RIPA LEGIONIS : PARS SUPERIOR
M ILENA DUŠANIĆ
F ilo zo fski fa k u lte t, N o v i Sa d
U M uzeju g r a d a B e o g ra d a n alaz i se z a n im ljiv a p o z n o a n tič k a o p e k a sa žigom , 
n a k o ju m i je s k re n u o p a ž n ju D. B o jo v ić, k u sto s ovog M u z eja .1 O va o p e k a je, 
sa jo š t r i ista p rim e rk a , b ila n a đ e n a u n e ta k n u to j rim sk o j g ro b n ic i u u lici M aj­
ke Je v ro sim e u B e o g ra d u , 1956. g o d in e.2
O p ek a je d o b ro saču v an a, dim . 39 X 28 X 7 cm . D im . žig a 20,5 X 4 cm .
L e g lio ) I I I I F l{a via ), p a r(s) s u p (e r io r )3
J a s n a s k ra ć e n ic a PAR SV P o m o g u ć u je n a m d a ta k o ra z re šim o i te k s t le­
g ijsk ih o p ek a , n a k o jim je is ti p o ja m za b eležen sa ra d ik a ln im sk ra ć e n je m P S 
Ova o zn a k a se, n a im e , sreće i n a o p e k a m a leg ije V II K la u d ije ,4 k ao i leg ije X III 
G em ine5 iz su s e d n e P rib re ž n e D ak ije. P rv i izdavači o sta v lja li su sk ra ć e n ic u 
PS n e ra z re še n u .s K a sn ije su p re d la g a n a č ita n ja p{ia) S (e v e r ia n a )7 i p (e d a tu r a ) 
s iu p e r io r )? D. T u d o r je p red lo ž io č ita n je P (o n tib u )s , k o je je p rih v a ć e n o i u 
n a jn o v ijim r u m u n s k im p u b lik a c ija m a .9 N o, iak o se n a p o z n im o p e k a m a često 
n av o d i m e sto s ta c io n ira n ja legije, o n o je ili sk ra ć e n o d ru g a č ijo m v rsto m sk ra ­
ćenice, ili je , č a k , celo isp isa n o .1 0 D ru g o , to p o n im P o n te s (d a n a šn ji K o sto l n a 
D unavu, D acia R ip e n s is ) m ože se o č e k iv a ti uz X III G em inu, ali te šk o i uz le­
gije V II K la u d iju i IV F lav iju , k o je su u P rv o j M eziji. S ig u rn o je , m e đ u tim , d a

o zn ak u P S n a sv im ovim o p ek a m a tr e b a č ita ti n a isti način, o d n o sn o — k ak o 
n a m to p o k a z u je b e o g ra d sk a o p ek a — k ao p a rs su p e rio r.
G ru p a o p e k a sa m ezijsk o g lim esa č iji p eč ati p o m in ju ili p o d ra z u m e v a ju 
rip u legionis, d a to v a n a je, p o e p ig ra fsk im od lik am a, na k r a j I I I — p o če ta k
IV veka. Za to su govorile i is to rijs k e o k o ln o sti — veliki g rađ e v in sk i rad o v i i 
o b n a v lja n ja u tv r đ e n ja p o d D io k le cijan o m i K o n sta n tin o m .1 1 O peka k o ju ra z ­
m a tra m o m ože se d a to v a ti i n a o snovu arh e o lo šk ih k rite rija . K ao što sm o sp o ­
m enuli, o n a je n a đ e n a u n eo šteć en o m rim sk o m g ro b u , koji, p o n a č in u g rad n je , 
p o tič e iz IV v ek a i u k o m e je u z o sta li in v e n ta r n a đ e n a i k r s ta s ta fibula, k a ra k ­
te ristič n a za ove o b la sti u p rv o j polo v in i IV veka.1 2
N esu m n jiv o je d a se n a n a še m žigu p o d raz u m ev a , u z legiju, re č ripa. O to m e 
svedoče le g ijsk e o p e k e iz isto g p e rio d a , n a k o jim a se rip a n a v o d i p o n ek a d d o ­
slovce isp isan a , n e k a d sk raćen o , dok se p o n e k a d iz o sta v lja.1 3
0 p o d eli le g ijsk e rip e n a delove u su se d n im p ro v in c ija m a , o b av e šte n i sm o 
iz N o tic ije d ig n ita tu m .1 4 U to m spisu, m e đ u tim , ov ak v a p o d ela n ije zabeležena 
i za P rv u M ezi ju i P rib re ž n u D aki ju . Z ah v a lju ju ć i o p ek a m a , sa zn a jem o i za 
p o s to ja n je p a r s s u p e r io r u ovim p ro v in c ija m a , u p e rio d u p r e n a s ta n k a N o tici­
je. U P rvoj M eziji je , ta k o đ e sam o n a o p ek a m a , d o b ro p o sv ed o čen i p a r s c ite r io r 
rip a e ,ls za k o ju se do sk o ra n ije znalo. U padljivo je d a se p a r s in fe r io r , b a r za 
sada, n a o p e k a m a n e ja v lja , k ao što i n a s u p ro t p a rs c ite r io r n e m a m o p o tv rđ e n u 
p a rs u lte r io r . Ovi delovi, u p a ru , n isu obavezno i m o rali p o s to ja ti sve v re m e ; 
to je zavisilo o d k o n k re tn ih o k o ln o sti n a te rito riji k o ju le g ija drži. T ako je u 
D rugoj P a n o n iji zab eležen a sa m o p a r s s u p e r io r za o b e legije, V I H e rk u liju i
V Jo v iju .1 6 G o rn ji deo V Jo v ije bio je u B o n o n iji (B an o što ru ), a glav n in a legije 
u B u rg en a m a (N ovi B anovci). P a rs in fe r io r se ne navodi, a sig u rn o n ije ni p o ­
sto ja la u d o b u re d a k c ije N o ticije, s o b z iro m n a b liz in u B u rg en a S ingiduna, gde 
je već sta c io n ira n a d ru g a legija.
Š to se tiče ja č in e delova iz d v a ja n ih iz legije, izgleda kao d a su b ili m a n ji o d 
polovine legije, m o ž d a veličine k o h o rte .1 7 N e m ožem o p o u zd a n o tv rd iti ni gde 
su b ila se d išta g o rn jih le g ijsk ih delova. Za leg iju X II I G em inu, č iji je glavni 
logor u R a c ija riji, N o tic ija n av o d i jo š č e tiri se d išta uzvodno o d ovog m e sta .1 8 
U je d n o m od n jih je u n ašem p e rio d u m o g la s ta ja ti p a r s s u p e r io r , vero v atn o , 
po z n a č a ju m e sta , u E g eti ili D ro b eti. L egija V II K la u d ija im a la je , kao što je 
p o zn ato , dva se d išta , V im inacij i K upe, p a je g o rn ji deo legije p re m a to m e m o ­
rao b iti u p rv o m . M e đ u tim , IV F lav ija sta c io n ira la je sam o u S in g id u n u . N jen a 
izd v o jen a p a r s s u p e r io r sv ejed n o je tu im ala, k ak o vidim o, svoj logor. P re m a 
ovom žigu z a k lju č u je se, n ajza d , da je cela du žin a leg ijin e rip e b ila p o d e lje n a 
n a dva dela, g o rn ji i (n ep o tv rđ en i) d o n ji, ali da ta p o d e la n ije iz v rše n a u o d n o ­
su n a glavno se d iš te legije,1 9 S in g id u n u m , od koga uzvodno o d m a h p o čin je 
d ru g a p ro v in c ija . P o d ela se u ovom slu č a ju ru k o v o d ila n e k im za sa d n ep o z n a­
tim činiocim a. N izvodno od S in g id u n a m ogao bi se o če k iv a ti jo š je d a n logor 
za d o n ji deo leg ije, m o ž d a u A ureus M o n su (Seoni), gde su i u ra n ijim p e rio ­
dim a, i u v rem e N o tic ije , p o tv rđ e n i z n a tn iji v o jn i o d red i.
1 Kome dugujem zahvalnost i zbog fo­
tografije otiska.
2 R ezultate ovih iskopavanja izneli su 
J. Todorovič i V. K ondič u G lasniku M u­
zeja građa B eograda III (1956) 79 sqq.
Oni donose i fotografiju žiga, ali ne daju 
njegovo čitanje. Podatke i fotografiju 
jedne opeke sa istim ovakvim žigom, na­
đene kod zadužbine Miše A nastasijevića 
u Beogradu, objavio je i M. Vasič u S ta ri­

naru, n. r. II (1907) dodatak, 26, si. 5 a. 
Opeka je kasnije izgubljena.
3 M ožda n atp is treb a čitati i u gene- 
tivu: L eg (io n is) I I I I F l(aviae), p a r(tis) 
su p (erio ris).
4 N ađenim u Sirm iju, v. J. Szilägyi, 
In sc rip tio n e s te g u la ru m P annonicarum , 
Diss. Pamn. ser. 2, B udapest 1933, tab. IX 
5—6. Opeka sa istim natpisom nađena je 
kasnije i u P inkum u (Veliko G radište), v. 
N. Vulić, S p o m e n ik 75 (1933) 21, br. 40.
5 C IL III 14599 (Ladek-Prem erstein- 
Vulić, Jahresh. IV [1901] Beibl. 49, br. 60 
i 61) i 14216.
6 C IL III i Szilägyi, l. c.
7 N. Vulić, l. c.; up. i In sc rip fiile D aciei 
R om a n e, Bucure§ti 1977, vol. III /l, 38, 
br. 7.
8 A. M iloševič, S ir m iu m I (Beograd 
1971) 100, br. 17—23.
9 D. Tudor, S tu d ii ?i cere. de ist. vech e 
11 (1960) 340, b r. 14 i 346, br. 42 i 47. Up. 
E. Popescu, In sc rip tiile din secolele I V 
— X I I I d esco p erite in R o m a n ia , Bucu- 
re?ti 1976, 300 br. 287 i 354 br. 403.
4 9 N pr. Aquis, C IL III 14215, 4.
THE R IP A
1 1 Up. M. Dušanić, Praepositus ripae 
legionis n a natpisim a opeka Prve Mezi je, 
A rh eo lo ški v e s tn ik XXV (1976) 227 (sa ra ­
nijom literaturom ).
1 2 V. J. Todorović-V. Kondić, l. c.; Up. 
D. Bojović, Prilog urbanoj isto riji Beo­
grada u periodu rim sk e dom inacije, Go­
d išn ja k grada B eograda X X II (1975) 23.
1 3 Up. M. D ušanić, l. c. 275 i 280.
1 4 U D rugoj M eziji Or. XL 31—35; u 
Prvoj Panoniji Occ. XXXIV 38, 39; u Va­
leriji Occ. X X X III 51—54.
1 5 Up. M. D ušanić, l. c.
4 8 N ot. dign. Or. X X X II 44, 45.
4 7 Na to ukazuju savrem eni žigovi 
opeka iz P ribrežne D akije: L (eg io ) V 
M (a ced o n ica ) , C o (h o )rs III ; L (eg io ) V 
M (a ced o n ica ), C (o h o rs) IV ; C o (h o )rs I I I 
(verovatno iste legije), up. E. Popescu,
o. c. 296—298, br.280, 281, 283.
4 8 Or. X L II 34—38.
4 9 Podela legije n a p a rs su p erio r uz­
vodno i p a rs in fe rio r nizvodno od glav­
nog logora legije sm a tra se kao pravilo 
još od tako iznetog gledišta Th. Momm- 
sena, H e rm e s 24 (1889) 213 sqq. (= Ges. 
Sehr. VI 222 sqq).
P A R S SU P E R IO R
S u m m a r y
A la te R om an b rick (Fig. 1), stam ped L eg fio) I I I I Fl(avia), par(s) sup(erior) (or, 
in the genitive construction, L eg fio n is) I I I I Fl(aviae), par(tis) sup(erioris)), has been 
un earth ed at S ingidunum (preserved in the City M useum of Belgrade), in a grave 
dating • — ■ to ju d g e from the archaeological evidence — from the beginning of the 
fourth century. The find is of m anifold interest:
(1) I t shows th a t the abbreviations PS, read on several bricks of V II Claudia 
(the o th er legion of Moesia Prim a) an d X III Gemina (in D acia Ripensis) are to be 
expanded p(ars) s{uperior) too, not p(ia) S(everiana) o r P (o n tib u )s (a toponym ) as 
com m only done (notes 4—9 in th e S erbian text).
(2) I t lends an independent su p p o rt to historical and epigraphical indications 
suggesting a d ate c. A. D. 300 fo r an im p o rta n t group of tile-stam ps w hich refer, 
explicitly or im plicitly, to the p re a p o siti ripae legionis in M oesia P rim a and Dacia 
Ripensis (M. D ušanić, A rh eo lo ški v e s tn ik 25,1976,275—283).
(3) I t provides som e inform ation as to the notion of ripa legionis on th e D anube 
in an epoch an ted atin g the redaction of th e N o titia D ig n ita tu m . A section of th e fron­
tier controlled by one legion m ay have been divided into tw o subsections, b u t — at 
least in the case of I III Flavia, garrisoning perm anently Singidunum , the m ost u p ­
stream fo rtress of the province — th e p a rs su p erio r w as n o t labelled as such fo r 
lying up stream of the legion’s m ain cam p (as generally understood). The u n it (one 
cohort strong?) in charge of th e pars su p e rio r of the ripa legionis I I I I F laviae w as 
probably stationed a t Singidunum too, th a t of the p a rs in fe rio r a t Aureus Mons. 
The dispositions of soldiers of V II C laudia (pars su p erio r a t V im inacium , w ith the 
bulk of the legion, p a rs in fe rio r at Cuppae?) and X III G em ina (pars su p erio r a t 
D robeta or Egeta?) is less clear. It should be noted th a t the u n its of the p a rte s in­
ferio res occur n eith er in the N o titia n o r in the tile-stam ps; th is m ay show that, in 
M oesia P rim a an d Dacia Ripensis, they w ere less im portant, o r even only ephem eral, 
form ations.