ANNALES • Ser. hist, socio!. - 10 • 2000 • 2 (22) izvirni znanstveni članek UDK 738.8:666.11 "-Q2/04"(497.5) prejeto: 1999-11-27 STAKLENi AMFORiSCi I AMFORE i STAKLEN1 OBLICI TiPA AMFORE Ivo FADIČ Arheološki muzej, HR-23000 Zadar, Trg opatice Čike '! e-mail: fadic.ivo@zd.tei.hr IZVLEČEK Namen tega prispevka je potrditev nekaterih steklenih oblik, za katere je na splošno veljalo, ne glede na njihov obseg, da so privilegij keramične proizvodnje. Pa vendar je ta kratka retrospektiva na določeno kategorijo steklenih proizvodov, ki so se poleg keramičnih amfor lahko uporabljali tudi za shranjevanje vina in garuma, pokazala na veliko domišljijo steklarskih mojstrov, bogato tipoloiko zastopanost amforiskov in amfor ter na nepričakovano veliko število amfornih ("dvoročnih") steklenih oblik. Glede na to, da je to delo eno prvih poskusov posebne obdelave steklenih amforiskov in amfor ter oblik amfornega tipa, ki jih je mogoče datirati v čas od helenizma do pozne antike, tu ni v celoti izčrpana lestvica posameznih različic. Ob posebnem poudarku na vzhodno jadransko (hrvaško) obalo so podane tipološke-kronološke smernice in hkrati naznačena osnovna problematika. Ključne besede: steklo, staklarstvo, antika, amforisk, amfora, tipologija, jadranska obala, Hrvaška, arheologija GLASS AMPHORISKS AND AMPHORAE, AND OTHER VITREOUS TWO-HANDLED jARS ABSTRACT The aim of this treatise is to confirm certain glass forms that have been generally considered, irrespective of their magnitude, a privilege of the ceramic manufacture. However, even this brief retrospection on a certain category of glass products that could have served, besides clay amphorae, for the storage of wine and garum, indicated great imagination of the glass makers, a rich typological representation of amphorisks and amphorae, and an unexpected abundance of amphora-like ("two-handled") glass forms. Considering that this is one of the first attempts to deal specifically with glass amhorisks and amphorae as well as with the shape of amphorae that can be dated to the period from Hellenism to the Late Roman period, we were not in position to present a full scale of separate variants of these products. With a special emphasis on the eastern Adriatic (Croatian) coast, some typological-chronological guidelines are given and some basic complexities in this respect presented at the same time. Key words: glass, glass production, Roman period, amphorisks, amphora, typology, Adriatic coast, Croatia, archaeology 543 ANNALES • Ser. hist. sociol. • 10 • 2000 • 2 (22) !vo FADIČ: STAKLENI AMfORISCI l AMFORE I STAKLENI OB1.ICI TIPA AMFORE, 543-558 UVOD Sirom Rimskog Carstva radene su brojne študije o pojedinim vidovima trgovine s različitim poijoprivred- nim i gospodarskim proizvodima. Pisani su i radovi o proizvodnim centrtrna raznorodne keramičke robe, koja je, kao keramički artikai i kao ambalaža, bila takoder predmetom bogate trgovine. Keramičke amfore, koje su najčešče služile za pohranu i transport vina, ulja i ga- ruma, u tom su kontekstu, posebno na prostoru Medi- terana, pobudile znanstveni interes kod mnogih istra- živača. Ti su veliki keramički recipijenti s dvije okomite ručke evidentirani na cijelom Mediteranu i na kopnu i uz mnoge antičke brodolome. Posebno su zapaženi nalazi iz razdoblja kasnog helenizma i ranog carstva, Sto svakako potvrduje da je proizvodnja vina i spo- menute keramičke robe, a samim ti m i trgovina kao zna- čajna grana godpodartsva, upravo u to vrijeme doživjela svoj puni procvat. Osim raznorodnih kerarničkih amfora koje su po- stavljene u odredene tipološke i kronološke okvire, ma- terijalna kultura helenizma i antike ostavila nam je u nasljede i razne staklene oblike koji imitiraju široku lepezu tipova keramičkog posuda. U toj lepezi kopi- ranih oblika zapaženo mjesto zauzimaju i amfore.1 S obzirom da do sada nije napravljena prava temeljna študija o staklenim amforama, odnosno stakle- nim amforiscima, amforama, i oblkima tipa amfore> nije ustanovljena ni opče prihvačena terminologija za pojedine staklene oblike koji imitiraju keramičke am- fore. Dakle, pitanje terminologije još uvijek nije defi- nirano, pa je i danas upitno: Da ii pojedini takav oblik nazvati amforiskos, amforeta ili amfora, ili oblik tipa amfore? Sve kad bi te terminološke inačice bile opče prihvačene, ponovno se postavlja problem: Koje kriterije kod takve terminološke podjele prihvatiti? U ovakvoj raspravi osobno bih se opredtjelio za spomenuta tri termina - amphoriskos i amphora i obiici tipa amfore. Termin amforeta ne bi trebalo koristiti iz jednostavnog razloga što se amforiskos i amforeta medusobno isklju- čuju.2 Nairne, oba pojma bi trehala podrazumijevati mali stakleni recipijent naiik amfori. Uz to, termin amforeta koristi se najčešče samo kod nekih talijanskih autora (anforetta), i to, moglo bi se reči, gotovo bez kriterija.3 Zbog toga se u najnovijem rječniku koji je tiskan u Veneciji 1998. godine, a koji se bavi samo arheološkim staklom, ne donosi termin anforetta (Ferrari et al., 1998, 5). Rječnik donosi termine amphoriskos i amphora, ali nije preciznije izdiferencirana razlika iz- medu ta dva oblika.4 Kriterij veličine, odnosno zaprem- nine recipijenta ovdje nije presudan, pa po svemu iz- gleda, što je svakako netočno, da je jed ¡na razlika iz- medu ta dva oblika u tome što amforisci imaju šiljato, a amfore ravno dno.5 Čini mi se ispravnijim kod tipološkog determiniranja amforiska i amfore primjeniti kriterij zapremnine reci- pijenta, odnosno veličine amforastog staklenog pri- mjerka. Takvu razdiobu pravi i kvaiitetan rječnik za staklo - Dizionario del vefro.6 Stoga bi stakleni amforšsk trebalo definirati kao mali stakleni recipijent oblika keramičke amfore, kojem višina približno iznosi od 5 do 15 cm. Za razliku od staklenih amfora koje imaju znatno veču zapremninu - višina trn je približno od 15 do 43 cm, amforisci su u svojoj "utrobi" najčešče sadržavali različite skupocjene i dragocjene aromate i medika- mente. Nasuprot tome, staklene su amfore, osim ulja i ostalih tekučina, najvjerojatnije najčešče sadržavale kvalitetna lokalna vina, a u nekim slučajevima garum. AMPHORtSKOS Amforiskos je dakle manji stakleni recipijent naiik- amfori. Taj oblik bi se mogao sistematizirati u nekoliko kategorija. Izmedu one kronološke ili tipološke klasifi- kacije, u ovom trenutku opredijelio bih se za onu treču u kojoj primarnu klasifikacijsku ulogu predstavlja teh- 1 Veoma zapaženi tekst o staklenim recipijentima za pohranu vina i garuma napisao je Taboreili (1993/94), 1-22. U tom tekstu daje i dobar pregled staklenih amfora i ostalih vinskih i garumskih oblika. 2 Calvi (1968) koristi samo termin anforetta, i to za primjerke od oko 5 cm višine i za one od oko 16,5 cm višine, Inače, ista M . C. Calvi, iako izričito kaže da je amforeta bočica s dvije ručke {...dne gruppi di anforette, o bottigliette biansate, che sono .,,}, u grupi B p donosi anforete šiljatoga dna bez ručki (>). Nadalje, ista autorica u poglavij u ~ "staklo i. i 2. stoiječa", donosi anforette kao sa- mostalni oblik, ali i kao staklo puhano u kalup. Izmedu ostalih brojnih staklenih oblika u toj su skupini s reijefne arnforete, što po-* kazuje potpuno neujednačeni iipoloSki kriterij. 3 Vidi bilj. 2.; Roffia (1993), 155-5 57 i 260, u kategoriju amfora (3.4.7) donosi veoma različite oblike {kat. br. 352-357), koje, bez obzira na vel ičinu recipijenta, na kraju naziva anforetama (male staklene bočice s dvije ručke}. O v o je ti m čudnije jer su dva primjerka 19 cm višine (kat. br. 354, 355) i oblikovno se znatno raz!ikuju od ostalih. Uz navedeno, primjerak br. 352. takoder donosi u kategoriji amfora, naziva ga anforetta, a zapravo sc; radi o aribalosu. Tri staklene posude sasvitn ¡spravno definira kao amforiskose; (kat. br. 2, 5, 6), mada i.t rječniku na kraju knjige za taj oblik kaže da može biti malih i velikih dimenzija. Različite dimenzije pri- pisuje i amforama. 4 Kao i Roffia, te kao u sva čet in' tedanja Korpusa zbirki arheološkog stakia u Venetu (CCAVV - Corpus delte coliezioni archeologičHe; del vetro Veneto 1, 2, 3, 4, 1994, 1996, 1998 i 1998) i u rječniku Chssario del vetro archeologico (1998, S) za amforiskos i amforu:: navodi se da oni mogu biti malih i velikih dimenzija (?). 5 Vidi bilj. 3. 6 1993. godine rječnik je tiskan i u Italiji po izvorniku: An iliustrated Oictionary of Class, Thames and Hodson Itd. London. 544 ANNALES • Ser. hist, socio!. • 10 • 2000 • 2 (22) ivo FADIČ: STAKLENi AMFORISCI I AMFORE I STA KLENI 08UCI TIPA AMFORE, 543-.5S8 nika izrade. Medutisn, sasvim slučajno, ovakva klasifi- kacijska podjela ugiavnom se podudara i s kronološkim razvojem staklenih amforiska, jer primjerci koji su izra- deni u teh niči pješčane jezgre (core-formed glass) pred- stavljaju i najstariju grupu takvih izradevina. Stoga, u osnovi, amforiskose možemo podijeliti na one koji su radeni u tehnici: 1) "pješčane jezgre" 2) puhanja u kalup 3) slobodnog puhanja Amforisci u tehnici "pješčane jezgre" Ovi amforisci izradivani su prije pronalaska lule za puhanje stakla - od 6. do 1. stolječa prije Krista. Raspro- stranjeni su po Mediteranu, kao reminiscencija na prve staklene izradevine, ugiavnom tamo gdje su dopirali utjecaji grčkog svijeta (Hayes, 1975, 5-7). Medutim, koliko mi je poznato, na hrvatskom dijelu istočne jad- ranske obale do sada nije pronaden ni jedan amforiskos izraden u tehnici "pješčane jezgre"/ Centri proizvodnje malih staklenih amforiska bili su najvjerojatnije u Egiptu, odakle su i potekli, kao i u Grčkoj, gdje je njihova pro- izvodnja dosegla svoj vrhunac. Ugiavnom su izradivani od mod rog i tam no zelenog neprozirnog stakla, a de- korirani su sa staklenim nitima bijele, Zute i ijubičaste boje. Te staklene niti su se na toplo nanosile na površinu amforiska u horizontalnim iN cik-cak linijama, odnosno u takozvanom motivu "perja1' (Goldstein, 1979, 27-29, 38.; Hayes, 1975, 5-7). Moguče ih je kategorizirati u dvije skupine, U 6, i 5. stoiječe datiraju se amforisci trbušasfijeg tijela, dok razdoblju od 4. do 1. stolječa ugiavnom pripadaju primjerci izduženijeg tijela, poseb- no oni iz 2. i 1. stolječa prije Krista.8 Amforisci puhani u reijefni kaiup Amforisci ovog tipa izradivani su na istoku, najvje- rojatnije na području Sirije, od kraja 1. stolječa prije Krista do početka 2. st. poslije Krista. Po obisku ih je moguče svrstati u nekoliko inačica: u one poligonalnog (br. 6) (The Constable-Maxwell Collection, 1979, kat. br. 102, 104; Ravagnan, 1994, (kat. br. 21) 32; Fadič, 1997, 85, 130; Glass from the ancient world, 1957, 64-66) i zaobljenog tijela (br. 7-9) (The Constable-Maxwell Col- lection, 1979, (kat. br. 90, 101, 105, 152), 60, 66, 95; Ravagnan, 1994, (kat. br. 22-28) 31-34; Fadič, 1997, (kat. br. 70-73) 85, 127-128; Vefičkovič, (1976), 169- 172; Cermanovič-Kuzmanovič, 1976, 186, 188; Light- foot, 1989, br. 8, 25; Tommaso, 1990, 88.), odnosno na one s tijeiom u obliku školjke ili grozda (br. 10).9 Po načinu ukrašavanja amforisci puhani u kalup po- ligonalnog ili zaobljenog tijela mogu se klasificirati na one kojima je tijelo ukrašeno s geometrijskim, odnosno biljnirn ili figuralnim reljefntm ornamentom,50 kao i na one kojima je tijelo ukrašeno uzdužnim ili horizon- talnim reljefnim kanelirama (Ravagnan, 1994, (kat. 24, 26, 27) 33-34; Fadič, 1997, (kat. 71, 73), 84-85, 128; Calvi, 1968, kat. br. 247; Hayes, 1975, kat. 85; Tom- maso, 1990, tip 20.). Ovoj grupi amforiska koji su puhani ti kalup pri- padaju i veoma čudni i rijetki kasni amforisci s širokom SI. 1 (br. 1-5): amforisci radeni u tehnici "pješčane jezgre". Fig. 1 (nro. 1-5): anforischi lavorati con modellazione su nucleo. 7 U tehnici core-formed glass na ovom dijelu istočne Jadranske obale, odnosno na hrvatskom priobalju, do sada je poznat oblik aiabastron (vidi primjerice: Ravagnan, 1994, 23, kat 1; Fadič, 1997, 79, 84). 8 Goldstein (1979, 38) amforiskose dijeli čak u tri kronološke i tipološke skupine: prva skupina ids od 6.-5. stolječa, druga u 4. i 3. stoiječe i treča a 2. i 1. stoiječe prije Krista; Roffta, 1993, (kat. br. 2, 6, 7) 49, 50, 229; Hayes, 1975, (kat. 9-11, 33-38) 5-7; Tatton- Brown, Andrews, 1991, 42, 44; Stern, Schl ic lvNolte, 1994, (kat. br. 46, 58-62), 234-243; The Constable-Maxwell Collection, 1979, 18-19, 22-25; Barkoczi, 1996, 21-22, tab. A, 36; Lightfoot, 1989, 21-22. 9 Vidi primjerice kod: Calvi, 1968, kat. br. 255, tab. 17:1, 103-104; Tatton-Brown, Andrews, 1991, 73; ¡sings, 1957, (forma 91) 99- 101; Meconcel l i - Notarianni 1979. 10 Vidi primjerice: Ravagnan, 1994, kat. br. 21, 22, 25 ili 28, na kojem je figuralni prikaz Afgoriauia i Apolonlja Rodskog, te sjedeče muSke figure; Fadič, 1997, (kal. 72, 705, 84-85, 128; Lightfoot, 1989, p). 1 :2 . 545 ANNALES • Ser. hist, socio!. • 10 • 2000 • 2 (22) Ivo FADIČ: STAKUNI AMFORISCI I AMfORE I STAKLEN! OBLICI TIFA AMFORE, 543-558 Si. 2 (br. 6-11): amforisci puhani u kalup - lader, Aenona, Asseria (Zadar, Nin, Podgrade kod Benkovca): 6, 7, 9 (Ravagnan, 1994; Fadič, 1997); Argyruntum (Starigrad kod Zadra): 8 (Fadič, 1986, 1997); Kolekcija Loewy: 11 (Ravagnan, 1994); 10 (Isings, 1957). Fig. 2 (nro. 6-11): anforischi con soffiatura a stampo - lader, Aenona, Asseria (Zara, Nin, Podgrade presso Benkovac): 6, 7, 9 (Ravagnan, 1994; Fadič, 1997); Argyruntum (Starigrad presso Zara): 8 (Fadič, 1986, 1997); Collezione Loewy: 11 (Ravagnan, 1994); 10 (Isings, 1957). prstenastom bazom, pretežno cilindričnim tijelom i koijenastim trakastim ručkarna (br. 11). Takvi primjerci, koji su izgleda takoder puhani u kalup, izradivani su u 3. i 4. stolječu (Ravagnan, 1994, 31-32, kat. 20) i pret- hodili su još kasnijim amforiscima koji su cesto bili ukrašeni naknadno nanešenorn stakienom niti (na vru- če). Taj kasni oblik, ko/i je derivirao iz spomenutih amforiskosa lijevanih u kalup, datira se čak u 4. i 5. stolječe (Hayes, 1975, 107, 116-118). Slobodno puhani amforisci Slobodno puhani amforisci izradivani su od prve polovine 1. stoiječa do druge poiovine 2. stolječa pos- lije Krista.11 Masovnije su se proizvodili u staklarskim radionicama sjeverne Italije. Neovisno o boji i kvaliteti stakla moguče ih je svrstati na one sa zaravnjenom kružnom bazom, na one s kružnom prstenastom bazom i na slobodno puhane amforiske sa šiljatim dnom- 1J Calvi, 1968, grupa Aá, A l , grupa Bá; Biaggio, 1991, kat, 0001071, 1762047, 1762129; Zampieri, 1998, 20, 21, kat. 1, 2; Bonomi, 1996, 22-24; Ravagnan, 1 994, (kat. 32-38) 37-39; Fadič, 1997, (kat. 74-77) 85, 85, 129. 546 ANNALES • Ser. hist, socio}. 10 2000 • 2 (22) Ivo EADIČ: STAKLEN1 AMFORISCII AMFORE 1 STAKLENi OBLICI TIPA AMFORE, 543-558 SI. 3 (br. 12-15): slobodno pubani amforisci - lader, Aenona, Asseria (Zadar, Nin, Podgrade kod Benkovca): 13, 15 (Ravagnan, 1994); lader (Zadar): 12, 14 (Fadič, 1997). Fig. 3 (nro. 12-15): anforiscbi a soffiatura libera - lader, Aenona, Asseria (Zara, Nin, Podgrade presso Benkovac); 13, 15 (Ravagnan, 1994); iader (Zara): 12, 14 (Fadič, 1997), Različite inačice izrade dna i uporaba različite boje i kvalitete stakia u izradi amforiska ne znače ujedno i kronološku raznolikost. Spomenuti slobodno puhani amforisci redom su izradivani u vremenskom razdoblju od jednog i pol stolječa.12 AMFORE Staklene amfore je rnoguče kategorizirati u nekoliko osnovnih skupina: 1) Amfore koje počivaju na običnoj kružnoj Hi prstenastoj bazi 2) Amfore izduženog tijela sa šiljatim dnom 3) Amfore sa zaobljenim dnom 4) Staklene amfore večeg otvora i recipijenta sa blago šiljatim dnom 5) Amfore s izrazito naglašenim ramenom i blago šiljatim dnom 6) C je vas te amfore orijentalno-mediteranskog tipa s kapljičastim Hi zaobljenim dnom 7) Amfore koje na svom obodu imaju šil jati Ijevkasti završetak Amfore koje počivaju na običnoj kružnoj iii prstenastoj bazi Iz jajoiikog tijela postupan je prijelaz u vrat i Ijev- kasto razvračen obod, a zaobljene iii kanelirane ručke spojene su u mekoni luku pod obodom i na rame posude (Isings, 1957, forma 15). Izradivane su bezbojne, jednobojne i višebojne (Biaggio, 1991, grupa 10.5.1., 209-214; Isings, 1957, 32-34; Rossi, Chiaravalle, 1998, 25-44; Invernizzi, Vecchi, 1998, 45-52; Bonomi, 1996, kat. br. 3). Ove višebojne radene su u tehnici ponovnog zagrijavanja naknadno nanošenih staklenih ulomaka na toplu staklenu rnasu.13 Njih je, neovisno o boji stakia i načinu izrade, rnoguče datirati u 1. stolječe posiije Krista. Počinju se proizvoditi za vrijeme Tiberija i Klaudija, s Um da su (mada opčeriito rijetke) najbrojnije u periodu Klaudija i Nerona (41-54; 54-68), odnosno uglavnom do kraja 1. stolječa (Isings, 1957, 32). lako C. Isings navodi desetke ranih nalazišta ovog tipa staklene amfore (mahom rano prvo i 1. stolječe posiije Krista), ovom prilikorn je potrebno iskazati sumnju u tipološku homogenost kompariranih primjeraka, jer aulorica ovu formu velikih staklenih amfora naziva amforiscima.14 S obzirom na visinu i ukupnu zapremninu staklenih amfora kružne baze, rnoguče je pretpostaviti da su služile za pohranu kvalitetnih lokalnih vina. I sam Taborelli u svom tekstu koji je posvečen slaklenim fecipijentima za vino i ga rum, za ovaj oblik staklene posude koji naziva amforama prelazne forme, kaže da je vjerojatno više služio za stolom, nego kao recipijent za uskiadižtenje vina (Taborelli, 1993-94, 2-3). 12 Vidi biij. 14; u ovu kategorijo amforiska nisu uvrSteni balsarnariji amforastog tijela bez ručku koje Calvi donosi kao grupu Bft. 13 Najljepše primjerke ovakvib izradevina vidi kod: Biaggio, 1991, fig. 28, 30, br. 000.1.023, 176.2.233; Invernizzi, Vecchi, 1993, 47. 14 Ilustrativni primjerak staklene amfore kod C. Isings iznosi 24,5 cm. Za razliku od "pravih" amforiska ovog oblika, kojima je višina uglavnom 5 - 7 cm, mislim da bi formu 15 trebalo nazvati - amfore na prstenastoj noži (isings, 1957, 32-34, forma 15}. 547 ANNALES • Ser. hist, sodof. • 10 • 2000 • 2 (22) Ivo FADIÓ 5TAKIENÍ AMFORISC1 f AMFORE I 5TAKIEN! OBI IC I TIPA AM FORE, 543-55E SI. 4 (hr. 16-18): amfore s kruznom Hi prstenastom bazom - Placentia: 16, 17 (Invernizzi, Vecchi, 1998); ravnica BreSije: 18 (Rossi Chiaravalle, 1998). Fig. 4 (nro. 16-18): anfore con comune base circolare o anulare - Placentia: 16, 17 (Invernizzi, Vecchi, 1998); pianura di Brescia: 18 (Rossi Chiaravalle, 1998). SI. 5 (hr. 19-21): amfore ¡zduzenog líjela sa Síljatim dnom - Madarska / nepoznato nalaziSte/: 19 (Barkóczi, 1988); 20 (Isings, 1957); Museo Cívico, Ferrara: 21 (Taborelli, 1993/94). Fig. 5 (nro. 19-21): anfore con corpo allungato e base strozzata - Ungberia / giacimento non conoscíuto: 19 (Barkóczi, 1988); 20 (Isings, 1957); Museo Cívico, Ferrara: 21 (Taborelli, 1993/94). 548 ANNALES • Ser. hist. sociol. • 10 • 2000 • 2 (22) ÎTO FAOIČ: STAKI.EN! AMFORISC! I AMFORE I STAKLENI OBI.ICI TIPA AMFQRE , 543-558 Amfore izduženog fijeia sa šiljatim dnom lako su ovo imitacije daleko večih keramičkih amfo- ra, kako to navodi L. Taboreiii (Taboreiii, 1993-94) i C. Isings (lsing5r 1957, 77-78), nije ih opravdano nazivati amfortscima, tim više što višina ilustrativnog primjerka kod ove autorice iznosi punih 41 cm. To je svakako i razlog da C. Isings iznese uvjerenje da su i ti stakleni ob- lici (forma 60), kao i keramički uzori, bili vinski rectpi- jenti. Najljepši primjerak ovog tipa staklene amfore je svakako onaj iz Pompeja - takozvana "plava vaza", amfora radena u cammeo tehnici {Harden, 1988, 74-78). Na njoj su prikazana četiri Erota u zanosnoj glazbi i plesu, te prizor glazbe i priprave mfadog vina. Uz spo- menutu plavu amforu, gotovo su jednako reprezentativni i raskošni primjerci pronadeni u Siriji (Taboreiii, 1993- 94, fig. 13). Svi ti veliki vinski recipijenti, kao i oni koji nisu radeni u skupocjenim tehnikama več su slobodno puhani i jednobojni, s pravom se nazivaju ranim obii- kom staklenog posuda. U Pompejima ih je zabilježeno čak nekoliko (Taboreiii, 1993-94, fig 1: 1, 5, 7, 9), a kasni primjerci, koliko mi je poznato, nisu ustanovljeni. Amfore sa zaobljenim dnom Ovakve amfore veoma su rijetki tip staklenog po- suda. 5 obzirom da se ovi primjerci amfora s profi- liranim obodom, nešto izražajnijim vratom i zaobljenim dnom datiraju od sredine 3. do u 4. stolječe poslije Krista, oni spadaju u kasnije izradevine antičkih (vje- rojatno panonskih) staklarskih radionica (Barkoczi, 1988, 210, kat. 534). SI. 6 (br. 22): amfora sa zaobljenim dnom - Sâgvâr: 22 (Barkoczi, 1988). Fig. 6 (nro. 22): anfora con base arrotondata - Sâgvâr: 22 (Barkoczi, 1988). Staklene amfore večeg otvora i recipijenta sa blago šiljatim dnom Okvirno je moguče staviti ovaj tip u širi kronološki okvir od ranog 1. do kraja 3. stolječa. Naravno, ovaj kronološki raspon je uvjetovan brojnim inačicama u izvedbi. Na kraj 1. i u 2. stolječe datiraju se primjerci zdepastijeg tijela i širokog otvora, koji bez naglašenog vrata iziazi iz ramena, dok 3. stolječu pripadaju nešto manji primjerci istog tipa staklenih recipijenata (Bar- koczi, 1988, 209, kat. 531). SI. 7 (br. 23): amfore večeg otvora i recipijenta s blago šiljatim dnom - Aquincum: 23 (Barkoczi, 1988). Fig. 7 (nro. 23): anfora con imboccatura e recipiente più ampi e base leggermente strozzata - Aquincum: 23 (Barkdczi, 1988). Amfore s izrazito nagiašenim ramenom i blago šiljatim dnom Dvije trakaste ručke spojene su na ramenu i pod dvostruko profiliranim i razvračenim obodom. Ovaj tip amfore može biti neukrašen, ali ponekad je i ukrašen reljefnim i graviranim geometrijskim ornamentom. Taj ornament se sastoji od motiva pčelinjeg sača (na sredini recipijenta) i kosih kane!ira na dnu i pod ramenom amfore. Obje inačice, one neukrašene i ukrašene, vje- rojatno su produkt galsko-rajnskih i panonskih stak- larskih radionica. Medu njima nema kronoloških razlika, jer obje varijatne spadaju u kasni tip amfore. Datiraju se čak u drugu polovinu 4. stolječa (Barkôczi, 1988, 533, 535). 549 ANNALES • Ser. hist, socio!. • 10 • 2000 • 2 (22) tvo FADIČ: STAKLEN! AMFOKfSCí 1 AM FOR F 1 STAKLENI OBLIC! TIPA AMFORÜ, S-Í3-S58 Cjevaste amfore orijentalno-mediteranskog tipa s kapijičastim ifi zaobljenim dnom Cjevaste amfore ovog tipa izradivane su od kasnog 3. do kasnog 4. stolječa (275. •• 375. godine).15 Uz neke poznate primjerke iz istočnog Mediterana (Matheson, 1980, 33; Taborelli, 1993-94, 9, fig. 20), najrepre- zentativniji je primjerak cjevastih amfora onaj iz Efeza (Czurda-Ruth, 1989, 129-140). SI. 8 (br. 24-25): amfore sa izrazito nagiašenim ra- menom i blago šiljatim dnom - Intercica: 24 (Barkoczi, 1988); Nagybaratfalu: 25 (Barkoczi, 1988). Fig. 8 (nro. 24-25): anfora con spalla pronunciata e base leggermente strozzata - Intercica: 24 (Barkoczi, 1988); Nagybaratfalu: 25 (Barkoczi, 1988). 26 SI. 9 (br. 26): cjevasta amfora orijentalno-mediteran- skog tipa - Ephesus: 26 (Czurda-Ruth, 1989). Fig. 9 (nro. 26): anfora tubolare del tipo orientale- mediterraneo con base a goccia o arrotondata - Ephesus: 26 (Czurda-Ruth, 1989). Amfore koje na svom obodu ima ju šiijati ljevkasti zavrsetak Osim Sto su spomenute inačice amfora služiie za pobranu ulja i drugih tekučina u kučanstvu, nema dvojbe da su one služile i za pohranu i serviranje kvalitetnih vina, a moguče je da su se manje količine biranog vina i konzervirale u pojedinim stakfenim a m- forama. Medutim, za jedan poseban oblik staklene amfore postoji opravdano mišljenje da nije služio kao vinski recipijent, več kao posuda za garum. To je uistinu jedan rijedak oblik - tipična forma rane amfore koja na svom obodu ima i šiijati ljevkasti zavrsetak (br. 27). Upravo zbog izrazito uskog otvora pretpostavlja se da su takvi recipijenti sadržavaii pikantnu začinsku teku- činu - garum. Inače, ovakvi su recipijenti prava rijet- 15 L. TaboreHi u ovu grupu svrstava i cilindrične primjerke bez ruCki, koje su bile zamaiane u spleienu slamu, kao što su primjerice one iz Kararsisa (Harden, 1936, primjerak u slami se čuva u Kaira br. ¡45766, fig.4 d. ostali primjerci su br. 688, 690), te iz Ermenta (Taborelli, 1993-94, 9, fig. 16). i jedne i druge, odnosno one s ruCkama i bez njih, datira u kasno razdobije carstva s provenijencijom iz Ma le Azije (Sirija i Palestina). 550 ANNALES • Ser. hist, sociol. - 10 • 2000 • 2 (22) Ivo EADIČ: STAKLENI AMfORISCI I AM!;OK£ I STAKLENI OBLICI TIPA AMFORE, .543-558 kost medu antičkom staklenom gradom na prostoru Rimskog Carstva. Tri primjerka ovih neobičnih staklenih amfora pronadena su u Tunisu (Thina), a čuvaju se u muzeju Sfax (Yacoub, 1971/72, 32, 33). Po jedan pri- mjerak pronaden je u Albengi, Pompejima u Italiji (Ta- borelli, 1993/94, 2-3, fig 3-8), te Tomtsu u Rumumji (Bucovala, 1968, 131, br. 272, tip 49). Na hrvatskom priobalju pronadena su dva primjerka ovog osobitog staklenog recipijenta, jedan u jaderu - antičkom Zadru (Nedved, 1980, grob 11/12, Tab. 4: 2; Fadič, 1997, 90, 211, br. 222),'& te jedan u Scardoni - antičkom Skradinu SI. 10 (br. 27): amfora koja na svom obodu ima šiijati ljevkasti završetak - lader (Zadar): 27 (Medved, 1980; Fadič, 1997). Fig. 10 (nro. 27): anfora con orlo munito di infun- dibulum, appuntita terminazione a imbuto - lader (Zara): 27 (Nedved, 1980; Fadič, 1997). (Pedišič, 1998, 19, kat. br. 24). Dakle, oblik je zabi- Iježen na Crnom moru i Mediteranu. Negdje na Médi- tera nu je, nema dvojbe, i nastao, gdje se je uostalom i proizvod io kvalitetan garum. S obzirom na navedeno, te posebno s obzirom što je na području Liburnije, gdje se i proizvodio kvalitetan garum, ovaj oblik prilično za- stupljen, on zaslužuje zasebnu obradu. STAKLENI OBLiCi TIPA AMFORE U ovu treču grupu bi se mogli ubrojiti neki stakleni oblici tipa amfore, koji su, sa po dvije dijametralno postavljene ručke i po znatno večem recipijentu, nalik amforama. To su: 1) Trbušaste ollae tipa amfore 2) Pravokotne boce tipa amfore 3) Cilindrične boce tipa amfore 4) Bačvaste cilindrične boce tipa amfore Trbušaste ollae tipa amfore Ovoj prvoj kategoriji - trbušaste ollae cinerariae tipa amfore (br. 28, 29, 30) - pripada jedan od najijepših primjeraka staklenih izradevina - tzv. Portland vaza koja se čuva u Britanskom muzeju (Harden, 1988, 58-65), te brojne olle cinerarije tipa amfore, koje su posebno zastupljene u sjevernoj Italiji i Dalmaciji. Portland vaza je rani proizvod vršnih staklara. Datira se u rano 1. stolječe poslije Krista, dok se uobičajene pfavkasto- zelenkaste ollae tipa amfore datiraju u 1. i 2. stolječe (Fadič, 1986, 13, 40; 1988, 73-74; 1988 a, Tab. 12, 13; 1993, 73, Tab. 1:1; 1997, 91; Ravagnan, 1994, 216). Različiti tipovi staklenih olla, kao i inačice onih tipa amfore (br. 28, 29, 30) služile su kao žare u obredu pokapanja za pohranu posmrtnih ostataka spaljenog pokojnika, ali jednako tako služife su i za konzerviranje raznog povrča, kako nas o tome obavještava i antički pisac Columela.17 Medutim, nema nikakve dvojbe da su ovakvi veliki stakleni recipijenti mogli služiti i kao vinski recipijenti. Osim što je ova kategorija staklenog posuda karakteristična za Apeninski poluotok, posebno na njegovom sjeveru, više je od stotinu staklenih urni pronadeno na prostoru istočne Jadranske obale (Fadič, 1993, 73). Veča zastupljenost ovog staklenog oblika je zapažena upravo na području Starigrada, Zadra, Nina i Podgrada kod Benkovca (Argyruntum, lader, Aenona, Assert a). (Fadič, 1986, 13, 40; 1988, 73-74; 1993, 73; 1997, 91-92, 221, 223, 227; Ravagnan, 1994, 216). !6 Koliko mi je poznato, antička nekropola jadera, današnji položaj "Reija" dala je takoder jedan primjerak staklene amfore sa izdu- ženim produžetkom na obodu. \7 O n u svom tekstu savjetuje uporabu staklenih olla za pripremanje zimnice, za kisetjenje t konzervaciju povrča. 551 ANNALES • Ser. hist, socio!. • 10 • 2000 • 2 (22) tvo FADIČ: STAKLEN! AMFOKfSCí 1 AM FOR F 1 STAKLENI OBLIC! TIPA AMFORÜ, S-Í3-S58 Cjevaste amfore orijentalno-mediteranskog tipa s kapijičastim ifi zaobljenim dnom Cjevaste amfore ovog tipa izradivane su od kasnog 3. do kasnog 4. stolječa (275. •• 375. godine).15 Uz neke poznate primjerke iz istočnog Mediterana (Matheson, 1980, 33; Taborelli, 1993-94, 9, fig. 20), najrepre- zentativniji je primjerak cjevastih amfora onaj iz Efeza (Czurda-Ruth, 1989, 129-140). SI. 8 (br. 24-25): amfore sa izrazito nagiašenim ra- menom i blago šiljatim dnom - Intercica: 24 (Barkoczi, 1988); Nagybaratfalu: 25 (Barkoczi, 1988). Fig. 8 (nro. 24-25): anfora con spalla pronunciata e base leggermente strozzata - Intercica: 24 (Barkoczi, 1988); Nagybaratfalu: 25 (Barkoczi, 1988). 26 SI. 9 (br. 26): cjevasta amfora orijentalno-mediteran- skog tipa - Ephesus: 26 (Czurda-Ruth, 1989). Fig. 9 (nro. 26): anfora tubolare del tipo orientale- mediterraneo con base a goccia o arrotondata - Ephesus: 26 (Czurda-Ruth, 1989). Amfore koje na svom obodu ima ju šiijati ljevkasti zavrsetak Osim Sto su spomenute inačice amfora služiie za pobranu ulja i drugih tekučina u kučanstvu, nema dvojbe da su one služile i za pohranu i serviranje kvalitetnih vina, a moguče je da su se manje količine biranog vina i konzervirale u pojedinim stakfenim a m- forama. Medutim, za jedan poseban oblik staklene amfore postoji opravdano mišljenje da nije služio kao vinski recipijent, več kao posuda za garum. To je uistinu jedan rijedak oblik - tipična forma rane amfore koja na svom obodu ima i šiijati ljevkasti zavrsetak (br. 27). Upravo zbog izrazito uskog otvora pretpostavlja se da su takvi recipijenti sadržavaii pikantnu začinsku teku- činu - garum. Inače, ovakvi su recipijenti prava rijet- 15 L. TaboreHi u ovu grupu svrstava i cilindrične primjerke bez ruCki, koje su bile zamaiane u spleienu slamu, kao što su primjerice one iz Kararsisa (Harden, 1936, primjerak u slami se čuva u Kaira br. ¡45766, fig.4 d. ostali primjerci su br. 688, 690), te iz Ermenta (Taborelli, 1993-94, 9, fig. 16). i jedne i druge, odnosno one s ruCkama i bez njih, datira u kasno razdobije carstva s provenijencijom iz Ma le Azije (Sirija i Palestina). 550 ANNALES • Ser. hist, sociol. - 10 • 2000 • 2 (22) Ivo EADIČ: STAKLENI AMfORISCI I AM!;OK£ I STAKLENI OBLICI TIPA AMFORE, .543-558 kost medu antičkom staklenom gradom na prostoru Rimskog Carstva. Tri primjerka ovih neobičnih staklenih amfora pronadena su u Tunisu (Thina), a čuvaju se u muzeju Sfax (Yacoub, 1971/72, 32, 33). Po jedan pri- mjerak pronaden je u Albengi, Pompejima u Italiji (Ta- borelli, 1993/94, 2-3, fig 3-8), te Tomtsu u Rumumji (Bucovala, 1968, 131, br. 272, tip 49). Na hrvatskom priobalju pronadena su dva primjerka ovog osobitog staklenog recipijenta, jedan u jaderu - antičkom Zadru (Nedved, 1980, grob 11/12, Tab. 4: 2; Fadič, 1997, 90, 211, br. 222),'& te jedan u Scardoni - antičkom Skradinu SI. 10 (br. 27): amfora koja na svom obodu ima šiijati ljevkasti završetak - lader (Zadar): 27 (Medved, 1980; Fadič, 1997). Fig. 10 (nro. 27): anfora con orlo munito di infun- dibulum, appuntita terminazione a imbuto - lader (Zara): 27 (Nedved, 1980; Fadič, 1997). (Pedišič, 1998, 19, kat. br. 24). Dakle, oblik je zabi- Iježen na Crnom moru i Mediteranu. Negdje na Médi- tera nu je, nema dvojbe, i nastao, gdje se je uostalom i proizvod io kvalitetan garum. S obzirom na navedeno, te posebno s obzirom što je na području Liburnije, gdje se i proizvodio kvalitetan garum, ovaj oblik prilično za- stupljen, on zaslužuje zasebnu obradu. STAKLENI OBLiCi TIPA AMFORE U ovu treču grupu bi se mogli ubrojiti neki stakleni oblici tipa amfore, koji su, sa po dvije dijametralno postavljene ručke i po znatno večem recipijentu, nalik amforama. To su: 1) Trbušaste ollae tipa amfore 2) Pravokotne boce tipa amfore 3) Cilindrične boce tipa amfore 4) Bačvaste cilindrične boce tipa amfore Trbušaste ollae tipa amfore Ovoj prvoj kategoriji - trbušaste ollae cinerariae tipa amfore (br. 28, 29, 30) - pripada jedan od najijepših primjeraka staklenih izradevina - tzv. Portland vaza koja se čuva u Britanskom muzeju (Harden, 1988, 58-65), te brojne olle cinerarije tipa amfore, koje su posebno zastupljene u sjevernoj Italiji i Dalmaciji. Portland vaza je rani proizvod vršnih staklara. Datira se u rano 1. stolječe poslije Krista, dok se uobičajene pfavkasto- zelenkaste ollae tipa amfore datiraju u 1. i 2. stolječe (Fadič, 1986, 13, 40; 1988, 73-74; 1988 a, Tab. 12, 13; 1993, 73, Tab. 1:1; 1997, 91; Ravagnan, 1994, 216). Različiti tipovi staklenih olla, kao i inačice onih tipa amfore (br. 28, 29, 30) služile su kao žare u obredu pokapanja za pohranu posmrtnih ostataka spaljenog pokojnika, ali jednako tako služife su i za konzerviranje raznog povrča, kako nas o tome obavještava i antički pisac Columela.17 Medutim, nema nikakve dvojbe da su ovakvi veliki stakleni recipijenti mogli služiti i kao vinski recipijenti. Osim što je ova kategorija staklenog posuda karakteristična za Apeninski poluotok, posebno na njegovom sjeveru, više je od stotinu staklenih urni pronadeno na prostoru istočne Jadranske obale (Fadič, 1993, 73). Veča zastupljenost ovog staklenog oblika je zapažena upravo na području Starigrada, Zadra, Nina i Podgrada kod Benkovca (Argyruntum, lader, Aenona, Assert a). (Fadič, 1986, 13, 40; 1988, 73-74; 1993, 73; 1997, 91-92, 221, 223, 227; Ravagnan, 1994, 216). !6 Koliko mi je poznato, antička nekropola jadera, današnji položaj "Reija" dala je takoder jedan primjerak staklene amfore sa izdu- ženim produžetkom na obodu. \7 O n u svom tekstu savjetuje uporabu staklenih olla za pripremanje zimnice, za kisetjenje t konzervaciju povrča. 551 ANNALES • Ser. hist. sociol. • 10 • 2000 • 2 (22) Ivo FADIC: STAKLENI AMf ORtSCl I AMFQRE I STAKLENI OBLICI TIPA AMFORE, 5«-55S Sl. 11 (br. 28-30): trbuSaste ollae tipa amfore - lader (Zadar): 28, 30 (Fadic, 1997); Scardona (Skradin): 29 (Fadic, 1997). Fig. 11 (nro. 28-30): olle panciute simili all'anfora - lader (Zara): 28, 30 (Fadic, 1997); Scardona: 29 (Fadic, 1997). Amforasti primjerci s velikim pravokutnim recipijentom Drugoj grupi pripadali bi rijetki stakleni amforasti primjerci s velikim pravokutrtim recipijentom (br. 31) na kojem su dvije dijametralno postavljene trakaste ručke. C. Isings (Isings, 1957, 108, forma 90) navodi cijeli niz analogija za ovakve amforaste boce, ali ni za jedan predstavljeni primjerak ne navodi dimenzije. Uz to, sama činjenica da u ovakvu skupinu stavlja i heksa- gonalne primjerke može dovesti u suronju predloženu dataciju od ranog 2. do kraja 3. stolječa. Kvadratične boce tipa amfore pronaiažene su u Galiji, osobito na njenom sjeveroistoku. Nekoliko primjeraka pronadeno je u Panoniji i sjevernoj Italiji. !z Dura Europosa (Egipat) poznalo je nekoliko dna, a iz nekropole antičke Budve {Črna Gora) takoder je sačuvan jedan cjeloviti primjerak (isings, 1957, 108, forma 90; 1971, forma 120; Morin- jean, 1922/23, forma 16; Welker, 1987, 25, br. 21; Arveilier-Dulong, Arvellier, 1985, 174; Sennequier, 1989, 10; Veiičkovič, 1976, Tab. 1:1; Fadič, 1997, 86, 147). Sudeči po spomenutim nalazištima, amforaste pravokutne reci pij ente treba lo bi datirati u 2. stol ječe poslije Krista. Ti veliki i reprezentativni stakleni primjerci, od kojih jedan najvjerojatnije potječe iz Starigrada kod Zadra (Argyruntum} (Fadič, 1997, 86, 147), neosporno sugeriraju da je takva posuda služila za po h ran u kvalitetnih vina. 552 ANNALES • Ser. hist, socio!. • 10 • 2000 • 2 (22) !vo FA Die : STAKLENI AMFORlSCI l AMFORE I STAKLEN! OBLICI TIPA AMFORE, S « - 5 58 Velike cilindrične boce s dvije ručke Trečoj kasnoj skupini pripadaju velike'cilindrične boce s dvije ručke, s obodom ili bez njega, dekortrane s brušenim geometrijskim motivom (br. 32, 33) ili ne- ornamentirane (34). ProizvodÜe su se na kraju 3. i na početku 4. stolječa, dok su cilindrične amforaste boce bez ornamenta izradivane tijekom 4. i na početku 5. stolječa (Barkóczi, i 988, 202-205, br. 504-512). Naj- vjerojatnije su produkt panonskih stakiarskih radionica. Si 12 (br. 31): pravokutna boca tipa amtore - Argyrun- tum (Starigrad kod Zadra): 31 (Fadič, 1997). Fig, 12 (nro. 31): bocce rettangoiari simili ali'anfora - Argynintum (Starigrad presso Zara): 31 (Fadič, 1997). SI. 13 (br. 32-34): cilindrične boce tipa amfore - Aquincum: 32 (Barkoczi, 1988); Aquincum: 33 (Barkoczi, 1988); Muesfa: 34 (Barkoczi, 1988). Fig. 13 (nro. 32-34): bocce ciiindricbe simili all'anfora - Aquincum: 32 (Barkoczi, 1988); Aquincum: 33 (Barkoczi, 1988); Mucsfa: 34 (Barkoczi, 1988). 553 ANNALES • Ser. hist. socioi. • 10 • 2000 • 2 (22) Ivo FADIČ: STA K l EN I AMFORISCIS AMFORE I S TAKLE NI OBLIC! Ti PA AMFORE. 543-558 Bačvaste cilindrične boce tipa amfore Bačvaste cilindrične boce tipa amfore (br. 35) radene su (kao i srodni vrčevi) u kalupu od plavkastozelenog stakia s izrazitim tragovima razvlačenja staklene smjese i mjehuričima zraka. Tijelo im je pri dnu i pod ramenom ukrašeno horizontalnim reljefnim kaneiirama (poput obruča bačve), a na svom dnu često imaju reljefni žig proizvodača (stakiara ili vinara ?). Po gustoči nalaza izgleda da su ovakvi primjerci produkt galsko-rajnskih staklarskih radionica s kraja 3. i iz 4. stolječa poslije Krista (Isings, 1957, 128; Morin-)ean, 1922/23, 170 i dalje, forma 132; Friedhoff, 1988, 41, 44; Arveiller- Dulong, Arvellier, 1985, 372 - 375; Antike Gliiser, 99, G5; Goethert, 1977, forma 142; Sternini, 1993, 90-91, fig. 13, 18). SI. 14 (br. 35): bačvaste cilindrične boce tipa amfore (Friedhoff, 1989). Fig. 14 (nro. 35): bocce cilindriche a forma di hotte simiii allanfora (Friedhoff, 1989). ZAKLJUČAK Ne pretendirajuči na to da ovdje budu predstavljene sve inačice pojedinih amforiskosa i amfora, a niti da ovdje bude iscrpijena cijela tipološka skala amforastih formi, namjera ovog rada je afirmacija nekih staklenih oblika za koje se opčenito smatralo, bez obzira na nji- hovu veiičinu, da su privilegij keramičkih izradevina. Medutim, i ovaj mali osvrt na odredenu kategoriju staklenih proizvoda, koji su poput keramičkih amfora mogli služiti i za pohranu vina, pokazala je veoma veliku maštovitost majstora stakiara, te tipolosku zastupljenost i neočekivanu brojnost amforastih ("dvoručkastih") stakle- nih oblika. S obzirom da je ovo jedan od prvih pokušaja izolirane obrade staklenih amforiska i amfora te oblika tipa amfore (ako se izuzme rad L. Taborellia), moguči su neki propusti i nepotpunosti. No, date su tipoioško4cro- noioške smjernice i naznačena je osnovna problematika. Na kraju je potrebno istaknuti da se stakleni oblici nalik amfori - stakleni amforisci i amfore, te recipijenti tipa amfore javljaju od helenizma pa do kasne antike, odnosno točnije od 6. stolječa prije Krista do 5. s to I ječ a poslije Krista. Takvi stakleni proizvodi nisu ni cesti ni brojni nalazi u naseljima l nekropolama toga vremena, ali ih ipak, pa makar na pojedimm iokalitetima i spo- radično, srečemo sirom Rimskog Carstva. Na istočnoj jadranskoj obali izrazito su brojni razni amforisci (oni puhani u kalup i slobodno puhani), dakle recipijenti za razne aromatične i Ijekovite tekučine, Nešto su manje brojne rane amfore s Sirom kružnom bazom i najčešče koničnim dnom. Ovom popisu "amfo- rastih" staklenih proizvoda na istočnoj jadransko] obali mogli bi pridodati i staklene o!le tipa amfore koje su, osim kao recipijenti za pohranu posmrtnih ostataka pokojnika mogli služiti i za konzerviranje povrča (kako to savjetuje antički pisac. Columella), ali moguče i za serviranje vina. jecJan od rijetkih primjeraka predstavljen je i u kvadratičnoj boci tipa amfore iz antičkog Stari- grada (Argyruntuma) kod Zadra. Posebno mjesto svaka ko pripada spomenutim (ta- koder ranim) amforama za garum (br. 27), kako to smatra i L. Taborelli (Taborellt, 1993/94, 2-3). Taj čuveni garum kojeg spominje i Petronije u svojim "Satirama" (Kuzmič, 1932, 292), a koji se je pripremao na način da se ribe u loncu griju na suncu ili vatri i miješaju dok se ne raspadnu, te se prepuste vrenju dva mjeseca i procjede, u antici je bio poznat i na istočnoj jadranskoj obal i J8 Stoga ne čudi da su se upravo na području Libumije pronašle dvije predivne staklene amfore, koje su, kao 18 Dobivena tekučina se zove garum, a ialog se zove alex. Taj umak se mijesao s v inom (oinogsron), uljem (garelaion), oetom {oxygaroii) i vodom {hydrogaron). 554 ANNALES • Ser. hist. socio!. • 10 • 2000 • 2 (22) Ivo FAOIČ: STAKIENÍ AMFORISCI I AMFORE I STAKLEN1 OBUCI TIPA AMFORE. 543-SS8 SI. 15 (br. 36-43): različiti stekleni vrčevi sa istoCne Jadranske obale koji su mogli služiti za konzumaclju, pohranu i transport kvalitetnih vina. Fig. 15 (nro. 36-43): vari recipienti in vetro provenienti dalla costa adriatica oríentale adibiti alia consumazione e al trasporto di vini di qualitá. 555 ANNALES • Ser. hist. sociol. • 10 • 2000 • 2 (22) Ivo FADIt STAKLENi AMFORISCI IAMFORE I STAKLENI OBLICI TIPA AMFORE, 543-558 infundibulum - kapa lica, i male uski šiljati završetak za ukapavanje aromatičnog i skupocjenog umaka.19 Siabiju brojnost staklenih amfora na hrvatskom pri- obalju svakako dopunjava izrazita prisutnost uobiča- jenih trbušastih boca, kao i onih večih četvrtastih i cilindričnih boca s ručkom - vrčeva (br. 36-43). Sve one su takoder mogle dobro poslužiti kao stolno posude za serviranje vina, ali i kao arnbalaža za pohranu, konzervaciju i transport manjih količina kvalitetnih vina. ANFORiSCHi E ANFORE DI VETRO E FORME IN VETRO SUL TIPO DELL'ANFORA Ivo FADIČ Arheološki muzej, HR-23OO0 Zacfar, Trg opatice Čike 1 e-mail: fadic.ivo@zd.tel.hr RIASSUNTO Oltre ad anfore di varia natura collocate in determinad ambiti tipología e cronología, la cultura materiale ellenistica e dell'antichitá ci ba tramandato anche vari contenitori in vetro, che imita no la vasta gamma tipológica del vasellame in ceramica. In questo ventaglio di forme copíate, le anfore occupano un posto di rilíevo,2® Dato che finora, ad eccezione de! Taborelíi, nessuno si é occupato seriamente delle anfore in vetro, non si dispone neppure di una terminología comunemente accetta per i síngoli recipienti in vetro che imitano le anfore in ceramica. In una classificazione tipológica di tali forme in vetro, personalmente opterei per tre termini - anforisco (amphoriskos), anfora (amphora) e forme sul tipo dell'anfora. I! termine anforetta non dovrebbe venir usato per la semplice ragíone che anforisco e anforetta si escludono a vicenda: ambedue i termini anclrebbero infattí intesi come piccolí recipienti in vetro simili ad un'anfora. Nella determinazione tipológica dell'anforisco e dell'anfora andrebbe usato ii criterio della capacita del recipiente owero della grandezza dell'esemplare in questione. Una suddivisione del genere la trovíamo anche nell'ottimo Dizionario del vetro.21 A differenza delle anfore in vetro che han no una capacita molto maggiore (circa 15-45 cm), glí anforischi il piu delle volte custodivano nella loro "pancia" preziosi e costosissimí aromatízzanti e medicamenti. AI contrario, le anfore in vetro contenevano probabilmente nella maggior parte dei casi - oltre all'olio ed altri liquidi •• anche pregiatí vini iocali e qualche volta il garó. II presente lavoro propone un'ulteriore classificazione di anforischi, anfore e contenitori in vetro simili all'anfora. La suddivisione dovrebbe essere come segue: 1. Anforisco (n. 1-15) 1.1. secondo la técnica della modellazione su núcleo (n. 1-5) 1.2. secondo la técnica della soffiatura a stampo (n. 6-11) 1.3. secondo la técnica della soffiatura libera (n. 12-15) 2. Anfora (n. 16-26) 2.1. anfora con comune base circolare o anulare (n. 16-18) 2.2. anfora con corpo allungato e base strozzata (n. 19-21) 2.3. anfora con base arrotondata (n. 22) 2.4. anfora con imboccatura e recipiente piu ampi e base leggermente strozzata (n. 23) 2.5. anfora con spalla pronunciata e base /eggermenfe strozzata (n. 24-25} 2.6. anfora tubolare del tipo orientale-mediterraneo con base a goccia o arrotondata (n. 26) 2.7. anfora con orlo munito di infundibulum, appuntita terminazione a imbuto (n. 27) 3. Forme in vetro simili all'anfora (n. 28-35} 3.1. olle panciute simili all'anfora (n. 28-30) 3.2. bocce rettangolari simili all'anfora (n. 31) 3.3. bocce cilindriche simili all'anfora (n. 32-34) 3.4. bocce cilindriche a forma di botte simili all'anfora (n. 35) 19 Jedna je pronadena y Zadru (tader) na poloüaju "Bulevar" - anticka nekropola (Nedved, 1980, grob 11/12, Tab. 4; 2; Fadic, 1997, 90, 211, br. 222), druga je (koiiko mi je poznato) takoder iz Zadra, sa anticke nekropoie na danasnjem poloíraju "Relja", a treCa je t i anticke nekropoie Skradina - Scardona (PediSiC, 1998, 19, kat. br. 24). 20 Mol to interesante il testo sui recipienti in vetro per la conservazione del vino e del garum del Taborelíi (1993/94), 1-22, che contiene anche un'accurata rassegna delle arsfore in vetro e degü altri contenitori per virio e garum. 21 Edito anche in Italia nel 1993 dall'originale inglese: An IIlustrated Dictionary o íGlass , Thames and Hudson Ltd. london. 556 ANNALES • Ser. hist, sociol. • 10 • 2000 • 2 (22) IVO FADICÍ: STAKLENI A M F O R Í S G 1AMFORE ! STAKLENI OBUCL TIL'A AMFORE , 5«-53Í ! Forme in vetro simili all'anfora - anforischi e an fore di vetro, e recipienti su i tipo de H'an fora sono presentí da!! 'época ellenistica fino aila tarda anticbità ovvero dal V! secoh avanti Cristo fino a! Vsecolo dopo Cristo, Negli abitati e nelie necropoli di queI tempo, i ritrovamenti di oggetti di vetro di questo genere non sono né frequenti né números i, tuttavia li possiamo trovare, sia pure solo sporadicamente e solo in determínate loca lità, in tutto ¡'Impero romano. Sulla costa orientale deli'Adriatico paiticolarmente numerosi i vari tipi di anforischi (sia quelli eseguiti con la soffiatura a stampo che con ¡a soffiatura libera - n. 6-9, 11-15), recipienti, dunque, destinad a sostanze liquide aromatiche e medicinali. Un po' meno numeróse le anfore del tipo più antico con base circolare più larga e fondo per lo più conico. A questo elenco di prodotti di vetro affini al!'anfora e presentí sulla costa orientale deli'Adriatico potremmo aggiungere anche le olle di vetro simili all'anfora (n. 28-30), che oltre a servire per la conservazione dei resti mortali dei défont i, potevano essere úsate anche per la conservazione della verdura (come suggerito dallo scrittore latino Cotumeiia), nonché per servire il vino. Uno dei rari esempi di contenitori in vetro simili all'anfora si ha anche nella boccia a sezione quadrata rinvenuta nell'antica Argyruntum (Starigrad) presso Zadar/Zara (n. 31). Un posto patticolare spetta senz'altro alie già citate anfore per il garó (anch'esse del primo periodo) (Zadar/Zara, Pandea iader - n. 27), come sottolineato anche da i. Taborelii. Nell'antichità, questo rinomato condimento, menzionato anche da Petronio nel suo "Satiricon" e ottenuto scaldando al sole o sul fuoco del pesce, che prima andava mescolato fino a che non si spappolava, e poi si lasciava fermentare per due mesi dopo di che lo si filtra va, era conosciuto anche sulla costa orientale deli'Adriatico, II liquido cosí ottenuto si chiama garum, mentre i! sedimento viene chiamato a/ex. II garó veniva mescolato con il vino (oinogaron), Polio (garelaion), ¡'aceto (oxygaron) e con l'acqua (hydrogaron). Non ci si deve meravigtiare dunque che proprio neH'area di íiburnia siano state tróvate tre splendide anfore in vetro con infundibulum, sottile beccuccio appuntito che facilitava i! versamento del prezioso ed aromático condimento. il numero piuttosto esiguo di anfore in vetro tróvate nel litorale c.roato è sicuramente compénsalo dalla massiccia presenza di común i bocce panciute nonché di bocce con manico più grandi, sia rettangolari che cilindriche - boccali (n. 36-43). Questi recipienti potevano essere usati sia per servire il vino a lavóla che come imballaggio per la conservazione ed il trasporto di piccole quantité di vint pregiati. Senza voler pretendere di presentare tutte le varianti dei singoli anforischi e anfore, e tanto meno di esaurire l'intera sea la tipológica dei contenitori a forma di anfora, lo scopo di questo lavoro è l'affermazione di alcune forme in vetro ritenute in genere, e senza riguardo alia loro grandezza, una prerogativa dei prodotti in ceramica. Eppure anche una breve rassegna come questa di una determínala categoría di prodotti in vetro, che - al pari delle anfore in ceramica - potevano essere usati anche per la conservazione del vino, ha potuto evidenziare una grandissima créativité e fantasia dei mastri vetrai, un ricco assortimento tipologico ed un numero inaspettatamente elevato di forme in vetro simili all'anfora (a due anse). Essendo questo uno dei primi tentativi di elaborazione separata degli anforischi e anfore in vetro nonché delle forme simili all'anfora, è possibile che vi si scoprano anche ¡acune ed incompletezze. Ma non mancano le dírettrici tipologico-cronologiche e vi è indicata anche la problemática di fondo. Parole chiave: vetro, arte vetraría, antichiîà, anforisco (amphoriskos), anfora, tipología, costa adriatica, Croazia, archeologia KRATICE Arh. Vest. = Arheološki vestni k, Ljubljana. BAIHV = ßuletin de L'Association internationale pour l'histoire du verre, Liege. BAR - British Archaeological Report, London. CCAVV = Corpus delle collezioni archeologiche del vetro Veneto, Venezia. Izdanja HAD-a = Izdanja Hrvatskog arheološkog društva, Zagreb. JGS - journal of glass studies, New York. KJFVUF - Kölner lahrbuch für Vor-und Frühgeschichte, Köln. R O M = Royal Ontario Museum, Toronto. LITERATURA Antike Gläser (s. a.): Staatliche Kunstsammlungen. Kassel. Arveiiler-Dulong, V., Arvellier, J. (1985): Le Verre d'époque romain - au Musée archéologique de Stras- bourg. Pariz. Barkóczi, L. (1988): Pannonische Glasfunde in Ungarn. Studia Archaeologica 9. Budimpešta. Barkóczi, L. (1996): Antike Gläser. "L'Enría" di Bret- schneider. Btaggío Simona, S, (1991): I vetri romani - Provenienti dalla terre deli'attuale Cantone Ticino, MI. Lokarno. Bonomi, S. (1996): Vetri antični del Museo Archeo- logico Nazfonale di Adria. CCAVV 2. Venecija. 557 ANNALES • Ser. hist socio!. 10 • 2000 • 2 (22) Ivo FAPIÓ STA K LEN I AMFORiSCI I AMFORE f STAKLENt 08ÜCI TIPA AMFORE, 543-558 Bucovala, M. (1968): Vase antice de sticla ia Tomis. Museum de arheoiogie Constanta. Konstanca. Calvi, M. C, (1968): I vetri romani def Museo di Aqui- leia. Aquileia, Associazione nazionale per Aquiieia. Cermanovič-Kuzmanovič, A. (1976): Pregled i razvitak rimskog stakla u Crnoj Gori. Arh. Vest 25. Ljubljana, 175-190. Czurda-Ruth, B, (1989): Zu den Römischen Gläsern aus den Hanghäusern von Ephesos. KjFVÜF 22. Berlin, 129- 141. Fadič, I. (1986): Antičko staklo Argyruntuma. Zadar, 1- 56. Fadič, I. (1987): Kvadratični i poSigonalni stakleni recipijenti u Arheološkom muzeju Istre. Arheološka istraživanja u Istri i Hrvatskom primorju, Izdanja HAD-a 11/2. Pula, 99-118. Fadič, L (1988): Antičko staklo Asserije iz Arheološkog muzeja u Splitu, Benkovački kraj kroz vjekove. Zbornik 2. Benkovac, 27-70. Fadič, !. (1993): Antičko staklo istočne Jadranske obale u kontekstu rimske civilizacije, Umjetnost na istočnoj obali Jadrana u kontekstu europske tradicije. Zbornik Pedagoškog fakulteta. Rijeka, 71-79. Fadič, I. (1997): II vetro, Transparenze imperial! - vetri romani dalla Croazia. SCIRA. Milano. Ferrari, D., A. Larese, G. Meconcelii Notarianni, & M. Verita (1998): Glossario del vetro archeologico. Constri- buti sforico-tecnici, 4. Venecija. Friedhoff, U. (1989): Beigagen aus Glas in Körper- gräbern des späten 3. und des 4. Jahrhunderts: ein Indiz für den sozialen Status des Bestatteten. KJFVÜF 22, 37- 48. Glass from the ancient world (1957): Glass from the ancient world - The Ray Winfield Smith collection. Corning/New-York. Goethert-Polaschek, K. (1977): Katalog der römischen Gläser des Rheinischen Landesmuseums Trier. Trierer Grabungen und Forschungen 9. Mainz am Rhein. Goldstein, S. M. (1979): Pre-Roman and Early Roman Glass in The Corning Museum of Glass. Corning - New York. Harden, D. B. (1936): Roman glass from Karanis, Uni- versity of Michigan - Archeological expedition in Egypt 1924-29. University of Michigan press. Harden, D. B. (1988): Vetri dei Cesari. Milano. Hayes, J. W . (1975): Roman and Pre-Roman Glass in the Royal Ontario Museum. Toronto, ROM. Invernizzi, R., Vecchi, L. (1998): Una tomba femminile protoimperiale nel territorio d i Palacentia. Vetro e vetri - Preziose iridescenze. Electa, 45-53. Isings, C. (1957): Roman glass from dated finds. Archa- eologica Traiectina 2. Groningen/Djakarta. Kuzmii, M. (1932): Petrortijeve satire - roman iz sta- rorimskega života (prevod i tumačenje). Zagreb. Larese, A., Zerhinati, E. (1998): Vetri antichi di raccoite concordiesi e pofesane. CCAVV 4. Venecija. Lightfcot, C. S. (1989): A Catalogue of Glass Vessels in Afyon Museum. BAR 530. Matheson, S. B. (1980): Ancient Glass in the Yale University Art Gallery. New Haven. Meconcelli-Notarianni, G. (1979): Vetri antichi nelle coilezioni del museo civico archeologico di Bologna. Bologna, Istituto per la Storia di Bologna. Mikulcič, L (1976): Antičko staklo iz Scupi-a i ostali makedonski nalazi. Arh. Vest. 25. Ljubljana, 191-210. Moriti-|ean, (1922/23): La Verrerie en Gaule, Société de propagation des livres d'art. Pariz. Nedved, B. (1980): Zaštitna istraživanja rimskih grobova u Zadru, Diadora 9, Zadar, 341-361. Pedišič, I. (1998): Skradin Maraguša - novija istraživanja (katalog izložbe). Šibenik/Skradin. Ravagnan, G. L. (1994): Vetri antichi del Museo Vetrario di Murano. CCAVV 1. Venecija. Roffia, E, (1978): Osservazioni su alcuni recenti ritrova- menti di vetri in Lomeitina. Ritrovamenti Archeologici nella Provincia di Pavía, 109-127. Roffia, E. (1993): I vetri antichi delle civiche raccoite archeologiche di Milano. Comune di Milano, Roffia, E.: Vetri. Musei e Gallerie di Milano, Museo Poldí Pezzoli Ceramiche-vetrí mobíli e arredí. Electa Edítríce. 167-211. Rossi, F., Chiaravalle, M. (1998): Due corredi funerarí della prima etä imperiale dalla píanura brescíana. Vetro e vetrí - Preziose iridescenze. Electa, 25-45. Stern, E. M., Schlich-Nolte, B. (1994): Early Glass of the Ancient World - Ernesto Wolf. Collection, Verlag Gerd Hatje. Sternini, M. (1993): I vetri, The inscribed economy - Production and distribution in the Roman empire in the light of instrumentu m domesticum. Rim. 82-94. Taborelli, L. (1993/94): Indagine preliminare sui conte- nitori in vetro per il trasporto e ia conservasione del vino- e del garum. Opus 12-13. Roma. Tatton-Broun, V., Andrews, C. (1991): II Vetro prima dellžinvenzione della soffiatura. Cinquemila anni di Vetro. Milano, Silvana editoriale. The Constable-Maxwell Collection (1979): The Con- stable-Maxwell Collection of Ancient Glass. London, Sotheby Parke Bernet. Welker, E. (1987): Archäologische Reihe Antike Gläser. Frankfurt am Main. Tommaso, G. (1990): Ampullae vitreae - Contenitori in vetro d i unguenti e sostanze aromatiche deü'ltalia Ro- mana (I sec. aC- III sec. d.C.). Rim, Giorgio Bret- schneider Editore. Veličkovič, M. (1976): Tipologija i hronoíogija rimskog stakla iz Budve u zbirci Narodnog muzeja u Beogradu. Arh. Vest. 25. Ljubljana, 169-172. Yacoub, M. (1971/72): Les verres romains des Musées de Sfax, de Sousse et du Bardo. BAíHV 6. Liege, 29-70. Zampieri, G. (1998): Vetri antichi del Museo Civico Archeologico di Padova. CCAVV 3. Venecija. 558