original scientific article	UDC 316.42:913(497.6)
received: 2006-01-05
SUVREMENI SOCIJALNO-GEOGRAFSKI PROBLEMI REGIONALNOG RAZVOJA BOSNE I HERCEGOVINE
Safet NURKOVIČ
Univerzitet u Sarajevu, Prirodno-matematički fakultet, BiH-71000 Sarajevo, Zmaja od Bosne 33-35
e-mail: nurkovic@pmf.unsa.ba
IZVLEČEK
Prispevek obravnava sodobne socialnogeografske probleme regionalnega razvoja v Bosni in Hercegovini, ki so nastali kot posledica številnih kompleksnih dogodkov v zadnjem desetletju prejšnjega stoletja in v začetku tega. Ena izmed posledic omenjenih dogodkov je zelo kompleksna socialnogeografska struktura Bosne in Hercegovine in njena dezintegrirana regionalno-geografska struktura, ki tvori osnovo za regionalni razvoj. Preučevanje teh težav, vzrokov zanje in njihovih posledic za regionalni razvoj spada med posebne geografske interese, saj kaže na prispevek geografske stroke k reševanju problemov regionalnega razvoja Bosne in Hercegovine.
Ključne besede: socialnogeografska problematika, problematika regionalnega razvoja, vzroki in posledice socialnogeografskih problemov, socialnogeografska preobrazba, reševanje problemov regionalnega razvoja, Bosna
in Hercegovina
GLI ATTUALI PROBLEMI SOCIO-GEOGRAFICI DELLO SVILUPPO REGIONALE
DELLA BOSNIA ED ERZEGOVINA
SINTESI
Il contributo esamina gli attuali problemi socio-geografici dello sviluppo regionale della Bosnia ed Erzegovina. Essi sono il risultato di numerosi eventi molto complessi accaduti nell'ultimo decennio del Novecento e all'inizio di questo secolo. Ne e' emersa una struttura socio-geografica assai composita con una disintegrazione della sua struttura geografico-regionale che era alla base dello sviluppo locale. Lo studio di questi problemi, delle loro cause e delle conseguenze sullo sviluppo regionale e' di particolare interesse geografico. Queste ricerche sono un contributo della geografia come disciplina scientifica alla soluzione dello sviluppo regionale in Bosnia ed Erzegovina.
Parole chiave: problemi socio-geografici, problemi dello sviluppo regionale, cause e conseguenze dei problemi socio-geografici, trasformazione socio-geografica, soluzione dello sviluppo regionale, Bosnia ed Erzegovina
UVOD
Suvremeni društveno-ekonomski i regionalni razvoj Bosne i Hercegovine obilježen je sa nekoliko važnijih dogadaja, što su se zbili u posljednjem desetljecu pro-šlog i početkom ovog stoljeca, a posljedica su političkih, socijalnih i ekonomskih transformacija na globalnoj, evropskoj, regionalnoj i lokalnoj razini. Tu prije svega treba istaci:
-	globalne promjene geopolitičkih odnosa u kontekstu novog svjetskog poretka nakon pada "istočnog bloka";
-	političko osamostaljenje Bosne i Hercegovine;
-	agresiju na nezavisnu i medunarodno priznatu Re-publiku Bosnu i Hercegovinu nakon proglašenja njene nezavisnosti;
-	probleme vezane sa raspadom bivše SFRJ;
-	političku i ekonomsku tranziciju u Evropi;
-	dejtonski političko-teritorijalnu ustroj Bosne i Hercegovine i dr.
Ti su dogadaji i transformacije uzrokovale, pored političko-geografskih i ekonomsko-geografskih i pojavu brojnih socijalno-geografskih problema, koji su uvjeto-vali visok stupanj socioekonomske preobrazbe Bosne i Hercegovine, kao i to da ona danas ima složenu so-cijalno-geografsku strukturu s naglašenim regionalnim razlikama, što sa svoje strane utječu na opci društveno-ekonomski i regionalni razvoj zemlje (Nurkovic, 2005, 109).
PREDSTAVLJANJE PROBLEMA ISTRAŽIVANJA
Najdinamičniji društveno-ekonomski razvoj opcenito Bosna i Hercegovina je ostvarila pod utjecajem široko pokrenute industrijalizacije nakon Drugog svjetskog rata. Dinamičnu industrijalizaciju zemlje pratile su: transformacija privrede u cjelini, demografska tranzicija i proces urbanizacije. To je razdoblje u kojem je Bosna i Hercegovina ostvarila izrazit gospodarski rast i doživjela krupne strukturne promjene, a bosanskohercegovačko društvo dinamične demografske i socioekonomske transformacije. U tom je razdoblju Bosna i Hercegovina, od pretežno agrarne siromašne zemlje, izrasla u, za evropske prilike 80-tih godina prošlog stoljeca, industrija-liziranu zemlju u razvoju (SPUFBiH; ERRBiH).
Opcenito, dinamičan gospodarski razvoj tokom prve tri decenije druge polovice prošlog stoljeca posebno se odrazio na promjene demografske i socioekonomske strukture stanovništva Bosne i Hercegovine, koje su sa svoje strane generirale mnogobrojne socioekonomske procese kao što su urbanizacija, polarizacija i koncentracija, depopulacija, deagrarizacija i dr.
Socijalno-ekonomska tranzicija Bosne i Hercegovine odvijala se različitom dinamikom i s prostorno diferenciranim učincima, ovisno o promjeni težišta gospo-darskog razvoja i prednosti pojedinih regija što se, na
odgovarajuci način, odrazilo i u regionalnom razvoju, odnosno izrazitom prostornom disparitetu razvoja unu-tar zemlje. Tako su se, vremenom, razvile dvije popu-lacijsko-razvojne osovine: sjevernobosanska i centralno-bosanska. Nasuprot tome, sa sporijim razvojem, izdva-jaju se rubna područja, na periferiji ili semi-periferiji izmedu žarišnih osovina razvoja: Istočna Bosna, Istočna Hercegovina i Jugozapadna Bosna.
Kao rezultat rastuce krize društveno-političkog i eko-nomskog sustava SFRJ u periodu od 1986. do 1991. go-dine zabilježen je spor demografski i stagnacija socijal-nog i ekonomskog razvoja i povecanje regionalnih razlika izmedu pojedinih dijelova Bosne i Hercegovine. Vrlo usporenom demografskom, te izrazitoj stagnaciji ekonomskog i socijalnog razvoja Bosne i Hercegovine i produbljivanju razlika u regionalnom razvoju nakon 1991. godine doprinijeli su mnogobrojni faktori, koji su spomenuti u uvodnom dijelu ovog rada, od koji h su naj-značajniji:
-	agresija i ratna zbivanja u Bosni i Hercegovini u periodu 1992.-1995. godine i
-	uspostava i "funkcioniranje" dejtonskog političko-te-ritorijalnog ustroja u Bosni i Hercegovini.
HIPOTEZA I CILJ ISTRAŽIVANJA
Cilj istraživanja su spoznaje kompleksnosti, brojnost i multidimenzionalnost socijalno-geografskih problema Bosne i Hercegovine, koji su nastali u periodu nakon 90-tih godina prošlog stoljeca, te uzroci nastanka i nji -hove posljedice.
Polazište ovih istraživanja temelji se na rezultatima preliminarnih istraživanja problematike suvremene so-cijalno-geografske, političko-geografske i ekonomsko-geografske preobrazbe Bosne i Hercegovine, koju karak-terizira izrazita polarizacija sa naglašenim regionalnim razlikama - regionalni disparitet socijalno-ekonomskog razvoja Bosne i Hercegovine (Nurkovic, 2005).
TEORIJSKO-METODOLOŠKI PRISTUP ISTRAŽIVANJA
Po teorijsko-metodološkom pristupu ova su istraživanja vrlo kompleksna i obuhvataju spoznaje uzroka i posljedica najvažnijih socijalno-geografskih problema regionalnog razvoja Bosne i Hercegovine.
U istraživanjima su primijenjene, pored klasičnih znanstvenih metoda (analiza, sinteza, generalizacija i dr.), i sistemska i faktografska analiza, kvantitativne metode, metod terenskih istraživanja i anketiranja.
REZULTATI ISTRAŽIVANJA I INTERPRETACIJA
Temeljnim istraživanjima problematike suvremene socijalno-geografske preobrazbe Bosne i Hercegovine uz primjenu odgovarajuce metodologije utvrdeni su mnogobrojni socijalno-geografski problemi, koji karak-
teriziraju socijalno-geografsku strukturu Bosne i Hercegovine vrlo osobenom, koja sa svoje strane utječe na sve izrazitiji prostorni disparitet u regionalnom razvoju Bosne i Hercegovine.
Iz mnoštva suvremenih socijalno-geografskih problema u ovom radu tretirani su slijedeci:1) Stagnantan demografski razvoj; 2) Izrazita demografska koncentracija i polarizacija; 3) Starenje stanovništva i njegova prostorna diferenciranost; 4) Etnička homogenizacija; 5) Polarizacija u urbanom razvoju; 6) Dezintegracija naseobinskog sistema; 7) Problem svojevrsne ruralizacije gradova; 8) Problem socijalno-geografske diferencijacije u gradovi-ma i 9). Problem socijalno-ekonomske degradacije bo-sanskohercegovačkih sela (Nurkovic, 2005, 111; Nurkovic, Miric, 2005a, 33-35).
Stagnantan demografski razvoj Bosne i Hercegovine
U demografskom razvoju Bosne i Hercegovine tokom cijelog perioda nakon Drugog svjetskog rata do 1992. godine zapažena je tendencija postepenog opa-danja stopa porasta stanovništva, a u periodu od 1992. godine stagnacija demografske dinamike. Postepeno opadanje stopa porasta stanovništva u periodu nakon Drugog svjetskog rata do 1992. godine (u periodu 0d 1948. do 1991. godine prosječna godišnja stopa porasta stanovništva iznosila je 1,64%, a u zadnjem medupo-pisnom periodu od 1981. do 1991. godine 0,61%) rezultat je smanjenja stopa nataliteta (stopa nataliteta u 1948. godini iznosila je 36,2 promila, a u 1991. godini 14,8 promila) i prirodnog priraštaja (stopa prirodnog priraštaja u 1948. godini iznosila je 22,3 promila, a u 1991. godini 7,8 promila) (Nurkovic, 2000, 135). Izrazita stagnacija demografske dinamike Bosne i Hercegovine od 1992. godine posljedica je rata i postratnih trendova društveno-ekonomskih tokova razvoja, koji su se negativno odrazili na demografski razvoj. Naime, u periodu od 1992. godine evidentna je izrazita stagnacija demografske dinamike, koju potvrduje vrlo visoka stopa pada stanovništva (- 2,1% godišnje), koja je uvjetovana vrlo niskom stopom prirodnog priraštaja (1,1 promila godišnje) i visokom negativnom stopom migracijskog salda (- 2,2% godišnje) (SG/LJFBiH, 2005). Tako je Bosna i Hercegovina za relativno kratko vrijeme (nakon 1991. godine) iz centralne tranzicijske podetape ušla duboko u podetapu kasne tranzicije (Wertheimer-Baletic, 1990, 80).
Zabrinjavajuca je činjenica što je u posljednjih nekoliko godina vrlo visoka stopa emigracije mladih i što su još uvijek veliki kontingenti izbjeglih i raseljenih lica. Naime, prema podacima nekih nevladinih inozemnih i domacih organizacija Bosnu i Hercegovinu napusti izmedu 75.000 i 80.000 mladih, kao i to da je u inozemstvu još uvijek 352.304 lica, te da se oko 450.000 raseljenih lica širom zemlje još uvijek ne mogu vratiti u svoje domove (GRT, 2004).
Izrazita demografska koncentracija i polarizacija u Bosni i Hercegovini
Istraživanjima je utvrden izrazit regionalni disparitet u novijem demografskom razvoju koji se ogleda u regionalno neravnomjernom razmještaju stanovništva Bosne i Hercegovine, snažnim procesima demografskog rasta gradova i izrazitoj depopulaciji sela, te u prostorno diferenciranim procesima koncentracije i polarizacije demografskog razvoja Bosne i Hercegovine.
Naime, promjene u regionalno neravnomjernom razmještaju stanovništva Bosne i Hercegovine ogledaju se u povecanju stupnja koncentracije stanovništva u sjevernobosanskoj i centralnobosanskoj populacijskoj regiji, na jednoj, i demografskom pražnjenju istočnobo-sanske, istočnohercegovačke i zapadnobosanske populacijske regije, na drugoj strani.
Snažan procese demografskog rasta gradova i demografskom pustošenju sela, potaknuti procesom primarne urbanizacije uvjetovao je prostorno polariziran demografski razvoj Bosne i Hercegovine. Zarište tako pola-riziranog demografskog razvoja Bosne i Hercegovine je sarajevska urbana aglomeracija, odnosno šira sarajevska socijalno-ekonomska regija, u kojoj se pod utjecajem Sarajeva odvija dinamičan proces koncentracije stanov-ništva i intenzivna i sveobuhvatna socijalno-geografska preobrazba. Pored Sarajeva, vodeca središta prostorne demografske polarizacije u Bosni i Hercegovini, još su i makroregionalni centri Banja Luka, Tuzla i Mostar. Na nižoj regionalnoj razini žarišta polarizacijskog demografskog razvoja Bosne i Hercegovine je veci broj regionalnih centara kao što su: Bihac, Doboj, Bijeljina, Zenica, Travnik, i Livno. U njima je proces demografske koncentracije različitog intenziteta, od Bihaca, Bijeljine i Zenice sa izrazitom demografskom polarizacijom na jednoj, do Doboja i Livna sa umjerenijom demograf-skom polarizacijom, na drugoj strani. Proces demografskog pustošenja sela (depopulacija) Bosne i Hercegovine je posljedica industrijalizacije, deagrarizacije i urbanizacije i sveopceg društveno-gospodarskog zaostajanja bosanskohercegovačkog sela i agrarnih područja, kao i procesa demografske koncentracije i polarizacije, koji su uvjetovali pretakanje stanovništva iz ruralnih i agrarnih perifernih i semi-perifernih regija Bosne i Hercegovine, sa jednostavnom privrednom strukturom i slabom funkcionalnom diferencijacijom, u regije izrazite populacijske koncentracije i gradove sa izrazitom funk-cionalnom diverzifikacijom (Marinovic-Uzelac, 2001, 71).
Prostorno diferencirani proces polarizacije i regionalne diferencijacije, te s tim povezan smjer i intenzitet preobrazbe regionalne strukture Bosne i Hercegovine, pokazuje da se razlike izmedu navedenih dviju skupina prostornih cjelina sve više produbljuju. Proporcionalno tome, povecavaju se i suprotnosti u regionalnom razvoju Bosne i Hercegovine, sa sve nepovoljnijim posljedicama
MAGISTRALNI PUTEVI
. ZELJEZNICE
NASELJA >IOOOO st
NASELJA > 2 000 st.
PODRUCJA KONCENTRACIJE STANOVNISTVA
SI. 1: Područja koncentracije stanovništva i saobracajna infrastruktura Bosne i Hercegovine -
stanje: 1990 (Prema: SPUFBiH, 1997). Fig. 1: Population concentration and traffic infrastructure in Bosnia and Herzegovina:
1990 (SPUFBiH, 1997).
na ukupan društveno-ekonomski razvoj zemlje. Regio-nalno-geografski, po stupnju socijalno-geografske preobrazbe vrlo su izražene razlike izmedu Zapadne Hercegovine, koja se može uzeti kao primjer integracijskih trendova regionalnog okupljanja i diferenciranja i cjelovitog i koherentnog regionalnog razvoja, i Istočne Hercegovine i Istočne Bosne kao primjera dezintegri-rajucih trendova regionalnog okupljanja i diferenciranja, što upucuje na regionalno neravnomjeran razvoj unutar Bosne i Hercegovine, koji je, uglavnom, posljedica rata
(1992-1995. godine) i dejtonskog političko-teritorijalnog ustroja (Nurkovic, 2005, 113; Nurkovic, Miric 2005a, 36).
Starenje stanovništva i njegova prostorna diferenciranost u Bosni i Hercegovini
Starenje stanovništva i njegova prostorna diferenciranost, kao posljedica stagnantnog demografskog razvoja i sveopce društveno-gospodarske nerazvijenosti Bosne i
SI. 2: Zone privredne i populacijske koncentracije u Bosni i Hercegovini - stanje 1990 (Prema: SPUFBiH, 1997). Fig. 2: Economy and population concentration in Bosnia and Herzegovina: 1990 (SPUFBiH, 1997).
Hercegovine, jedan je od značajnijih demografskih problema, čije su posljedice na demografski, socijalni i ekonomski razvoj zemlje vrlo izrazite. Sa sadasnjoj stopom od 18,5% stanovnistva starijeg od 60 i vise godina (procjene za 2002. godinu: SG/LJFBiH, 2005), populacija Bosne i Hercegovine, prema klasifikaciji UNa, ima obilježja demografske starosti (Wertheimer-Ba-letic, 1990, 248). Da je proces starenja stanovnistva u suvremeno doba vrlo intenzivan potvrduje činjenica da je Bosna i Hercegovina samo prije trinaestak godina bila na pragu starenja, od kada je proces intenziviran (Wertheimer-Baletic, 1990, 248). Uz to, alarmantnijim se čini realno postojanje područja sa vrlo visokim učescem starih u ukupnom stanovnistvu, tj. sa oznakama trajne demografske starosti kao sto je istočnobosansko, istočnohercegovačko i jugozapadnobosansko područje. Nadalje, evidentno pogorsanje bioloških obilježja stanovnistva, kao prostorno vrlo diferenciran proces, koji se manifestira poglavito kroz demografsko starenje, upozorava da se Bosna i Hercegovina nalazi pred broj-nim problemima demografske reprodukcije. Kada se maju u vidu spomenuti trendovi demografskog starenja posljedice rata (blizu 250.000 poginulih, 352.304 zbjeglica i oko 450.000 raseljenih lica), onda je očito da je osmisljavanje demografske obnove u vremenu i prostoru jedan od prioritetnih zadataka. Ovo s toga sto, na žalost, Bosna i Hercegovina jos uvijek nema jasno koncipiranu populacijsku politiku kojom bi se spriječila njena dalja demografska degradacija.
SI. 3: Dobno-spolne piramide Bosne i Hercegovine za 2000 i 2050. godinu (Prema: US Census Bureau). Fig. 3: Age-gender pyramids in Bosnia and Herzegovina for the years 2000 and 2050 (projected) (US Census Bureau).
Etnička homogenizacija u Bosni i Hercegovini
Proces etničke homogenizacije u Bosni i Hercegovini, koji se odvija od 1992. godine, kao značajan demografski fenomen posljedica je rata i prostorno je vrlo diferenciran proces. Višestoljetna multikonfesionalnost, multikulturalnost i multietničnost Bosne i Hercegovine dovodi se u pitanje usljed etničke i političke homogenizacije koja se odvija u ozračju njenog političko-te-ritorijalnog ustroja. Naime, tokom rata započeta, i nakon rata, u ozračju dejtonskog političko-teritorijalnog ustroja nastavljena etnička homogenizacija, ozbiljna su prijet-nja disoluciji višestoljetne multietničnosti Bosne i Hercegovine (IHR, 2005, 20). Taj se proces, u suvremeno doba, odvija kako na entitetskoj, tako i na kantonalnoj i opcinskoj razini. Posljedica toga je uspostava etnički homogenih područja, kao što su istočnobosansko, istočnohercegovačko i sjevernobosansko, koja to nisu bila prije 1992. godine. Navodimo samo neke primjere iz Federacije Bosne i Hercegovine, jer se za Republiku Srpsku ne raspolaže podacima. Tako je u opcini Mostar drastično smanjeno učešce Srba u ukupnom stanov-ništvu sa 19,0% u 1991 na 3,5% u 2004. godini; U opcini Jajce smanjeno je učešce Bošnjaka (sa 38,8% u 1991 na 27,7% u 2004. godini) i Srba (sa 19,3% u 1991
na 4,6% u 2004. godini) u ukupnom stanovništvu; U opcini Bugojno drastično je smanjeno učešce Hrvata (sa 42,1% u 1991 na 20,0% u 2004. godini) i Srba (sa 18,9% u 1991 na 4,4% u 2004. godini) u ukupnom stanovništvu (KB, 2005; SGSR BiH, 1991, 309-310).
Polarizacija u urbanom razvoju Bosne i Hercegovine
Polarizacija u urbanom razvoju Bosne i Hercegovine se ogleda u vrlo dimaničnom monocentrizmu metropole, odnosno rastu dominacije Sarajeva i makroregionalnih centara Banja Luke, Tuzle i Mostara, što je intenzivirano posledicama rata, tokom kojeg se najveci broj izbjeglih i protjeranih lica iz ratom zahvacenih područja naselio u njima, a sada se iz objektivnih razloga tamo ne mogu ili sporo vracaju. To je sa svoje strane pojačalo proces polarizacije urbanog razvoja spomenutih gradskih područja i dodatno provincijaliziralo ostali prostor Bosne i Hercegovine i stimuliralo daljnje preseljavanje stanovništva i koncentraciju, kao što je to, npr. slučaj kod Trebinja, Foče i Goražda. Ovi su gradovi prije 1992. godine imali značenje regionalnih centara, koje su u suvremeno doba, dejtonskim političko-teritorijalnim ustrojem izgubili (Nurkovic, Miric, 2005b, 79).
SI. 4: Dezintegracija naseobinske strukture Bosne i Hercegovine duž MLR-a (Prema: Nurkovic, Miric, 2005a, 34). Fig. 4: Disintegration of the settlement structure of Bosnia and Herzegovina along the interentity boundary line (Nurkovic, Miric, 2005a, 34).
LEGENDA:
naselja > 2.000 st.
naselja >10.000 st.
magistralni putevi
DISTRIKT BRCKO
regionalni putevi
Si. 5: Dezintegracija urbanog sistema Bosne i Hercegovine duž MLR-a (Prema: SPUFBiH, 1997). Fig. 5: Disintegration of the urban system of Bosnia and Herzegovina along the interentity
boundary line (SPUFBiH, 1997).
Dezintegracija naseobinskog sistema Bosne i Hercegovine
Dezintegracija naseobinskog sistema Bosne i Hercegovine nakon 1995. godine posljedica je uspostave dejtonskog političko-teritorijal nog ustroja (Nurkovic, Miric, 2005a). Dezintegracija naseobinskog sistema Bosne i Hercegovine ogleda se u: a) Dezintegraciji urbanog sistema Bosne i Hercegovine; b) dezintegraciji krupnih urbanih sistema; c) dezintegraciji oko 7% cjelokupnog broja bosanskohercegovačkih naselja (304 naselja) i dr. Poseljedice dezintegracije naseobinskog sistema Bosne i Hercegovine su vrlo složene i brojne i manifestiraju se gotovo na sve komponente društveno-ekonomskog razvoja (Nurkovic, 2005).
Dezintegracija urbanog sistema Bosne i Hercegovine, koja se manifestira kroz dezintegraciju urbane mreže i funkcionalnih veza i odnosa izmedu naselja, koje su uspostavljene tokom dugog vremena. Dejton-skim političko-teritorijalnim ustrojem (MLR-om -medu-entitetskom linijom razgraničenja) dezintegrirana je osnovna kičma urbanog "T" sistema Bosne i Hercegovine transferzalno (Bosanski Šamac-Doboj-Zenica-Sara-jevo-Mostar-Čapljina) i longitudinalno (Bihac-Prijedor-Banja Luka-Doboj-Tuzla-Zvornik). Isto tako, MLR-om su dezintegrirani krupnih urbanih sistema kao sto je Sarajevo, zatim Doboj i dr., kao i naseobinski sistem Bosne i Hercegovine u cjelini, sto pokazuje dezintegracija 304 bosanskohercegovačka naselja, koja su po-dijeljena meduentitetskom linijom razgraničenja. Pro-
storno je taj proces naizrazitiji u prostoru rijeka Usore i Spreče, zatim u području Sarajeva, Goražda i Jajca (Nurkovic, Miric, 2005a, 35).
Problem svojevrsne ruralizacije gradova Bosne i Hercegovine
Proces svojevrsne ruralizacije gradova Bosne i Hercegovine koji se odvija u suvremeno doba u neposrednoj je vezi s izrazitijom koncentracijom stanovnistva. Naime, usljed ruralnog ratnog i poratnog egzodusa, velike nezaposlenosti (stopa nezaposlenosti u 2002. godini u Bosni i Hercegovini iznosila je 46%), siromaštva (BDP po sta-novniku u 2002. godini u Bosni i Hercegovini iznosio je 1.310 USA$), niskom razinom pismenosti i kvalificira-nosti itd., onog stanovnistva koje je posljednih 15-tak go-dina naseljavalo gradove i prigradska područja. Prenaglo naseljene i često stihijski gradene, periferije bosanskohercegovačkih gradova poprimaju poluseoski način života, koji premda rijetko, dopire do samog središta gradova. Sasvim je sigurno da je proces urbanizacije, tj. prodiranja gradskog načina života u okolice bosansko-hercegovačkih gradova snažniji i relevantniji proces, ali ne treba izgubiti iz vida probleme koji proizlaze iz prenagle urbanizacije, često "kvantitetnije" nego "kvalitet-nije" (Marinovic-Uzelac, 2001, 71). Radi se o vrlo slože-nim sociološkim i socijalno-geografskim procesima brže transformacije života, koji ponekad uvjetuju i niz psiho-socijalnih problema.
Problem socijalno-geografske diferencijacije u gradovima Bosne i Hercegovine
U posljednje vrijeme (od 1992. godine) u bosan-skohercegovačkim gradovima odvija se vrlo intenzivan proces socijalno-geografske diferencijacije, koji se, kao vrlo složen proces, ogleda se u:
-	socijalnoj topografiji i socijalnoj segregaciji koja se odvija unutar bosanskohercegovačkih gradova;
-	tercijalizaciji, odnosno izrazitoj funkcionalnoj preobrazbi u gradovima Bosne i Hercegovine;
-	preobrazbi socioekonomskog položaja stanovništva bosanskohercegovačkih gradova;
-	suburbanizaciji, koja se manifestira kroz preselja-vanje iz središnjih dijelova bosanskohercegovačkih gradova u okolicu;
-	reurbanizaciji;
-	citizaciji i dr.
Problem socijalno-ekonomske degradacije bosanskohercegovačkih sela
Socijalno-ekonomska degradacija bosanskohercegovačkih sela ogleda se, prije svega, u drastičnom slomu seoske ekonomije, koja se u doticaju s industrija-lizacijom i razvojem tercijarnih djelatnosti nije mogla održati. Taj se proces počeo dinamičnije odvijati od 60-
tih godina prošlog stoljeca, od kada se te djelatnosti intenzivno razvijaju. Kulminacija tog procesa odvijala se tokom rata (1992-1995. godine), kojim se bosanskoher-cegovačka sela socijalno-ekonomski degradiraju. Isto tako evidentan je i proces demografske degradacije, koju karakterizira smanjenje broja stanovnika više od 85% bosanskohercegovačkih sela, što dovodi do sveopce socio-demografske depresije i dr.
Pored toga, značajno je istaci da na sveopce so-cijalno i ekonomsko zapuštanje sela i agrarnih područja Bosne i Hercegovine utječe i lična sigurnost njihovog stanovnika, osobito onih koji koji se kao izbjeglice ili raseljena vracaju u svoja prijeratna boravišta. Ona je umnogome ugrožena sa više od 2 miliona mina i više od 3 miliona drugih ubojnih sredstava "rasutih" najvecim dijelom po ruralnim i agrarnim područjima širom Bosne i Hercegovine, a naročito u sektoru "linije sučeljavanja vojnih snaga" (SPUFBiH, 64).
ZAKLJUČAK
Nakon 90-tih godina prošlog stoljeca intenzivan proces socijalno-geografske preobrazbe stanovništva Bosne i Hercegovine manifestovao se na pojavu i radikalizaciju mnogobrojnih socijalno-geografskih problema, medu kojima poseban značaj imaju:
SI. 6: Minska područja u Bosni i Hercegovini (Prema: SPUFBiH, 1997, 65). Fig. 6: Mined areas in Bosnia and Herzegovina (SPUFBiH, 1997, 65).
-	stagnantan i prostorno diferenciran demografski razvoj,
-	izrazita demografska koncentracija i polarizacija,
-	starenje stanovnistva i njegova prostorna diferen-ciranost,
-	etnička homogenizacija,
-	polarizacija u urbanom razvoju,
-	dezintegracija naseobinskog sistema,
-	problem svojevrsne ruralizacije gradova,
-	problem socijalno-geografske diferencijacije u grado-vima,
- problem socijalno-ekonomske degradacije bosansko-hercegovačkih sela i mnogi drugi. Brojni socijalno-geografski problemi, koji su rezultat ratnih razaranja bosanskohercegovačkog drustva i ekonomije, zatim globalnih ekonomskih i regionalnih tran-zicijskih procesa i procesa političke, socijalne i ekonomske tranzicije Bosne i Hercegovine, rezultirali su stvaranju vrlo složene socijalno-geografske strukture sa naglasenim regionalnim razlikama, sto implicira usporen drustveno-gospodarski razvoj i izrazito neravnomjeran regionalni razvoj Bosne i Hercegovine.
CONTEMPORARY SOCIOGEOGRAPHIC PROBLEMS OF REGIONAL DEVELOPMENT
OF BOSNIA AND HERZEGOVINA
Safet NURKOVIC
University of Sarajevo, Faculty of natural sciences and mathematics, BiH-71000 Sarajevo, Zmaja od Bosne 33-35
e-mail: nurkovic@pmf.unsa.ba
SUMMARY
This study deals with sociogeographic problems of regional development of Bosnia and Herzegovina. These problems emerged as a consequence of numerous complex events that took place during the last decade of the 2Cfh, and the beginning of the 21st century. After the 199Cs, an intensive process of sociogeographic transformation of the population of Bosnia and Herzegovina revealed and exacerbated numerous sociogeographic problems. Among others, the most important problems are the following:
-	Stagnating and regionally differentiated demographic development,
-	Distinct demographic concentration and polarisation,
-	Aging of population and its regional differentiation,
-	Ethnic homogenisation,
-	Polarisation in urban development,
-	Disintegration of settlement system,
-	Problem of specific 'ruralisation' of the cities,
-	Problem of sociogeographic differentiation in the cities,
-	Problem of socioeconomic degradation of BiH villages, and many other problems.
The very complex sociogeographic structure, with emphasized regional differences, is a consequence of numerous sociogeographic problems that are the result of the wartime destruction of the BiH society and economy, of global economic and regional processes of transition, as well as of processes of political, social and economic transition of Bosnia and Herzegovina. These problems imply slow socioeconomic development and the particularly unequal regional development of Bosnia and Herzegovina.
Research on these problems, their causes, and the consequences they have on the regional development of Bosnia and Herzegovina, are of special geographic interest. We recognise such research as a contribution by geographical science and profession in solving the problems of regional development of Bosnia and Herzegovina.
Key words: sociogeographic problems, problems of regional development, causes and consequences of sociogeographic problems, sociogeographic transformation, resolving the problem of regional development, Bosnia
and Herzegovina
LITERATURA
Anselin, L., Madden, M. (1990): New Directions in Regional Analysis: Integrated and Multi-regional Approaches. London, Belhaven Press.
Bachtler, J., Yuill, D. (2001): Policies and strategies for regional development: A shift in Paradigm?. Regional and industrial Policy Research Paper, No 46. Glasgow, European Policies Research Centre.
Bahrenberg, G. (1993): Dimensions of regionalism. U:Dirven E., Groenewegen J., Von Hof, (1993): Stuck in the region. Nederlande Geographische Studies, No 155. Utrecht.
Basic, K. (1994): Socijalno-prostorna segregacija stanov-ništva Zagreba, Geografski horizont, Br. 2/1994. Zagreb, Savez geografskih društava Hrvatske. Bogunovic, A. (2001): Regionalne integracije i regionalna politika. Zagreb, Ekonomski fakultet. Bordlein, R. (1997): Region - Regionalisierung - Nachhaltige Regionalentwicklung. Frankfurt am Main, Un-veroffentliches Konzeptpapier.
Bradshaw, M. (2000): World Regional Geography - the new global order, Second Edition. Boston, McGraw-Hill Companies, 27-74.
Der Fischer Weltalamanch (2005): Der Fischer Welt-almanach 2005: Zahlen-Daten-Fakten. Frankfurt am Main, Fischer Taschenbuch Verlag GmbH. ERRBiH (1980): Ekonomski razvoj do 2000. godine kao faktor prostornog uredenja Republike Bosne i Hercegovine. Sarajevo, Ekonomski institut. GRT (2004): Global Refugee Trends 2004, UNHCR. Http://www.unhcr.org/statistics (2005-09). Hilpert, M. (2002): Applied Social Geography: Management of Spatial Planning in Refletive Discourse-Research Perspectives fowards a "Theory of Prachce". Dela, 18. Ljubljana, Oddelek za geografijo Filozofske fakultete Univerze v Ljubljani, 29-40. Horn, R. V. (1994): Statistical indicators for the economical and social sciences. Cambridge, Cambridge University Press.
IHR (2005): Izvještaj o humanom razvoju 2005: Bolja lokalna uprava u Bosni i Hercegovini. Sarajevo, UNDP BiH.
KB (2005): Kantoni u brojkama 2005. Sarajevo, Federalni zavod za statistiku.
Keeble, D. (1989): Core-Periphery disparities, resession and new regional dynamism in the European Community. U: Geography, 74(1), 1-11.
Knox, P. (1995): Urban Social geography: an introduction. Harlow, Longman.
Lindsay, J. M.(1997): Techniques in Human Geography, Routledge Contemporary Human Geography. London, Routledge.
Maier, J., Paesler, R., Ruppert, K., Schaffer, F. (1977):
Sozialgeographie. Braunschaweig, Georg Westermann Verlag GmbH.
Marinovic-Uzelac, A. (2001): Prostorno planiranje. Zagreb, Dom i svijet.
Nurkovic, S. (2000): Regionalna geografija Bosne i Hercegovine. Tipkopis.
Nurkovic, S. (2005): Contemporary problems of the regional development of Bosnia and Herzegovina. U:
Proceedings of the International seminar: Regional development problems in Croatia and neighboring contries. Zagreb, Croatian geographical Society, 109-114. Nurkovic, S., Miric, R. (2005a): Implikacije političko-teritorijalnog sistema Bosne i Hercegovine na regio-nalno-geografsku strukturu i razvoj /Implikation of poli-tical-teritorial system of Bosnia and Herzegovina on its regional-geographic structure and development/. U: Zbornik 1. kongresa geografa Bosne i Hercegovine. Sarajevo, Geografsko društvo Federacije Bosne i Hercegovine, 26-44.
Nurkovic, S., Miric, R. (2005b): Osvrt na geografsku regionalizaciju Bosne i Hercegovine, Geografski radovi, 1. Tuzla, Odsjek za geografiju Prirodno-matematičkog fakulteta Univerziteta u Tuzli, 74-91. Nurkovic, S., Miric, R. (2005c): The political-territorial system of Bosnia and Herzegovina as a factor in the regional-geographic structure of the State. International Conference "Dayton - ten years after - conflict resolution and co-operation perspectives", Sarajevo, 29. XI-01. XII 2005. Glasnik, 10, 2005, 8. Koper, Univerza na Primorskem, Znanstveno-raziskovalno središče Koper, 97.
Osmakovic, J. (2002): Teorija i politika regionalnog razvoja Bosne i Hercegovine. Sarajevo, Ekonomski fakultet.
Pregledni listovi (1996): Pregledni listovi topografskih karata WGS 84, Former Yugoslavia 1:50 000. Washington, Defence Maping Agency - US Government. Srednjoročna strategija (2004): Srednjoročna strategija razvoja. Sarajevo, Vijece ministara BiH. SG/LJSRBiH (1991): Statistički godišnjak SR Bosne i Hercegovine 1991. Sarajevo, Republički zavod za statistiku.
SGFBiH (2005): Statistički godišnjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine 2005, Sarajevo, Federalni zavod za statistiku.
SPUFBiH (1997): Strategija prostornog uredenja F BiH. Sarajevo, Federalno ministarstvo prostornog uredenja i okoliša.
Terlouw, P. C. (1992): The regional geography of the world-system. External arena, Periphery, Semiperiphery, Core. Netherland Geographical Studies, No 144. Utrecht.
US Census Bureau: Http://census.gov.ipc (2005-09). Welen, B. (1997): Socialgeographie alltaglicher Regionalisierung, Band 2: Globalisierung, Region und Regionalisierung, No 119. Stuttgart, Erdkundliches Wissen. Vresk, M. (1990): Osnove urbane geografije. Zagreb, Skolska knjiga.
Wertheimer-Baletic, A. (1990): Demografija-stanov-ništvo i ekonomski razvitak. Zagreb, Informator.