—  93  —
O nazwach koszuli  w językach słowiańskich
Zbigniew Rusek
ul. Ułanów 46/24, PL – 31-455 Kraków, zbyrus@o2.pl
V razpravi  so predstavljena  poimenovanja  za  srajco v slovanskih jezikih, etimo-
logija  teh  besed, besedotvorni  odnosi,  geografski  in dialektološki  vidik. Obrav -
navana  so poimenovanja,  ki izhajajo  iz psl.  *sraky, srakъve (scs. срачица, сракы 
-ъве ), slovensko  srajca, ukrajinsko in rusko сорочка; druga poimenovanja, ki se 
pojavljajo  samo v starocerkvenoslovanskem  (in staror usinskem)  jeziku,  izposojena  
iz starih  jezikov;  nekdanje  zahodnoslovansko  poimenovanje  *gzło; poimenovanja, 
prevzeta  iz lat.  casula (pojavljajo  se v veliki  večini slovanskih  jezikov);  izključno  
bolgarsko poimenovanje риза (pojavlja  se tudi  v drugih  jezikih,  vendar  z drugač -
nim pomenom),  pa tudi  samo vzhodnoslovanska  poimenovanja,  npr.  рубашка in 
косоворотка ‘ruska ljudska srajca’.
This paper is devoted to the names for ‘shirt’ in Slavic languages, both histori-
cal,  and  contemporary,  their  etymology,  derivational  relations  and  geography.  
The analysed names originate from Slavic *sraky, srakъve (Old-Church-Slavonic  
срачица, сракы -ъве ), Slovenian  srajca, Ukrainian, Russian сорочка; the  words,  
documented  only  in Old-Slavonic  (хитонъ, котыга ), coming from the  ancient  
languages;  the  words,  the  former  the  Proto  Slavonic  *gzlo (characteristic  to  West -
ern  Slavic);  contemporary  names, being an early  loan-word  from Latin  casula 
(present  in the  majority  of the  Slavonic  languages);  the  name риза, being a name 
for  ‘shirt’  only  in Bulgarian  (in other  languages  it  has  another  meaning)  and  typical  
East-Slavonic names, such as рубашка and косоворотка ‘a Russian folk shirt’.
Ključne besede:  leksikologija,   etimologija,   dialektologija,   poimenovanja   za  
oblačila, prevzete besede
Key words: lexicology, etymology, dialectology, names for ‘shirt’, loan-word
Wstęp
Nazewnictwo związane z ‘odziewaniem się’ i różnymi nazwami odzieży było nie-
raz przedmiotem zainteresowań leksykologów. Jednym z autorów, którzy pisali na 
ten temat jest prof. Maria Wojtyła-Świerzowska, autorka artykułu poświęconego 
słowiańskiemu ‘odziewaniu się’, w którym koncentruje się na prasłowiańskich 
czasownikach oznaczających tę czynność i ich kontynuacji w dzisiejszej Słowiań-
szczyźnie (Wojtyła-Świerzowska 2002: 231–238).
Artykuł mój poświęcony jest jednej (pierwotnie spodniej) części ubioru, 
mianowicie koszuli w poszczególnych językach słowiańskich i jest on logicznym 
uzupełnieniem artykułu poświęconego wyrazowi риза w języku bułgarskim, który 
właśnie ukazał się drukiem (Rusek 2020: 117–125).
1.01 Izvirni znanstveni članek – 1.01 Original Scientific Article

—  94  — Slavia Centralis 1/2021
Zbigniew Rusek
W językach słowiańskich mamy kilka nazw ‘koszuli’, przy czym dominuje 
rzeczownik koszula, będący wyrazem obcym, ale są także inne wyrazy o tym 
znaczeniu. Na początku zostaną omówione starosłowiańskie nazwy ‘koszuli’, a 
następnie te, które występują we współczesnych językach słowiańskich.
Nazwy ‘koszuli’ w języku staro-cerkiewno-słowiańskim i staroruskim
W języku staro-cerkiewno-słowiańskim występuje kilka nazw mających zna-
czenie ‘koszula’ (lub bliskoznacznych). Jedną z nich jest срачица , -#, któ-
ra jest (utworzonym już na gruncie prasłowiańskim) deminutivum od 
*
sraky, 
-ъve. Старославянский словарь tłumaczy jego znaczenie jako ‘χιτών, ἱμάτιον, 
рубашка (нательная), нижняя одежда, košile, spodní odév’. Ilustruje go przy-
kładami: отемл\штюмq тебh риз@ _ срачиц# не възбрани (Zogr., Mar.), 
отъврrгъ къждо и послhдьн@@ срачиц@ къ съмрьти мразьнhи идhах@ 
(Supr., Zogr., Mar. – za Cejtlin 1999: 621). W Słowniku Praskim odnotowano także 
nazwę сракr, -ъве (z adnotacją, że poświadczona została tylko w Nik – w innych 
zabytkach срачица ) ‘spodní oděv, košile, нательная нижняя одежда, сорочка, 
Unterkleid, Hemd, χιτών, tunica’. отимаюштqмq тебh ризq, и сракве не 
вьзбрани ‘τον χιτῶν’ (SJS 1958–2016: IV, 147)
1
.
Inną nazwą tej części garderoby jest rzeczownik хитонъ (pochodzenia greckie-
go) ‘χιτών, хитон, нижняя одежда, tunika, spodní šat’. Przykład: во_ни… при>ш# 
ризr его _ сътвориш# четыри ч#сти. Комqждо во_нq ч#стъ, и хитонъ, 
бh же хитонъ нешьвенъ . (Cejtlin 1999: 761). Wyraz ten w języku greckim był 
wieloznaczny i oznaczał (wg. słownika starogrecko-rosyjskiego) ‘odzież (zarówno 
spodnią – koszulę – jak i wierzchnią)’, ‘pancerz’, ‘nosek buta’, ‘skóra, naskórek’ 
a także inne znaczenia, oddalone od tematu niniejszego artykułu. Pozostałością 
tego jest w polszczyźnie chityna ‘szkielet zewnętrzny, pancerz stawonogów’ oraz 
jest on obecny w języku rosyjskim (w pierwotnym znaczeniu – starożytna koszula) 
(Dworeckij 1958: II, 1775–76).
Poświadczona jest także nazwa котrга, -r ‘χιτών, ἱμάτιον, κολόβιον, нижняя 
одежда, spodní šat, tunika’. Przykład: облhчена въ котrг@ льнhн@ (Supr. – 
za Cejtlin 1999: 292). Старобългарски речник pod red. BAN objaśnia znaczenie 
tego wyrazu zarówno jako odzież spodnią, jak i wierzchnią – ‘горна или долна 
дреха, риза, плащ’ i podaje znacznie więcej przykładów niż Старославянский 
словарь. Zamieszcza również inne znaczenie tego wyrazu, mianowicie ‘постелка, 
парче плат за постилане – kawałek materiału do pościelenia, pościel, posłanie, 
prześcieradło’. Przykład: Полстел”мъ ~мq котrгr. ( S upr . za S R, I, 7 4 8 ) . 
Wg autorów Słownika etymologicznego języka staro-cerkiewno-słowiańskiego 
etymologia tego wyrazu jest niepewna. Być może pochodzi z łac. (vulgata) co-
tuca ‘rodzaj odzieży, płaszcza, który wojownicy wkładali na zbroję’ (por. śrwł. 
cotta, hiszp. coto ‘płaszcz skórzany, druciana koszulka’). Berneker też łączy go z 
językami germańskimi, por. stwysniem. chozzo, śrwysniem. kotze ‘gruby materiał 
wełniany, gunia’, niem. Kotze ‘koc’ (ESJS: 6, 347; Sławski 1952–1982: II, 309).
 1
 Slovník jazyka staroslověnského w środo wisku s la wisty czn ym j est znan y j ak o Sło wnik 
praski. 

—  95  —
O nazwach koszuli w językach słowiańskich
Старославянский словарь wymienia także wyraz матизмъ (pochodzenia 
greckiego), niemniej jednak na podstawie tłumaczenia (ιματισμός, одежда, odev) 
oraz przykładu wynika, iż raczej oznacza on ‘odzież’ w ogóle niż ‘koszulę’. Przy-
kład: раздhлиш# себh ризr мо> _ о матизмъ мо_ меташ# жрhби> . 
(Zogr., Mar. – za Cejtlin 1999: 324). Старобългарски речник tłumaczy ten wyraz 
jako ‘odzież’ i ilustruje tym samym przykładem. Pochodzi z gr. ιματισμός ‘odzież 
(ogólnie), por. także ἱμάτιον ‘tkanina’, ‘odzież (wierzchnia), toga’ (Dworeckij 
1958: I, 823). Także Srezniewski tłumaczy ten wyraz jako ‘odzież’ (Srezniewski 
1893 – 1903: II, 119).
W języku staroruskim – wg słownika Srezniewskiego – występują te same nazwy 
‘koszuli’, co w staro-cerkiewno-słowiańskim. Wyraz срачица ‘koszula – рубашка, 
нижняя одежда’ zilustrowano wieloma przykładami. Oto niektóre: отемл@щqмq 
q тебе ризq и срачицq не възбрани (χιτῶνα) (XII w.), Да облачетс# жрець 
въ плат#ну срачицю (χιτῶνα, tunicam) (XIV w.). Drugie znaczenie tego wyrazu 
w języku staroruskim (za Srezniewskim) to ‘odzież w ogóle, odzież wierzchnia – 
верхняя одежда, одежда вообще’: Хотяи пострищися… облечетьсявъ сукняну 
срачицу (XIV w.). Srezniewski odsyła także do hasła сорочица (z charakterystycz -
nym dla wschodniej Słowiańszczyzny pełnogłosem) ‘исподняя рубашка – spodnia 
koszula’, przykł.: по въдании ризr и сорочицh. Także odnotowano nazwę сорочька 
‘koszula – исподняя рубашка’: и сволокоша с него сорочьку кроваву сущю 
и вдаша попадь(и) wпрати (XII w. – Пов. вр. лет) (Srezniewski 1893 – 1903: 
III, 467, 478–79). Ta ostatnia nazwa występuje w języku ukraińskim i rosyjskim.
W języku staroruskim także została udokumentowana nazwa хитонъ ‘хитон, 
туника – (starożytna) koszula’. Przykład: Бh же хитонъ не шьвенъ, съ вьрхq 
истъканъ вьсь (XII w.) (Srezniewski 1893 – 1903: III, 1368).
Także odnotowano rzeczownik котrга ‘ хито н, р убашка, р иза – k os zula, 
szata’, który został opatrzony wieloma przykładami. Oto niektóre: Бh же котrга 
не швена. (XIII w.), И хот#щ@мq съ тобо\ пьрhтис# и ризq тво\ 
въз#ти остави емq и котrгq (XI w.). (Srezniewski 1893 – 1903: I, 1303). 
Srezniewski zamieszcza także ten rzeczownik w postaci котuга ‘ts. – χιτών, tuni-
ca’: котугу пестру ‘χιτῶνα, tunicam’ (XIV w.) (Srezniewski 1893 – 1903: I, 1303).
Stare nazwy zachodniosłowiańskie
W staropolszczyźnie znany jest rzeczownik gzło (także w wariancie z przestawką 
zgło), który – wg Słownika staropolskiego – ma znaczenie ‘koszula, vestis inte-
rior, tunica, subucula’ i poświadczony został w połowie XV w. Przykład: „Yakom 
ya thobye nye wszyala gszla, yadancz sz thoba na woszye”. Także występuje w 
znaczeniu ‘część stroju liturgicznego’ (pewnie chodzi o albę). Przykład: „A gdisz 
ge bil omyl, obiegi byskupa we gzlo lnyane”. Także poświadczone zostało gzło 
włosiane ‘włosienica, cilicium’, przykład: „Thy, dzyeyko luda mego, opaschy szye 
ve yloszyenycza, czvsch zglem yloszyanym” (SStp, 2, 532–533). Wyraz ten jest 
charakterystyczny wyłącznie dla Słowiańszczyzny zachodniej. Występuje także w 
staroczeskim kzlo, -a ‘dlouhá košile – długa koszula, długa szata – ein lang Kleid’. 
(Gebauer 1970: II, 196). Wyraz ten także występuje w języku dolnołużyckim (zglo) 
‘das Leinwandhemd, das Hemd, халщевая рубаха, рубаха – koszula, gł. lniana’; 

—  96  — Slavia Centralis 1/2021
Zbigniew Rusek
spódne zglo ‘das Unterhemd’, sẁerchne zglo ‘das Oberhemd’, muskece zglo ‘koszula 
męska’, žišece zglo ‘koszula dziecięca’ žeńscyne zglo ‘koszula damska’, ku zgloju 
plat ‘materiał na koszule’ (Muka 1911–28: II, 1083).
W późniejszej polszczyźnie wyraz ten w języku polskim ma postać giezło, -a 
(daw.) ‘luźna kobieca koszula z cienkiego płótna, często zdobiona haftem, noszona 
w okresie średniowiecza i renesansu, także koszula śmiertelna lub prześcieradło 
okrywające nieboszczyka’ (SJP: I, 652).
Wyraz ten nie ma pewnej etymologii. Niektórzy autorzy (A. Brückner, V. Ma-
chek) próbują go powiązać ze stpol. i dial. czecheł (
*
čexlъ) – także o niepewnej 
etymologii (w pierwotnej formie rdzenia obu wyrazów zachodziłaby różnica wo-
kalizmu ъ : ь (
*
kъs-lo > kslo > gzło : 
*
kьs-ъlo > czechło). Inni łączą go z ogsłow. 
pożyczką z łac. lud. *košulja (casula), co jest nieprzekonujące. Były także inne 
objaśnienia, także nieprzekonujące (Sławski 1952–1982: I, 388, Machek 1957: 254).
Jak już wspomniano, w staropolszczyźnie występowała także nazwa czecheł 
‘koszula lub suknia (szczególnie kobieca) z białego płótna, corporis velamentum 
(imprimis muliebre) linteo albo’, przykład: „Jako ja nye wzyąla od Jachny czechła 
y czepcze s moya dzewka, s Malgorzetha”. Drugie znaczenie tego wyrazu to 
‘ręcznik, prześcieradło używane w łaźni, mantile balnearium’
2
: „Lasyebne cze-
chly sudaria”. Także odnotowano deminutivum czechlik // czachlik (jak czecheł 
1. znacz.). Przykład: „Mycolay… zothfarzal zamky chanszebna rzeczą… <u> 
byaley scrzynky, v kthorey były rambky, czepcze, conlerze, czachlyky, srzebro”. 
(Słownik stpol. 1., 360–361). Także znany jest ten wyraz z staroczeskim (čechel // 
čechl, -chla) ‘Schweisstuch – potnik’, ‘Todtenhemd – śmiertelna koszula’, ‘koupací 
šaty, spodni šat’ (Gebauer 1970, Elektronický slovník stare češtiny). Także znany 
jest w innych językach słowiańskich, ale na ogół w innych znaczeniach, np. ros. 
чехол ‘покрышка из ткани или кожи для вещей – pokrowiec, futerał’, (Ożegow 
1953: 818) także formy чахòл, чахолòк, чахлишка (Dal IV, 584), чехлик (dem.) 
‘czapeczka (na stożku wzrostu korzenia)’ ‘damski czepek, wkładany pod chustkę 
– наголовник под платок’ (Słownik rosyjsko-polski: 812, Dal 4: 585), bułg. чехъл 
‘pantofel’, mac. чевел ‘but’ (RMJ). Andrzej Bańkowski porównuje ten wyraz (ps. 
(
*
čexъlъ) do odpowiedników w językach germańskich (goc. hakuls ‘płaszcz’, także 
stwysniem. hahhul, stisl. hokull, isl. hökull, stszw. hakul, norw. dial. hokul, duń. 
hagl) oraz bałtyckich (stprus. kekulis, lit. kẽkė, kektà, kẽkulas), niemniej jednak 
to nie jest w pełni przekonywające (mimo bliskości znaczenia – w j. germańskich 
odnosi się do odzieży wierzchniej) (Bańkowski 2000: 1, 220).
Nazwy ‘koszuli’ we współczesnych językach słowiańskich kontynuujące 
łac. casula
Jak już wspomniano we wstępie, dominującą nazwą dla ‘shirt, chemise’
3
 w języ-
kach słowiańskich jest zapożyczenie z łac. casula.
 2
 To łacińskie objaśnienie znaczenia wskazywałoby raczej na ‘szlafrok, płaszcz kąpielowy’. 
A. Bańkowski też podaje znaczenie ‘kitel lniany’ oraz ‘koszula (zwłaszcza śmiertelna)’ 
(Bańkowski 2000: 1, 220)
 3
 Francuski wyraz chemise oznacza ‘koszulę męską’ (współczesną). 

—  97  —
O nazwach koszuli w językach słowiańskich
W języku polskim wyraz ten ma postać koszula i posiada następujące znaczenie 
‘sztuka bielizny okrywająca ramiona i tułów, noszona najczęściej bezpośrednio 
na ciele’. „Biała, kolorowa koszula”. „Płócienna, perkalowa, jedwabna koszula”. 
„Nocna koszula”. Śmiertelna koszula ‘koszula wkładana zmarłym i skazańcom’. 
Znane są też frazeologizmy, jak brunatne koszule ‘członkowie partii hitlerowskiej, 
nazywani tak ze względu na kolor ich partyjnego umundurowania’, czarne koszule 
‘członkowie organizacji faszystowskiej, utworzonej we Włoszech’, zostać w jednej 
koszuli ‘być doprowadzonym do ostatecznej ruiny, nędzy’, czy też przysłowie 
bliższa ciału koszula niż sukmana. Istnieją też derywaty, jak koszulka 1. (deminu-
tivum) – koszulka dziecięca, koszulka gimnastyczna; 2. ‘rodzaj osłony zakładanej 
na jakiś przedmiot, futerał, obwoluta, pokrowiec. zasłona ochronna’, „Celofanowa 
koszulka”, jajko w koszulce ‘jajko na miękko ugotowane bez skorupki’; 3. (druk.) – 
‘w rotograwiurze: warstwa miedzi, w której trawi się obraz’; 4. (techn.) (w reaktorze 
jądrowym) ‘powłoka chroniąca pręt paliwowy przed utlenieniem, zetknięciem z 
chłodziwem’, koszulka wodna (w silniku) ‘warstwa cieczy chłodzącej, znajdująca 
się wewnątrz podwójnych ścianek cylindra i głowicy cylindrowej, płaszcz wod-
ny’, koszulka żarowa źródło światła przy oświetleniu gazowym w postaci siatki 
zawierającej tlenek wodoru i ślady tlenku ceru, które rozżarzone płomieniem 
gazowym wypromieniowują jasne światło’; 5. (zootechn.) ‘wewnętrzna część 
oprzędu jedwabnika’. Także poświadczono inne derywaty, jak koszuleczka (zdr. od 
koszulka), koszulina ‘licha, nędzna koszula’ „Krótka, zgrzebna koszulina”, koszu-
linka (dem. od koszulina), np. „Dziecko biegało w samej koszulince”, koszulowy 
(adj.) ‘właściwy koszuli, przeznaczony na koszule’, np. kołnierzyk koszulowy, 
krój koszulowy, rękawy koszulowe, płótno koszulowe, koszularz ‘krawiec wy-
specjalizowany w szyciu koszul męskich’, koszularka ‘szwaczka szyjąca koszule’ 
(Szymczak 1978–81: I, 1026).
4
Wyraz ten był znany w staropolszczyźnie. Słownik staropolski definiuje go 
następująco: Znaczenia: 1. ‘odzież spodnia, koszula, vestis interior, tunica, subu-
cula’: „Taco Yan ne beszalse dwema bratoma… w Dzerszczin dom y ne wiwlekli 
z domu w yedney koszuli 1405 Piek VI 277” Camisia gslo albo koschvlą ib. 2. 
bot. (w czeskiej postaci fonetycznej: swate Marze koszyle): a. ‘szczyr roczny, 
Mercurialis annua’: „Swate Marzi kossyle atriplex agrestis” 1472 Rost nr 644; b. 
‘gatunek rdestu, Połygonum hydropiper’: Swate Marze kossyle persicaria, pulicaria 
nostra 1472 Rost nr 451. (SStp., 3, 358). Także odnotowano deminutivum koszulka 
‘koszula, tunica, subucula, vestis interior’: „Szlachczyczom byerza szypy, tulcze, 
a ostayyam gye w gyeney kosvlcze”; „Camisias al. kosulky” (ibid.).
Wyraz ten (košëla, košla, košula) znany jest także w gwarach kaszubskich, 
gdzie występuje (wg słownika B. Sychty) w 2 znaczeniach 1. ‘koszula’, 2. ‘kom-
ża noszona przez służbę kościelną’. Odnotowano także derywaty, jak košulka 
(wiele znaczeń): 1. ‘mała koszula’, 2. (rzadko) ‘pierwsza niezadrukowana stronica 
książki’, 3. ‘bibuła do wchłaniania atramentu’, 4. (rzadko) ‘papier krepowy biały 
 4
 Słownik języka polskiego pod red. M. Szymczaka podaje nieco przestarzałą definicję zna -
czenia, albowiem współcześnie koszula ( męska ) w dużej mierze utraciła swój bieliźniany 
charakter i jest raczej zaliczana do garderoby. Słownik współczesnego języka polskiego pod 
red. Bogusława Dunaja zamieszcza koszula nocna jako odrębne hasło, a także podaje mniej 
derywatów – nie zamieszcza koszulinka, koszularz, koszularka (Dunaj 1999: 1, 418). 

—  98  — Slavia Centralis 1/2021
Zbigniew Rusek
czy kolorowy do owijania doniczek’, 5. ‘podszewka w ubraniach, płaszczach’, 6. 
(rzadko) ‘ziemniaki gotowane w łupinach’. Jako odrębne hasło odnotowano košulka 
w znaczeniu ‘mężczyzna ubrany w košlą czyli komżę, spisujący w kościele tzw. 
zdrowaśki, tj. imiona zmarłych, za których się potem modli ksiądz odmawiając 
Zdrowaś Maria’. Także występują inne derywaty, jak košlësko (augmentativum), 
košlińc ‘dziecko wychodzące w koszulce z łóżeczka’ (Wejherowskie), košlȯvka, 
-ki ‘guzik od koszuli’ (Sychta 1967–1976: II, 216).
W języku czeskim nazwa ta ma postać košile, -e i to samo znaczenie ‘spodní 
odev z plátna, hedvabí n. jiné podobne látky s delšími n. kratšími rukávy, nošeny 
přimo na téle, volně splývající s ramen’. Przykłady: „Měl bilý nákrčník a leskou 
kosili”. „Žena oděná suknicí jenom a kosili”, „nocni košile”. Przysł: Bližší košile 
než kabat ‘vlastní zajmy jsou nejbližši’, czy frazeologizm zmrzlá košile ‘o nepohy-
blivém, netešném člověku – o kimś nieruchliwym, nieruchawym’. Poświadczone 
są także derywaty, jak košilečka, -y (deminutivum), przykł.: „od ramen rukávy je 
bilé košilečky vlaji”; košilenka, košilinka (dem.), przykł. „Košilenky, kabátky, malé 
ozdobne nicůtky”; košilice (dem.) „Nekal si z kmenti košilici”; košilička (dem. od 
košilka), przykł. „Dej sestřičko, dej novou košiličku”; košilka 1. (dem. od košile), 
przykł. „Chlapeček v bělounké dlouhe košilce”, 2. ‘zbytek plodových blan – po-
zostałość błon płodowych’. Przykład: „Tyť jsi se narodil v košilce”; košilkový (adj. 
utworzone od košilka) ‘przypominający koszulkę – podobny košilce’ „košilková 
halenka”; košilní (adj.) ‘odnoszący się do koszuli’ „Rychtář nalezl v tom kuse 
košilním podělanom pecet města Lichtenburg’; košilový (adj.) ‘od koszuli’, przykł. 
„oba kostelnici bez kabatů jenou ve vykasaných rukávech košilových vrhli se k 
rozházeným šperkům” (Přír. Slov. II, 311). W języku staroczeskim wyraz ten ma 
postać košule, -e ‘Hemd’ i występuje także deminutivum košulka. (Gebauer 1970: 
II, 113–114).
W języku słowackim nazwą tej części garderoby jest košeľa, -le oraz jej wa-
riant košiel ‘prevažne mužske a chlapčenské oblečenie pokrývajúce horní časť 
tela (trup a ruky) obyč. z golierom a vpredu na zapinanie – (przeważnie) męska 
lub chłopięca część ubioru, pokrywająca górę ciała (tułów i ramiona), zwykle z 
kołnierzem i zapinana z przodu’. „Flanelová, bavlnená, hodvábna košeľa”, „nocna 
košeľa”; (hist.) drȏtena košeľa – ‘súčasť starovekného a srednovekného ochranného 
odevu z pevných oceľových krúžkov – część starożytnego lub średniowiecznego 
ubioru ochronnego, wykonana z mocnych, stalowych krążków’; (etnogr.) ‘horná 
časť mužského i ženského základného oblečenia, ktora pokrýva trup a ruky, ušit z 
domáceho platna, obyč v strede z rozstrihnutým razporkom – górna część podsta-
wowego męskiego i żeńskiego ubioru, pokrywająca tułów i ręce, uszyta z płótna 
domowej roboty, zwykle z zapięciem z przodu’: „pracovná konopná košeľa”. Fraz. 
čierne košele (pol. „czarne koszule” – włoska organizacja faszystowska), hnedé 
košele „brunatne koszule” – niem. organizacja faszystowska, „dal by aj posled-
ný košeľu”. Także występuje przysłowie bližšia košeľa ako kabat (odpowiednik 
pol. bliższa ciału koszula niż sukmana). Także są znane derywaty, jak košieľka, 
košieľočka (dem.), košeľovina ‘materiał na koszule – latka, z której sa šijú košele’, 
košeľovitý. -ta ‘mający wygląd koszuli męskiej’, przykład: „damska košeľovitá 
bluzka”; košeľovy, -va, -ve 1. ‘odnoszący się do koszuli’ „košeľovy golier, košeľove 
manžety”, 2. ‘mający wygląd koszuli męskiej’ „Košeľova bluzka” (SSSJ. 2, 759).

—  99  —
O nazwach koszuli w językach słowiańskich
Wyraz ten jest obecny także w obu językach łużyckich. W języku dolnołużyc-
kim kóšula (dem. košulka) – także obocznie košla oznacza inną część ubioru niż 
‘koszula’, albowiem ‘koszula’ w tym języku nosi nazwę zgło. Košula odnosi się 
bowiem do damskiej garderoby. Wg słownika A. Muki znaczenia są następujące: 
‘der Weiberrock, die Robe, юбка – spódnica, suknia’. Jako spódna kóšula ma 
znaczenie ‘der Unterrock – półhalka, halka’. Występują też derywaty, jak košu-
lata, -eje (adj. także substantywiz.) ‘einen Weiberrock tragend, die Rockträgerin, 
носящая юбку – nosząca spódnicę’, košulisko (augment., pejor.), kóšulka (dem.) 
‘spódniczka (haleczka?) dla małej dziewczynki’, kóšulowy, -a, -e ( ad j . ) ‘ zu den 
Weiberröcken gehörig, die Frauenröcke betreffend, юбочный – odnoszący się do 
damskiej spódnicy’. W języku górnołużyckim wyraz košla // košula, -e (występuje 
też dem. -lka) oznacza to, co w większości języków słowiańskich – ‘Hemd’. Także 
odnotowano derywaty košliny ‘des Hemdes – dotyczący koszuli’, košlacy // košlowy 
‘koszul(k)owy’ (Pfuhl 1886: 278, Zeman 1967: 171).
Wyraz ten nie jest obcy także Słowiańszczyźnie południowej. W języku serb-
sko-chorwackim jest normalną i jedyną nazwą dla ‘chemise, shirt’ i ma postać 
kòšulja. Słownik macierzy serbskiej (RMat.) określa znaczenie wyrazu nastę-
pująco. Główne znaczenia: a) ‘deo muškog rublja od lake i mekane tkaninę za 
gorni deo tela, koji se nosi ispod ostali odeće – część męskiej bielizny z lekkiej 
i miękkiej tkaniny, noszona na górę ciała pod pozostałą odzież’. Przykład: „Ako 
mi skinu odelo, jak ću ostati u gaćima i košulji”; b) ‘deo ženskog ili dečjeg rublja, 
koji pokriva veći deo tela – część bielizny damskiej lub dziecięcej, pokrywająca 
większość ciała’, przykł. „Ako se i desio dječak, taj je još nosio košulju u zubima”. 
Także występują inne, przenośne znaczenia, np. ‘koža, koju zmija skida, svlak 
– skórka, którą zrzuca wąż w czasie linienia’, przykł.: „Tu zmija košulji svlači”; 
‘gorni sloj čega, ono što pokriva, omotava što – wierzchnia warstwa czegoś, co 
pokrywa, osłania coś’, np. „Hrast goli, tri … obukoše košulju leda”; ‘omot, korice 
od kartona, kože i sl. za čuvanje papira, rukopisa i sl. – osłonka, obwoluta, okład-
ka z kartonu, skóry itp. ochraniająca papier, rękopis itp.’, przykł. „Uze sa noćnog 
ormarića mrku kartonsku košulju; rukopis Stefanovićeve antologije”. Znane są 
także związki frazeologiczne, np. crne košulje ‘faszyści we Włoszech’, crvene 
košulje ‘Garibaldziści we Włoszech’, sive košulje ‘naziści w Niemczech’, ludačka 
košulja ‘kaftan bezpieczeństwa’, czy przysłowia: dati (skinuti) sa sebe i košulju 
‘dać komuś wszystko, co się ma, nawet rzecz konieczną’; košulja je telu bliža a) 
‘bliži je rod nego strana, tuđa osoba – ważniejsza jest rodzina, krewny niż obca 
osoba’, b) ‘čovjek je sebi najbliži’, poznavati koga kao košulju ‘bardzo dobrze znać 
kogoś’, roditi se u košulji ‘roditi se srećno, pod srećnom zvezdom  – być urodzonym 
pod szczęśliwą gwiazdą, w czepku’, zavirati kome pod košulju – ‘izneti, upoznati 
čije skrivene namere, postupke – poznać czyjeś ukryte zamiary’ (RMat: 3, 26). 
Występują także derywaty, jak košúljak, -ljka // košúljac, -ljca (dem. ) ‘koszulka’ : 
„Mokri košuljak priljubio se uz rebra”; košuljètina (augm. i pejor. od košulja), 
przykł.: „Kakav li će izgledati u toj prokletoj košuljetini”; kòšuljica 1. (dem.), 
przykł. „On svuće sa sebe košuljicu”, 2. ‘koszula’, np. „on je skinuo rđu sa svoje 
duše, kao što zmije skiduju košuljicu sa svega tela”, 3. ‘haljetak od belog platna s 
rukavima, koji nose katolicki sveštenici ispod misne odeće – suknia białego płótna 
z rękawami, którą noszą księża katoliccy pod ornatem, alba’: „Svukli se misnu 

—  100  — Slavia Centralis 1/2021
Zbigniew Rusek
odjeću, i oprsnik, i košuljicu, i talar’, 4. (med.) ‘opna, u kojoj je omotano dete u 
materinoj utrobi, placenta – łożysko’, przykł. „Roditi se u košuljicu”, 5. ‘omot od 
zrna, jezgre, zametka i sl.– otoczka ziarna, pestka, zalążek’: „Zrno od pšenice la-
ko ispada od svoje košuljice”; kòšuljnī (adj.) ‘dotyczący koszuli, odnoszący się do 
koszuli, koszulowy’ „Zasukao (je) prevratke od rukava košuljnih” (RMat: 3, 26).
W języku słoweńskim košúlja nie jest normalnie używaną nazwą dla ‘chemise’, 
lecz przestarzałą i dialektalną (Biała Kraina) (Sławski 1952–1982: II, 547). Nie 
notuje ją słownik słoweńskiego języka literackiego. Poświadcza ten wyraz jedynie 
Pleteršnik, gdzie znaczenie tłumaczy przez ‘srajca’. Podaje także derywat košúljar 
‘der Hemdenmacher – krawiec szyjący koszule’ (Pleteršnik 1894–95: 1, 443).
W języku macedońskim nazwą dla ‘chemise’ jest кошула. Słownik języka ma-
cedońskiego podaje też zestawienie долна кошула ‘zwykle biała koszula, noszona 
na gołym ciele, dosł. spodnia koszula’, czy змиска кошула ‘skóra, którą zrzuca 
wąż w czasie linienia, wylinka’. RMJ podaje też frazeologizmy, jak си ја продадеи 
кошулата од грбот – sprzedałem wszystko, co miałem (dosłownie: sprzedałem 
koszulę z grzbietu)’, нема кошула на грбот ‘jest bardzo biedny’. Drugie zna-
czenie tego wyrazu to ‘koszulka, w której znajduje się płód w macicy, owodnia’. 
Zamieszczono także deminutiva кошулка i кошулче (RMJ: I, 360).
W języku bułgarskim rzeczownik кошуля jest dialektyzmem, występującym 
w zachodnich narzeczach (Stojkow 1968: 202; BDA OT, mapa nr L 77). Słownik 
BAN-u zamieszcza go z kwalifikatorem (dial.) i podaje w 2 znaczeniach: 1. ‘ko-
szula – bułg. риза’. Przykład: „Тя стоеше боса в праха, но беше в тежка, везана 
селска руба – дълга кошуля от дебело домашно платно”. (D. Talew). 2. (przen.) 
‘обвивка на пашкун – otoczka kokonu’. (RBE, 8, 117). Odnotował go słownik 
Duvernois (кошуля oraz deminutiva кошулче, кошулица) ‘koszula – рубашка, 
сорочка’. Przykłady: „На дванадесет години, на тринадесет кошуля…”, „Ни 
кошулче, ни платенце”, „Кошулица копринена” (Duvernois 1889: 1032). Rze-
czownik кошуля, został odnotowany w zachodnich regionach Bułgarii (Видинско, 
Ломско, Белоградчишко, Михайловградско, Берковско, Врачанско, Софийско, 
Самоковско, Пернишко, Трънско, Радомирско, Кюстендилско, Дупнишко, 
Благоевградско, Газложко, Гоцеделчевско
5
, Петричко), oraz znajduje się on 
na jednej małej enklawie w najbardziej południowo-wschodniej części Bułgarii, 
blisko granicy z Turcją (Stojkow 1968: 202; BDA OT: 471)
W językach wschodniosłowiańskich (poza białoruskim) wyraz ten nie jest 
podstawową nazwą dla ‘chemise’. W języku rosyjskim кошòля (wg. słownika 
Dala) ma swoje podstawowe znaczenie tylko w dialektach zachodnich ‘сорочка, 
рубашка, рубаха немецкая, не косоворотка – koszula, nie typu rosyjskiego’. Inne 
znaczenia to (dial. kurski) ‘długa damska koszula z szerokimi rękawami – женская 
рубаха с широкими рукавами, шитая до подолу’, (dial. kostromski – wschodni) 
‘короткий, крытый тулуп – krótki, obszyty (tkaniną) kożuch’, (dial. jarosławski) 
‘rodzaj kożucha z zakładkami, pokrytego suknem, płótnem (?) czy malowany – 
овчиная шуба с борами, критая китайкою, крашениною или сукном’, (prze-
starz.) ‘мужской или женской поддевок на меху – męska lub damska podpinka 
 5
 W samym mieście Гоце Делчев nazwą ‘koszuli’ jest риза (Stojkow 1968, 202; BDA OT, 
mapa L. 77) 

—  101  —
O nazwach koszuli w językach słowiańskich
z futra’, ‘блуза, род верхней, бористой рубахи, замест верхной одежди или 
сверх ей, рабочая рубаха – bluza, rodzaj wierzchniej, marszczonej koszuli, no-
szonej zamiast odzieży lub na nią, bluza robocza’. Także odnotowano кошель i 
кошèлка (Dal 1956: II, 183).
W języku ukraińskim кошля, -лі został poświadczone w 2 znaczeniach: 
1. ‘koszula – рубаха’
6
. Przykład: „На нім кошуля як біль біленька, як біль 
біленька, як лист тоненька”; 2. ‘strupy na głowie niemowlęcia – струпья на 
голове ребенка’. Odnotowano także derywaty (deminutywa) кошле(о)нька, 
кошлечька, кошлька. Przykłady: „Головонька змита и кошуленька біла”, 
„Шила кошульку с тонкого рубку”, „В тонких, білих кошулечках козака 
водила” (Hrinczenko 1907 – 1909, II, 297).
W języku białoruskim wyraz кашля, -і ma znac zeni e : ‘ адзени е з л ёгкай 
тканіны на верхнюю частку тела (мужчынскае) або як ніжняя бялізна 
(женочае) – część garderoby z lekkiej tkaniny na górną część ciała (męska) lub 
spodnia bielizna (damska)’. To dotyczące męskiej garderoby odpowiada franc. 
chemise (TSBLM, 287).
Wyraz ten ma pewną etymologię. Jest starą, ogólnosłowiańską pożyczką z łac. 
casula ‘płaszcz z kapturem’, ‘chatka’, ‘szałas’, ‘namiot’, co jest deminutivum od 
casa ‘dom’. Rozwój znaczeniowy jest podobny do ewolucji semantycznej nazwy 
*
sorka. Trzeba zwrócić uwagę na to, że obok tej starej pożyczki z wokalizmem 
-o- istnieje oboczna (późniejsza) z wokalizmem-a-, np. stpol. kaszula, kazula, 
kasula ‘ornat’, stczes. kažula, kažila, kažela ‘ornat’, słow. kazula ‘ts.’, sch. kȁzula 
‘komża’, co ze śrłac. casula ‘ornat’ (Sławski 1952–1982:, II, 547–8; Boryś 2005: 
253; BER, II, 695–6).
7
Nazwy koszuli kontynuujące ps. 
*
sorka we współczesnych językach 
słowiańskich
Nazwy kontynuujące prasłowiańskie (
*
sraky, -ъve) i pochodne – deminutywa, 
występują nie tylko w języku scs. i staroruskim (zob. początek artykułu), ale tak-
że w niektórych współczesnych językach słowiańskich – w słoweńskim oraz we 
wschodniosłowiańskich, przy czym wschodniosłowiańska postać jest deminutivum 
powstałym na tle ruskim.
Nazwą dla ‘chemise’ w języku słoweńskim jest srajca, -e. Słownik słoweń-
skiego języka literackiego podaje następujące znaczenia tego rzeczownika: ‘moško 
oblečilo za k hlačem, navadno iz tanjšega blaga – część garderoby męskiej noszona 
do spodni, wykonana z cieńszej tkaniny’, przykłady: „likati, prati, šivati srajce”, 
„vsak dan obleče čisto srajco”, „platnena srajca, športna srajca”, „srajca z dolgimi, s 
kratkimi rokavi”. Drugie (bardzo bliskie) znaczenie to ‘temu podoben del moškega 
 6
 F. Sławski zaznacza, że to znaczenie w języku ukraińskim jest dialektalne. 
 7
 Wyrazy kontynuujące łac. casula oznaczają ‘ornat’ także w innych językach, np. ros. (obok 
риза), czy niesłowiańskich. Andrzej Bańkowski (Bańkowski. I, 802) kwestionuje tę etymo-
logię nazwy koszula (ze względów semantycznych) i postuluje związek jej z 
*
košь ‘plecionka 
z drutu zakładana na ciało’. To ostatnie wydaje się być niepoważnym twierdzeniem, w 
najlepszym razie etymologią ludową czy wręcz „etymologizowaniem”. 

—  102  — Slavia Centralis 1/2021
Zbigniew Rusek
ali ženskega perila – podobna do tego część męskiej lub damskiej bielizny’, przykł. 
„V sami srajci je hodila po sobi”. Podano też zestawienie spalni srajca ‘koszula 
nocna’.
8
 Odnotowano także frazeologizmy, jak črne srajce ‘włoscy faszyści – 
por. pol. czarne koszule’, rjave srajce ‘nacionaliści’, ‘ljubljanska srajca ‘po rodu 
Ljubljančan – rodowity mieszkaniec Lublany’. Odnotowano także derywaty, takie 
jak srajčen, -čna, -čno (adj.) ‘nanašajci se na srajce – odnoszący się do koszuli’, 
np. srajčni rokav, srajčna bluza, srajčni ovratnik; srajčica, -e ( dem. ) , np . „otroci 
so se podili okoli v dolgih srajčicah”; srajčka, -e ( dem. ), np. „šivala je srajčke za 
otroke”, czy w zestawieniach kristusove srajčke ‘dziewięciornik błotny, Parnas-
sia palustris’, marijina srajčke ‘zawilec gajowy, Anemone nemorosa’; srajčnik 1. 
‘majhen otrok, ki nosi samo srajco – małe dziecko, które nosi tylko koszulę’, 2. 
‘ženska bluza z rokavi, navadno platnena – bluzka koszulowa, koszula damska’ 
(SSKJ: IV, 890–891).
W języku rosyjskim rzeczownik сорòчка jest synonimem wyrazu рубаха, 
рубашка ‘koszula’, także ‘damski krótki półkoszulek – женская, кисейная 
манишка, до пояса’. Także oznacza on ‘bluzę, odzież wierzchnią, zw. robo -
czą – блуза, круглая верхная одежа, рабочая, охотничья’. Posiada też inne, 
przenośne znaczenia, jak ‘внутреняя пленочка яйца   – wewnętrzna skórka jajka 
(ta pod skorupą)’, ‘перепонка или пузырь, в коем родится ребёнок и многие 
животные – błona lub pęcherz, w którym rodzi się dziecko lub wiele gatunków 
zwierząt, owodnia’, przykł. „Он в сорочке родился”; ‘масть, шерсть на мелких 
животных, перья на птице – sierść drobnych zwierząt, opierzenie ptaków’, przykł. 
„Белая, рябая, рыжая сорочка”; ‘pokrowiec, futerał, np. na futro – чахол, мешок, 
надеваемый на штуку краснаго (аршиннаго) товара, оболочка, чахол на мех, 
на шубу’, przykł. „Подай с полки сукно в красной сорочке”; ‘бумажная обертка 
книги, рубашка, в койей две колоды или игра карт – obwoluta na książce, ko -
szulka, w której są umieszczone 2 talie kart do gry’,
9
 przykł.: „сорвать сорочку”. 
Także są inne znaczenia dialektalne, jak (Smoleńskie) ‘konwalia – ландыш’, 
(wołż., syber.) ‘wiatrak, wiatrowskaz – флюгер, ветреница’
10
. Także odnotowano 
wyrazy срачùца ‘koszula – сорочка или рубаха’, przykł.: „Хотящему ризу твою 
взяти, отпусти ему и срачицу”, сорочùца (pskowskie) ‘rodzaj białej koszuli 
z czerwonym haftem, noszoną przez wieśniaczki na koszuli i sarafanie – род 
белой рубахи с алыми шитками, которую крестьянки носят сверх рубашки 
и сарафана”. Także odnotowano przymiotnik сорòчковый ‘dotyczący koszuli’ 
(Dal 1956: IV, 276).
W języku ukraińskim сорòчка, -ки jest podstawową nazwą ‘koszuli – odpo-
wiednik rosyjskiego рубаха, рубашка oraz сорочка’. Przykłady: „Як неділя, то 
 8
 Należy zwrócić uwagę na to, iż nie w każdym języku ‘koszula nocna’ jest nazywana ko-
szulą. Przykładowo, w języku bułgarskim ten nocny strój (współcześnie prawie wyłącznie 
damski) nazywa się нощница, podobnie mac. ноштница, czy sch. spavaćica obok spavaća 
haljina – to ostatnie, gdyby przełożyć dosłownie na język polski oznaczałoby ‘suknia do 
spania’ – zresztą podobnie jest w języku angielskim nightgown (gown w j. ang. to długa, 
luźna szata, długa suknia, także: toga – university gown, judge gown). Damska koszula 
nocna przypomina krojem (długą) suknię. 
 9
 Słownik Ożegowa (Ożegow, s. 692) podaje też znaczenie ‘odwrotna strona karty do gry’. 
 10
 To znaczenie raczej pochodzi od nazwa ptaka сорока ‘sroka’. 

—  103  —
O nazwach koszuli w językach słowiańskich
й сорочка біла”, „Під хатою в сорочі білій сидів с бандурою в руках старий 
Козак”. Także odnotowano zestawienia, jak сорочка вишиванка ‘koszula ha-
ftowana, ros. вышитая рубаха’, czy гамівна сорочка ‘kaftan bezpieczeństwa, 
ros. смирительная рубаха’. Przykład: „Божевильного нам привели. Гамівну 
сорочку на нього!”. Odnotowano także przysłowia, jak з миру по нитці голому 
сорочка (odp. ros. с миру по нитке голому рубашка), (на)родитися в сорочці 
‘być w czepku urodzonym’, przykł: „Що зі мною? – запитав Кикалою Ви в 
сорочці вродилися – відповід лікарь – тільки два перелами, руки и лівої ноги 
– як ви живі лишились не розумію”; сорочка ближча (ближче) до тіла ‘bliższa 
ciału koszula’. Również odnotowano ten wyraz w znaczeniu ‘owijka, otulina – ros. 
оболочка). Także odnotowano derywaty: сорòчковий ( ad j . ) ‘ do ty c zący k os zuli, 
odnoszący się do koszuli, koszulowy’, czy deminutiva сорòченька, сорòчечка 
(Kiriczenko 1953- 1963: V, 414; Hrinczenko 1907 – 1909: 4, 170).
W języku białoruskim wyraz сарòчка jest nazwą występującą obok podstawo-
wego wyrazu кашуля. TSBLM podaje jego znaczenie następująco ‘мужчынская 
(верхняя і сподняя) або жаночая (сподняя) кашуля – koszula męska (wierzchnia 
lub spodnia) lub damska (spodnia)’. Odnotowano także derywat: сарòчачны, -ая, 
-еа (adj.) (TSBLM, 587).
Etymologia tego wyrazu nie jest całkowicie pewna. Jest on spokrewniony z 
wyrazami bałtyckimi, które oznaczają nie ‘koszulę’, lecz odzież wierzchnią, por. lit. 
šar̃kas ‘odzież, sukienny kaftan rybacki’, švar̃kas ‘marynarka, chałat’, łot. svrks 
‘surdut, marynarka’. Dalsze pochodzenie jest już niejasne. Może z ie. 
*
k’
ṷ
er ‘po-
kryć’, por. awest. suri ‘skóra’. Może jest również spokrewnione z łac. vulg. sarica, 
sareca ‘rodzaj tuniki, alb. sharkё ‘rodzaj płaszcza z białej wełny’. Inne hipotezy 
są nieprzekonujące (Vasmer 1964 – 73: III, 724–725; Snoj 2003: 689–690).
Nazwa ‘koszuli’ charakterystyczna dla języka bułgarskiego
We współczesnym języku bułgarskim główną nazwą ‘koszuli’ jest риза.
11
 We 
współczesnym języku bułgarskim rzeczownik рùза (wg. słownika języka bułgar-
skiego) oznacza: 1. ‘платнена долна дреха, обикн. бяла, която се носи направо 
на тяло’ – ‘spodnia część odzieży, zwykle płócienna i biała, noszona bezpośred-
nio na ciele, koszula’ (RSBKE, III, 111). Przykład: „Над пояса си той беше 
само по една риза, разгърден” (Y ovkov – za RSBKE). 2. ‘мъжка памучна или 
компринена дреха с ръкави, която се носи върху фланелка или под сакото’ 
– ‘część garderoby męskiej z rękawami, wykonana z bawełny lub jedwabiu, no-
szona na podkoszulek lub pod marynarkę, koszula’: копринена риза, поплинена 
риза. W bułgarskim języku literackim (zgodnie z danymi RSBKE) leksem ten 
może mieć także inne znaczenia, jak ‘обвивката на плода в утроба на майката’ 
(ludowe) – ‘owodnia, worek owodniowy’. Słownik zamieszcza również wyrażenia 
idiomatyczne, jak: Няма риза на гърба – ‘много е беден – ktoś jest bardzo biedny, 
ubogi’; Взели (продали) ми и риза на гърба ‘всичко му е продали’ – ‘całe jego 
mienie zostało sprzedane’ itd.
 11
 Wyraz ten oznacza koszulę męską. Koszula nocna to w j. bułg. нощница. 

—  104  — Slavia Centralis 1/2021
Zbigniew Rusek
RSBKE także zamieszcza derywat ризница (hist.) ‘вид металическа дреха, 
употребявана в средновековието от бойци и рицари, за предпасване от 
нараняване; броня’ – ‘zbroja, pancerz, druciana koszulka, giezło’, jak w przy-
kładzie „б яките ризници от плетени железни жици, и в кованите шлемове с 
подбрадници и наушници стрелите се чупеха като стъклени” (Ст. Загорчинов 
– za RSBKE).
Najden Gerow w swoim słowniku zamieszcza interesujący nas wyraz zarówno 
w swoim głównym znaczeniu ‘koszula’, jak i w znaczeniu ‘owodnia, worek owo-
dniowy’. Podaje także inne znaczenie, mianowicie ‘кърпа за бръшение с нея, 
пешкир’ – ‘ręcznik’. Zamieszcza także złożoną nazwę френска риза, tłumacząc 
ją poprzez rosyjski wyraz ‘сорочка’ – ‘koszula’. Podaje też pewną liczbę wyrażeń 
idiomatycznych, takich jak: дал му и ризата си от гърба ‘дал му всичком что 
имал’ – ‘dał mu wszystko, co miał’, зел му и ризата от гърба ‘зел му всичко, 
обрал го съвсем’ – ‘ zabrał mu wszystko – nawet koszulę z grzbietu’; оставил го 
по риза и гащи ‘обрал го съвсем и го осавил само по долните дрехи’ – ‘okradł, 
ograbił kogoś ze wszystkiego, pozostawiając w samej bieliźnie’, ризата е по-близо 
до кожата ‘bliższa ciału koszula (niż sukmana)’ etc. (Gerow 1895 – 1909: 5, 79). 
N. Gerow także zamieszcza derywaty, jak np. ризя̀ 1. ‘deminutivum od рùза, 2. 
‘ ‘haftowana chustka’, 3. ‘kwiat Narcissus poeticus’; рùзница ‘ zbroja, pancerz’; 
ризля̀ deminutivum od рùза’; ризлèнце ‘deminutivum od ризля̀’; ризèнце ‘ts.’; 
рùзка ‘dem. od рùза’; рùзица ‘ts. рùза’; рùзичка ‘deminutivum od рùзица’; 
подризник ‘część garderoby, wkładana przez prawosławnych duchownych pod 
ornat, rodzaj prawosławnej alby, bułg. стихар’
12
 (Gerow 1895 – 1909: 4, 101; RBE: 
12, 1003). BTR (BTR, 752) zamieszcza także inne złożenie усмирителна риза 
‘kaftan bezpieczeństwa’.
Leksem ten został również odnotowany przez słownik Duvernois (Duvernois 
1889: 2053–2054), gdzie jego znaczenie zostało objaśnione poprzez rosyjskie 
wyrazy ‘рубашка, сорочка’ – ‘koszula’ i oparte przykładami: „Ти носиш риза 
ленена. Ленена и копринена. Аз нося риза от черга”,
13
 „Опрала риза конопни”. 
Duvernois także zamieszcza derywaty, takie jak deminutivum ризле ‘koszula’, 
ризленце ‘koszulka – ros. рубашечка’, zilustrowane następującymi przykładami: 
„Аз уших вече ризлето”, „Неновица сяда до него на миндерлачето и захваща 
да шие мъничко ризленце”. Słownik ten także zamieszcza wyraz ризница, ozna-
czający ‘латы, кольчуга’ – ‘zbroja,’ zilustrowany przykładem: „3000 сабли, 8000 
пушки 100 железни ризници” (Duvernois 1889: 2053–2054).
Wyraz рùза występuje także w dialektach bułgarskich, przy czym nie tylko 
w znaczeniu ‘koszula’, ale również w innych znaczeniach, o czym pisałem w 
odrębnym artykule, poświęconym wyłącznie rzeczownikowi риза (Rusek 2020: 
117–125). Обобщаващ том B uł garski e g o atlasu gw aro w e g o zami es zc za mapę 
(BDA, OT 471) dystrybucji wyrazów oznaczających ‘koszulę’ w dialektach buł-
garskich. Terytorium Bułgarii zostało zdominowane przez wyraz рùза, który jest 
jedyną nazwą na przeważającej części terytorium Bułgarii (izoglosa wyznacza-
jąca zachodnią granicę występowania wyrazu przebiega z północno-zachodniego 
 12
 W języku bułgarskim ornat prawosławny nazywa się фелон. 
 13
 Podaję przykład w dzisiejszej pisowni bułgarskiej. 

—  105  —
O nazwach koszuli w językach słowiańskich
zakątka kraju, biegnąc ku rzece Iskyr i dalej ciągnie się do południowej granicy 
w pobliżu miejscowości Berkovica, Pirdop, Elin Pelin, Samokov, Goce-Delčev), 
Wyraz ten występuje także w dwu małych enklawach, znajdujących się poza gra-
nicami politycznymi Bułgarii (w Turcji wzdłuż rzeki Biga River oraz w północnej 
Dobrudży w Rumunii).
W języku staro-cerkiewno-słowiańskim, w staroruskim, w językach wschod-
niosłowiańskich, w serbsko-chorwackim oraz czeskim wyraz ten jest obecny, 
niemniej jednak oznacza zupełnie inny ubiór (zwykle szatę liturgiczną, ornat), o 
czym zostało napisane w odrębnym artykule (Rusek 2020: 117–125).
Wyraz риза nie ma pewnej etymologii. Istnieje kilka hipotez związanych z 
pochodzeniem tego rzeczownika. Jedna z nich to powiązanie z ie. czasownikiem 
*reīg’ ‘ciąć’ (z długością samogłoski, jak w ie. reig’), por. ps. * rězāti (bułg.. режа, 
sch.. rȅzati, rȅžēm, słe. rȇzati, ros. рèзать, рèжу, czes. rězati, řeži, sła. rezať, pol. 
rzezać, rzezę, głuż. rězać, dłuż. rězaś). Semantyka tego wyrazu jest podobna do 
odpowiedników w pewnych językach germańskich, np. stang. rift ‘strój, ubranie’, 
stisl. rift (ript) ‘kawałek materiału, sukna’, stwysniem. peinrefta ‘spodnie, getry’ 
(BER 6, 206–210, 252–254). Z semantycznego punktu widzenia część ubrania jest 
zwykle wycięta z większego kawałka tkaniny, stąd etymologia wyprowadzająca 
ten wyraz z indoeuropejskiego czasownika o znaczeniu ‘ciąć, kroić’ jest bardziej 
przekonująca niż pozostałe. Niektórzy autorzy twierdzą, iż wyraz ten może być 
spokrewniony z lit. rỹzai ‘łachmany’ lub rizios ‘zbroja’. Istnieje też hipoteza gło-
sząca, iż rzeczownik ten jest pożyczką z trackiego wyrazu ζειρά ‘odzież wierzch-
nia’ (Machek 1957: 436) lub z łacińskiego rasum < gr. ράσον ‘kawałek tkaniny, 
sukna’
14
, albo też pochodzi z bizantyńskiego (ρίζαι ‘przedramię’). Ta ostatnia jest 
nie do przyjęcia ze względów semantycznych.
Sugestia, że риза pochodzi z arab. ridā ‘szeroka, luźna wierzchnia odzież, ubiór 
damski, suknia’ jest trudną do zaakceptowania z powodu problemów wokalicznych 
(długie ī w Słowiańszczyźnie), chociaż byłaby do przyjęcia z semantycznego punk-
tu widzenia. Rozwój spółgłosek w śródgłosie d > δ > z jest charakterystyczny dla 
dialektów protobułgarskich i kipczackich (pod wpływem staroturkijskim) (BER 
6, 254).
Nazwy wyłącznie wschodniosłowiańskie
Nazwa рубàха, рубàшка jest charakterystyczna dla języka rosyjskiego. Słownik 
Dala definiuje ten wyraz następująco: ‘сорочка, кошуля, тельница, одежда из 
числа белья, надеваемая под низ, на тело – koszula, odzież zaliczana do bielizny, 
wkładana pod spód, na ciało’. Русская рубаха – ‘koszula z zapięciem na lewym 
ramieniu, ros. косоворотка
15
’; немецкая, круглая, хохлацкая ‘szczególny rodzaj 
 14
 Bułgarski wyraz расо oraz rosyjski ряса pochodzi z łac. rasum, (por. gr. ράσον, ngr. ράσο, 
wł. raso). Występuje on także w języki staro-cerkiewno-słowiańskim раса ‘sutanna prawo-
sławna’, sch. rȁsa, ukr. рàса oraz – jako pożyczka w rumuńskim. (BER, 6, 1 85). Sutanna 
pra w osła wna różni s i ę od rzymsk o-kato li cki ej tym, że ma znaczni e szersze ręka wy oraz 
uszyta jest z cieńszej tkaniny. 
 15
 Косоворотка to tradycyjna rosyjska stosunkowo długa koszula, ze stójką i rozcięciem nieco 
po lewej stronie, z długimi rękawami, noszona na wierzch spodni i przewiązywana w pasie. 

—  106  — Slavia Centralis 1/2021
Zbigniew Rusek
koszuli – с запонкой или завязкой на душке’. Детская рубашечка, рубашенька. 
Грубая рубашища. Парень-рубаха – (dial. wsch.) ‘простой, прямый, добрый, 
смирный – człowiek prosty, dobry, spokojny’. Рубашка животного, собаки – 
‘шерсть, масть – sierść, maść, umaszczenie’
16
, przykł: „Крапчатая рубашка 
ищейки
17
”. Рубашка кокона –’внутренная запрядка, которая тонще – we -
wnętrzny, cieńszy oprzęd kokonu’ i in. Także ten wyraz może mieć znaczenie 
‘оболочка, в которой лежит зародиш, ребенок в матке – błona, w której prze-
bywa zarodek, dziecko w macicy, błona płodowa, owodnia’. Odnotowano także 
liczne frazeologizmy i przysłowia, jak остаться в одной рубашке ‘zostać bez 
niczego, gołym’; пустить кого в одной рубашке ‘ograbić, okraść z wszystkiego’; 
знай рубаха да подоплека ‘nie powiem nikomu’; своя рубашка к телу ближе 
‘bliższa ciału koszula’; он в рубашке родился ‘w czepku urodzony, szczęśliwy’; 
в рубашках орать, в шубах сеять i inne.
Także odnotowano derywaty, jak рубàховый, рубàшечный, рубашковый, 
рубàшный (przym.) ‘związany z koszulą’; рубашечная (częściej neutr. -ное) 
‘женское месячное – miesiączka, menstruacja’, рубàшно (gw. pskowskie) ‘ręcznik 
– полотенце, ширинка, ручник, утиралка’, рбище, руба, (płn.), руб (przestarz.) 
‘gruba, ordynarna odzież robocza – самая грубая, толстая одежда, будничная, 
рабочая’: „Одеть в рубище, ходить в рубищах”; рбищевый, рбищный (adj.) 
‘odnoszący się do rzeczown. рубище’ (Dal 1956: IV, 106).
W języku ukraińskim wyraz ten ma postać рубатка i oznacza ‘koszulę, bluzę 
z grubej, ordynarnej tkaniny – ros. рубашка из грубой ткани’. Przykład: „Лиш 
часом деякі жінки приносили їй се та те їсти, випрали рубатку, облатали та 
й тільки всього” (Kiriczenko 1953- 1963 V, 226; Hrinczenko 1907 – 1909: 4, 84).
Wyraz рубашка, -і występuje także w języku białoruskim, ale nie jako nazwa 
części garderoby, lecz ma specjalistyczne znaczenie ‘верхні покрыўны слой, 
абалонка – wierzchnia, warstwa pokrywająca coś, otoczka, łupina, skórka’: 
рубашка катла, рубашка плода (TSLBM).
Rosyjskie рубаха, рубашка pochodzi od rzeczownika руб ‘zgrzebna, szorstka 
odzież, łachmany’, por. strus. рубъ ‘licha odzież, gruba, szorstka tkanina’, bułg. 
ръб ‘obwódka, brzeg’, sch. rûb, rûba ‘obwódka, szew’, słe. rôb ‘obwódka, tkanina, 
prosta koszula’, czes., sła. rub ‘obwódka, lewa strona (tkaniny), nice’, rubáš ‘całun, 
giezło, koszula śmiertelna’, pol. rąb ‘obwódka, obręb, rąbek’, (pl.) ręby ‘obwódka, 
brzeg lewej strony’, głuż., dłuż. rub ‘szorstka, ordynarna tkanina, całun, giezło, 
odzież’. Jest on spokrewniony z łot. rùobs ‘wręb, wyręb, nacięcie’, rùobît ‘robić 
wręb, nacięcie’, lit. rum̃bas ‘wręb na drzewie, obszycie, oblamowanie, szeroka ob-
wódka’, aprum̃ba ‘zaobrębia się’, rumbúoti, rumbúoju ‘podrąbać, podciąć’, rémbėti 
‘dostać szram, pokrywać się bliznami’. Są też próby porównania ze stwysniem. 
rant(t) ‘‘brzeg tarczy’. Może etymologiczne znaczenie byłoby ‘odzież ze zgrzeb-
nej, szorstkiej tkaniny – zaobrębiona’? A może to etymologicznie coś zrobionego 
z odciętego (odrąbanego) kawałek tkaniny? Wówczas etymologia byłaby podobna 
do wyrazu риза (Vasmer 1964 – 73: III, 510; Preobrażenski 1958: II, 219).
 16
 W języku polskim w odniesieniu do niektórych zwierząt w tym znaczeniu i kontekście 
używa się wyrazu suknia (dotyczy głównie sarny). 
 17
 Ros. ищейка to ‘pies gończy, ogar’. 

—  107  —
O nazwach koszuli w językach słowiańskich
Nazwą rosyjskiej (ludowej) koszuli o szczególnym kroju jest w języku rosyj-
skim rzeczownik косоворòтка, -и. Wyrazu tego nie odnotował słownik Dala, 
natomiast jest on obecny w słowniku Ożegowa, gdzie zdefiniowano go następująco: 
‘мужская рубашка з застёжкой ворота с боку – koszula męska mająca zapięcie 
pod szyją z boku’. Słownik ten nie podał żadnego przykładu użycia wyrazu. Udało 
mi się w Wikipedii (wersja rosyjskojęzyczna) znaleźć przykład użycia (jako źródło 
podano: Илья Фоняков, Воспоминания о Д.С. Лихачеве):
18
 „Дмитрий Сергеевич 
поддержал меня. И самым неожиданным образом. Он заговорил о русской 
рубахе-косоворотке, разрез которой, оказывается, не случайно расположен 
не посередине груди, а смещён в сторону. Именно для того, чтобы цепочка и 
нательный крест не вываливались наружу”. Косоворотка to koszula, w której 
zapięcie nie jest na całej długości, lecz jedynie od szyi do środka klatki piersiowej 
(jak w koszulce polo), przesunięte w lewo od osi pionowej ciała a kołnierzyk ma 
postać stójki. Jest to stosunkowo długa koszula, noszona na wierzch na spodnie, 
zwykle przepasana rzemieniem.
Nazwa ta została także odnotowana w języku ukraińskim (косоворòтка) 
‘koszula rosyjska’ Przykład: „Буянов сидить за столом у білій косоворотці” 
(Kiriczenko 1953- 1963: II, 383).
Wyraz ten (касаварòтка) jest także obecny w języku białoruskim, gdzie 
jest definiowany przez słownik następująco: ‘мужчынская кашуля са стаячым 
каўняром, які зашпільваецця збоку – koszula męska z kołnierzykiem-stójką, 
zapinanym z boku’ (TSBLM, 282).
Ze słowotwórczego punktu widzenia jest to złożenie, utworzone za pomocą 
interfiksu -o-, od wyrazów кос ‘krzywy, kosy’ + ворот ‘szyja’ + sufiks ка, two-
rzący rzeczowniki. Кос jest wyrazem ogólnosłowiańskim, por. pol. kosy ‘krzywy, 
pochyły, ukośny, zezowaty’ – stąd: skos, ukos, czes. sła. kosý ‘ukośny, pochyły’, 
dłuż. kósa ‘krzywizna, skos’, głuż. kosa ‘ts.’, ros. косой (кос) ‘wykrzywiony, 
krzywy, ukośny, położony z boku a nie w centrum (np. o przedziałku na głowie, 
o kołnierzu koszuli), zezowaty’, ukr. косиї ‘ukośny, krzywy, zezowaty’, brus. 
косы ‘ukośny, spadzisty, krzywy, pochyły’, sch. kȍs ‘ukośny, pochyły’, słe. kos 
‘ukośny, krzywy, pochyły’, bułg. кос ‘ts.’, mac. кос ‘ts.’. Prasłowiańskie 
*
kosъ 
‘ukośny, krzywy’ – ten sam pierwiastek, co w rzecz. kosa, stąd pierwotne zna-
czenie ‘sierpowaty, w kształcie sierpa’ (Sławski 1952–1982:, II, s. 535). Rosyjskie 
(i ukraińskie) ворот ‘szyja’, scs. вратъ ‘ts.’, bułg. врат ‘ts.’, sch. vrȃt, słe. vrȃt, 
czes. vrat, pol. wrot, dłuż wrót ‘obrot’ powiązany jest szeregiem wokalicznym z 
czasownikiem вертеть (ogsłow. por. bułg. въртя, pol. wiercić, sch. vŕtjeti, słe. 
vrtéti, stczes. vrtéti, sła. vrteť, głuż wjerćić, dłuż. wjeršeś, scs. врьтhти, врьшт@ . 
Stąd znaczenie ‘coś, czym można wiercić, kręcić (na czym się kręci głowa)’. Spo-
krewniony jest z lit. verčiù, ver̃sti ‘obracać, wiercić’, łot. vḕrst ‘ts.’, stprus. wartint 
‘obracać’, goc. waírꝥan ‘stawać’, łac. verto, -ere ‘obracać, wiercić’, stind. vartatē 
‘obracać się’ (Vasmer 1964 – 73: I, 301, 354).
 18
 Дмитрий Сергеевич Лихачев (1906–1999) – rosyjski filolog i kulturoznawca. 

—  108  — Slavia Centralis 1/2021
Zbigniew Rusek
Wnioski
Podsumowując można stwierdzić, iż praktycznie całą Słowiańszczyznę – w wyjąt-
kiem najstarszego literackiego języka Słowian – opanowała nazwa dla ‘chemise’, 
pochodząca z łac. casula, przy czym w niektórych językach jest ona dialektyzmem 
(słoweński, bułgarski, rosyjski, ukraiński), w niektórych zaś (dolnołużycki) ozna-
cza ona inną część garderoby (spódnicę). W przeciwieństwie do wielu innych nazw, 
rzeczownik ten ma ustaloną etymologię. Staro-cerkiewno-słowiańska nazwa ‘ko-
szuli’ (z ps.
*
sraky, -ъve i z 
*
sorčica), ma swoją kontynuację w języku słoweńskim, 
gdzie jest podstawowym wyrazem oznaczającą tę część garderoby, a także w języku 
ukraińskim oraz rosyjskim. Prawdopodobnie jest wyrazem bałtosłowiańskim. Wy-
razem wyłącznie zachodniosłowiańskim – o niepewnej etymologii – jest 
*
gъzlo, 
które współcześnie występuje jedynie w języku dolnołużyckim, gdzie jest jedyna 
nazwą tej części ubioru, i jest poświadczone w językach historycznych (staropol-
ski, staroczeski). Nazwa 
*
čechlъ w tym znaczeniu występowała jedynie w języku 
staropolskim i staroczeskim (w innych językach słowiańskich jej znaczenie jest zu-
pełnie inne). Rzeczownik риза oznacza ‘koszulę’ wyłącznie w języku bułgarskim, 
natomiast w innych językach słowiańskich (w tym w SCS) oznacza on zupełnie 
inny strój
19
. Wyłącznie wschodniosłowiańską nazwą (o niepewnej etymologii) dla 
‘chemise’ jest рубашка, która jest podstawową nazwą ‘koszuli’ w języku rosyj-
skim, natomiast w ukraińskim oznacza ‘koszulę z ordynarnej, zgrzebnej tkaniny’, 
zaś w białoruskim ma inną semantykę, nie związaną z odzieżą. Również złożenie 
косоворотка jest nazwą wyłącznie wschodniosłowiańską (w zasadzie rosyjską, 
ale poświadczoną także w j. ukraińskim i białoruskim), oznaczającą koszulę o 
szczególnym kroju (rosyjską – ludową). Nazwy ‘koszuli’ pochodzące z języków 
antycznych (хитонъ , котrга ), obecne w staro-cerkiewno-słowiańskim i staro-
ruskim nie zachowały się we współczesnych językach słowiańskich (jako nazwy 
części garderoby). Jak widać, nazewnictwo w tej dziedzinie jest dosyć bogate, a 
Słowiańszczyzna została zdominowana przez wczesną pożyczkę łacińską.
BIBLIOGRAFIA
Andrzej BAŃKOWSKI, 2000: Etymologiczny słownik języka polskiego. 1–2. Warszawa.
Wiesław BORYŚ, 2005: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków.
Aleksander BRÜCKNER, 1927: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków.
Български диалектен атлас, обобщаващ том. Sofia, 2001. (BDA OT)
Български етимологичен речник. 1–8--. Sofia, 1971–2017--. (BER)
Български тълковен речник, oprac. Л. Андрейчин i in. Sofia, 1955. (BTR)
Раиса М. ЦЕЙТЛИН, Радослав ВЕЧЕРКА, Е. БЛАГОВА (red.), 1999: Старославянский 
словарь (по рукописям X–XI веков). Moskwa: Русский Язык. (Cejtlin)
Владимир ДАЛЬ, 1956: Толковный словарь живого великорусского языка. I–IV. Mo-
skwa. (Dal)
 19
 O znaczeniach w innych językach słowiańskich i o etymologii pisałem w artykule poświę -
conym wyrazowi риза (Rusek 2020: 117–125). 

—  109  —
O nazwach koszuli w językach słowiańskich
Bogusław DUNAJ (red.), 1999: Słownik współczesnego języka polskiego. Warszawa.
Александър ДЮВЕРНУА (oprac.), 1889: Словарь болгарскаго языка по памятникам 
народной словесности и произведениям новейшей печати. I–II. Moskwa. (Duvernois)
Иосиф Х. ДВОРЕЦКИЙ (сост.), 1958: Древногреческо-русский словарь. I–II. Pod red. 
С. И. Соболевского. Moskwa. (Dworeckij)
Etymologický slovník jazyka staroslověnského. 1–19--. Praha, Brno. (ESJS)
Jan GEBAUER, 1970: Slovník staročeský. I–II. Praha.
Найден ГЕРОВ, 1895–1908: Речник на българския език. 1–6. Płowdiw. (Gerow)
Борис ГРИНЧЕНКО (oprac.), 1907–1909: Словарь української мови. I–IV. Kijów. (Hrin-
czenko)
Илля Н. КИРИЧЕНКО (gł. red.), 1953–1963: Українсько-російський словник. I–VI. 
Kijów. (Kiriczenko)
Vaclav MACHEK, 1957: Etymologický slovník jazyka českého a slovenského.
Arnošt MUKA, 1911–28: Słownik dolnoserbskeje rečy a jeje narečow. I–III.
Сергей И. ОЖЕГОВ (oprac.), 1953: Словарь русского языка, Moskwa. (Ożegow)
Chr. PFUHL, 1886: Lausitzisch Wendisches Wörterbuch. Bautzen.
Maks PLETERŠNIK, 1894–95: Slovensko-nemški slovar. I–II. Ljubljana.
Александр Г. ПРЕОБРАЖЕНСКИЙ, 1958: Этимологический словарь русского языка. 
Moskwa. (Preobrażenski).
Příruční slovník jazyka českého. I–VIII. Praha, 1935–1957. (PSJČ)
Zbigniew RUSEK, 2020: O bułgarskim i starobułgarskim wyrazie риза (na tle słowiańskim).
Bułgarystyka – tradycje i przyszłość. Red. nauk. Adriana Kovacheva i Patryk Borowiak, 
Polska Akademia Nauk, Oddział w Poznaniu. Poznań. 117–125.
Речник на българския език. 1–15--. Sofia: BAN, 1977–2015--. (RBE)
Речник на македонскиот јазик. I–III. Skopje, 1961–1966. (RMJ)
Речник српскохрватског књижевног језика. I–VI. Novi Sad, 1967–1976. (RMat)
Речник на съвременния български книжовен език. I–III. Sofia, 1955–1959. (RSBKE)
Slovar slovenskega knjižnega jezika. 1–5. Ljubljana, 1970–1991. (SSKJ)
Slovník jazyka staroslověnského. I–V. Red. J. Kurz. Praha, 1958–2016. (SJS)
Slovnik sučasného slovenského jazyka. 1–3--. Bratislava, 2006--. (SSSJ)
Franciszek SŁAWSKI, 1952–1982: Słownik etymologiczny języka polskiego. I–V. Kraków.
Słownik staropolski. 1–11. Red. Stanisław Urbańczyk. Kraków, 1953–2002. (SStp)
Marko SNOJ, 2003: Slovenski etimološki slovar. Wyd. 2. Ljubljana.
Измаил И. СРЕЗНЕВСКИЙ, 1893–1903: Материалы для словаря древнерусского языка. 
I–III. Sankt-Petersburg. (Srezniewski)
Старобългарски речник. I–II. Gł. red. Дора И. Mирчева. Sofia: BAN, 1999–2009. (SR)
Стойко СТОЙКОВ, 1968: Българска диалектология. Sofia. (Stojkow)
Bogdan SYCHTA, 1967–1976: Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. I–VII. 
Ossolineum, Wrocław.
Mieczysław SZYMCZAK (red.), 1978–81: Słownik języka polskiego. 1–3. Warszawa.

—  110  — Slavia Centralis 1/2021
Zbigniew Rusek
Тлумачалны слоўнік беларускай літаратурнай мовы. Mińsk, 1996. (TSBLM)
Макс ФАСМЕР, 1964–73: Этимологический словарь русского языка, перевод с 
немецкого и дополн. О. Н. Трубачева. I–IV. Moskwa. (Vasmer)
Maria WOJTYŁA-ŚWIERZOWSKA, 2002: O słowiańskim odziewaniu się. Dzieje Słowian 
w świetle leksyki. Pod red. Jerzego Ruska, Wiesława Borysia, Leszka Bednarczuka. Kraków. 
231–238.
Henryk ZEMAN, 1967: Słownik górnołużycko-polski. Warszawa.
POIMENOVANJA ZA SRAJCO V SLOV ANSKIH JEZIKIH
V razpravi so predstavljena starejša poimenovanja za srajco, znana v staroslovanskem, staro -
poljskem in staročeškem jeziku. V stari cerkveni slovanščini so obstajala tri poimenovanja: 
срачица (сракы -ъве), хитонъ in котыга, od katerih le prvo ohranja svojo prisotnost v 
sodobnih slovanskih jezikih (slovensko srajca, ukrajinsko in rusko сорочка), medtem ko ima 
хитонъ (prevzeto iz gr.) danes povsem drugačen pomen, ki ni povezan z oblačili (običajno 
gre za biološki izraz). Tretje poimenovanje (котыга), verjetno prevzeto iz lat., se v sodobnih 
slovanskih jezikih ne pojavlja.
V slovanskem prostoru za poimenovanje srajca prevladuje zgodnja izposojenka iz lat. ca-
sula, ki je prisotna v večini slovanskih jezikov, čeprav ima v nekaterih jezikih (npr. dolnji 
lužiščini) drugačen pomen; v nekaterih jezikih (npr. bolgarskem, ruskem) pa je dialektizem. 
To je edino poimenovanje za srajco s povsem znano etimologijo. Besede, ki nadaljujejo psl. 
*gъzlo (zahodnoslovanski jeziki), se danes pojavljajo samo v dolnji lužiščini (prisotne so bile 
tudi v staropoljskem in staročeškem jeziku). Samostalnik риза kot poimenovanje za (moško) 
srajco se pojavlja samo v bolgarščini, beseda pa je znana tudi v številnih drugih slovanskih 
jezikih (npr. vzhodnoslovanskih), vendar ima drugačen pomen (podoben kot v stari bolgar-
ščini), navadno (vzhodnoslovansko) chasuble, ruha, tudi scs. ‘navada’. Etimologija ni povsem 
zanesljiva. Osnovno poimenovanje za srajco v ruščini (znano tudi v ukrajinščini) je рубашка 
(рубатка); beseda je prisotna tudi v beloruščini, vendar ima tam drugačen pomen. Tudi njena 
etimologija ni povsem zanesljiva. Značilno rusko poimenovanje za ‘rusko ljudsko srajco’ je 
косоворотка, kar je evidentirano tudi v ukrajinskem in beloruskem jeziku.