haeres oc-citus, ut annotavit Hieron. Aedificantes ergo hoc loco lunt Sacerdotes & Principes populi, ut exponit S. Petrus Aft-4, yeif. ii. quia docendo regendoque
lynagogam in domum Dei aedificabant. Qua de caufa & Apoltolus fe fapientem architeShm vocat, i. ad Corinth. 3 verf.
10.	ipfum vero populum ibidem vocat Dei agriculturam: ac Dei velificationem, hoc eft; juxta has parabolas, Dei. vineam, Dei domum. Lapis vero dicitur Chri-ftuS, propter foliditgtem ac firmitatem feu Habilitatem, quam tribuit Ecclefiae funs, tamquam in fundamento ejus politus , cui tota ftrüftura innititur. Vocatur vero angularis propter indiflblubi-lem jmifturam, quam tribuit aedificatio. In angulo enim ingentes lapides ponuntur. qui utrumque parietem ex diverfo vendentem comple6tantur & jungant. Unde per hoc indicatur, Chriftum in u-110 asdificiofuo j uniturum duos populos de Circumcifione & praeputio venientes, id elt, Judaicum & Gentilem , ut Au-guft. 18. de verbis Dorn. cap. 10, & a-libi fiepius, & ab omnibus pene veteribus huius loci Interpretibus annotatum eft, Orig. Hilar. Hieron. Theoph. & infumatum a Paulo, ad Ephef. 2. verf.
14.	& iy Caput autem anguli dicitur honoris caufa, ut opponatur hoc reprobationi ejus; quafi dicer, quem reprobarunt ipfi, tatnquanp ineptilfimum aedificio , hic faftus eft, id eft, fiet, phrafi Prophetica futura tanquam praeterita vaticinantium, fummus in angulo, id eft, dux & caput Ecclefic , & quidem ex.
I i 5	duo-
duobus jam populis conflate. A Domino, id eft, non ab hominibus , feu humana induftria, fed divina omnipotentia. Eft enim tacita oppofitio Dei, eligentis illum lapidem in caput anguli , contra homines reprobantes, ut clare indicatur j. Pet. 2. verf.4.... Facium eft iftud, Graece hic, & Hebraice in Pfal. 117. legitur : Facia eft hxc , £? eft mirabilis: _ fed ifiaiifit phrafis in Graeco ex Hebraico, ubi carentes neutro ponunt pro eo foe-mininum : ficut quando dicunt, Unam pe‘ii a Domino, £? hanc requiram. id eft, unum. Faftum eft ergo iftud a Domino, quod fcilicet lapis ille , _ feu_ Jefus reprobatus , renitentibus inimicis faftus fit per refurredtionem princeps Ecclefia;, & quidem ita, ut duos parietes iftos fub fe conjunxerit. Et eft mirabile, in oculis noftris, id eft, eft nobis mirabile vifu, leu mirabile videtur nobis, qui adhaeremus lapidi illi per fidem ^loquitur enim Pia Imus ex perfona crediturorum tempore Chrifti.
43.	Ideo, quia fcilicet juxta Scripturam iftam, reprobando lapidem a ftru-6tura veftra, impleturi e ilis idquod 111 parabola de haerede. vines; occidendo attuli, Dico vobis, omnibus, tam principibus, tamquam mali totius auftori-bus, quam plebi eis adhairenti , Quia aujerplur a vobis regnum Dei, _ ut Icilicet non regnet amplius Deus, feu Chriftus
in vobis: id eft, Ret, ut non fitis amplius fyungoga, populus & hatreditas, & regnum ejus, quem reprobaftis. Et viabitur, per gratuitam gratiam , & mi-iericordiam, & bonitatem vocationis, quam erga Gentes peculiariter prsdicat Apoftolus ad Ronlanos 15. v. 9. & ir,... Genti facienti fruchis ejus , id eft, Genti, bus edituris fructus dignos regno Dei, nempe frtiftus juftitiat, Itaque praedicit hic reprobationem Judaeorum, cum ab. latione veri cultus Dei, & Gentes occasion e reprobationis eorum ad fidem & regnum Dei effe vocandas, ut clare docet Paulus Aft. 13. v. 46. & latius ad Rom, 11. v. ay & feqq.
44.	Et qui ceciderit fuper lapidem, &c. Certum e ft , cadere fuper lapidem, &: lapidem cadere fuper aliquem , hic di flingui, illud minus, hoc maius effe. Unde di-.verfis m dis hoc exponitur. Venftmi-lius videtur id, quod dicunt Chriioft. hom- 96. & Auguft. lib. 10. qiisft. E-vang. q. qo. ut calere fuper lapidem fit offendere feu impingere in lapidem , adhuc in terris politum , quemadmodum ambulantes folent, hoc eft, fcandalizari in Chriflo ut eft c, 11. v, 6. nam hac de caufa vocatus eft Chriftus lapis offene fionis & petra fcanl.ili: quod fit, uuui Chriftus vel non creditur, vel creditus deferitur, vel male vivendo contemnitur, ut explicatur opt:me 1, Petri 2. v. ,	, 'y
8.	Qui ergo fie offenderit in lapidem, Confringetur Greece ('southlathefetai) conquaf-fabitur, ficut & apud Lucam vertitur, hoc efi lapidem non lasdet, fed ipfemet ita collidetur, ut quidem penitus non intereat, fed tamen toto corpore affliftus, & quafi fra6tus doleat. Super quem vero , pondere fuo ex alto cecidit, lapis ifte, conteret eum , Craece (kikmefei) ventilabit , id efi:, ita conteret, ut in minutas partes, in auras difpergatur, nullaque reparationis fit fpes. Prima igitur parte fignificatur poena prasfentis vitas , quae peccantes in Chriftum fequitur, live in anima, five in corpore: fecunda vero poena damnationis futurae, cum lapis ille de caelo fuper impios tota mole cafurus efi. Unde aliqui allufionem ad vafa fiftilia fieri putant, qn<e fi ceciderint in magnum lapidem , franguntur quidem, ita tamen , ut nonnumquam propter pragma fragmenta aliquo modo reparari pollint: fiu lapis in ipfa ex alto ceciderit, penitus in minutilii-mas partes conteruntur.
CAPUT XXII.
[imile faSlum efl regnum calorum, feu ' Ecclefia, hoc efi, fimile quid pecidit in colligenda ex hominibus Ec-glefia, in qua Deus regnum fuum inchoat ,
SECUND* MATTH. Cap. XXII. ehoat, ut poftea compleat, ac ft Rex quifpiam pararet nuptias filio, ad quas propinqui venire detreftarent, &c. Rex enim ifte Deus Pater eft, qui fecit nuptias filio Juo , unigenito, uxorem ducenti* Uxor ifta, feu fponla eft Ecclefia, juxta Apoft, ad Ephef. q. verf. 25. & feqq. & Apocal. cap._ 21, v. _2. & 9* Unde Nuptiae non fignificant hic ipfam matrimonialem conjundlionenl, vel incarnationem Chrifti, per quam Ecclefia ei fponfafadta eft, fed nuptiale convivium, fplendidum, & magnificum, unde ad Iplurn dicuntur homines invitati. Hoc autem non eft aliud, nifi ille dodlrinse, Sacramentorum, & gratiarum apparatus, quo Deus tamquam diverfis ferculis hominum animas, per fidem fibi copulatas pafcit, & in sternum gaudiis beats vits pafturus eft*
3. mißt fervos Juos, Joannem Bap* tiftam, imo & ipfum Chriftum Dominum, qui formam fervi accepit, Vocare invitatos ai nuptias, id eft, ut eos, qui jam olim invitati fuerant ad nuptias, luo tempore celebrandas, ad diem nuptiis praefinitum vocarent. Invitati illi fuiit Judsi, qui jam olim per Moylen & Prophetas de tali convivo Mellis exhibendo certiores fadti , & invitati, & ad credendum perfuaii fuerant. Hi ergo, jam jam inftante convivii die, vocati iunt per fervos illos, prsedicantes;
Ja6 COMMENT. IN EVANG. Pmitentiam agite , appropinquavit enim reg* nim edorum , ut ad convivium venirent, id eft, ut Ecclefiae credendo in Chri-ftum inlererentur. Fit allufio ad morem humanum , quo, decreto jam matrimonio, futurae nuptiae confanguineis plerumque denuntiantur, fed fic tamen, ut, cum dies inflat, denuo vocentur, ut ad praeftitutam veniant, Ef no!e am venire, id eft, noluerunt in Chriftum credere , Eccleflae ejus inferi, & participes convivii fieri.
4,	Iterum, femel jam contemtus, mißt, pofl: mortem ac refurreftiouem filii “fui, aliosfervos , Apoftolos duodecim, Paulum, Barnabam, Stephanum & alitis, qui praeferiptis verbis haec denuntiarent invitatis: Ecce prandium paravi, id efl, non jam dies prandii nuptialis inflat, fed advenit, & omnia omnino ad refectionem mentis in hac vita neceflfaria praeparata funt. Prandium enim lpiri-tualia vitae praefentis bona refpicit, cce-na vero futurae gaudia, de qua Lucae 14. Hac ergo praedicatione jubet Rex , & quidem ultimo, annuntiari Judaeis; Mef-iiam , agnum fine macula, jam efle mortuum, crucifixum , refurrexiffe, & ad epulandum propofitum, omuiaque jam conliimmata eife, quae ad pleniffi-mam redemptionem, lalutem, & refectionem defiderantur; hoc enim per tauros & altilia videtur fignilicari. Quam*
quam
SECUND. MATTH. Cap. XXII. $27 quam figillatim Chriftusper taurum fignifi_ cari poiüt, ad explendam famem, & acj iuftcntationem rudiorum, ut robufti fiant; idem vero per altilia, ad praebendas delicias fublimis contemplationis fpirituali-bus. Venite ad nuptias, id eft, nihil jam fupereft, nifi ut veniatis, & meiifae accumbentes, convivii, illius magnifici honore, deliciis, gaudiis , reipfa perfluamini, credendo in Chriftum,
5.	Illi autem, aliis rebus occupati & prsepediti, neglexerunt, feu non curarunt venire, & Evangelicae veritati credere, & abierunt, ad lua quifque negotia, nempe Alius in villam fuam, alius vero ait negotiationem Jiiam , diverfis fcilicet terrenarum rerum amoribus, ftudiis ac lucris abftracti.
6.	Reliqui vero, longe magis impii & ingrati humauiffimse invitationi ad inas-ftimabilem tanti convivii foelicitatem , tenuerunt fervos ejus, &c. prout in A6ti-bus Apoftolorum de Jacobi & Stephani occifione, & Pauli, aliorumque contumeliis narratur.
7.	Rex autem cum auiijfet, tantum contemptum gratia:, fervorum contumeliam ac easdem, iratus eft, ift eft, ultionem tandem decrevit, poft tantam fcilicet diftimulationem, Et mifjis exercitibus fuis (Romanos iiitelJigit fub Tito & Vefpa-liano) perdidit homicidas illos, gladio, fame, & pelle: ufque adeo, ut Joiephus
528 COMMENT. IN EVANG. lib. 7. de bello Judaico c. 17. teftis fit, periifle fola ultima Jerofolymae obfidio-ne undecies centena millia, praeter itinu-meras clades, quibus & ante, & poltea alibi afTedi funt. Quamvis autem textus hoc faCtum dicat propter caefos ler-vos Regis, non negat tamen ipfius Chri-iti occifionem praecipuam fuiffe caufam. Et civitatem illorum fuccendit: quod ad li-teram etiam contigilfe idem Jofephus eodem libro teftatur.
g. Tunc ait Jervis fuis: non pofl perditos homicidas fuccenfamque civitatem, led tunc, cum pervicaciter ad nuptias venire, feu Cluilii fidem recipere detrectarent , Nuptius quidem parata funt, durat enim ac celebratur nuptiale illud prandium a morte Chrilti, ufque ad vefperam mundi, quando aeterna coena incipiet: Sed qui invitati erant, non fuerunt digni. Plus fignificat, quam dicit, nempe Judaeos, non tantum non fuifie dignos nuptiis, fed per tantam pervicaciam , ingratitudinem, & impietatem etiam indignos: non ita gentes. Hinc ergo, ut Apoll, ad Rom. 11. v, n. Judaeorum de-lifto falus fafta eit Geutibus, quia cum fe judicaffent indignos aeterna vita, & nuptiis illis, praedicatores ad Gentes converti funt, MI. i?, v.46. ut qui uum-quani invitati fuerant, in Chnltum credendo, ad nuptias venirent; hog eil, enim, quod addit:
SECUND. MATTH. Cap. XXII. 529
9,	Ite ergo ad exitus viarum, id eft, quia Judari venire nolunt, percurrite omnes vias, ufque ad omnes earum angulos, atque exitus, id eft, per uni» Verlum mundum omnibus Gentibus ufque in fines orbis terras, predicate E-vangelium. Et quoscumque inveneritis, vocate ad nuptias, nemine cujuscumque con» ditionis, quantumvis barbaro , exclufo* nempe ut jemulatione vel zelotypia fti-mulati Judaei aegre ferendo fibi falutem a barbaris praeripi, convertantur.
,	10. Et egreßi congregaverunt omnes , id
eft, ex omni hominum genere, feuex omni tribu, & lingua, & populo & natione j & 1'exu, & profeffione, malos £? honos: non qui fe malos perfeveraturos profiterentur: fed malos, five qui laterent, dum ingrediendo probitatem fi-mularent: bonos autem, qui faeculo uti verbis, ita fartis renuntiabant: five malos ff bonos, quo fcilicet jam addurti ad nuptias mali & boni apparerent * five denique malos 6? bonos dirtum eft fecundum quandam humanam converfatio-nem , in qua etiam ii, qui nondum crediderunt, vel laudari, vel vituperari folent: quas interpretationes dat Aug» libr. de fide & operib, c. 17. Nemo e-nim proprie loquendo bonus eft ante fidem. Et implet<c funt nuptice, locus feil» nuptialis, feu, ut Syrus, domus convivii, difeumbentium; quafi dicer, ita non K k	perie-
perierunt impenfe convivii, & mortis Chrifti, propter judseos venire detreCtaiv tes; fed multo pluribus adductis, domus, hoc eft, Ecclefia, impleta eft. Nam ue Apoft. ad Rom, it. delictum eorum divide funt mundi, & diminutio eorum divitiae gentium.
ii.	Intravit autem rex, convivii coena-culum, ut videret, feu fpedtaret, dilcum-lentes, convivas, utrum fcilicet omnia digne tantis nuptiis , tanto fponfo & fponfa agerentur. Significatur autem vifitatio Dei , in die judicii facienda. Addit hoc, ne fibi unufquilque ex gentilibus fatis eile putaret, quod vocatus venire voluilfet , etiamfi indigne fe gereret vocatione fua. Et viiit ibi horni-nem, id eft, unum quemdam, non indutum vefle nuptiali, id elt, decente nuptias & feftum diem : lacera enim & fordida vefte dehoneftari folent nuptite, & 1’pon-fus contemni. Hanc veftem parabolice Calvinus intelligit fidem; fed male, quia per eam ad nuptias venerat, Au-guft. 22. contra Fauftum cap. 19. gloriam fponft, quam quii que, non fuam, qmerere debet, Quid hoc fit, exponit jpfe lib. ad Donatiftas poll Collat. cap. so. & latius quodam Sermone de nuptiis in appendice , videlicet fidilfima fponfi Chrifti charitas. Veftis enim nuptialis accipitur in honorem conjunctionis fponii & fponfse: ac talis eft, inquit,
SECUND. MATTH, cap. XXII. ti€ earn non habeant, infi boni, in convivio relinquendi. Qaas fane vellis fo-la chafitas eft, qua maxüue fpoiifus honoratur: & hic eft communis antiquorum feufus, Gregorii, Ambrofii, & a-liorum, Nam quod Chryfoft. hanc exponit elfe vitam immaculatam, feu' virtutibus fpleiitlidam, a peccatorum for-dibus alienam; Auttor imperf. &Hieron. opera bona feu.novi hominis; Hilarius candorem habitus casleftis & Spiritus faufti gloiiam; in idem prorfus redeunt: charitas enim fine illis eife non poteft, nec illa fine charitate.
12.	Et ait illi: Amice. Amicum Vocat, quia ad nuptias amico animo invitatus fuerat, inquit Hieronym. & ut zelo juftitife, non autem odio fe increpari intelligeret. Quomodo huc intrafti, id eft, qua fronte & audacia te in tantas nuptias intrufifti, & cum ceteris verfaris, non habens veßem nuptialem, id eft, legibus nuptiarum requifitam, quse in lponfi & fponfe gloriam cedat? Arguitur autem in eo folus defeftus charitatis, tametfi de cetero fe modelte gelüftet, neque convivas perturbalfet» Quod ergo judicium eorum erit, qui fordide & flagitiofe vivunt , omniaque tumultibus milcent, quibus convivas in Ecclefia perturbent? At ille obmutuit , quia ubi veritas ipfa judex erit, cellabit omnis excufatio, Kk 2	pal-
palliatio ac defenfio. Unde, illo per ipfum'filentium fe condemnante,'
13.	Dixit rex miniftris, juftici« fuse. Angelis fcilicet: Ligatis manibiii, ne fe defendere queat, Ö*pelibus, ne fugere; quibus fignificat inevitabilem ejus poenam abfque ulla fpe liberationis, aut prsfidio defenfionis , mittite eum, Gra.ce f arate ) ejicite, fcilicet foras ex nuptiis ifc ex coetu Sau&örum , qui charitate velut velle immaculata amicti funt, Jn tenebras exteriores, carcerem inferni* de quibus tenebris & ftiidore & fletu, vide didta in cap. 8. verfu 12. Dela-bitur hic Chriftus a cortice pai’abol» ad rem iignilicatam; in quam collimaas etiam mox concludit:
14.	Multi enim fwit vocati, ad nuptias Filii Dei, ad confortium regni coelorum : fub quibus vocatis comprehendit etiam invitatos vocatosque,’ qui venire detredtaverant, fcilicet Judsos, maxime tamen eos, qui venerant quidem, fed vellis, id e ft , probte converlatio-nis defeftu ejedti fuerant. Pauci vero eleSli, a Deo, ut in coena sterna, ad quam ex prandio nuptiali perducendi funt, falute potiantur. Tangit enim radicem primam, ex qua oritur diverii-tas, ut vocati vel veniant, vel decenti velle nuptiali induantur, vel in ea perfeverent , ne convivio ejiciantur. Ex hoc autem, quod unus tantum eje-
SECUND. MATTH. Cap. XXII, f33 dius dicitur, nnilt'q le remanferuiit in convivio, cam tamen e contrario multi dicantur vocati, & pauci eledli * concludit Aug. Serm. c‘t. & lib. De geflis Pelagii c. 3, per ejedrum parabolice fig-liificari univerfum malorum coetum, qui in Ecclefia bonis permixti vivunt, & inultitudine fua eledlos longe fuperant.
15.	Tunc, cura irritati eifent tot parabolis Phari fan, praj csteris iufenli Chrifto , Conßlium inierunt. , ut caperent eum in fermone: Grece (pagileusofin) ut illaquearent, feu verbis velut laqueo, caperent, ut, quem vi non audebant capere, operibus tamen videbant irrepre-nenfibilem, ipfi jam toties luis verbis capti, viciffim propofita captiofa quse-115 on e eum verbis in periculum adducerent.
16.	Et mittunt ei difcipulos funs, quali Spfi ignotos, quos tamen ipfos fuiffe Phariikos notat Marcus. Cum Heroiia-nis. Gentiles eos futile fentxt Audior operis imperfedt. Chryfoft. vero & Hie-ron. milites Herodis : Tlieophyl. eos, qdi Herodem Chriftuin putarent. Veri-fimile eft faille Herodis, non primi illius, fed lilii ejus TetnwClue, qui An-tipas didlus efl, domefticos. Ille enim tempore paffionis Chrifti jam inflantis erat jeroiblymis , Lucae 23. veriu 7. Unde Syrus vertit, Cum iis, qui de domo Herodis , feu cum domeflicis Herodis, &
Kk 3	Evan-
13,4 COMMENT. IN F.VANGr Evangelium Hebrsum Elis Hutted & aliorum legit,' him fervis Herodis. Herodes enim Magnus impenfe faverat Romanorum tributis, quibus olim profuerat; quem & lilium ejus imitatum fu!ile non eft dubium. Phari 10i contra favebant Judaics libertati, & Herodis erant adVerfarii. Te ilis eft enim .Joleph. 1. i8- Antiq. c, 2. fuilfe quosdam ex Juda Galileo ortos, fed eadem plane cum Phari fans fentientes, qui neminem p reter Deum, Dominum ac Principem haberi aut nominari vellent, adeoque Romanis ac tributis erant iufenfilutni. Dicentes , Grsce reflus cafus eft: unde y-rus, Et dicunt ei, fcilicet Pharifiei , per os difcipulorum, Quo indicatur prs-fcriptis Verbis qusftionem a Phari Ileis mittentibus fui He propolitam, Magifler, Icimus quia verax es, id eft, quod amas veritatem, nec folum amas in te, fed etiamin aliis; Et viamDei in veritate doces, id eft, doces vere , lincere , abfque fuco & refpedlu viani, quam Deus ab hominibus ambulari cupit , hoc eft, qnid Deus velit fieri, & notified. Et non efl tibi cura de aliquo, id eft, non curas quemquam , quo minus liberrime abfque odio, aut metu, aut gratia veritatem dicas. Veracitas enim _ reddit hominem incommutabili veritati fimi-lem ? veritas autem neminem curat, palpat, aut metuit. Non enim re[picis
ferfonam hominum: Marcus, Non vides in faciem hominum, utrum que Lucas breviter explicat, dicendo, Non accipis per-fonam, hoc eft, folius caufse merita intueris , nihil curans qualcunque extraneas perfonarum conditiones, ad cau-famnon pertinentes, divitias, honores, potentiam, &e, Veriffima eft ifta fiu-ceri Dodloris, maximeque Chrifti, laus, nullo hominum relpeitu, gratia, aut metu ab officio &'libertate allerem!* veritatis deflefte^e. Sed in Pharilaeis erat ifta peftilentiffima adulatio, eo tendens , ut Chryfoft. notat, ut Chriftum inflarent, & audacem redderent, atque ita in aneipiti conflicutus aliquid diceret, vel contra religionem & libertatem Judaicam , ut fic Pharifei prafen-tes eum plebi invifum redderent, vel contra pratlentem Reipublicae ftatum, ut fic eum Herodiani comprehenderent, & apud prselidem Pilatum accularent: nam de hac ipfa tributi caula apud Pilatum mentiti funt, Lucse zr>. v, 2. Et hoc eft, quod Lucas aperte dicit, eos fui fle infidiatores , qui le juftos fimularent, quseftionemque propofuifle, -ut traderent illum principatui & potettati Pr«fidis.
17.	Quandoquidem igitur tam incorruptus lis Doftor veritatis, Dic nobis: Quii tibi viletur, de hujus quseftionis veritate ; qme confcientiam noftram torquet & perplexam facit ? Licet cenjluri . a*	K k 4	dare
date Cafari, an non ? Salva fcihcet religione & abfque_ offenfa Dei. Pompejus ©aim primo univerfam Judseam vefti-galem populo Romano fecerat: deinde Auguftus cum circa tempus nafcentis Chrifti toti nationi cenfum feu tributum annuum impofuiffet, Judas Gallicus hoc indignum ratus, populum ad rebellionem incitaverat, ut multis locis indicat Jo-fephus & Gamaliel Aftorum 5. v. 37. Hinc orta qmeftio, tempore Chrifti maxime controverfa, utrum lice et tributum Caefari folvere ? Pars affirmativa tenebatur ab Herode & Herodianis, & Romanorum fautoribus: negativa a Juda Galilaeo , atque ejus difcipulis , & maxime grata erat populo ac Pharifteis.
i8* Cognita autem Jejus nequitia eorum, id e ft, fraudulenta hypocrifl, ait: Quid me tentatis , feu experiri fcientiam meam cupitis, hypocrita? aliud enim voce, a-liud opere proferebant: nam benevolentiam erga Jefutn , magnam aeftima-tionem ejus, lludium veritatis & jufti-ti;e & religionis fmiulabant, cum nihil eorum eilet ipfis cordi.
19. Oßendite mihi numifina c en fas, id eft, fpeciem monetae, qua cenfus, Judaeis imperari folitus a Romanis, folvi debet. Conftat enim ex riSlio Lampridio, moris fui ile Romanis Imperatoribus, ut numif-mata, pro ratione tributi vel cenfus, magna vel parva conderentur. At illi ■■■ ,	' », il	$hta-
obtulerunt ei denarium,: quod fuit numifma Romanum; intelligit autem argenteum. Tellatur enim & miratur Plinius lib. 23. c. 3. populum Romanum victis gentibus in tributo Temper argentum imp era Ile, non aurum. Putatur autem hic fui fle denarius minor, unius Atticse drachma pondere, hoc eft, valoris circiter Regalis Hifpanici, qui olim quinque, nunc fex ftuieros valet. Cum autem conflet ex cap. 17. v. ult. Cenfum illum fuif-fe didrachmum , hinc fequi videtur, eum vel denario duplicato debuilfe ab omnibus folvi, vel certe pro ratione facultatum uniuscujusque, uno vel duobus.
20.	Et ait illis-: Cuius eft imago h ec,
Juperfcriptio ? Nam ut nunc, ita & o-lim tempore Chrifti, fignabantur nummi imagine Principis , vel Reipublicse & cafafteribus limbum ambientibus, ut ex multis vetuftis nummis conflat. Quamvis initio apud Romanos pecude, unde pecunia difta, lignarentur ; deinde aliis notis, Jano, bigis, quadrigis, viatoria, &c. ut videre licet apud Plin. loco citato. Interrogat hsec Chriftus, non quod ignoret, led partim ut ex propriis eorum verbis qujeftionem folveret, partim ut fignifrcaret non fibi terrena efle curas, fed e ad e fida.
,	21. Dicunt ei: Cu:faris, veriftmilitei1
Tiberii, utpote jam decimumoctavuni
,, os	K k 5	im-
538 COMMENT. IN EVANG. imperantis annum. Tunc ait: Relihe ers;o qua (wit Cafaris, Cafaru Quibus verbis tacite fignificatum efle a Domino plerique volunt, tributum illud effe Gelari, in recognitionem dominii, folven-dum, utpote cui fe lubjedtus ufu numif-matis ejus profiterentur. Sed merito dubites, utrum hoc fequatur: nam & Abrabam, Gen. aq. v. 16. ufus eft moneta publica, lcilicet Hetheorum, inter quos vivebat, quibus tamen non erat iubjeftus: & Judaeos verilimile eft pecunia Gr.tca & Romana propter commercii commoditatem ante lubjeftio-nem, efle ulos; & tyrannis etiam cen-fus, qui non debetur, lolvi folet. Itaque verilimile eft, Ch.iftum, ficut an-cipiti & lubrica quaeftioue pulfatus fuerat, ita & lubrice atque ambidextre re-fpondille , ut nihil decideret, led eos incertos relinqueret, quid Catfaii deberet lolvi, au cenfus, an honor, an o-bedientia ? ficut eos etiam de lolyen-dis Deo incertos reliquit, cum dicit, & qm funt Dei, Deo. Hoc tamen duabus de caulis adjecit. Primo ut indicaret, etfi, quae funt Cadaris, Cat fari Ibl-verentur, neminem ex eo impediri, quin reddat ea, quse lunt Dei Deo, ut Origenes; illud enim pauperiorem for-fan reddet, non tamen impium. Ita docens , nihil obftare religioni, ficut ipfi putabant, quominus, falva pieta-
SECÜND, MATTH. Cap. XXII. ^9 te, & Cda-ri pareretur in iis , qua; ad ipfunj fpeftabaut, lciljcet terrenis, & fimul Deo, in reb;s divinis. Secundo, ut fimul eorum negligeiitiam perfringeret, in iis folvendis, quse lunt Dei, obedi entia fci licet mandatorum ejus; quali dicer. De folvendis debitis Caefari, avaritia ftinmlante , eftis anxii, cum de folvendis debitis Deo nihil curetis.* hoc oportet facere, & illud non omittere, cum res poftulat.
22.	Et audientes mirati funt, refponfum tam cautum , in quo nihil repetiri poffer , quo vel in populi, vel iu Csfaris offenfam caderet, ut fperaverant. Lucas hoc exprimit, Et non poterant verbum ejus reprehendere coram plebe.
23,	In illo die accefferunt ad eum Sad-ducati. De hac fefta'diximus alibi, licui &_de lege fu fci tanti um fernen, id eft, filium & pofteritatem fratri, id eft proximo cognato fuo, fine liberis de-functo. Primogenitus enim filius ex uxore, fratris nomine defunfti appellabatur , ut Lex ait, hoc eft, habebatur filius & heres defundfi, non viventis. Proponunt Sadduc.ei hanc quaeftionem, ut abfurditate, quse ex ea fequi videbatur, ([quod fcilicet vel piares, eamdem haberent poftea limul uxorem, vel u-nus priE ceteris quibus erat par jus) expugnarent refurrecHonem , & confe-q neuter regnum coelorum & vitam sc-
540 COMMENT. IN EVANG. ternam, quam Chriftus praedicabat. Neque enim fufpicari poterant carnales homines, vitam ibi caelibem e(Te ducendam. Proponunt autem ex ipfa lege Moyfis , quam folam recipiebant , ut teftatur Jofephus ifj. Antiquitatum cap. 2, Quibus refpondet;
29.	Erratis, negando refurre&ionem, & ignorando modum ejus, dum fcilicet putatis vitam, quae futura eft, fore vitae praefenti fimi 1 em. Nefcientes Scripturas, quia non intelligitis eas, quie de hac re loquuntur: neque virtutem, feu omnipotentiam Dei, cujus poteftate corpus redactum in cineres, ad vitam, eamque longe aliam, ac jam vivimus, revocabitur. Tangit igitur duplicem radicem erroris illius, ignorantiam Scripturarum & omnipotentiae Dei: quibus de caulis ab omnibus olirn, tum Judaeis, tum Phi-lolophis, tum haereticis, refurredtio fub-lata fuit, & etiamnum hairefes contra plerofque arduos fidei articulos excitantur. Primo igitur docet eos errare in modo futurae vitae intelligendo, convellens totius erroris fundamentum.
30.	In refarre'äione enim, id elt, tempore refurreftionis , ad quam omnis vita poll eam ducenda, fpeftat, necfue nubent, viri, neque nubentur, fceminie: nam Grace ell .(ate gamufin, ute okgamizontaij ne pie uxores ducunt, neque 'dantur ai nuptias; quo modo eadem Grama verba verfa
SECUND. MATTH. Cap. XXII. 54t funt Luc» 17. v. 27. Itaque hic, contra Latinorum^ confuetudinem , Nubere tributum- e it viris, & Nubentur, ufurpa-tum eft perfonaliter. Colligit aurem hincHieron. tum hic, tumEpilt. 27. ad Euftochium , in refurreftione futuram fexuum diverfitatem, Neque enim re-dte de lapidibus, vel rebus quae non poliunt nubere , dixeris, non nubent, &c. Quamvis Tertullianus lib. de habitu muliebri , cap* 2. Origen es & alii nonuul-li, eundem lexum, qui viris, videantur tribuiffe foeminis: led rede Augult. 22. de Civit, cap. 17. corporibus vitia detrahentur, natura fervabitur. Non e(t autem vitium fexus foemineus, fed natura erunt membra non accommodata ufui veteri, fed decori novo, quo non allidatur afpidentis concupifcentia, quae nulla erit, fed Dei laudetur fapientia, atque clementia, qui & quod non erat, fecit, & liberavit a corruptione, quod fecit. Sed erunt fient Angeli Dei in cxlot feu qui in coelo funt, ad differentiam daemonum, hoc eft, vivent abfque nuptiis , cibo , potu caeterifque mortalitati fuftentandae & propagandie neceliariis, ficut Angeli, quod Auguflin. loco citat, dicit: Erunt freut Angeli, feu »quales Angelis immortalitate, atque felicitate, non carne. Non enim hic natura Angelica, fed fimilitudo lpiritualis convcr-iationis promittitur, ut Hieron- locis
cita-
54a COMMENT. IN EVANC. citatis : qui ad Euftochium *i edle notat, Beat & Bafil. lilif. de vera vir. init. Virgines illam Angelicam ilmilitudif em jefurreötionis in hac vita prarvenire, quorum puritatem in corruptibili carne circumferunt,
o r. De refurrecUohe autem mortuorum hon legiflis. Hic eos probat ne (cire Scripturas, retundens ex ipfo Moyle argumen-tantes ex Moyfe, cum alioqul longe clariora ex Prophetis tellimonia fuppe-terent.
32.	Ego funi: id eft, non folum 0-lim fui, fed etiam nunc fum, Deus Abraham , Deus Ifaac, &c. Sub hac p: opo-fitione quodammodo fnbfumit Chartus atqui Non eft Deus mortuorum, id eft, eorum, qui corpore & anima extinfti funt , fed viventium. Unde concludendum relinquit; ergo Abraham., Ifaac, & Jacob non funt mortui, led vivunt, & confequenter mortui refurgunt.
Contra quam argumentationem moveri difficultas poteft, quia, quamvis animae Patriarcharum folse viverent, nec refurgerent corpora, Deus pollet vocari eorum Deus. Sed duobus modis ref-ponderi poteft. Primo , ut omnia verba in fuo rigore accipiantur, & immediate corporum relurrecHo probetur. Nam Abraham, Ifaac, & Jacob non funt nomina animarum, fed perfonaram, leu fuppofitorum, corpore & anima con-
flantium, ut notavit Theophyl. in cap.
12.	Marci: & viventes, cum de horni, nibus lermo eft, dicuntur, qui corpo 9 & anima unitis vivunt. Itaque cum dicatur Deus Abraham, & Ifaac, & qui-dem dicatur Deus tantum ede viventium , quos piidem corpore defnu&os eile conflat ♦ neceffe eft Abraham & Ifaac luis corporibus adhuc vivere, fed Deo. Nam hunc lenium indicat Lucas, cum addit, Omnes enim vivunt ei, nimirum quia morte breviffimo tempore vel ut l'oinno intercurrente tantum dormiunt, non mortui funt Deo , utpote quos ad vitam corporis mox revocaturus eft. Hac enim de caufa mortui vocantur ab Apoftolo dormientes, fictit & Lazarus Joan. 11. v. 11. & puella Matth. 9. verf. a«>. dormire dicuntur. Declarat hoc Chryfoft. appofita fimilitu-dine Adanji, quia ft cut pomo comefto, decretaque mortis lententia, ftatim mortuus dicitur, tametii diu poftea fu-pervixerit:-ita viciffim mortui, propter decretam a Deo reliirredtionem, dicuntur ei vivere. Et hoc modo Chriftus immediate probaflet refurreftionem. Secundo & fortaffe facilius refponderi pof-fet, Chriftum in verbis fuis fpedtalle mentem SadducEorum, Saddueati autem tefte Jofepho 18. Antiquit. cap. 2. cum corpore^ extinguebant limul & animas. Itaque immediate Chriftus probat animas
$44 COMMENT. IN EVANG. mas permanere poft mortem corporis* ex eo, quod vocetur. Dens Abraham*
& Deus non fit Deus mortuorum, id eft* penitus extinftorum, etiam quantum ad animam, fed viventium. Quodfi anima non extiiufta, fed immortalis permanet, ergo refin gent & corpora. A-nima quippe ex naturali quodam pondere requirit conjungi corpori, & per quam juftum eft, ut quod particeps fuit operum, ac laborum, paense quoque & praemii particeps fiat. Et hinc eft, quod non tantum Sadducsei, fed & olim Phi-lofophi, & hodie Athei , cum animae immortalitate etiam corporum refurre-ftionem fuftulerunt, & e contrario qui immortalitatem animae, iidem & corporibus refurreftionem tribuerunt. Unde & Paulus i. ad Corinth; i$. v, i8* & 32. ex negata corporum refurreftio-ne infert, dormientes perire, fcilicet e-tiam quantum ad animam, & pios labores nihil prodelfe : & 2. Machab. 12, v. 44* concluditur, orationes pro defun-dtis nihil profuturas elfe, nifi refurgant & corpora.
34. Pharifcd autem audientes, &c,_ne fcilicet etiam fibi videretur filentium impolitum, ut deprimerent Chrifti gloriam, coram turbis admirantibus; Convenerunt in unum, ad proponendam novam quteftionem, qua ille, qui Sadducxos iuperavexat, a fe fuperaretur,
'	'	3U
31?. Et interrogavit eum unus ex eis, nempe Pharifeis, Leg’s Docior: Marcus Scribam vocat, Syrus Legis peritum; ex quo patet, Legis dodtorem etiam Scribam eile, & eosdem Scribas effe potuiffe & Pharifeos, utpote cum hoc feCtae ef-fet nomen, iftud officii. Tentans eum, id eft, ut experiretur ignotum, inquit Auguft. 2. de confenfu cap. 73. hoc eft, ut amplius experimentum caperet peritia; Scripturarum eius. Hic enim quamvis Pharitieis invidia Ili mu latis fe obtulerit, qui qusellionem ex intimis Legis arcanis petitam Jelii proponeret, bono tamen animo ad (ciendam fcilicet fen-tentiam Chrilli hoö-feciffe colligi videtur ex Marci 12. verf. 28. &. feqq. Interrogavit ergo:
36.	Quod eft mandatum magnum in Lege? id eft , maximum inter omnia Legis Moyfis mandata, ut ex Marco patet, qui dicit, quod effiet primum omnium mandatum? Carent enim Hebrsei luperlativo. Videtur illa quadtio tunc fuiffe contro-verfa, ut mkavit Beda in Marcum, a-liis mandatum de 1'acrificiis, aliis aliud proferentibus. Ait illi Jefus;
37.	Diliges Dominum Deum tuum. A-pud Marcum promittitur etiam illa praefatio , quo habetur Deuter, 6. Audi lf-rael, Dominus Deus tuus Deus unus eft: qua manifelle promittitur dilectioni, & fundatur in animö fides unitatis eilen the
L I	divino j
'546 COMMENT. INEVANG. divinae; occultius autem Trinitatis per-fonarum, ut obfervavit Eilthymius ? in eo quod ter nomen Domini, ac Dei repetitur. Cui praefationi mox fubjungitur apud Marcum, Et diliges Dominum, &c. quafi dicer, itaque quia unus eft.» totum amorem in illum Dominum Deum tuum converte. Pro quo Hebraice eft nomen tetragrammaton, id eft, quatuor litterarum, (IHVA") feu Iehova tjuod Deum fub omnis elfentiae pelago exprimit, & ita tacite rationem continet ejus, quod fequitur, cur lcilicet ex toto corde, toto animo, tota mente &c. fit diligendus; nimirum quia eft primum ens, fummum bonum, abylfus, fons ac principium omnis entis & boni, ac proinde primum & fummum, quod mereatur diligi. Deum tuum, qui te fibi in populum peculiarem elegit, in filium adoptavit, diligit, & ex dilectione innumeris cumulavit beneficiis. Nam in prima parte fumma ratio diligendi fuggeritur, ipfa divinse naturae excellentia : hic vero proxima, ipfius lci-licet in nos amor, ac beneficentia; ut, ii in amando tardiores fuerimus, faltem amantem redamemus. Ex toto corde, Hoc additur, ut diftinftius intelligamus, quomodo totus amor nofter in unum Deum noftrum converti debeat. Re6te itaque obfervat Bafil. in Plalm. 44. & Theodoret. qiueft. 3. in Deuteron, per illud, ex toto, leu omni corie , praecipi
nobis,
SECUND. MATTH. Cap. XXII. 54? Cobis, ut non fcindamus dileCtionem in dileCtipnem Dei, & rerum inferiorum Deo ,* quantum enim in eas dileCtionis Impenderis , tantum Deo fubftrahi needle eft. Sed quia iam fundata in animo dilectione Dei, unicuique rei, parentibus, liberis, caeterisque omnibus utilia ex ejusdem illius divinae dileCtionis legibus procuranda funt (fic enim Deus iple , quem diligis, jubet: j hinc fit, ut quidquid aliud jufto genere amoris, qui longe inferior eft, in animum venerit, illuc rapi, & referri debeat, quo totius dileftionis illius impetus currit. Tota enim illa dileCtio proximorum in illam dileCtionem Dei referenda eft, quae nullum a le rivulum extra le duci patitur, cujus derivatione minuatur, ut Augu-ftinus libr. i. de doCtrina Chriftiana, cap, 22, Sic ergo cor totum opponitur cordi in plures amores diverfos divifo, quod hic fieri vetat. Opponitur etiam cor totum cordi remilfo, ac languido, ut fignificetur nihil nobis magis, aut aeque diligendum elfe, ac Deum; nihil illius amori praeferendum, aut aequandum; qui fenfus ex primo fequitur. Sed magna eft fententiarum diverfitas in alfignando difcrimine cordis, animis, mentis, fortitudinis, virium, quibus nominibus hoc praeceptum diverfis locis exprimitur. Juxta Auguft. loco citato, cor ligniticat cogita* lio nes ? anima vitam, mens intelleCtum: L1 2	juxta
548 COMMENT. IN EVANG. juxta Nyflenum libr. de creat, hominis^ cor defignat animam vegetabilem, animet fenfitivam, mens intellectivam. Alii, maxime recentiores, putant haec omnia unum idemque fig nili care, & ad majorem tantum energiam repeti, eiusque fignum effe, quod aliquando aliquid eorum ommittatur. Sed hoc nihil aliud probat, nili vel praeceptum illud fubin-de non plene exprimi, vel certe unum eorum ex alio intelligi polle. Re6tius igitur & verilimilnis videtur dici, ficut alibi diximus, & hic locus poftulat, ut iterum dicatur, quod , cum dilectio fit voluntatis aCtus, volun as ipfa per cor fignificetur. Nam ficut cor elt principium omnium corporalium motuum, ita voluntas, maxime quantum adjin.entio” nem finis ultimi, qui eft obieetu n cha-ritatis , elt principium omnium motuum lpiritualium. Et ideo ubicumque praeceptum illud ponitur, temper cor ponitur primo loco , tamquam fons illius, dileftionis. Tria funt autem principia, actuum, quse moventur a voluntate, intelleCtus fcilicet fignificatus hoc loco per menrem, & vis appetitiva interior deliguata per animam, & vis exeeutiva exterior omnium aCtionum, quse exprimitur Deuter. 6, per fortitudinem, & Marci 12- veri". 30. per virtutem, &_ Lues
10.	verf. 27, per vires: eadem enim illa tria finit. Praecipitur igitur, ut tota noli-.
ra
SECTJND, MATTH. Cap. XXII. S49 ra intentio feratur in Deum, quod eft ex toto corl?; &, ut nofter intellectus fubdatur Deo maxime per fidem , quod eft ex tota mente; & ut appetitus nofter inferior regatur fecundum Deum, quod eft ex to>a animi; &, ut exteriores a-6tus noftri obediant Deo , quod eft ex tota formaline. feu virtute, feu viribus. Ita fere S. Thomas 2. 2. queft. 44. art.
5.	Ex quo patet, quam vere Äuguftin. dicat loco fuperius allegato, nullam vitae noftrae partem hoc pnecepta relinqui, quae vacare debeat, & quafi locum dare , ut alia re prater Deum velit frui* Cui conform1 ter Vi tor Antiochenus in Marcum ait, idcirco in ifta Lege repeti cor,animam, mentem, virtu'.em, quo hominem tauto Dei amore flagrare debere demonftret, ut nihil prorfus in ullam o ■■ ino animae facukatcm irrepere finat quod e,us erga Deum dilectionem excludat, aut diminuat, aut alio transferat.
38* Hoc eß maximum man latum, id eft, pr.ecipiipm, quia maxime ab homine requifitum, omnia fecum trahens man-data; plenitudo enim legis eft dileftio, ad Rom. 13. item omnium mandatorum finis & fcopus; finis enim praecepti eft charitas, 1. ad Timoth. 1. v. ^... Et primum, dignitate, tanquam de fine ultimo, de ente primo, de fummo bono, atque ita liecelfario eft finis aliorum L1 3	man-
ffo COMMENT, IN F.VANG. mandatorum, & in intentione tam Ie* gislatoris, quam fadoris primum,
39. Secmium autem fimile efi hilic; offi* cio; quia fimiliter diledionem praecipit; & amplitudine, quia uuiverfa fecundas tabui« praecepta continet, flcpt alterum primae. Diliges proximum, nempe quemlibet hominem ; nam ut Iren, lib, 4, cap 27.' homo homini proximus. Hinc illa laudatiffima fententia cuiusdam a-pud Comicum qui reprehenfus fuerat, quod aliena curaret negotia. Homo, inquit j Ium, humani a me nihil alienum puto; cui tota aliquando theatra plaufi-Ife ferunt. Utitur autem nomine Proximi, ut tacite fuggerat rationem legis, feu diledionis iftius, nempe focietatem, fundatam in proximitate , hoc eftii? eonjundione naturali, non fangumis, fed animorum, id eft, rationis & imaginis Dei, & confequenter praecipue in capacitate fummi boni , in qua focij & proximi funt omnes homines. Si enum pecuni« ratio focios facit, quanto magis ratio natur«, non negotiandi, fed na-fcendi lege communis? inquit Auguft. Ep’ft. 52... Sicutteipfim, id eft, fimiliter atque te diligis, etii non «qualiter. Similitudo autem ifta diledionis attendi» tur primo & maxime in fine diligendi proximum , lcilicet propter Deum. Hinc Auguft. lib. io. de Civit* cap, 4. Cum mandatur de proximo diligendo, ficut
SECUND. MATTH. Cap. XXII. ff* feipfum, quid aliud mandatur, nifi ut ei quantum ooteft, commendet diligendum Deum? Dileftio quippe fui, non propter Deum , non eft vera fui dileftio. Cum enim fe diligere fit, fibivelle fummum bonum , tunc veriffime & proprii/fime homo feipfum diligit, cum Deum diligit; nam hoc ipfum eft, libi velle fummum bonum. Unde idem Auguft. lib. de morib. Ecclef. cap. 26. Solus fe novit diligere , qui Deum diligit : _ ficut ille fe fatis diligit, qui fedulo agit, ut fumino & vero perfruatur bono. Quod fi nihil eft aliud, quam Deus, quis cundtari poteft, quin lefe amet, qui a-mator eft Dei? Et ifta caufa eft , cur nullum praeceptum fit, ut homo diligat fe, quia in dileftione Dei perfeftiffime involvitur. Secundo, attenditur ifta fi-militudo in rebus, quas proximo velle debemus, feu in officiis, qua; ei pratfta-re debemus, nempe bona, non mala, five corporis, five anima;: omnia enim officia focietatis humana; ex illo unico praecepto nafcuntur, &, ut ibid. Auguft. ad duo revocantur: nempe, ut' in nullo laedamus proximum, fecundum illud Apoftolicum, ad Rom, 13. v. 10. Dile-Elio proximi malum non operatur : deinde ut eum, cum poliamus, adjuvemus. Unde utrumque compleftens Auguft. lib. de vera relig, cap. 46, Ea eft regula dilectionis, inquit, ut qua; homo vult L 1 4	fibi
552 COMMENT. IN EVANG. fibi bona provenire, & proximo vefit* & quse accidere fibi mala non vult, & illi nolit. Quorum affirmativum indicatur fup. Mattb. 7. v. 12. Omnia , quae-cumque vultis, ut vobis faciant, &c negativum vero Tobite 4. verf. 16. Quo i ab alio oderis fieri tibi, 8fc. Ex his patet, non eile nece,fie addere, ut proximus non diligatur, propter propriam utilitatem, aut delegation em. Nam & hoc includitur in eo, quod debeat eum diligere propter Deum, fieut & feipfum. Nam, u; optime Auguft. loco de morib. Ec-clefire citato : Quod agis tecum, hoc agendum cum proximo, id eft, ut ipf£ etiam perferto amore diligat Deum.it-Non enim eum diligis tamquam tejp-fum, fi_ non ad id bonum, ad quod ip-fe tendis, adducere fata,is,
40. In his duobus mandatis univerfa Lex, Moyfis, & non tantum Decalogus eius, pendet & Prophet#, feu Prophetarum doctrina: hoc eft, inquit Auguft. libim x. quseftione Evangelica qu. 33. & latius lib. de perfert, juftitiae cap. 5. in h:s duobus habent finem ,	& ad haec duo
referenda funt: quidquid enim Dei lege prohibemur , & quidquid jubemur facere , sjd hoc prohibemur & jubemur, ut duo i ita compleamus. Imo tota Scriptura, adeoque Dei cum hominibus providentia non aliud fpertat. Unde Auguft, ubi Scriptura aperta eft, charitas
patet;
patet: ubi obfcura efi , charitas latet: de quo vide & in Pfal, 140. Reite autem obfervat Epift. 52. idem Atigud, dici, In his duobus mandatisnon in his tribus , quali tertium edet de diligendo feipfo,utintelligeretur, inquit, nullam effe aliam dilectionem, qua quisque diligit feipfum, nifi, quod diligit Deum ; qui. enim aliter fe diligit, potius fe odi Ile dicendus e ft. Cum ergo fummam agendorum Pharifaeos Chriftus docui liet, nunc etiam fummam credendorum novae Legis eos ex Scripturis docere volens & omnem prsetextum fe perfequendi ad necem tollere :
41.	Congregatis Pharifdis, nempe contra fe, ut fupra vidimus v. 34. Interrogavit eos, fuo jam jure & vice: utpote jam toties ab eis interrogatus ac tentatus.
42.	Quii vobUviletur de Chrifio? Cuius filius efi? Hanc q me Itionem clare de fe-ipfo propofuerat Apoftolis, Matth. 16. v. 13. & 15. Hic vero proponit in genere abstrahendo a perfona fua. Statim enim, ut Chryfoft. ut eum feduCtorem 8c perditum ede refpondiffeut. Dicunt ei, David: quod ita tritum tunc erat, ut etiam vulgo edet notidimum: ficut a-liquoties fupra vidimus. Sed ita hoc iiitelligebant, ut nihil amplius de Chri-fto fuo lenti re nt, nifi Regem de ftirpe David terrenum fore Dei adoptione filium chariffimum, qui ludios difperfos
L1 s	in
5<4 COMMENT. IN EVANG/' in terrenam libertatem affereret, regnum Davnl collapfum multo auguftius reftitueret, & ufque ad fines terra; fub-afHs gentibus dilataret: cuiusmodi e-tiamnum expe&ant Judsei. Hanc opinionem ergo ut corrigeret Dominus, ait;
43.	Quomodo ergo, fi fcilicet nihil a-liud eft , nifi Davidis filius, David in fpiritu, nempe fandto, id eft, per fpiri-tum famftum aftus & impulfus , qui mentiri, aut errare non poteft, vocat eum Dominum, ■ fcilicet fuum? Pater e-nim non vocat filium Dominum fuum, Loqus autem , quem citat, eft ex Pfal-mo 109.
44.	Dixit Dominus, nempe Deus; eft emm hic Hebraice nomen illud ineffabile, quod foli Deo competit, & fere verti folet, Dominus, eo quod Hebraice legi foleat per [Adonai) quod Dominum lignificat. Domino meo, Meffis icilicet, feu Chrifto; Hebraice eft (Ladoni) quod hominibus tribui folet. Unde vis argumenti non eft fita in eo, quod vocet fimpliciter Dominum, fed Dominum meum, cujus Icilicet ipfe fitfervus. Sede a dextris meis, id eft, habeas & habere agnof-caris squalem mecum gloriam, maje-ftatem, imperium. Unde urgens hanc phrafis iftius prsrogativam Apoftolus ad Hebr. 1. v. 17. ait: Ad quem enim hominum aut Angelorum dixit aliquando, Sede a
SECUND. MATTH. Cap. XXII. $sf dextris meis? Et i. ad Corinth, v. a<. hunc locum paraphraftice citans ait: O-portet illum regnare; ion?r ponat, &c, & ad Ephef. i. v. 20. clarius explicans effe* dium iftius feffionis, Su)'citans, inquit, illum a mortuis if conflimens ai dexteram fuam in caleflibus fupra omnem principatum, & virtutem, if dominationem, &c. Eodem* que modo ad Plrilippenfes 2. v. 9. Ex quibus patet, Apoftolo interpretante , Deum Patrem hoc dixille, id efl, tra-didilfe Chrifto hanc fellionem a dextris tempore glorificationis ejus poft refur-reftiouem. Tunc enim res fieri dici* tur, quando innotefcit, & ipfe Chriftus hoc fatis declarat infra c. 26. v. 64. ta-tnetfi ab initio incarnationis Chriflus, cum accepit efle Deum, accepit & se-qualem Patri gloriam, qu» poflea ma-nifeftata eft. Eft autem locutio meta-phorica, ab humano more fumpta, ubi ad dexteram eft locus makime honorificus. Nec tamen hac phrafi Pater ad finiftram effe, Filioque poftponi fignifi-caturj nam mox eodem Pfal. v. 5. Pater dicitur effe a dextris Filii. Quamvis enim in fermone proprio dextera Inferat refpedlum ad finiftram, non tamen neceffe eft hoc etiam fermone metaphorico indicari. Verbis ergo , ut Bafil. lib. de Spiritu fanfto cap. 6. honorificis , & pratiidentiam declarantibus fignificatur fummi honoris «qualitas-;
plus
plus videlicet cuiqtie perfome quodam* modo tribuendo, ne minus habere credantur, ut ait Atnbrof. de Filio lib. a. de Spiritu fanfto c. 12*.. Donec, id eft, etiam donec: exprimit enim illud tempus , quo maxime videri poterat non ledere ad dexteram; relinquens intelli* gendum maxime feffhrum portea. Non enim prcefent'um promiffio eft futurorum exceptio: ut Bafil. hom. 2^. vide dida c. 1, v. ult. Unde Apoftolus ad Hebr. 10. v. 12. In fempiternum feiet in dextera Dei, de extero expeSlans , donec ponantur inimici ehts fcabellum pedum, &c. Ex quo Apoftoli loco intelfgitur tempus novif-fimi judicii fignificari quando dicit, Donec ponam inimicos, feu adverfaros tuos omnes, Reges, populos, imperia, &c. Scabellum pedum tuorum, id eft, ita fub-jedos tibi, ut inftar fcabelli fub pedibus tuis eos conculces & proteras: quo ab-1'olutiffimum imperium Chrifti fignifica-tur.
45,	Si ergo David vocat eum Dominum, quomodo filius ejus eft ? id eft, quomodo ifta duo confiftunt? Non enim negat eam efle filium David; nam, ut Auguftinus Serm, 234. de tempore, quomodo, verbum quatentis eft, 11011 negantis: fed eo collimat, ifta difficultate objecta, ut cogerentur aliam fubliiniorem in eo naturam agnofeere. Illi vero prsoccupati cum silent ifta falfa opinione,
46.	Nemo poterat ei refponlere verbum, feu quidquam, quod nodum illum iol-veret. Ex quo filentio manifelte conflat & fequitur: primo, certum fuilfe apud Judteos illius temporis, quod ifte Plalmus a Davide fcriptus fuerit contra cavillationes reeentiorum Judaeorum, qui putant ferjptum elfe, vel a Melchi-fedech, vel ab Eliezer fervo Abraham, vel aliis tempore Davidis viventibus; fecundo certum item fuilfe Pharifeis, quod ille idem Pfalmus de Chrifto fcriptus elfet contra alias reeentiorum Judaeorum tergiverfatioues, qui volunt feriptum, vel de Abrahamo, ut teftis ell hic Hier, vel de Davide, ut Aben Ezra , & Rabbi David putant, aut de Ezechia, ut Judaei olim exponebant, teile Juftino contra Triphonem , & Ter-tull, lib. 5. contra Marciouem c. 9. nam alioqui facile refpondilfent Pharifei, u-troque modo difficultatem eludendo.
CAPUT XXIIL
, cum arrogantiam Pharifseo-rum de fcientia reprellilfet, ut iisdem quoque tanquam incorrigibilibus palam pietatis ac' landtimonisc larvam detraheret, Locutas eft ai turbas if dijei-pulos , ne imitationis contagio corrumperentur.
rentur. Et quia graviffime Scribas & Pharifaeos volebat perftringere, ne officii auCtoritatem laedere voluifle, vel eorum principatum affeCtare, vel odio eo-rum , & inimicitiis moveri videretur , prudenter praemittit .■
2. Super cathedram Moyfi, ideft, quam Moyfes inftituit, Dei auCtoritate, Significatur autem non fuggeftus, in quo docuit Moyfes, quafi ea dumtaxat fer-vandajuberentur, quae ex tali cathedra docereut, ut quidam nimis materialiter acceperunt: fed auCtoritas Moylis in rebus divinis, nempe docendi & interpretandi Legem Dei, praecipiendi regendi-que populum in iis, quae fpeCtant cultum Dei..- fic enim & cathedram Petri, auctoritatem Petri dicimus. Refpicitur enim ad ufum, quo docentes, ac judicantes pleni mque fedent, ut fecit Chri-ftus docens, Matth. verf. i. & Luc* 4. v, 20. & judicantes felfuri fignifican-tur, Matth.25. v. 31... SedenritScrib<e & Pharifxi, per legitimam in officio fuc-ceffionem. Pharifsei enim & Scribae videntur plerique fuiffe fimul ex ordiiie Levitico ac lacerdotali : ita utPharilieis fere incumberet gubernare populum, & magiflratum geiere, ut teftatur Jo-fephus ig, Antiq. c, 2. Scribis, legem interpretari, Sadducasis ab utroque ex-clulis, vel in i nili tuta Pharifaeorum tranf-euntibus , ii magiflratuui capeilerent,
ut
' SECUND, MATTH. Cap. XXIII. ? tit ibid. Jolephus, & ideo nulla hie de Saddueseis fit mentio, nee etiam de fa-cerdotibus ac Pontificibus tub illis nominibus, nimirum ut audtorkati parcere-tur, Quia vqro Moyfes Chrifti perfo-nam , & figuram geffit, eonfequenter Auguft. Serm. 49. de verbis Domini c.
5.	per Scribas & Pharifseos vult figurari Epifcopos illos, dodtoresque Chriftianos, qui fua quaerunt, quique dicunt, & non faciunt, nempe quia Moyfis, hoc eft, Chrifti, aiiftoritatem & locum tenent* 3, Omnia ergo quxeumque (quibus uni-verfalibus fignis abfolutiffima fine exceptione obedientia indicatur ) dixerint vobis, live docendo, five jubendo. In-tellige autem, quarndiu non conftiterit efle aperte contraria cathedrae, in qua fedent, leu dodtrinae Moyfis & Legis Dei. Sic enim & Apoftolus jubet filios obedire parentibus per omnia, ad Co-loff. 3. v. 20. cum tamen notum fit, Deo magis obediendum efte quam hominibus, Ii contraria tradant. Et hinc eft, quod ipfe Chriftus hoc ipfo cap. v. 16. & feqq. doctrinae qusedam capita in Mofaicae corruptelam indudta, reprobat, & cap_. 16. v. 6. & 12. monet a fermento, id eft dodtrina Phaiifirorum, cavendum. Servate & facite, id eft', omnino facite, quia fcilicet non eorum, led Dei funt, quae docent: nam ut Auguft, 4. de doftr. Chriftiana cap, 27. Cathedra
thedra non ipforum , fed Moyfis, cogit eos docere etiam b.ona non facientes. A«, gunt iua in vita fua, docere autem fua, cathedra illos non permittit aliena. Unde lib. 16. contra Fauftum c. 29. advertere jubet, quantus honor hic deferatur doftrinae Moyli, in cujus cathedra etiam mali fedentes boua docere cogebantur. Secund tm opera vero eorum nolite facere, id ett, ne au&oritas, quae vos ad obe-dientiam doArime movit: etiam ad vi* t» imitationem moveat: quod caudffime idcirco monet, quia, ut Aug. abundant in plebe, qui malae vitae defeulionem ex iplis prspolitis, & doitoribus quaerunt, refpondentes in corde fuo,- Quod mihi praecipis, cur ipfe non facis ? Atque ita ex vitiorum eorum moribus fi-bi vivendi legem fingunt. Dicunt enim, feu praecipiunt optima' quaeque, juxta legem Dei, 6? non faciunt: vita enim verbis diffidet. Atque ita confequenter fieri lolet, ut quod verbo in animis auditorum ftruunt, vita deftruant. Ut e-nim quis obedienter audiatur quantacunque granditate didtionis, majus habet pondus vita dicentis, inquit Auguft. loco de doftriua Chriltiana citato. Unde idem praeclare monet auditores talium doftorum ; trail. 46. in Joan, Botrum inter ipinas caute lege, ne, dum quiris frudum ("audiendo feil, malos doilores}
- SECUND. MATTH. Cap. XXIII. *6i laceres manum, & cum audis bona dicentem, ne imiteris mala facientem*
4.	Alligant enim (metaphora a jumentis fumpta, quibus imponi & alligari lo-lent farcin e) onera gravia 6? importabilia, Graece Qdysbaflakta) portatu difficilia, nempe traditiones, tum feniorum, tum proprias, tum ipfius quoque praecepta divinae’ legis. Datur enim ratio illius fen-tentise generalis, Dicunt, £f non faciunt. Haec ergo omnia dicuntur onera gravia, &c. tum multitudine, tum gravitate, tum interpretationis duritia, tum accu-ratiffirme obfervationis rigore , quem pofiulabant. Quod verbo alligandi fignifi-catur : ficut fallus imperandi, & leges cudendi, per id, quod fequitur, Et imponunt in humeros hominum, ut ea ferant. Ipfi autem cum exemplo deberent praecedere gregem, digito jiib, qui opponitur humeris, nolunt ea movere, idefi, ne minimum quidem obfervandi conatum adhibere, ut falterh exemplo fuo ea reddant leviora. Duplex igitur notatur hic perverfitas , ut Chryfoft, notat , quod fiue venia exquiQtilGme velldnt vivere multitudinem, & quod nimium fibi ipfi s indulgendo , magnam aflumerent licentiam: cum bonus Princeps in fe laevus, in alios benignus effe debeat.
5.. Omnia vero opera Jua, fi quae faciunt, quae fpeciem boni prae fe ferant, faciunt, ut videantur ab hominibus, id eft, ut glo-M m	riam
s6z COMMENT. IN EVANG. l'iain hominum aucupentur, ficut late & figillatim declaratum eft cap. 6. Procedenti ergo yerfu taxabatur eorum a-perta improbitas, hic vero ftmulata probitas , oftentatione & vanitate plena* Hanc ergo per partes explicat.
Dilatant enim Phylacteria fua , id eft, amplioribus quam coteri utuntur phylacteriis , ut videlicet in fe convertant oculos hominum, & eis tanto religio-fiores videantur. Erant enim PhylaSle-ria membrano, ut Hieron., in quibus e-raut fcripta Legis mandata, quas & Pha-rifsei & Scribo ab aure ad aurem fronti alligabant & brachio. Sic enim carna-liter intelligebant mandatum illud, Deuter 6. v. 8* quo nihil aliud jubebatur, ilifi ut jugiter e lient memores mandatorum Dei. Hinc ergo riiCbe funt illo membranulo Judois Q Tephilim) quali alligamenta , Groce Phßakteria , quali coniervatoria, ad confervandam memoriam Legis Dei. Et magnificant fimbriae, id eft, magnas faciunt fimbrias fuas, fci-licet palliorum luor uni, ut additur Groce & Syriace , nimirum ut magis vide^ 1 entürmemores Legis Dei, proferentes eam veftibus, cum vita fpernereht. E-rant enim illae Fimbriae fila quodam non texta, iu extremitate vellis dependentia , quibus inilar limbi impolita erat vitta coloris hyacinthini; quas & Chriftum gefflfle patet Luco 8* v. 44. qua de re
dixi-
SECUND. MATTH. Cap. XXIII. diximus num i?. in fine. Juflerat hoe Deus, ut eis vifis veluti obliviofi pueri, divina: Legis recordarentur. Addit Hie-ron. folitos Pharifieos in illis fimbriis accutiffimas ligare fpinas, ut interdum pungerentur, & hac quali admonitione ad officium revocarentur.
6.	Amant autem primos recubitus in ccenis, id elt affeftaut locum honoratiorem in folemnibus conviviis: quae antiquis magis eHe_ folebant cknae, quam prandia, ut liberius pollent fine curarum interpellatione protrahi. Unde illud Apoll,
i.	ad Theilal. $, v. 7.... Qui ebrii funt, no cie ebrii funt.... Et primas cathedras in fy-nagogis, id elt, primos conleilus in publicis conventibus, audienda: legis caufa, ubi humilitas regnare deberet: Et falu-tationes in- foro. Submiffionis illud genus eft , quod per modum officii quotidiani praeltari etiamnum quibusdam in locis folet magnatibus, quos clientes ita colunt, vel domi eos vifitando, vel foris falutando. Et vocari ab hominibus Rabbi. Nomen elt, quod dignitate , &inprimis eruditione proflantibus apud Judaeos tribuitur, quali dic. Domine mi, vel Magi-fter mi. In his autem omnibus taxat non tam fadtum quam allectum eorum, quod fcilicet amarent, id elt, affe&arent, & ftudiofe appeterent hujusmodi vanitatis lenocinia.. Nam talibus praecellentis: 110-M m 3	mini-
minibus vel fignis, fepe nos affici de» eet, amare & affeftare non decet,
8,	Vos autem, difcipuli mei, quos a Pharifeorum vitiis alienos effie decet, nolite vocari Rabbi, id eft, ne ametis vo-cari , live ne affeftetis hujusmodi glo-riofsB appellationis titulos, placendo vobis in illis, fed potius, quantum in vobis eft , declinate : hoc prohibens in difcipulis, quod in Pharifteis reprehenderat: aftio enim aliena non prohibetur, fed propria. Unus, feu unicus, eft enim Magifler, feu docior , vefter ; qui fcilicet vos omnes docet, & a quo habetis quidquid magifterii in alios exercetis. Unde tacite eodem modo faftum magifterii reprimit, quo Apoftolus i. ad Corinth. 4. Quii habes (in magifterio) quod non accepifii? S'i amem accepifii, quid gloriaris, quafinon acceperis? Graece additur, hic Chrifius ficut & Latine infra verlu 10«, Explicat autem nomine Ma~ giflri, quod fupra dixerat Rabbi, unde Syrus eadem voce utitur. Hac ergo confideratiojie reprimit faftum gloriandi in illo titulo, eo quod ille foii Clvdfco tanquam Deo vere, abfolute & petfecfte competat, a quo nos accepimus, quid-qnid.habemus. Ipfe eft enim prima veritas, fons omnis veritatis & feiende, omnifcius , apud quem omnis docendi a udiori tas reficiet, & a quo in omnes dcilüit, qui fiolus vere docet hominem
SECUND. MATTH. Cap. XXIII. fcientiam, five naturale lumen cordibus ingerendo , five tenebras illius luminis fua luce iiloftraiid'o. Cseteri paribus vel oculis nuda figna fuggerunt, qua admo-nelit tantum, ut naturali lumine quaern-imis veritatem, non autem exhibent, ut eam nove- imos. Nam vetitas feu feien-fia veritatis aliunde haurienda esi, ut fub-tiliter, fufe, & pulchre docet Auguft. tum alibi fsepe, tum libro fere toto de Magift-ro, maxime a C. io. ufque ad finem. Omnes autem vos. fratres eflis: pACUt in natura, ita^ & in doftrina, unius Chrifti magifie-rio accepta, quali condifcipuli; eft enun o politum [operior? membro; Unde condii fum vult, neminem gloriari, aut libi placere debere in titulis Magiiki aut Rabbii rnuko minus aliis fe inde luper-be ptacferre, fed omnem gloriam Deo & Chrifto tranfcribendam, cujus omnes difeipuli ac mmiftri funt. Ex quo patet, haec non obftare , quo minus iub magi Pierio, & ut Hi er on. loquitur, fub contortio hujus-veri magiftri , aliquis ad utilitatem aliorum , &1 fit & vocetur Ma?j:(ler, ficut & Pater , prout Apofto-lus fe Patrem Corinthiorum if. „Magißntm Gentium vocat. Et quia Fratrum nomine ufus fuerat , arrepta occatione tranfit ad titulum Patris,	v
9.	Et Patrem nolite vobis vocare fuper terram: quali dicer .• Quin etiam ne quidem Patrem vocet aliquis qaemquam ex Mm3	mor-
566 COMMENT, IN EVANG. mortalibus in terra degentibus, nempe lie, ut illi vitam & effe fuum praecipue acceptum referat, atque ab ejus providentia maxime pendeat, & luereditatem expeftet, ficut gentiles Patres vocant. Hoc enim vult fubjuncta ratio: Unus eft enim Pater vefter, qui in cells eft , fcilicet Deus; omnium quidem ratione creationis, Chriftianorum vero.ratione regenerationis, cui univerla vita, corpus, anima, fenfus, ratio, mens, victus, faii-dtificatio, adoptio, hereditas accepta !’e-reuda eft; ita ut ab eo omnis paternitas in cceIo & in terra nominetur. Cum ergo impium fit, Patris honore privare eum,) qri nos genuit, hoc tantum doceri cupit, ut noverimus, inquit Chry-lblt. Horn. 37. quem proprie & principaliter Patrem vocare oporteat. Nam, ut notat Hieran, quemadmodum unus per naturam Deus, & unus filius non prarjudicat, ne per adoptionem Dii vocentur & filii: ita & unus Pater & magi Iter non praejudicat aliis, ne abulive appellentur Patres & Magiftri. Porro ficut non vult, ut eo fenfu , quem di7 xiraus, aliquem vocemus Patrem, ita nec, ut ipii nos vocemus; quemadmodum fupra vetando, ne vocemur Magiltri, vetat etiam ne alios eo leufu vocemus, Et quia illa praecellentiae affe-ftatio veris difeipulis Chrilti maxime pemiciofa eft , eamdem doftrinam iis-
dem verbis repetit, ut altiifime memorise imprimatur.	_	■ ■•^'3 aviil
10- Nec vocemini Magiftri: ubi fimul explicat, quid fibi fupra voluerit illud, Rabbi. Et quia fcopus illius fal uberrimae doftrinse ell humilitas, hinc addit:
11.	Qui maior eft veflrim, id eft, Qui ex vobis Magiftri vel Patris , feu docendi regendive officio aut dignitate prsecelluerit, 11011 fe exiftimet exteris prxftantiorem : fed potius ille , erit mini-fler vefter: Futurum pro Imperativo, id eft, ille fit minifter, feu gerat fe pro miniftro: quali dicer: Ffihil inde in fe agnofeat, aut vindicet, pr.eter humilis minifterii obligationem & fedulitatem, gloriam omnem adferibens Deo, quia vir bonus non dominandi cupiditate imperat, fed officio confulendi. Atque ita ut Auguft. ait lib. 19. de Civit, cap. 16. magis debent patres, quod dominantur, quam fervi , quod ferviunt, tolerare , id eft, tamquam durum quid lullinere,
12.	Qui autem fe exaltaverit, in hujusmodi dignitatum ac titulorum ambitu & jadlantia, fibi in iis complacendo , fibi aliquid trubuendo, inde aliis fuper-be fe prxferendo, Humiliabitur, a Deo deprimetur. Et qui fe humiliaverit, id eft, demilie de fe fenferit ac fe gefferit, nihil adferibens fibi ex donis Dei, non inde fe aliis praeferens , fed in fontem fcum refundens omnia, Exaltabitur, a
Mm 4	Deo,
Deo, five per ipfum in futüra gloiia* five per homines in hac Vita. Nam & hie veriffimum effe folet, qtiod honor fequatur fugientem, fugiat feqcientem, quia Deus fuperbis reliftit, humilibus autem dat gratiam. Sententia autem ifta generalis eft, fiepius a Chrifto in diver-fis propofitis ufurpata, ut liqueatvel fulffe tritum tunc proverbium, vel apophthegma ipfi propriam. Ex quo etiam patet fcopus totius doftrinaefuperiorls, neropeChriftum non de Vocabulis, Magiflri•,*Rabbi, Patris, fed re ipta & fafins affectatione contendiffe Vce autem vobis Scriba & Pharifoi hypocrita, Hic jam orationem in Scribas jp-fos & Pharifeos convertit, mira tpiritus , verborumqua libertate & acrimonia , oblieg • ingeminans V<e , hoc eft, minas impendentis a Deo fuppllcii, fiotit alibi ocio beatitiidines inculcaverat. In faciem autem, nihil veritus jamiam impendentem ab eis mortem > exprobrat ' eis fcelera fua, & praecipue hypociifin» id efl, 'famulationem' fanllitatis & religionis: per frequentem illius vocis repetitionem indicans lilium ac fimulatum fühle , o ffJquid iii negotio religionis gererent. Id autem facit oras lentibus turbis, ut ita, fi non ipfi Pharifxi pudore vel terrore corrigerentur faltem alii, detra&a fimulats fmetitatis larva, ab eorum admiratione* & imitatione revocarentur. Clauditis fetuum calorum, id
eft,
SECUND. MATTH. Cap. XXIII. 569 eft, impedimentum praeftatis, ne introeant homines in regnum coelorum , nempe non folum gravia illa oiiera, de quibus fupra, hominibus imponendo, quoe ipli digito non tangitis, fed maxime eos a fide in Chriftum avocando , doctrinam ejus damnando, miracula calumniando, ipfam ut (eductorem perfequendo. U-titur autem metaphora ab eo , qui elavem auferendo, oftitim claudit, nequis introeat, & idcirco dicit, Ante homines: quaft dicer. Jam parantibus ingreffum occluditis oftiuni ante faciem. Lucas vero idem figniiicans dixit, Tuliftis elavem fcientne, id eft, abftuliftis, & vobis ipfam vindicaftis, & per illam ipfam modis jam dkftis clauditis. Vos enim non intratis, quia onera quae imponitis, digito non tangitis, & in eum , qui Evangelium praedicando diffipat ea, non vultis credere. Nec introeuntes, id eft, paratos credere in me, & pedem quaft habentes in limine, Sinitis intrare, doctrina veftra, exemplo, eonlilio, juftu, calumniis, terroribus eos a tide revocando.
14, Va vobis Scriba & pharißei hypocri-tz, quia comeditis donlos viduarum, id eft, exhauritis ac devoratis facultates viduarum i quia lia; mulieres etiam minus caute, & magis ad pietatem prome e!fa folent, & quia viro deftitutx, confilia-rio carent, & bonorum fuorum dominx M m 5	fmit.
t^o COMMENT. IN EVANG. funt. Unde circa viduas femper hypocrite negotiari Colent. & felicius aucupantur , Orationes longas orantes: Grece Q-propheisei .makra proseuchomenoi,') (ub obtenta prolix# orationis, ficut vertitur'Mar-ci 12. verfu 40. id eft, fub fpecie longe orationis, feu obteudentes tam crudeli avaritie adverfus imbecillem fexum prolixas orationes , quibus earum lalu-tem commendetis Deo. Obtentus enim ille veritati opponitur, & lignificat eos magis orationes fimulalfe, quam oralle, utpote qui non viduarum fahitem , fed predam captarent, cor non in coelo habentes, led in loculis. Propter hoc, id eft, duplicem iftam iniquitatem , lcilicet propter imraifericordiam in deftitutas patrono mulierculas, &_hypocriiin, Amplius accipietis judicum, id eft graviorem condemnationem.
ipj. Vte vobis Scrib#	pharißei hypo-
crita , quia circuitis mare, & aridam, id eft, percurritis mare ac terram. Ada-gialis eft: locucio, quam Latine exprimunt, Omnem movetis lapidem, & adhibetis diligentiam, Ut faciatis unum pro-jelyimn., id" eft, . ut unum advenam ad Judaicam religionem adducatis. Profe-lytus enim Ladne advena dicitur, qui lcilicet aGentilifmo ad Judaifmum transfertur , quali diceres adventitiam religionis, qui opponitur Judseo nato. E-tiam hac de eaufa vocantur Hipocrit#-,
eo
eo quod ifla follicitudhie, quse in fe bona erat, hoc fpe6larent, ut vel fan-ftjores inde viderentur , vel, ut Autor operis imperfefti, ut lucra fua e facrifi-ciis augerentur. Et cum fuerit faüus, facitis eum filium geheimce dubio quam vos , id efl, multo magis obnoxium atterme condemnationi , quam vos eflis, quia facx> tis eum longe fcel cratior em . nempe partim doftriiia traditionum, quibus corrumpitis legem, partim & maxime exemplo veftro, idque five quia offbnfus redit ad vomitum, id e ft, idololatriam, five ut ChryfoPc. quia comparatum e Pf, ut probos magiflros vix imitemur, improbos etiani improbitate ^ fuperemus. Quamquam. Auguft. contra Fauftum ideo duplo dictum putat, quia hoc implere negligebat, quod propria voluntate fu» fceperat.
16. V(S volis duces cceci, id efl, qui duces doftoilesque aliorum vos profitemini, & tamen ignorantia pleni eflis. Paulo ante hypocrifm , hic vero ignorantiam eorum lupinam perftringit in eo, quod dicerent Quicumque juraverit per templum, in altari, id eil, per altare, nihil e fi, id eft, non debet, ut patet ex oppofito, quod fequitur , hoc efl , 11011 tenetur hoc jurejurando, nec reus efl perjurii. Qui autem juraverit in auro templi j id efl, per aurum, five pecuniam,
quje
572 COMMENT. IN EVANG. quae hi templo offertur, & cui gazophy-laeia ferviebant.
17.	Et qideumque juraverit in dono, feu per donum quod eft fuper illud, videlicet per viftimam ovis, bovis , fimilae, &c. Hoc juramenti genus Judaeis, eisque fo-lis erat familiare, dicebaturque juramentum Corban , id eft , donum feu doni, ut tefes eft Jofephus libro primo contra Appionem, paulo poll: medium, his verbis : Inter peregrina facramenta , etiam juramentum , quod Corban appellatur, enumerat Theophraftus. Apud nullos autem hoc repetitur juramentum , niti apud folos Judaeos , quod interpretatur ex Hebraica lingua Donum Dei. Huc ille. Debet, pedolvere, quod juravit, feu tenetur jurejurando« Itaque Phari-fiei, quamvis contemplifle videantur juramenta per creaturas * tamquam in quibus non interponeretur nomen Dei, ut diximus etiam cap. 5. v. 34. excipiebant tamen juramenta per aurum templi ac facrilicia, tamquam nihil efiet illis poft Deum majus, autfaifelius, utpote quse immediate referrentur ad Deum, propter quse templum & altare luiffent condita. Nimirum ut ita populus. intelii-gens lingularum oblationum fanclitatem, promptior fieret ad illa frequentanda , quorum pars maxima Jn facerdotum lucrum cederet» Ita avaritia caecitatis i-
ftius
ft i us & ftultitise inde fecutae caufa fuit» Hi lie Chriftus:
ig. Stulti & C(cci, quid enim majus, id eft, fandius atque dignius, eftaurum an templum, quod fanÜificat aurum? id eft, a quo fandi tas aliqua communicatur auro? Nam ante oblationem templo fadam profanum eft: templum vero non propter aurum , fed propter Deum , domui fine inhabitantem, fandum eft, Idem judicium de hoftia & altari. Hoc enim per fe ex inftitutione fua Deo dedicatum eft: hoftia vero antequam altari imponatur, profana eft, atque ipfa impofnjo* iie fit Iaera. Itaque deftruit Chriftus ppaefuppofitam eorum opinionem, qua putabant oblationes templo & altari ofle fandiores unde error ifte de juramento fluxerat, argumentaus ex illo principio: Propter quod unumquodque eft tale, illud majus : atque ita illud , eni.m$ rationem redit, ciu' coecos appellaverit, Ex his ergo infert jam Chriftus conck-iionem Plrarlfaiese doctrinae contrariam,
ac. Qui ergo jurat in altari, id eft, pen akare; Hebraifmo, quo utuntur piaepo-litione, in, cum verbis jurandi, ut patet Hebraice liaie 6*. 16, Cenef, 20, v. 16. & alibi faepiffime. Jurat in eo, quatenus majus eft vit;limis impofitis , que ratio veiling, indicabatur. Et in omni-bus, facnficiis ac doliis , quee fnper illud junt, que vos majora effe dicitis: ac
proin-
$74 COMMENT. IN EVANG. proinde omni modo tale juramentum vel eque vel magis obligat.
21.	Et quicumque juraverit in templo , feu per templum jurat in illo , id eft, non tantum jurat per illud, fed etiam ineo, qui habitat in ipfo, id eft, per Deum ipfum, cujus doimis eft templum. Domus enim cum inhabitatore fuo , cujus raa-jeftas ibi relucet , qui in eo invocatur & colitur, qui effedtu exaudiendi prsfens eft, fimul confiderator, etfi non exprimatur.
22.	Et qui jurat in edo, id eft, quemadmodum etiam qui jurat per coelum (jadfertur enim hoc ad explicandum id, quod dixerat, quod fcilicet juramentum per templum effet per Deum ipfum inhabitantem'J Jurat in throno Dei, id eft, per coelum tamquam thronum gloris Dei i if in eo , Deo Icilicet qui feiet fuper eum, vide didta c. 5. v. 34. Hoc ergo docet, quod, cum jurare non fit aliud, nifi Deum teftem invocare , creators vero mutse non poflint elfe teftes veritatis, qnicunqne jurat per quamcumque creaturam juret, hoc ipfo etiam per eam tamquam divinam, id eft, tamquam ad Deum relatam, veluti creatorem ejus, vel pr^fidem, vel gubernatorem jurat, ac proinde Deum ipfum teftem citat.
23.	Va vobis Scriba (f phanfei Hypocrita, qui decimatis 'mentham , if anethum,
(f
& cimvum. H eft, ftudiofe decimas exigitis, inquit Hieron, viliffimorum olerum', iit avaritiae veftr« confulatis. Sed re-ftius Audior operis imperfedti, exponit decimas, • id eft, decimas icrupulofe offertis omnium. Hinc enim eft ifta gloriatio Phärifiei, apud Lucam : Decimas do omnium, fcilicet etiam viliffimorum, qu« poffideo, ubi Graece eft idem verbum quod hic. Et hinc eft quod eos vocat hic Hypocritas , videlicet quia minutias illas obfervabant, ut minimo difpetidio exadHHimi viderentur legis obfervatores, cum tamen negligereut, & relinquerent, Quae graviora furit legis, id eft , qua; lex praecipue poftulat, tanquam ipfum animum, internamque Dei ac proximi dilectionem fpeetantia, fine quibus pietas confudere 11011 poteft, & quorum comparatione omnes externae obfervanriae , de facrificiis, de decimis, de ceremoniis leviora funt, & velut media refpe-dlu finis, de quo fupra c. 12. v, 7, & Micbeae 6. v, 8..,, Judicium, id eft, ju-ftitiam, qua cuique 1'uuni redditur;■ e? mife-ricordiam, qua ex benignitate proximo luccuii'imus confilio, opera, operibus, etfi non debeatur ex juftitia. Itaque diio illa eompleftuntur univerfa officia erga proximum, quibus eum diligimus, ficut nos ipfos. Et fidem , in Deum, qua tamquam radice indicatur etiam fpes & charitas leu intejligitur fides in
Deum,
Deum , i quae per dileftiontem operatur,, & proinde id, quod refpondet ilii ntia* ximo praecepto, Diliges Dominion Deum mum ex toio corie, &c, Haec, foil, graviora leg;S, quae fpecfant duo ilia maxima praecepta, in quibus univerfa Lex pendet & Prophetae, oportuit facere, feil, fumma cura prae ceteris omnibus; illa, de decimis menthae, anethi, &c, non omittere. Ex quo quidam inferunt, illas viliffimorum olerum decimas vere fuiffe debitas Levitis, quia dicitur, o-portuii. Sed facile refponderi poteft, vel illud, oportuit, poni pro, conveniebat: vel Chriftum loqui juxta mentem IJhari-feorum, fcilicet fi putarent, ea ex lege deberi. Quamvis autem i up er fi cies Legis ea non videatur excludere , dum dicit Levit. Omnes decimae terree, ßve de trugibus.Hebr.Qte femine"), Domini furit: videtur tamen rigor ille non_fuiffe intentus a Legislatore. Et idcirco quando illa eadem generalisfententia, quat habetur Deut. 14. v, 22. mox ibidem per partes explicatur , fqlum exprimuntur decimae frumenti, vini & olei, quae alibi dicuntur communiter decijnse de area ac torculari. Unde S. Hilar, dicit citra culpam praeterire licuiffe. Itaque Chriftus vehementius taxans prsepolieram eorum diligentiam, addit:
24. Duces ceci, excolantes, feu qui excolatis , calices, e potu v.eftro, ne ftran-
gulet
gulet bibentes , camelum autem glutientes, id efi, fee ure fine periculi metu transmittitis. Ada^ialis efi fententia , in cujus pofteriori parte hyperbole eft* fed non abhorrens ab ufu loquendi Hebrso-rum, apud quos Culex & Camelus, animal ipfis notum, pro minima: & maxims rei fymbolis ufurpabantur: quafi dic. Nonne coeci eftis, qui tam anxie & fu-perftitiofe fervatis minima» cum gravif-fima Legis capita fine ullo conficientis remorfu prstereatis; inftar eorum , qui fcrupulofie culicem excolarent ex potu, & infegra animalia majora deglutirent? Unde Auguft, lib. x. Qusft.jEvang. quaeft. 56, refert hoc ad facium eorum, quo latrone n fe di dolum dimiferunt, quia feil, non folverat fabbatum, & Chrifium occiderunt; qui allegorice figuificati fuerunt per culicem & camelum.
25.	Vce vobis, &c. quia mundatis, quod deforis e[i, feu exteriorem fuperficient calicis, id eft, vafis , ex quo fumitur potus 6f paropfidis, feu lancis, ex qua cibus. Per quae fignificat, quod exteriori munditiei corporis , & fian&itati coram hominibus ft uder en t. Nam ut in-telligerent fermonen elfe parabolicum , ftatim tranfit ad proprium. Intus autem, id eft, in anima & conficientia, pleni e-fits rapina , id efi, injufticiis, pauperum fcilicet & viduarum opprellionibus , (f immunditia, , peccatorum.	Quamquam
N 11	Grsee
Grsece perliftatur in eadem metaphora, Teil. P leni flint, calix & paropfis , rapina 6? inhiftitia ; fignilicando id , quod bibebant, & comedebant, per rapinas & 'iinuftitiam eile partum. Et (ic perpetua eilet allegoria, fignificans eos in animo plenos’ eile fraudibus & injuftitia, exterius innocentes & fandtos.
26. Phärifae ccece, qui non intelligis, qnte ütvera mundities coram Deo, munda prius, quo i intus eft calicis, id eil, ei quae continentur calice & p mpfide, feu ipfum potum ac cibum , ne fraude & injuftitia parti fint,- ut fiat. quoi deforis eft, munium, id eft, ut poftea ordine fuo mundes ipfum calicem ac parepfi-dem, quibus illi iumuutur. Quo alle-gorico fennone indicat ftudenuum eife ante omnia munditiei animae & cottfcien-tise; tum deinde etiam per fe corpus & adtiones omnes externas futuras mundas. Nam, ut Auguft. in quodam Sermone , animi munditiam fequitur corporis munditiai Non enim poteil eife mundus animus in corpore immundo: nam qui mundus eft animo, operari corpore'flagitia non poteil. Itaque ficut animus naturaliter fecum rapit corpus, ita animi integritas macer eft omnis faustitatis corporis , & honeftatis coram hominibus. Qua in re quia enormiter halluciuabantur Pharifsei , pleni bypo-
crili,
Crifi, pergit in eodem propofito , alia fimiliaidine illam exprobrando,
27. V& vobis, »Sic. quia fvmil.es eftis fe-pukhris dealbati?, id el, calce aut gypfo illitis. Judaeorum 'enim fepulchra pleraque erant fuper terram , e faxis exci la, indar cubiculorum t Qu<e a foris parent hominibus 'fptfciont, quia form (ecus opere humano (plendebautcalce lita, & marmore veftxcä, auro coloribusque di-fliiifla, quibus nihil proinde ad fpeciem venuftius; Intus vero plena font omni (pur-citia, abominanda fcilicet immunditia cadaverum & vermium*
23- Sic vos d foris quUem paretis, feu apparetis, hominibus jufli, phyla fieri orum dilatatione, fimbriarum amplitudine, precum prolixitate, zelo faciendi proielitos , anxia illa decimandi cura , externa iterataque fsepius corporis lotione , csteraque externa morum gravitate : Inkas autem, in animis veftris , pleni eftis hypocrift • quia cum huc per fe mala non lint, fed potius bona, Itudio tantummodo fimulandae iauclitatis ea facitis, ut videamini fcilicet ab hominibus, ut eft veriu quinto; 6? iniquitate, leges illas, quarum obiervatione gloriamini, praevaricando.
29.	Va vobis, & c. qui edificatis fepulchra Prophetarum, & ornatis monumenta juftoritm, id eft , aedificatis & ornatis fepulchra Prophetarum, aliorumque jtiftorum , a N 11 2,	patri-
58o COMMENT. IN EVANG/ patribus veftris innocenter occiforum (non enim aliquid didinddum vult dice-re de Prophetis , quod non de juftis, neque contra) nempe magnificis ftru-tturis, pidhnis, fculpturilque monumenta eorum illuftrando.• ut fcilicet per hoc teftemini vulgo impeuto vos occiforum virtutes animo colere, fcelera majorum occidentium deteltari, eisque longe vos elfe lanrtioves. Hoc enim eos illo la-dlo voluiife probat id, quod fequitur.
30,	Et dicitis : Si fuiffemus in diebus, feu setate, patrum noflrorum, qui illos occiderunt , non effemus focii eorum in [anguine Prophetarum, effundendo fellieet , id efl:, non confpiraffemus cum eis iu eorum innocentium necem.
51. Itaque teflimonio ejlis, per iftam gloriationem, qua patribus vos jactatis eile diilimiles: quia, feu quod, filii ejlis eorum, & proinde quod litis potius fimiles. Lucas cap. ii. V. 48, addit, Tejlificamini, quod confen'iis operibus patrum vefirnrum. Cautam addit : quoniam ipfi quidem eos occiderunt , vos a item cedificatis eorum fepulchra: quali dicer, vos jaftatis, vos improbare patrum veftrorum icelera,- ego dico, vos potius approbare, quia tanta eft veftra in me dilcipulosque meos impietas, ut videamini lepelirC, quos patres veflri occiderunt, ut plenum fiat homicidium: nempe quali latronum filii, qui non humanitate, led alio homicidii genere ter-
SECUND. MATTH. Cap. XXIII. $81' r?e fuffodiunt, quos patres jugularunt. Videtur enim Chriftus faftum de fe indifferens , _ fpeftata in eis morum per-verlitte, in finiftrum fenfura trahere. Unde alii lie accipiunt, quali Chriftus fignificare velle^: Patres veftri occide- , runt, vos autem aedificando occiforum fepulchra, quafi trophaeum vidtoriae parentum erigere videmini; nempe li non animi veftri ficopus, led mores )'p e cientur. Hinc addit:
32. Ei vos ^ id eft , Itaque vos, quemadmodum filios decet & lilii folent, Implete menfuram patrum veflrorum, id eft, ab-iolvite meniuram illam impietatis, ac fcelerum , a patribus veftris inchoatam, qus toti genti veftr.e ita praeftituta eft, ut ea impleta excidenda lit. Deus enim non finit impietatem, ac lcelera in im-n enftmi crei’cere, led finguiis non tantum hominibus, fed & nationibus, certum limitem ftatuit, quem non excedat,
& quo cum pervenerit, turbinem indignationis fua» , vel excilionis effundit. Ita fatis clare colligitur ex Gene '. 15» ver!'. 16. Nondum completa funt iniquitates Amorrhceorum. Ham autem men lura Judaeis fuit , ut linerentur ulque ad occi-fionem Meline infolefeere, tum demum a Romanis occiderentur. Imperativus igitur hic pro Futuro prophetico more fumitur, ut diximus in caput 13. veri. 14, vel potius eft acerba ironia minis N n- 3	con-
582 COMMENT. IN EVANG. coniimdta, quail dicer. Eja igitur pergite, ab Col vi te patrum veflrorum coepta, fi cut filios decet, ut ira Dei in vos de. Parvi at. Itoniam enim hanc explicat id quod adjicit line ironia,
33.	Serpentes propter nocen fi acerbitatem ci m calliditate coirurdlam , genimina viperarum, quod alibi dixerat, progenies viperarum] id ell, peffimorum parentum pelFiiiii filii, homicidarum horni- t cidse: qaomoio fugietis, a iulicio gehennae, id efi:, quo pario lie,i poteft, ut judicium Dei , quo gehenna; ad.fici meremini, effugiatis? inveterata enim & in naturam verfa impletas difficillime exuitur. Vide didia cap. 3. veri'. 7.
34.	Ideo, lcilicety, quia genimina, feu filii e Itis viperarum, & ita men furam patrum impleturi; non enim hic redditur cauta miffinnis , qute Fequitur: Ecce ego. mitto ai vos Prophets; illud, ego, em-phafim habet, q. d. Ego, ad quem tamquam Deum, Deique lapiendam pertinet mittere Prophetas, mitto, &c. Explicat hanc energiam Lucas, quaudo dicit luis, non Chrifti verbis, ProptereafiS Japientia Dei, nempe iple jetus, dixit, Mittam ad illos Prophetas, id elt, jam -jam (tatim a refurredtione mea mittam Prophetas, prophetiae icilicet dono illu-ltres, ficut probant Apocalypiis Joannis, & multae pmlidliones Pauli & Petri, & Agabi, Adi. ix. verf, 72. & Adi. 21.
verf.
SECUND. MATTH. Cap. XXIII. 583 verf. 10.... Etfapientes, id eft, illa praeditos fapientia, de qua Luc. cap. 21. verf.
15.	cui non poterunt refiftere omnes ad-verfarii; qualem fui ile Stephanum idem teftis eit, AR,6, verf. 10,... Et Scrib is, doft .s fcilicec in regno coelorum, hoc ert doifores & inte pretes Scripturarum, divinaeque Legis peritidimos. Pro Sapientibus & Scjibis Lucas nude dicit A-poftolos, nempe, quia, ut Hilar. Can.
24.	Apoftoli totum fimul erant, & de futurorum revelatione Prophetae, & de Chrifti agnitione Sapiences, & de Legis intelligeutia Scribae: vide alios AdL 13. verf. i.... Et exilis, id eft, alios ex eis. Occidetis, S ephanum, &Jacobum, alios tf crucifigetis, Simeonem filium Cleophas, fecundum Hierofolymorum Epiicopum, tefte Hegefippo, apudEufeb. (lib. 3. Hi-ftoriie cap 16,) flagellabitis in fynagogis, ut Paulus quinquies fibi contjgiffe tetta-tur, 2. ad Corinthios 11. v. 24.
35.	Ut veniat fiuper vos omnis /anguis in-fins , id eft, ut ita juxta meritum fce-lerum veftrorum redundet in caput ve-ftrum omnis fanguis jaftpumi, qui in-jufte effufus efi a faiguine Abel jufli, qui primus propter juftitiam celebris & necatus fuit:	Usque ad fangiinem Zichorie
filii Barachi<e. Quis ilie lit magna contentio eft. Plerique Graeci, ut Bafil. in lerm. de nativitate Chrifti, Orig. hom,
16.	in Matth. & alii, icemque Baronius
N n 4	putant
putant efl’e Zachariam patrem Joannis Baptiils , quem ex traditione quadam dicunt ab Herode occüiim inter templum & altare, eo quod cum pueros occideret, fiHum noti-prodidiflet', vel ut alii, quod B. Mariam Virginem pnedica-rit. Favet huic fententias, quod Chriftus primum,& ultimatum juftuni ab Judafis occilum exprimere volui Ile videatur. Sed hanc traditionem ex apocryphorum fomniis manaffe dicit hic Hieron. Nonnulli & olim, & nunc volunt elf e Za-cbavlam, unum ex minoribus Prophetis, qui filius Baractras dicitur, Zachar. i. v. i. Sed minus verifimiliter, cum nihil de occifione ejus, multo minus de loco occilionis confiet. Communior lententia efi a S. Hieran, atlerta , eile Zach ari am filium Jojade , lummi pontift-.cis, quem confiat occifumxa Rege Joas in atrio domus Domini, ut efi 2. Paralip. 24. v. 21. hoc efi. ut hic dicitur, inter templum Ö“ altare, fcilicet holocauftorum , quod in atrio ante templum lub dio flabat. Filius Barachite dicitur, vel quod 'Jojada Pontifex binominis fuerit, ut in Scripturis frequens eft; vel quod tamquam vir fan frus Barachias, id eft, Benedicius Domini dicatur .• unde Hieron, teftatur in Evangelic Hebraico, quo Nazareni utebantur , filium Jojadse vocari. Exprimitur ergo Abel & Zacharias, no» quod ifte ultimus a Judafis occilus fu e-
SECUND. MATTH. Cap. XXIII. $83 fit, led quia ultimus, de quo ex Scripturis canonicis conflet; & quia , cum de vindicia fanguinis innocenter fufi Chridus agat , illam Scriptura di fertis verbis in Abel & Zacharia annotat, Genef. 3. Ecce vox fanguinis, SV. & 3. Paralip. 24. Vi&eat Dominus S3 requir.it. Porro obfervatione digna ed hirtoria minim in modum affinis huic loco, qüam narrat Jofephns lib. de bello Jud. cap. i. ubi 1'cribit Zachariam quemdam virum probum, filium Baruch ([idem hoc, quod Barachias} faille paulo ante nfe-villimam oblidionem Jerofolymitanam a Judicis zelotis in templo , id eft , in atrio ocellum, cum a ieptuaginta judicibus unanimiter fuilfet abfolutus. Ex quo facium, ut quidam fufpicatus fuerit Chriftum prophetice id, quod futurum erat, velati praeteritum narraife. Sed quidquid fit de hac hifloria , in omni fen. entia tres nalcuntnr difficultates: Prima, quomodo dicat Chriflus, oecidi-fiis , cum pire lentes Phari fati nullum Za-chariam ex i dis occidiffe videantur. Secunda , quomodo de Judicis iftis vindi-6ta capiatur ciedis judorum praecedentium. Tertia, qua juftitia omnis fangiiis, etiam a majoribus effufus, fiiper idos veniat. Ad primam dicitur, totam nationem, ut unum populum confidenti, in quo facia majorum tribuuntur liliis, & contra. Sic enim A brains promi lia, N a 4	ac
*86 COMMENT. IN EVANG. ac data eft terra Chanaam, fed in pofte-ris eius; & populo Judaico tempore Judith viventi tribuitur habitatio in Mefo-potamia, defcenius in Aigyptum, tran-ficus per ma e, ac defertum, quae in majoribus contigerant. Ex hoc oritur fo-1 itio etiam fecundae quvftionis : nam ratione unitatis iftius, qua unus eft populus, & in quo polleri funt aliquid ma-j rum & majores aliquid pofterorum, fit, ut fafta mrorum filiis imputentur: irno in illis quoque, non folum a Deo, fed & ab hominibus compenientur, live in bonum , five in malum. Et hinc eft, quod Amalecitae exciduntur propter: fa£ta parentum a quadringentis annis perpetrata, j. Reg, 15. v. 2. & 3. tunc enim Icelos patrum punitur in filiis qui aliquid eorum funt. Hoc autem non femper , led tunc folet heri, quando filii peccata rpajorun imitantur , ut Auguftin. libi*, contra Adimantum cap,
7.	& ita complent menturam ab illis inchoatam: tunc enim exciduim a per-ve fa natione promeritura in illam quidem cadit, fed in p< ftremis iftius nationis exercetur & fentitur, quod ju-ftum eft, ut iicuci meiifuram peccatorum parentum, i a etiam poenarum impleant. Sic igitur, qua juilitia hoc Hat, quae e-rat tertia quteftio, facile apparebit, ii conhderes vindictam illam eife quidem peccatorum, quae parentes perpetrarunt,
SECUND. MATTH. Cap. XXIII. 587
quia fine ill's praecedentibus non fuif-fet illata, multo minus tam acerba , fed tamen eam non excedere magnitudinem fceleris a folis filiis perpetrati , ficut hoc de atrociffimis Jludatorum facinoribus, Chriftum &Ap iftolos occidentium, &Eccleftam pe; fequentium, evidens eft. Vide di da Exodi 20. verf.
37.Jerufdem, Jerufilem. Amantis & ex. intimis vlfceribus commiferantis eft itla ingeminabo, Quoties volat congregare filios tuos, id eft, qnories volui per Prophetas, aliosque fervos meos, ac denique per me i pium conatus f.im cives tuos in varia ftudia diftraftos predication e, praeceptis, promi ilis, minis ad me convertere, fmu grati .e me« fovendos, & alis providentiae protegendos , Quemad-mohm gallina congregat pullos fuos fub alis: ut partimcalore foveat,quo roborentur&cre-fcant, partim adverlus milvum protegat, ne rapiantur: quod, ut illa afTeftu, ita Cbriftus poteftate erga parvulos luos perficit, ut notat Augultin, qu, 36, lib. 1. Quae ft. Evang. Optime autem fe comparat galliu.e; nam, ut ibidem & Traktat. 1^. in Joan, notat, hoc genus a-nimantis magnum affeftum in filios habet. ita ut eorum infirmitate affedta, & ipfa infirmetur, alis demillis, plumis hifpida, voce rauca, omnibus membris demifia & abjecta , ut , etfi filios non videas, matrem tamen intelligas: ita
aeterna
»terna Sapientia mater noftra per carnis fufceptionem, affedliones & labores infirmata eft, tit pullis fuis congrueret: Etnoluiß, filios tuos congregari, id eft, non permifiiti & omnibus modis impedi vifti, maxime per primates tuos. Voluntatem iftam congregandi , plerique intelligent voluntatem figni per predication em . minas &c. nam illi voluntati refifti folet ab hominibus; non autem efficacem, que temper impletur. (Quamquam etiam de illa verba Chrifti vera funt: nam per illam filios luos fiepe Chri-ftus congregare voluit, & reipfa etiam invita Jerufalem, & nolente, &refifteu-te congregavit, quolcumque ipfe congregatos efficaciter voluit, ut exponit Au-guft. lib. i. operis iffiperfedti , contra Julianum. Sed quia ille refiftendi c< natus poena dignillimus fuit, & 'plutes ibi erant, quos obduratione & defertione dignos judicaverat, hinc addit:
38.	Ecce, jam in proximo, relinquetur vobis domus veftra dejerta. Templum in-telligit Hieronymus' a Chrilto deterendum": redtius iiitelligas ipfam civitatem, adeoque totam regionem, quam prodicit iit vaftitatem eile redigendam per excidium urbis & gentis juxta illud Plal. Fiat habitatio eorum deferta, in tabernaculis eorum non fit, qui inhabitetEt quia caufa illius vaftitatis ac deiertionis luit, quod a pracfentia & protectione Chrifti,
SECUND. MATTH. Cap. XXIII, fg9 & gratis ipfius deferti fuerunt (quam etiam nonnlli prsdidEs verbis lignificä-tam fuiife volunt) hinc addit,
39.	Dico enim, vobis: Non me videbitis a modo, id efi , ab hoc tempo 'e , feu poll breve tempus fubtrahetur Vobis prse-fentia, tutela, & gratia mea, ita ut neque corporis, neque animi oculis, incredulitate & caecitate percuffis , me amplius videatis: Donec dicatis, id eft, donec mutatis jam animis-celebrem illum verficulum de Meifia, quem indignamini elfe mihi acclamatum, tribuatis mihi , & me Melfiam agnofcatis. Indicat autem tempus , quo fub finem mundi ad fe Melfiam, convertendi funt: nam de tota natione loquens , prslentibus tribuit, quod in polleris implebitur. Benedicts, qui venit in nomine domini, id eft, omnium hominum benediftione, & laude cumuletur ille, quKiam jam venit, fen ventutus eft judicares orbem terrarum in jultitia, julfu, & apcloritate Dei Patris fui. Eli enim acclamatio, qua gratilfimum ejus adventum libi eile Ju-dsi teftabuntur, quem majores eorum tanta contumelia repudiaverant. Unde non poterat Chrillus acriori epilogo prs-fentes Phari ficos pungere, vel honorificentiori fe accommodare.
C A-
CAPUT XXIV.
i. ft—♦ T egrejfus Jefus de templo , nempe 'Ä-j4 fub vefpe am poft labores docendi & praidicaiidi,.ibat, e civitate verius montem Oliveti, ubi noftibus morari folebat, ut Lucas teüis c. 21. v, penult. Et accefjerunt difcipuli, ut offenderent ei aiification.es templi, id eft, ftruclu-rs raram pulchritudinem, pretium , firmitatem, magnificentiam. Mare enim & Lucas hoc explicant, dum ille quidem dicit, Magifter, afpice quales lapides, if quales flruElura: hic vero addit, quod Ionis lapidibus, if dowf ornatum efj'et: qua; dona Grfece anathemata dicuntur , quse fcilicet Deo dedicatae parietibus, vel columnis iufpendi folent. Erat e im Templi ifiius novi ab Herode excitati ftru&ura tota ad miraculum fi : perda, five artem, live pretium, five materiam, five ornatum fpedtes. Aperit omnia latius Jolephus lib- 6. de bello Jud. cap.
6.	ubi dicit: Exterior templi facies nihil quod animus & oculi mirarentur , non habebat: eruitis enim aureis graviffimis undique tecta, tub ortum primum tolis igneo lplendore lucebat, & intueri co-nantium oculos quali Solis radiis avertebat, De lapidibus veto dicit lib. 15.
4	Antiq.
SECUND..MATTH. Cap. XXIV. -fti Antq. c. ult Conflabat e lapidibus candidis, firmi (fimis , magnitudine vigjuti quinque cub'to urn in longum . odio in altum , latitudine vero duodecim. Quibus addic libr. 6. de bello nonnullorum faxornrh longitudir em firfle quadraginta quinque cubitorum. De donis vero dic't, circa templum affixa fuiffe fpolia barbarica , nempe ex vidioriis aliquot feculorum, quae omnia Herodes denuo dedicaverat, additis etiam recentibus A-rabicis, Haec ergo omnia oftendebant Ch ilio difcipuli, non tam curiofitate, quam commi fetation e moti, ut quia tum alias , tum paulo ante Jerofolymis interitum minatus fuerat , ambitione & magnificentia ftrudlurse Deo dedicata: flecteretur , ut 'obfervat Hilarius. Sed iram Dei peccatis provocatam necfaxa, nec lapides placant. Itaque refpondet:
2- Videtis h&c omnia? quali dicer. Con-fiderate etiam atque etiam magnificentiam illam, ut magis Dei de ea fenten-tiam admiremini; nam Arnen dico vobis, id eft. tamquam certiffimum vobis alfe-ro: Non relinquetur hic lapis fuper lapidem, id e 11, lapidi adhaerens, qui nOn defimatur: Graece ( Katalythetetai') dißblvatar. Qua vulga i hyperbole quamvis tantum lig-nificari videatur, ftrudhiram illam uni-verfam penitus definiendam , atque aequandam folo, tamen etiam ad litteram divina providentia lententium hanc Chri-
lli
*92 COMMENT. TN EVANG* fti impleri voluit. Nam cum Romani tefte Jol'epho libr. 7. de bello Judaico cap. 18* templum quidem, imo civitatem totam fubvertiffent , fundamenta vero terrae infofla remanfiflent, fub Juliano Apoftata , cum ea nudalfeut Judaei, ut novum templum imponerent, terrae motus excitatus lapides veterum fundamentorum conculfit, ac longe lateque di-fturbavit, ut teftis eft Socrates libr. 3. Hiftoriae cap. 17. & Ruffinus lib. 7. c. 38* 3. Sedente autem eo fuper montem Oiveiit ut quieiceret nonnihil a totius diei labore. Contigit hoc lub vefperam, dum tenderet in Bethaniam , vel, ut alii, inde rediens, ut nodtem in hoc monte orando confumeret, ut fupra ex Luca didtum. Marcus addit fedilfe contra templum, id eft, e regione, & facie in templum verfa, unde videntur occalionem fumpfilfe interrogandi, Acceffenmt ad eum difcipuli fecreto. Idem tantum quatuor nominat, Petrum, Jacobum, Joannem, Andream , & pro, fecreto , dicit eos Je-paratim, fcilicet a caeteris Apoftolis (nullae enim hic turb^ aderant) Chriftum interrog affe, ut fcilicet tamquam familiarioribus facilius ea arcana de futuro templi & urbis excidio communicaret, pradertim cum non elfet tutum de rebus illis palam loqui; hoc enim poftea
S.	Stephano crimini datum fuit, Act 6. verf. 14. Itaque dicunt; Dic nobis, qim*
SECUND. MATTH. Cap. XXIV. *93 da hac erunt ? quod icilicet non relinquetur hie lapis fuper lapidem, quod reeen-tillime fixum eis- adhaerebat} Et quod fig-mim adventus tui ? gloriofi ad judicium, de quo jam alias audivimus , cap. 13. verf. 41. cap* 16. verf. ar.... Etconjumma-tionis fieculi ? id eft, finis mundi, de quo ibidem cap. 13* Tria igitur diverfa quaerunt & jungunt fimul, quod reipla quoque excidium urbis illius & orbis, & fecundum adventum Chrifti ad regendum in mundo jam innovato difcipuli conjungendum putarent. Et illa caufa e ft, cur Marcus & Luc. confufe tamquam de una re dicant, Quando ifta fient? Icilicet de templo prsdidta, & quod fignum, quando hcee omnia incipient confummari'? Sed quia idem tempus erit confummationis faecali & adventus Chrifti, diverlum vero everfionis Jerufalemhinc tamquam ad duas qnaeftiones diftindtas , diftindte refpondet fuis locis, ut infra difturi fumus. Quia vero difcipuli omnia confufe interrogate videntur, juxta Mare. & Lucam, vel faltem confufe intellexilfe; hinc Chriftus quoque in initio confufe refpondet, revocans eos ä curiofitate futurorum, & a cogitatione regni Mef-fise ad follicitudinem de feipfis. Praemittit enim generalia quaedam monita ufque ad verf. 15. exclufive, de iis, quae mixtimtam excidium urbis illius, quam totius orbis (quia Unum erat ty-O o	pu*
594 COMMENT., IN- EM& pus alterius, tara quantam ad jpIum excidium quam quantum ad ligna, fq^|prjg-celjeruntj prarcellapa, £int : neque- tam ad urbis aut orbis fi -em, quam ad ipfios Apollolos, eorumque fucceferes inftru-eudos pertiu.e.nt, ut a periculis fibi calveant. . Itaque refpondet^ Chriftus;
4.	Videte, ne quis vps [educat, abftra-hendo vos a inea fid© in aliquem errarem; qq^d&er.Vos de templo & vilfirais mundi rebus, efHs curioli & anxi j , led ante omnia de vobis ipfis curam gerite, ne feducamini. r
5.	Multi: enim venient, poft difcefluni meum a vobis, ii nomine rueo, id oft-,
nomen dijnitatemque meam ulurpantes,
dicentes^ Ego fum Chriflus , feu Meilias promillus, quos ideo v. 24, Pfeudochri-jjos vocaj:; multos [educent , qui mendaciis iliis fidem dabunt, favete igitur, ne inter iik s licis: nam ut Hilar, ut .fides perfero, mendacio detrahi pollet, admonidp praecellit. Tales impoftores fuerunt, Tnpodas, de quo Ati. 5. y. 36. <& Jolephus in fine c. 2. lib. 2©. Antiq, item-que Sirapu Magus , qui fe virtutem Dei magnam dixit , Adi v, 9. & le ppp Chrilto venditavit, ut Augull. Iperefi 1. necnon Menander apud Tertuil. de prc-lcript. cap, 4. Sin iles plures prseceife-runt everikuiem etiam Jerololym», led multo plu es confummationem foculi, Hoc ergo primum eft lignum utrique
se cum matth. cap. xxiv.
iiqu'e excidio commune. Secundum eil id, quod iequitur.
6,	Audituri enim efiis* pr<eUä, &3 opiniones pridiomn -, id e ft, b ella varia, & ruT mores bellorum, qui fiepe magis, turbant ac terrent, homines, quam ipfa bella., Lucas addit feditiones, quas multas mi-4 ras narrat Jofephus praecelllffe everfio-nem Jerqfulymie per totam Judaaam; vide Iib* 4. de bello Judaico c. 5. & aliis pluribus locis. Itaque re'de pr*-monet: Videte, leu cavete, ne turbemini, plus sequo,, ut idcirco vel a fidei mes retinenda vel aliis prsedicands confiam tia di (cedatis. Dupler ergo bellum, ut Chiyfoit. eis prodixit; alterum fplritua-le a fed udiori luis: alterum corporale ab Jioftibus & feditiofis i nempe ut ad om-nia adamantini fierent, &, li fraclus ii-laberetur orbis, impavidos ferirent ruL use; idque eo magis, quod illa evitari non pollent. Oportet enim h;tc fieri, fuppofitis fcilicet hominuni corruptilfi-mis moribus , & coniequpnter jufiiifimo decreto Dei, quo illos, per bella.com terere. & emendare fojet, ut Augufti-lius in pnefat» libr, Üe civitate Dei» Unde merito virum prudentem 'aequo & imperturbato animo eile decet, ad illa iiiala toleranda, quas ita oportet,fieri» Sed nondum, id efi:, nonfiatim, ut Lucas, cum lcilicet illa fient, efi fimis, nempe five jerulalem, live mundi; quafi dic, 0 o a	Ad.
Adhuc illa graviora praeceflura funt, quorum ilia tantum funt praeludia.
7.	Confurget enim gens in gentem. Magis explicat id, quod pradia futura dixerat ante conlummationem, tam urbis quam
x orbis totius. Nam ante excidium Jero-folymae narrat Jofephus lib. 2. de bello Jud. cap. ii. 19. Judaeos confurre-xilfe in Samaritanos, Romanos, Syros: rurfum Caefarienfes, Scythopolitas, Alea« lonitas, Ptolomenfes, Alexandrinos, Da-mafcenos in Judaeos, cap. 19.20. 21. totiusque Syriae regna in gentem Judaicam. Et erunt peflilentice o* fames: Graece inverfo modo (Limnos kai loimof) fames fif peflilentia, videlicet juxta proverbium (Loimos meta limniri) Peflis poft famem, & utraque belli filia efle folet. De ingenti fame ante vallatam Jerufalem fit mentio A6t. 11» v» 28. de qua latius Joleph. 20, Antiquit. c, 2. & 3..., Et terne motus per loca, id eft, ^ in diverfis locis. Teltis eft Eufebius in Chronico fub Nerone tres urbes terrae motu in Afia concidi fle : teflis & Joleph. lib. 4. c.7. de bello Jud. ubi de alio terrae motu dicitrOrta crebra fulgura, fiorrendaque tonitrua, concuflaeque terrae valli mugitus : certumque erat apud omnes, hominum exitio mundi flatum efle turbatum.
8.	Hac autem omnia, fcilicet errores, feu fedudtiones * bella, rumores bellorum,
SEC UND. MATTH. Cap. XXIV. *97 rum, peftes, fames, terrae motus, quamvis per fe graviffima, tamen tantummodo initia funt dolorum, qui mox Jerusalem, & poftea totum orbem invadent; Graece expreffius (arche ton dinon) initia parturi-tionum, feu dolorum, quibus parturientes affliguntur: hoc eft, exigua funt & fi-milia primis doloribus, partus inflantis praenuntiis, qui doloribus in ipfo partu irruentibus longe leviores, & quafi prae-ludia tantum funt.
9.	Tunc tradent vos: Lucas, ante hxc omnia : quafi dicer. Ne vero vos ipfos putetis ab omnibus malis immunes futuros, interim dum ita affliguntur improbi. Per Apoßolos autem omnium fidelium perfonam fignificari notat Hieronymus.
10.	Et tunc fcandalizabuntur multi, id eft, fcandalum patientur ? deficiendo a fide mea & juftitia, ad vitandas tribulationes iftas, mortes, & odia. Neque hoc tantum , fed qui jam ita fcandalizati fuerint, falfi fratres fafti, invicem tradent, id eft, alii alios fideles prodent perfecutoribus, imo &1 odio habebunt: gravius enim Apo-ftatarum & haereticorum eft odium, quam infidelium. Hoc tertium bellum eft a fallis fratribus.
11.	Et multi Pfeudoprophetx /urgent, id eft, ut notat Chryfoft. qui fe Prophetas, hoc eft. Evangelic# veritatis dodlores venditabunt: ff /educent, a fide per vos
0 0 3	prae-
pnedicata & piaiitata, multos, qui haßQ crediderunt. Hic defignaotur ortui es haeretici , qui partim ante t.xVflam Jeru Calem ,• ut Nicolaitse, Hynueir.eus & Phi-, lecnsy & alii, partim ante mundi finem exorituri erant.
Et quoniam abundavit foris, tniqiittas feil, crudelitas perfequentium , feandala deficientium, errores male docentium, hinc intus, refttgityt charitas multorum, qua antea erga Deum & proximum fervebant: videtur "enim eile quafi epilo-gus eorum , quse v. io. & 11, pnemi Ierat.
13.	Qui autem perfeveraverit,- : Graece (ho de hipomeinas') qui fufiinuertt , feu pertulerit, Icili ifta mala, perfeeutiones, fcaudala, odia, errores , afque in finem,: ita ut nullis malis irruentibus fiejiciatnr, Jaivus eriu Vide diifta cap. 12, v. 22. Et quia merito fufpicari poterant Apoitoli tantam calamitatum abundantiam impedimento futuram Evangelio a le praedicanda, & fruftra fiituros labores fuos, praeoccupat Chiiftus :
14.	Et pradicabitar'- quali dicer. Quantumvis tot malis mundus perturbandus, & adverfus me concitandas iit, certillimum habete1, quod non obftantibus omnibus, praUcabUur per vos & alios, hoc Evange-Ihm regni, feu de regno coelorum, omnibus patefacto atque propolitq, in mi-verfo orbe , antequam feil, finis veniat. Nec vero nudam tantum praedicationem,
SEC UND. MATTH. Cap.XXIV. $g<) fed effam fraftnnr praedicationi s fecutu-rum ;-pei,: Hor iirftnliat, fciliCöt Gentium c averfionem ad Deum vivfcm. Fiet atitefn ifta praedicatio, in tefl!mnnium omni-biiVVeMBms, id eft, ut iit illis loco te-ftimnnii-, quo Deus teftetur omnibus genrilnis regnlmV coelorum, deteiuamque fial fitem eile e’s a Deo per Filium pa-raföitu fi ampje6ti velint: eile fin excufa-biiös,'fi5'noli-.iti' Ef tunc , * fciiieet poft-tjilktn pnedieattiin & creditum fuerit in. ominbus gentibus\ & non ante, ac pro-> inde non tam cito ac" vös piitkrisVe-"-niet confumnntio, Grseee (jo telo?')• finis, fci-licet e orarii , de^quo vbs ■ quefiviftis. Hoc äuteni HieiWft.n&alii Intellifont de cönfummatione; fiee-li; antequam .tan-;' dem; pRcdicatmft e it Evangeliumrin omnibus- gentibus?- -Hilar, vero' Can’. *2«;, e-tiarn de conftimirfatiöne fjterbfölimaä: cöi confentit Chryijoft. kc diicipuli ejus. Nam Apollo!us Paulus, tellatiir-fepins luo jam tempore,' nempe artte eVfeifa'm Je-rufälein hoc eile' faiäürn, ad Rom. i* veff. 8. & c. iß.- Per A 18. & ad Colof. r. Verl; -61 & 2%. 'nimirum., quia in nia-; x’ma orbis noti -parte facium fuerat, quamvis perfedrius ante müli'di finem compleirdunr fit. Quia igitur nihil eorum, quseha&enus dicla-lunt, non contigerit, juxta Scriptura; phrafes , etiam ante confimimatioiiein Jerofolyrme: hinc malim , ut fiipra dixi, omnia ad hunc V*	O04	ver-
verfutn ufque iudiftinfte de utriusque confummatione intelligereatque ita ut-ronimque Patrum fententia erit vera.
i_$. Cum ergo videritis abominationem de-Jola'innis , &c. Poft monita generalia delabitur Chriftus ad primam Apoftolo-rum quseftionem de excidio Jerufalem, eamque perducit ufque ad verfutn 25. ut fentit Auguft, epift, 80. Nam quamvis Iren. lib. 5. v. 25. & Hilar, haec omnia ad Antichriftum referant, tamen ad occafum Jerufalem litterali fenfu pertinere peripicuum eft ex Lucae 21. v, 20. ut mox patebit. Sed quaenam fit ifta abominatio defolationis, magna quaeftio eft, Iren. Hilar* & alii nonnulli acceperunt ipfum Antichriftum. Citat hanc opinionem & Hieron. qui tamen duas alias fugge-rit, ut fit vel ftatua Caefaris, quam Pilatus in templo pofuit; aut equeftris ftatua Imperatoris Adriani, quae ibi ufque in praefentem diem, inquit, ftetit. Sed fadlum Pilati contigerat initio praefedlu-rae eius: &confequenter, antequam Chri-ftus haec praediceret; erantque fola figna militaria, quae in Jerofolymam clam illata funt, & ad paucos dies haeferunt ; Adrianus vero diu poft excifam Jerufalem vixit, cujus tamen excidendae hic figna dantur. Lucem adfert huic obfcu-ritati Lucas, qui poft Marcum & Matth, fcripfit : nam id, quod Matth, dixerat, Cum videritis abominationem defolationis fian-
tem
SECUND. MATTH. Cap.XXIV. 601: tem in loco fantto, &id, quod Marcus, u-bi non debet, quia fcilicet in loco fandto 'flare non debet (per quem fine dubio templum intelligitur , ficut apertiflime in Daniele legitur:) Lucas hoc modo exprimit, Cum videritis circumdari ab exercitu Jerufalem. Utrumque Chriftum di-xiffe eft verifimile. An autem ipfe exercitus Romanorum Judaeis propter idololatriam & vexilla imaginibus Deoru u plena, vocetur abominatio defolationis, ficut multi recentiores volunt: an vero aliquid aliud, quod eodem tempore, cum Jerufalem ab exercitu circumdata fuit, concurrerit, 11011 ita liquet. Et mihi quidem^ ipfe exercitus Romanus nullo modo videtur eile illa abominatio, quae a Daniele praedifta eft , propter multas caulas. Primo, quia jam bis fuerant» & civitas & templum a Romano exercitu circumdata, & multis csedibus expugnata , femel per Pompejum , & iterum per Sofium atque Herodem, ut teftis eft Jofephus libr. 14. Antiquit. cap, 8. & ult. nec tamen ullus intellexit fiiiffe illam abominationem Danie-lis impletam. Secundo, jam a temporibus Pompeji, eiam astate Chrifti, fera-per erat Jerofolymis praefidium Romanorum in arce Antonia, qua; adhaerebat templo, ut audior Jofeph. lib, 6. de bello Jud. cap. 6. & ita copiofum, ut multas myriades civium Contineret, maxi-' Oo 5	me
6oa COMMENT. IN EVANG. nie diebus feftjs , in officio, & aliquando vi proffigatet: nee tamen quifquam imaginatur IBPTuiffe .illatn abdfninatio-nem defoktibnis. Tertio, quia!Marcus dibit abominationem ilkrn ftatiiram in loco, lifri non debet', id eft, u’t Matth. in loco fanfto. Nulk* autem eft ratio', cur tunc peculiariter bon deberet flare Je-rbfolymis, cbm ibl faepius fteterit ante, & Temper flare poterat, quandocumque flbuillet. Quarto, quia Daniel j-uxta LXX. & te-xtum vulgatum expreffe dbrity ilknv abominationem flaturam in templo.- & fi <5 pleri que veteres etiammitullexeriuit. ’ Ron anus autem exercitus non fletit in templo, neque in obfidione Ceftii Galli*' de qua Lucas videtur loqui : neque in ultima Velpalianil, nili templo''jam incedito. Agitur 'autbtii tfe abominatione pr-ucedente everlionem, quia datur tamquam lignum everfioiiis brevi fumraP, &*fwgäe capell^ndae ex Judsa, :qnod fi--nfi dubio in ultima obfidione lerius fa-(fltim erat. -Hine ulterius videtur quod non pol iit etiam- per illam abominationem1 intelligi occupatio templi, quas la-dta eft per" Judams •repugnantes Geftio oppugnanti. Illi enim tunc non Occupaverunt, nifi exteriores partes templi, non interiores: textus eiiim_ Graecus Jo-fephi, qui tale quid videtur dicere, male translatus eft. In exteriores autem partes licebac J udaris laieis Temper ia-? n	tra-
SECUND. MATTH. Cap, XXIV. 603 trare , etiam cum armis , illudque defendere *, front jam bis, teive eum magni; etiam Judaeorum cladibus defenlum fuerat, & contra' Pempejum ■& contra Sofium, ut exjofepho citatis locis';patet. Nec tamen quifquam unquam exiftima-vit abominationem illam döfotetSöuds „• quam Daniel prophetavit, fuiffe toties in templo politam ; imo ibidem Jofsphuj fatis indicat non per expugnationes: ilia;, fed per folum introitum ,Pompeji in aditum fancti tantiorum, aliquam profanationem contigiffe. : Unde Hpro-de>-, templo iterum expugnato,, frudi o-fiffime cavit, ne-militesin aditum-irruerent, Quare nihil verifimilius dici puto quam illam a Daniele prtedictam abominationem defolaMnis, id eft, qu;e defo-lationem lecunv traxit, feu ejus caufa fuit, effe fceleftiffimatn illam, profanati o-liem totius templi, qua; facta eft paulo poft circumdatam ab exercitu Ceftij & liberatam Jemfalem , duravitque ufque ad everlionem ejus, per tres circiter annos cum dimidio. Ceftius enim obfe-dit eam fub finem anui Chrifti 68* & foluta mox oblidione Titus evertit eam anno j%. Facta eft autem ifta profanatio per ingentem latronum manum, qui erumpentes in Jerofolymam, pollutis pedibus, inquit Jofephus lib. 4, cap, 5. fahctum locum, fetiare coeperunt,- aq templo uti loco qailri ac domicilii ty-
ran-
6o4 COMMENT. IN EVANG. rannidis adverfus populum. Tot vero csedibus innocentium & nocentium toto illo tempore, tum inter fe pugnantes, tum eum populo, illud repleverunt, ut Jofephus teftetur libro 6 capite i, per atria divina diverlorum fanguinem cadaverum feci de ftagnum, nec potuilFe amplius manere Dei locum qui dome-fli eorum funerum erat lepulchrum. Hinc neque Judaeis neque Romanis in tota ob-lidione intolerabilius vel horribilius quidquam vifum eft, quam illa immanis templi profanatio, ut propter ifta facrilegia Jo ephus lib 6. cap. ult. dicat: Puto, ti Romani contra noxios venire tardaflent, aut hiatu terrae devorandam fuiile civitatem , aut diluvio perituram , aut fulminum aut Sodomae incendia pafFuram: imo ut etiam Titus ipfe feditiofos aliquoties rogaret, ut a tanta profanatione difcederent , fe quoque teftaretur non effe caufam ejus, ut videre licet libro 7. cap. 4. & aliis locis. Hinc i-dem teftis eft lib. cap. a, veterem fuiile fermonem, tunc demum civitatem captum iri, Sanfta quoque flammis exurenda lege belli, cum feditio fuiffet exorta , templumque Dei propride manus ante violaflent: quibu;, inquit, ae-lotse, nihil de eorum fide dubitantes, miniftros fe praebuerunt. Qui ferino ex Danielis prophetia vel Chrifti praediftio-ne fortaifis ortum habuit; qu* enim
ve«
SECUND. MATTH. Cap. XXIV, 6of verior & magis proprie didta abominatio in templo flare potuiflet? Jure merito vocatur deflationist quia illiu defolatio-nis templi ac Jerufalem, quam ftatim Daniel adjungit ufque in finem peri e ve-raturam, vera cauta fuit. Nam illam feditionem melotarum, & aliorum fce-leratorum in templo , caufam perditionis Jerofolymae, ac templi exufti fuiffe, ex Jofephi atteftatione manifeftiifimum eft. Itaque quod Lucas dicit, Cum videritis circumdari ab exercitu Jerufalem, fci licet fub Ceftio (tunc enim erat fugae locus, non fub Tito:) non defignat ip-fam abominationem defolationis, fed potius tempus, quo illa mox erat apparitura, & quo deberent de fuga cogitare ex Jerufalem & Judaea, eo quod brevi inflaret ejus confummatio. Unde Jofephus lib. 2. cap. 25. dicit: Poft Celtii cafus adverfos, nobilium Judaeorum multi, tamquam e navi peffum itura, ex civitate enatarunt. Inter quo? & Chriftianos eum comprehendilfe verifi-mile eft ex Eufebio, de quo ftatim.
Qui legit, intelligat; nempe obfcurum illum Danielis locum; & fic erunt haec verba Chrifti. Sed quia Marcus eadem ponit, qui tamen nullam Danielis mentionem facit; hinc fortafle convenientius acciperentur non verba Chrifti lo-quentis, fed Evangeliftse, poftea fcri-b entis verba Chrifti, & exhortantis, ut,
qui
6o6 COMMENT. IN EVANG. qui illa legerit, intelligati id eft, detp-peram ,• ut intelligat, tamquam obfcurius quidem di6ta‘, led, tamen maximi mo-* menti, ad fciendum lignum initantis-e-ver ft on is .Jerufalem ae templi. Et ideo Lucas j qui pp ft Evangeliftas. 1 crib ens clarius explicuit, ea pr#termißt.
16. Tunc, cum fcilicec, viderint ifta (pendet enim huc ufque fententia) Qui in Judieäßtnt, id eft, in univerfa terra Ifrael 5 generaliter enim accipitur*; Nam ftatim poft illam obfidionem Jerufalem, Leu potius templi, quse perCeftium Gallum fafta fuerat, iisdem calamitatibus involate lunt Galilaa , cctersequ* provfticiat & urbes, qme debellatas & miierrimum in modum vallate Hint a Vefpafiano, ante oblidjonem ultimam jerofoJymorum. Fugiunt ad montes, id eil, in loGa invia ac tuta: nam qui fugerunt in urbes Judaicas , plenque miferrime perierunt. Obediverunt huic monito Chri-ftiani, qui ex Jerufalem , totaque regione 'migrarunt trans fluvium in urbem Pellam, quse parebat Regi Agrippa;, a-rnico & coadjutori Romanorum, ut Eu-ieb, cellis eft libr. 3. Hift. cap. & E-piph. Hierefi. 2q> num. 7*
17.	Et qui in teclo : Graece (epi tu do-mtos') fuper teSlum. ut vertitur Marci 13. Agitur enim de tedtis illis planis Orientalium ubi ambulare & negotia tractare licebat. Non defeendat tollere, feu ut toL
lat,
SECUND. MATTH. Cap. XXIV. fio? lat,, . (iHqitfd, de domo ■■fan :. fappl locti lern , pecuniam , aut al'ud,-k^biidiüui itineris aut fug-»-, fed nudus cum- omnium re* rum jadhira fugiat. Eft enim locutio hy-petbqliea, qua ut Augu.ft. epilt. 80. fe-ritinatio ftug«i;gf»pipitur; qpjnsmodi eft ifta phrhljs,. qu« fequi-tpr, l8* Etquiin agro, id eft,-for is fuerit ambulendj, aut operandi caula , non revertatur domum , tollere tumeam fuam, ,qda fe tegat in fuga ad peregrinandum, Marcus ait veftimentum, nempe, exterius; line tunica enim non exitur in agrum» Unde Graecum himation, apte verteretur pallium , ficut vertitur fupra cap. 3. ;v.
40.	Pallium enim fervit fugientibus contra injurias aeris, & noftis. Lucas generalius h,oc exprimit , Qui in regionibus fuerint, fcilieet extraJerusalem, non intrent in eam» Et caulam addit, quia dies ultionis hi fuiit: . ut fumatur fcilieet ultio de tota illa rebelli & pertinaciflima' natione. Unde ad calamitatis iftius acerbitatem,. refpiciens Matthaeus.
19.	V* aiitetn praegnantibus 6? nutrienti-fer quia ilis uteri, hae infantium farci-11 a gravatae fugere non poterunt , natura: vinculo praepedit» , ne illam abjiciant. De fuga enim adhuc fubneftit,:r
20.	Orate, ut non fiat juga veßra, id eft, non occurrat ifta fugae uecellitas, hyeme-qua vi« ad fugiendum velociter furit difficiles, dies breves , noctes intolerabiles
les: Vel fabbato, quo exiguum itineran-di fpatium praefcriptum erat. Unde aft*
i.	v. i2. mons Oliveti dicitur fabbati habere iter. Generaliter itaque fignifi-catum voluit juxta Auguftin. 37. lib. 1. quaeft. Evang. orandum efle , ne aliquo impedimento fugae detineantur. Non quod fuga effet etiam fabbatis illicita.- fed lo-qiiitur juxta opinionem vulgarem Judaeorum, qui ad fuperftitionem ufque fab-batum etiam in neceffitate obfervabant, ut Jofephus diverfis locis teftatur. Plerumque autem folet Auguft. ifta omnia exponere moraliter, cavendum fcilicet efle in tribulationibus *, ne quifque in-viftus de tettojn domum, id eil, de fpi-rituali lublimitate defcendat ad carnalem vitam; nec ex agro revertatur, ideft, nec deficiendo in pofteriora refpiciat.
enim praegnantibus, & laBantibus, qute jam adeptae funt , quod concupierant. Orandum enim efle, ne hieme vel fabbato fugiamus, id eil, ne in triftitia aut laetitia, & confequenter amore rerum temporalium, quisquam inveniatur in die illa. Ita ille in tine Plalm, 39, & quaeft. 37. citat. & Epiftola 80,
21,	Erit enim tunc, poftquam abominatio defolationis fteterit in loco fanfto, tribulatio magna, fcilicet in Judaea & Je-rufalem. Nam etiam ifta ad excidium illius gentis pertinere, patet ex Luca, qui, cum dixiifet, Erit enim preßura magno
SECUND. MATTH. Cap. XXIV. 609 fuper terram, ut oftenderet fe terram Judasse intelligere , explicando adjicit, ira populo hak. Species autem tribulationis exprimit ibid. Cadent enim in ore gladii , b“ captivi ducentur in omnes gentes. Porro tribulatio talis e it, Qualis non fuit ab initio munii ufque modo, neque fiet: liempe in illo populo Judaico, inquit Auguft, Epift. illa 80. Nam, ut ibidem ait, Jo--fephus talia mala dicit illi populo tunc aecidilfe , ut vix credibilia videantur. Unde merito pollet generalius intelligi, quod nec fuit, nec erit talis tribulatio in ulla omnino particulari gente aut regione totius mundi: quia videlicet extremum fcelus occifi Filii Dei extremis tribulationibus vindicandum erat. Unde & ipfe Jolephus palam afferit,libro 6. c. 11. Ut breviter dicam, inquit, neque aliam civitatem umquam talia perpellam puto, neque ullam nationem poft hominum memoriam malitia ferociorem fui Ile.
22.	Et niß breviatifuiffentiies illi, asterno fcilicet Dei decreto: agitur enim de re futura. Quod quidam apud Auguftin. epift, citata intelligent faftum eo modo, quo fub jofue dies fuit longior. Ipfe Au-guft. intelligit per dies brevia‘os ipfa mala breviata ; led non incommode intelligi poteft, nifi dies, id eft , nifi tempus iftius belli ac tribulationis Judaicas fumet a Deo brevius decretum, quam illorum
impietas & juftitiae divinae feveritas exi-
febat, non fieret falva omnis caro, fcilicet udaica, inquit Chryfoft. Duplex Hebraif-mus, Caro , pro homine, & non om iis pro nulla, ficut Lucs i. vertu 37. & a-libi fspius. Senfus eft igitur, nullus Judaeorum evafiffet mortem temporalem, fed tota natio fuiftet deleta per Romanos. Sed propter elettos, ad sternam bea-titudinem ex illa natione, qui fcilicet vel tunc vivebant, vel ex illis ufque ad finem mundi nafcituri erant. Non enim debemus ambigere, inquit Auguft. ibidem, illo Judaics calamitatis tempore fuilfe in populo illo eledtos Dei, quorum alii jam iu Chriftum crediderant, alii credituri erant. Propter eleftos ergo illos, ne fimul cum reprobis vel jam nati, vel antequam nati pereant, breviabuntur, reipla, dies illi, ficut ab sterno breviores conftituti fuerant: hoc eft, citius divina providentia bello &_ calamitatibus illis finem imponet, efficiendout Romani celerius fupereut. Quod ita evidens fuit tam iplis Judsis quam gentilibus, ut Jofephus crebro inopinatas Romanorum vidorias Deo adfcribat; & ip-fe Titus, captis Jerofolymis & infpettis munitionibus, dixerit: Plane Deo adjuvante pugnavimus, 6? Deus erat , qui detraxit ab ifiis munitionibus Judaos. Nam qus hominum manus aut machinse ad iftas valerent? ut eft apud eumdem Jofephum
SECUND. MATTH. Cap.XXIV. 6it lib. 7. cap. 16. _ Unde idem Titus, re-jefta corona fibi oblata, fatebatur non fe talium operum auftorem fuilfe, fed Deo iracundiam contra Judaeos demon-ftranti manus prvbuiile, ut narratur apud Philoftratum* Quamvis ergo multi ifta omnia de abominatione defolationis, dierumque breviatione retulerint ad ultima & Antichrifti tempora, certum tamen videtur, omnia haec ufque ad expugnationem Jerufalem & calamitates gentis Judaicae pertinere» fi cut intellexit Chryfoft. & Theophyl. & ex profef-fo Auguft. epift. 80,
23. Tunc fi quis vobis dixerit, poli excidium fcilicet Jerufalem, quo, defunctis plerifque Apoftplis , Pfeudochrifti & pfeudoprophetse, id ert , haeretici po-tiffimum pullulare coeperunt.Tranfit enim hic Chriltus ad tertiam quaeftionem, a Jerufalem fcilicet ad finem mundi: nam vaftatio Jerufalem vaftationis & finis mundi typus fuit, Itaque illud, Tunc, omne tempus, quod ab illaexcifa ufque ad finem mundi labitur, comprehendit, & maxime tempus Antichrifti. Si quis vobis dixerit, dilcipulis fcilicet meis: nam fub Apoftolis omnes fideles intelligit; Ecce hic eft Chri-fius aut illic, id eft, hoc aut illo loco apparuit Melfias, promiffus a Deo, qui Judaeos aut vos. a calamitatibus liberet, foelicitatemque largiatur : nolite credere, quia non nifi unus pft Chriftus, qui jam P p a	venit.
venif. Tales fuerunt non pauci, ut o-lim Barchochebas tempore Adriani Imperatoris de quo Eufeb. lib. 4. cap. 6. & nuper David Georgius Balilese, & a-lius ex Anabaptiilis, qui fe Regem Sion finxit: & iple Antichriftus tota profef-fione hoc afturus eft.
24. Surgent enim Pfeulochrifti , qui fe Chriftos me rep.obato mentientur , 8* pfeulöprophetä: nam ticut Chriftus veros Prophetas habuit, qui de illo praedicaverant: ita. Pleudochrifti fuos habebunt Pfeudoprophetas: & quia pfeudoprophe-tae olim erant falfi doftores rerum fa-crarum, ideo tub hoc nomine comprehenduntur etiam haeretici, qui pieudo-N prophetis antiquis in nova lege lucce-dunt. Et dabunt, feu edent, fignä magna ' 8° prodigia, 11011 vera, led mendacia, ut vocantur ab Apoftolo »«- ad Thellal. 2. ut lie verum Chriftum verolque P o-phetas imitentur, qui illis veluii figiliis Dei doctrinam luam & raillionem confirmarunt. Edent ilia virtute daemonum, qui pro fublimitate lua femina rerum illarum, id eil, prodigiorum, nobis occultiora, noverunt, & ea per congruas temperationes elementorum latenter fparguut, atque ita gignendarum rerum & accelerandorum incrementorum praebent occafiones, ut Auguft, 3. de Trink. cap. ti. Refte autem dicit, pr&bent eccajwnes, quia touv aftio fit ab illis cau-
SECUNdJ MATTH. Cap. XXIV. 613 fis naturalibus, quas adhibent. Ita ut in errorem inducantur, id e 11, tam plaufibilia, tam verifimilia, tam efficacia adperfua-dendum, ut fallendi effient errore finali, etiam eleEli ad falutem, per asternum prre-deftinationis divinae decretum: Si fieri poteß, id eft, fi effiet poffibile, ut creata vis creatoris decreto , beneplacito, ac viribus protegentibus praevaleret. Significat enim, fi tales eledti fine prudentiae & viribus relinquerentur , omnino effie fallendos. Unde rediiffime Auguft. de correp. & grat, cap. 7. Horum fi quif-quam perit, fallitur Deus : led netno eo* rum perit, quia non fallitur Deus, Horum fi quifquam perit, vitio humano vincitur Deus: led nemo eorum perit, quia nulla re vincitur Deus. EtChriftus ipfe de talibus ovibus.’ Non rapiet eas quisquam de mana mea. Joan. to. verfu 28.
25.	Ecce predixi vobis, periculi magnitudinem, ut fcilicet illud lollicite magis caveatis. Non enim eleftio , aut prae-deltinatio, etiam cognita, eft, aut effie debet eaula focordiae, fed follieitudinis, ac diligenti« , ut per illam ipfam diligentiam, hoc eft, follicitam ardentem-que voluutarem, id quod conftitutum eft, impleatur, & ex illa ipfa difcant homines fe ad praedeftinationem divina; grati« pertinere, ut loquitur Auguft. de dono perfeverantiae cap. 22.
Pp 3
26.
a6, Si ergo dixerint vobis: Ecce in deferto eft , Chriftus , nolite exire , id eft , non modo non credere, fed nec exire dignemini, ut quid rei fit, videatis» Ecce in penetralibus, id eft, in conclavibus, feu locis sedium abft rufiori bus.- nolite credere. Explicat itaque magis particulatim id, quod ante dixerat, Ecce hic eftChri-ftus, aut illic; idque pro omnibus , ponendo duo loca contraria, deiertutn foris , & penetralia domi.
.27. Sicut enim fulgur exit ab oriente, id eft, promicat e nubibus in oriente pofi-tis , 6? paret, id eft, apparet, & fubito confpicitur, non tantum in meridie & Aquilone , fed, ujque in occidentem , hoc eft, per univerfum undequaque orbem fpargitur, & unuique cernitur; nam per duas illas partes oppolitas totum mundum lignificat; Ita erit & adventus Filii hominis, id eft. fubitus , inexpeftatus, non incerto, abftrufo., & abdito loco, led toti mundo illuftris & confpicuusj quali dicer, tametfi vos, ac fideles mei friatis, me Chriftum fecundo elfe venturum, nolite tamen credere quibufc.um-que praedicantibus , Ecce hic , aut illic Chriftus apparuit, c? regnum fuum aufpicatur; quia adventus meus, qui adhuc exfpe-dtatur, non erit occultus, & per homines prsecones hominibus nuntiandus, ut fuit in Bethlehem, led fubitus & inftar fulguris, quod non indiget prsecone, aut
nun-
SECUND. MATTH. Cap. XXIV. 61$
nuntio, per fe toti orbi ita manifeftus, ut neminem latere poffit, Senfus ifte Chryfoftomi eft & vere genuinus. Au-gnft.vero quoft. 38. lib, 1. Quoft, Evang. & aliis locis omnia procedentia a verf.
23.	de quibusvis horeticis & fchifmati-cis intelligit, qui non funt _ Audiendi a populo Chriftiano, dum prodicant, Ecce hic Chriftus , aut illic , id eft , dum particulas terrarum , atque provinciarum , ubi vigent, demonftrant, dicentes, apud fe folos efle Chriftum & Eccleiiam, aut in deferto, ac penetralibus , id ed , in ob-fcuris occultiique conventiculis, ubi cu-riofitatem hominum decipiunt, biam quod ait, Filium hominis appariturum ficut fulgur , inquit , contra illos valet, qui occulte congregant, tamquam in penetralibus, & paucos, tamquam in deferto , cum Orientis & Occidentis nomine Ecclefta per totum orbem futura fig-nificetur& ad manifeftationem clari-tatemque Ecclefio pertinet fulguris nomen. Senfus ifte videtur magis myfti-cus.
28. Ubicumque fuerit corpus , Croce (to proma) cadaver, illic congregabuntur 6f aquila , quia naturali fenfu illud etiam trans maria fentire dicuntur, & advolare, ut inde pafcantur, uthicHieron. De-fumptum videtur ex Job. 39. v. 30. ac tranfiifle in proverbium , quo figm-ficetur non opus elfe magno ftudio, ut
Pp 4	ea
ea jungantur , quae natura ad invicem geruntur. Se ergo comparat cadaveri, propter mortem corporis, Sanftos luos aquilis , quod aquilarum inftar in altis l'uper terrena volent, oculati/limi in Chri-ftum velut Solem oculos figant , fene-6futem renovent; quafi dicer. Ubicumque fuero , cum inftar fulguris in nubibus apparuero, eo Samfti mei, nemine indicante, fentientes prsefentiae meae virtutem , tamquam ad efcam fuam , ex omnibus orbis partibus fummo defiderio rapti in nubibus obviam Chrifto in aera convolabunt. Quamquam Hilarius locum pallionis, ubi judicium futurum lit, indicari putet, fcilicet Vallem Jofaphat.
29,	Statim autem pofi tribulationem illorum dierum; nempe quibus Pfeudo - chrifti & Plendo - prophetae dixerint, Ecce hic eft Chrifius, 'Sc. Per quod in primis tempora Antichrifti figmficari diximus, & eo referunt Chryfoft. acTheophyl. Quamvis ■referri etiam polfit ad dies tribulationis Jerofolymitan»de qua verf. 21. poft-quam lecutura fignificetur alia rerum omnium perturbatio. Dicit autem, fta-tim poß, etfi jam tot annorum centuriae tranfxerint; partim quia divino judicio tempus iftud eft momentaneum: apud quem, ut dicitur 2. Petri mille anni ficut unus dies: partim quia etiam hominum aeftimatione perexiguum eft, cum unicuique dies ille ultimus, leu
ul-
SFCUND.MATTH. Cap.XXIV. 617 ultima tribulatio tam propinqua fit, quam eft dies mortis. Nam, ut Auguft. epift. go. in quo ftatu quemque invenerit fuus noviffimus dies, in hoc eum comprehendit mundi noviffimus dies. Itaque, ut unusquisque temper ad ilium diem ultimum effiet paratus, temper eumifto loquendi modo Chriftus mxpeffiari voluit: quem poftea eadem de cauta Apoftoli imitati fuut, dum 1. Joan. 2. dicitur, Nunc e[fe muifijima, hora ; & 1. Petri 4. Omnium finis appropinquate. Unde & Deuter. 32. vertu 35. Juxta e fi i.ies perditionis.
Sol objcurabitur if Luna, &c. Auguft. loco cit* per Solem intelligitChriftum, per Lunam Ecclefiam, qui perlecutionis a-cerbitate, tub Antichrifto ita fint obfcu-randi, ut hominibus non appareant: per ftellas cadentes eos, qui, cum gratia fulgere viderentur, perfequentibus cedent & cadent. Virtutes autem coelorum movebuntur, quia quidam firmiffimi turbabuntur. Sed ex Lucse 2. vertu 2y & 26. latis apparet, litteraliter liate in Sole & Luna & lftellis eventura, quemadmodum paffim etiam a Prophet's praediftum eft, Itaiat 13. vertu 10. & in primis Joelis
2.	v. 3r. ut proinde moralis , vel my-ftica ftt Auguft. interpretatio. Itaque Jbl ohfcurabitur, ut ficut prima lux nafeen-tem,- ita poftremat tenebrae morientein mundum loquantur. Unde Apocal. 6. v. 12. Sol dicitur futurus niger tamquam P p 5	iaccus
faccus cilicinus: non propter fplendorem Chrifti praefentis, ut vult Hieronym. & Chryfoft. (Lucas enim indicat hanc ob*-fcurationem praecelfuram adventum judicis} fed luminis defeftu. Et luna non dabit lumen fiam, prop ter defeftum fcili-cet Solis, a quo lumen l'uum mutuatur: Unde Apocal. dicit. Fiet ficut /anguis.." Et fiellce cadent: quia propter defeftum luminis eadem ex caufa cecidilfe videbuntur, coelo quafi luminibus privato. Quamvis non defint, qui intelligant hoc de exhalationibus ignitis, qua: ftellis fi-miles de coelo cadent, multo fcilicet mirabilius, quam nunc fit, ut inquit Au-guftinus20.de civitate cap.24.... Et virtutes caelorum, commovebuntur. Quod Gneci de virtutibus Angelicis fere intelligunt, quae ad tantam rerum perturbationem admiratione concutientur : recentiores de aftris, quae militia coeli vocari folent: fed illa jam cecidilfe dirta funt. Itaque videtur elbe generalis exprelfio & complexio eorum, que particulatim de Sole & Luna, & flellis dixerat: quafi dic. Et omnes vires coelorum commovebuntur; Graece eft enim donameis, id eft, potefiates, vires, ut non incongrue figni-ficari polfet idem, quod Job 26. v. 11. dicitur Columnae cedi contremifcent. Unde Proverbiorum 8. v. 26. limili fere pbra-fi vocantur etiam cardines orbis terree, & alibi cardines maris, quafi dicere hic vel-
SECUm MATTH. Cap. XXIV. 619 let: Ipfum omne robur & firmamentum, & quali cardines coelorum commovebuntur, Gi'sece ( Saleufhesontai) agitabuntur. Proinde idem hic dici videtur, quod 2. Petri 3. v. 10. Ctsli magno impetu transibunt. Hnsc igitur tam inufitata segrotan-tis mundi fymptomata inflantis ejus oc-cafus, & quafi mortis indicia funt & fi-nrul adventantis judicis. Unde lequitur: 30, Et tunc, Sole, Luna , ftellis ob-fouratis, parebit, Greece (Phanifetai) apparebit, figmini filii hominis, id e ft, id, quo Filius hominis mundo & hominibus, fidelibus & infidelibus notus, ac celebris eft, quod non eft aliud, nifi lignum Crucis, Sole ftdgentioris, ut inquit Chryfoftom.& confentiunt antiqui, Hilarius, Hieronym. Theophyl. & alij. Unde canit Ecclefia: Hoc fignum cnicis erit in edo , cum . Do nimis ai judicandum venerit: nempe ad lola-ium fidelium , videntium vexillum adventantis Domini, ac tropliseum Redemptoris fui; ad terrorem infidelium, maxime Judseorum. Unde etiam tunc, illo fcilicet vifu, plangent omnes tribus terras, id eft, omnes nationes pe&oris tunlio-ne (quod proprie, prtelertim Graece, eft plangere} lamentabuntur, doloremque luum teftabuntur, nimirum quod judicem talem crucifixerint, vel crucifixum contempferiut: nam de impiis loquitur, pii enim diligent adventum ejus. Et videbunt , corporeis oculis Filium hominis
ve-
620 COMMENT. IN EVANG. venientem in nubibus cceli : quafi curru triumphali ad judicandum veheretur, & in throno fuo federet. Ita contigit & in transfiguratione, hujulce, gloriae typo, & talem adventum in nubibus promi-ferunt Angeli in afceufione. Servient nubes ilice ad temperandam omnium a-fpectui claritatem eius, & ad augendam floriam. Unde addit cum virtute multa, leu magna , if majeftate , Craice, (meta dunqmeos kai doxes polles) cum poteßate if gloria multa, non lcilicet cum illa infirmitate & humilitate, qua nunc. Virtus, feu poteflas apparebit in illa momentanea mortuorum omni«m refufcitatione totiusque mundi refiauratione; majeftas in corporis claritate, nubis amiftu, fti-pantiuni multitudine, gloria & reverentia.
31. Et mittet Angeles fuos: qui, ut putat Gregor. Horn. 1. in Evang. vjfibili-ter hominum oculis apparebunt, cum tuta if voce magna. Vox. Et, expolitive, feu exegetice accipi videtur pro, id efl: quali dicer, cum tuba, quae eft vox magna, fient Apocal. 1. v. 10.' & ibid. c. 4. v. I. dicitur. Audivi vocem magnam tamquam tub ce loquentis mecum , articulatis fcilieet foriis. Unde & Paulus, cum 1. ad Corinth. 15. verfu 25. de fola tuba dixil-fet, in novijjima tuba; canet enim tuba*, magis fe declaralfe videtur 1. ad Theffal. 4, v. 15. dicens ; IpJe Dominus in jujju, if
in
SECUND. MATTH. Cap. XXIV. 621
in voce Arckahgrti, 0s in tuba Dei dgeendet de calo. lia ut omnia illa non aliud declarent, quam vocem magnam, quali tubalem inftar tubae, toto mundo per-fonantem miniiterio Archangeli & Angelorum, juilu Chrifti Domini editam. Unde Joan. 3. yerfu 2?, vocatur Vox FüiiDei, quam mortui audient, quia jullii ejus vox illa edetur. Ita fere Anguli. Epift. 120- cap. 34. qui tubs nomine evidentillimum & prseelarillimum aliquod lignum vult intelligi. Adhibebitur autem partim , ut ejus miniiterio excitentur mortui, 'licut Lazarus voce Chriiti, partim ut per eam ad tribunal convocentur. Unde Auguft. ibid, putat die illum clamorem, qui cap. feq. v. 6. media no6te faftus dicitur, Ecce fponfus venit, exite obvium, ei. Et hic ftatim adjungitur effertus tubs: 6? congregabunt e-leclos ejus a quatuor ventis, id eft, a qua-tuor mundi plagis, Oriente, Occidente, Meridie & Aquilone, unde fpirant praecipui quatuor venti. Sub quibus, ut fig-niticaret univerlas mundi partes intelligi, addit, efficacioris expreffiönis caufa, idem quali repetendo, A Jummis certorum u/ime ad terminos eorum. Similis phrafis eit Deuter. 4. verf. 32. & Plalm. 19» verfu 7. & 8. led tam ibi Hebraice quam hic Grseee eft, -ab extremis calorum ufqne ad extrema eorum : & ideo eadem vox ah'on, hoc loco nunc fummum, nunc terminus
minus transfertur; fummum enim rei e-tiam eft terminus, feu extremum ejus. Senfus eft ergo, ab uno coeli extremo ufque ad alterum. Per codi autem ex-tremum intelligitur locus coeli extremo fubjetfhis, & ideo eandem rem expref-lit Marc, A fummo, id eft, extremo terra ufque ad fummum coeli.
32.	Ab arbore autem fici, quse eis erat in illis locis notillima. Alioquin Luca? addit, Videte ficulneam 6? omnes arbores; utrumque enim videtur Chriftus dixilfe. Difcite parabolam, id eft, accipite ex ea fimilitudinem. Cum jam ramus ejus tener, id eft, mollis, fuerit, quafi propter appropinquantem Solem lucco plenus, fi? folia nata: apud Lucam , Cum producunt jam ex fe frudum. Sed Frudus ibi figni-ficat, quidquid ex re pullulat, ut gemmas & folia: unde Grsece eft (frobalosinj cum jam protruferint, fcilicet gemmas & folia.
,Scitis quia eft prope aft as,
33.	Ita fi? vos cum videritis heee omnia, incipere & fieri , qua; huc ufque dicta funt, etiam de adventu Filij Dei in nubibus, Angelorumque milfione. Nam quamvis Apoftoli, ad quos loquitur, non elfen t ea omnia vifuri, voluit _ tamen & ipfos & omnes, qui haec ab illis di-fcereut, lemper elfe fufpenfos. Scitote quia prope eft in januis, id eft, quod omnino jam jam adeft prse foribus, nempe non adventus Filii Dei; ille enim jam
SEC UND. MATTH. Cap. XXIV. 623 apparuilfe di6tas eft: led, ut fupplet Lucas , regnum Dei, illud plenum & pa_ catiffimum, quod poll judicium in Sanftjs revelabitur. Hoc ergo verba confola-tionem eleilorum continent a tot tribulationibus, quibus in mundo prelfi fuerant, fuggerendo illis fpem proximam beati Jfimo tranquillitatis , ficut clare colligitur ex Lucae 21 verfu 28. •. * Redicite 6? levate capita veftra, quoniam, appropinquat redemptio veflra. Ut autem certa eilet fides futurorum illorum, quo prodixerat, graviter ea caufirmat.
34.	Arnen dico vobis, quia non praeteribit, id eft, interibit & abolebitur, generatio hcec, Alii generationem credentium, alii humanum genus, alii hanc aetatem, alii aliter intelligunt. Nihil convenientius videtur poffe accipi, quam hoc generatio Judoorum; illam enim fope fo-let nomine hujus generationis defigna-re, ut patuit cap. procedenti verfu 36. & c. 12. y. 41, & 42,... Donec omnia fiant, id eft, impleta fuerint. Ideo autem illam generationem, feu nationem per-manfuram afferit, quia pleraque potilfi-mum in illa natione complenda erant, ut quo.de excidio Jerufalem , & ejus calamitatibus, de Pleudochriftis & planctu tribuum prodixerat.
35.	Ccelum & terra , quibus nihil eft in rebus creatis firmius & immobilius, tamen tranfibimt, a ftatu luo, id eft, mu-
634 COMMENT. IN EVANG. tabuntur .- verba autem mea . qua: vobis haftenus locutus fum, non praeteribunt; quantum ad rem fcilicet fignilicatatn , hoc eft, non mutabuntur, & non aliter aliquid continget, quam illa fonant & fignificant, fed certiffime habebunt effe-ftum fuum, quia ab incommutabili veritate prolata. Dedudta enim, inquit Hilar, ex sterilitate, id in fe continent virtutis, ut maneant.' Hoc ergo addit, ne quis luturarum rerum incertitudine, vel nimia dilatione de veritate inciperet fluctuare. Ut vero etiam curiofitas reprimeretur, adjicit;
36.	De die autem illa 6? hora , qua coelum & terra tranfibunt, & Filius hominis cum Angelis venturus eft, id eft, de tempore certo & determinato con-lummationis mundi, & adventu judicis, five dies, five hora, live menfis, five annus fuerit, Nemo feit, neque Angelictelorum , hoc eft, nemo in coelo , neque in terra, neque naturali lcieutia, neque revelatione. Reprdlit igitur eos , inquit Chrifoft. ne dilcere vellent, quod Angeli nefciunt. Ut autem efficacius occurreret curiofitati, neque molefte ferrent, quafi contempti/a Chrifto, quod nec ipfis fecretum iftud Chriftus committeret , addit, juxta Marcum , neque Filius: cujus lententis obfcuritas , tie faveret Arianis, diverfas interpretationes pcperit. Hieronym. hic & Ambrof.
SECUND MATTH. Cap. XXTV. 62$ libi*. 5. de fide, cap. 8. locum corruptum elfe voluerunt. Alij, ut Origen, Traftat. 30. in iMatth. putant Chfittum otalie tunc diem judicii ; port refur-regionem vero fcivifle. Inter varias interpretationes antiquorum dujeyeri fimi-lioi-es videntuiu Prima eft A'thanafii libr.
4.	contra Arianos & Ambr. lib. 8. in Luc. & Nanzianzen. ex profdfo Orat. 36. ut neque Filius, fupple hominis, illum diem l'ciat , hoc eft , ut non fciat eum diem ex eo, quod eft homo, fed ex eo tantum, quod fimul eft Filius Dei, In quern lenium fcribit Auguft. 1. de Trinit. cap. 12. Chriftum dixifle alibi, iNon eft meum dare vobis, quia non eft fuse poteftatis huinatne, led divinae. Hinc Gregorius libr. 8, Epift. 42. In natura quidem humanitatis novit diem & horam, non ex natura humanitatis novit: ideo fbientiam, quam ex natura humana noli Habuit, in qua cum Angelis creatura fuit, hanc fe cum Angelis habere denegavit. Secunda eft, quam ibidem Gregor, tradit, & eft Auguftini multis locis, prazcipue loco illo de Trinit. citat. & libr. 83. Quaft. Evang. qu. 60. & alibi, ut Filius hoc nelcire fe dicat, quod uefcientes nos facit, id eft, inquit Auguftinus, quod non ita lciebat, ut tunc difcipulis indicaret. Quo lenfu dick A-poftolus : Neque enim judicavi me Jcire aliquid, inter vos, nifi Jefum Chri/lum , nem-q q	pe
626 COMMENT. IN EVANCJ. pe hoc Apoftolus inter illos nelciebat* quod per ilium fcire non poterant, cum tamen loqueretur fapientiam inter per-feftos^ Simili modo Chriftos dicit Joan* if. fe slpoflolis omnia nota feci/Je , quae audiverat a Patre fuo, lcilicet qua; communicare deberet, cum plurima divinitatis lecreta non feciffet nota* Itaque juxta hunc fenfum loquitur Chriftus tamquam legatus a Deo, qui non fie a Patre diem illum didicerat, ut cuiquam eorum» ad quos legatus fuerat, eum aperire deberet, ita ut illum libi 1'oli fciret, non a-liis. Nam alioqui quomodo diem & horam ignorat, qui omnia ad diem illum & horam prodixit? Caufa vero celandi fuit, quia, ut Chryfoft. hic & Bafil, libr. 4, contra Eunomium fcientia ejus non expediebat i\obis: expettatio enim perpetua ferventiores ad pietatem facit, cognitio negligentes. Et hinc addit, Niß folus pater ■, ad quem, velut principium creationis , ita & refolutionis mundi , pertinet fcientia hora; illius. Non tamen excluditur Filius, in quantum Deus, aut Spiritus iaudlus, led illa fola , q_u« natura a Patre differunt. Unde perinde eft, ac fi diceret, Nullus homo, nullus Angelus, nullus legatus ad homines, fed folus Deus. Hinc Aci. 1. de illo die interrogatus fimiliter refert ad Patrem : Non eft vefiruni nojfte tempora , vel momenta, qax Pater pofuit in fua poteßaie.
Dicendo autem , Non eft veflrum ,0 fatis indicat, fuum efle fcire.
37.	38. Sicut autem in diebus Noe\ fup* ple accidit, ita erit 8 adventus Filii hominis , id eft, ita tempore ejus adventus continget. Sic expreffit hoc Lucas clarius c. 17. V, 26. nimirum erunt homines comedentes 8 bibentes, id eft genio & conviviis indulgentes: nubentes 8 nuptui tradentes Graece (fiamuntes kai ekgamazontes) ducentes uxores, 8 ad nuptias dantes , hoc eft, rebus jucundis hujus vitae, & voluptatibus, more lolito vacantes, fine ulla follicitudiue, ac timore futurorum. Non enim hic arguit fcelera, fed fupinam illam fuse falutis fecuritatem j nam hoc poftulat id, quod fequitur.
39.	Et non cognoverunt, imminens fibi exitium diluvii, quod tulit, feu abftulic & occidit, omnes : quamvis effet a Noe praedi&um & praedicatum; culpabilis enim eorum ignorantia & incredulitas taxatur: Ita erit 8 adventus Filii hominis , id eft, fimiliter inexfpeftatus , quia vacabunt epulis, voluptatibus, lucris & negotiis hujus mundi. Unde Lucae 17. additur in alia fimilitudiue de diebus Loth, E-mebant 8* vendebant, plantabant 8 aedificabant, id eft, rebus terrenis toti immtfrfi erant. Unde Apoftolus: Cum dixerint pax, Ici licet a praeteritis malis, 8 fecuritas, fci-licet a futuris, tunc repentinus eis fuperve-nitt interitus, Sed hic merito quaerat ali-Q q 3	quis,
628 COMMENT. IN EVANG. quis, quomodo poterit efle tanta fectl-ritas hominum, cum tot mala praecef-fura dicantur: fames, bella, pelles, & maxime Sol oblcurandus, &c. Ret'p. de impiis potiifinlum hie fernionetq eile , qui’inter medias' afflidtiones piorum vacabunt deliciis , ficut milites , ' dum alii vacantur. Addit Hier, mundum ante cortfuramationeifi ab omnibus illis malis aliquandiii fore pacatum. Quae vero v.
29.	de obfcuratione Solis & Lunae &c« dicuntur, ea ipfa jam pertinent ad ipfunl adventum Judicis
40.	Tunc, in adventu Filii hominis, duo ennit irt agro , nihil militis' qüam de die judicii cogitantes; duce icilice: ancilis erant in mola, id eft, loco, ill quo mplitur, feu pillriho: hoc enim viliili-mum fervitii genus ad ancillas oliiii pertinebat , iit patet Exodi 1 r. vferlu Unus -aßumetur , follicet lutfum rapietur ad Filium hominis , ut indicat Lucas c.
17.' V. g6, & 37.... Et unus relinquetur, id eft, non rapietur. Significatur igitur in quacumque hominum conditione , _ five liberorum , live fervorum, live divitum, five pauperum , live vitae contemplativae, five adtivae* fore bonös & malos, alios filvandos, alios damnandos, nullam cujuscumque locietatis habendam eile rationem i led a fe mutuo efie divellendos , utrisque diem & horam fore pioifus incognitam. Unde- concludit:
42* JnWäte ergo , id eft proinde, ft vobis coni’iltum cupitis, diem ilium fem-per pi« oculis habete, ita vivendo, ne in paratos opprimat. Praecipitur enim hic non vigilia corporalis , nec nuda memqria illius diei, fed memoria cum follicitudine, inde nata, ut per vitse probitatem ad illum parati iimiis. Quia ne-Jcitis, qda hora , feu quo tempore, Dominus veßer, Filius fcilicet hominis, venturus fit, ad vos judicandos, ut praemium vel fupplicium reddat. Itaque cum dicit, ergo, infinuatum voluit, ut fupra annotavimus, & plerique veteres obfer-vant , hanc etle caulam , cur dies & hora illa nobis occulta maneant, ut fcilicet perpetuo ad fubeuhdum illud judicium parati maneamuV; quod fine dubio non fieret. fi prefciremus. Me autem Apoftoli putarent, hoc folis hominibus , tunc vi duris, dici, addit apud Marcum, Quod vobis dico , omnibus dico, vigilafe. Nam_ eadem eft ratio de die mortis uniuscujusque , in quo quisque a Deo judicatur: tempora enim diverla flint , fed caufa eadem , flatus idem. Unde ad eum , fi cut ad diem judicii, omnis Chriftianus paratus eile debet, quia, ut Aug. Epift. 80. imparatum inveniet ille dies, quem imparatum iuve-nerit fu<e vit£ hujus ultimus dies. Hanc porro perpetuam vigilantiam exemplo boni patrisfamilias declarat, qui, Sifii-Q q 3	ret>
ret, qua hnra, Grasce (poia phylake) qua cufiodia, hoc eft, qua vigilia nocturna, quas olim quatuor a militibus excubantibus obfeivatas fuilfe alibi diximus, far •venturus effet, vigilaret utique. Manca eft ifta fimilitudo, & fupplenda , juxta verfilm fequentem , hoc modo : Sed quia lion poteft hoc fcire, quia funs' conditio eft, ut captet horam , qua minime exfpedtatur: hinc quoad fieri poteft. ei temper vigilandum eft. Unde eonclu- m dit, applicando fimilitudinem.
44. Ideo &? vos eßote paran. Quibus verbis explicat, quid fibi voluerit metaphora vigilandi. Vigilat autem, feu paratus eft , qui eo Temper ftatu eft, ut placeat Deo & ipfi Deus: fic enim adventum judicis non timebit, fed diliget, quacumque hora venerit. Quia qua nefiitis hora, Graece efficacius (e ora u dokeite') qua non putatis, id eft , non ex-fpectatis, hora , Filius hominis, inftar furis, veniet, ad vos judicandos, five in particulari judicio, five univerfali. Hanc Chrifti parabolam alludendo imitati funt & explicuerunt Apoftoli; ut cum Petrus Epift, 2. c. 3, dixit , Adveniet dies Domini, ut fur; & Paulus i. ad Theffkl»
5.	-v. 2. Ipfi diligenter fcitis , quia dies Domini fient fur in no cie, ita veniet: & ip-fe Cliriftus , Apocah 16. v. 15* Eece venio fic ut fur: nimirum quia adventus ejus incertus, inopinatus, & plerifque inex-
fpe-
SECUND. MATTH. Cap. XXIV. 631 fpedfatus eft: ut fic, inquit Hier, pendulae exfpe&ationis incerto fein per credant eile venturum, quem nefciunt, quando venturus fit. Quamvis autem in commune omnes ad mdefeflam vigilantiae curam adhortatus fuerit, fpecia-tim tamen Apoftolis , hoc eft , inquit Hilarius, populi Principibus, feu Epilco-pi, in exfpe6Iatione adventus fui folli« citudinem mandans addit.
4S» Quis putas , &c. Unde Ambrof. in Praefat. lib. 5. de fide, exponit haec de Petro, Pro Quis putas, Graece eft, Qis ara) id eft, Quifnam? fic enim fubinde nofter Interpres illud ara, perputas, reddit. Eft fidelis fervus & prudens, &c. Ordo verborum eft: Quis fervus, quem conftituit Dominus fuper familiam, &c, eft fidelis & prudens, &c. Alludit autem ad divitem patremfamilias (cui fe tacite hic Chriftus comparat) qui peregere proficifcens unum ex famulis pne-ficiat toti famili.e , Graece Qhepi thera-peiasj famulitio, id eft, famulis reliquis, quibus in tempore, fcilicet opportuno, lingulis five diebus , live feptimanis , det cibum , id eft , alimentum congruum , quod eis debetur. Pro . cibum , Lucas c. 12. v. 42.dicit tritici, id eft, frumenti , menfuram, Graece uno verbo femmet-rion, quali diceres frumenti demenfum. Ubi alluditur ad antiquum morem, quo fervis dabatur in lingulos mentes certa
Q q 4
frumenti me afar a ad victim, q up i yel a munfe, vel metiendo denwDrn di-ceba:ur, ,ex, quo aliquid parcen':e< po-teraiiy augere peculium fuum. Hie ergo oeconomus , %i famulitio pr.epofit.ls, quem Lucas difpenfaiofem vocat, debet efle Fidelis 6? prudens: fidelis ur. non fallat: prudens, ut non fallitur: fi felis, ut non tua, led lucrum Domini, hoc elf falutem families eius quorate prudens, ut cum judicio illud faciat, id eft, mediis utatur idoneis. Dicit igitur, Q iis putas ? quafi dicer, quam rarus eft ! Et ideo etiam
46.	Beatus iUe fefvus, quisquis ille fuerit praefectus familia; , id eft , Ecclefio Chiifti, qiiem cm venerit Dominus ejus iu fine five vi.to , five mundi, invenerit fic facientem, feil, fideliter & prudenter incumbentem officio luo. Unde Auguftin. Epift. 148. Nilfil in hac vita difficilius, Jaboriofims , periculofius Epilcopi , .aut Presbyteri , aut Diaconi officio (qui omnes in populum officium habebant} led apud Dgum nihil beatius , fi eo_ modo militetur, quo uofter Imperator jubet.
47.	Arnen dico vobis'. Super amnia bona
faa/id eft, non folumfuper famulitium,
fed quia fidelitatem ejus expertus eft, fuper omnes divitias luas, conßituet 'eum, pene parem fibi. Quo fignificatur procellens beatitudinis gradus, qui fidelibus profeftis Ecclefio a Deo tiibuendus eft.
48.	Si autem malus ille fervas, fu per familiam concitatus, dixerit, in code luo : Moram facit Dominus, &c- id eft, ex longa mora & abfe,ntia Chrifti Domini longos vita; annos, & impunitatem fibi pollicendo,
49.	Et ceeperit percutere cpnjnvos, id eft, coepeqt npn, tantum non fUugi ofiicio, fed dominari velle in-clero, abutendo poteftate fua in aliorum injurias ac ty-rannid.em ; manducet autem ac bibat cum eb-rioßs^ id eft, commelfationibus ac voluptatibus. fa-is indulgeat, & ita Chrifti patrimonium prodigat. Ubi ad dup capita vitiorum revocantur omnia pra> leniorum crimina, ad voluptate: & injuria.,, id eft, ad flagitia & facinora: illa ad corrumpendum fe , hcc ad nocendum aliiis committuntur. Sed,, ut Au-guft. lib. 3, de doftriua Cb iftiana c. 10. flagitia priora.funt, & facinorum fontes facinora enim committuntur, ut removeantur" impedimenta flagitiorum , aut adjumenta qüäerantür,
40. Veniet dominus fervi illius, ad judicium, Adhuc enim perleverat Chriftus in inculcanda in certitudine adventus fui lio' illimi: lub quo adventum fuum ad judicandum unumquemque in hora mortis intelligit. Indie, qua non fperat, Greece Qe u prosdoka ) qua non exfpeüat: imo longe adhuc abelfe putat.
Et dividet eum, a confervis, id eft, feparabit ab officio, & de familia fua e* jiciet. Idem enim fupplicium ei infligitur , quod fupra c. 22. v. 13. invento fine vefte nuptiali, qui e convivio eje-<flus fuit. Partemque ejus ponet cum hypocritis , id eft, conditionem, fortem, ac hereditatem ei talem dabit, qualem habent & merentur omnes impii, qui Hebraica proprietate Hypocritae vocari fo-lent, ut patet Job 8. verfu 13. & alibi. Pars autem fignificat fortem flabilem a-Jicujus, & confequenter aeternam, quam quafi hereditatem (ibi affignatam poflidet. Unde fimili plirafi dicitur Job 20. verlu 29. & Job 27. verfu 26. Hxc eft pars hominis impii apud Deum: & Pfal. 10. Ignis, ßilphiir pars calicis eorum. Unde fubito tranfitu a figura fignificante ad rem lig-nificatam, aperiens parabolam addit: II* lie, in parte hypocritarumy feu impiorum, Erit fletus & ßridor dentium, de quibus diximus cap. 13. v. 42*
I	i :	\
C A P U T XXV.
1.	9 nempe in illo meo adven-
^ tu ad judicium. Nam ex con-clufione, quae hic habetur verfu 13. patet eum/profequi idem omnino argumentum, quod cap. fuperiori, verfu 42. inchoa-
SECUND. MATTH. Cap. XXV.
choaverat: quo adhortatur tribus diverts parabolis, furis, fervi mali, ac decem virginum , ad perpetuam vigilantiam. Simile erit regnum chorum, Eccle-fia mea , que ex hoc mundo colletfa fuerat, Decem virginibus. Defumptus eft exterior cortex parabola; ab antiquo ritu, quo ficud fponfo juvenes, ut Jadic.
14.	verfu 11. ita fponfae honoris caufa virgines addebantur , qme ipfa no&e nuptiarum in fponfse sedibus adventum fponfi expeftabant, & accenlo lumine prodibant obviam lponfo venienti in domum fponfse, ut ipfe eam inde , cum vitginibus lumen praeferentibus, in ae ies fuas vel aliam convivii domum duceret, ubi nottu,ficut moris erat, nuptiarum pompa celebraretur. Hinc fluxit Latina phrafls ducere uxorem. Itaque ad rem fig-nifieatam traufeundo virginum decem nomine (quo nomine univerfitas expri-mitur) fignificantur non folse, qua; continentiam profitentur , ut Chryfoft. & alii voluerunt, fed omnes auimse Chri-■ fiianorum ; non tamen qualefeumque, fed, ut Auguft. Serm. 23. de verbis Domini, tales auimse, qus habent Catholicam fidem, & habere videntur o-} era bona in Ecclefia Dei, id eft, non aperte rebelles, led quse profitentur aliquo modo bonis operibus, fe parare velle ad adventum fponfi ad judicium. Virgines vocantur, live propter integritatem
fidei,
636 COMMENT. IN EVANG, fidei, juxta Apoll, 2. ad Corinth, it. v»
2.	& 3. live propter continentiam a qüi-buscumoue corporis illecebris quafii omnes profitentur. Qua accipientes lampaies fuas,- nempe accenfasinfra enim verf.
8.	conquerentur eas extingui; ergo ar-debant, ut obiervat Origen. & H:eron. Per Lampades ljgnifieatur fides, iisdem audtorrbus &• Nazianzeno in fine Orat. 40. & Cyrillo Catechefi 15. qua? accenditur, cum operibus quoquo modo lucet: alioquin fine operibus extinguitur, hoc eft, ut eft Jacobi 2. verfu 26. mortua eft. Exierunt obviam, id eft, compararunt fe, ut occurrerent fponfo , hoc eft, corde expedlaverunt adventum ejus, inquit Auguft, Serm. cit. Ubi autem nos legimus, fponfo £? fponfa: Gratce tantum eft (tu nymphion) fponfo , & aptius ad parabolam , ut ex fupra ditftis liquet, item-que ad rem iignificatam. Certum eft enim per fponlum iftüm fignificari Chri-ftum, Eatenus tamen & lponfae ibatur obvibm; quia illa per virgines ad jedes fipo ali ded u c en d a era t.
2,.& 3. Quinque autem ex eis erant fatita,
&.c. pars earum erant imprudentes, qua; ieilieet rebus necellariis ad occurlum lpouii non fe inftruxerant ficut prudentes. Fatuitas vero ifta feu imprudentia in eo lita erat, quod Fatua acceptis_ lampadibus,'non fumpjerunt olea n fecum, fcilicet in vans fuis, ut eft verlu feq, nempe
diftin-
SEClTND. MATTH, Cap. XXV. 637 diftindtis a lampadibus; hoc eft contente lampades fuas quoquo modo lucere, non tibi providerunt de pleo, quod lam. padibus, moram faciente fponfo, infundi pollet. Oleum illud elt vera charitas, qua Deus & proximus diliguntur , quia ut oleum uni vertis liquoribus, ita cha-litas reliquis virtutibusTuperemiiiet $ ea-demque nutrit & accendit fidem , & quali lampadem ardore facit. A quo non dilcrepat id * quod Auguft. dicit 0-leum efle laetitiam conlcientfe, feti intentionem, qua quis bonum facit;, fola e-nim char.itas eft, quae vero bono non laudibus hominum delectatur. Et quia charitas eft mater operum vere bonorum , hinc eadem elt illa interpretatio cum ea , quam dat . Hieron, Hilar. Origen. Cyril. Nazianz, locis cit. quod 0-leum tint opera bona. Hoc ergo oleo caruerunt fatuae in vafis, quia cum eis fufficeret lampades aliquo modo lucere coram hominibus, per exte nam pietatis fpeciem, operaque quaedam five ex timore, five ex cupiditate rerum temporalium, aut laudis humanae fadta, non fecerunt provifionem ln vafis Juis, id eft, in cordibus aut Conlcientia; provifionem , inquam , vera; & folidae pietatis ac chäritatis, ex qua bene operareu-» tur, ficut prudentes fecerunt.
fi. Moram autem faciente fponfo , Chrifto fcilicet difftTente adventum fuum, ut
Au-
6g8 COMMENT. IN EVANG. Auguftin. & Chryfoftotn. Unde & Hie-roir. atque Hilar, moram illam volunt eile tempos poenitentia , quod conceditur: dormitaverunt omnes, quod fit niftando; £P dormierunt, id eft, prorlus tandem in fomnum inciderunt. Dormitatio funt aegritudines, quibus tenditur ad dormitionem: Dormitio vero feu fomnus ell ip-fa mors fidelium. Unde Apoftolus Nolo vos ignorare de dormienHbus. Omnes ergo & prudentes & imprudentes virgines hoc jam difto intervallo moriuntur*
6. Media autem notte, qua fumma quies homines occupat: id ell, eo tempore, quo minime exfpe dabatur. Unde Au-guft. tam Serm. illo cit. 22. quam lib. 83, Quaelt, Evang. qu. 79. & Epill. 120. quibus omnibus locis hanc parabolam ex profeffo explicat , indicari fimul putat obfcuritatem illius diei, de qua ante dixerat , quod de die illa & hora nemo iciret.- Hieron. vero & Chrifoft. indicatum volunt, Chriftum media & iutem-pefta nofte ad judicinm venturum. Clamor faflus efi, a praecedentibus fponfi colpitibus Angelis, nempe clamor tubae ac vocis illius magnae, de qua Cap. priced. V» 31. ut fentit Auguft, Epiltol. illa citat. Significatur enim figmim aliquod evidentilfimum, & prseclarillimum quod ante Domini adventum per totam jpundi machinam pertonabit, & omnes efomno, hoc eft, a mortuis excitabit.
SECÜND, MATTH- Cap. XXV. 639 Ecce Jponfus, quem tamdiu defideraftis & exfpe&aftis: venit, prsfentis temporis eft, id eft, jam adeft. Exite obviam ei, ut eum excipiatis, iicut decet,
7.	Tunc furrexermt omnes virgines illa, per corporum refurredlionem, 8* ornaverunt lampades funs , feu compofuerunt & aptarunt illas, ut quaeque potuit; hoc eft, inquit Auguft. Serm. 22. citat, pararunt fe, ut Deo redderent operum fuo-rum rationem. Difcutiet enim tunc quisque , ut ait Audior Operis imperf, fi. dem fuam, confiderabit opera fui, interrogabit conferendam fuam. In quo examine cum fatuse fe deficere lenti-rent, ad aliorum auxilium confugerunt, dicentes :
8* Date nobis de oleo veflro, quod fciit-cet in vafculis vobifeum tuliftis , quia lampades noftrn extinguuntur, deficientibus videlicet jam laudibus hominum, esete-risque caüfis, propter quas antea operibus nonnullis bonis lucere videbantur. Nam, ut Auguft, citat, quseft. £3. quorum fadla aliena laude (& judicio} fulciuntur, eadem fubtradla deficiunt, & de confuetudine id femper inquirit animus, unde gaudere folet. Itaque hominum adjutorium implorant , eorutn-que, qui corda non vident, teftimonium habere volunt apnd Deum, qui cordis infpedlor eft. Sed
q. ' 'Refpondeymtprudentes dicentes ■ Ne forte von ftifficiat nobis & vobis : iram in'HI o judicio trepidat e Haro ip I a bona confci entia; vix enim fibr fufficit: ut- fibi.teftimonium perhibeat, inquit Auguft. Quis enim gloriabitur mundum fe habere cor ? Unde non defperatioiiH , fed pue humilitatis m prudentium vox fuit. Ifta vero , Ite potius ad 'vendentes 6P emite vobis * non confidentium, fed iriidentium eft refponlio: ut etiam hoc Auguft. notat: qiiafi dieerefrt, Ante tempus fuit & parandi olei , & juvandi vos, nunc eft ferius: ite nunc ad eos, quorum'vel lampades, vel gratiam, vel judicinm , vel aliud quid quaerebatis, ut coram hominibus lucere videremini.
10.	Dum autem irent emere, id eft, dum anxiae- funt de remedio, venit JponJus, ad domum fponfae, if qu<e parata erant, quantum ad lampades & oleum, id eft, quibus bonum coram Deo teftimonium perhibebat confcientia de fide non fidta & charitate fincera, feu operibus bonis , intraverunt cum eo ad nuptias, id ett, donium & convivium nuptiale, gaudia fcilicet
)seterna : & receptis omnibus, claufa eft janua, nunquam Icilicet in aeternum a -perienda: non enim, ut inquit Auguft. ibidem , poft judicium patet precum aut meritorum locus.
11,	Novißime vero, &c. cum jam e-mendi olei tempus pieteriiUet ,^in magnis
SECUND. MATTH. Cap. XXV, 641
«is anguftiis^ & affliddionibus conftitutse, redeunt ad implorationem Dei, dicentes : Domine, Domine, aperi nobis. Quae in geminatio magni affeddus & anxietatis & poenitentia;, quamvis ferae, indicium, eft: nam tales fore tunc reproborum a -«imos & affeftus, teftatur liber Sapientiae cap. f, verf. 3.1& feqq. fient & hic infra v. 44. Sed quia magna eft ejus fe-veritas poft judicium, cujus ante ineffabilis mifericordia praerogata fuit, hinc re-fpondens ait:
12.	Nefcio vos, id eft, non habeo vos pro meis. Non enim quali ignoret, hoc dicit, led ex illa regula , inquit Augu-ftin. quieft. illa 49. qua non habet ars Dei, hoc eft lapientia Dei, ut intrent in gaudium ejus , qui non coram Deo, ex fincera fcilicet charitate, fed vel ut placerent hominibus , vel ex timore, vel cupiditate rerum temporalium, vili funt aliquid fecundum ejus praecepta o-perari. Concludit igitur ficut cap. priced. v. 42.
13.	Vigilate itaque, fcilicet in omnem diem & horam, hoc eft, ut ibid, v. 44. ideo & vos eftote parati femper, fcilicet inftrudti lampade fidei, & oleo fincera; charitatisL, ex qua opera bona pullulent , ne forte idem vobis contingat .• Quia nefeitis diem neque horam, qua venturus eft fponfus ad judicandum & conle-quenter ad nuptias celebrandum .• quod
R r	quia
643 COMMENT* IN EVANG. quia unicuique a morte incipit, hinc & illius diem & horam perinde nelcimus. Quilquis igitur , inquit Auguft. cit. qu. 59, paratus fuerit ufque ad fomnum, id eA? ufque ad mortem, paratus etiam invenietur, cum media nofre clamor fa-ftus fuerit , quo omnes evigilaturi fumus. Ut autem Apoftoli, & omnes in-telligerent, quo padfo vigilare & fe parare deberent ad illum noviffimum diem, fubjungit aliam parabolam.
14. Sicut enim homo peregre proficifcens, &c. nam illa caufalis particula indicat hanc parabolam eodem omnino fpettare. Quia vero pendet oratio imperfecta , & nihil refpondet illi voci, ficut, hinc tali modo fupplenda eft: Sic enim fe habet regnum Dei, ficut homo peregre, &c. vel fic agetur cum hominibus, cum judex ille venerit, ficut li homo diftribue-ret fervis ad negotiandum bona fua, & peregre profectus- poftea rationem ab eis repeteret, &c. Homo igitur ifte fine dubio Chriftas eft , qui peregre profe-tius dicitur, propter vifibilem pratentium fubtradam Ecclelhe, & in primis propter diuturnam quali fufceptae ali cujus peregrinationis , abfentiam. E.t tradidit illis, fervis, bona fua; non ut ea fibi fervarent, fed ut ex eis negotiarentur , hoc eft, lucrum facerent, videlicet profedtum & augmentum regni Domini fui. Per Bona, qme inferius vocantur Talenta, quidam
SFCUND. MATTH. Cap. XXV. 643 dam intelligunt etiam naturale ingenium, cteteraque naturalia dona, ut Auguft. lib. De vera relig. C. 5 . & Ambr. in Luc. led ut apparet, nimis diffufe; nam agi videtur hic de bonis, qu.t Chriftus proprie dat fervis, ideft, fidelibus fuis: neque illa naturalia dantur fecundum propriam virtutem , ut eft verfu 15. Alii etiam intelligunt gratias gratum facientes , & comprehendunt charitatem cum fide & fpe, dona timoris, fortitudini-, &c. Sed nec illa dantur fecundum prop.iam virtutem,- & verfus 27. convincit agi de donis, quae in alios expenduntur. Itaque quamvis ad qiuelibet hujusmodi dona quadam affinitate hsec parabola extendi poffit, proprie tatnen & diredte per Bona & Talenta intelligi videntur ea dona, quae'gratias gratis datas vocamus, quae 111 utilitatem aliorum conferuntur , ut font audtoritas, praefedtura, facerdotium : cujusmodi e-numerat Apoftolus ad Ephef, 4. v. 11. ut eile Apoftolum , Prophetam, Evan-ge^liftam, &c, ac 1. ad Coriuth. 12. fer-, mo fapientia;, fcientiae, fides, operatio virtutum, &c. ita Chriloft, & Hier, hic, & indicat Jufiin. contra Triphonem & Naziauz. Orat. 26.
i*. Et uni dedit quinque talenta , fcilicet auri vel argenti, de quo vide didla cap.
iS.	v. 24. Alii autem duo , alii unum. Super qua numeri diverfitate multi di-Rr a	verfa
verfa philofophati funt; fed revera nihil aliud figuificari videtur, nifi varia effe doua Chrifti, nec omnibus squali a committi, led uni plurima, aliis pauciora, aliis pauciffima & minima. Unicuique Jecundum propriam virtutem, Grsce duna-min, id eft, juxta poteftatem leu vires, ut Hier, nempe naturales vel fuperna-turales: hoc eft, non temere ea dedit, fed prout vidit quemque efl’e idoneum, peritum & induftrium ad utendum, per quod non meritum donorum illorum, fed capacitas tantum fignificatur, quam plerumque Chriftus attendere folet, ut conferendo autoritärem prsedicandi, regendi, &c. illis, qui per aliud ejus donum pneftant pfudentia, eloquentia, vel fcieutia, &c. Nam fi qui forte inepti in Ecclefia fimilem auctoritatem obtinent , noii tam eis Chriftus illam fua voluntate dedit, quam ipfi libi eam importunitate rapuerunt. Et profeclus^ efl ftatim, ut abfente Domino magis uniuf-cujusque libertas ac diligentia quali extra oculos Domini probaretur.
16.	Abiit autem, qui quinque talenta acceperat, fif operatus eft in eis, id eft, negotiari cospit per ea, ieu expendere dona Chrifti in lalutem proximorum, & gloriam Domini fui, & lucratus eft alia quinque, id eft, duplum, quod in rationibus mercatoris maximum lucrum eft; quali dicer, infigni diligentia atque mduftria
donis
SECUND. MATTH. Cap. XXV. 645 donis ulus eft, ita ut frudtum proferret uberrimum.
17.	Similiter & qui duo acceperat: nam & mediocribus donis praediti, imo & minimis, poffunt fummum frudhim facere, pro modulo doni libi conceffi:
18.	Qui autem unum acceperat, abiens fodit in terram. Apud Luc. dicitur ligalfe in fudario , per quae duo Auguft. loco citato intelligit terrenis voluptatibus vel delicatis ac fuperfluis rebus involutum gerere; quod videtur ad allegoriam accedere: iiam ex exprobratione Domini verfu 27. colligitur , nihil aliud elTe , quam ex pufillanimitate vel inertia otiolum haerere, feu gratiam Dei in vacuum accipere, ut loquitur Paulus 2. Corinth.
6.	nempe donum Dei ad negotiationem falutis aliorum, & gloriae Domini pro-
I movendae non producere, cum deberent. Quamquam enim etiam lucrari duplum polfit, qui unum talentum accepit , & otiari ille, qui quinque ; exempli tamen caufa ifta ponuntur, ut inde intelligatur , quanto magis improbandus fit ille , qui fi- quinque talenta, vel duo acceperit, ea defodiat; & probandus, qui unum, id eft, minima accepit, illud tamen lucrando duplicaverit.
19.	Pojt multum vero temporis , praefectis videlicet totius faeculi decurfum: in-linu^tur enim tempus a Chrifti afceufio-ne, inquit Hieron, ulque ad judicium,
Rr 3	&
& fimul longanimitas D mini expeftan
tis. Venit Dominus 8s pofuit rationem ant eis: nam, ut Gregr. Horn. 9. in Evang. cum augentur dona, rationes etiam cref-cunt donorum. Cui enim multum datum eft, multum petetur ab eo. Ea quippe lege data efle indicat hic aperte Chriftus, ut non lint fimpliciter 110-itra, led ut eorum reddenda lit ratio.
20. &21. Et accedent, &c Ait Domi-nus, tam ei, qui alia duo, quam qui a-lia quinque, praeter accepta, fiiperlucra-tus fierat: Euge ferve bone: Graece Qeu) Bene & Re fle: unde Latinum Edge formatum eft, vox laudantis & congratulates de bene fnn&o officio: cf fidelis, QE ~) exegeticum eft, quali dicer bone in eo, quia fuifti fidelis, non tua fcilice t , fed domini lucrum'quaerens , Juper pauca, quae tuae fidei concredita fuerant. Nam dona quamvis maxima fint & plurima hujus vitae-, comparatione futurorum, inquit Hieronym, parva & pauca fuut. Super multa te conftituam, quod fu-pra c. 24. v. 47. dixerat, fuper omnia bona fua conftituet eum, adminiftranda ici licet & poflidenda: erit enim coheres Chri-fti, & heres Dei, id eft , infiniti boni & gaudii ejus. Unde explicans id quod dixerat, addidit: Intra in gaudium Domini tui, id eft, fis ejusdem gaudii particeps cum Domino tuo, & confequenter ejusdem pollelfor regni, gloris & afflu-
SECUND. MATTH. Cap. XXV. 647 enti«; nam gaudium eft quies animi de poffeffb bono,- unde hoc verbo, ut vult Chryfdft. univerfam beatitudinem figni-ficat. Obfervat autem Auguft. Traft. 2?» in Joann, diftum effe, intra, quia intus in auimo eft magnum penetrale, & dulce fecretnm fine tsdio, fine amaritudine multarum cogitationum, fine interpellatione tentationum ac dolorum, ubi de ifto intimo fecretifiimoque bono gaudetur. Adde, intrari, quia Deus major eft corde noftro. Qui autem unum acceperat, ait; \
24.	Domine fcio , quia homo durus es: id eft, noveram te etTe feverilfimum in exigentis iis , quse tibi quoquo modo deberi putas, imoquafi raptorem eorum, quse non debentur , quia metis, ubi non , feminafli, &c. & confequenter ubi nihil tuum eft. Videtur enim adagium fuiffe, de hominibus avariffimis, quibus bonus eft odor lucri ex re qualibet. Depingitur autem hic fymbolice excufatio multorum ? qui pigritiae tuse caufam tum hic, tum in futuro judicio in Deum conjicient, ut quod Deus nimis feverüs & intraftabilis fit, cui fit fervire difficile; qui reprobet, quos voluerit; qui gravio-ra jubeat, quam imbecilla hominis natura ferat; qui gratiam obediendi neget,
& ita vult metere, ubi non feminavit,
& fimi lia.
2^. Hac itaque indole tua confidera-ta, timens, varios negotiandi cafus, ne R r 4	forte
forte fcilicet vel nihil affequendo lucri, vel minus, quam fperes, vel ipfam fortem amittendo te offenderem : Ab-fconii talentum tuum in terra, - ut tibi fine periculis totam fortem tuam falvam fer-varem, id eil, nolui mihi rem effe cum tua negotiatione tam periculofa. Ecce habes quod tuum efl ; quafi dicer. Non habes, quod de me conqueraris, aut amplius poftules.
26.	Refpondens autem Dominus, dixit ei; Serve male, in calumiiiando & accufau-do Domino tuo, ut te excufes, & piger, in negotiando , fciebas, quia meto, ubi non femino, &c. id ed , fi noveras duritiam & avaritiam illam meam ut metam, ubi non feminavi, quare non iftiufmodi cogitatio , inquit Hieronymus, tibi incuf-fit timorem , ut fcires & verereris, me mea multo diligentius repetiturum, nempe exigendo id a te, quod tibi ad erogandum aliis , id efl:, ad negotiandum, dederam? Loquitur enim, non quafi concederet , calumniam effe veram, fed juxta opinionem fervi retorquet argumentum. Unde in fimili parabola apud Luc. cap. 19. v. 22* dicitur, De ore tuo te judico, ferve nequam,
27.	Oportuit ergo: quafi dicer,_ Si meto, ubi non femino , quanto magis petere volo , ubi feminavi, dando tibi pecuniam meam, ut per te crefceret. O-portuit ergo te committere pecuniam meam num-
mula-
SECUND. MATTH. Cap. XXV. 649 milariis, id eft, feneratoribus , qui nummos accipiunt ab hominibus pecuniofis, promiffo certo lucro, ut eos aliis mutuando multo plura lucrentur. Eft autem via ifta lucrandi tutiffima & facillima: unde taxatur hic fervus, quod ne tantillum quidem indufhiam adhibuerit ac tentaverit, ad afferendum aliquid lucri v. g. proximos monendo, confulen-do, fraterne corripiendo, &c. Sed quia homines dicere folent: non obtempe-raffent mihi, nihil profeciffem, & fimi-lia, lefpondet Dominus : Nihil hoc ad te, tuum erat pecuniam meam aliis credere. Et venisns ego , reverfus fcilicet peregre ad audiendas omnium rationes; recepiffem utique, 1'eu recuperaffem a feneratoribus id, quod meum erat, cum ufura, hoc eft, lucro.
28. Tollite itaque ah eo talentum, omnibus Spiritus fanfti donis eum fpoliando.-6? date, fimilia dona , non jam ad fructificandum in aliis, fed ad gaudii, holi oris & glorise cumulum, ei, qui habet decem talenta: fic enim Sanfti in coelo omnis generis dotibus fulgebunt, ut omnia reproborum dona in ipfos transfufa videantur. Hic ergo non tam verbis quam rebus iplis refutat calumniam ler-vi pigri , dum neque talentum feu fortem, neque lucrum cujusquam fervi in fuam, fed in ipforum falutem & gloriam vertit,
29. Omni enim habenti, id, quod debet habere; fub quo hic proprie ufus bonus donorum Dei intelligitur. Unde Auguft. Omni habenti, inquit, id eft, bene utenti, id, quod habet, dabitur adhuc ämpli-us remunerationis loco, 8° abundabit, &c. Vide didta cap. 13. v. 12. De tenebris vero exterioribus , fletu , & ftridore fervi inutilis feu otiofi, id eft, qui propter folam inertiam , feu negligentiam utendi donis Dei fibi conceflis, reprobatus eft Vide c. 8. v. 12.
qx. Cum autem venerit Filius hominis. Hic jam incipit gratifice & magnifice depingere ipfam formam, qua cum fervis fupradi&is rationem politurus eft, hoc eft, ipfum illum adventum & judicium deferibere, ad cujus perpetuam exfpe&ationem vaiiis parabolis vigilantiam noftram excitaverat. Cum ergo venerit, feu apparuerit mundo, Films hominis ; eadem lcilicet hominis forma, qua nunc apparet contemptibilis , fed tunc in maießate fua, Grsece Qen te doxe) ingloria1, qine ei tamquam Filio debetur : Et omnes Angeli , omnes omnino coelis e-vacuatis, inquit Chryfoft, idque vilibili forma, ut fupra ex Greg. audivimus, cum eo, partim honoris, partim tninifte-rir, partim teftimonii caufa de geftis hominum, quibus adminiftratoriifpiritus fuerunt, Poft biduum ergo Pafcha facturus & paliurus promittit gloriam tri-
SECUND, MATTH. Cap. XXV. 6$t umphuitis, ut animos dmipulorum tacite praemuniret & fcan Hal um cruciscom-penfaret, ut notat Hieron. Tunc, referendum hoc ad omnia fequenda, fe debit, congregabuntur, feparabit, flatuet, &c. Sedebit Cup er Jedem ma.iefla.tis hide: Cnece trmlt doxe* autii) fuper thronum gloria fua, id eft, gl; riofum & reg:um tribunal, quod jam nemo contemnat. Hanc federn Orig. vi.lt elfe Sanftorum virtutes: Auftor o-peris itnperf. & Beda Ecclefiam jam glo-rificatam: alii Angdos, qui peculiariter dicuntur Throni; quae omnia ad allegoriam videntur accedere. Reftius fortalfe nubes illuftriftirsa & gloria, cum qua venturus p 'omiffus eft, & per quam olim Deus majeftatem fuam declarare folebat.
32. E' co ig'-egabuntur ante eum : in locum ergo definitum, contra Origin.naht fi fparfi per mundum remanent, non congregantur. Locum iftum Hilar. Can. 23. putat elfe paffionis, alii afeenfiouis, montem fcilicet Olivarum , ex Zachar. 14. v. 4. qui f>rte de alia re loquitur: alii Vallem Jofaphat, ex Joejis 10. v. 2. & 12. ubi certum eft ce judicio agi. Sed revera omnes ifti conveniunt: nam inter montem Olivarum & Cnlvariae Vallis Jofaphat & antiqua Jerufalem inter-jefta eft; ita ut judice fuper montem Olivarum, unde defeendit , iterum af-cendente , Vallis ifta Jofaphat , & Jerufalem, & mons Calvaris in confpeftu fine;
Vallis autem Gehennon, qme inferni eft typus, ad finiftram. Neque quemquam anguftia loci moveat : electi enim rapientur obviam Chrifto in aera, reliqui erunt in illa valle in circuitu, ut dicitur citat, cap, 3. Joelis verfu 12. ut Je-rufalem fit tefiis predicationis , mons Calvarias paffionis, Oliveti afcenfionis, loca in circuitu laboriofie converfationis. Omnes gentes, ita ut comprehendat etiam omnium gentium & astatum homines, contra aliquos, qui folos Chriftianos judicandos putarunt. Et feparabit eos ab invicem ; non gentes integras, quod pras-ceffit, fed homines lingularium gentium, minifterio feilicet Angelorum, ut capite 13. verfu	paftor, vefperi re-
verfus ab agro , fegregat oves ab haedis; qui mixdm toto die in agro, ficut boni & mali in mundo, parti fuerant, ut tunc tandem in diveilis rtabulis collocentur.
33.	Et fiatuet , oves quidem a dexteris, & lusdos a finiftris: id eft, illos loco honoratiori,, hos abjectiori, quicumque ille locus fuerit. Nam cum Paulus fit tertis, eledtos in aera rapiendos, verifimi-le eft, reprobos in terra manfuros. Porro Oves vocantur boni feu eledti, propter manfuetudinem, patientiam, fimpli-citatem, & innocentiam , ut Chryfoft. item propter fruftum , quem adleruut, ut Hilar, Theophyl. Haedi vero reprobi, iit idem Chryfoft. propter libidinem,
qua
SEC UND. MATTH. Cap. XXV. % qua fervent , prae caeteiis animalibus, propter rixas, itemque gulam, ob quam non redla via, fed per praecipitia folent incedere .• adde in primis propter faetorem & immunditiam vitae.
34' T'une Meet Rex. Ante deferiptam majeftatem fe Filium hominis dixerat, nunc regem, quia Regis eft regnum donare, & ab eo proferibere, falvare ac damnare. Ac primo quidem dicet, his, qui a dextris ejus erunt, quia fponte benefacit, invitus punit ; ideo pronior ad fal-vandum, quam ad damnandum. Venite, id eft, mihi vos jungite, aeterni regni jam poffelTori; invitatio eft enim teneri affectus & favoris. Benedicli Patris mei, feu a Patre meo, ad quem omnia fua Chriftus referre folet, hoc eft, quibus, benedixit Pater meus, cujus benedicere non eft aliud quam benefacere. Datur enim tacita ratio, cur ad fe venire , & ad regnum poffideadum invitentur, nempe amor & favor Dei Patris, qui audior fuit & electionis & prtedeftinatio-nis, & benefica; benedictionis ipforum, live 'omnium beneficiorum, quibus ad falutem perdudti lunt. Pojfidete, Graece kleronomesate, hereditate, feu hereditario jure & ftabiliter accipite nempe, ut Chryfoftoin, quafi proprium, quafi paternum, quafi veftrum, ut filii patris, heredes ejus , coheredes mai, qui titulus hereditatis in filiis adoptivis nullo
itio.
modo excludit merita. Paratum vobis, leu p reparatum, id eft, prsdeftinatum, non quodlibet bonum, fed regnum coelorum , cujus complexu tota beatitudo comprehenditur; regnum, inquam noti nuper paratum , fed a conftitunone munii. Xpollolus nos electos dicit, ad Ephef. i. ante confiicutionem mundi ; plus ergo fignificat quam dicit, ut feilicet per longi ffimum rei create fpatium sterilitatem captui hominis infirmo infinuet.
3^. Ejurivi enim. Caufa datur non verbi paratum, fed pojfidete, id eft, non praeparati , feu praedeftinati regni; neque enim propter opera eis pr&deftinatum fuit: fed jam jam polfidendi» quia propter opera velut merita eledtis reipfa regnum conferetur. Quem eile hujus loci lenium probat manifefte ver fu 41. & 42. ubi fimiliter propter opera ipfa reprobi damnabuntur. Cum ergo praeparatio regni, feu praedeftinatio fit caula benedidlionis divinae, & bonorum operum, feu meritorum, fenfus videtur huc redire .• Regnum quod vobis ab aeterno prsdeftinatum fuit, reipfa jam occupare, eo quod curaveritis, ut ifti prsdeftiiia-tioni divius, bonis moribus & operibus refponderetis, & aptaremini, 1 eu, ut S. Petrus dicit, quia latis egiftis , ut per bona opera certam veftram eledlionem faceretis. Itaque Ejurivi, in membris meis. Tota enim Ecclelia, & Chriftus
SECUND. MATTH. Cap. XXV. 6$f tamquam caput ejus, unum eft completum corpus, in quo fit capiti, quod corpori fit, & contra. Quod Auguftin. explicat fimilitudine corporis humani, ubi fi pes calcatur, lingua clamat, calcas me. Hinc Paulo Chiftus, Ecclefiam, ^ feu corpus ejus perlequenti , Quid me perfequeris?	Etdediflis mihi, Regi veftro
fame preffo , Manducare : tacite enim datur ratio , cur hujusmodi opera tantum praemium, regnum fcilicet, mereantur, quia tanto Regi iftius regni fadla funt: nempe non folum, quia intuitu ejus fadta fiunt, fed ipfimet in membris ejus: in quo mirabilis elucet benignitas Dei. Exprimit enim hic Chriftus unam tantum fpeciem bonorum operum fcilicet mifericordiie, loco omnium, quemadmodum in exemplis fieri folet. Non enim erit una omnino caufa falutis, vel perditionis omnium, quemadmodum jam fupra patuit ex parabola de talentorum ufu, vel negleftu; fed diverfa diverfo. rum, quse Chrifto five pronuntiante, five revelante ab omnibus refpedtu fin-gulorum cognofcetur. Fiet enim , inquit Auguft- lib. 20, de Civit, cap. 14. virtute divina, ut cuique opera fua, vel bona, vel mala cunfta in memoriam revocentur, & mentis intuitu mira celeritate cernantur, ut accufet, vel excu-fet, fcientia confcientiam. Et hoc.fen-fu Apocal. 20, v. 12, dicuntur libri aperti.
656 COMMENT. IN EVANG. ti. Sed quare ifta fpecies operum pr* exteris hic exprimitur ? Partim, qui» Opera diledtionis proximi & facilia füllt, & obvia, & ad omnes omnino fideles fpedtant, quibus inculcanda erant; nam hac etiam de cäufa folorum fidelium judicium deferiptum eft. Partim ut inde colligeremus, quanto prsemio opera fub-limiora remuneranda fint. Partim denique, juxta Auguft. in quodamSerm. de Eleemof. quia, ut Scriptura dicit, Judicium fine mifer icor dia fiet ei, qui non fecit mi-fericordiam. Nulli enim ibunt in regnum, inquit, quia non peccarunt , fed quia peccata fua redemerunt eleemofynis.
Hofpes eram, id eft. peregrinus fine domicilio in terra aliena , ■ (f collegifiis me, id eft, in hofpitium induxiftis.
36.	In carcere eram, cf venifiis ad me, five ad redimendum, five faltem ad confolandum. Ad hate diledlionis opera, reducenda funt alia multa, quat Chriftus. non exprefiit, live corporalia, ut fepe-lire mortuos , live fpiritualia.
37,	Tunc refpondebunt ei jiijti : illi maxime , qui Clmftum uumquam in carne viderunt. Refpondebunt autem non tam ore, quam animo, quia vila tanta judicis humanitate, quam nili his verbis e-dofti, numquam fuillent aufi libi arrogare, incidet eis in mentem_cogitatio de rei tam inlolitie veritate. Similiter quoque unnucuj usque cogitationi _ i
40«
SECUND. MATTH. Cap. XXV- 6f 7
40.	Refpondens Rex dicet, &c. quamdiu, Graece [eph nson') iri quantum, feu quatenus , feciftis uni ex fratribus meis, utpote filiis quoque Dei licet adoptatis, minimis, utpote pauperibus , & qui propter inopiam , atque affliftionem tali lubfidio indiguerunt. Quos minimos vocat, ut Origem notat, tum quod in oculis fuis effient humi li cate minimi ; tum quod mundo etiam Chriftiano defpedli. Ubi merito ponderat Auftor Operis iniperfedfii extremam Chrifti benevolentiam , qui etiam in throno Tuae majeftatis fedens contra mores hujus mundi non erubef-cit pauperes non modo pro luis, fed &, pro fratribus agnofceie. Mihi feciflis, id eft, perinde habeo, ac fi mihi effiet fadfium indigenti; imo mihi, quia intuitu mei & membro meo. Docet enim his verbis tacite , qua confideratione elee-mofynse noftras fieri debeant pauperi, & animus ad eas excitari, nempe con-fiderando afflidtum non modo tamquam pauperem, led tamquamChriftianum, filium Dei, fratrem & membrum Chrifli ficut fupra diximus c. 18. v. 5. in nomine meo, & cap. 10. verfu 42. in nomine dif-cipuli, & hic mihi.
41.	Tunc dicet & his, qui a fmiflris e-runt: poll abfolutam pro eledtis feuten-tiam, quibus dixerat, Venite , dicet reprobis; Difcedite a me, qui fum jullitia , vita, falus, beatitudo, fummum bonum;
.5 s	difce-
difcedite videlicet tamquam mihi prorv fus diflimiles : quos, ut Audior Operis jmperf. propter immunditiam & horrerem vix tam diu fuftineam , quamdiu in judicio nieo flatis. His ergo verbis poena damni infligitur ; lequentibus poena ienfus. MalediSli: noii'addit Patris mei, iicut juflis dixerat, quia maledidlionis, ut CHryfoft. & Orig. notant, au6lor non eft Deus, fed uniuscujusque improbitas; in ignem (Sternum, id eft, fupplicium ignis nullo fine terminandum, prout fides habet, & Auguftin. defendit advectus er-rprem Oiigeuis & Prifcillianiftarum , libro adverfus illos feripto cap. 6. & patet hic ex v. ult. Nomine Ignis., tamquam' eflicaciflimse & iummopere penetrantis adlivitatis, omnes omnino pos-lue fenfibiles comprehenduntur. Qui pa-ratus eft, non hominibus, aut vobis , left diabolo , omnium reproborum fpirituuin principi Lucifero puniendo , _ 8" Angelis ejus, daemonibus ceteris, qui Angeli e-jus vocantur , tum quod ab eo ledu6li apoftatanti a Deo, inhseferiiht, tum quod in eos vel uti natura & improbitate lub-ditos, imperium tenet, eis utens vellit miniftris ad hominum perditionem. Diabolo autem & Angelis ejus, non hominibus, paratum ignem dicit, quia ante peccatum , imo creationem hominis, diabolo puniendo paratus fl.it: homini vero non nili conlequenter, & poft con-
temp-
SECUND, MATTH. Cap, XXV. 659 «emptam poenitentiam , quia fe perfeve-rantev diaboli confortem fecit. Itaque continetur his verbis gravis exprobratio, quod fcilicet contempta falute , per E-vaiigelium fuum oblata, diabolo ad ignem damnato potius, quam fibi adharre-re maluerint, cum tamen ipfis licet peccantibus; iterum regnum fuum obtulilfet.
42.	E fur ivi enim, if non dediflis, &c. Sola peccata omiffionis , & quidem o-perum charitatis eis imputat: idque partim , quia illa a plerilque parvi fieri, imo nec peccata haberi folent. Unde, ut Auguft. in quodam Serm. de elee-mofyna, tacite lenfus eft: Non pro criminibus tantum, qme & vos agnofcitis, vos condemno , fed etiam quia efurivi, if non dedißis mihi manducare: partim quia, ut ibidem notat, per illa opera multi liberari potuiflent , aliorum peccatorum rei, fieleemofynis ea redemiffent; partim denique, quia fub illis facile graviora commiffionis peccata, & judicium eorum intelligi poteft, Ouam enim fpem habere poliunt, qui mala faciunt, quando illi perituri funt, qui bona non faciunt? ut Auguft, Serm. 38. de Santtis.
44* Tunc, cum longe aliter fentient fila opera & non opera ponderari, quam cogitaverant, & fe etiam contempti ipfius judicis argui, refpondebunt ei if ipfi, Domine, quando te vidimus, &c. Refpondebunt hoc ex inveterata illa luperbia videlicet nofi tam S s 3	dif-
66o COMMENT. IN EVANC. difcendi, quam negandi caufa ; neqne tam fe excubando, quam judicem äccu« fando, quafi immerito hoc fcelus illis imputantem. Uiide Auftor. imperf. In judicio ftant, & adhuc peccare non cef-fant. Unique ergo & elefti & reprobi dicunt eadem verba, fed difpari af-feftu. Utraque enim & humilitas & arrogantia putat fe iron fecilfe, quod fecit: illa enim bonorum fuorum ignara eft * hrec malorum.
46. Et, id eft, itaque, ibunt hi: quafi dicer. Itaque iftas lententia; judicis non inanes erunt, fed nulla poenitentia mu-tandaj, nulla appellatione fufpendend«1, mox fortientur effeftum futim , nt hi eant in fupplicium aeternum: Graece kolasin, quod proprie non ignem, vel rem affligentem , led ipfam affiiftionem , poenam aut cruciatum denotat; Unde Au-giift; ferm. 14, de verbis Apoftoli, & lib. de fpiritu & littera cap. 33.. legit ambnjtionem. Significatur ergo illo verbo , ut idem notat lib. de fide & o-pexibus cap. 15. ubi legit combuflionem, non lblum locum lupplicii, vel ignem, fed ipfam operationem ignis aeternant in eos futuram, quotquot a finiftris fuerint. Unde & ille refutat illos, qui putabant aliquos v. g. parvulos in ignem quidem, vel locum ignis aeterni ituros, ka tamen ut ab illo non affligantur, ut ita sterilitas iulius cruciatus enervetur.
Ju-
SECUND. MATTH. Gap. XXV. 661
Jufli autem in vitam aternam, fine fine felicem, ut exponit Auguft. lib. 6. de civit. cap. ult, Nam fi anima vivit in poenis aeternis, mors potius illa eft dicenda, quam vita: nulla quippe major & pejor eft mors, quam ubi non moritur mors. Cum autem anima , quia immortalis, fine qualicumque vita etiam in poenis efle non poffit, fumma mors e-jus eft alienatio a vita Dei in aeternitate fupplicii, prout ibidem explicat Augu-ftinus. Unde ipfa beatitudo «terna creaturae rationalis , vocatur vita aeterna , phrafi Scripturis propria , ut idem tradit 14. de civit, cap. it. Hae ergo fen-tentia, fio ut explicat, quid fit regnum illud San ‘ftis paratum feilicet vita «terna, ita & quid fit ignis diabolo paratus, feilicet fupplicium feu cruciatus. Utrumque autem perinde «ternum dici, notat Auguftiuus cap, 6. contra Prifcillianiftas, & Origeniftas erga diabolum milericor-des , ne, inquit, cum diaboli poenas dolemus , etiam de regno Chrifti dubitemus. Si enim falfa minatus eft Chri-ftus, ut ab iujuftitia corrigeret, etiam falla pollicitus eft, ut ad juftitiam provocaret, ficut addit Greg. 4. dialog, cap. 44. Quomodo autem pplfint damnati eile in perpetuis ignis poenis, & tamen temper vivere , vide Auguft. explicantem lib, 21. de civit, c. 3.
66a COMMENT. IN EVANG.
—- ■ - -_______' _____ \
CAPUT XXVI.
1’ ji'.m confummaffet Jerns ferinones, hos omnes, de excidio templi, urbis orbis, fuoque adventu & judicio: quamquam non defint. qui onines Termones haffceuus in hoc libro fcriptos intelligant, nt indicetur Chriftum haftenus- egi‘Te doitoris officium, nunc aggredi redemptoris. Dixit: Scitis quia poft biduum Paf-cii fiet, icilicet prima dies almiorum, ut ex Marco patet, tamquam felium omnibus publice notum. Dixerat autem Chriftus praecedentes Termones jam e-greflus Jerofolymis Tub vefperam ; 5gi: thr in fine feris fertis. Poll illam fe-quitur biduum ante Pafcha, feria Icilicet quarta & quinta , in cujus fine agnus immolabatur, & feqitebatur eam feria fexta , folemniffimus Pafchatis dies. Pafcha vox efi: Chaldaica, qus Hebraice (Pefaclfi) dicitur, ideft, Tranfitus, feil potius 'Tranfultus, a QPafdch'), 7'ranfilire. Hinc illa vox proprie, & ante omnia iignificat illum tranfitum, feu tranful-ttim, quo Angelus percutiens primogenita, domos Hebrsorum fparlim politas, & illitas agni fanguine, tranfiiiebat, & irruebat in domos Aigyptiorum; ifta e-liim ratio redditur Exodi 12. v. 23, Inde transfertur ad fignificandum iplum agnum
SECÜND. MATTH. Cap. XXVI. 663 wm Pafehalem, veluti viftxmajn illius tranfitus, ut ibidem v. 31. & 34. Lt Lucae
22.	v. 7. diem, iii qua neceffe erat oc-eidi Pafcha, & ulterius diem feftum in memoriam tranfitus inflitutnm , ut hoc loco, ficut patet ex Lucae 22, v. j. Denique figuifi cat varias hoftias, illo & fe-quentibus diebus immolandas, ut patet Deuteron. 16. v. 2.,.. Et filius hominis, il-1b die, tradetur Gentibus, a Judaeis, ficut jam aliquoties prodixerat, ut cap. ao. V. 19. quamvis & traditio Judo hic in-telligi polfit. In primo feniu illud , ut crucifigatur, lignificat finem, in fecundo tantum eventum. Hac ergo proditione etiam diei palfionis fuo promunit difcipulos, ne fcandalo crucis turbarentur; ne putarent eum rerum remotiffi-marum eife confcium, & fibi impendentium ignarum; ne fufpicarentur eum invitum pati, fed potius fcirent, eo fe occidendum die, quo ipfemet vellet, non quo Judaei vellent, cum ipfi diem iftum fiudiofe vitarent, ut fequitur v. 5.
3.	Tunc, nempe lub idem tempus, quo mortem prodixit; hoc enim concilium lacerdotum congregatum fui He contra Chriftum ppitridie mane , fen feria quarta fequente tradit Auguft. epift. 8<L in fine. Itaque tunc vehementius irritati procedentibus ejus concionibus, congregati fmt principes Sacerdotum , id eft, primarii lacerdotum, de quibus diximus
pap. 2, V. 4.... Et feriores pmili , qui populum judicabant, & regebant in civilibus. Marcus & Lupas a idant, Scribas, id eft, Legis peritos ac doftores. Ex quibus omnibus conftitifle videtur magnum illud fynedrion, penes quod e-rat fummum judicium apud eos de religione , prsefidente fummo* Pontifice. Unde hic additur, in atrium, Graece (eis ton anion') in aulam. Atrium tamen proprie fignificat locum fiibdialem, Latini Cortem dicunt ia ipfo aditu domus, ut patet v. 69. quamvis hic fynecdochiee poffet pro ipfis aedibus fumi. Principis Sacerdotum, ideft, iummi Pontificis: Qui dicebatur, cognomine, Calphas vel Caia? phas, ut eum nominat Jolephus lib. 18. Antiq. cap. 3. ubi dicit nomen ejus fuifle vocatum Jofephum Caiapham, qui Pontificatum acceperat a Valerio Grato Judaeae praefide*
4.	Et confilium fecerunt, feu ceperunt unanimi confenfu. Utjefum dolo tenerent 9 id eft , per infidias & fraudulenter atque inficio populo caperent. Caufam dat Lucas, qria timebant plebem, ne, fi aperta vi eum caperent, feditio populi Jelu faventis contra fe oriretur. Jam enim aliquoties conati fuerant eum palam apprehendere , imo mandatum dederant, Joan. ii. v. 46. fed res non fuccefferat. Et occiderent; etiam palam tempore opportuno.
?•
SECU3S1D. MATTH. Cap. XXVI. 65$
5.	Eodem itaque timore plebis, dicebant, id eft , ftatnebant, concludebant etiam hoc; Non in die fejto, fupjrte, occidatur: nam de clancularia captione non. ita erant folliciti: Grjece efl (me en te eorte) Non in feflo, fcilicet Patchte i am inflante, fub quo potilftmum intelligitur prima dies azymorum, tum quia tolein-niffima ; tum quia maxime a popitlo frequentata. Caeteri die ufque ad ieptimam non erant populo fefti: quamquam non male intelligi poffunt omnes dies Paf-chales, quod erat unum feflum feptem diebus durans, ultra quod volebant rem totam differri. Simili modo fervavit Herodes Petrum, volens poft Pafcha prp-ducere euim populo, Aft. 12. v. 3. & 4. Ne forte tumultus fieret, Graece Q *enetai ~) fiat, & fic appolite funt verba Judaeorum. Nofter vertendo,'fieret* accepit tanquam verba Evangeliftir, In populo, adverfum fe concitato : fciebaut enim multos in eum credere , multos ut prophetam , ut benefaftorem venerari, vix quemquam ei adverfari , multos ex Galilaea ejus patria confluxuros ; denique verebantur . ne facinoris iflius foeditas die illo feflo commi (la, quo noxii folebant dimitti, populo dilpliceret. Adde tantam fuiffe pronitatem Judaeorum ad fe-ditiones in feflo Pafchatis , ut Jofe-phus tefletur in hujusmodi iolemnitatibus Romanos fuiffe militarem manum adhi-S s $	bere
666 COMMENT. IN EVANG. befe Tolitos, ut tumultus populares impedirent. Itaque his verbis indicant, ni-fi timui lient populum , nihil veritos fuif-fe etiam, in eundem diem Patebatis c:e-dem ejus decernere, ficut & paulo poll, oblata opportunitate]ud® proditoris, & metu populi, velut inani evanefeente, reipta faftum eft: Deo videlicet , non ipfis, eligente diem , horam, locum , modum quibus illa vi£lima debebat ciedi.
6.	Cum autem Jejus effet in Bethania, vico NI am Magdalena: &Lazari, ubi hofpitari folebat, ultra montem Oliveti, ad radices ejus, ut liipra , In domo Simonis le-profi: ita coguominati uon a lepra, qua jam tum laboraret; quia propter immunditiam non potniflet cum populo verfall, nec populus cum ipfo: fed quia for-taffis lepra fanatus fuerat, vel ea iple vel aliquis ex majoribus laboraverat. Nam hujusmodi nomina, ut Rufus, Niger, Barbatus , &c. imponi folent etiam pcSfteris familiae ab aliquo progenitore. Porro Matthaeus non fequitur hic ordinem temporis & hiftoriae; conflat enim ex Joän. 12. ubi eadem hiftoria narratur, contigiffe hoc ante triduum , hoc eft, quinque vel fex diebus ante Pafcha. Redit igitur Matthaeus ad id, quod pne-termiferat, ut ita pateret , qua ex occatione Jefus per Judam avariilimum proditus, ac dolo tentus, & conliiio muta-,
to
to in die fefto occifus fuerit: liquet hoc ex V. 14 -,
7.	Accejjit'ai eum mulier: John. cap. 12'; Mariam vocat, lgi licet Mag'dalenam, fo-rorera Lazafi, qui Gmul menfe accumbebat , & Martha: , qua fuo more liiini-ftrabat. In doma Simonis, tamquam vel vicini-, vel confaqguinei fvel amici, vel, ut Joan, verfu 2. infnuiat, communi omnium nomine parantis Domino iblem-iiem coenam, gratituditijs fcilicet, & a-micitia caufa : habens alabaßhim, id eft, pyxidem unguentariam ex alabaftrite lapide , quem inquit Plinius lib. 36. cap.
8.	i prine. cavant ad yafa unguentaria, quoniam optime ea fervare incorrupta dicitur Unde Tullius 2. Academ. Qui-Ius etiam alabaßer plenus ungenti patere videtur, Icfem Plinius cit. lib. cap. 7. fcri-bit lapidem illum vocari quoque Ony-chem, quia colorem & levitatem habet unguis humani. Unde illud Horatii lib. 4, Carm. Ode 12. Nardi parvus onyx eliciet cadum, fcilicet vini a mei Unguenti. Mixtura eft ex liquoribus herbarum odoriferis, cujusmodi multas mixturas tradit Plinius lib. 13, c. r. 2. & 3. ubi feri-bit pbftea etiam fpifla eile fiacba unguenta, ita ut lini, & non folum perfundi pollent. PerfuGo ifta non maculabat', licut nec aqua rofacea & G.miliumeo quod non eilet mixtum oleum, ledtib-
di liquores fragrantiflimi, quibus utebantur, tum valetudinis caufa. turn potiffi-mum ad luxura, ut loco cit. Plinius. ..i Pretibfi, Greece Barytimoy, id eft, gravis pretii: ubi fimul videtur refpici partim ad pondus ejus: erat enim, ut Joan.integra libra : partim ad pretium mate-rise , unde conflabat. Teftis eft autem Marcus fui fle, Nardum fpicatum, id eft unguentum nardinum fpicatum, feu ex fpica-rum nardi liquore fartura. Non quod ex eo folo conflaret, feu quod ilia herr ba effet principalis in unguentis, ut loquitur Plinius lib. 13. cap. 12. ubi prse-ftantiffimüm in lioftro orbe nardum dicit effe Syriacum: cacumen ejus in ari-11 as, feu fpicas fe fpargere , ideoque gemina dote nardi fpicas & folia celebrari. Hinc ergo ortum eft duplex Nardum , feu unguentum nardinum, fcilicet fpicatum, ex fpicis nardi, quod pneftantif-fimum erat, & foliatum, ex foliis. Pro fpicato autem eft apud Joan, pifhci, a Qpiflis) fides, quafi dicer, fidelis, ut indicetur fuifle unguentum fincerum, fine dolo, & non adulteratum,, ut Hieron. quanquam iic potius Pifti dicendum fuif-fet. Facillime enim adulterari potuilfe unguentum nardinum, tum pleudo-nardo , qu£ noftra Lavendula putatur efle, tum propria radice nardi, tum ut tradit ibidem Plinius, & lib. 13. c. 1. novem fpe-
S	FCUND. MATTH. Cap. XXVI. 65$ debus herbarum , qua; nardum Indicum imitarentur. Quamvis nonnulli malint Grascum pißkes corruptum elfe pro /pf-hates (nam Graeci nonnulla vocabula Latina ufurparunt inEvangelio) ac deinde Latinum Interpretem eamdem vocem retinui tfe. Et effudit, nempe liquidum illud tnguentum totum , nihil refervandb j quod Marcus clarius indicat, dicendo, quod fregerit alahafiriim , credibile enim elt fuiffe pyxidem tenuiffimam. Super caput ejus: partim ut ita capilli ejus unguento perfunderentur, ut quibus potH1-limum adhiberi lblebatpartim ud inde in velle i totumque corpus difflueret, ut totus olei et. Fecit hoc ex more quidem conviviorum magnificorum; nam cum bellariis corollifqtie in men fas fecundas veniebant unguenta: non tamen fecit deliciarum aut luxus caiufa, fed ad teftandam perlome dignitatem , & fuam de eo fidem, quem Filium Dei vivi crederet, non minus quam foror ejus, Joan, ii. v. 27. & gratitudinem de acceptis ab eo beneficiis, & ferventiffimum a-morem, cui nullus fumptus videretur fatis: nam, ut Auguftinus lib. 3. de doftrina Chriftiana cap, 12. in omnibus talibus non ufus rerum , fed libido utentis in culpa elt. Porro Joannes addit,* quod unxit pedes Jefu, ut ita totus in fe-pulturam ungeretur, & quod cxterft ca-pillis juiss ut ita, quod mulieribus folee
eile *
eile perdiarum, & praperpuo ornamento, pedibus Domini fui fubjiceret. Exterfit autem pedes, non ab unguento, fed a pulvere & fordibus, ut ungi poffent; eft enim ordo pnepofterus in narratione.
S- Videntes autem difcipuH indignati funt, ffomachantes in animo fuo. Difcipulo-rum autem nomine , vel folum Judam iignificat, prout Joan, exprellit, locu-tione Scripturi* ufitata, vel prater illum etiam nonnullos ex Apoftolis, quibus hoc, Juda murmur inchoante, perfua-fum lit: fed ita, ut Judas murmuraverit juxta Joannem, quia fur erat, fubira-Ji,endo ex loculis, quos portabat, ut jam tupr Ubi peculium pararet, ex quo aliquando feparatus a Chrifto, viveret; reliqui vero fincero animo propter pauperum curam, quam a magiftro didicerant, utpote quem non deliciis hujusmodi, fed frugalitate & mifericordia capi fcirent. Utrumque lienium fuggerit Auguft. lib.
2.	de confenfu Evang. c. 37. Dicentes, itt quid perditi« luec? Grse-ce (>i,? ti) ad quid, id eft , quorfum ifta profulio unguenti pretiofi, ctfln lcilicet manifeftus & inutilis luxus fit ?
9.	Potuit enim iflud, fi fibi fervare nolebat, led offerre Domino noftro, venundari multo, feu magno pretio a nobis; Marcus exprefiius, plujquam trecentis denariis , quos fi minores intelligas, unius lcilicet drachma;pondere, effent leptua-
ginta
ginta quinque circiter floreni. Ex quo colligas & opes iftius mulieris, &. affe-tftus ejus magnitudinem, & alacritatem erga Dominum, ut Victor Antiochenus notat.
10.	Sciens autem Jefits, indignationem eorum, quantumvis occultam & mulieris reprehen.fionem, ait illis: Quii molesti efiishuic mulieri? Ubi defendit mulierem, neque furem prodendo, ut vitia occulta doceret non elfe mox detegenda : neque afpere perftringendo indignantes, ut longanimitatem loaderet erga eos, qui errore peccant, non malitia. Opus enim, non perditionis, nt vps putatis , fed bonum operata eft in me, ut'pot6 ex plurimis prseclaris virtutibus profe-ftum humanitate, grati tudiue, fidemagna , charitate ardente. Et ut argumentum etiam ipforum lolveret, addit:
11.	Nam femper pauperes, quorum cura a vobis pmexitur, & vos fallit, habe~
feu habebitis, vobifcum, Deo fic peculiari providentia difponente, ut occa-lionem femper habeatis ad manum, ut quemadmodum addit Mare. Cum volueritis, . pofftis. illis benefacere.... Me autem, talein amicum, benefactorem, ac dominum Non femper habetis vobifcum, id e ft, non diu habebitis , utpote brevi morte auferendum; plus enim infinuat, quam dicit. Jntelligit autem, quod non habebunt, quemadmodum tunc in omni con-
vidtu
Vidlu & familiaritate, inquit Hierou. ita fqilicet, ut, quamvis velitis, non pof-fitis mihi benefacere, ac proinde merito fiiiendi lint homines aOedlüm fuum effundere in me jam parantem abitum per corporalia i'll me officia.
12.	Mittens, enim hgc unguen’um hoc in corpus meum, id eft,‘Nam quod ifta mulier effudit hoc unguentum in caput, unde in totum corpus difflueret, ad fe-petiendum me fecit, icl eft, tarn opportune me linxit, üt quali divinaverit me paulo poll effe fepelieudum. Unde pleri-que volunt mulierum hanc infciam fe-pulcurae a Spiritu fanfto inftigatam fuif-fe^ ut, quia iciebat eam ab hoc ultimo officio celeritate relurredtionis prohibendam, ifta pneventione ejus defiderio fa-tisfieret. Quamquam nihil videatur ab-furdi, ti dicamus eam, propter familiaritatem cum Chrifto, de inflante morte & iepultura inftrudfam, cum vereretur, ne per Judieorum rabiem prohiberetur, hoc officium vivo tamquam mortuo impendere voluiffe Quod fortaflis fignifi-cavit Marcus, dum dixit, Quod habuit luec, fecit, ideft, quod potuit, fecit re-fpedtu fepultune, quia poftea, cum volet, non poterit: nam, ut addit, Praevenit lingere corpus meum in fepulturam , id eft tamquam ad lepulturam, ut textus Syriacus exponit. Unde eodem modo intelligendum videtur id, quod Joan.
dixit
dixit obfcuri us, Sinite illam, lit in diem fe~ pvltura mete fervet Ültif9 Greece Qtetereken) fervavit, feu fervaverit , id ell, fine, ut non fruftra fervaverit unguentum hoc, ad me fepeliendum , ungendo fcilicet nunc me, quod poftea non poterit; fic enim ipfo eventu non fruftra fervaverit. Mos erat ifte folemnis Judafis, & orieu-talibus nonnullis, mortuorum condire corpora, ut teftatur Joan. 19. v. 40. & patet Gen. so. qui inter infideles ufum habuit/, ut, quantum liceret, putrefa-6tionem a corporibus arcendo , amoris fui teneritudinem &°perfeverantiam te-ftarentur; inter fideles vero, ad declarandam fpem futura refurre&ionis.
13.	Ubicumque prcedicatum fuerit hoc E-vangelium, regni cseleftis, quod ego liacfe-nus praedicavi : In toto munio i quafi dic. quod quidem per totum mundum divulgabitur, quo tacite Gentium vocationem praedicit, Dicetur 6? quod hiec fecit, videlicet non tamquam murmure & indignatione , & reprehenfione dignum, fed In memoriam ejus9 id eft, ad perpetuam ejus apud omnes laudem; referendum eft enim ad9' dicetur, non ad , fecit, ut ex Marco patet. Itaque his verbis ob-jedlioni eorum opponit celebre totius orbis judicium, defenfionem & laudem, quam impleri videmus , tamquam qua? fecerit opus fidei, devotionis-, eh ari tatis, & myfticic cujusd.un propheti«, per-Spi-T t	litum
ritum faustum intents, excelientiJfimum. Ex quo etiam colligere licet, Juda; fo-cios effe eos, qui reprehendunt fump-tus, qui iubinde, quando fpecialis pauperum non urget jiecellitas, in cultum & honorem Chrifbi profunduntur, five templa ornando, in quibus refidet, five in vafis fumptuofis ei miniftrando.
14. Tune abiit , cum fcilicet hac; Chri-fli reprehenfione irritatus, & unguenti pretio., cui inhiabat, e fiet fruftratus; videtur, enim non tam tempus abitus tangere, quam proximam occafionem proditionis Judtc. Nant abivit ad concilium congregatum feria quarta, ut communior e,fi: audtorum fenfus; convivium autem ifiud contigit circiter triduo, ante. Itaque abiit, nullo invitante, nulla ne-ceffitate, led fponte propria , & incitante avaritia, Unus de duodecim; numero, non merito; fpecie, non virtute; commixtione corporali, non vinculo fpiri-tuali; carnis adjunftione , non cordis * unitate, inquit Augufiin. Traftat. 6. in Joan. Expreilit autem hoc Evangelifta, ut fignificaret aptitudinem perfona; ad prodendum , utpote domeftiese , & fce-leris magnirudinem, ut ponderatur Plal. 54. veriu 13. & notat Chryloft. Quod indicatum voluit Lucas, cum de hoc e-jus abitu loquens, ait: Intravit autem Satanas in Judam , non occupando corpus ejus, fed pelfimam venditionis voluntatem
SECUND. MATTH. Cap. XXVI. 675 tem infpirando, feu, ut Joan, ait cap. 13, mittendo« in cor ejus , ut traderet eum: fic enim infinuatam voluit fcele-ris impietatem & foeditatem , quod de furtis ejus nemo dixit. Ad principes fa-serdotum, jam congregatos, ut de medio capiendi confultarent,
15.	Et ait illisi Quid mihi vultis dare? Hieron. putat effe verba ponentis in po-teftate- ementium , quantum darent, quali viliffimum mancipium venderet, verius foctaffe , effe verba proponentis venalem, & tentautis , utrum dignum tali merce pretium offerre velint; ut ita infelix, quod ex unguenti effufione dam« num fe fecilfe credebat, inquit Hieron. magiftri pretio compenfaret. Ita verum illud Apoftolicum, 1- ad Timoth. 6. ver-fu 10. Radix omnium malorum eft cupidi-tas.... Et ego , cui hoc propter do-mefticam confuetudinem & familiaritatem perfacile eft, eum tradam: fatis indicans , libi non effe curas, quid cum eo fadturi fint. Rei fubftantiam nude tetigit Evangelifta, fed praetextum offen-liqnis & facinoris non defuiffe ei, verili-mile eft, v. g. quod jam tandem cerneret effe hypocritam, fecftatorem conviviorum ac delitiarum, delibutum odoribus & unguentis pretio fis.
At illi conftitiierunt ei, id eft, pacli funt, ut Lucas, praevia feilicet ultro citroque conventione, triginta argenteos: qui quau-T t s	tum
tum efficiant pretium, diverfa* lententis font* Omiffis minus probabilibus, dua: majorem habent verifimilitudinem, Altera Baronii , quam videtur & Franc* Lucas probare, quod Argenteus fignificet hic libram argenti. Probant hoc duobus potiffimum argumentis .• Primo ex Thisbe Eli« , qui dicit in voce , SLCH nomen Argentei in Lege fignificare licium , in Prophetis libram, in Hagiographis talentum; hic autem refpici ad locum Prophets Zacharis, adeoque libram figni-ncare* Secundo, quia emptus fuit eo pretio ager in fuburbanis Jerufalem, in fepulturam omnium peregrinorum, qui necellario magno pretio" emptus fuit. Cum ergo libra contineat uncias 12. & confequenter ficlos 24. qui sffimabantur circiter finguli quatuor drachmis , feu regalibus Hifpanicis, hoc elf, uno circiter floreno Brabantico, fumma hsc fuif-fet 720. florenorum, slfimaudo regales more Hifpanico, Alia lententia multo communior ell, Argenteum , hic abfo-lute politum, fumi pro ficlo feu ftatere, lie enim legit Orig. Nam plerumque cum in Scripturis ('Cefeph) id elf, argentum , ponitur cum nomine numerali, fubau-ditur ficlus, ut videre licet Ifais 7. veriti 12. tibi Hebraice eodem modo utrubique regeritur , decem argenti, & mille argenti , quod Interpres uoiler &■ LXX, lup> pleverunt, addendo, fidos. Et hinc elt,.
SECUND. MATTH. Cap. XXVI. 677 quod Chaldaeus Paraphrafies plerumque etiam fic locutiones iftas fuppleat. Itaque 1'umma hasc fuiifet, triginta circiter florenorum, vel alia teRimatione pecunias triginta fex. Quod igitur ex Elia profertur, non videtur in Scripturis ef-fe fundatum , neque exemplis probari poffe. Pretium agri non debet videri nimis exiguum, cum Jeremias 32. verfli
9.	feptemdecim-flateris, feu liciis argenteis ematur ager; maxime cum non conflet, quantus ager fuerit, & au totus ea emptus pecunia; & conflet longe majorem tunc fuille pecuniae raritatem, quam nunc elf. Quod vero nonnullos movent quidam argentei nummi, qui teile Budaso, & Baronio Parifiis & Romae oflenduntur , tamquam qui fint ex illis, quos Judas in templum abjecit, pondere tantum duarum, drachmarum, id eft, valore decem aut duodecim ftuferorum, habentes hinc hominis effigiem, illinc flofculi, parvi momenti eft, Non enim fignificatur, vel fignifi-catum volumus , fingulos nummos va-luilfe licium, fed triginta fidos argenteos fuille annumeratos, in quocumque tandem nummorum genere , fi cut nos dicimus triginta florenis rem vendi, et-fi in Ruferis vel pataconibus pecunia numeretur.
16.	Et exinie , feu ex eo tempore, quo ei pecunia promiffa fuit, quarebat T t 3	op-
opportunitatem , temporis atque loci, ut eum traderet; five proderet Judds. Explicat Lucas, qimiam fuerit haec opportunitas, fcilicet ut fieret, fine turbis, id eft , ab-Tente populo, qui tumultum excitare poffet; prout Sacerdotes defideraverant & forte padi erant. Et ha?c fuit caufa, cur no du, poll coenam, cum fecretus eilet, in praedio Gethfemani eum tradiderit, ut notat Origen. & cur tam bella opportimitate oblata confilium fuum, de quo v. 5, facerdotes mutaverint.
17.	Prima autem die Azymorum, id eft, ea in cujus veipera incipiebat ufus Azymorum, feu panum, infermentatorum, qui incipiebat una cum efu agni Pafcha-lis. Agnus autem immolari debebat juxta legem , Luna feu die 14. menlis primi ad velperam , de quo Exodi 12. v. 6. & 18. Itaque Cum dies naturales, qui apud Hebraros Lume vocantur, quia menObus utebantur lunaribus, computari inciperent ab ortu Solis, & comple-derentur diem artificialem limul & nodem , dies illa mertfis 14* in cujus ve-fpera agnus immolabatur, & Azyma mox nodu incipiebant, vocatur hic prima A-zymorum, ratione fcilicet vefperas fuse , feu. nodis. Quia vero dies fefti incipiebant a vefpera ufque ad vefperam fe-quentem, hinc fit, ut plerumque dies, feu Luna if. vocetur prima Azymorum, ut patet Levit, 23. v. 5. & palfim alibi.
SECUND. MATTH. Cap. XXVI. 679 Sed illa dies non ligni fleatur hoc loco, quia C hr id us nondnrn comederat agnum, imo nondum illum praeparaverat. Unde Marcus diem accuratius exprimens addit, quando Pafcha immolabant, fcilicet Judaei juxta legem & preflius Lucas, in qua neceß'e erat f juxta mandatum fcilicet legis) occidi Pafcha, id ed, agnum Pa-fciialem. Ex quibus etiam manifeftum ed, Chridum eadem die Pafcha oome-dide, qua folebant & debebant Judati, Luna fcilicet decima quarta, & ita in in-ßituendo fanftiffimo Sacramento Azymis panibus elfe ufum, Acceßerunt difei-puli ad Jefum , cum fcilicet jam ab ipfo Domino de Pafcha lollicito julfx edent parare Pafcha, ut patet Lucx 22. v. 8* Accedunt autem rogantes, Uhi9 id ed, in qua domo.- de civitate enim conflabat ede debere Jerofolymam, juxta legem Deuteron. 16. v. 5. & 6. merito vero de domo quaerunt, propter affluentiam totius nationis illo die, & ediftum Principum, ut apprehenderetur , li quis fciret, ubi edet, Joan. 11. v. ^6. & quia propter defedtum hofpitii ordinarii quotidie concedebat in Bethaniam, & in montem Olivarum , Lues 21. verfu pen-ultimo. Vis paremus tibi commedere Pafcha, id ed, ut comedas agnum Pafcha-lem? praeparandi enim erant panes azymi, laducue agredes, baculi, vinum, catteraque ad convivium necedaria, imo Tt 4	agnus
agnus emendus, adeoque madlandüs & alia udus* Nam ex Marci 14. v. 1*7, dm-ftus non venit nili vefpere jam fadlo. Immolabatur autem- aliquamdiu ante Solis occafum, ut latius diximus in Exodi cap. ia. v. 6. ex Jofephi lib. 7. de bello Jud. cap. 17.idque non neceflario a facerdotibus, fed ab illis de familia, fungentibus in ifto eafu facerdotum offi-•cio, ut alibi ex Philone notatum eft.
18.	Ite in civitatem, Jerofolymam, ai quemdam : Grate e ton deina, Hebraice Pe~
■Ioni, quibus nominibus ligniticaiit hominem, cujus nomen exprimere nolunt, five iguoratione , five alia de caula. Cum ergo certus eilet homo, fieut ex indiciis per alios E van gelidas exprelfis, liquet, verum videtur , quod Augufti-nus ait lib. 2. de confenlu Evangel, cap, 80. Matthienm ex fua perfona hoc interpofuilfe, non quod Dominus fic locutus lit, led ut compendio infinuaret, fuiffe ni illos ad certum quemdam, nomine non expretlb. Fecit hoc , ut Eu-thym, & Theophyl. in Luc. ne Judas locum praelciens coenam five agni live myfticam intempeftive turbaret. Myfti-cas caufas adierunt Hieron. & Orig. Et dicite illi, Magifier dicit'- quo audior itatis vocabulo indicat jam fuille difcipulurn, fieut per illud, tempus meum prope efi, fuif-fe familiarem, utpote apud quem ultimam fuam coenam, fponte, non invitatus-,
\
tus, vellet fumere. Na in tempus intel-ligit non agni manducandi, fed difceffas iui ex hoc mundo: quod toties inculcat, nt patefaceret difci-pülis, inquit Chryfoft, fe non invitum, led omnium pmeiuni ad paffionem properare. Apid te facio Pafcha, id eft, facere feu celebrare decrevi cceuam Palchalem : neque iolus, fed fim difcipuHs meis, ut fciret ille paterfamilias pro tredecim hominibus parandum eife locum. Utitur hic Chriftus verbis imperio & auctoritate plenis, ut paulo ante ad dominos afliue adducenda, ut oftenderet 1’e omnia & fcire & polle apud quoslibet. Probavit hoc fuc-cellus rei, de quo non anxii difcipuli
19.	Fecerunt, ficiit confiituit , feu praeceperat , illis Jefus, Fuerunt autem illi, qui milii fnnt, Petrus & Joannes, uc Lucas declarat.
20.	Vefpere autem faclfl , quo fcilicet agnus comedi folebat,- Unde Lucas cum fatta effet hora, fcilicet elui agni deftiua-ta. Fiebat autem hoc ,poft occalum Solis , tametfi immolatio agni, reliquaque necelfaria ante occalum, ab hora nona, id eft, tertia noltra circiter pomeridia-na, ad occalum ufque liefent , ut ex ,) ofepho alibi dictum eft. DißumbehcU, Grsece (anekeito} recumbebat. 01 ini enim accumbendo vel recumbendo cibum l'o-lebant fumere; Unde nunc manfic eo-ruiudem verborum ulus, etii fedeudo
Tt $	iu- *
*
fumamus: quod & tempore Chrifti locum habere potuit, utper, difcumbebat, nihil aliud indicatum voluerit, nili cibum fu-mebat, nempe vel agni Pafchalis, cujus horam Lucas exprellerat, vel etiam ccense communis eam comitantis .• non. enim vetitum erat plures a lefle cibos. Unde male ex hoc verbo colligunt nonnulli apud Theoph. Chriflum hoc anno non comedilfe Pafcha, eo quod a flantibus deberet comedi. Nam etfi Lex Exodi 12. hoc non clare dicat, fed tantum infinuet, ufum tamen illum fuilfe declarat Philo lib. de facrificiis Cain & Abel. Cam duodecim' difcipulis fais , Apo-ftolis, tanquam familia fua, cum qua agnus debebat comedi. Similiter igitur & omnes, etiam Judam adfuifie, & neminem pneterea .• foUim enim deficientibus domefticis vicini advoeabhntur, Exodi t 2. v. 4. j
2r. Et edentibus' illis, ideft, inter cos-naudum communi coena, feu durante adhuc convivio, dixit, tum ante infii-tuta myfleria, ficut hic indicatur, tum port, ut Lucas, cap, 22. v. 21. & leu-tit Auguftin. libro g. De confenlii cap. 1. Quamquam commode dici polle videatur Matthaeum anticipatione uti, Lucam redtum fer vare ordinem ut fcili-cet haec de proditore difta fint ftatim port in flit uta traditaque facra.^ myfleria, atque eis conn edendum lit id , quod
Joan,
Joan. cap. 13. narrat de buccella Judse tradita. Quia unus ve(Irum, quos prse ciete ris beneficiis affeci, in familiam af-fumpfi, alui, docui, Apoflolos feci, me traditurus efifi feu proditurus, fcilicet ho-ffibus , qui Apoftolis latis erant noti, Prajdiftum hoc voluit, ut conflaret fe non circumventum, fed volentem, fci-entem, prudentemque mori, perlbnam fupprimit, ut ejus amori adhuc parceret, ut juxta Hieroii. hac lenitate poeniteret eum fafti lui, cum confilia fua perfpe-<ffa cerneret.
22.	Et Contrißati valde: Chryfoft. femi-mortui, tum fcilicet de tanto ffcelere in Dominum committendo, tum quod de fe quifque effet qnxius, ne vel facinoris illius reus ab aliis crederetur, vel ex lumma fragilitate etiam reus fieret. Magis enim Chrifti diftis, quam fuse ip-forum fidebant confcientiie s ut Hieron. & Theophyl. notant. * Nam hinc de fe ipfis yeriti, & de nemine audentes fuf-picari, coeperunt finguli dicere, nimquid ego Jim Domine, in quem tantum fcelus cadere poffit ? quali dicer. Manifefta, qusefo, ut peream , vel caveam, vel certe a metu & fupicione liberer. Qui refpondit:
23.	Qui intingit mecum manum in par opfide, feu in eadem patina, hic me tradet, hoc elf, qui eadem mecum menfa & cibo uti fulet, quod Lucas dixit, Ecce
^	'	inaniis
manus tradentis me mecum eft in menfa: ficut & Pfalmus, quern Chriftus hac de re citat Joan. 13. veriii 18. prophetavit. Et ita h|£e'c verba non magis mauifeftanc proditorem, quam ante led tantum exaggerant fcelus: nam quod aliqui putant, hic paulo clarius proditorem expreifum ede, eo quod cum plures eileut parop-fide§, ipfe intingeret in illa, in qua Chriftus & aliqui vicini, minus verum dici videtur , eo quod, Marcus dicat, Unus ex duod cim, qui intingit„ Multo minus verum videtur, quod Hieronym. & alii nonnulli putant, Judam proprie ex-prelfum fui ile, eo quod ex impudentia aulus eifet lolus cum Domino intingere in eadem paropfi.de, quia Petrus non tam lollicite adhuc poltea urfilfet, ut proditorem Iciret, Joan. 13.
24.	Et filius quidem hominis vadit, id efl ultro, non tam moriendo quam migrando , difcedit ex hoc mundo ; non fortuito, aut inopinate, non coactus potentia inimicorum , fed ficut fcriptum eft de illo, in Lege , Pfalmis , & Prophetis, juxta quos oportebat Chriitum pati, & ita intrare in gloriam luam, ut ipfe ait Lues* 24. hoc eft, ut implendo Scripturas obtemperet decretis Patris fui. Ita, inquit Chfyfofl. difcipulos confirmavit, ne rem imbecillitati attribuerent. Va autem illi homini, per quem Filius hominis trudetur : quali dicer. Ne tamen glorietur
pro-
proditor, quali de re bene gefta & impletis per opus luum Scripturis : nam Ionum erat ei, fi natus non fidjjet homo ille, id eft prseftaret ei liumquam fuiffe in rerum natura : quod propter poenarum atrocitatem ei praedicit, nimirum , ut quem pudor non vicerat, inquit Hiero-nym. corrigant denuntiata fupplicia. Non ergo lententia ifta ad omnes damnatos extendi debet, cum Chriftns hoc, ut Auguft. 5. contra Julianum cap. g. non de quibuslibet, fed de fceleftiifimis & impiiflimis peccatoribus dixerit; unde nec Aug, ibid, ad parvulos line baptifmo mortuos audet extendere. Cum ergo omnes difcipuli interrogaffent, an ipfi elfent, Judas fe tacite notari feutiens, ne le filentio prodere videretur, ut audacia bonam mentiretur confcientiam, infigni impudentia rem diffimulans rogat:
2y. Numquid ego fum rabbi, de quo hoc fulpicaris; Perfuafus enim videtur fuilfe, vel Jefum, qua erat humanitate, non elfe hoc ei palam obje61urum, vel fi objiceret, palam fe negaturum; atque ita velut atroci injuria opportune fe polle proripere, vindidteque fpecie proditionem effe&am dare.
Ait illi: Tu dixifti, eo ipfo, quo illud quamvis interrogando profers, id eft, tu ' es ille. Eft ifta Hebncis familiaris affirmatio , ut patet infra v, 64. ubi Cai-
phas
686 COMMENT. IN EVANG, phas fie illam locutionem intellexit, & Mate, eam explicans, dicit ejus loco Chriftum dixi Ile, Ego fum: & Joan. i8-v. 37. eodem modo Chriftus dicens Pilato , Tu dicis quia Rex ego fum, affirmat fe effis Regem. Eft enim modus ifte affirmandi modeftus, fine arrogatia lo-quentis , fine offenfione colloquentis. Hic ergo expreffit proditionem, fed ut verifimiliter fufpicatur Auguft. initio lib. g, de confenfu Evang. ita , ut non animadverterent adhuc difcipuli, quia forte fubmiffius loqueretur. Unde tunc videtur Petrus a Joanne nutu poftulaffe, ut peteret clarius, quis effiet , de quo Joan* 13. & mox data eft Judae buccella. Merito autem notat hic Chryfoft. tolerantiam Pomini, qui cum nec objurgaverit, nec exprobraverit, terminos nobis, ac regulas tolerantiae & oblivionis fixit injuriarum.
26.	Ccenantibus autem eis: Greece Q ethioi-ton} manducantibus , id eft, cum nondum effiet fublata menfa, aut cibi; non enim aftus coenaudi , fed tempus indicatur, quo lcilicet fumpto jam cibo fuavibus fe colloquiis reficiunt convivae, ficut fadtum effe couftat ex Joan. 13, & feqq. Unde Lucae 22. v. 20* & 1. ad Corinth. 11. v. 25. calicem dicitur fumpfille , poft-quam ccenavit. Sub finem ergo ccenae myfteria novae Legis inftituit, tum quia neceife erat Palcha vetus, ac typicum,
cui fola, caena erat deffinata, praecedere,- ut ei fuceederet novum ac verum: tum quia Salvator, ut Augufl. epift. ng. cap. 6. quo vehementius commendaret ruyflejji hujus altitudinem, pro more valedicentium hoc ultimum voluit infigere cordibus &memoris difcipulorum, a quibus ftatim ad paffiouem digreflurus erat. Et quia paffionis fus , adeoque per paffionem, noftrs redemptionis nobis non folum memoriale, fed & participationem volebat relinquere , hinc Accepit Jefus panem, nimirum utfub fpe-ciebus panis & vini utrumque fieret, utpote qus & aptiffime lignificarent corpus & languinem in paffione feparatum, & utrumque effe factum vere cibum & potum, quo & Chrifto fignificaremur ar-dtiffime conjungi & ali in vitam sternam, & inter nos charitatis mutus vinculo in unum conflari, quemadmodum ex pluribus granis, tum tritici, tum uvarum , in unum confluentibus, fit tinus panis & unum vinum, prout indicavit Paulus i. ad Corinth. 10. v. 17. denique, ut ita humans infirmitati fefe attemperando humans carnis & fangui-nis horrorem tolleret, ut obfervavit Am-brofius lib, 4. de Sacramentis cap. 4. Theophyl. & alii Patres paflim. Panem autem accepit azymum, tum quia fermentatus in illa coena adeile non poterat, tum quia azymus fignificands fin-
688 COMMENT. IN EVANG. ceritati & veitatt Aqua: 'participantibus de his myfteriis a'defle debent, maxime congruat; quam figni'icatiouem tangit Apoftolus i. ad Corinth. 5: vy 8;... Et-benedixit, H cretici exponere, foleiit, laudes dixit, gratias egit, nempe Deo; fed certum exi, referri ad panem, hoc enim & verborum feries poftulat , & Graece apertius eft, ubi legitur (labon ton arton , kai euioe/sas, ekläse')- Accipiens panem cum bene dixi]]et, fregit.. Et tene eft, quod Paulus 1. ad Corinth. 10. verfu 16. dicit, Calix benedittionis, ciii benedicimus , quod non nrfi ad propofitam creaturam referri poteft. Quod ergo Lucas & Paulus dicunt eulbgesas, id eft, cum gratias egiffet, non explicant verbum eucharißisas, feu benedidlionem, de qua hic mentio eft, led aliam exprimunt adiionem Chrifti, quae conjimdia fuit: nam & gratias egit Deo prd beneficiis, & quod Legis adve-nilfet confummatio, limul benedixit pani, atque ita ftnguli totani aftionem i-ftam ex una parte indicant, ficutiLucae 23. verlu 35. & Adi. 2, verf, 42. 46. eandem indicant fola fraftione , veluti fidelibus liotilfima, & minus infidelium irrifioni expolita. Et hinc eft, quod, cum Chriftus miraculum circa panes multiplicandos vellet edere, Marci cap. %, v„ 6. fimpliciter dicit , gratias agens fregit: Luca: vero cap. 9. verfu 16. refpexit in cisium (qui eft habitus gratias agentis)
SECUND. MATTH. Cap. XXVI. 68? & benedixit Ulis, fcilicet panibus & pifci-Juis. TJnde & Eecleiia intelligens omnia ifta etiam hic concufrifle, dick in Canone, Elevatis oculis in caelum tibi gratias agens, benedixit, fcilicet pani, quatenus nimirum invocavit Dei beneficentiam & poteftatem fuper panem, ut mutaretur in corpus fuutn. Quamquam quia Dei benedicere eil benefacere, benedi-dtio ifta fiepiffime vocetur a Patribus ip-fa confecratio, ut videre licet fepius a-pud Ambrof. maxime libro de his, qui myfteriis initiantur cap. 9.' Benedixit ergo pani, ideft, confecravit eum, feu eo dignitatis evexit, ut in corpus iuum mutaverit, nimirum dicendo ipfa verba, qu£ fequuntur, ut tradit D. Thomas iii Comment. & 3. parte, quseft. 78- art. 1. ad i. Neque enim ita limul dicunt omnia Evangeliftae, ficut fafta funt : nam & fraftio & diftributio, vel poll, vel fi-mul cum iftis verbis contigit, nec tamen fimul ab Evangeliftis eodem ordine exprimuntur. Fuit ergo ifta benedi-dlio lingularis, & operatoria , qualis & illa panibus multiplicandis adhibita: unde nec umquam Chriftus benedixille cibis legitur, nili cum Angulare miraculum operari vellet. Hinc & eandem bene-didtionem, ut ex Paulo patuit, fimili-ter calici adhibuit, cum, fi vulgaris fuif-fet, fufficere potuillet prima , quae vel pani, vel initio toti coenae adhibita fue-V u	rat.
rat. Ac fregit, panem jam benedidtqmV atque mutatum, in tot videlicet partqs, quot erant convivat, idque more patrpm-familias. Dedit que difcipulis fuis, cum fci-licet fibi primo dedi liet, 'iple nimirum conviva & convivium , ipfe comedens, & qui comeditur, ut Hieronym. Epift. 150. quadi 2. Fecit enim hoc partim, ut facrificium abfolveret, partim , ut exemplo Apoftolos praecederet , ne horrerent cibum , quem corpus ejus effe perceperant, ut notavit de calice Chry-foftom. Dedi fle autem in manus, 11011 in os, conjedfura non levis eft , tum quia dicit, accipite, quod ad manus ufi-tatius referri folet, tum quia ifta in veteri Ecclefia diu conluetudo fuit, ut in manus fidelibus traderetur: quem ritum defcriplit Cyrillus in fine Catechefis _ 5.
Et M: Accipite, & comedite. Quibus verbis invitat & innui illum declarat tanti doni, nempe ut comedendo uniatur nobis, ut fiamus unum corpus, & unus fpiritus cum eo, & inter nos, qui de uno pane participamus. Hoc efi corpus meum. Continet rationem comedendi ; unde fubaudiendum eft, enim, ficut hoc in calice exprelfum eft. Illud, Hoc, non eft fubftantivum, quali fignificans individuum vagum, ut videtur putalfe D. Tomas , qui illius opinionis multis fe-quentibus caufa fuit; fed certum eft, juxta mentem Interpretis noftri & Evan»
ge-
$elift» , effie adjedHvuum conveniens cum fuo fubftautivo, quod fequitur, corpus. Patet hoc manifefte ex forma calicis, ubi non dicitur, Hoc, led, Hie eft fanguis meus, & clariUime Lucas conjungit cum calice, Hic calix, Greece Qto poterion") hoc poculum, Ex quo ulterius patet illud, Hoc, non polfe defignare panem, ut hsretici volunt, idque non folum, quia eilet falfa oratio, fed ipfa verba repugnant : dicendum enim fuiffet, hic, prselertim cum immediate, panis, pr»-ceffiffet. Defignat igitur , corpus , nec tamen locutione vel identica, vel tau-tologica, fed reftiffima, & ulitatiffima, qua in mundi exordio Adam dixit, Hoc nunc os ex ofßbus meis, & Moyfes Exodi 16. Ijie e fi panis, & Jud. Si. Hic eft heres, ff Deus Pater; c. 3, Hic efl Filings meus dilettus; & infinita fimilia, quibus Scriptura & ufus quotidianus plenus eft. Nam in his omnibus fubjedtum & pr»-dicatum idem_ quidem fignificant (quod, omni propofitioni affirmativ» ver» commune eft, alioquin enim effiet falfa) fed alio modo, fubjedtum nomine communi & obfcuro, demonftrante tamen pr»fen-tiam ; pr»dicatum noinine fpecifico & particulari. Nam quod objiciunt, cum diceretur, Hoc, nondum adfuiffie corpus, parvi momenti eft, JPropofitio enimo-peratoria, qualis eft ifta, qu» mutatione quadam efficit id , quod fignificat, Vu i	ficut
ficut non habet veritatem nifi integre pronuntiata, ita quoque nondemonftratid, quod adeft, eo momento, quo fubjeftum profertur, fed quod aderit in termino pronuntiationis: fiept fi Chriftus aquam *n vinum mutaffet in nuptiis, his verbis, Hoc efl vinum ; vel coftam 111 mulierem iftis, H&c eß mulier; non fuilfet neceffe, rem demonftratam e fle praflentem, nifi abfoluta tota oratione,
Efl. In hoc verbo Zuipglius figuram ineffe voluit, ut idem fit, quod fignifi-cat; fed contra linguarum ufum: nulla efl: enim lingua, neque Latina, neque Graeca, neque Hebraica , in qua , Efl, aliam habet fignificationem , quam efie, leu, ut Philofophi loquuntur, nudam unionem extremorum, Efl: enim verbum uti commpnillimse fignificationis, ita & fimplicilfimse, in quod omnia alia refolvuntur; i pium vero in nullum aliud refolvi poteft. Sic enim refolvimus, Chriftus 'patitur, id eft, Chriftus eft patiens: ipfum vero (EJf) inclufum non poteft refolvi ulterius, nifi refolvas in feipfum. Et ha?:c eft caufa, cur nec in Hebraica, nec Syriaca lingua, qua Chriftus locutus eft, exprimatur; unde impoflibile eft in eo fui fife tropum. Quia vero lignorum efle, non eft aliud , quam fignificare, hinc fit, ut cum lignum de ligno prx-dicatur, vel res figuificata de ligno aliquo parabolico, liue ullo troppb folea-
mus,
frms, eft, explicare per, ftgnificat, ut En-fisy eft gladius , Septßin boves feptem anni funt, Semen eft verbum Dei, Denarius eft vita aterna, & fimllia: qualis tamen non eft ifta, Petra er at Chriftus , fed fenfus propniffimus eft, Petra ilia fpiritualis eos confequens erat Chriftus. Itaque error ifte Zuinglii ex jmperitia natus eft. Ex quo fit 1, ut Calvinus & alii Sacra-mentarii velint elfe tropum in praedicato Corpus meum; ut fit idem, quod fig-num, feu figura corporis mei. Sed tunc necelfarjo illud, Hoc, demonftrare deberet panem , quod fupra rejicimus. Deinde Graece additur articulus [to soma') iftud corpus, quod habet vim exprimendi veri corporis , & diftinguendi ab omni alio, quod etiam nomine corporis Significari poteft , fcilicet corpus myfticum, quod eft Ecclefia quafi dicer, Ipfilfimum illud verUm corpus meum. Quod multo efficacius poftulant verba fequentia, apud Lucam & Paulum, quod pro vobis datur, Graece uno verbo to didomenon, quafi diceres corpus datum: conjungitur enim adjeftivum in recto cum fubftan-tivo, corpus, ita ut illud ipfum , quod vocatur in refto corpus, iit datum, figura autem corporis non eft data pro nobis, neque in cruce. Evidentius autem id portulat forma calicis apud Lucam Graece [tuto to poterion on to hai mati mu, to hiper himon ekchynomgnon) Hic eft V u 3	calix
calix in (anguine meo pro vobis ejfufus t ubi ipfe calix, fanguinera fcilicet continens, pro nobis efFandi 'dicitur, quod de figura vel c ilicis, vel (anguinis nullo paido ve-rificari poteft. Et fane cum agnus Paf-chalis figura fuerit Chrifti in cruce offerendi, ut patet Joan. 19. v. 36. fi corpus non eft aliud, nifi figura corporis, in cruce offerendi, profeffco figuram figurae fubftituit, obfcuram evidentiflimie, cim tamen venerit figuris finem imponere. Hinc, ne quis hic tropos, figuras, parabolas imaginaretur , eategori-ea Jocatione ufus eft verbis lucidiffimis, quibus apertiora , aut fimpliciora fingi nequeant, etfi omnes linguas in unum conflaveris. Hinc cum Evangeliftat in aliis recenfendis plerumque verbis dif-crepent, hic e contrario tres Evangeli-ftae & unus Apoftolhs Paulus, cum di-verfis temporibus, ac locis fcribereut, ne apice quidem difcrepant. v Et tamen Tenebriones 'haeretici, qui ubique Scripturas apertas elfe clamitant,' hic tantas tenebras inveniunt, vel potius adferunt, ut fententiam quafi Solis jplius radio fcriptam in ducentas diverfas expolitiones laceraverint, ficutnuper edico quodam libello expreflum eft. Contra quos omnes , etii in verbis eflet aliqua ob-fcuiitas, luflicere deberet unanimis totius Ecclefise & omnium Patrum confen-fus, quem fupra dedimus, & eorum ver-
bis latius traditum videre licet apud eos, qui contra haereticos ex profeffo icrip-ferunt.
27.	Et accipiens calicem, Graece (poterion) poculumfeu vas ex quo bibitur, nempe vino & aqua temperatum, pro more regionis. De vino fatis conflat ex Marco & Luca, qui genimen, feu generationem vitis, nominant; de aqua ex Ec-clefi.e trad tione , de qua Cyprian. E-pift, 63. temperatura lfla fieri folet, tum fankatis , tum temperantiae caufa : hic autem peculiariter adhibita eft, ut unio Chrifli cum populo, id eft, cum Ecclefia, adumbraretur: gratias egit: Gnece Qeuchariflesas') cum gratias egiffet, feili-cet Deo Patri; fub quo & elevatio opulorum in coslum & calicis benedidtio, quam Paulus 1. ad Corinth. 10. verfu 16. exprelfit, intelligenda eft, ut fupra indicavimus. Ex hoc gratiarum nomine Graece vocabulo didta eft Euchariflia, tum quia cum praevia gratiarum actione conficitur , tum quia cum fequente & quidem fumma gratiarum adtione , pro tam immenfo redemptionis beneficio, fumenda eft. Et dedit illis, non in os * fed in manus, ut colligitur ex juflioue, quae lequitur, dicens: Bibite ex hoc omnes. Syrus, vos omnes, quod Lucas ita expref-fit, dividite inter vos, ita videlicet, ut in orbem vos omnes ex eodem ifto calice bibatis; & ita faftum eile declarat Mar-V u 4	cus
fcus dicens: Et biberunt ex eo omnes, netii« pe praetentes Apoftoli. Ex quo patet ineptia haereticorum, qui hinc conficere volunt omnibus omnino participantibus etiam vini fpeciem praecipi.
28* Hic efi enim [anguis, meus. Hic concordat genere cum /linguis, ad quod refertur, ii cuti Hoc, ai Corpus: nam omnino fi miles locutiones funt, & fimili fenfu inteirpretarid^ Non enim fignifi-catur vel calicem illum, vel vinum eile faiiguinem j (icut liec pänem eile corpus: fed illuin, quem praebebat* & in quem intentio ejus,ferebatur * abfolutis verbis, eile faiiguinem fuum. Di6tio vero, enim, exprimit rationem invitationis ad comedendum j utpote quia jam audiverant & crediderant, carnem & faiiguinem ejus vere eile cibum & potum iii vitam aeternam. Novi ieftamenti. Alludit ad verba Moyfis, Exodi 24. Nubi ITanciens vetus Teftamentum afperfione fanguinis viftims, eodem plane modo ait, Hic e ft [anguis foderis , quod, pepigit Jjbminus vobifeum. Opponit ergo fe Chri-ftus Moyfi , faiiguinem fuum fanguini vitulorum, Apoftolos populo Judaeorum, afperfiohem. alperfioiii, teftamentum te-, ftamento. Porro Graeca vox diadeke, cui Teftamentum ve(pondet, etfi ex vi vocis quamlibet difpofitionem & paftum ligni licare poffit, quemadmodum & Hebraica, receptilfima tamen ejus figuifica-
tio eft QBerith) ut fignificet, licut & Te-ftamentum, voluntatis decretum, de eo, quod poft mortem fieri, quis velit, & con feq nent er contineat promiffionem hereditatis ; unde & morte teftatoris confirmatur , ut Apoftolus docet ad Heb. 9. Teftamentum itaque duplex in Scripturis eft celebre, Vetus & Novum. Vetus ita died 11 m eft, quod ante Novum non inftitutum quidem , fed revelatum fuit, & quod veteri homini, utpote terrena promittens bona * congruat, ut Au-guft. lib. 3. äd Boiiifac. c. 4. nec proprie teftamentum eft, fed potius pactura aut foedus % Utpote quod promiffionem terrenorum bonornm uoii abfoiutam, fed fub conditione implenda Legis contineret , pöpnlo eam acceptante, ut patet Exodi 24 , v. 3. 6. & 7. Quia vero quandam fimilitudinem habebat cam te-fiamento, promittens fcilicet terram Ca-naam, velut quandam hereditatem: hinc etiam fanguine, tum ad faliciendum proprie foedus, tum ad teftamentum quodammodo morte, non Dei, fed victimarum ei oblatarum roborandum, dedicatum eft, ut notat Apoftolus, ad Heb. 9. v. 18, & feqq. Quae tarnen omnia eo maxime jnedtabaiit, ut per carnalem Legis obiervationem, bouaque carnalia in praemium repo lita, fignifiparen-tur obfervatio Legis fpiritualis, & bonä Ipiritualia, hoc eft , ut pnefiguraretuf V u f	tefta*
698 COMMENT. IN EVANS, teftamentnm novum, ab ipfo Chrifto in terris verfante revelandum. Sed hoe difeiimen fuit, quod Vetus, ut diximus, proprie padtum fuerit, unde & a Judseis irritatum eft, ficuti Deus queritur apud Jeremiam c. 31. v. 32. Novum vero proprie teftamentum. Nam quamvis & novum contineat conditionem obfervan-dae fpiritualiter Legis Dei: hanc tamen ipjam conditionem una cum pnemio ejus vitam aeternam , tanquam unam completam hereditatem fiiiis fuis praedefti-natis per gratiam dandam Deus promi-fit, & proinde etiam facit , ut patet clariflime ibid, verfu 31. & 32. Et hoc totum tanquam teftamentum morte te-ftatoris confirmatum fuit, ficut urget Apoftolus, ad Hebr. 9. verfu 15. & 16. Unde utcumque etiam a Deo, non' ab homine fperandum & exfpeftandum eft, ac dari debet. Hoc eft ergo, quod hic dicitur. Hic eft /anguis meus novi teftamen-'ti, id eft, quo novum iftud teftameu-tum a Prophetis promiftum, a me re-t velatum & praedicatum lancitur, & ve-luti morte teftatoris jam jam futura, hoc iplo fanguine , qui myftice fun-• ditur , reprsefentata confirmatur. Ad i hoc enim lignificandum addit: Qui pro >• multis, Lucas, Pro vobis: unde Ecclefia ntrum(}ue confundit dicendo , pro vobis Sf pro multis. Multos autem dicere mavult, quam omnes, quia 11011 tam facri-
ficiiiufficientiam refpicere videtur, quam fruftum ejus: quafi dideret, pro veftra & multorum falute effundetur. Interpres refpexit effufionem , quas fa6ta eft in facrificio crucis i fed textus originalis omnium trium Evangeliftarum & S. Pau- ✓ Ii habet prsefens, (to ekchynomgnon) qui effunditur, Quod quamvis intelligi etiam poffet de cruce , quia mox in ea fan-guis ejus effundendus erat; Lucas tamen & Paulus clare conjungunt cum calice, tamquam adjectivum cum fuo lubftan-tivo, qui calix effunditur , feu libatur. Unde fignificat Chriftus , fanguinem illum jam tum effundi, id eft, offeriDeo, quod proprie libari dicitur, tamquam fanguinem lacrificii. Hinc eodem feniu Lacas de corpore dicit , quod pro vobis datur, Grace (didomgnon) & Paulus quod pro vovis frangitur, (klomgnon) id eft, of-fe. tur & immolatur. Proprie enim panis eft frangi, non corporis, nifi fub fpe-cie panis, praffertim cum pradiCtum fuerit , non eile frangendum in cruce, Os non comminuetis ex eo, Joan. 19. verlu. 39. prout utrumque obfervat Chryfoft. in verfu 16. c. 10. 1, ad Corinth. Nec intelligi poteft, effundi fanguinem, & dari corpus, adbibendum, & comedendum tamquam Sacramentum, quia hoc jam dixerat per , comedite & bibite: neque di. xit, vobis, ficut dicendum fuiffet, fed pro vobis, fcilicet datur & effunditur Deo,
quod proprie eft facrificii. Offertur namque Deo pro falute multorum, nempe,
In remiflionem peccatorum : qui proprie eft effeftus ejus, ut facrificii, non ut facra-menti; fic enim vitae confervätionem, vigorem & augmentum operatur. Re-mifliouis fqlius mentionem facit, quia in ea veluti fqnte cetera legata novi te-ftamenti, juftitia, adoptio, vita aetema continentur. Adjunxit autem eam lan-guini magis, quam corpori , ■ tum quia in fanguiue ratio facrificii maxime cernitur ; tum quia fanguiS exprellior eft figura mortis , in fathfaftioiiem pro peccatis fufCepta;: quamvis etiam tacite in eo contineatur * quod de corpore didtum eft, quod pro vobit datur, id eft, pro falute veftra , pro renii Ilione peccatoi^im veftrorum. Ex quibus patet Euchari-ftiam non tantum efle Sacramentum, fed & facrificium propitiatorium; & hoc ex ipfis verbis convinci.
29. Dico autem vobis: Non bibam a modo , Gra.ce (ap arti) ex nunc feu in pofterum, familiariter lcilicet vobifcum convivendo % atque ccenando, de hoc genimine, feu Irildtu vitis 1 id eft, de hoc vino, quod lcilicet in coena bibimus , quo calicem illum implevimus, fub cujus fpecie 1‘au-guinem meum accepiftis , Ufque in diem illum, cum illud bibam vobifcum novum, id eft, donec bibam illud, longe alterius Rationis & excellentia;, in regno coelo-
rum vobifcum familiariter conviveudo. Venufte enim tranfit a fignificatione villi propria ad metaphoricam, ficut fit e-tiam cap. 8. verfu 22. & Joan. 4. verfu
13.	& 14. ut fignificet fe in regno cos-lorum cum illis inebriandum vino coe-leltium delitiaruni ab ubertate domus Dei, & torrente voluptatis eius elfe potandum, ut e 11 pfaliii. 35. ubi illa prüfen s metaphora vini explicatur. Itaque verbis illis fignificat, ficut familiares-folent, hunc ultimum elfe haullum, hanc poltremam cosuam , quam cum eis fu-meret. Sicut autem inter bibendum de vino, ita idem inter comedendum de cibo dixilfe Chriltum, tellis eft Lucas cap. 22« v. 16P Ex hoc non manducabo i-ftud, donec impleatur in regno Dei: cui mox fubjungit illa verba de generatione vitis jam explicata. Ex quo multi probabiliter fentiunt, haec elfe difta ante con-fecrationem Corporis & Sanguinis Do-' milii, ut Matthaeus ordinem didtorum non fervaverit, fed Lucas; qui bis loquelis de calice, primum v.7. loquatur de calice profano, qui in ccEua agnum Pafchalem fubfequente a patrefamilias diltribui folebat; deinde v. 20. de calice facro. Sed utrovis modo contigerit, verba veritatem fuam, ut explicuimus, habere poffunt.
30. Et hymno ditto: Grace in plurali,
([hymnesaites) cum dixijjhu hymnum, feu lau?
des
des Deo confuetas. Unde nonnulli pu* tant fuiffe Pfalmum 1x2. cum quinque fequentibus, eo quod illi a Judds, ut Paulus Burgen fis notat, poft comeftum agnum Pafchalein cani Colerent. Exierunt in montem Oliveti: decebat enim non in loco convivii, led orationis eum capi , ut Origenes.
31.	Tunc dixit &c. Omnes vos fcanda-lum, Ceu offendiculum. Patiemini in me9 id eff, ero vobis lapis offenfionis & fcan-dali hac nofte , quia ex iis , quai circa me fient, occafionem ruinae Ceu lapfus in peccatum accipietis* Hoc autem in eo litum erat, quod fugientes Chriftum & corpore & animo, fidem divinitatis ammittendo , deferuerint .• Nude enim fugere, cum Chriftum fcirent ultio fe tradere, neque defenfionem, neque comitatum eorum velle, non fuiffet peccatum , fed peccatum fuit ex timore mundano fugere, eo quod putarent Ghri-llum jam velut invitum & fuperatum pro aliorum libidine ad mortem rapi, & ex hujusmodi perturbatione in ipfa fide vacillare atque deficere. Nam noegeis revera contigiffe indicat clarius iple Chriftus, Joan. 16. v. 31. & 33..Modo creditis Ecce venit hora, ut di (pergamini, &c. quali diceret, inquit Auguft. in iftum locum, tunc ita perturbabimini , ut e« tiam quod piodo creditis , relinquatis. Et hinc eft, quod Hilar, exponat, fcan*
äalum patiemini, id eft, metu atque infidelitate turbabimini; quam fiepius notat Aug. paflum eile Cieopham, quando dixit Luck 24. v. 21. Nos autem fperabamus, quo i ipfe redempturus effet Ifrael, Scriptum efi enim , de hujus nodtis tribulatione: Percutiam paftorem , gladio perlecutionis ac tribulationis , ut iu manus hoftium fuorum perveniat, & hoc padto dijper-gentur oves gregis, quem colligere caepe- / rat, fuaque audforitate continebat, In-telligit autem Chriftum & Apoftolos, eaeterosque difcipulos, qui de paftoris fui falute & expedfata redemptione de-fperantes, corporeque & animo fugientes , id eft, etiam fide defcilcentes eum deferuerant. Citat autem fententiani juxta fenfum, non verba.- nam Hebraice Deus alloquitur gladium fuum dicendo, Percute Paflorem : quo fignificat fe facere id, quod gladio fuo praecipit, ut fiat. Prsedidhim hoc Deus, & Chriftus allegatum voluit, partim utintelligerent nihil inopinatum fibi contingere, partim ne poft lapfum fuum inquit Hierou., defperareut falutem. Unde illorum infirmitatem promiflione reditus lui mox futuri erigens, addit;
32.	Poftquam autem refurrexero, quodfta-tim tertia poft die futurum jam fiepius audiviftis, pracedam vos, denuo velut Pa-ftor gregem fuum , ut vos a difperdone apud me colligam, in Galikam, patriam
riam veftram , de qua vobis repetenda cogitabitis, ut a Judaeorum odiis ac meT tu liberati fecurius vivatis: quali dicer. Nec defertus deferam vos, fed praeveniam vos in palilaeam , quam repetere voletis, ubi familiarius & fepius apparens colligam & refocillabo vo>.
33.	Reffondens autem Petras, qui fe taxatum lenferat in eo , quod diftum e-rat, Omnes vos, ait illi, impulfus quidem fide & amore in Dominum fuum , led infirmitatis fua; inexpertus : Etfi omnes, &c. Ego nunquam jcandalizabor, ut te vel deferam vel de te dubitem : ubi Chry-foft triplex peccatum ejus notat; quod neque prophetae, neque Chrifti verbis acquiefceret, quod cseteris fe praeponeret, quafi dicer. Quidquid paffi fuerint caeteri , ego folus manebo tibi fidelis, quod denique fibi feu viribus fuis arrogaret id, quod precibus a divina mife-ricordia erat impetrandum. Nam ut optime dixit S. Innoc. in epift. ad Concilium Cartbaginenfe, neceffe eft , quo auxiliante vincimus, eo iterum non au-xiliante vincamur. Unde Chriftus retundens illam arrogantiam ejus cum gravi alfeveratione ait,-
34.	Arnen dico vobis , ut vel fic animi fui fragilitatem fu fp e clam haberet, vel crederet: quia non, ita diu poll, quando animus tuus videri polfet deferbuiffe, |'ed in hac ipfa noSle, in qua jadtas cou?
flan-
fiantiam tuam, idque adhuc , Antequam gallus cantet, id eft , ante tempus, quod vocatur galli-cantus, feu gallicinium, non femel, noil bis, fed ter me, Dominum tuum, quem tantopere te diligere gloriaris , non deferes fugiendo , ficut alii, vel fimpliciter lcandalizaberis, quod metu ac trepidatione fieri folet, fed tur-piffime negabis, me tibi notum effe & conlequenter te difcipulum meum efie, tibi quidquam negotii vel fuiffe unquam, vel eile me cum. Omnia enim verba Chrifti emphafin habent, & tam diftindie exprimunt modum , tempus , horam , numerum, ut vel fic tandem fibi fidem adhiberet; non ut cogeretur ad negandum , inquit Ambrof. in Luc. fed ut in-ftrueretur ad cavendum. Porro Gallicinium, eft proprie tempus, non quo gallus canit media fcilicet nofte, led quo maxime canit, nempe adventante luce circa initium quarta; vigiliae., Unde Marci 13. v. 35. galli cantus diftinguitur intra mediam no6!em & mane, id eft, verfus auroram: &Tobia; 8. v. 11. vocatur pullorum cantus. Cum ergo Matth. & Lucas & Joannes abfolute dixerint , antequam gallus cantet, folus Marcus dixit cap.
14.	priufquam gallus vocem bis dederit; & eodem cap. v. 68* & 74* diftinfte narrat, gallum bis cantavifle.- quod optime confi-ftit cum aliorum narratione , quia Marcus comprehendit & illum primum galli X x	can-
cantum, qui media noCte fit, alii anto-nomaftice i'olum ilium maximum & ce» lebriorem, quem diximus. Itaque Petrus adhuc fiducia non divino gratis, fed fui ipfius plenus, & fortafle putans comminantis, non prodicentis eile verba, ait;
35.	Etiamfi oportuerit me mori tecum, quia ut Auguft. lib. de grat. & lib, arbitrio cap. 7. putabat le polfe, quod i'e velle fentiebat: dixit enim ifta, non ut magiftrum mendacem, led ut animum fuum, cujus utcumque conici us erat, tefiatum faceret. Unde & coteri , ne viderentur Petro animoiitate ^ fidelitate cedere, Similiter dixerunt*. Quare ut illam in eis valde perniciofam prsefump-tionem lanaret, avertit ab eis paulilper Deus faciem fuam,'& facti lunt conturbati, ut ipfo laplu eis proficiente in bonum, humiliores redirent, atque doctiores , non fibi jam arrogando tamquam de fuis viribus fiduciam permanendi , fed a divina gratia humiliter deprecando , ut idem tradit, de correptione & gratia cap. 9.
36.	Tunc venit in villam, Groce (chorion) praedium, ut vertitur apud Marcum, feu agrum , qui fortalfe complexus elt villam fimul & hortum, quem Joan, nominat cap. 18. v. 1. Quae dicitur Gethfe-mani, [Vallis olei-) vel [Getii) polito pro (Ge) vel (Getii) five (Gath) proprie fumendo, Torcular olei, propter montem
tem olivarum , ad cujus radices erat. Et dixit, Sedete hic, in anteriore horti parte, ubi reliquit 06I0 dilcipulos, donec vadum illuc, paulo ulterius ad ja-ftum lapidis, ut Lucas, orem. Non ergo latendi cauta feceffit," fed ut doceret, & oraret in triftitia, & modum orandi, quietem fcilicet a turbis appetendo, ut Chryfoft
37.	Et aßhmp’o Petro £? duobus filiis Ze-Vedcd, Jacobo"& Joanne, quos prse CEEte-ris alfumpfit, veluti familiariores & con« ftantiores, quibus pleraque lecreta crederet; ut ficut majeftatis in transfiguratione,, ita etiam infirmitatis teftes fierent , ut utraque vila minus cseteris turbarentur. Ccepit conmfiari, & non an te, quantumvis de proditore & morte fua loqueretur.- nempe quia non iiibito & praeter voluntatem, ut nobis accidit, feci lponte, quando, quomodo, & quantum voluit, contriftatus eft: Et mceftus effe, Greece ademonin id eft, graviffime angi, & animo pene deficere, quod apud Marcum ideo vertitur , txdere,- cui additur etiam pavere , Graece obtupefeere , id eft , ingenti metu malorum imminentium con-cuti.
38.	Tunc ait illis: Trißls eft anima mea, Greece perilypos, id eft , undique obfeifus eft animus meus triftitia, Ufpae ad mor-temy id eft , quafi in ipfa morte elfem conftitutus, quod Pfalm. dixit.- Circum-
Xx 2	dede-
dederunt me dolores mortis. Chriftus itaque cum affumpfiffet naturam mortalem ’& infirmam, timui eam cum appetitu ira-fcibili fufcepit, & motuum ejus capaci. Omnibus atitem rebus inditum eft naturaliter exiftendi & permanendi defide-rium» & coiilequenter fugiendi interitum iuurn: fed in hoc inter nos & Chri-ftum Dominum difcrimen maximum fuit, quod nos iftiusmodi motus, utpote rationem plerumque procurrentes patiamur, & non patiamur inviti: nam & irafcimur & triftamur cum nolumus , & non irafcimur, aut triftamur , cum volumus, neque quantum volumus, propter rebellionem ex peccato natam: ille fponte, cum voluit , & quantum voluit. In nobis ad objedta illicita non minus feruntur quam licita : in Chrifto nunquam ad illicita* In nobis plerumque rationem turbantes, eam ad fe ferunt, imo pertrahunt, in Chrifto ratio nullam ex eis inquietudinem patiebatur. Hoc eft igitur quod Auguft, dicit in pfalm. 87. Chriftum i-ftos humano infirmitatis affeftus non conditionis necellitate, fed miferationis voluntate fufcepilfe. Caufa fufcipiendi' multiplex fuit: primo, ut verum fe probaret hominem: li enim cum vultus, & verba, & res, moerorem exprefferunt, non creditur tamen a nonnullis pallio inquit Cbryfoft. quid dicerent , ft illa deluiifent? Secundo, ne quis paffionem
facile & fine dolore toleratam l’rfpice-tur. Neque enim habent fortitudinis laudem , qui ftuporem magis vulnerum tulerint', quam dolorem, ut Ambrof. in cap. 22. Lucie. Tertio, ut folaretur in-» firmos, ne timorem mortis & horrorem, peccatum effe crederent, vel de feipfis defperarent, ut Aug, 3, de confenfu cap. 4. fi in lubeunda morte pro jufiitia fibi alacritatem illam deelle lenti rent, Ul-tro itaque Chriftus totius palfionis acerbitatem cum omnibus circumflandis fibi ob oculos pofuit, & naturam in motus tantae acerbitati congruos erumpere periri fit. Unde non timidus, ut nos, fed for-tiffimus fuit ut qui & timoris & taedii , ac triflitis moleftias fuflerr-e & luperare voluit. Quamvis autem non fit dubium, triftatum luifle Chriftum etiam de proditione Judse , de peccatis Judaeorum, de fcandalo Apoftolorum , & fimilibus rationi repugnantibus malis > ut Hieron. eo tamen non videtur hic refpici, fed ad trifiitiam de amaritudine palfionis; qua: tamen non turbabat gaudium beatificat fruitionis ejus, neque hoc illam excludebat , quia erant de diverfis objedtis, & in diverfis animat partibus, Unde ut obfervat D, Thomas opufc. de humanitate Chrifti, etiam poenitentibus accidit dolere, & de eodem fuo dolore gaudere: quamquam divina dilpenlatione fa-ftum videtur, ne tantum gaudium tan-Xx 3	tam
?io COMMENT. IN EVANG. tarn triftitiam excluderet, vel minueret* Suftinetehic, Crsece (minate) manete: Et vi-gilbte mecum, ut vigiliae & orationis foci etas vobis fit praefidium, mihi aliquod folatium.
39. Et progreffiis pufilhm, etiam ab illis tribus: progreftus quidem juxta humanam confuetudiuem & verecundiam, qua seftuantis animi motus in oratione coram hominibus effundere fubmoleftum etl: pufiHum yero \it tamen teftes efle poffent, & imitatores affor um- Procidit in faciem fuam, ut corporis habitu lirini 1 humilitatem, fuperioris partis animi, & de-folationem inferioris, teftaretur. Dicens (f orans: Pater mi, quod Marcus dixit: Abba, Pater, quali interpretans voce Grteca id , quod Chaldaica dixerat Abba, fortaffe facramenti alicujus cauta, inquit. Augullinus, ut lignificaret te pro corpore fuo, Eccletia, ex Hebneis & Gentibus conflante , pati. Si poßbile eft. Non loquitur de abfoluta pofiibilitate : quod ut iutelligeremus, apud Marcum additur; Chrifium, cum dixiifet, Si. fieri poteft, adjecitfe, cautionis caufa fcili-cet, Omnia tibi pojfibilia funt. Itaque quid fit illud, Si pofftbiie eft, explicuit Lucas dicendo, Pater fi vis, ut notat Augufli-nus 3. de contentu Evangel cap. 4, Unde jion de rei impoffibihtate, vel de abfoluta Patris omnipotentia, fed de Patris voluntate hoc dixit. Hoc enim
fieri poteft, quod ille voluerit: & non poteft, quod noluerit, etiamfi in fe fpe-ftatum fieri non repugnet. Tranjeat a me calix ifie, terribilis paffionis, & imminentis mortis, quem jam guftare coepi : de qua voce Calicis alibi diximus. Ex hac oratione Calvinus Chrifto incon-iiderantiam, oblivionem officii fui, mentis caliginem, inconltantiam, fubitas voces dolore extortas adferibit, fed impie. Fuit enim praemeditata hsec oratio, ita contexta, ut,priore ejus parte exprimeret defiderium humanae naturae, optantis ab aeerbiifima morte liberari: pofte. riori vero, defiderium voluntatis rationalis, fubjicientis illum eurndem naturae impetum pleuiffime divino beneplacito. Diveria quippe fuerunt defider\a , non iibi adverfa, eamdem palfionem fub di-verfis confiderationibus abhorrentia & amplectentia. Dominabatur enim voluntas appetitui, ut ficut libere triftitpe motus exerebat, ita eosdem & imple-tionem eorum divina: voluntati fubjice-ret. Veteres, ut Auguft. epilt. 120. cap.
10.	Greg. lib. 12. Moral, cap. 8- & alii nonnulli volunt Chriftum in fe transfi-guraile vocem infirmorum .• quod cum priore interpretatione bene confiftit. Fieri enim poteft, ut fimul uteretur voce naturae, & hoc faciendo caufatn ageret fragilitatis & trepidationis humanae, ut S. Leo loquitur Serm. 5, de Pali, in-X x 4	ftruens
ftruens eos, quid infirmitati concedere» tur humanae & quo pafto deberent hujusmodi vota ad divinam voluntatem revoca'i, ficut ipfe lecit, dicenda: Ve-rim'amen non ficut ego volo , appetitu illo naturae , fupple fiat; fed ficut tu, Quod dicendo indicat, & fuam eile illam rationalem , obfolutamque voluntatem. Itaque non efl haec duplex oratio, nec una corrigit alteram , ut aliqui putant (nihil enim in Chrifto corrigendum erat.Q led yna, plena & deliberata oratio, cujus prima pars exprimit horrorem paf-iionis ac defiderii naturae; hac tamen conditione mode atum, ut fi fieri pollet, id eft, fi Pater vellet, non moreretur: quae conditio cum non fublifteret, altera pars fubjicit rem totam divinae voluntati : ut exemplo doceret, inquit Chry-1'oft. etiam natura abhorrente, ac renitente elfe feqneuduni Deum,
40. Et venit, Praeiens efi, ficut & invenit; res enim narratur, quali ob oculos polita gereretur: eos dormientes , £? dicit Petro , qui caeteris erat caput, & prae caeteris fe jadtaverat; in iplo tamen, & cum iplo fimul taxat eseteros : Sic, id ell, ficcioe, itane impletis magnifica promilTa vefira? Unde apte quidam huic voci fubjiciunt interrogationem. Non pntuifiis una hora vigilare mecum ? in extremis anguftiis meis, dum ego vigilo , oro, ludo, pugno cum morte.
Non
, r : ■
Non quafi per horam hac prima voce orallet: fed per, horam, breve temporis fpatium indicare voluit, ad aceufandatn eorum negligentiam, quod nos diceremus , per momentum. Quamvis aliqui horam accipiant ,*ut verba fonant, eoque refpexilfe Lucam velint, cum diceret, quod prolixius orabat,
41,	Vigilate ergo 6s orate , non jam mea, fed veftra caufa , hoc autem orate , non, ut non tentemini, fed ut non intretis in tentationem, ei fuccumbendo, id eft, ut Deus non finat vos induci in ten-tationis conlenfum: hic eft enim gratis Dei orationis effedtu-. Nam teutari non lemper malum eft , -imo fspe bonum, ut homo noverit infirmitatem fuam & gratiam Dei. Ne autem fiderent lpiritus Iui, feu voluntatis promptitudini, occurrit Chriftus: Spiritus quidem , feu volun-tamlla fpiiitualis, quam vos habere fen-titis, promptus efl, ad refiftendum tenta-tiont, & moriendum mecum: caro autem, id eft, appetitus incolumitatis carnalis, quietis ac pacis , infirma, ad fequendam illam voluntatem, quia adhuc in vobis robuftus eft. Quo enim talis carnis appetitus validior eft, eo reddit hominem ad fpiritus defideria allequeuda infirmiorem , imo infirmitas noftra ipfe eft, eo major , quo robuftior. Hsc ergo caufa neceflitadS orandi, ut amor ili® amore fpiritus majore fuperetur.
Xx $
42' Iterum fecundo abiit &* oravit i Pater mi, fi non poieft hic calix tranfire, &c, In-finuat iterum indirecte gratum naturae fore, fi traxifiret; gratius tamen, ut obveniat, & impleatur voluntas Dei; dum abfolute adjicit, fiat voluntas tua : quibus verbis non foium fe refignat in mortem & voluntatem Dei, fed etiam orat, ut circa fe impleatur. Eadem ergo eft hsc oratio , quse prior ; quamvis in verbis aliqua videatur differentia: unde Marcus ait, eum eumdem fermonem dixiße.
43.	Et venit iterum, ut inter media pericula curam falutis eorum oftenderet, eos.que fui oflicii admoneret, ut & ipll fu am agnofcerent infirmitatem, & nos alienam tolerare differemus. Et invenit eos dormientes, pras triftitia , ut expreffe addit Lucas. Erant enim oculi eorum gravati Somno igitur non voluntario premebantur; inquit Auguft. 2. contra Gaudent. cap. 22. triftitia enim fomnum provocat. Unde pueri cum fleverint & a-dulti trifles facile dormiunt.
44.	Et relidis illis oravit tertio eumdem fermonem, dicens: id eft, in eamdem fen-tentiam, feu eamdem rem oratione petens: Sermo enim Hebraice pro re fu-initur. Idem ergo , quamvis di ver fis forfan verbis, explicuerit, ficut & fecunda vice facium vidimus. Sed cur ter oravit? quia hic numerus rei perfectioni & conflantis fervire folet, juxta
ta Chryfoft. ut fcilicet doceret perfeve-randum in oratione inter pericula, etfi non fiamus inox voti compotes. Unde quamvis prima oratione , imo ipfemet potuiffet, fine oratione triftitiam i’uam iedare; maluit tamen exempli noftri caufa velut frudtum terti« orationis hoc obtinere. Itaque #
45.	Tunc, finitis precibus, fupprefib natur« horrentis affectu , venit ad difcipu-los fiios, if dicit : Dormite if requiefcite.
S.	Auguft. lib. 3 de confenfu cap. 4. accipit, ut verba indulgentis eis jam fomnum: ideoque his pronuntiatis putat Dominum aliquantulum filuiffe , ut fieret , quod permittebat ; tum denique fubjeciffe id, quod Marcus dicit, Sujficit. Theophil. tamen & Euthym. valde ap-pofite accipiunt, ut verba exprobrant's importunam fomnolentiam, per ironiam, quomodo & Auguft, accipi polle dicit; hoc enim videtur poftulare, quod fequi-tur: Ecce appropinquavit hora, feu articulus temporis a Deo definitus : Et, id eft, qua, Filius hominis tradetur in manus peccatorum ■ quali dicer, periculum praliens vos jam fatis excicabit, quos crebra monitio non excitaverat.
46,	Surgite, eamus, i piis obviam, ut pateat, inquit Chryfoft. non necellitatis aut infirmitatis human« rem iftam eile, fed divin« difpenlationis , nec me incaute oppreifum, fed ultro eis a me ip-
fo
fo traditum. Ecce appropinquavit, qui me tradet, Pnediftio erat; necdum enim fe dederat in confpeftum: unde ut appareret vera, unanimiter Luc. Marc. 8. Matth, notant, qiiod - 47. Adhuc ipjo loquente Judas unus de duodecim venit, ex apoftolo fubito faftus dux fceleratorum hominum. Ne quid enim Chrifti injuriis deeffet , oportebat eum a difcipulo ordinis fibi conjuniriifi-mi tradi. Et cum eo turba multa, nempe tribunus & cohors a Romanis accepta, & miniftri a Pontificibus & Pharifeis, ut tradit Joannes ; fimul etiam aliqui principes iacerdotum, & magiftratus templi , & feniores aderant, ut Lue- c. 22. vetfu 52. cum gladiis 6? juflibus , ferratis fcilicet, id eft, hartis, muniti adverfus vim five Apoftolorum five turba: , & velat facinorolum comprehenfuri; miß a principibus facerdoßm $ fenioribus populi, id eft, a fumtno magiftratu, tam Eccle-fiaftico quam civili.
'48. Qui autem tradidit, dedit eis fignum, ne per tenebras errarent in perlona, praecipue milites, qui eum minus noverant, Quemcumque ofculatus fuep. Elegit hoc lignum pacis, partim reverentia ma-giftri , partim verecundia difcipuli, ut Hieron. notat , ut & Chriftum proderet •'fine violentia, & iceleris foeditas eum jpluni & coapoftolos lateret ad tempus. jErat enim fignum falutantibus pro more
gen-
SECUND, MATTH.1 Cap. XXVI. 717 gentis ufitatum, ut patet in Joab , typo Judas, a. Reg. %. verfu 9. Unde Chri-ftus, Ofcuium mihi non dedifti, Lucs 7. verfu 45. Hinc eadem conluetudo man-fit inter veteres Chriftianos, ut patet Art. 20. verfu 37, & ad Roman. 16. verfu 16. & paffim alibi. Ipfe efi , quern quaeritis, & quem partus l'um tradere: tenete eum, Marcus addit: 8? ducite caute, ne fcilicet e manibus elabatur, ut aliquando fecit in Nazareth, Lue;e 4. v. 30. & Joan. 10. verfu 39. Monuit hoc Judas, ne, fi quo cafu elaberatur, .fimul forfan & pecuniam partam, & officium dilpenfatoris amitteret.
49. Et Cotifeßim accedens, tamquam do-mefiicus: unde? turbam videtur aliquantulum prsceffiffe, ut fcilicet & videri ab ea pollet, & non ab ejus partibus ftare videretur. Dixit: Ave Rabbi, 8f ofculatus ejt eum : nec Dominus ofcuium averfatus eft, tum ne criminis caufam aliqua ei praeberet offeufio, ut Leo Serm. ?. de paffione: tum ut plus afficeret proditorem , cui amoris officia non negaret, ut hic Ambrofius: denique ut ita doceremur etiam fsevituros in nos inimicos diligere,' ut hic- Hilar. Unde nec cou-vitiis, nec minis, nec verbo perliringit afperiore, nec perfidiam exprobrat, led blandiifimo verbo intimam pungens confidentiam , ait;
^o. Amice; quia amicus fuerat , & adhuc in fcelere Dominus amicum animum erga eum fervabat, ut Auguftin. in Pfalm. 3«... Ad quid venifli ? id eft , Quo impietatis devenifti, inquiunt aliqui, ut fit commiferantis ; fed Gr&cum ( eph o pareij ai quid ades feu ah en ifl i ? fatis indicat Chriftum de corporali adventu loqui. Unde videtur vox admirantis : Cur cum ofculo, fi proditor ? Cur cum illo comitatu, fi amicus ? Ut autem indicaret, non ignotam fibi fraudem effie, a-pud Lucam addit, maxima cum empha-fi, Ojculo Filium hominis tradis ? id eft, charitatis infigne, inquit Ambrof. in He-xam. convertis in fignum proditionis ? Pacis pignore uteris ad officium crudelitatis? Unde idem in Pfalm. 39. graviore telo tante dignationis percullum eile Judam dicit, quam II eum fulmine percuffiffet, neque patientiam Domini ferre potuille, qui majertatem prodidit; putat enim ipfe propter hanc dignationis vocem in primis tadum Judam poenitentia, & pecuniam retuliffe. His ita peradis recellit Judas verfus turbam, & contigerunt illa, qu<e Joan.'narrat de turbis proftratis, ut fentit Auguftin. 3. de confenfu capite 3. Si enim ante of-culum ifta contigilfent, non opus fuilfet ofculi figno , cum eis dixilletipfe Jefus, Ego jum> Itaque poft ofculum & pro-ftratiouem turbie , propria voce Chrifti
mfh-ufti, quod iple e(Tet, Time accelerant , Domino eis quali potentioribus cedente, & poteftati temporaria potentiam, quam habebant, permittente, £? manus injecerunt, &c. cum tamen hoc jam tentare vellent.
51. Et ecce unus extendens manum, Petrus fcilicet, ut eft apud Joan, cum videret, ut ait Luc. quod futurum erat, quod nempe ligaturi elfent, & ad iup-plicium addufturi, Chrifto non amplius eos proftemente, fed linente accedere, exemit gladium, animo fervidus & manu promptus, non expeftato Ghrifti refpon-10, ad interrogationem, qua difcipuli , petierant, num percuterent in gladio ? * Sed unde' gladius Petro , in familia Chri-fti pacifici ? Chryf. putat refervatum ex occifione agniPalchalis; Cyrillus in Joan, ex confuetudine regionis ad aregnda pericula nocturna: fed perfpicuum videtur, iiudiofe a Petro Juiffe gellatum,, ad defendendum Dominum occafione proditionis inflantis, & verborum Chrifti, Lues 22. veriu 36. & 38.... Et percudens fervum principis Jacerdotum , nomine Mal-chum , ferocius inflantem , inquit Leo Ser., i. de Paffion. ut inter primos manus injiceret in Jeflim, Amputavit auriculam ejus, dexteram: quo fatis indicatur, eum occidere voluiüe, fed Deo irtura moderante, vel fervo declinante fruftra-tum. Fecit hoc Petrus eodem mentis
ardore, quo csetera, inquit Hieron, & ut promiffis fuis fatisfaceret.
52.	Tunc ait-: Convene gladium in locum fuum, in vaginam reconde. Noluit enim perfecutorum defendi vulnere , qui voluit luo vulnere omnes fanare , inquit Ambrofius 3; Officior, c. 4. Sed antequam hsec diceret, apud Lucam praemi-fit, Sinite ufque huc, Icili ce t eos progredi ad me capiendum, inquit Auguft. Quan-quam Griecum. eate etiam fignjficet cefla-te, quafi dic» definite, huc ufque fuffe-cerit me defendiife quem fenfum Eu-thymius infimiat. Omnes enim qui acceperint gladium, ad ulcifceudum, ut vult Bafil. Regum 4.9, feu potius generaliter, qui acceperint privata audforitate. Ille enim accipit gladium , inquit Auguft* contra Fauftum' cap. 70. qui nulla fupe-riori ac legitima potefcate vel jubente vel concedente in fauguinem alterius armatur. Gladio peribunt, id eft, digni funt, qui pereant. Non enim eventus, fed meritum homicidse fignificatur, juxta legem Gen. 9. v. 6. Quicumque effuderit humanum fanguinem, fundetur /anguis illius. Quo didto non Petrum tantum, fed & hoftes. fuos, gladium & violentam poteftatem in fe innocentem ufurpantes, perftrinxit, ut notat Chryfoft. & Tlieo-phyl. Paruit ftatim Petrus, ut liqueat eum, ficut Moyfen olim , inquit Auguft» loco cit. non deteftabili immanitate,
fed emendabili animofitate juftitiae regulam excelfiffe : utrumque odio improbitatis ali ens; Moyfen fraterno, Petrum Dominico, licet adhuc carnali, tamen amore pegcalle. Hsec prima ratio, qua reprellit Petrum. Altera eft:
53.	An putas, quia non poffum rogare P'a-trem, pro auxilio Angelorum multo po-tentiori quam tuo; Et exhibebit mihi modo, hac ipfa hora, in momento, inquit Tertull. de patientia cap, 3. ut fignifi-cet interpellationem cadeftis prsefidii nondum elfe feram , vel importunam: Plusquam duodecim legiones angelorum , pro vobis duodecim Apoftolis. Eadem voce , Legio , utitur textus & Grsecus & Syriacus, qua ullis videtur & ipfe Chri-ftus tanquam in JudEea propter Romanos jam vulgari. Hieron. & Vegetius feri-, bunt Legionem continuiffe 'lex millia militum, alii plures , Polybius pauciores. Quidquid fit, fignificari Chriftus voluit ingentem Angelorum numerum* Loquitur autem fecundum opinionem Petri, cum ipfe nec hominum, nec Angelorum auxilio indigeret, fed Angeli ipfo,
54.	Quomodo ergo implebuntur Scriptura, fupple, quse tradunt, quia fic oportet fieri? id eft , quia oportet me non refiftere, me debere capi & mori. Scriptura enim dicit , Tampiam ovis ad occifionem ducetur. Item, Ego tamquam agnus manfuetus, qui
Y y	for-
portatur ad viclimam, Nam, ut Cyril], m C. 50. Ifaite, ovis & agni in eos, per quos ad occifionem ducuntur, non in-filiunt. Refpondet itaque tacite objection! , cur non petat auxilium, & cur illos & fe a defenfione contineat,
55.	In illa hora, feu temporis articulo, dixit turbis, prsecipue principibus Sacerdotum , magiftratibus templi, & fe-nioribus, ut Luc. explicat, nam in milites Romanos ultima hujus verfus verba non ita quadrant: tamquam ad latronem exißis cum gladiis, &c. ad conflandam mihi hominis facinorolillimi invidiam, qui quidlibet auderet, antequam capi poffet, idque nodte intempefla, ut quali ex in-fperato violentia ejus opprimatur. Gra-viifima eft enim expoftulatio de injurio-fo agendi modo , cum non in modum latronis fe geilillet. Nam quotidie, clara fcilicet luce , nec femel, led per Angulos dies, apud vos, prxfentes & fpedtan-tes, /edebam docens , tamquam fecurus, nihil de fuga follicitus, omnibus docen -do benefaciens. De miraculis tacet, inquit Chryfollom. ne fe jactare videretur. In templo, loco fandtiffimy, vobis fubjefto, a latrociniis alieniffimo , ante judicium totiusque Reip. Confpe-ftum: df non me tenuiflis, ficut debebatis, ii erat jufta caula.
56,	' Hoc autem totum facium efl, ut adimplerentur Scriptures Prophetarum. Oportebat
bat enim hoc Sacramentum multipliciter [praedici, quia quanto tnagis erat incredibile , tanto magis fcandalo futurum erat, fi nude praedicaretur, inquit Teiv tuliian. libr. contra Judaeos cap. 10. Marcus hoc modo, fed ut impleantur Scripture ; ut fint illa verba Chrifti reddentis rationem, cur hoc totum , fcilicet proditio, comprehenfio nodtu inftar latronis \ fine defenfioue contigerit, nempe non eorum poteftate, aut viribus, quia diu ante perpetraffent, fed quia decreto Patris per Scripturas praenuntiato jam tandem permitteretur. Unde Lucas, Hec ejt hora ve (Ira, feu opportunitas diu exoptata, qua vobis a Deo tandem permittitur in me agere, quod lubet; 6? potefias tenebrarum, id eft, malignorum ipirituum, laxata jam a Deo, quibus do-minaritibps praebetis manus. Matthaeus tamen videtur haec verba ex perfona fua dicere. Ex his liquet, quam prsefenti animo Chriftus in periculis fuerit, ut qui unicuique interritus, quod fuum erat, diceret, Judae , Petro j Judafis. Tunc cum jam eum & captum, & ligatum, & Judas or um poteftati prorfus traditum viderent, difcipuli omnes reliSlo eo fugerunt; in pace leones, in praelio cervi, utTer-tull. loquitur, De- corona milit. cap. 1. metuentes videlicet timore humano, ne & caperentur, cum Chrifti permiflii libere abire potufifent, Joan. i8» v. 8« Yy 2,	57.
57- At illi tenentes Jefum , duxerunt ad Caipham , principem facerdotum, hoc eft , Pontificem anni illius, ut Joan. Ubi Scriba feniores convenerant, jam ante fcilicet, exfpedtantes ex Judae condifto eventum rei, ut eum ftatim nocte, communi auctoritate damnarent. Teftis autem eft Joannes, fuiffe ante ductum ad Annam, quia focer erat Caiphse, & inde ligatum ad domum Caiphse»
58.	Petrus autem, animo jam ex prima
trepidatione recepto, fequebatur eum, vin-ftus amore erga Dominum, quamvis infirmo : unde multum ponderat Ambrof* in Lucam, hanc ejus audaciam inter pericula. A longe, quia amori mixtus erat timor: charitas trahit eum, timor retrahit:	Ufque ad atrium principis facer-
dotum, id eft,, in ipfam aulam (eas tys aides) ut eft Grsece, fcilicet primam mi-niftris deputatam. Non enim hic accipitur pro loco fubdiali; nam Ingreffus intro , intromiffus fcilicet per oftiariam, opera illius difcipuli , qui erat notus Pontifici, ut tradit Joannes; fedebat, ad ignem , ut alii narrant , cum miniftris, operientibus domjnos fuos: ubi, inquit Cyril, libr. n. in Joan. cap. 42. alto corde dolorem premens, qua; illi faciebant, facere fimulabat.
59.	Principes autem fucer dotum, (kc.qua-rebant faljum tejiimonim, quod tamen verum videri vellent; unde Syrus fimpli-
citer, quaerebantteftes; juris enim fpecieni impietati protexere volui fle perfpicuurn eft. Primo itaque de doftrina iuquifie-runt, ut Joan, ubi cum nihil inveniffent ex ipfo, fed remifli eflent ad auditores, tefles ex auditoribus quserunt. Ut eum morti traderent: quo indicatur , nihil eis de mortis caufa fuifle curae , fed larva judicii contentos fuifle, tum ut lie hor nori fuo confulerent, tum ut Pilati opera poflent uti ad iuppliciuin decernendum, line quo non poterant.
60.	Et non invenerunt, etiam falfnm teftimonium , quod eflet idoneum ad necem juris fpecie decernendam, eo quod nullam , ut Orig. vel verifimilku-dinem, vel colorem reprehenfionis invenirent in tanta ejus innocentia. Cum multi Jalfi tefles accefjiffent, qui vel Pontificibus, vel magiftratibus gratificari vellent , alii aliud, fed fine fuflicienti ad fupplicium colore teftantes , Novijfime autem venerunt, tamquam lingulare prae caeteris crimen objedhiri, duo, ut in ore .duorum tellium plene eomdemnari pof-fet, juxta legem Deuter. 16. verfu 6. jfalfi tamen, quia & fenfum & verba Chrifti perverterunt.
61.	Hic dixit { Poffam, -definiere templum Dei: (niamifiiEliim , addit Marcus.) Icilicet Jerofolymitauum: 6? pofl triduum readifi-eare illud. Tendebat hoc teftimonium ad convincendam ejus impietatem in de-Y y 3	ftruen-
«ja6 COMMENT. IN EVANG. ftruendo templo auguftiflimo , & prs-fumptionem, vel artes ejus magicas in reaedificando. Falfum erat, & in verbis, quia non dixerat: PofTum deftruere, led, Solvite, vosfcilieet, hoc e ft, fi folveri-tis; & in fenfu , quia locutus erat de templo corporis lui. Et hinc notat Marcus , non fuijfe conveniens eorum teflimonium, quia ad necem infufficiens , etfi fuilTet verum: nemini erat injuriofa poteftatis propria: declaratio. Mirabilis autem innocentia, contra quam aliquid nec. fingi poteft ab inimicis.
62.	Et furgens princeps facerdotim , iratus fcilicet & impatiens, quod nullus inveniretur calumnia: locus, ut Hieron. notat: atque in primis, eo quod videret id ipfum Jefum adftantem intellige-re . & idcirco putaret eum omnia ftlen-tio quafi contemnere. Ait illi: Nihil refpimdes ad ea, &c. non quafi Caiphas ipfe judicaret e fle digua refponfo; fed üt ex quacumque occafione fermonis locum inveniret accufandi, inquit Hier. Jsfus autem tacebat, tum quod i pia fe te-ftimonia refellerent, etiam inimicorum & judicum judicio, tum quod nihil eflet profuturum, fed nociturum. Inimicos enim, dum purgare nos volumus, acerbamus , inqui Ambrof. lib. 2. de interpellat, cap. 2. Quidquid enim dixiflet, vertendum erat in calumniam, cum effiet tantum figura judicii, reipfa latrocinium
nium ad damnandam innocentiam. Itaque tacendo , accufationem non firmabat, fed fpernebat , tamquam qui non fuum , fed alterius crimen audiret , ut loquitur Ambrof. in pfalmum 118. Denique hoc mirabile filentium per totam pallionem obfervatum non caruit myfte-xio, quod abjetfta fcilicet omni privat* defenfionis cura, mortem a Deo Patre decretam fubire vellet. Itaque
63.	Princeps Sacerdotum ait illi, ut effi-cacillimam calumniam ex ejus ore captaret; Adjuro te per Deum vivum, id eft, Dei vivj leu veri nomine, & auftorita-te interpofita, mando tibi, & obftringo te, ut fit teftis mandati mei, & irreverenti* tu* in Deum & me, li adliuc tacueris, & vindex falli, fi fefelleris. Ritus ille adjurandi in Scripturis frequens eft, quo quis adigitur per reverentiam Deo debitam, ad aliquid faciendum, vel dicendum. Ut dicas nobis, fi tu esChri-Jhts, ille Meffias Rex Ifrael, nobis pro-Hiilfas & expectatus, Filius Dei, natura fcilicet, & proinde aequalis Deo. Nam & ipfe Chriftuspraedicaverat dele, Joan. 5. v. 18» unde Judaei eum lapidare voluerant, & hoc paffim percrebuerat, & poll confellionem Petri talis a difcipulis habebatur , ut etiam patet ex teftimonio Marth*, Joan. 11. v. 27. Duo igitur lunt hic gravia accnfationis capita, quae meditatur Caiphas: ut fi fateretur fe Mef-■< -	..7 Y y 4	fiam
fiam Regem, elFet reus tafte majeftatis Ciefaris; ü Filium Dei, blafphemus : fen-tiebaut enim hoc. ehe non polfe, nifi fimul elfet squalis Deo, unde utrumque objecerunt apud Pilatum Joan. ig. & ig. fin autem utrumvis negaret, facile convinceretur , utrum vis fibi tribui Ife , «St recenter acclamari permififfe. Chriftus igitur, ut oftenderet fe nec publicam judicis auftoritatem contemnere , & fe gloriam Deo , per quem adjuratus erat, deferre debitam, fimulque nos doceret, quomodo prsceptum, quod tulerat, de promenda clara fidei & charitatis con-felfione ante lleges «St Präsides , eilet obfervaudum ,
64. Dicit illi; Tu dixiflf fcilicetid quod res eft; leu id , quod fum; eft enim rao-delta & line loqueatis arrogantia veritatis confeffio: unde apud Marcum clare dicitur, Ego fum, & Lucas utrumque conjungit, Vos dicitis, quia ego Jum. ,Ne autem protexere pollent, fe non latis dilucide refponfionem intellexiITe, ut tacite argumentum folveret, quod eos a credendo deterrebat, adjicit: Vfrumtamen dico vobis• Illud , Verumtamen , adverfa-rium eft, fed non habet, cuirefpondeat. Itaque videtur Chriftus 11011 ad verba, fed ad mentem eorum refpondere, quas exprimitur Lucse 22. v. 67. quia lcilicet non crederent eum effe Filium Dei, nempe propter perfonam ejus contempti-
tibilem: quafi dicer, VOS id quod dixi, non creditis quidem , verumtamen reip-fa hoc brevi patefiet: nam' amndo : id eft, ex modo, feu ex hoc tempore, & pofthac, Videbitis Filium hominis Je dentem a dextris virtutis Dei, id eft, non habitu rei criminoß, atque iu illa abjediione, qua modo, led fuper omnem creaturam, allidentem Deo, natura, poteftate , imperio , honore aequalem: de quo vide didfa cap. 22. v. 44. Impletum eft hoc ftatim ab afcenfione, ad Philipp. 2. v. 9. quia praedicantibus Apoftolis & miraculis corufcantibus, videre , id eft experiri coafti funt Chrifti exaltati ad dexteram Patris majeftatem: maxime tamen implebitur in novilfimo judicio, de quo intelligi debet id, quod fequitur; £? venientem in nubibus ccsli? ad judicandum vivos & mortuos, & inter illos etiam vos judices meos. Alludit ad duo Scripturae loca , de Filio Dei pronuntiata, Pfal. fcilicet 109, verfu 1. & Danielis
7.	v. 13. Auguft. Epift. 80. intelligit nubes myfticas , praedicatores fcilicet E-vangelii, quibus vedtus Chriftus fuit ftatim ab afcenfione per Judaeam, totumque mundum , Judaeis videntibus ; led fenfus videtur myfticus.
6$. Tunc princeps Sacerdotum fcid.it vefii-menta fua, ad teftandam doloris fui magnitudinem de tanta fcilicet blafphemia. Erat hoc & Gentibus , maxime tamen
y y 5	Ju-
Judafis, uiitatum ad declarandam rei a-liciijus indignitatem & acerbitatem, five luft’us, ut fecit Jacob, vifa tunica cruenta filii, & Joftie, Num. 14. verfu 6. five blalphemite, ut fecit Ezechias, auditis blaiphemiis Rabfacis, 4. Reg. cap. 19. verfu 1. & Paulus, & Barnabas, Aft.
14.	verf, 13. Itaque nefciens , inquit Leo Serin. 6. de Palf. quid luec fignifi-caret infamia, facerdotali fe honore privavit, id eft, privandum fignificavit, ut notarunt & Orig. & Hieron. erat enim vetitum fummo facerdoti Icindere ve-ftimenta fua, Levit. 21, v. 10. Similis myftica figmficatio fcilfae veftis portendit & Sauli ablationem regni, 1. Reg.
15.	v. 28* & Salomoni 3. Reg. ir. v. 31.... Dicens, blafphemavit, id eft, Deo injuriam verbis irrogavit, fibi divinitatem arro-* gando. Ecce nunc, hoe ipfo tempore & loco, coram tribunali, auiiflis blafphemiam, qua: nulla fcilicet tergiverfatione excu-fari poteft. Videntur elfe verba exultan-tis , quod tandem voti compotes fafti fint.
66. Quid vobis videtur? non de crimine, quod perfpicuum elfe volebant, fed de poena. Dixerunt, Reus e fi mortis , juxta Legem apertam, Levit, 24. v. 16. Lapidatio decreta erat blafphemis per eam-dem Legem ; fed videntur necelfario fupplieium crucis ei deftinaffe, ut patet ex tot acclamationibus cap, fequenti. Itaque hic Chriftus primus propter con-
fellio-
feffionem principalis articuli fidei, fcili-cet nominis Chrifti, condemnatur; qua de caufa peculiariter vocatur Caput Martyrum.
67- Tunc, cum jam eilet adjudicatus morti, & folutum confilium, & indi6tum iterum in mane, exfpuerunt in faciem eius, fcilicet viri, qui tenebant eum, ut Lucas: Marcus infinuat etiam aliquos Sacerdotum hoc fecille , dum a miniftris eos diftinguit Eft hoc genus contumeliae gravimmum animo ingenuo, in fum-mum contemptum, & deftationem ejus,-quafi facies, pars honeftiffima, lit digna fordibus contemptoris excipiendis, Et colaphis cceciderunt, Graece ( ekolaphisan) colaphmnint. Theophyl. dicit hoc fieri digitis curvatis, & in pugnum coutra-<fhis, quod idem fignificat verbum Syriacum, & translatio Hebrsea, & noller textus hoc poflulat. Diftinguitur enim hic a palmis, feu alapis, ut Mare, unde & apud Comicum, Colaphis tuber eft totum, caput• Nam colaphi dantur non folum in faciem, fed & in cervicem, & caput: ut non fit dubium, hinc totam faciem lividam intumuilfe. Alii autem palmas vi faciem ejus dederunt: Grsece herrapi-san, qüodBeza, & aliqui Catholici , for-tallis eum imitati, volunt elfe bacillis ccedere: fed male: non enim vulnera ble Chrilto, led magis fumrnam ignominiam quaerebant. Teilatur & Suidas, rhdpimn
732 COMMENT. IN EVANG. efle plena & explicata manu genas caedere, quafi dicas, Expalmare feu Depalmare. Unde & quidam haeretici fatentur eruditius verti non potuilfe, quam no-fter hic vertit: & alius longe melius no-ftrum vertifie, quam Bezam. Caeterum, quia rhapis, tefle Hefychio, etiam foleam feu crepidam fignificat, hinc rhapizein, cum de ludibriis agitur, etiam fignificat faciem folea percutere, quod Perfius dixit, objurgare folea. Porro utrovis modo fiat, graviffima e 11 ignominia, & fet-v tutis vilillimte nota. Hinc eft, quod infultationem addant acerbiffimam.
68. Prophetiza nobis , Chrifie , id efi:, Oftende te jam Prophetam, cum nullus Chrifto major fit Propheta, qualem te jaftaiti; dicendo nobis : Quis efi qui te percuffit?r hac fcilicet vel ifta alapa, Sar-talmus ifte non habet locum, nifi ex Marco & Luca intelligamus, quod velaverunt faciem ejus, hoc eft, oculos, ne percudentes videre polfet. Itaque mor-dacillimis iftis ludibriis fignificare volebant, falfo fibi nomen Chrifti & Prophetae arrogajfe, ut qui nec perculfores fuos polfet dignolcere. Alia multa fuilfe verborum opprobria indicat Lucas generaliter dicendo, Et alia multa blqfphemantes dicebant in eum '■ fimiliter & factorum, I-faias, cum dicit, id quod filuerunt E-vangeliftse, Genas ineas dedi vellentibus, feu vellicantibus, barbam fcilicet. Quae
om-
omnia ficuti fuerunt diftu & cogitatu horrenda in talem perfonam, ita & patientia ejus admirabilis, ut ea de caufa dixerit ibidem ejns nomine Ifaias, Ideo pofui faciam meam , ut petram iuriftmam, hoc eft, inquit Tertull. lib. de patientia, omni impatienti« impenetrabilem, 69, Petrus vero: quamvis hxc narrentur poft contumelias Domini uno tradlu narratas, contigerunt tamen vel inter illas, vel fortailis etiam ante, durante examine. Itaque Petrus fedebat, ad ignem cum miniftris: ut calefaceret fe, foris in atrio, id eft, anteriori aut exteriori aula , quo fignificatur, Chriftum tunc fuilfe in interiori , feu conclavi, quo non erat accellus miniftris. Marcus addit deorfum, ut infinuet Dominum fui Ile furfum in fuperioribus «dium. Utrumque optime notat Auguft. 3. de con-fenfu cap,6.... Et acceßtad eum una ancilla, fummi Sacerdotis, ut Mare. & quidem oftiaria , qu« Petrum intromilerat, ut indicat Joannes. Dicens, primo quidem circumflantibus, Et hic cum illo erat, ut colligitur ex Luca; deinde audacior fa-£ta & ipfi Petro.; Et tu cum JeJu GaliUo eras, & confequenter ejus difcipuhis es, ut indicat Joannes. Contemptus caufa fic vocabatur, & tunc & poftea a Juliano Apoftata, eo quod in Galilxa, maxima 4ex parte educatus effet, & plerique ejus difcipuli eflent Galilxi.
70.	At ille negavit coram omnibus , lit omnes ita purgationem, ficut accufatio-nem ancillae audire pollent. Notat hanc circumflandam , velut gravantem crimen, dicens, Nejcio quid dicis, id eft, liefern, quid verbis iflis fignificatum velis» Habet enim hoc cmphafin fecurje negationis , quafi incognitus fibi edet, ut nec terminos intelligent. Erat autem hoc non folurn negare difcipulatum Chri-fli, fed etiam fe elfe Chriflianum, hoc eft, ipfam fidem Chrifti , ut Auguft, tradi. 113. in Joan, nemo enim_ credit incognitis. Ecce columna firmiffima, inquit ibidem, ad unius aune impulfum tota contremuit. Ubi eft illa promittentis audacia , & de fe plurimum praetimentis? fed quid mirum, fi Deus vera prasdixit, homo autem falfa prscfumpiit ?
71.	Exeunte autem illo, eo quod timeret deprehendi: Januam fcilicet. aulse* ut iret in vertibulum, ante atrium, ut Marcus. Ubi cum foris jam eflet, prima vice gallum cantantem audivit, ut ibidem notat, neque quidquam commotus fuit. Colligunt itaque nonnulli hoc circa mediam nodtem contigiffe, quando gallus primo canere l'olet.\ Vidit eum alia ancilla, ait his, qui erant ibi f muf-fitans hoc forte circumflantibus, fic ut Petrus exiens audire pollet. Reverfus eft ergo, vel ne fugilfe videretur, vel ut fe purgaret, vel frigoris impatiens,
vel
vel curiofus, ut videret finem iftius tragoediae. Nam ex Marco conflat Petrum exiiffe, & gallum audiviffl cantantem; ex Joanne vero, quod ad focum flans fecundo negaverit. Silet ergo Matthaeus reditum ejus. Itaque poft reditum alius quidam , ut Lucas notat , imo alii plures, ut Joan, objecerunt ei, flanti & calefacienti, idem, quod ancilla dixerat circumflantibus, videlicet: Et hic erat cumjefu Nazareno ? ita_ fere S. Auguft. ifta conciliat, quae alioqui minus perfpe-dta quosdam adegerunt, ut Petrum fae-pius quam ter negalfe crederent.
72.	Et iterum negavit cum juramento; ut vel fic crederent, quod fimpliciter ne • ganti non crediderant. Ita mendacio adjecit perjurium , quia non novi hominem; tantum abeft , ut fini difcipulus ejus. Manfit ergo ibi lecurior, putans eis fe plene fecilfe fidem tanta alfeverandi pertinacia.
73.	Et poft pufillum, (Lucas ait, Inter-
vallo faSlo, quafi unius hora') accefjerwit qui ftahant.	Lucas unum tantum nominat,
quem Joan, dicit fuiffe cognatum ejus, cujus Petrus auriculam abfciderat, atque objecilfe, quod eum vidiflet in horto. Huic alii fe junxerunt, Et dixerunt Petro: Vere fif tu ex illis es, qui ifti homini a dhse ferunt: nam £? loquela tua manife-fttipi te facit: idioma fcilicet Galilxum, quo loqueris, probat te elfe Galiheum,
ut dicitur apud Lucam , & confequentei* te efle iftius Galilad difcipulum. Nam quamvis omnes Syriace loquerentur, dialedlo tamen difcrepabant; cujusmodi difcrepantiam ejusdem lingua; in omnibus nationibus videmus. Petrus autem videns crefcere periculum ex cognato ejus, quem pene occiderat, & fe tot argumentis premi, & pene convinci»
74.	Capit detefiari : Greece katanathema-tifvn, id eil, ex cerari, & diris le devovere, fibi mala imprecari; quamquam aliqui 1 intelligent cospiffe deteftari Jefum. Et jurare, feu cum jurejurando 'affirmare, Icili ce t tam imprecatorio, quam af-lertorio; quia non nbvijjet honvnem, quanto minus le efie difcipulum ejus. Et continuo (Lucas adhuc eo loquente) ut appareret, Chtifhmi vera praedixiffe , gallus cantavit (Marcus, iterum cantavit:') quam iterationem ipfe notat , quia folus narrat, Chriftum praedixiffe, quod ter negaturus effet Petrus , antequam gallus cantaret bis.
75.	Et recordatus eft Petrus, partim exteriore cantus admonitu, partim interiore Chrifti fuggeftione: quae ii defuif-fet, non magis tunc quam primo cantu fuiffet recordatus verlijeju, quod dixerat, &c. Unde Lucas ante recordationem iftam, velut caufam ejus, notat, quod converfus Dominus, non corporaliter, quia nihil profififfet; ut enim iupra ex Auguft.
no-
, ■ v i : - . :	' 1
notavimus, Petrus erat foris, id eft, in aula exteriori ac deorfum. Chriftus intus ac furfum: Refpexh Petriimy divinas fcilicet miferationis intuitu, quia latenter i'ubvenit. cor tetigit, memoriam revocavit , interiore fua gratia vifitavit Petrum, intenorishominisufqufc ad exteriores lacrymas produxit afFeitum , ut loquitur hac de re Ayguft, de gratia Chri-fti cap. 45. Quem, internum divinitatis Chdfti lelpedtum fuilfe fignificatum, docet etiam Ainbrof, lib. in Lucam, & Leo Serm, 3. de PalT. Itaque Petrus non tam metu quam compunctione motus, & ideo contortio, per quod laplus erat, egrejfus foras; folitudo enim ad negotium flendi & poenitendi aptior , ut Auguft. 8« Confeff. cap. U.„. flevit amare, quia tam enorme peccatum non erat poenitentia perfunctoria expiandum. Per-milfa funt haec divinitus in Petro , ut elideretur ejus pradumptio, inquit Baiil» Reg. inter breviores 8*. ut difceret infirmis parcere, ubi fuam noviffet infu*-. mitatem, ut idem ait Homil. 22. ut in Ecclefiae principe etiam ab iteratis peccatis remedium poenitentiae conderetur, ut Leo Serm. 9. de PalT. denique ut i* dem ait, ut nemo auderet de fua virtute confidere quando mutabilitatis periculum nec Petrus potuit evadere.
- < ' " ■
Ü3B comment, in evang.
CAPUT XXVII.
ane aütem fLucas, ubißittusefi
dies') concilium inierunt: quod pof-fet intelligi de fimplici confultatione e-orum; fed Lucas dicit, quod convenerint, & duxerint Jelum in concilium fuum: quo indicatur , concilium nofturnum ante finitam no6tem fuilfe diffolutum, & mane iterum congregatum. Itaque Concilium injerunt omnes principes facerdotum, ut nemo tante caufse deelfet, adverfus Je-fum, ut eum morti traderent, id eft, qua via mortis fententiam jam latam exequeren-tur, an, ut olim cogitaverant; an tumultuarie , ut fecerunt in Stephanum; an via juris , auttoritate Prsfidis. E-vaugeliftas omnes notant hoc fecundum concilium, quod Marcus dicit fuilfe uni-verfum, ex omnibus videlicet feptuaginta duobus conflans judicibus. Solus Lucas notat eamdem quseltionem ibi fuilfe iteratam , an elfet Chriltus , eoque confi-tente, quod ipje elfet, eos fimiliter re-fpondiffe, Quid adhuc defideramus teflimo-nium ? Ipfi enim audivimus ex ore ejus. Ex qua rerum fimilitudine, & quod non videatur verifimile eos iterum exami-naffeid, quod jam confelfus erat, ne forte, quod nollent i palinodiam caneret, vel otiofam relpoufionem iteraret, putant

tant quidam ea omnia contigifle in folo primo nodturno conventu, & Lucam non, fuo ordine narrafle. Sed fane ipfe contextus Luae üc rem defcribit, ut fine violentia non poffint omnia torqueri ad primum conventum. Dicit enim: Utfattus eft dies, convenerunt, &c. 6* duxerunt eum ia concilium fuum, dicentes: Si tu es Chriftus; & peradlo illo examine , lataque fententia addit, quod furrexerint & duxerint ad Pilatum. Alii putant omnes illas interrogationes , & teftimonia contigifle mane in fecundo concilio, Matthaeum vero & Marcum ea per anticipationem narrafle; led longe fane improbabilius. Apertilfime e-nim defciibuntduo Evangeliftae illufionem Chrifti, quali node fadtam, idque propter exiftimatatn blalphemiam , quod fe C hr illum dixi flet, Nam tota illufio illa erat perpetua quaedam exprobratio illius confeflionis, & ideo Matthaeus dicit , Tunc exfpuerunt, &c. Itaque redtius & facilius accipiuntur, ut verba fonant, quo etiam in hoc concilio, quia plenum e-rat ex omnibus judicibus, & quia alterum nodlurnum fuerat, quod jure habetur illegitimum, &r ut confidentius eum condemnarent omnium fuflragio, fi in eadem confeffione perfifteret, eam-que confirmaret, eum interrogaverint, an elfet Chriftus, & ex ore ejus, & iterata conlellione ipfum condemnaverint. Itaque
Zz 2	2.
2, VinBum, Grame Qhesantes auton) cum vinxiffent eum , _ unde iolntus videtur ad-ftitiile in concilio, ut confeflio liberior, nec vi extorta videretur. Vinxerunt autem, quia moris erat, ut, quem ad-judicatfent morti, ligatum traderent, ut Hieron. notat, videlicet tanquam certo reum. Adduxerunt eum , nempe univer-fum concilium limul, ut ex Luca patet, qui dicit: Surgens omnis multitudo eorum duxerunt, &c. Idque ut a udiori täte fua cohiberent populum: tum ut Pilatus fine longiori examine morti traderet eum, qui omnium unanimi judicio eilet mortis reus: denique ne quiiquam eum auderet defendere. Et tradiderunt Pontio Pilato, ut eilet executor fententue, non arbiter caufie , inquit Leo Serm. 8. de Pair, id eft, ut non cognofceret cautam, fed ut in damnatum adverteret, Prafi-di, id eft, Prsefedto & Gubernatori totius Judses a Tiberio conftituto. Caula vero, cur non ipfi occiderent, datur a-pud Joan, cap. x8* v. 31. quod non liceret eis interficere quemquam; adempta icilicet eis ' per Romanos poteftate capitalis fupplicii ftatuendi , quamvis pollent infligere leviorem poenam, ut flagellationis , Aci. 5. v. 40. Et hinc eft, quod teftatur Jofephus 20. Antiquit,
e.	8. Annanum Pontificem privatum fuif-fe pontificatu, eo quod Jacobum, fratrem Jelu Chrifti, & alios viros bonos,
coadla
SECUND. MATTH. Cap. XXVII. 7# coafto judicum concilio, velut impietatis reos curaflet lapidandos, nempe abC-que Romani Praefidis, vel certe Regis Agrippae affenfu. Nam lapidatio Stephani videtur tumultuarie nullo juris ordine, vel lententia contigiffe. Potuerunt vero, & aliae fui ile caulae tradendi eum Pratfi-di, ut fcilicet invidiam declinando, culpam in Pr.tfidem ethnicum derivarent: ut res tutius fine feditionis periculo fieret, & fine violatione fefti fieri videretur- quas caufas confiderant Chryfoft. in hunc locum, & Aug. Traft. 114. in Joannem.
3.	Tunc videns Judas, quod damnatus ef-fet, id eft, certae morti adjudicatus, conclamata jam bis fententia, ad cujus ex-ecutionem per Pilatum properabant. Unde putant multi, non exiftimaffe Ju-dam, quod effet interficiendus a Judaeis, fed quia non poterat eorum animum ignorare , quem jam fiepe declaraverant, verius videtur, quod criminis atrocitas jam tandem ob oculos pofita una cum confiderata Chrifti erga fe ad ultimum ufque humanitate, poenitentia duclus fuerit machinata: proditionis ; fed inutili. Nam quamvis & peccatum horruerit con-felTus fuerit, & pecuniam abjiciendo quodammodo fatisfecerit, multis tamen uecellariis poenitentia ejus caruit» Defuit enim fides Chrifti, ut Dei, ut redemptoris , ut juftificatoris a peccato, Zz 2	defuit
defuit fpes venie. licit & Cain, defuit affert us amoris in o ffen tum Deum, Unde dolor fuit non erigens animum ad e-mendandum , fed horrore quodam crucians & obruens confcientiam ad defpe-randum, eo fere modo, quo fit in inferno. Retulit triginfa argenteos, ut pactum, quantum in fe effet, refcinderet, & ita ementium infidelitatem profeffio vendentis argueret, ut Hilarius. Principibus fhcer-dotum, five in domo Caiphs, vel Pilari congregatis, five potius nonnulis in templo obeuntibus minifteria. Principes e-nim facerdotum vocantur capita familiarum , qucE non neceffe eft omnia adfiiiffe.
4.	Dicens ; Peccavi, tradens fanguinern juflum, prodendo virum innoxium ad mortem; hoc enim fignificatur per fanguinem. Unde tacite multo gravius arguit principes proditionis, & mortis aurtores, «St fimul abftergit maculam , qme Chrilto apud Judatos adhaerere potuilfet, quod eum difcipulus propter libi magis nota crimina tradidiiiet. At illi dixerunt: quid ad nos ? quod tu peccaveris: tu videris, an feceris, 8c quid feceris & quam rationem reddere poliis. Itaque facinus in ferio vendente rtatuunt, cum vendentis teftimonio fcelus ementium argueretur.
5.	Et projects argenteis in templo : fic enim facerdotibus eos libi videbatur reddere; / ecejfity non affertu poenitearis, led furore
rore pereuntis , loca fecreta quaerens;
abiens laqueo fe fufpend.it: quafi qui veilet proprio fupplicio fcelus fuum expiari, inquiunt quidam ; fed rertius Hieron. in cap. 5. Amos, malis, quibus anxiabatur, finem imponere, reputans mortem fibi malorum fore finem , ut defperan-tes folent. Stimulos enim & flagella confcientiae non fuftinebat» Elegit autem fufpendium, quia , ut Auguftiuus a. contra litteras Petiliani c. 49. du<e funt maxime viles & ufitatse mortes eorum, qui feipfos interimunt, laqueus_ & praecipitium* De genere mortis ejus plura in caput i. Artorum.
6.	Principes autem facerdotum dixerunt: non licet eos mittere in corbonam -, id efi, gazophylacium.feu potius in thefaurum lacrum, qui Corban dicebatur, utjofeph. lib. 3. de bello Judaico cap. 8. quamvis proprie fignificet oblationem feu donum. Quia pretium Janguinis eft, quo fcilicet fan-guis, feu homo ad fanguinis effufionem efi venditus; ubique fibi fimiles, excolantes culicem & camelum glutientes; quafi 'confcientia iplbrum fine noxa fcelus caperet, cujus pretium thefaurus non reciperet. Non licere autem dicunt, non quod certa Dei lege effet. prohibitum , fed per analogiam ad -legem Deuteron. 23. v. 18. vel propter certas eorum traditiones.
744 Comment, in evang.
7.	Concilio autem inito, in quern pium ufum pecünia poffet expendi, cum ve« lut polluta non poffet converti in thefau-Tum vel ufum templi, emerunt ex illis ag-rum figuli, Gnece (ton agron tukerphamenaP) illum agrum figuli illius, certum agrum deli gn ans, tunc, cum fcriberet, celebrem. Situs g eat ad auftralem plagam urbis, poft montem Sion, ut notat Hieron. lib. de locis' Hebraicis, In fepulturam peregrinorum, ut in mortuos & imm mdos expenderetur immundum hominis interfe-6li pretitnii. Peregrini enim, hoc e!l, non cives Jerofolymitani, magno numero quotannis affluebant Jerofolymam ad folemnitates , qui propriis carebant fepulthris. Quanquam credibilius fit,hie intelligi peregrinos gentiles , quales e-rant Romani* milites , quos nefas putabant cum Judseis fepeliri: & ita res ifta magis fervit myfterio. Significatum e-nim fuit, morte Chrifti emendum effe mundum, velut agrum lutofum & peccatis immundum , in fepulturam peregrinorum : ut fcilicet paretur vera requies iis , qui in hoc mundo velut advenae' & peregrini degunt, maxime Gentilibus.
8,	Prcp+er hoc vocatus efl ager ille, nempe non a Principibus, fed a vulgo, cum res iunotuiffet :• (Ticut indicatur A6t. 1. v. 15 J Hacellama: Vox eft Syriaca, fig-nificans agrum fanguinis, uf^ue in prafentem
diem ,
SECUND. MATTH. Cap, XXVII. 74? diem, quo illa fcribebat Evangelifta. Divina hoc faftum eft providentia, nt, cum fcelus obruere vellent, magis inclarelce-ret. Nam , ut Chryfoft, ait, nomen loco inditum omni tuba clarius fcelera tam eorum prodidit caedem, non pneien-tibus tantum-», fed & pofteris, ut qüo-ties ager nominaretur , toties memoria fceleris eorum revivifceret.
9.	Tune impletum, eft, quod diclum eft per Jeremiam Prophetam. Prophetia, quae hic citatur , apud Jeremiam non habetur, fed apud Zachariam, magis tamen quantum ad fenfum, quam ad verba. Unde difficultas ifta novem aut decem di verlas peperit opiniones. Alii putant de-fumptum teftimonium ex feriptis Jeremias, quas perierunt, de quo a-Machab, 2. v. i. Alii ex apocryphis Jeremiae libris, fleut fecit ApoftolUs de Janne & Mambre 2. ad Timoth. 3. v. 8» Alii ex Jeremia noftro erafum effe. Alii errore librariorum politum Jeremiam pro Za-charia. Utrumque indicat Eufeb. lib. io. de demonftratione Evang. Alii traditionem ex Jeremia acceptam citari. Alii occurrilTe Matthaeo nomen Jeremia: pro Zacharia, & corrigere noluilfe, eoquoi lciret tantam elfe Prophetarum concordiam & unitatem , eodem per omnes loquente Spiritu, ut quod unus dixi liet, alteri tribui pollet. Ita Auguft. 3. de conlenlu Evang. cap. 8. Duse fententis Z z $	viden-
videntur efle probabiliores: una, quod cum Zacharias de pretio mentionem faciat, nihil de agro empto , vel de eo, quod iftud Dominus conftituerit; Jeremias vero nihil de pretio appretiati , fed de agro empto, & quod hoc effet ver-bum, id eft, voluntas & conftkutio Domini : Matthäus utramque prophetiam in unam conjunxerit, & uni attribuerit eo modo, quo fecit & Mare, c, i. v, a- ubi tribuit Ifaiie, eadem arte contexendi Scripturas , prophetiam quandam Malachiae, cui Ifaiam fnbjUngit. Hoc autem eo magis fecitMafthasus, eo quod praemififfet de agro empto in fepulturam peregrinorum , ad quod multo magis ipeclat prophetia Jeremiae, quam Za-charisE: nam Jeremias lacerdos agrum illum emit ad fignilicandum, quod Judici reverfuri effent e captivitate Babylonica, & habitaturi in agris Ifrael, quod fublimius priefigiirabat, Judams in fine mundi reverfuros, velut peregrinos in Ecclefiam, tamquam agrum Chrifti oc-cifi pretio peregrinis comparatum. Senium iftum fubindicant & magis ample-fti videntur S. Auguft. loco citato & S. Anfelmus in hunc locum. Altera eft facilior , quamvis Auguftiuo non videatur probari , nomen Jeremias irrepfiMe in textum incuria vel temeritate librariorum; cujus i ei indicium eft, primo quod Matthseus non foleat nominaProphetarum
SECÜND. MATTH. Cap. XXVII. 747 exprimere: fecundo, quod nonnulli codices Latini, etiam tempore Auguft. & Lirani eo caTuerint, ut uterque teftis eft; unde & nunc non defunt mauufcrip-ta, tum Romae, tum in Belgio , a quibus abeft: tertio quod Syriacus textus non habeat nomen Jeremiae, Hanc difficultatis iftius folutionem ex auciquis innuit Hieron. & amplexus eft Rupertus ac Liranus; ex recentioribus, Janfenius, Maldonatus, Baronins ad annum 34. nu-mer. 19. Franc. Lucas in Notis ad Latin- textum, Suarez in 3, partem tom. a. difp. 34. fert. i.
Et acceperunt. Aliqui fuppofitum huius verbi faciunt illud , a filiis Ifreie!, ut fub-audiatur, quidam: quafi dicer. quidam ex filiis Ifrael acceperunt; qualis locutio eft Art. 21, verfu 16. & hic lupra c.23. verfu
34.	Sed clarum videtur, quod illud, a filiis Ifrael, refpondeat verbis Zachariae 11. verfu 12. Appretiatus fum ab eis. Redtius itaque facerdotes acceperjunt, Triginta argenteos, pretium appretiati, per appolitio-nem, quali dicer, qui argentei fuerunt illud pretium Meffiae appretiati. Quem appretiaverunt, id eft, tanti aeftimaverunt, & ifto pretio padti funt , a filiis Ifrael, Juda fcilicet proditore, qui erat ex illis, quod propheta ftomachando dixerat, decorum pretium, quo appretiatus [um ab eis.
10 .Et dederunt eos in agrum figuli, i. e. ad emendum agrum figuli, Matthaeus ne-
que
cme verbis, neque verborum ordine cum Zacharia convenit, ut Hier, notat, fed tantum fenfu. Propheta enim perfonam Chrifti gerens pedit a Judaeis fibi dari mercedem fuam, pro beneficiis, quibus eos docendo, fanando, &c. affecerat; & principes, loco mercedis, appenderunt^ inquit, mercedem meam triginta argenteos , eos appendendo Judas proditori, ut morte mulftarer. Itaque dixit Dominus ei, ProHce illos argenteos ad flatuarium, Hebraice figulum, id eft, fic eos projice in templum , ut per_ facerdotes ad manus ftatuarii feu figuli , vendentis agrum fuum, perveniant, decorum fcilicet & magnificum pretium, quo appretiatus fum ab eis, pro tot laboribus & beneficiis: preffius enim verba ifta cum irrifione & ftoma-cho legenda funt, ut ibidem Hieron. notat, Itaque quos ibi argenteos projici jubet, eos projiciendos effe hoc ipfo praedicit, & quod Propheta fe mox fe-eiffe dicit, hoc Matthaeus narrat effe fa-dtum. Et illa caufa eft, cur ea, qu<e Zacharias protulit in prima perfona, Matthäus narret in tertia, a qua tamen ftatim tranfit ad primam dicendo, Sicut conßituit mihi Dominus. Verba ifta non funt apud Prophetam, fed res ipfa, quatenus dicit fe , ficut juffus fuerat a Deo, tuliffe & projeciffe triginta argenteos in templum.
II.	Jefus autem fletit ante Preefidem fcilicet in 'Praetorio, Judds remanentibus foris, ne contaminarentur. Multo enim plenius hanc hiftoriam narrat Lucas initio capitis 23. & maxime Joan. cap. 18. venu 28. & feqq- Ex Joanne itaque conflat, quod primo eum accufare.no-luerint, ut qui ejus judices fuillent, fed flatim tamquam malefactorem pleClen-dum elfe contenderint. Quod cum Pilatus detreClaret, ex Luca conflat, eos objecilfe, quod fe dixilfet elfe Chriftum Regem, & tributa Caelari dari vetuiifet. Hoc crimen, negleCtis caeteris, maxime examinandum duxit Pilatus, eo quod nemo in Romano imperio fe Regem dicere poffet line Ida majeftate, nili Caela r couceffiffet. Itaque interrogat eum Prsefes: Tu es Rex Judaeorum ? Graece (Jio bafiUws) fcilicet quem illi promilfum exfpeCtant & Chriftum vocant. Non caret autem emphafi illud , Tu, in tali fcilicet habitu & apparatu, ut non fine contemptu & rifu diCtum videatur, ut notavit Origenes. Dicit illi Jefus: Tu dicis. Quae verba non ftatim Pilato reddita funt, fed multis interpoiitis, quae narrat Joan. Ut enim Auguftinus ait 3. De confenfu cap. 8. multa diCIa & multa relponfa funt: unde quisque eorum, quantum vi-fum eft , decerpfit, & in narratione fua pofuit, quod fatis elfe judicavit.
12.	Et cum accufarctur a principibus, Ruriuni fcilicet poftquam jam foras ad ipfos redivilfet Pilatus , & Jefum poll exameu de affe&ata Regis dignitate ex-cufaret. Acculatio autem h«c fecunda erat de fubverfione gentis Judaic« a Galiltea ufque hue , Lr-csc 23. verfu 5» hoc eft, quod eflet feditiefus. Nihil re-fpmi.it: Pilato enim jam lefponderat id quod latis erat; adverfariis noluit, propter caulas, quas diximus cap, prseced. v. 63. Unde Pilatus quamvis fatis adverteret criminum inanitatem, aggravat tamen ea verbis.
13.	Non audis, quanta adverfum te dicunt teflimonia ? ut fcilicet relponfiim eliceret, quo leipfum aliquantulum defenderet, & ita facilius liberari pollet. Indicat hoc clarius Marcus, dicendo: Non refpondes quidquam? fcilicet ut te tuearis: vide in quantis te ac enfant , quaü dicer. Defende teipfum; led Dominus
14.	Non rejpondjt ei ad ullum verbum 9 non contemptu Prsefidis, fed accufatio-num. Unde nec prarfes , cui jam failiis erat alteram aecufationis partem, arbitratus eft fe filentio contemni, led miratus e ft vehementer , nimirum quod vir communi judicio lapiens, eloquens* innoxius, judicem faventem habens , in periculo capitis conftitutus, ad accufa-tiones inanes, & frigidas calumnias tanta
ta manfuetudine & fortitudine animi & mortis contemptu prorfus obmntefceret.
i Per diem autem folemnem, Palchatis, Omitit hic iterum Matth» milftonem e-jus ad Herodem: nam qute hic fequun-tor, contigerunt, pofiquam ab Herode, remiffus eilet, ut patet ex Luca. Con-fueverat Preefes populo dimittere unum vinclum, feu captivum, quem voluißent , videlicet populus. Coniuetudo illa videtur manalFe ex memoria beneficii liberationis ex carcere iEgyptiaco, & a Romanis con-lervata, cum Rempublicam invaliflent, in gratiam populi, qui privilegiis & con-fuetudinibus iftiusmodi maxime teneri folet.
16.	Habebat, autem tunc vinclum infignem, fceleribus. Crimina ejus indicantur a Luca, quod fecillet ili civitate feditio-nem & homicidium. Joan, addit fuifle latronem, quales fcilicet publicas oblident vias.
17,	Congregatis ergo illis dixit Pilatus, preveniens poftulationem populi, qui occafione, tum fefti, tum Jelii traditi congregatus erat: Quem vultis dimittam? Barabbam, an jefum, qui dicitur Chriftus? id eft , qui vulgo a vobis habetur ille Mellias, & Rex Judaeorum, etii non hujusmodi. Serio, non joco hoc eis refricat, ut hoc nomine, & hac inolita populo opinione eilet Jeius gi a tier. Pilatus enim, cum non potuillet eum apud
Prin-
Principes liberare, ut ex aliis Evange« liftis patet, tentavit hanc viam, ut ex* peditiffimam apud populum , innumeris ab eo affedtum beneficiis. Unde etiam non permifit eis liberam eledtionem, quemadmodum verfu priced, fed re-ftrinxit ad duos tantum; unum de in-duftria feleftum facinorofiffimum , ne iiibeilet aliqua tnilericordiie caufa; alterum innocentiffimum, ut cogerentur ip-fum eligere. Hic animus Pilati patet ex verfu fecjuenti.
18* Sciebat enim, ex fama publica, quod per invidiam traiidijjent eum, fibi iciiicet occidendum, Principes lacerdotum. Cum autem invidia fit odium foelicitatis alienae, ut Aug. ii. De Genefi ad lit. c. 14. caufa hujus invidia; fuit claritas nominis ejus apud populum, & auftoritas in docendo major quam fua, ut fatis colligitur ex Joan. 11. verfu 48* & cap.^12. verfu 19.
19. Sedente autem illo pro tribunali , id eft, in tribunali, more Judicis, ad cau-fam examinandam, mißt ai eum uxor ejus, quod decorum non effet maritum per fe in negotiis publicis interpellare: (Lucius Dexter in Chronico vocatam vult Claudiam Proculamj) Dicens : Nihil tibi, if jujio illi, id eft, nihil tibi negotii fit cum ifo jufto; quem ita vocat , quod excellenter juftus elfet, ita & nomine religionis deterret eujn ab ejus condemnatio-
natione , ficut metu malorum per id, quod fequitur: Multa enim paffa fum hodie per vifum: (Grtece, kat mar, in fomnis) ut vertitur JVJatth. i. verfu 20. non quod noän contigerit, mane enim narralfet marito, fed quod dormienti port: difcef-fum mariti. Quid palfa fuerit, non con-flat: veriflmile eft, fuilfe minas poenarum, impendentium Judaüs & Pilato, ex perfecutione & damnatione jufti illius. S. Ignatius,Beda, & Anielmus putant immiffum fuilfe fomnum a diabolo, impedire volente fruftum paffionis, quem incipiebat perfentifcere. Sed cur igitur Judaeos non celfavit inftigare ad fcelus? Reftius proinde Ambrof. lib. 10. in Luc. Hieron. Theophyl. & alii docent, fuilfe a Deo immiifum non Pilato judici, ne fulpeftus aut corruptus videretur, eique non crederetur: led uxori, ut innocentia* teftimonium haberet Chriftus ab omnibus, a Judaeis credentibus , a Judice, uxore ejus, centurione, militibus, latronibus, terra mota, fole oblcurato , templo, petris, mortuis. Notatione vero dignum eft, neminem in tota palfio-. ne pro liberatione Domini locutum eile, nili duos Gentiles, Pilatum & uxorem ejus.
20.	Principes autem [acerdotum 6® [mores perfmferunt populis, per emiifarios fuos, huc illuc dimiffos; fpatium enim aliquod deliberandi videtur fuilfe interpoikum, A a a	Tacite
Tacite autem indicatur , Pilatum non fuiil’e fruftrandum fpe fua , nili Pontifices concitalfent turbatu fibi obnoxiam. Ut peterent Barabbam, Jefurti vero perdere f, id eft , mortem ejus poftularent. Hoc autem a Pilato non erat eis propofituro, fed ex pura malitia Pontifices addiderunt, Prftes itaque territus uxoris denuntiatione , cum fortius inftaret pro liberatione , & rurfum peteret, quem vellent dimitti,
214 Illi dixerunt, Barabbam. Qua; poftu-latio ficut erat injuftiffima, ita Domino jgnotniniofiffima, poftpoui videlicet publico latroni, imo in gratiam latronis damnare innocentem, & in odium innocentis liberare latronem. Unde S Petrus, Aft, 3* verfu 14. exprobrat eis iftam injuftitiam velut in tolerabilem: & Atha-uaf. de Pair, notat, idcirco apud Judatos horrendas illas feditiones & caedes paulo poft increbuiffe, quas narrat Jolephus libris de bello Judaic. Unde & Pilatus attonitus petitionis impudentia, iterum inftat:
22. Quid igitur faciam de Jefu ? Dixit i- * gitur hoc, volens dimittere Jefum , ut notat Luc. cap. 23. verfu 20. Nam tacite & placide eis fuggeritut ftmul petant etiam alterum libi dimitti, & idcirco iterum refricat eist grati Ifimum Judfiis titulum, Qui dicitur Chrifius, qui fcilicet talis etiam recentillime a vobis
habi-

habitus eft: fed plufquam oportebat, Judicis auctoritatem vulgo fiibmifit: non euim erat populi, poenam alteri viufro-rum decernere, fed tantum libertatem petere. Unde cum populo gratificari decrevilfet, ad praecipitium fummse iniquitatis deduCtus eft.
23. Dicunt omnes, & principes , & a principibus perfuafus populus , arrepta e veftigio poteftate fibi faCta, Crucifigatur. Proxima crucis petenda; occafio fuit petitio Pilati.- nam quamvis prater mentem, tacite tamen fuggerebat malevolis hominibus, ut , quia latro & fe-ditiofus pro ,Jefu liberabatur , fupplici-um qutfque ipfius tranfiret in Jefum, ut notat Baronins; idque maxime, quia accufabatur feditionis & majeftatis, Luca; 23. v. 2. & 3. unde & titulus, Rex Judaeorum. Supplicium autem crucis apud Romanos decernebatur feditiofis & majeftatis reis, latronibus & prafertim per-fonis vilidimis, ut fervis, iicut probat ßipfius 1. de Cruce. Itaque tria videntur Pontifices in petendo illo lupplicio fpeCIaife .• primo congruentiam ad praetexta criminafecundo, fummam atrocitatem, ut ita fe vindicarent; fit enim quemadmodum in partibus nervofiffimis & a corde remotiflimis, ita cum maximis & diuturnis doloribus; tertio , extremam ignominiam, ut nomen & memoria ejus eilet „Judaeis & Gentibus exe-A a a a	era-
7*6 comment, in evang,
crabilis, ut notat Chryf. in Joaiietn. Divinitus quoque fadtum eft , ut Salvator nullum fibi mortis genus deligeret, n® aliud genus expavefeere videretur, ut Athanaf, de corporali adventu Verbi. Ait iliis Pruefes: Quid, enim mali fecit ? illud, Enim? implicatam facit hic & apud Marcum orationem , nihil enim habet, cui refpondeat. Itaque , vel refpondet menti potius quam ver bis, quafi dicer, non eft sequum, ut crucifigatur , quid enim mali fecit ? vel certe redundat. Itaque populum facit hic teflem innocentis': illi autem cum in aecufando & probando palam deficerent, ad importunas fe preces & vociferationes vertunt. Porro verbis iftis lubjicit Lucas, Corripiam ergo illum if dimittam, ex quo colligitur, poft ifta verba fui ffe flagellatum, Tpinis coronatum, induturo purpura, pro-dudhim foras, & cum iterum clamarent, Pilatum fedifle pro tribunali, & laviife manus; ficut narratio Joannis omnino poftulare videtur.
24. Videns autem Pilatus, quia nihil proficeret, neque r erui Ilio ne ad Herodem, neque beneficio liberationis folemnis, live loco Barabbse, five cum Barabba , neque flagellatione & reliqua igriomi-niofa tractatione, neque toties iterata conteftatione innocentiae ejus. Sed magis tumultus fieret, feditio fcilicet popularis ex eo , quod fe tam difficilem praeberet.
b-eret. (Quibus verbis non excufatur Pi" latus, qui ne declinaret a juftitia. omnia perrumpere debuilfet; fed potius Chri-ilus, quod nullo crimine, fed metu fe-dirionis damnatus fit, imo a Judice ab-folutus: nam accepta aqua lavit manus: fe-quens in eo fafto, vel naturalem figni-ficationem lotionis corporis, ad indicandam animi fui innocentiam ; vel apud Judaeos Judaicam adhibens caeremoniam, ut vult Orig. apud quos illa ad iftum finem lege praefcripta erat, Deuter. 21. verfu 6.... Corampopulo, fpeftante, ut impii fafti invidiam a fe in populum declinaret. Fadlum fuum explicat his verbis: Innocens ego fum a J'anguine jufli huius, id eft, a morte, feu effufione fanguiuis, quam petitis. Sed fi hic juftus, quomodo tu damnando innocens ? Itaque Je-fum damnando abfolvit, fe purgando condemnat: nec fulficit manuum lotio .- nam ut Leo Serm. 8- de Paff, non purgant contaminatum animum manus lotae, nec inafperfis aqua digitis expiatur, quod famulante impia mente committitur. Vos videritis , in quorum caput culpa caedis illius execrandae & vindidfa redundabit. Haec ergo caeremonia videtur adhuc eo fpeftafle, ut vel fic Judaeos revocaret: fed per divinam providentiam eo direfta eft, ut teftatilfima redderetur morientis pro nobis innocentia, dum in ipfa fen-tentia juftus pronuntiatur, ut obfervat A a a 3	Au-
Auguft. Serpi- 118. de temp. & ita vincit, cum judicatur.
25* Et rejpondens tmiverfus populus, qm ex univerfa Judiea confluxerat in illo £e-ßo: Sanguis ejus fuper nos £? fuper filios noftros, id eft, Nos totam culpam & poenam criminis , fi qu:e fuerit , pneftabi-mus, & in nos & filios noftros fufcepi-mus; tu fis fecurus. Phrafis eft Hebraica, frequens in Scripturis, ut Levit. 20. verfu g. 12. 16/. Itaque his verbis & fua & filiorum capita vindiCfce obligarunt , qus iii hodiernum ufque diem durat. Maledictiones enim & benedictiones parentum fuper filios , velut qui pars ipforura lint, miros effedtus habere folent.
26. Tunc, luperatus tanta pervicacia, dimifit eis Barabbam: Jefum autem flagellatum, (Gneee Phragellofas, cum flagella fiet) ante videlicet, non nunc , quod jam eflet crucifigendus : Lucas enim dicit Pilatum dixi fle, emendatum dimittam; & paulo poft, corripiam eum & dimittam: quo flagellationem indicare voluit, & quidem confilio, non ut in crucem ageretur , cui erat moris flagellationem pnemittere, fed ut eorum animos leviori caftigatione, crucem pr^ire folita, placaret , Jefumque a cruce eriperet, ut fentit Auguft. Unde poft flagellationem, & per ipfam flagellationis immanitatem adhuc conatus eft Jefum a cruce eripere, ut ex Joan, apertiflimum eft. Porro Virgee a Flagei-
lis diftinguuntur , ut patet etiam 2. ad Corinth, u. verfu 24. & 2?. quia virga; honefiiores erant, flagra fervorum : illa; lignis, haec loris conflabant: illa; mitiores erant, ha;c afperrhna ; ita ut Horatius Vocet libr. 1. Sat. 3. horribile flagellum , & Ulpianus L, 8. De. poenis, fcrip-ferit, miniftrorum immanitate multos fub ejusmodi flagellis interiilTe. Intexebantur eis fubinde tali , aut officula, qua: vocabantur flagra talaria, feu taxil-lata, maxime horribilia. An hic ica fa-ftum fuerit, non conflat, ni fi quod ve-rifimile fit, immanem fuifle flaggella-tionem, ut inimicos placare pollet; i-deoque & ab Ifaia & a Chrifto prsedifta fuit, More Judaico, fubinde etiam Romano , reus alligabatur columna; & ca;-debatur, neque flans , neque fedeus, fed inclinatus, ut exprefle praefcribitur in tradition. Thalmuldicis libri Marcoth* cap. 3. Unde Hieron. Epifl. 27. Offendebatur illi (Paul«) inquit, columna, Ec-clefise porticum luftinens, infefta cruore Domini, ad quam dicitur vinitus & flagellatus. Cujus rei & Prudentius teftis eft, & hodie Roma: oftendi dicitur in templo S. Praxedis. Flagellatus eft autem a Pilato, feu julfu ejus, ideoque non a Judaris , fed Romanis militibus; ut numerus quadraginta iftuum , uno minus , non fuerit in eo obfervatus, fed diriflima extiterit flagellatio. Tra» A a a 4	didit
diiit eis, Judaeis feilieet, non militibus; Lucas enim dicit, Tradidit eum voluntati eorum, videlicet Ut 'crucifigeretur, fua quidem auctoritate, non tamen lententia, quali cruce dignus. Non enim probari poteft, Pilatum in eum tulifle lentendam velut reum mortis .• unde illa videtur fiCta, quas legitur apud Adri-chomium. Ergo pro tribunali ledit quidem, led adjudicavit tantum, fieri petitionem eorum, ut loquitur Lucas; ut lci-licet ab iplis damnatus traderetur eis crucifigendus, ficut petebant.
27.	Tunc , cum Fcilicet Jefus elfet flagellandus, non cum tradendus eilet ad crucem ; utrumque enim dixerat Matthaeus. Nam non minus coronatio , totaque fequens illufio, quam flagellatio praeceiFerunt traditionem ad crucem, ut Auguftin. 3. de confeiifu cap. 9. & ex Joan, clarum eft. Itaque Mattii, & Marcus recapitulant id, quod ante narrari rerum ordo poftulabat. .Tunc er-go> cum eiFet flagellandus, & velut mitiori pcena quam mortis corripiendus, ut, vel fic liberavi poiFet, milites Prcefi-dis, ideoque Romani, tamquam li&ores, quatuor tantum videntur fuifle, Joan. 19. verfu 23. Ö3 fuficipientes Jefum in pr<e-torium, id eft, accipientes eum , duxerunt intus in atrium prietorii, ut Mare, locum lcilicet habitationis Praetoris Romani, feu Praefidis, Porro tam Matth,
quam
\
quara Marcus & Joan, aperte tribuunt flagellationem Pilato , id eft, juffui ejus coronationem tamen & , cetera folis militibus. Unde Tertullian. de corona milk, cap. 9. dicit eam fuiffe Romanorum militum commentum: nam fient, cum eilet a Caipha condemnatus, licentia miuiftrorum exprobravit ei acerbiffime quali arrogatam prophetiam, ita flagellato licentia militaris arrogatam Regiam dignitatem, idque ludibriis crudeli Him is, non jubente, led permittente Pilato, ut Leo Serm. 8« de PaiT. putans videlicet Judaeorum animos mitigandos. Ifti ergo quatuor milites Congregaveram ad eum univerjam cohortem, luatp lcilicet, cujus ipfi erant, utinaugu-rationi regis, quam meditabantur, nullius ingenium, induftria, petulantia, improbitas deellet, fed immanes vires luas in commune conferrent. Itaque non videntur catteri flagellationi interfuifle. Porro Cohors eft peditum, decima lcilicet pars, legionis: unde facile eft conjicere de numero , fi conflaret de numero legionis. Hoc confiat, cohortem facile fuilfe quingentorum militum.- aliqui ad mille quinquaginta augent, putantes legionem cou-ftitilfe duodecies mille quingentis militibus ; nec teftimonia apud antiquos, Tacitum & alios defunt.
28. Et exuentes eum, veftibus propriis, quibus eum a flagellatione iterum induerant , chlamydem coccineam circumdederunt A a a 5	ei.
ei, detritam fciiicet alicujus militis, ue eilet inftar alicujus paludamenti, quo Reges & Imperatores in callris utebantur. Joannes vocat veflem purpuream, & Marcus purpuram, quae Regibus & Principibus vi is propria erat. Unde Am-brof. & Hilar, putant eam fuiffe diftin-ftam a chlamyde coccinea, non folum colore , fed & vellis genere : Auguftin. tamen 3. de confenfu cap. 9. putat eam-dem fuiffe, eo quod purpura quaedam Iit cocco fimillima, yel quod eadem coccinea chlamys etiam in aliqua parte aliquid purpura: habuerit. Hnc ergo quafi palu-daniCnto Regali Regem adumbraverunt, 29. Et pleSientes coronam, inftar diadematis Regii, de/pinis, ut ludibrium edet cum tormento conjunftum, Spinas iilas rhamnum fuiffe credunt, qui locis illis frequens: aliqui juncum marinum fuiffe volunt; fed hoc improbabile ell, ma-gifque convenit figura; arietis, hserentis cornibus inter vepres, fi rhamnus fuerit. Et pojuerunt fuper caput eius, non ut inliar pilei caput tegeret, fed ut tempora tamquam corona cingeret & pungeret, Nam ut Tertull. de corona mi-lit, cap. 14. pmer figuram contumelia in promptu eff, & turpitudo, & dedecoratio, & his implexa fsevitia, qme nunc Domini tempora & foedaverunt, & lancinaverunt. Et arundinem in dextera ejus, Ut effet loco iceptri. Et genu flexo, ut
SECUND. MATTH, Cap. XXVir. 763 fpeciem adorationis novi Regis praeferrent , illudebant ei, velut ludicro Regi; & apprecantes omnia faufta & felicia dicebant: Ave Rex Jiliceorum, quibus; tacite ei exprobrabant affedtationem regni.
30. Et expuentes in eum; hac contumelia magis interpretantes ludicram adorationem fnam, acceperunt arundinem, fcep-trum fcilicet e manibus ejus, ^percutiebant caput ejus, fimul, ut morionem, qui regnum affedlabat, irridentes, ut S. Thomas notat: fimul dolorem inferentes ex coucuilione fpinarum. . Addit Joan, etiam dedilfe eis alapas loco fcilicet tributi, & munerum, quse Regibus inauguratis offeruntur: ita ut ifta iilufio ad iummutn crudelitatis & contumeliarum omnium faftigiuin pervenerit, ut loquitur Viftor Antiochenus in Marcum. Videntur hoc feciffe in gratiam Judaeorum, ut Chryfoftom, notat, fi non eis.incitantibus , a quibus mercedem nofturns comprehenfionis acceperant. Mirum efi: autem, quod Rex Judaeorum Agrippa poftea fimili fere modo in perfona cu-jusdam morionis (Araba , ii non forte Barraba) Alexandria: illufus fuit, in vindictam arbitror fa6li illius, ut narrat late Philo in Flaccum. Myftice Ambrof. lib. 10. in Lucam ; Quamvis militibus defuerit boni operis affectus, Deo tamen luus non defuit honos, qui faluta-tur, ut Rex, coronattft ut vidtor, qua-
fi Deus & Dominus adoratur. Arundo comprehenditur manu ejus., ut humana fragilitas jam non ficut arundo moveatur a ventu, fed operibus Chrilti corroborata firmetur: eadem caput ejus percutit, ut folidata divinitatis attaftu noftra conditio mutad poffit, Haec ille. Aliter Hieronimus in Matth. In chlamyde coccinea opera Gentium cruenta fid eft, peccatum) Chriftus fuftinet; in corona fpinea maledictam folvit antiquum: in calamo venenata occidit animalia. Sed accuratius & latius S. Athanaf. Da palfione & cruce Domini.
31. Et poflquam illuferunt ei, tot & tam acerbis ludibriis ad latietatem ufque, exuerunt eum chlamyde, coccinea. Multa hic intermittit Matthaeus, quae Joan, 1 applet cap. 19. verfu 4. ufque ad 16. Fuit enim in ifto habitu oftenfus JudWis, ut placarentur, rurfum examinatus, tandem produftas foras , a Pilato fedente pro tribunali traditus voluntati eorum. Itaque redit hic Matthaeus ad narrationem inchoatam verfu 26. Exuta igitur chlamyde, induerunt eum, milites illi quatuor liftores, vefiimentis ejus, ut ab hominibus cognofci pollet, fi? duxerunt eum, ut crucifigerent: Marcus & Joan, ajunt eduxerunt,, Icilicet extra civitatem. Tunc enim impletum ell illud Matthaei, quod ejecerunt heredem extra vineam , tamquam j «dignum fcilicet, quem civitas fuftine-
ret,
ret, ut extra portam , juxta Apoftolum ad Heb. 13. pateretur, ficut ibi hoftia pro peccato cremabatur. Decebat euim eum extra civitatem in agro cum Abel pati, ut ceirautibus vete.ibus viftimis, nova hoftia novo imponeretur altari, & Crux Chrifti non templi eilet ara, fed mundi, ut notat Ianthis Leo Serm, 8. de Paffione Domini,
32. Exeuntes autem, in ipfo feilicet e-greffu ports civitatis. Confiat enim ex Joan. Chriltum exivilfe bajulantem fibi crucem , ficut Ifaac ligna fui fieri ficti portaverat. Reo namque ex more imponebatur crux ferenda, vel tota, vel pars, ficut ex ethnicis Scriptoribus confiat. Fiebat autem & ad ludibrium & ad poenam. Unde Auguft. Traft. 117. in Joan, Grande fpeftaculum, fed fi fpeftet impietas , grande ludibrium : fi fpeftet pietas, grande myfterium. Ludibrium erat in eo , ut Leo Serm. g, cit. quia fiebat ad irrifionem regis dignitatis : myfterium , quia geftabat virgam principatus fui, qua percuilurus erat diabolum, & triumphi fui trophieum iu-per humeros, quod fixurus erat in frontibus Regum. Itaque exeuntes portam, invenerunt hominem Cyrenaeum, ex Cyrene urbe, vel Cyrenaica regione, quse'.eit in Africa circa Libyam, ut patet non folum ex Plinio lib. 5. cap. 5. led & Aft. a. 'v. 10. Und« veteres pleriqtie
, ‘ au-
fiu&ores, Ambrof. Hilar. Leo, volunt, Gentilem fuilfe, ad fignificandum, Gentiles pra; Judds crucem Chrifti laturos. Quamquam: Simon, nomen lit Judaicum: Judaeus enim efle potuit, qui, vel cujus parentes habitationem e Cyrsene Je-rofolymam tranftuli fient: erant namque difperfi Judari per totum orbem, ut patet loco Add. cit. Hunc angariaverunt * feu vi compulerunt, ut tolleret crucem ejus. Lucas, impofuerunt ei crucem, nempe totam , ferendam ufque ad locum Calvaria:, ut fentit Auguft. 3. De con-fenfu cap. 10. ficut ante Jefus totam tulerat. Caulam - fuilfe debilitatem nimiam, & accelerationem, videtur verifi-inile. Militaris autem infolentia coegit hominem extraneum, eo quod nemo ig-nominiofum lignum ferre dignaretur. Significatum autem fuit, crucem a plurimis non iufcipinifi coadlis, lufceptam tamen ferri voluntarie.
33.	Et venerunt in locum, qui dicitur Golgotha, fcribendum fuiffet Golgbltha, fed, L, euphonic caufa excidit, & Syriace fignificat Calvariam, ficut hic explicatur. Locus autem Calvaria didtus eft a calvariis & ollibus facinolorum hominum ibi difperfis, eo quod elfet locus fuppli-ciis infamis, ut vultHieron, Plurimi tamen veteres ita vocatum volunt, quod ibi primi hdminis cranium, leu ipfe primus homo traditione quadam diceretur
fepultus, nt Orig, in Matt. Ambr, lib. I. in Luc, Athaiiaf. de Paff. Epiph, late Hierefi 46. ut videlicet ibi mortem fu-fciperet Chriftus, ubi radix totius mortis requiefceret.
34.	Et dederunt ei vinum bibere: Grxcus habet (oxos) acetum, fed fere omnes Latini veteres legunt vinum, (aims') & ita Grace etiam legitur apud Marcum. Credibile eft fuiffe vinum evanidum & ace-tofum, ut utroque nomine vocari potuerit, ficut Theophyl. in Mare, notat. Ex compofito hoc famim fuit, ad affligendum moriturum, cum damnatis ad mortem vinum praftanti (fimum dari foleat, ne mortis horror terreat, vel dolor torqueat. Cum feile mixtum ; Marcus vocat vinum myrrhatum. Vinum autem myrrha-tum, feu myrrhinum duplicis generis erat: aliud ex poculismyrrheis, quibus vinum calidum infulam fuerat, odorem, faporemque contrahebat jucundiffimum: aliud myrrha, calamo aliisque aromatibus condiebatur. Utrunicfue pretiofi(limum erat, ac vires addebat, prout conflat partim ex Plinio lib. 14. c 13. partim ex Atheneo, qui etiam dulce fuiffe indicant. Conflat autem traditionibus Judaeorum, quae adhuc in Thalmud extant, afficiendis fupplicio myrrhatum vinum propinari lolitum , nimirum juxta illud Proverb, ult. Date ficer.m maerentibus, &c. Itaque juxta hvc valde verili-
militer dici poteft, hoc viimm myrrha-tum fuiile diftin&nm a vino feile mixto, ut fentit Eutbym. & obfcurius Theophyl. in Matth. Sed tamen & idem Theophyl. & alii plerique veteres, ut Auguft. libr.
3.	de confenfu cap. n. five diverfum fuerit vinum, five idem , cui fel mix-turn fuerit, hoc eft , l'ola myrrha ama-rilfima inftar fellis , vel cui revera fel fimul & myrrha commixta'fuerint, fen-tiunt fuiife amarilfimum, & ad illudendum affligendumque adhibitum fpecie refocillandi, quod fane moribus Judaeorum videtur magis fuiife confentaneum. Et cum gufläßst, cujusmodi effet, ne fci-licet indignabundus contemnere videretur , tamen noluit bibere, id eft, transmittere, quod Marcus dicit eodem fen-lu, non accepit, lcilicet ut biberet, feu transmitteret, ne vel fibi malurn accer-fere velle, ut defperabundi folent, vel barbaram eorum immanitatem probare videretur.
35.	Poßquüfii autem crucifixerunt eum, id eft, cruci affixerunt, nempe clavis, non funibus , ut conftat ex refurredtione , Lucae 24. verlu 29. & Joan. 20. verlu
25.	& 27. Affixus autem fuit tribus clavis, ut communior videtur habere opinio, uno videlicet duos pedes terebrante, ficut tradit Nonnus metaphraftes E-vangelii fecundum Joanem, & Nazianz. in Carni, de Chrifto a cruce depofito. Gregorius
gorius tamen Turonenfis tradit quatuor fuiffe clavos , cui antiquiores imagines fuffragantur. Suppedaneum fubjiciunt quidam pedibus, ut facilius fuffigi pof-fint; fed fie ftetiffet in cruce Chriftus, non fufpenfus pependilfet, ficut hoc ag-»nofcunt Scripturae, Adi. verfu 30. & alibi. Facie verfum fuiffe in occidentem, dorfo Jerofolymam, docet Sedulius & Audior Comment, in Marcum apud Hie-ronym. ut lie duae limul prophetiae litte-raliter implerentur: Dor [um, non faciem oflendam eis in die perditionis eorum , Jeremias 18. verfu 17. Oculi ejus fuper gentes refpiciunt, Pfal. 65. Cum corona fpi-nea pependiffe, expreffe docet Tertull. fib. contra J udaeos c; 13... Diviferunt veftimenta ejus, id eft , partiti funt milites ; damnatorum enim velles, ut Cyrillus 12. in Joan. c. 32. quafi hereditatis lege ad le pertinentes fibi vindicabant, ut nunc a fidioribus fieri folet. Ergo nudus crucifixus elt: unde Plal. 60. qui de paffio-ne loquitur: Operuit confufio /aciem meam, Veftimenta fuiffe plura, patet ex joan, nam praeter tunicam, fcilicet interiorem, quae manfit integra, in quatuor partes diviferunt veftimenta, quae videtur fuiffe tunica exterior, fi non & pallium: quod tamen, quia magis honeftatis, quam ne-ceffitatis eaufa gellatur, vix credibile eil paifionis tempore jeftum fuiffe. Haec ergo veftimenta diviferunt in quatuor B b b	partes,
partes , unicuique militi partem , ut Joanes. Sortem mittentes, nempe non folura iuper tunicam inconfutilem, licut Joan, narrat, fed etiam fuper veftes illas di-vifas, quis quid tolleret, ut ex Marco clare conflat. Fadlum eft hoc, fpedlante Jefu, ad ludibrium & acerbitatis augmentum» ut Theophyl. obfervat.
36.	Et fedentes milites, tum liftores, tum reliqui cuftodes , cum centurione luo, de quo verfu 34.... fervabant eum, ne quis videlicet amicorum de cruce vivum deponeret.
37.	Et imp0fuerunt fuper caput ejus in ea crucis parte, quae iuper lignum trans--verfum eminebat, caufam ejus , propter quam crucifixus effet, leu caufam fup-plicii, fcriptam, tribus videlicet linguis , ut Joanes. Fiebat ex more Romano, quo titulus lupplicii fcriptus vel praderreba-tur, cum duceretur reus, vel affigeba-tur. Sic ergo Chriftus quamvis in cruce pro nobis hominis infirmitate dolebat, luper crucem tamen Regis majeftate fulgebat , ut Beda in Lucam. Hic efi Jefus Rex Judceorum , Marcus, Rex Jud&orum, Lucas, Hic efi Rex Judceorum, fenfum ex-prefferunt, non verba. Nam vera verba crucifixo affixa vidöntur a Joan, ad-ferri, Jejus Nazarenus Rex Judceorum ', illa7 quippe cum titulo Roma: ailervato dicuntur convenire, ut Jefus fit proprium nomen; Nazarenus, patria, qua vulgo
notus erat: Rex Judceonm, caufa fuppli-cii, qua Pilatus fimul etiam fe purgaffe voluit affectationem regln .Judaici ei imponens, & fe de pontificibus, ad innocentis necem adigentibus, ulcilci, quod eis ignominiofum effet, Regem eorum ipfis poftulantibus in crucem fuffigi. Nam propterea etiam titulum mutare noluit, quamvis altiore confilio divinitus id a-geretur, nefcilicet fcriberet, quod affe-dtaffet regnum, fed quod effet Rex; hoc non crimen, fed gloria eft.
38« Tunc crucifixi funt cum eo duo latrones; confilio tum humano , tum divino: humanum fuit, partim Pilati, ne ita infontem pleitere videretur, ut fcelera-tis parceret; partim Pontificum, ut eon-fors fupplicii latronum, confors etiam criminum vulgo haberetur: & ideo ipfis, ut credibile eft, inftigantibus tamquam princeps facinoroforum hominum in medio fufpenditur, quod ei fuit fummae ignominiae , licut Cfaias & Chriftus ipfe notavit Lucae 22. verfu 27. Divinum con-filium fuit, ut vere pro fceleratis paffus, & eorum ad fe converforum princeps effe fignificaretur; divinique judicii & difcretionis fpecimen exhiberet, dum judex in medio unum damnat, alterum falvat, Judaeos rejicit, Gentes adfcifcit, ut ex parte notavit Auguftin. Epiftola 48*
B b b %
39.
39.	Praetereuntes autem , five cafu via publica, quae ibi erat; ut .Euthym. & Victor. Antiochea, notant, five potius fpe&antes, qui de induftria eircumcur-fab ant-crucem, curi ofi tatis & virulentiae oftendendae cauta, utinfultarentmorieu-ti: blafphemabant eum, verbis in ejus divinitatem eontumeliofis convitiando, mo*~ ventes capita fua , propter irrifionem , ut notat Ambrof. talis eft enim motus capitis irridentium. Unde liaise 37. verfu; 22. Subfannavit te virgo, filia Sion, pofi te movit caput. Et hanc; irrifionis fpeciem praedixerat de Chrifto David, Pial. 21, vertu 8* & Pfal. 108. verfu 25. Eft autem hoc genus contumeliae, in lummis fcilicet malis aliquem tam acerbis appetere ludibriis & convitiis , acerbiffimi animi lignum, & toleratu gravillimum.
40.	Dicentes, id eft, non 'iblum gefti-bus irridebant, led, ut S. Leo Sermon.
10.	de Paffipne, fixuris clavorum addebant etiam tela linguarum: Vah Inter-jecftio eft hoc loco contemnentis & exprobrantis , libilo oris pronuntianda, qualis eft apud Flandros, Phi. Qui dejtruis templum Dei fcf in triduo illud reaedificas: quafi dicer. Qui te tanta; potentia; ven-ditafti, pudeat te jani jartantise & arrogantia; tuse. Salva temetipfum, e cruce; quod longe facilius., quam vaftam illam molem triduo erigere. Si Filius Dei es9 fieut coram Pontificibus profeilus es,
iefcende de cruce. Noluit autem, quia "'xtempus non erat ofrendendae potenti«, f^d perfects patienti« , ut Augufr. ia Pfalm. 40. noluit, ne fi ad eorum poftu-lata defcenderet, impatienti« videretur cedere: denique noluit, ut majus divinitatis fu« prseberet teftimonium, videlicet tum tantam patientiam , quantam nemo hominum perpetraret , utTertull. lib. de patientia , tum gloriolam refur-rectiouem fuam.
41.	Similiter & principes facer dotum, omnis decoris & gravitatis & dignitatis fu« obliti prae, animi immanitate. Nec enim eos interefie deeebat fu p pii citsmulto minus morientem fcommatibus incelfe-re, Cum Scribis 6? fenioribus: unde ab omni genere hominum laceratus efr, a tribus ordinibus primatum, a vulgo, a militibns, a fupplicii fociis latronibus, ut ita, juxta Chryfoftom. tamquany arrogans, impoftor, in confpedtu omnium vituperatus decederet.
42.	Alios fulvos fecit,, feipfum non potefi fulvum facere. Verba videntur eile non fatentium ejus miraeula, ut vuk Hiero-nym. fed potius tacite calummantium: quafi dicerent, Seiplurtynon poteft lal-vum facere, ergo figuum efr, quod nec alios falvos fecerit, fed tamquam impoftor & magus oculis illuferit. Unde Chryfoft. dicit priora miracula in dubi-um vocari; Theophyl. ea vellicari, ut
Bbb 3	phan-
phantaftica ; Euthymius , ut prseftigJis farta. Et quia fe dixerat effe Mefliam & Filium Dei, utrumque' fe putant aperte falfitatis convincere. Si Rex IJracl eß, nempe ille promiflus Meffias, ut indicant Marcus & Lucas. Defcendat de cruce, & credimus, Gra;ce (jnfieusomen, credemus") ei: non quafi hoc ferio fentirent, aut promitterent , fed propter conditionis, ut putabant, impoffibilitatem, & evidentiam ad oculum, quod non eilet Meffias. Loquuntur animo illudendi cfucifixum. Cur ergo non defcendit, ut eis potefta-tem defcendendo monftraret ? Relpon-det Leo Serm, 17. de Palf. quia non fecundum preces blafphemantium linguarum, humani generis redemptio debebat omitti : & Auguftin. Tranrtatu 37. in Joan, quia patientiam docebat, ideo potentiam differebat. Si enim quafi'commotus ad eorum verba defcenderet, vi-6fus convitiorum dolore putaretur. Nani quid ei magnum fuit de cruce defeen-dere, qui potuit de fepulchro refurge-re? Et tamen refulgenti non crediderunt, quanto minus defcendenti?
43. Confidit in Deo, id eft, jartavit fe fiduciam in Deo Patre fuo habere: libe-ret nunc, feilicet eum Deus', fi vult eum, non fi ipfe Deum, fed fi Deus ipfum vult, id eft, diligit eum, & favet ei tamquam filio fuo. Dixit enim , Filius Dei fum, ei proinde maxime dilertus, & curs,
Impof-
Impoffibile eft enim , ut filium fmrni negligat, qui neminem in fe fperantem derelinquit, fieut hoc argumentum perficitur Sapient. 2. verfu 18« Cum ergo non liberaretur, invifte probatum putabant, eum non effe Filium Dei. Errabant in circumflantia temporis. Sine dubio enim Deus Filium fuum liberaturus erat de manibus contrariorum, non tamen a cruce liberando, fed a mortuis refulcitando, omnibus fuppliciis ad redemptionem humani generis, &_ad exemplum perfeverantiffimae patieutiae con-iummatis.
44. Id ipfum autem , (nempe. Si tu es Chriftv.s, falvum fac temetipfüm,6? nos, ut exprimit Lucas} latrones improperabant ei: erat enim tacite dicere, non es talis, 'fed impoftorunde Marcus dicit, quod comitiabantur ei. Uterque autem notat eireumftantiam, quod fimul crucifixi erant cum eo. Ut infinuet rei indignitatem, eum oporteret eos timere Deum , per cujus judicium in eamdem damnationem inciderant, ficut hoc poftea alter latronum alteri exprobravit ; & de morte propria, non de eonvitiis alienis elfe follicitos. Oritur autem difficultas, quomodo Matth. & Marcus dicant latrones, improperaffe Jefu , cum nonniii unus dixerit juxta Lucam. Graeci ut Orig. Chryf, cum fuis, Cyrill. Catech. 13. valde verifimilftef fentiunt , utrumque
B b b 4	ioi£io
776 COMMENT. IN EVANG. initio convitiatum fui Sie ; alterum deinde vifis mirabilibus , elfe converfum* Quamvis Auguft. 3. De conf. cap. 16. per tropum velit pluraliter dici id, quod unus tanmrn fecit, quod ipfe pluribus exemplis Scriptura: probat effe familiare. Ambrof. libr. 10. in Luc. & Hieron. hic utramque expofitionem jungunt.
4 A A fsxta autem Hora , lcilicet jam trauladla, feu figno ejus dato, hoc eft, ipfo medio die, quo lumen Solis eft maxijnum , Tenebne faShe fun': non Ita deufe, ut AEgyptiacab, fed quales effe folent ferena no61 e , cum aftra lucent: attra enim elfe vifa, teftis eft Phlegon apud Euleb. in Chronico» Nam ex factis circa crucem Chrifti patet, quod fe mutuo & omnia viderint circumflantia, Ambrof. epift. gq. & aliis locis videtur putare , quod Sol revera occiderit in Occidente, ibique per tres horas man-ferit, juxta prophetiam Arnos cap. 8. hac de re, Occidit Sol in meridie. Sed verius eft, aliis duabus de caulis tenebras' elfe fartas: primo, quod Soli Luna fe fuppofuerit; oculatus enim teftis Diony-fius Areopagita epift. ad Polyearpum alferit, Luriam ab ortu Solis media die, extra conjunctionis tempus, fubingreffam effe Solem, & rurfum verfus Orientem hora nona reeefiiffe. Qua in re triplex erat miraculum : primum , quod eilet plenilunium, quo non poteft naturaliter
fieri
SECUND. MATTH. Cap.XXVII. 777 fieri eclypfis Solis: fecundum, quod Luna ab Oriente Solem fubintraret, cum lern per hoc fieri debeat ab Occidente: tertium, quod eadem via rediret, relinquens primo reteClam illam Solis partem, quam ultimam texerat, cum deberet op-politum fieri: quartum adde, quod Luna immota fteterit fub Sole per tres circiter horas, ufque ad nonam, cum eclypfis Solis brevilfima eile foleat. Sed etiam, omnibus illis pofitis, quia Luna elt minor Sole , maximamque patitur paralla-xin, non potuit efficere, ut fierent tenebrae, fuper univerfam terram, ficut reflatur Evangelium elfe facias. Nam quamvis Origen, folam Judieam intelligat, plerique tamen veteres, Chryfoft. The-ophyl, & alii verius univerfam terram intelliguut. Unde a Dionyfio & Apol-lopliane vifa ell hxc eclypfis in TEgyp-to; & Tertull. in Apologet, cap. 2r. te-Itis ell, illum mundi cafum a Romanis in archiva relatum elfe. Phlegon citatus refert defectionem inter oiunes, quae acciderant, fuilfe maximam: Eufeb. loco allegato fe in commentariis Ethnicorum reperille contignatum, quod tenebrat faftic fuerint fuper univerfam terram. Itaque alteram caufam tanti deliquii indicat Lucas, cum dicit: Sol ob-fcuratus eft, hoc ell, ut Hieron. in v, 9. cap.
8.	Amos, retraxit radios fuos pendentem in cruce Dominum fpe&are non aufus.
Bbb 5	Sic
Sic igitur Creatori fuo quodammodo creatura congemuit , ut Leo ferm. 6. de paff, crucis clavos omnia fimul elementa fenferunt. Debebat enim hoc te-ftimonium ("divinitatis fcilicet ejusj fuo mundus autbri, ut in occafu conditoris fui vellent univerfa finiri. Ufque ai horam nonam, id eft, tertiam noftram po-meridianam, per tres fcilicet horas continuas, ne putaretur naturaliter contigif. fe , unde videntur tenebra duraffe, quamdiu vivus pependit in cruce. Fafta funt autem ifta, ut optime Auguftinus de fide contra Manichseos cap. 2p. ad humanam naturam docendam, non ad Chri-fti naturam tuendam. Nam fuit gravif-firnum teftimonium divinitatis, in lum-ma ejus infirmitate exhibitum, per quod ut Cyril, lib. 2. ad Reginas , Creatore contumelia affedto, creatura quodammodo irafcebatur fceleratis .• ne aut pendentem videret Dominum fuum, aut impii blafphemantes, ut Hieron. luce fua fruerentur: ut denique tenebras mundo Judaicas coecitatis oftenderet, iilquit Leo ferm one io. de palfione.
46- Et circa haram nonam clamavit: Marcus & Graecus exclamavit, (aneboefeii) quio augetur vehementia, licut & epitheto, Voce magna: nam adhibuit eam, ut oftenderet poenarum magnitudinem, & fe mori non naturae infirmitate , fed fua voluntate; molientes enim lenta morte
voce
voce deftituuntur. Dicens, Eli, eli lammt fabaElhani. Tria priora vocabula funt i-nitium Pfalm. 121. (ut ita declararet to» tum Pfalmum de fe efle prophetatum} ficut Hebraice legitur: nam illud, refpi-ce in me, quod Latine legimus i a LXX. infertum eft. (Sabaükani) eft Syriacum a Sabae five Scbac , id efl , dereliquit, quod idioma tempore Chrifti vulgare e-rat; nam Hebraei dicunt Ghazabtani feu Azabtani, quomodo & in quibusdam manuferiptis Latinis legitur. Pro Eli Marcus habet Eloi, quod idem fignifi-cat. Efl: enim Angulare ab Elohim. Servarunt Evangeliftae vocabula Hebraica, ut ita tacite daretur ratio , cur Eliam invocatum putarent. Hoc eß, Deus meus, Deus meus, ut quid dereliquifli me ? fpeundum humanam fcilicet naturam, exponendo eam omnium perfecutorum vo-luntari, omnium tormentorum acerbitati, line confolatione. Querimoniam efle naturas derelictae multi volunt , ficut illam, de qua fupra, Tranfeat a me calix ifte, S. Leo Serm. 17. de Paff & Cyprian, de Palfione, eile verba inquirentis caufam dereli&ionis, ut videlicet nobis oGcafionem darent querendi caufam mortis Chrifti, & fruftum ejus, videlicet peccatum hominum offendentium, & gratiam Dei offenfi: nam utrumque tam magnum eft, ut foli Deo plene per-fpe&um fit, Cyrill, lib. 2, ad Reginas,
peropportune vult elfe verba vocantis ad benevolentiam, five exorantis Deum; quali dicer. Ut quid, id eft, memento, ut quid, feu in quem finem dereliqueris me, nimirum ut placatus maledi6lio-nem humano generi incumbentem fol-vas. Et ita efient verba Chrifti, tamquam facerdotis, Patrem placantis, & fruftum facrificii exorantis pro humano genere. Nam vocem defperationis hic Chrifto elapfam eile, ut Calvinus docet, blalphemia eft omnibus antiquis inaudita, quam ipfe Chriftus refutat, non fo-lüm in eodem Pfalmo, dicendo, Spes mea ai uberibus matris meae , fed in ipfis illis verbis, Deus meus, &c. Deus quippe ficut non eft mortuorum , ita nec defperantium. Ncui enim poteft qui!quam dicere, Deus meus, inquit Ambr. in Pfal.
43.	nili qui Deo plenum defert pietatis affe ft um.
47. Quidam autem, &c. audientes. Hie-ron. arbitratur fuifie Romanos milites, fermonis Hebraici ignarQS, qui Eliam, pro Eli intellexerint. Favet multum, quod hic dicatur unus ex eis dedifie a-cetum, quem Lucas dicit fuifie militem. Fortan Judsei illudendi caufa perverterunt facra verba , quos poftea milites imitati fint, ut dicerent ; Eliam vocat, feu invocat in auxilium , ut fe deponat, quia leipfum falvare non poteft, Ifle, emciariu ; fpirat enim contemptum.
48-
48. Et continuo, ut clamaffet, Eli, currens unus ex eis., miles, ut Lucas, acceptam ipongiam implevit:aceto, quia naturaliter liquorem imbibit, & acceptam reddit, Et impofuit arundini, ut pofiet ori hominis, in alto pendentis , admoveri. Wam praeter illud arundinis teftorise genus , quod vulgo elt notum , eft .& aliud craffum ac longum , inftar mediocris halte, in quibusdam partibus Gallis, in Hifpania & Italia notiilimum, quod Graeci vocant kalamon charachian, apud Theoph. haflam validtoriam , alii fativam. Sed quid aceto & fpongis cum ilio clamore Chrifti, Eli, Eli ? Ex Joanne hnc intel-ligitur: nam .Chriitus eodem tempore clamavit, Sitio, ut extremam luam afflictionem indicaret. Cum ergo ab hominibus nullum folatium fciret effie prae manibus, ad Deum videtur fe converti Ile, clamando, Eli, Eli. Et idcirco miles accurrens , fpecie reftinguendi fitim, revera autem ad illudendum, ut ex Luca patet, admovit, ori litibundo ipongiam cum aceto, quod magis exiiccat, & fimul ini fit eum , dicens, ut narrat Lucas, Si tu es Rex Judaeorum, falvum te fac: quali dicer. Quid clamas & invocas auxilium alienum Elise ? falvum fac te-ipfum.- & ut Marcus, Sinite videamus, /i veniat Elias ad deponendum eum; quod Matth, hic narrat csteros aditantes dixi He : fed utrique hoc dixerunt, & miles ad ceteros ,
teros, & caeteri ad ipfum, quad dice-rent, potetur aceto, ne ante adventum Elise moriatur. Ex quibus verbis videtur etiam colligi, cur illud acetum, fpon-gia, & aruudp parata fteterint, videlicet ne animo deficerent crucifigendi vel crucifixi: unde & nunc contra deliquium animi adhiberi folet: vel etiam ne crucifixi ex fluxu fanguinis , quem fiftit, citius morerentur. Itaque, praeter irri-fionem, etiam hac de caufa acetum a milite oblatum fuit, ut eflet fpatium videndi, num Elias eflet venturus. Di-verfa igitur plane fuit haec aceti oblatio ab ea, de qua verfu 34. Nam illa ante crucifixionem, hsec port fafta eft, quamvis male quidam confuderint. IJtraque plena fuit barbarie: unde utramque di-ltindte , velut iumtnae inhumanitatis, Pfaltes prophetavit, Dederunt in efcam meam fei, o in fiti mea potaverunt me aceto.
50.	Jefus autem iterum clamans voce magna, in argumentum fuperftitis in eo roboris, ut videlicet teftatum redderet, fe non defeftu virium mori, ut contingit iis, qui lenta morte moriuntur, led vitam & mortem eile in fua plena & libera poteftate, ficut de fe iplo aflerue-rat, Joan. 10. verfu 18. quod Chryfoft. Theophyl, & plerique veteres notaverunt. Vox ergo ifta teftimonium fuit divinitatis ejus , quam ex ea, & vel lbla prsecipue cognovit, & confeflus eft
Cen-
SECUND. MATTH. Cap. XXVII. 783 Centurio, Marci it. verfu 39. Clamavit autem Chriftus hacc verba; Pater, in 1manus tuas commendo Jpiritum meum , iicut ex Luca patet: ut indicaret fe non ut facinorofum, fed per omnia bene fibi eonfcium , & Deo confidentem mori; *& morientibus hujus pietatis exemplum relinqueret, emifitJpiritum, ideft, utTer-tull. in Apol. c. 11. fpiritum fponte di-fnifit, provento carnificis officio .• nam hoc verbo fignificatur mors fpontanea. Ut enim Ambr. in Luc. quod emittitur , voluutarium eft; quod amittitur, neceflarium, & ideo Joan, ait fpiritum tradidijfe inclinato capite, voluntate videlicet, non infirmitate. Emifit autem, feu tradidit fpiritum, non clamando, ficutLatinus textus fonat, led ut Graecus apud Luc. cum clamajjet, (kraxasj & apud Joan. cum inclinajjet caput, (klinas.)
51.	Et ecce. Qua loquendi connexione , & modo recte obfervat Auguft. 3. de confenfu cap. 19. tunc effe lcilfuiji velum, cum emifilfet fpiritum, & ideo Lucam ordinem non obfervafle. Velum templi. Velum duplex fuit, non folum in veteri tabernaculo, ut patet ex A-poft. ad Hebr. 9, verfu 2. & 3. Exodi
26.	verfu 21, & 36. fed etiam in templo , ficut diftinfte narrat Jofeph. de bello Judaico c. 6. Hieron. Epift. 115. ad Hedibiam qusfi. 8« accipit hoc de velo exteriori, quod primis portis op*
pan-
pandebatur, & ante ilium Orig. Sed alii plerique veteres, ut Leo Seim. io. de Paff. Cyril, lib. 16. in Joan, cap. 37. Theophyl. & alii intelM,glint de velo interiori , quod inftar parietis feparabat Saudtum Sanftorum a Sanfro. Sci/fum e/t in duas partesa fummo ujque deorjum. Quas circumftantias & Marcus diligenter annotat, ut liqueat latere my fleri urm Orig, in Matth. Apguft. 12. contra Fau-llum capuli. Cyril, loqo cit. &Hieron. hic tradunt fignificari omnia legis lacra-menta, quse prius tegebantur, jam Chri-ffi morte e fle patefadla, nec amplius velo tegenda , juxta Apoftolum 2. ad Corinth, 3. verfu 14. & iy ubi dicit, Velamen in eleftione veteris Teflamenii manere non revelatum, nifi in Chriflo, aptiffime quoque lignificatum fuit id, quod Apo» ftolus infinuat ad Hebr. 9. verfu 8. jam propalatam efle Sandlomm viam , hoc eft, cum Chriltus jam per fuum fangui-11 em ingreflus effet in caelum, jam viam ad Sandta Sandforum, id eft, in cadum per ea fignificatum, effe maiiifeftatam; quse via elf gratia ChriiTi jam palam cognita & praedicata. Porro praeter velum defcriptum, addit Ephraim Serm. 1. de Pali', columbam e templo egredi vifam. Et terra mota efi: quafi crucifixum Dominum fuum ferre non fuftiuens. Tellis elf Phlegon, lcriptor Ethnicus a-pud Euleb. hog term motu Bythiniam,
&	in ea Micseam praecipue concuflam eile. Et petra fciffa funt; ex terrae motu, quod montem Golgotha ufque ad fua tempora monftrare teftatur Cyrillus Catechefi 13. Fiebant haec omnia ad teftandam fcele-ris atrocitatem , iram Dei, dignitatem crucifixi, duritiem prodigiofam crucifigentium faxis duriorem, ut Ambr. lib,
10.	in Lucam.
52.	Et monumenta aperta funt, eo confi-lio, quo & monumentum Chrifti; ut ici-licet appareret ea revera corporibus de-ftitui. Faftum eft hoc prodigium , ut declararetur, crucifixum elfe dominum vivorum & mortuorum, eile mortis & inferni domitorem, denique in lignum future, vi crucifixi, refurredtionis omnium , ut Hievon. Epift. 105, Quadi. 8-&Ambrof. in Lucam. Et multa corpora San-floram, qui dormierant, furrexerunt: amorte ad immortalitatem , ut fentit Hilar, in Matth. & Epiphan. H.erefi 75, quamvis Auguft. Epift. 99. putet contrarium, propter Apoftolum, qui dicit ad Hebr.
11.	Sandfos veteres non fine nobis fui lie conlummandos. Sed locus ille non videtur cogere, eo quod loquatur de generali omnium beataque refurredtionis confummatione , cui non officit paucorum privilegium.
53.	Exeuntes de monumentis poft refurre-Hionem ejus: unde etiam tunc tantum cum Chrifto refurrexerunt, Chriftus e-
Ccc^	«im
786 COMMENT. IN EVANG. aim primitiae dormientium: qua de Caö-fa Tertull. lib. de anima c. 53. vocat Patriarchas & Prophetas appendices dominica: refurreftionis. Itaque illud, Pofi refarreclionem ejus , videtur referendum ad omnia procedentia, exeuntes, furrexe-runt, aperta funt. Ratio enim ficut vetabat, ne exirent de monumentis ante Chriftirefurredlionem, ita etiam,ne ante refulgerent, vel ante monumenta a-perirentur: quamquam hoc poftremum Iit incertius. Venerant in fanclam civitatem, Jerulalem, quia monumenta erant extra civitatem. Quamvis autem recenter polluta languine Domini, tamen fanSU1 dicitur, non foluta propter templum, & cultum unius Dei, adhuc tum durantem , & ab Apoftolis ulurpatum, ut Hier, Quoft. citata : fed maxime , quia in ea tum Reterant pedes Domini, ibi humanae redemptionis mylteria perafta iunt, & inde Evangelium'in univerfum mundum corrufcavit, ut latius Hier. Epift. 17. jEt apparuerunt multis, iis qui cernere merebantur, inquit Hieron. hoc eft, fidelibus, & a Jefu non alienis. Apparuerunt autem, ut efient focii refurredlio-nis Chrifti, ac teftes ejus, ne phantafti-ca putaretur, fi folus refurgeret .• denique ut efient praecones poteliatis ejus, & pignus futurae refurredtionis omnium.
54.	Centurio autem, Ü“ qui cum eo eranU Apud Metaphraftem dicitur vocatus Lon«
SECUND. MATTH. Cap. XXVII. 787 ginus, & martyrio coronatus , quod Sc apud Chryfoft. refertur, Vifo terra motu, & his qua fiebant, fciffione fciiicet petrarum , patieutia admirabili, _ & praecipue magno illo clamore morientis, ut notat Marcus; quia judicabat eumhabe-re vitam & mortem in poteftate: nam tenebrae Iolae nihil moverant. Timuerunt valde , de fui facinoris atrocitate, ne vindifta fceleratae necis, cujus mi-niftri fuerant, eos apprehenderet. Dicentes : Vere Filius Dei erat ifie , qui proinde necem ejus inultam efle non lineret. Audiverant hoc a Judaeis accu-fantibus, & in cruce etiam exprobrantibus. Illius ergo recordati 1'unt, & in-folitis prodigiis verum effe confeffi. Per illud autem , Vere fiilius Dei, videntur veram divinitatem ejus agnoviffe , ut fentit Cyrill, libr. 12. Thefauri cap. 14. & Bafil. in Gordianum Mart. Unde quod , Lucas Centurionem dixiffe narrat, Vere hic homo juftus erat, diitin&a fuit confeflio a praecedente.- quamvis Auguft. 3. de con-fenfu cap. 20. dicat elfe poife interpretationem Matthaei; quo 1'enfu faffus etfet Filium Dei omnimodo quafi Deo dile-ftum, quia veracem & jullum. Hic primus erat fruttus orationis pro trans-greiforibus in cruce fui».
55.	Erant autem ibi multa mulieres a lon-' ge: non a longe venientes, led a longe lpecfantes , apo makrothen thmousai, C c c 2	ut
ut addit_ Grsecus: idque propter turbam? five potius metum : affe&um tamen earum hic celebratum Evangelifta voluit» quod nec morienterh prorfus deletuerint» ut ante difcipuli. Fuiffe tamen inter illas etiam viros indicat Lucas, cum dicit, Stabant omnes noti ejus a longe ef mulieres, notos diftinguens a mulieribus: qua fi-cuta erant Jejum a Galilaa, minifirantes ei. Itaque tribus in rebus hic commendatur earum ftudium; primo, quod ad mortem ufque lequerentur .• nam valde prope , imo juxta crucem . faltern aliquo tempore & aliquas adftitiffe, teftis eft Joannes c. 19. verfu 25, lecundo , quod patriam remotam eius amore deferuif-fent: tertio, quod miniflrarent ei, nempe de facultatibus necelfaria fuppeditan-ao, ut Luc, c, 8,- verfu 3. quod fui 11 e eonluetudinis Judaica:, ut foeminae praeceptoribus viftum & veftitum miniftra-rent, tradit Hieron.
56.	Inter quas erat Maria Magdalene , praecipuas tantum & celebriores nominari notat Orig. Theophyl. & Euthym. Et Maria Jacobi, fciiicet minoris, juxta Mare, ut diftinguatur a Jacobo Zebe-dati, fratre Joannis. Et Jofeph mater, Graecus & Syrus vocat non Jofeph , led Jo-fes, iicut & fupra c. 13. verfu 53. H ne Mariam Joan, c. 19. verfu 25. vocat Mariam Cleopha, fupple, vel filiam , vel potius uxorem. Cleophas enim videtur
fuine
fuifle cognominatus Alphaeus, & maritus fui ile iftius Mariae. Et mater filiorum Ze-bed<ei, Jacobi & Joaunis: vocatam effe Salomen notat Orig. ex Marco, & communiter poft ipium alii.
57.	Cum autem fero faftum effiet, hoc e ft, dies inclinata ad occafum, non tamen finita, ut poifet fufficere ad fepulturam; quia poft occafum Solis incipiebat otium & obiervatio fabbati .• unde Marcus notat adhuc duraffe parafeeven ante fabba-tum. Venit homo fiddim dives: quod notat, 11011 propter jaitantiam , led duabus de caulis neceffanis: primo, ut con-ftarec ratio, cur ad Pilatum aecedere, & ab eo corpus impetrare potuerit, ut obfervat Hieron. U;ide MarC, addit, fuifle nobilem & decurionem, id eft, le-liatorem, ut eft Graece , fcilieet urbis Jerufalem. Hic ergo fiducia divitiaru m & dignitatis, ut Auguft. 2. de conf. c. 22. intravit audafter ad Pilatum» Secundo, ut declararetur magnitudo affe-dftus ejus ; horrent e/riim divites ac nobiles eorpus pauperis e patibulo deponere ad lepulturam. Ab Arimathaa, fciljcet civitate oriundus : nam alioqui civem fuifle Jerofolymitanum, probat fepulqrum ibi exeifnm. Arimathisam hanc Hier, de locis Hebraicis fcribit effe patriam Samuelis, K ft eg. 1. dkftam Ra-mathaim, qua;' primo Ramah vel Ramatha di£ta fuit, quia in loco excelfo , inde C c c 3	cum
cum He demonftrativo Haramah , feu Haramatha, Haramathim, quafi pluraliter, inde corrupte'Arimthaa.	Qui if ipfe
difcitulus erat Tefu; fed hadlenus occultus, ut Joan, propter metum Judaeorum. Unde & hinc emicare incipit virtus Dominies pallionis, quod ita 1'ubito in alium virum mutatus fit. Hic acceffit ad Pilatum, f petiit corpus Jefu. Nam legibus civilibus Romanorum , quod etiamnum fervatur, vetitum efl: damnatorum corpora ime Judicis facultate deponere aut fepelire.
_ 58. Tune Pilatus juffit redii corpus, cum fcilicet ante intellexilfet ex accerfito centurione, vere eile mortuum, juxta Marcum. Hanc enim Deus informationem ab ipfo Judice permitti voluit, ne qua calumnia de refurredlione oboriretur.
59■ Jofeph involvit illud: centum fcilicet libris aromatum conditum, & quafi tedium , ut narrat Joanes. In finione munda, quia nova, ut Marcus. Eli autem Sindon pannus lineus fubtiliffimus, quo non folum involvit co: pus ipfe cum Ni-codemo, fed etiam illigavit inftitis, faciem tegendo fudario, ut Joan. 19. ver-fu 40. jundlo cum verfu 6. £7. cap. 20. ut fatis liqueat, eadem forma involutum fuilfe , qua fuit Lazarus, Joan. ii. verfu 14.
60.	Et pojuit illud in monumento fuo: nam ficut propria domo pras paupertate caruit •	:-,y	ViVUS,
vivas, ita & fepqlehro proprio mortuus: Novo, in quo fcilicet nemo pofitus ante fuerat. Divinitus hoc aftum eft, tum quod ita deceret perfonae dignitatem & fan&itatem; tum maxime,'ne alius liif-eitatus a perfidis crederetur, ut Ambr. in Lue, & Hieron. hic. Quod exciderat in petra, inftar cubiculi, intus fere quadrati, ut feri bunt diverfi, qui viderunt. Pertinet & hoc partim ad honorem Domini,- talia enim fepulshra non folent plebeis, fed viris magnis pararipartim ad fidem refurreftionis, ne quis corpus vel luffoffis fundamentis, vel dirutis, & repolitis iterum lapidibus raptum a difi-cipulis fingeret: denique ut effet perpetuum refurreftionisDominicas monumentum polleris. Et advolvit, fdxum magnum, ut fine auxilio plurimorum referari non pollet monumentum , inquit Hieron, nam & hoc Deus adverfus calumnias refurre&ionis egit.
61.	Erat autem ibi Maria Magdalene altera Maria, fcilicet Jacobi & Jofeph mater, ut Marcus, Plures alias indicat adfuilfe Lucas cap. 23. v. 5?. fi jungatur cura cap. 24. v. 1. & 10... Sedentes contra Jepulchrum: ut obfervarent» ubi & quomodo a viris fepeliretur, ut & ipfepo-ftea eodem fungi polfent officio , ficut utrumque ex Luca confiat. Loci enim anguftia non linebat eas fimul intrare, - Ccc 4	nec
nec decentia honoris illis viris fe interponere.
62.	Altera autem die, qua eft pnft parafce-ven, hoc eft, ipfa die fabbati:' quo tacite taxantur rigidi illi obl'ervatores fab-bati Phaiifsei , qui toties de violatione Cnrifto calumniati , nullam illius nunc rationem habent in petendis armatis, ducendis ad fepulchrum , in fignando , & confequenter ante aperiendo, poftea claudendo laboriofe monumento, ut notarunt Chryfoft, & Theobhyl. Porro Para fcev e, videtur feria illaYexta, qua crucifixus eft, quali dicer, Praeparatio, quia illo die parabantur ad vivendum omnia necellaria fequenti die, ne otium fabba-ti violare cogerentur, qua de re vide Exodi 16. v. 23. & 26. Marcus clarius vocavit Parafceven, <'quod eft ante fabbatum, Graece Profabbaton.
_ Convenerunt, &c. ai Pilatum : unde credibilius , hoc eile fadhnn non eadem 110-dle, qua incipiebat fabbatum, led mane.
63.	Domine, recordati fumus. Unde recordati, cum hoc Chriftus non praedixii-fet nili Apoftolis? 'Nam fermones illos parabolicos vel obfcuros , quos hac de re habuit ad Judaeos , Matth. 10* v. 4, & Joan. 2. v. 19. verifimile eft ab eis 11011 intelleftos. Itaque videtur illa fama publice fuifle fparfa; nam & mulieres , Lucae 24. v. 8. dicuntur recordatae verborum ejus de pr&difta refurredtio-
■ ■ \ T*r: C	ne.
ne. Quia feduftor ille dixit: Graece febiei-nos ho planos) ille planus, id eft , import or , prout legit & exponit Auguft. ho-mil. 36. quo verbo & dodtrinae velut fe-duftoris, & miraculis velut proftigiato-ris calumniantur, ad fdlatium fervorum ejus, inquit idem Auguft. fi illo nomine appellentur. Poft tres dies refurgam. Ita & apud Marc. cap. 8. v. 81, Chriftus legitur dixiffe: fed utrurcque exponendum eft per alium locum Matchad , ut pojt tres dies, fit tertio poft die, vel port tres, faltem inchoatos dies. Hie Pharjfieorum feufus eo patet, quod v. fequenti petunt cuftodiri fepulchrum tantum ufque in diem tertium: nam alioqui cuftodiri de-builfet multis diebus poft diem tertium.
64 Jube ergo cuftodiri ufque in diem tertium , trail fa dt um fciljcet: neque enim umquam Chriftus prodixerat , qua diei tertiae parte refurredturus effet. Ne forte veniant difcfpuli ejus , quos magno numero effiet, conftabat > Craece additur (nuktos) noth, fcilicet clam. Et furentur eum, & dicant plebi, hominibus fcilicet imperitis, non nobis, qui hujusmodi fabulis non credimus. Praetexunt ergo cautioni fuse fraudem difcipulorum , fed reveia metuebant refurredtionem ejus , territi tum propria fcientia, tum prodigiis illis mirandis, tum conteftatione äivinitatis ejus a militibus & vulgo re-deunte: qua enim fpe hominem cum iu-Ccc § x	famia
famia mortuum, a quo decepti eflent, rudes, ignobiles & nullius audioritatis viri , nullo argumento rei tam incredibilis muniti refurrexiffe fingerent ? Itaque videntur revera conati vel impedire vel obfcurare refurredlionem, fi forte fieret. Et erit noviffimus error, Gr$ce, (hi he schale plane') novißhna impoflura, fcilicet de refurredtione , fi eam plebi perfua-deant, pejor priore, qua fe Filium Dei & Chriftum dixit, quia fcilicet priore probabilior, & eam in fe continens confirmabit: denique quia invidia Chrifti oc-cifi in te & nos redundabit apud plebem, & leditionis erit feminarium,
65.	Ait illis Pilatus: Habetis cuftodiam, turbam cuftodum , fcilicet illam , qua; vobis fervivit ad crucem, praelio habetis; ite, cußodite, ficut fcitis, id efi:, utimini ea pro veftra prudentia: fignificat enim fe invitum rebus ipforum ulterius immifcere.
66.	Illi autem abeuntes munierunt fepulch* rum: Greece hefphalisantä , quod verbum fupra verfug. & 6f. vertitur per cufto-dire: proprie autem fignificat tutum reddere contra pericula , & munire, ficut hic vertitur. Munierunt autem duobus modis: primo, fignantes lapidem , Gra;ce gpkagisantes ton lithon, figillato, feu obfig-nato lapide, quo claudebatur oftium fe-pulchri: ligillo videlicet publico, contra omnem fraudem, five corruptorum
cufto-
euftodum. five dficipulorum , ficut fecit Darias, Danielis 6. verfu 17. ne quid fieret contra Dameleip. Nicephorus vero libr. 1. cap. 32. fcribit traditione acceptum a maioribus, quod lapis ille vinculo ferreo ingenti fuerit alligatus fe-pulchro, ut avelli non poffet: cuius rei veftigia fuis temporibus monftraffe lapidem tettis efl Beda libro de locis fandlis. Deinde munierunt fepulchrum , e um cu-flodibus, id eft, adhibita militum cufto-dia (nam jungendum eft cum verbo munierunt) fcilicet ne quis poffet fepulchrum ingredi, vel aggredi vel accedere. Quam diligentiam inimicorum divina providentia permilit, ut fides refurreftio-nis effet certior, & gloria major, & plebis animus paratior ad credendum.
CAPUT XXVIII,
efpere autem fabbati, qiue lueefcit in pri-v ma fabbati. Locus hic difficillimus eft, in quo omnes Evangeliihe fibi invicem videntur contradicere , & aliqui fibi ipfis. Nam Matth, narrat mulieres veniffe vefpere & quidem lucefcente die; Joanes, mane, cum adhuc tenebrae effent,-Lucas, valde diluculo: Marcus, orto jamfole: ubi quatuor diverfa tempora fignificari videntur. Itaque nonnulli quatuor di.
ftiri-
ffinftos adventus mulierum live earum-dem five, ut alii, diverfarum pofuerunt; fed improbabiliter: omnes enim de eodem adventu loquuntur, uno exprimente, quod alter tacuit- Vefpere /abbati: S. Auguft. 3. de confenfu cap. 24. per Vefperam. intelligit, totam noftem, quae lequebatur fabbatum , fignificari a prima parte no&is, quae eft vefpera: a quo non diflentit' Dionyf. epift. ad Bafilidem & Hieron. epift. 150. quadi. 4. Tantum difficultatem facit, cur vocetur Vefpera [abbati , cum non pertineret ad fabbatum nox illa, fed ad Dominicam. Hieronym. ibidem & melius ac clarius Greg. Nyifen. Orat. 2. de refurreft. Chrifti obfervant, Gi’ice elfe, opfe, quod & Vefpere figni-ficat', & proprie, Sero, ideoque fenfum elfe, quod fero fabbati, id eft , tarde poli tranfacfum fabbatum, vel ut Graece (opfe fabfaton} fero fabbatorum, id eft, poll dies feptimanse totius tranladlos. Ut autem intelligeremus, non vefpere pref-fiiis accepto, nec incipiente node, fed poene tranfadla, mulieres venilfe, fubji-cit quali feipfum interpretando, qua lucescit , fubaudiendum eft, in die , qus lucefcit: Cretura enim tu epiphoskyse, indicat nullo modo referri poffe ad, vefpere, quafi dicer, dudurn, vel fero poll fabbatum in die illucefcente. In prima fabbati, Graece (jis mia 1 fabbaton) in. unam IMatorum, ufurpando unam pro primam, Phra-
fi Hebraica , quaj habetur Genef. 1. v. 5. Itaque prima fabbati, eft dies Dominicus, ut Auguft. traft. 120. in Joan , i abbatum accipiendo, vel pro feptimana, ut fit Lucae 18. v. 12. jejuno bis in fabbato, vel proprie pro fabbato jam tranfafto, quali dicer. Prima die a fabbato jam praeterito. Senfus ergo plenus eft, quod fero fabbati, feu dud um poft tranfa6lum iabbatum, appropinquante jam luce fe-queutis diei Dominicae, venerint, prout Auguftin. Hieron, & Greg. citati optime declarant. Unde fimili plane fenfu dixit Lucas 23. v. 54. quod Chrifto jam crucifixo [abbatum iliacefcebat, id eft, apparebat feu incipiebat. Ordo itaque rei gelte hic fuit, ut mulieres emerint aromata , ftatim cum tr an fillet fabbatum .• fictit Mare. 16. v. 1. hoc eft, adhuc illo velpere fabbati , poft oecafum _ Solis: deinde cum fero ^iTet fabbati , _ id eft, jam diu tranfiflet, liiterjefta lcilicetno-fte, fummo maue egreilk funt, & venerunt ad monumentum , illucefcente prima fabbati, feu die Dominica, ut Matthäus. Quod cieteri diftinctius & clarius interpetantur ; Lucas quidem valde diluculo , Gnece horthru bathsos, fummo diluculo ; Joan, autem, cum adhuc tenebra ejjent, non fpiffae, led quales ede folent coelo albefeere incipiente; Marcus vero valde mane, orto jam Soleyhoc eft , ut Auguft. 3. de confenfu c, 24. cum coelum
Imp jam albefceret', quod non fit nlft Solis orientis vicinitate ; ipfe enim videtur legiiFe, oriente jam Sole. Neque videtur intelligi poffe , ortum jam fuiffe Solem, quafi jam elevatus fuiffet fupra horizontem; fic enim libi ipfi Marcus contradiceret, dum fimul dicit fuiffe valde mane, Nifi forte voluerimus illa duo ad diverfa tempora referre, ut dicantur venilfe valde mane, quia tunc venire coeperint: orto autem jam Sole, quia tunc ad fepulchrum pervenerint, ut voluit Dionyf. Alexandrinus. Venit Maria Magdalene ö5 altera Maria, de quibus C, priced. Verfu 6t. Hse duces erant cseterarum , ftijdio ferventiores : nam plures adfuiffe patet Lue« 24. verfu 10. Marci 16. verfu 1. Unde nulla eft in Evaugeliftis contrarietas, dum Joan, fo-lam Magdalenam, Matth, duas, Marcus tres, Lucas plures exprimit. Videre Je-pulchrum an fcilicet ingredi pollent, a-moto lapide: nam de hoc fuiffe lblhcitas, patet ex earum difcurfu apud Marcum, Principalis autem fcopus erat, ut corpus ungerent. Satis vero perfpicue colligitur, eis nihil de militum cuftodia, nihil de figillatione fepulchii innotuiffej lice enim ante Solis ortum inter milites fe conjeciffeut, nec publica figilla frangere cogitaffent. Videntur autemj omnes Evangeliftee tam accurata temporis deferiptione infinuare voluiffe tempus
pus refurre&ipnis Dominicae; contigifle fcilicet eam fummo diluculo , foie ad exortum properante, ante adventum mulierum , qnod Marcus videtur dicere ver-fu 9. fmgens mane prima fabbati. Quamvis enim Hiercnym. nemini conflare dicat tempus refurreclionis, communior tamen fenfus habet, quod dixi. Unde nottu natus eft, vefpere mortuus, mane iurrexit, meridie afcendit, ut Au« guft,; apud Profpcrum Sententia 203.
2. Et ecce terra motus fatlus eft magnus f non mulieribus jam prope fepulchrum pofitis, ut patet, quia cum venillent, viderunt revolutum lapidem; led cum effent in itinere. Fattus eft ille terras motus partim ad declarandam poteftatetn defcendentis, partim ut cuftodes excitati & attenti fierent ad Angeli defcendentis prEefentiam, ut teftes rei geftas eife cogerentur, ficutnotatChryloftom. cum Theophyl. Angelus enim Domini def-cendiilk edo, Coujuuttio enim caufam terras motus efficientem reddit; finem vero defcenfus indicat, cum fubjicit: Et accedens revolvit lapidem, ut mulieribus aditum ad^i/igrelium fepufchri patefaceret , ut viderent eum refurrexilfe , & hoc ipfum eis, alioquin nullo modo re-iurrexilfe, fed fublatum eile, credituris, teftaretur, Non ergo fepulchrum aperuit, ut Chriftus refurgere polfet, ficut aliqui haretici putant, fed ut lurrexiife
1	often-
oftenderet & nuntiaret. Nam, ut veteres docent Auguft. Serm. 139* De temp. Hieron. Epift. ho. quaeft. 6. ad Hedibi-am. Chryfoft, Horn. 84- in Joan. & alii paffim, lurrexit Chriftus lepulchro clau-fo, figillo inviolato, ficut ex utero Virginis natus fuit. Et /edebat fuper eum, extra iupra fepulchrum videlicet; ut pateret, non cafu revolutum lapidem, led fe revolutionis eile auditorem, l'e defen-forem & cuftodem lepulchJ Dominici. Itaque quafi exfpedtat mulieres, quibus reforre(itionis gaudium nuntiaret.
3.	Erat autem ajpeclus, feu vultus, eius ficut fidgp', corrulcans fcilicet inftar fulguris , C? veflimentum ejus Jicut nix. Graece & Syriace, album ut nix, Fulgur ergo caeleftem Angeli originem , „candor puritatem & innocentiam denotabat; illud ad terrendos milites, hic ad demulcendas mulieres. Nam, ut Gregor. Homil.
21.	in Evang. in fulgure terror timoris, in nive blandimentum candoris. Utrum-que ferviebat ad illultrandum in tenebris fepulchri omnia, & ad teftandum fini ul Angeli & refurredtionis gloriam.
4.	Prce timore autem ejus exterriti fiunt cu~ fiodes, terrore videlicet non humano, de corpore per negligentiam fublato, vel de poena imminente. Non enim e-rat terror per difcurfum accerfitus, led hujusmodi, qualis ex tam terribili & tam lubito alpedtu Angelicae formae na-
fcifolet, maxime impiis hominibus. Unde & Daniel juftus cap. iq, v. i. dicit, fe vifo Angelo emarcuiffe , nec habuiffie quidquam virium. Et Jatli vehit mortui, id eft, animi ftupore & tjmore, & vultus pallore femianimes; ficut in liibitaneo & magno timore, maxime Vifu fpeclrorum multis contigiffe notum eft.
<?, Re/bondens autem Angelus, id eft, loqui incipiens, de qua phrafl diximus alibi, t)ixit mulieribusi Ea, qus dixit, conveniunt plane cum iis, quse narrat Marcus cap, 14. verfu 6. & 7. ut clarum videatur eumdem effe Angelum , & eamdem vi-fionem, de quahicfermb. Sed illud difficultatem facit, quod Marcus dicat, mulieres eum vidiffe, cum introiiffent in monumentum, videlicet fedentem a dextris in monumento; Matrimis autem judicet extra, fuper lapidem fediffie, & in-vitaffe, ut intrahent. Solvit hanc difficultatem Auguftin, 3. De confenfu cap. 24. quod Marc, monumentum, in quod ingref-fs lint mulieres, vocet aliquod fpatium, quod effiet aliqua maceria communitum, ut deinde in laxeum fepulchri locum intrari poffet. Vera 1'olutio pendet a forma monumenti. Conftat autem ex defcrip-tione Brocardi, & ea, quam nuperrime fecit Legatus Regis Francis, fepulchrum effie velut cubiculum fere quadratum, ex petra excifum, feptem plus minus pedum longitudine & latitudine. Oftium habet D d d	valde
i’älde demiHum äd Orientem: ad dexte» ?dm, id eft, ad latus Boreale habet loculum inftar menfe valde demilfum, cui gor-
fius impolitum fuit. Porro antequam fpe-uiicam, feu cubiculum iftud ingrediaris, occurrit alia crypta ejusdem figune& magnitudinis, folo pariete ab illa altera fepa-rata, in quo pariete fuit oftium illud parvum, de quo di&unveft. Sic ergo fhcile intelligitur, lapidem ab oftio revolutum fuifle ab Angelo, ita quidem, ut effet extra monumentum, in quo fuerat corpus Domini, intra tamen, prout complebitur etiam illam anteriorem cryptam. Et in illo lapide ad dexteram revoluto fedic Angelus, quafi fepulchri interioris enftos, invitam mulieres ad ingrellum. Ut vero Cieterarum apparitionum ordo , & confo-iiantia Evangeliftarum breviter intelliga-tur, fciendum, quod, cum ingreffie edent mulieres, & corpore non invento, adhuc Hon crederent, fed mente eonfternat« "fexitent, invenerunt duos illos Angelos, de quibus Luc. cap. 24. verfu 4. qui eas ' paulo durius alloquuntur. Nuntiant ilis rem totam Apoftolis, maxime urgentes, lion eile corpus inventum, ut patet Joan. 20. verfu 2, Petrus igitur & Joannes ad fepulchrum currunt, & non invento corpore, illud revera, ficut & mulieres, lub-latum crediderunt. Interim Magdalena & mulieres , qusc Apoftolos rurfum ad fe-pulchrum fecutae fuerant , viris redeunti-
SECUND. MATTH. Cap. XXVIII. 803 bus manferunt ibi. Cum vero Maria corpus adhuc quaerendo fleret, & inclinaret fe, ut per demiflum oftium in monumentum profpiceret, vidit in illo loco, ubi politus fuerat Dominus, alios duos Angelos , unum ad caput, alterum ad pedes: & mox ploranti apparet iple Dominus, Joan. so. verfu 12. & 14* ^ui cum ab ea receffiflet, ipfa cum csteris mulieribus redit domum, & in hoc fecundo itinere omnibus fimul apparet Dominus, ut narrat Matthäus infra veifu 9. ut omnes ocu-latae teftes^effe pollent. Hac rerum ferie ob oculos polita, facile omnes Evangeli-ftae intelligentur. ItaqueAngelus ille iuper lapidem ante oftium fepulchri, in crypta tamen prima monumenti, fedens ad latus oftii d exterum
Dixit mulieribus, non folum fcilicet aliis mulieribus, fed etiam ipli Mariae Magdalena : quod quamvis quidam negent, patet tamen ex Luca; 24. v. 22, & feqq. jun-61o cum Joan. 20. v. 2.&3«.. Nolite timere vos; led illi timeant, qui crucifixerunt, qui refurreclioni ejus adverfantur. Hanc enim emphalin notat Greg, in hoc Evang. & Hier„& explicat fequens ratio; Scbe-nim, quodjejum quaritis, nempe utreligio-fum ei praefletis officium, ficut & ego: quafi dic- Scio enim, quo animo veniatis, honorandi, non nocendi; unde non eft ijuod timeatis.
6.	Non eft hic, non tamen fublatus eft: D d d a	mor-
mortuus in alium locum : Jurrexit enim, id* tjue, ficnt dixit, id eft', ficut ipfemet & mortem liiam, & refurreftionem prodixit. Hoc enim maxime juvabat, ad adftru-endarn refurreftionis.fidem .• quali dicer, inquitChrifoft. Si mihi, diffiditis, verborum illius memineritis. Venite & videte locum, ubi poßps erat Dominus, corpore fcilicet jam tabuum, folas habentem ejus exuvias rite politas. Itaque invitat eas, ut ingrediendo peragant iter fuum, ut fi nec luis, nec Chrifti verbis crederent, faltern oculari experientia; luo vacuo crederent le-pulchrö, ut expendit Hieron.
7,	Et cito euntes ,\ut Icilicet ludium de morte Domini aliis quam citiifime levetis, dicite iijcipitlis, apud Marcum additur nominatin'!, & Petro, ne propter trinam negationem praeceptoris, loco dilcipuli excidif-fe, vel ab illo beneficio le exclufum putaret. Quia jurrexit, Hebrailmus eft, id e fi, eum furrexiffe : Etecce, in argumentum & frudEum refurredlionis ejus, precede!, vos in Gallil&am, id e fi, praecedet, &jamom-no praecedit. Significatur autem , quod quantumcumque feliinaveiint, eos iple provenit; ita tacite eos iucitans ad maturandum dilcelfum filum ex Judaea in Galilaeam , ut eum ibi videant redivivum. Sed cur in Galilaea , non in Judaea eis apparere voluit? Primo, ut feeuro animo ab eis ac tute videri pollet, ubi Judaeonmi metus fidem non perturbaret, ut Ch y-'■	loll,
SECUND, MATTH. Cap. XXVIII. 805 fort: Secundo,_quia maxima ibi erat diici-pulorum multitudo : Ac denique propter myfterium , ad fignifieandum videlicet Chriftum a Gentibus, per Galilaeam Gentium figuratis maxime videndum eile fide, Judaeis in incredulitate remanentibus.. Quod ergo Chriftus eodem adhuc die apparuit Apoftolis, non evertit promiffionis huius fidem, led fuperat. Neque fic apparuit in Judaea, ficut poftea in Galilaea : nam ibi, ut bene notatHieronym. Epift. 150, rjuaeft. 7. tantum pro confolatione timentium, & breviter apparebat, rurfumcjtie ex oculis tollebaturhic tanta familiaritas erat & perfe-verantia, ut cum ipfis pariter converfaretur. Unde & quingentis limiti apparuit, teile Apoltol. 1. ad Corinthi 5. verlit 6-... Ecce prolixi vobis, ut videlicet cum faftum fuerit, credatis non efle phan-tafma , fed iplum Dominum : _ eo enim fpedlant bate verba, ficut fimiiia Chrilti, Joan. T4. v, 29.
8.	Et exierunt: quo fignificatur ingref-fas fui fle mpnumentum, Angelo videlicet prateunte §c fulgore illattrante locum, nt notat Hiero». Epiftv-eit. quseft. 6. Nam & tenefes adhup erant, & ipfa (pelunca omni feneftxa caret. Cito de monumento, a-las eis addente tum juffu Angeli, tum gaudii) magno , tum maxime timore, ut peripi-ene ex Marco patet,. Uterque affeftus e-tiam hic notatur: nam illud, magno , ad utrum que referendum eft. Gaudium erat Ddd 3	ex
ex amore refurgentis; timor ex periculi magnitudine, & Angelica; vifiönis info* leutia,j& ex fufpicione, ne fpeetra eflent, & corpus vere fublatum: nam eas non credidilfe Angelo, clare conftat ex Joan. mao. verfu X i. ufque ad 16.... Currentes nuntiare difcipulis ejus, undecim Apoftolis, & cseteris omnibus, ut Lucas. Nuntiabant autem, Angelos apparuilFe, & corpus Domini effe fublatum, ut patet Joan 20. verfu 2. Vifa funt autem illis deliramenta a-nilia, ut Lucas notat, videlicet ilia, qua: de refurre&ione fimul nuntiabant.
9.	Et ecce Jefus occurrit Hits. Magna hie rerum geftarum laduna eft: non enim potuit hxc apparitio contigifle in prinio re-grellu mulierum, quia nihil de Domini apparitione fibi fafta narraverunt difeipu* lis, ut conftat tam Joan. 20. verfu 2. quam Luca; 24. verfu 9. & feqq, & maxime verfu 23. &24. Itaque ordo hiftori« eftifte: primo, Maria Magdalena & caetera; mulieres narraverunt, fepulchrum elfe vacuum, & fibi Angelos apparuilFe, ut patet ex locis proxime citatis. Petrus & Joannes hoc audito cucurrerunt ad monumentum, & crediderunt ita elFe.- ficuc mulieres narraverant. Qu® cum rufium illos duos Apoftolos ad fepulchrum ef-fent infecut», viris in civitatem regrelFis, Dominus foli apparet Magdalena; prope fepulchrum ftanti, ut narrat Joan, capite 2o.; Illa cuni rediret, & ceteras mulieres
SECUND. MATTH, Cap. XXVIII. 8P7. jam quoque redpuntes in itinere eilet af-fecuta, ut hanc apparitionem fibi foli fa-6dam difcipulis nuntiaret, habuerunt omnes obvium Dominum, ficiit hic narrat Matthaeus. Dicens, Avete: Syrus, 'Pcix; vobis, quce forma falutandi Hebraeis eit familiaris ; unde & Syriace fic legitur Judas lalutaffe Dominum, Matth. 27. verfu 49. Pax Rabbi, ubi nos, Ave Rabbi; eft enim apprecatio omnis profperitatis, & boni, nomine Pacis fignifjcati. Unde & Auguft. lib. 19. de Civit, cap. 11. & ieqq. longo <% eruditiljimo difcurfu, docet omnium bonorum & appetituum finem effe pacem. Motant porro plerique veteres refurre-dtionem primo mulieribus nuntiatam , ip-fumque Dominum illis primo apparuiffe, ut quia a fexu ifto coepta mors eilet,, ipfi primum glorise refurrertionis & vilus, & frii&us, &rnuntius, redderetur , ut loquitur Hilarius. IlU autem accejjenint, cum ex facie, voce, geftu certum "haberent , efle Dominum, & tenuerunt pedes eius: hoc eft non folita familiaritate, fed humipedibug, tante majeftatis advolute funt, fimul te-ftantes & affeftum & dignam reverentiam. Et adoraverunt eum, non iblutn animo, fed jfta etiam corporis proftratione. Ex hoc; autem fa6to, & alio Luc. 7. verfu 38* & Joau. (2. verfu 32. & 4. Reg. 4, v 27, videtur ille adorationis ritus fuiffe mulieribus familiaris apud Jud^os.
- 10.. Tunc ait illis: Nolite,timere. Ex quo " Ddd 4	coii-
confiat, etiam hic eas timui (Te: naturalis ert enim infirmitas ifta nofira, ut ad alterius vita: vi 11 ones, five bonas, five malas, quafi naturam lioftrarn fuperantes, timore concutiamur: quem abftergit Dominus, ut mente pacata pollent, qua: dicerentur, percipi, inquit Hieronym. & ad fidem a-nimus parari. Ite, nuntiate fratribus meis, dilcipulis. Hanc eile liimraa: dignationis vocem expendit Apoflolus , ad Hebr. 2. verfu 11. quod videlicet tanto fe humanius cum iis gereret, quanto eum illi ignavius deferuerant, & ipfe fafrus erat glori olior.	^
ii.	Qu<e cum abiiffent, Graece (jioremme-r.on e auton) quibus abeuntibus, hoc feilicet fecundo itinere verfus civitatem .• unde videntur huc ufque milites apud monumentum perftitifie, five latitando & a longe fpectando, live timore fiupefaeti. Hinc dicuntur mox narrafle omnia, qiue faSla fue-rant, defcenfum videlicet Angeli terribilem , lapidis amotionem, mulierum & poftea virorum ingreffum, & quod neque corpus in fepulchro inveni!!ent, neque quidquam inde afportaffent. Nec dubium, illos ipfos quoque luftraife fepulchrum, fi timor permitteret. Ecce quidam de cußbdi-bus venerunt in civitatem: omnium videlicet nomine, ut officii fui rationem redderent, ne poenas ejus deferti luerent. Illuftrefuit hoc teftimonium Veritatis, & ab inimicis datum, quod ut Principibus erat irrefragabile, Itapervicacia inexeufabilis. Itaque
12.	Congregati Principes facerdotum cum fe-morions, hoc eft, cum univerfo concilio, pecuniam copiofam dederunt militibus, ad opprimendam & pervertendam veritatem evi-dentiffimam. Nift enim fuiffet talis, potius milites accufando, quam veritatem occultando , perfecuti fuiffent. Caufafuit, ne tam horribile fcelus in Filium Dei hominibus perpetralfe viderentur.
13.	Dicite, quia difcipuli ejus no Sie furati f.tnt eum vobis dormientibus: hoc eft, Sitis te-ftes rerum, qua; contigerunt vobis dormientibus. Sed fi dormiebant, quid videre potuerunt? fi nihil viderunt, quomodo teftesfunt, ut ponderat Augüft. in verf.
7.	Plalmi 63. Ita infelix aftutia tanti fy-liedrji five concilii Te ipfam jugulavit. Adde rem effis per fe incredibilem tot milites uno lethargo ita oppreffios, ut nec accedentium ftrepitu, nec lapidis ingentis ferrique religati amotione, neque corporis ablatione, quisquam excitatus fuerit.
14.	Et fi hoc, ieu ejus rei fama, aniitum fiierit a Pr<zfide, nos fuadebimus ei, feilicet ut placatus fit; Graecum enimpeisomen iig-nificat etiam oratione Heilere: (f fecuros vos faciemus, a poenae periculo: nam five verum eilet, quod milites dicerent, live falfiim, erant fupplicio obnoxii, five propter defertum officium excubandi, live propter praevaricationem. Rem tarnen totam a Pradide, ut erat, intelle.ffam eile, non eft dubium: fed facile ei erat ignofce-
D d d 5	re
re militibus, refurredrionemsejus tegentibus, cujus mortis & ipfe reus erat.
Tt. Et divulgatum eft verbum ißud, id eft, res ifta, mendacium iftud, non de militibus pecunia corruptis, ut perperam aliqui, fed de Chrifto furtim fublato per difcipu-los, ut Chryfoft» & alii plerique exponunt, apudjudtsos, videlicet incredulos, quorum erat longe maxima pars: Ufque in hodiernum diem, quo ifta fcribebat Matth, imo ad noftram ufque aetatem» fibi in hoc ftulto mendacio Judaei blandiuntur,
16. Undecim autem difcipuli, &c, abierunt in montem, ut libere & fine arbitris cum il-7 lis Chriftus loqueretur: ubi conflituem illis Jefits. H.ec conftitutib nou eft fcripta, unde etiam incertum eft, quis mons ifte luerit, quamvis plerique probabiliter putent fuilleThabor. Valde autem verifimile eft, eile iftam apparitionem, de. qua loquitur Paulus i» ad Corinth. 15. verfu 6. ubi dicit eum vifum elfe plufquam quingentis fratribus fimul. Videtur enim haec, quae toties praedi ft a eft, fuifle valde lolemnis apparitio, omnibus fafta fimul, qui iu Judaea & majori numero in Galilaea crediderant , & moniti confluxerant. Contigit autem, Ut minimum poft ofto a refurreftione dies, licut fatis colligitur ex Joan, 20, veriu 28- & notat Auguft. 3. De contentu cap. 2v ■;	; nev '.Oudüftl
,17. Et videntes eum, adoraverunt, tam-, quam Filium Dei, verumque .Deum jam 1	refur-
refurre£tione glori ofa declaratum , ad Rom* i. verfu 4.... Quidam autem dubitaverunt. Difficile videtur, quomodo dubitaverit quifpiam ex undecim, cum Thomas maxime incredulus jam ante credidiffet. Itaque intelligi poteft, quod dubitaverint non jam de refurreftione J efu, fed utrum ille revera effiet, qui Jerofolymis fibi toties apparuerat, fieut Apoftoli de Chrifto fuper mare ambulante dubitaverunt, au phantafma effiet. Et ad hoc dubium exhi» bendum apte fequitur, quod Accedens lo-qmfusfit. Vel certe, dubitaverant, fumitur pro, dubitaverant, per enallagen temporum , quse in Aoriftis Grecis fubinde fit : quafi dic. Sine cunctatione proftrati adoraverunt eum, tametfi de eo quidam ante multum dubitaverant: quem fenfum Theophyl. probat.
18. Et accedens Jefus: ut propius & far miliarius cerneretur & audiretur, dixit: Data eft mihi omnis poteflas, id efl, auftori-tas regendi, quam imperium dicimus;_non enim agitur de omnipotentia. Traditam autem fibi dicit non tamquam Deoy quia eam ab sterno habuit, neque tamquam homini, ratione incarnationis, fed tamquam viftori mortis & inferni, &_ hominum redemptori. Significatur enim hic premium paffionis ejus, de quo Apoft. ad Philipp. 2. verfu 10. & Pfalm. 2. vedu 8-Data eft igitur ifta auftorita?, prirno , quantum ad flatum glonofam omnium-
Do-
Domino proprium; fecundo, quantum ad ufum, quia ilia per univerfum orbem jam ufurus erat, Ecclefiam colligendo ♦ denique quantum ad notitiam, quia tunc res Meri dicitur, cum innotefcit. fticwlo 6? in terra, id eft, fuper univerfam creaturam quafi dicer. Egp conftitutus ac declaratus fum coeli ac terrae, totiufque creaturae, maxime rationalis, Dominus, in cujus nomine jam omne genu fleftatur, eoele-ftium, terreftrium, ac infernorum. Praemittit hoc, ut intelligerent, fe non temere eis dare poteftatem Apoftolicam, & jubere id, quod fequitur.
19. Euntes ergo, lei licet in mundum u-niverfum , ut Marcus , &. non in folam Judaeam .• id eft, Hac igitur.mea auctoritate fuprema velut fundamento functionis veltee nixi, Docete omnes gentes, totius orbis ; nam hic revocat praeceptum illud fuum, quo dixerat olim : In viam gentium ne abieritis. Quid autem docerent, & quas gentes , Marcus exprimit clarius, Eradicate Evangelium ^ fcilicet regni (Tub quo tota futnma credendorum, & in primis poenitentia comprehenditur), omni creatura , id eft, non 1‘oluin gentibus, fed & Judseis: nam omnes gentes hic etiam Ju-dseos comprehendunt, ut fic eosdem hic regni fui, id eft, Eccleiiat, quos totius orbis, terminos ftatuat. Baptizantes eos, qui fcilicet doctrinam receperint, lavantes aqua; hoc enim proprie eft Baptizare, Materiam
SEC UND. MATTH. Cap. XXVIII. 813 teriam hanc Sacramenti magis expreffit Chriftus apud Joan. c. 3. ver fu 3. Itaque tacite hic affignatur materia Sacramenti * quam Ecclefia tum ipfo verbo baptizandi, tum aliis Scripturas locis, tum perpetua traditione edodta naturalem aquam effe tenuit. Innomine Patris, Filii, & Spiritus fanflti. Multi nude exponunt, In nomine , in virtute, auftoritate, vel efficacia Patris, &c. quas una eft trium perfona-rum. Sed quantumcumque baptizaret aliquis in auftoritate vel unius, vel trium perlonarum , non fubfifteret baptifmus k uifi exprimeret nomen Patris, & Filii» & Spiritus lauft i. Unde multorum Increti eorum Baptifmus, ut Marcioniftarum apud Iren. libr. 1. cap. 13. Paulianiftarum in Concilio Nickno, & aliorum rejectus eft, quod.ifta forma non uterentur. Ex quo patetj fenfum iftorum verborum ex Ecclefia traditione lie affignandum efle, ut non minus exprelfo & invocato nomine Patris , & Filii , & Spiritus fanfti, quam in eorum auftoritate & virtute baptizetur. Nam ex illis verbis, accedente Apoftolorum ufu, forma baptilmi fumpta eft, fine quibus (utAuguft. loquitur lib. 6. De baptilmo, c. 25.) baptifmus Chrifti confecrari non poteft. Porro veteres , ut Bafil. Horn, contra Sabellianos, & lib. 3. contra Eunomium, late Ambrof. lib, 1. De Spiritu fanfto cap. 14. & alii ob fervant, non dici, In nominibus, fe,d,
In nomine, quia unum eft nomen trium, •una feilicet Deitas, poteftas, virtus, auftoritas. Unde Hieron. hic: Nomen Trinitatis, unus Deus eft. Breviffime igitur exprimitur unitas Deitatis in Trinitate perfonarum .• ut omnes Chriftiani jn ipfo limine Ecclefiae fidem Dei unius ac trini profiterentur, nec hominum baptizantium , fed aurtoritate ejusdem Dei fe regeneratos intelligerent , qua creatos.
20. Docentes eos Jervare. Fidem ante baptifmum, mores poft baptifmum jubentur docere. Quem pulchrum ordinem hic obfervat Hieron. Nam neque fides, neque baptilroa fatis ad falutem funt, nili digna Deo accefferit conver-fatio. Docentes ergo eos fervare non htec, non illa , fed omnia, ut ponderat Bafil. prooemio in Reg. fufius difputatis, Quacumque mandavi vobis, non folum fcrip-ta, led & non fcripta; nihil enim tunc feriptuni erat , fed omnia viva voce mandata. Refpicit namque in primis ad ea quoque, quae cum illis communicaverat , per quadraginta dies apparens eis, & loquens de regno Dei. Inter caetera vero mandavit etiam fuperiores homines audire, quando dixit: Qui vos audit, me audit: & proinde dicendo, Quacumque mandavi vobis, non excludit legitima mandata Prae]: olitorum , fed includit. Et ecce: Attentos reddit hoc verbo
SECUND. MATTH. Cap. XXVIII. 8t$ bo, velut reni magnam didiurus, & fi-mul occurrit cqgitationibus eorum, Merito enim s trepidare poterant homines imperiti, nullius auttoritatis, ad ful'ci-piendam tanti negotii molem: quaü diceret, Igitur, nolite timere, neque refpi-cere , quid vos viribus veltris polfitis, me ego, qui vici mundum, cui omnem poteftatem jam datam audiviflis in coelo & in terra, vobifcum fum , audloritate, favore, virtute, fpiritu. Non enim loquitur de praefentia vilibili, nec etiam, qua praeiens eft per fanftillimum Sacramentum, led de illa prsefentia fpirituali, qua adell Palloribus Eccleliam ejus nomine & potellate gubernantibus, omnesque praedicationis & gubernationis tempella-tcs luftinentibus, Ne autem diffiderent polleri Apoltolorum fuccetlbres , cum dixilfet, vobijeum , qui brevi morituri erant, addit ad aliorum confolationem, omnibus diebus ufque in confummationem ßecu-li. Tacite enim duo verbis illis promittit: primum, ipfos ufque ad confum-mationem faeculi omnibus diebus per-manfuros, ut hic notat Hieronymus, hoc elt, victuros, in luccedente fibi ufque in finem mundi Pallorum feu Dodforum feriefive officium praedicandi, docendi, baptizandi, gubernandi, cujus ipfos bafes conftituerat, femper maufurum .-fecundum , fe femper eis in docenda veritate, & gubernauda Ecclefia adfutu-
8i6 COMMENT. IN EVANG. rum. Per quorum primum prqmittit» nunquam vel reipfe interituram Eccle-fiam fuam, vel vifibilem officiorum i-ftorum oeconomiam in invifibiles latebras, ut hseretici fingunt, effe condendam. Per fecundum vero promittit, eosdem Apoftolos, feu Apoftolorum fuccelfore! fimul omnes non receffiuros a veritate, quam docendam jufferat. Hoc enim fi, fieret, profefto tam inanis effiet promif fio, quam fi revera officia Pallori ab eo inflitutsb & consequent ifta Ecclefia lubver-teretur.