Izazov izlaganja arhivske grade, uloga konzervatora i uslovi
izlaganja u Arhivu Jugoslavije
Svetlana PEROVIČIVOVIČ, Ph.D.
Konzervator-savetnik, Arhiv Jugoslavije, Vase Pelagica 33, Beograd e-mail: svetlana.ivovic@gmail.com
Challenge of Exhibiting Archival Materials, Role of Conservator and Exhibiting Conditions in Archives
of Yugoslavia
ABSTRACT
This paper focuses on the complex issue of the exposure, preservation and maintenance of archival documents in the Archives of Yugoslavia. The attention is brought to all types of damage, whether caused by internal factors, which are the result of the nature of the material from which the document was created, whether caused by external factors that affect the degradation of the exhibited archival material. The risks of exposure to temperature, relative humidity, light, air pollution, dust, dirt, etc. The success of the exhibition depends on high quality cooperation between conservators, archivists and designers. When it comes to the role of conservators in the process of exposure, it is necessary for a conservator to be included in the exhibition activity, starting from the earliest stages of planning. Protection issues should not be overlooked in favor of other priorities, such as exhibit design. Moreover, it is not allowed to expose the original in poor condition with the aim of making showcase more attractive. Archival documents should be exhibited in appropriate glass cases, that are safe and made of inert materials. Today, a large number of modern design models, which meet conservation standards and have a high level of security protection from theft or any other attack on the document , are available on the market. When it comes to the presentation of the Archives of Yugoslavia, as well as in most of the archives in Serbia, the existing cabinets are old, difficult to operate and maintain, therefore they are not good enough when it comes to protection for the material that is exposed.
Key words: archive, exhibition, document presentation, damaging conditions
La sfida delle mostre di materiali archivistici, il ruolo dei conservatori e le condizioni delle mostre negli
Archivi di Jugoslavia
SINTESI
Questo articolo si focalizza sulla complessa problematica dell'esposizione, conservazione e manutenzione dei documenti archivistici negli Archivi di Jugoslavia. L'attenzione e rivolta a tutti i tipi di danneggiamento, sia causati da fattori interni sia da fattori esterni che hanno avuto conseguenze sul degrado del materiale archivisti-co esposto. Il rischio di esposizione alla temperatura, all'umidita relativa, alla luce, all'inquinamento dell'aria, alla polvere, allo sporco, ecc. Il successo di una mostra dipende dall'alta qualita della collaborazione fra conser-vatori, archivisti e progettisti. Venendo al ruolo dei conservatori nel processo di esposizione, e necesssario per un conservatore venir incluso nell'attivita della mostra, iniziando dai primi momenti della progettazione. Le problematiche legate alla protezione non dovrebbero venir sottovalutate a scapito di altre priorita quali la pro-gettazione della mostra. Inoltre, non e permesso esporre gli originali in condizioni precarie con l'intento di rendere la mostra piu attraente. I documenti archivistici dovrebbero venir esibiti in appropriate bacheche di vetro, piu sicure, e fatte di materiali inerti. Al giorno d'oggi, sono disponibili sul mercato molti modelli moderni, che sono rispondenti agli standard di conservazione ed hanno un alto livello di protezione di sicurezza contro i furti od ogni altro attacco ai documenti. Arrivando alla presentazione degli Archivi di Jugoslavia, cosi come nella maggioranza degli archivi della Serbia, le bacheche esistenti sono vecchie, difficili da maneggiare e conser-vare, percio sono inidonee alla protezione del materiale esposto.
Parole chiave: archivio, mostra, presentazione del documento, condizioni di danneggiamento
Svetlana PEROVIČ IVOVIČ: Izazov izlaganja arhivske grade, uloga konzervatora i uslovi izlaganja u Arhivu
Jugoslavije, 113-122
Izziv razstavljanja arhivskega gradiva, vloga konzervatorja in pogoji razstavljanja v Arhivu Jugoslavije
IZVLEČEK
Prispevek se osredotoča na kompleksno vprašanje razstavljanja, hrambe in varovanja arhivskega gradiva v Arhivu Jugoslavije. Pozornost je posvečena vsem tipom poškodb, bodisi tistih, ki so nastale zaradi zaradi notranjih dejavnikov, ki so rezultat same narave materiala, iz katerega so sestavljeni dokumenti, bodisi zaradi zunanjih dejavnikov, ki vplivajo na degradacijo razstavljenega arhivskega gradiva. Tveganja pri razstavljanju so temperatura, relativna vlažnost, svetloba, onesnaženost zraka, prah, umazanija in dr. Uspešnost razstave je odvisna od dobrega sodelovanja konzervatorja, arhivista in oblikovalca. Ko govorimo o vlogi konzervatorja v procesu razstavljanja, je potrebno izpostaviti, da je zelo pomembno, da je konzervator vključen v razstavne aktivnosti že v najzgodnejših fazah načrtovanja. Vprašanja zaščite ne smemo spregledati v korist drugih prioritet, kot je oblikovanje razstave. Originala, ki je v slabem stanju, ne smemo razstaviti samo zato, da bo razstava bolj atraktivna. Arhivsko gradivo razstavljamo v primernih vitrinah, ki so varne in izdelane iz inertnih materialov. Danes je na tržišču dostopno veliko število moderno oblikovanih modelov, ki izpolnjujejo konzervatorske standarde z visoko stopnjo varnostne zaščite pred krajo ali katerega koli drugega napada na gradivo. Ko govorimo o razstavah v Arhivu Jugoslavije, kot tudi v večini arhivov v Srbiji, so obstoječe vitrine stare, težko je z njimi ravnati in jih vzdrževati. Ne predstavljajo dovolj dobre zaščite za gradivo, ki ga v njih razstavljamo.
Ključne besede: arhiv, razstava, dokument, razstavljanje, poškodbe, pogoji
Izazov izlaganja arhivske grade, uloga konzervatora i uslovi izlaganja u Arhivu Jugoslavije
APSTRA^^T
Rad se fokusira na složeno pitanje izlaganja, očuvanja i održavanja arhivskih dokumenata u Arhivu Jugoslavije. Pažnja je posvečena svim tipovima oštecenja, bilo da su uzrokovani unutrašnjim faktorima, koji su rezultat same prirode materijala od kojih je dokument izraden, bilo spoljnim faktorima, koji utiču na degradaciju izložene arhivske grade. Rizici izlaganja su temperatura, relativna vlažnost, svetlost, zagadenje vazduha, prašina, prljavština i dr. Uspešnost izložbe zavisi od dobre saradnje konzervatora, arhiviste i dizajnera. Kad je reč o ulozi konzervatora u procesu izlaganja, neophodno je da konzervator bude uključen u izložbene aktivnosti od najranijih faza planiranja. Pitanja zaštite ne treba prevideti u korist drugih prioriteta, kao što je izložbeni dizajn, i nije dozvo-jeno izlagati original koji je u lošem stanju s ciljem da izložba bude atraktivnija. Arhivska dokumenta izlažu se u odgovarajučim vitrinama, koje su sigurne i napravljene od inertnih materijala. Danas je na tržištu dostupan veliki broj moderno dizajniranih modela koji zadovoljavaju konzervatorske standarde i imaju visok stepen sigur-nosne zaštite od krade ili bilo kog drugog napada na dokument. Kad je reč o izlaganju u Arhivu Jugoslavije, kao i u večini arhiva u Srbiji, postoječe vitrine su stare, teške za rukovanje i održavanje i nisu dovoljno dobra zaštita za materijal koji se izlaže.
Ključne reči: arhiv, izložba, dokument, izlaganje, oštečenja, uslovi
1 Uvod
S novim društvenim pojavama koje se izdvajaju u devetnaestom veku, a posebno u dvadesetom, ističu se i neke kulturno-prosvetne delatnosti u arhivskoj službi. Najčešči i najatraktivniji oblik kulturne delatnosti jeste izložbena delatnost. Tako u Nacionalnom arhivu Francuske u Parizu stalna izložba postoji još od 1867. godine, a u Državnom arhivu engleske u Londonu datira od kraja devetnaestog veka. Nakon završetka Drugog svetskog rata razvija se izložbena delatnost u arhivima.
Prvu izložbu arhivskih dokumenata u Srbiji priredio je Arhiv srbije decembra 1948. godine povodom 50. godišnjice od donošenja Zakona o Državnoj arhivi. Izloženo je preko 900 eksponata, ugla-vnom arhivskih dokumenata, koji su, izuzev pojedinih rariteta iz ranijih perioda, obuhvatali razdoblje od 1804. do 1918. godine, odnosno od početka Prvog srpskog ustanka do kraja Prvog svetskog rata (Škodric, Cvetkovic, 2012).
Kad govorimo o razvoju izložbene delatnosti u našoj zemlji tokom druge polovine dvadesetog veka, arhivske ustanove su morale dati pun doprinos popularizaciji arhivske službe.
Na Trečoj godišnjoj skupštini Saveza društva arhivskih radnika, održanoj 1958. godine, jasno je
Svetlana PEROVIČ IVOVIČ: Izazov izlaganja arhivske grade, uloga konzervatora i uslovi izlaganja u Arhivu
Jugoslavije, 113-122
iznet stav i utvrdeno je da su arhivi „kulturne ustanove kompleksnog karaktera koje u prvom redu obavljaju svoj stručni arhivistički posao za potrebe historijskih nauka, ali u kojima treba istovremeno pored upravne još više razvijati kulturno-prosvetnu i naučnu delatnost" (Adžic, 1995, str. 131).
Arhivi u Srbiji sve više nastoje da prevazidu zatvorenost i da razvijaju svoju kulturno-prosvetnu delatnost kako bi se predstavili javnosti i ostvarili svoju edukativnu i informativnu misiju. Izložbe imaiu poseban značaj jer se izlaganjem dokumenata nastoji zadovoljiti želja publike za upoznavanjem sredine u kojoj su oni nastali i uopšte želja za upoznavanjem života u prošlosti.
Izložbe arhivske grade predstavljaju masovni oblik koriščenja dokumenata u kulturno-prosvetne i propagandne svrhe s ciljem da se prikažu najinteresantnija i najznačajnija dokumenta jednog arhiva. U skladu s tim, tematika izložbi uglavnom je uslovljena pitanjem aktuelnosti pojedinih istorijskih tema, političkim strujanjima, jubilejima i propagandom arhivske službe (Škodric, Cvetkovic, 2012).
Na osnovu sadržaja, karaktera i načina prikazivanja izložbe delimo na opšte, tematske, prigodne
1	pedagoške. Mogu da budu stacionirane i prenosne (putujuče).
Nove tehnologije omogučile su i novi vid izložbi preko interneta. Sve više se arhivi odlučuju za onlajn prezentacije arhivskih dokumenata.
2	Izložbena aktivnost Arhiva Jugoslavije
Ako podemo od činjenice da arhiv akumulira znanja koja su stvorili razni tipovi institucija i da je to memorija nacije, nastojimo da ih odgovarajučim i atraktivnim prezentacijama predstavimo široj publici. Kao poseban vid popularizacije delatnosti Arhiva Jugoslavije nesumnjivo su izložbe koje su pružile priliku da se s pubikom komunicira na više načina. B. Doknič kaže da „organizacija izložbi mora biti smišljenije pravljena, izložbe moraju biti i tematski i umetnički rešavane mnogo intrigantni-je" (Doknic, 2009).
Pored pripremanja vlastitih izložbi, Arhiv Jugoslavije pripremao je i izložbe u saradnji s drugim arhivima i bio je domačin izložbi koje su pripremali arhivi iz zemlje i iz inostranstva.
Od samog početka Arhiv je nastojao da preko izložbi s publikom komunicira na više načina. „Angažovan je dokument kao eksponat, umetnički plakat, radio, televizija, štampa, film, katalog, predavanje".
„Prva izložba arhivskih dokumenata koiom se Arhiv pojavio u javnosti bila je Ustavni razvoj socijalističkeJugoslavije. Izložbu je otvorio 25. decembra 1979. godine Kiro Hadži Vasilev, potpredsed-nik Skupstine SFRJ" (A^^^ic, 1995, str. 131).
Iste godine usvojen je i elaborat o kulturno-prosvetnoj delatnosti Arhiva, u kojem su precizirani ciljevi ove delatnosti (Izl^ožbe, 2016).
Izuzetan uspeh kod publike doživela je izložba Tito - misao, reč i delo iz 1980. godine, dobro koncipirana, atraktivna i oplemenjena s desetak umetničkih portreta, pratečih programa i sa 162 predavanja koja su održana o Titovoj misli i reči. Tokom dve godine izložba je predstavljena publici u mnogim gradovima u zemlji i inostranstvu. Veliki uspeh doživela je nova postavka izložbe 1982. godine u Pekingu, u Muzeju revolucije NR Kine.
Svetlana PEROVIČ IVOVIČ: Izazov izlaganja arhivske grade, uloga konzervatora i uslovi izlaganja u Arhivu
Jugoslavije, 113-122
IITO MISAO KI/ I DKLO
Slika 1: Katalog izložbe Tito - misao, reč i delo iz 1980. godine (Izložbe, 2016)
Nakon toga sledio je veliki broj izložbi koje su u vezi s obeležavanjem značajnih datuma iz isto-rije Jugoslavije
Serije izložbi o ličnostima koje su u pojedinim periodima jugoslovenske države imali značajnu ulogu u kreiranju državnih poslova jesu Tito - Staljin, knez Pavle K^araJordevic - kraljevski namesnik 1934-1941 i izložba Aleksandar prvi - kralj Jugoslavije 1918-1934, otvorena 20. decembra 2006. godine i koja je izazvala veliko interesovanje publike, pa je gostovala u velikom broju gradova u Srbiji i zemljama iz regiona.
U Arhivu su priredene mnoge izložbe koje su pobudile stručnu, naučnu i medijsku pažnju (Madarskipolitičkiplakat, Akvareli nove Mongolije, 60 godina KP Kine, dok je izložbom foto-dokume-nata NR Kuba prikazala svoj politički, kulturni i privredni razvoj).
Svetlana PEROVIČ IVOVIČ: Izazov izlaganja arhivske grade, uloga konzervatora i uslovi izlaganja u Arhivu
Jugoslavije, 113-122
35 GODINA NARODNE REPUBLIKE MADARSKE
Slika 2: Katalog izložbe iz 1981.godine „Madarski plakat" (Gostujuče izložbe, 2014)
Od novijih izložbi veliki uspeh doživela je izložba postavljena povodom 65 godina od početka rada Državne arhive FNRJ, današnjeg Arhiva Jugoslavije, 21. januara 2015. godine. Reč je o izložbi arhitektonskih dokumenata pod nazivom nikola Krasnov - ruski neimar, zajedničkom projektu Arhiva Jugoslavije, Doma ruske dijaspore „Aleksandar Soljženicin" i Istorijskog arhiva grada Beograda.
Svetlana PEROVIČ IVOVIČ: Izazov izlaganja arhivske grade, uloga konzervatora i uslovi izlaganja u Arhivu
Jugoslavije, 113-122
Slika 3: Izložba Nikola Krasnov - ruski neimar u Moskvi (Nikola Krasnov..., 2015)
Digitalna tehnologija podstakla je nov talas predstavljanja arhiva kao memorije nacije široj pu-blici. Internet-izložba Arhiva Jugoslavije omogucava publici širom sveta da se upozna s vrednim doku-mentima, i to kroz sledeče onlajn postavke: Dokumenta govore, Galerija fotografija i Ovo je arhivska
„Dostupnost informacija preko računarskih tehnologija odvlači posetioca od klasičnog odlaska na izložbu. Zato arhivi u svetu, pa i u Srbiji, pribegavaju novim mogučnostima, koje upravo te savre-mene tehnologije pružaju kroz svoje veb-prezentacije, kroz virtuelne izložbe, PTT prezentacije i slične vidove komunikacije koji promovišu svoje ustanove, gradu i teme koje obraduju kroz izložbe" (Škodric, Cvetkovic, 2012).
3 Rizici izlaganja
Izlaganje uvek predstavlja rizik, tako da je neophodno pronači ravnotežu izmedu potrebe za izlaganjem i zaštitom.
Izlaganje arhivske grade i pod optimalnim uslovima može da smanji vek trajanja dokumenta.
stare, a brzi-em se nalaze.
Arhivska dokumenta izradena su od materijala organskog porekla i tokom vremena s na starenja ne zavisi samo od specifičnih osobina ovih materijala več i od okruženja u kojer Promene mikroklimatskih uslova u izložbenim salama često su uzrok oštečenja izloženih arhivskih dokumenata. Organski materijali tokom vremena menjaju svoj fizički i hemijski izgled. Kad su duže vremena izloženi temperaturi, vlazi i svetlosti neadekvatnih vrednosti, menja se njihova fizička stabilnost, dimenzije predmeta, manifestuju se biološka oštečenja, mogu da požute, izblede, oslabe, postaju krti i raspadaju se.
Temperatura i njene oscilacije direktno utiču na izloženi arhivski dokument. Viša temperatura i ubrzava hemijske reakcije u organskom materijalu. Povečanje temperature za deset stepeni
inicira
Svetlana PEROVIČ IVOVIČ: Izazov izlaganja arhivske grade, uloga konzervatora i uslovi izlaganja u Arhivu
Jugoslavije, 113-122
celzijusa udvostručava brzinu hemijskih reakcija.Više temperature pogoduju razvoju mikroorganizama i utiču na razvoj i pojavu insekata. Promene temperature mogu da prouzrokuju unutrašnje tenzije i fizička oštecenja. Temperatura utiče na relativnu vlažnost i povečava rizik od fizičkih i hemijskih pro-mena, posebno kod higroskopnih materijala, kao što su papir i pergament.
Vl^a^ga u izložbenim prostorijama može štetno delovati na izloženi dokument na više načina.
„Organski materijali sadrže vodu i otpuštaju ili primaju odredenu količinu vode prilikom promene relativne vlažnosti u prostoru, težeči da dostignu istu vlažnost kao i sredina u kojoj se naaze. Razmena vodene pare izmedu materijala i okruženja konstantna je i nije povezana s procesom disanja, koji podrazumeva unošenje kiseonika i otpuštanje ugljen-dioksida. Predmeti ne dišu, več primaju i otpuštaju vodenu paru. Kako se^ menja sadržaj vlage u predmetu, menjaju se i njegove dimenzije, od-nosno on bubri ili se skuplja" {Zivkovic, 2014).
Papir treba da ima konstantnu količinu vlage kako bi bio fleksibilan. Ukoliko ie nizak procenat relativne vlažnosti u vazduhu, papir se suši i postaje krt, manje elastičan i lomljiv, tako da se prilikom rukovanja lakše oštečuje. Gubitak vode koju je papir otpustio iz svoje molekularne strukture je trajan. S druge strane, previsoka relativna vlažnost ubrzava hemijske reakcije i dovodi do bubrenja i nabiranja dokumenata. Konstantno povečana vlaga, preko 70% RV, pogodna je za razvoj mikroorganizama (bakterija i plesni). Posebno su štetne stalne oscilacije relativne vlažnosti i temperature.
Atmosferski zagadivači u vazduhu i čestice prašine i cadi dovode vremenom do hemijskih reakcija koje degradiraju dokument. Nivo oštečenja izloženog arhivskog dokumenta zavisi i od ukupne koncentracije zagadivača u vazduhu. Zagadivači utiču na povečanje kiselosti papira i na obezbojavanje pigmenata. Prašina i atmosfersko zagadenje jesu činioci koji mogu da dovedu do razvoja bioloških agenasa.
Svetlo je ozbiljan problem prilikom izlaganja arhivskih dokumenata. Svetlo je skup vidljivih i nevidjivih elektromagnetnih zračenja. Tako je dokument izložen štetnom elektromagnetnom zračenju, i to vidljivoj svetlosti i UV zračenju (ultravioletno ili ultraljubičasto zračenje i infracrveno zračenje). Dužina talasa vidljivog zračenja, tj. onog koje ljudsko oko opaža, iznosi 400 do 760 nm. Nevidljiva zračenja mogu biti ultraljubičasta, čija dužina talasa iznosi od 300-360 nm. Infracrveno zračenje oseča se kao toplota i ubrzava termohemijske i fizičke reakcije. Papir je jedan od najosetljivijih materijala na svetlosno zračenje. Arhivska dokumenta, bilo da su izložena prirodnim izvorima svetla (suncu) bilo veštačkim izvorima (lampama), izloženi su svim vrstama zračenja. Ukoliko su izloženi nekontrolisa-nom zračenju, organska jedinjenja ubrzano propadaju. Promene koje nastaju pod uticajem svetlosti su fotohemijske i razlažu molekule celuloze. „Dnevna svetlost je, dakle, četrnaest puta štetnija za izloženi materijal od sijalice s užarenim vlaknom. Fotohemijski najaktivniji deo spektra je ultraljubičasti (300400 nm). Posledice fotohemijskog razlaganja su pogoršanje mehaničkih osobina, žučenje, obezbojavanje papira, bledenje poveza" (Petrovič 2015, str. 131).
4 Mere preventivne zaštite i smanjenje rizika prilikom izlaganja
Poslednjih decenija mnogo se postiglo u oblasti odredivanja smernica i utemeljenja standarda za izlaganje i transport arhivske grade. Klimatski parametri u izložbenim prostorijama moraju biti bez velikih fluktuacija vlage i temperature dok traje izlaganje. U izložbenim salama neophodno je imati merne instrumente (mehaničke ili elektronske), jer temperaturu i vlažnost treba redovno kontrolisati. Prema postoječim standardima, preporučljivo je da relativna vlažnost bude 50%, 5% manje ili više, a temperature 18 stepeni celzijusa, s odstupajima do 2 stepena.
Da bi se održali optimalni uslovi, najbolje je imati klima-uredaje. Klima-uredaji regulišu tempe-raturu, a tako utiču na relativnu vlažnost. Za regulaciju relativne vlažnosti i temperature koristi se i druga oprema za ovlaživanje.
Osvetljenje u galerijama je veoma bitno zbog vidljivosti eksponata i uopšte zbog atmosfere i ukupnog utiska u izložbenim prostorijama. S druge strane, planiranje i strategija osvetljenja je bitna s ciljem da se zaštiti izloženi dokument. Koriste se dva izvora svetlosti: prirodna dnevna i veštačka sunčeva ili dnevna svetlost. Arhivi izložbe originalnih dokumenata mogu držati kratko vreme, i to pod uslovom da je izložena grada sasvim bezbedna. Za stalne postavke prikladni su samo faksimili. Kako
Svetlana PEROVIČ IVOVIČ: Izazov izlaganja arhivske grade, uloga konzervatora i uslovi izlaganja u Arhivu
Jugoslavije, 113-122
stepen oštecenia arhivskog dokumenta zavisi i od inteziteta i od dužine izloženosti, neophodno je odrediti ukupnu dozu svetlosnog zračenja kojoj če dokument biti izložen prilikom izlaganja1. Arhivska dokumenta ne treba da budu direktno izložena sunčevim zracima, več je neophodno da su osvetljeni veštačkim svetlosnim izvorima. Potrebno je taj nivo svesti do najmanjeg nivoa UV zračenja.
Nivo upadne svetlosti za knjige i dokumenta štampana ili pisana mastilom na bazi ugljenika ne sme da prede 150 luksa, za crno-bele fotografije 75, a za sva druga mastila, iluminirane rukopise i fotografije u boji 50 luksa na nivou eksponata. Ukoliko se koristi dnevna svetlost za osvetljenje u izložbenim prostorijama, onda je neophodno imati stakla ili folije na staklima koji filtriraju UV zračenje2. Kad je reč o veštačkom osvetljenju, koriste se različite vrste sijalica i pri tome se očekuje da je UV zračenje iz izvora filtrirano. Najmanje su štetne sijalice s užarenim vlaknom. Ukoliko se koriste halogene sijalice, treba koristiti samo one s oznakama uV block i UV stop.
5	Oprema za izlaganje arhivske grade
Postoji veliki izbor moderno dizajniranih modela izložbenih vitrina, koje zadovoljavaju konzer-vatorske standarde i imaju visok stepen sigurnosne zaštite od krade ili bilo kakvog drugog napada na izloženi arhivski dokument. Najbolje je nabaviti izložbene vitrine i panoe, koji se mogu nači u ponudi raznih proizvodača. Postoje vitrine s ugradenim svetlom, koje je u skladu sa standardima preventivne zaštite prilikom izlaganja. Panoi i vitrine na kojima se izlaže treba da budu ravno izradeni od inertnih materijala koji ne štete arhivski dokument i moraju biti dobro zatvoreni da bi štitili arhivske dokumente od rizika dnevnih variranja temperature i vlažnosti, kao i fizičkog dodira publike. Konstrukcija opreme za izlaganje treba da omoguči cirkulaciju vazduha kako bi se sprečilo akumuliranje toplote. To se postiže pomoču otvora za ventilaciju, koji treba da ima filtere koji štite izloženi dokument od prašine i atmosferskih zagadenja.
U Arhivu Jugoslavije, kao i u večini arhiva u Srbiji, postoječa izložbena oprema je zastarela, loše dizajnirana, teška za rukovanje i održavanje i nije dovoljno dobra zaštita za materijal koji se izlaže.
6	Uloga konzervatora u procesu izlaganja
Kod planiranja izložbe od samog počeka treba konsultovati konzenervatora kako bi se izbegle moguče greške i oštečenja izložene arhivske grade. Konzervator treba da utvrdi stanje arhivske grade i mora da odredi mere preventivne zaštite i potrebne kriterijume za očuvanje tokom izlaganja. Tokom pripremanja i izlaganja površina arhivskih dokumenata ne sme biti oštečena pod bilo kojim uslovima. Ne bi trebalo da izložba prelazi vremensko ograničenje koje je preporučio konzervator s ciljem da se zaštite dokumenta. Izložbe originalnog arhivskog materijala arhivi mogu držati kratko vreme, pod uslovom da je grada sasvim bezbedna. U suprotnom, izlažu se kopije. Rizik od oštečenja treba svesti na minimum pre, u toku i posle izložbe. Oštečenje se može izbeči ukoliko se pridržavamo pravila izlaganja koja su propisana standardima. Mnogi arhivi imaju svoje standarde kojih se pridržavaju, ali ukoliko ih nemaju, mogu nači sve što im treba u postoječim standardima koji se odnose na izlaganje arhivskih dokumenata: britanski standard 5454 2000, francuski AFNOR, italijanski UNINORMAL10969 i dr.
Kad je reč o putujučim izložbama, one su potencijalna opasnost za originalna dokumenta koja se izlažu, tako da konzervator daje preporuku da se izlažu kopije. Kod putujučih izložbi originalnih arhivskih dokumenata neophodno je da propisno pakovanje za transport obavi konzervator kako bi se dokumenti zaštitili od neadekvatnih mikroklimatskih uslova. Vrsta materijala koji se koristi za pakovanje treba da ima karakteristiku da štiti dokumenta od klimatskih fluktuacija, vibracija i udara tokom prevoza. Veoma je bitan izbor materijala za pakovanje i onog koji dolazi u kontakt s dokumentom, jer ukoliko je kiseo ili abrazivan može oštetiti dokument. Za siguran transport neophodno je odabrati sanduke napravljene od metala, otporne na mehanička oštečenja, nepropusne za svetlost, vodootpor-ne, vatrootporne i pogodne za podizanje i spuštanje.
1.	Godišnje umjetnina na papiru smije primiti najviše 45.000 luks-sati (luks-sat = izloženost umjetnine svjetlu od 1 luksa tijekom 1 sata). To znači da na 50 luksa neka umjetnina na papiru smije biti izložena 90 dana po 10 sati ili 180 dana po 5 sati itd.(Laszlo, Dragojevic 2010, str. 42).
2.	Folije za filtriranje UV zraka imaju svoj rok trajanja i treba ih u skladu s tim menjati.
Svetlana PEROVIČ IVOVIČ: Izazov izlaganja arhivske grade, uloga konzervatora i uslovi izlaganja u Arhivu
Jugoslavije, 113-122
7 Zaključek
Kao poseban vid popularizacije delatnosti arhiva nesumnjivo su izložbe koje su pružile priliku da se s publikom komunicira na više načina. Uspešnost izložbe zavisi od dobre saradnje konzervatora, arhiviste i dizajnera. U praksi su česti sukobi, jer se arhivisti i dizajneri s ciljem da izložba bude atrak-tivnija odlučuju za izlaganje originanih dokumenata uprkos eventualim rizicima.
Pre donošenja odluke za izlaganje originalnih dokumenata treba dobro razmisliti zbog eventualnih rizika i oštečenja dokumenata. Arhivi izložbe originalnih dokumenata mogu držati kratko vreme, i to pod uslovom da je izložena grada sasvim bezbedna. Rizik od oštecenja treba svesti na minimum pre, u toku i posle izložbe. Oštecenje se može izbeci ukoliko se pridržavamo pravila izlaganja koja su propisana standardima. Mnogi arhivi imaju svoje standarde kojih se pridržavaju, ali ukoliko ih nema-ju, mogu naci sve što im treba u postojecim standardima koji se odnose na izlaganje arhivskih dokumenata: britanski standard 5454 2000, francuski AFNOR, italijanski UNINORMAL10969 i dr. Arhivi prilikom organizovanja izložbe treba da se pridržavaju sledečih pravila: izlaganje kopija umesto originala kad god je to moguce, obezbediti vitrine i ramove izradene od stabilnih materijala koji ne oštecuju izloženi dokument, držati svetlosni nivo na minimumu koliko god je to moguce i zaštititi dokument od izlaganja ultraljubičastim zracima.
Izložbena delatnost kao deo edukativno-informativne misije Arhiva Jugoslavije predstavlja efektan način privlačenja pažnje javnosti. Komunikacija s publikom ostvaruje se na više načina i u skladu sa zahtevima novog vremena, digitalnim tehnologijama i potrebama savremenog korisnika. Krajnji cilj je organizovati izložbu koja je tematski i umetnički intrigantna.
Literatura
Adzic, S. (1995). „Kulturno-prosvetna delatnost". U: Arhiv Jugoslavije 1950-1995, Beograd, str. 131.
BS5454R^ecommendation for the Storage and Exhibition of Archival Documents (2000). Dostupno na file:///C:/ Users/admin/Downloads/CPTE_2006_guideline_exhibition_EN%20(11).pdf
Doknic, B. (2009). Vloga arhivista v instituciji kulturne dediščine. V: Tehnični in vsebinski problremi klasičnega in elektronskega arhiviranja 2009. Dostupno na http://www.pokarh-mb.si/fileadmin/www.pokarh-mb.si/pdf_ datoteke/Radenci2009/12_Doknic_2009.pdf (poseta 24.03.2014).
Gostujuče izložbe (2014). Dostupno na http://www.arhivyu.gov.rs/active/sr- httpcyrillic/home/glavna_naviga-cija/izlozbe/gostujuce_izlozbe.html (poseta 24.3.2014).
Izložbe (2014). Beograd: Arhiv Jugoslavije. Dostupno na http://www.arhivyu.gov.rs/active/sr-cyrillic/home/ glavna_navigacija/izlozbe.html (poseta 24.3.2014).
Laszlo Želimir, Dragojevic Andreja (2010). priručnikpreventivne zaštite umjetnina napapiru. Zagreb.
Nikola Krasnov - ruski neimar u Moskvi (2015). http://www.arhiv-beograda.org/index.php/rs/izlozba-kras-nov
Petrovic, Radmila (2015). Preventivna konzervacija arhivske i bibliotečkegrade. DKS Beograd.
Škodric, Cvetkovic (2012). https://arhivistika.wordpress.com/2012/10/14/ljubinka-skodric-slobodanka-cvet-kovic-iskorak-u-javnost-izlozbena-delatnost-arhiva/ (poseta 24.03.2014)
Živkovic, Vesna (2014). Stručna uputstva za kontrolu uslova u okruženju zbirki. Beograd: Centralni institut za konzervaciju u Beogradu.
SUMMA^RY
With the new social phenomena, which made a difference in the nineteenth century, and especially in the twentieth, some cultural and educational activities in the archival services stand out. The most common and most attractive form of cultural activity is exhibiting. Archives in Serbia are trying to overcome the containment and develop their cultural-educational activities in order to be presented to the public and achieve their educational and information mission. As a special kind of popularization of the activities of the Archives of Yugoslavia are undoubtedly the exhibition, which provided the opportunity to communicate with the audience in several ways: „engaged the document as an exhibit, art poster, radio, television, press, film, catalog, lecture on" New technologies have enabled new way of exhibitions over the internet. More and more archives pick online pre-
Svetlana PEROVIČ IVOVIČ: Izazov izlaganja arhivske grade, uloga konzervatora i uslovi izlaganja u Arhivu
Jugoslavije, 113-122
sentation of archival documents. Internet-exhibition of the Archives of Yugoslavia enables audience around the world to get acquainted with valuable documents online through the following items: Documents talk, Photo gallery and These are also archives documents. Presentation is always a risk, so it is necessary to find a balance between the need to exposure and the protection. Exhibiting archrival materials under optimal conditions can reduce the life of the exposure document archives and under optimal conditions can reduce service life documents. Archival documents are made of materials of organic origin, and over the time they old, and the aging process does not only depends of the specific characteristics of these materials, but also of the environment in which they are located. Changing of microclimate conditions in the exhibition halls are often the cause of damage to exposed archival documents. Organic materials over time change their physical and chemical features. When a longer time exposed to temperature, humidity and inadequate brightness values, it changes their physical stability, the dimensions of the object, manifested biological damage, may turn yellow, fade, weaken, become brittle and fall apart. When planning the exhibition of the grace period, a conservator should be consulted, to avoid possible errors and damage to exposed archival material. Conservator should determine the state archives and must identify the preventive measures to protect and preserve the necessary criteria during the exposure. In recent decades, much has been achieved in the field of determining policies and the establishment of standards for display and transportation of archive material. Many archives have their own standards to follow, but if not, they can find everything they need in the existing standards for exposure to archival documents: British standard 5454 2000, French AFNOR, Italian UNINORMAL10969 and others. While organizing the exhibition the archives should stick to the following rules: presentation of copies instead of the originals whenever possible, provide the cabinets and frames made of stable material that does not damage the exposed document, keep the light level to a minimum as much as possible and protect the document from exposure ultraviolet rays.
Typology: 1.04 Professional Article Submitting date: 29.01.2016 Acceptance date: 20.02.2016