ATLANTI • 25 • 2015 • n.1
Specifičnosti vrednovanja arhivske grade u Bosni i Hercegovini u tranzicijskom periodu
Omer ZULIČ, Mr. Sc.
JU Arhiv Tuzlanskog kantona Tuzla, Franje Ledera br. 1., 75000 Tuzla, Bosna i Hercegovina
e-mail: omer.arhiv@gmail.com
Specifics of Appraisal of Archival Material in Bosnia and Herzegovina During the Transitional
Period
ABSTRACT
The transition processes in Bosnia and Herzegovina caused radical changes in all spheres of society, and they are directly reflected on archival activities and appraisal of archives. The paper wants to point out some special appraisal of archive material in a period of transition in terms of specific social processes, such as war developments, changes in the economy in terms of privatization, starting bankruptcy proceedings and other transition and reform processes in the company. These processes in the society constantly demanded new approaches, and the principles and criteria of appraisal of archive material in a period of transition, in order to preserve the optimum necessary information for future generations. This paper aims to show the importance of archives from the period of transition, and to draw attention to the specifics of the appraisal of archives specified period. In doing so, the paper put forward the specifics of the appraisal in Bosnia and Herzegovina, with some positive examples and experiences, gained by Archives of Tuzla Canton. Of course, the paper presents only some specifics of appraisal of archives, however the experience in this area are far more comprehensive and richer.
Key words: Evaluation, transition processes, Bosnia and Herzegovina, the principles and criteria, war events, the privatization process, bankruptcy procedures
Specifiche della valutazione del materiale archivistico in Bosnia-Erzegovina nel periodo di transizione
SINTESI
Il processo di transizione in Bosnia-Erzegovina ha causato cambiamenti radicali in tutte le sfere della societa, riflettendosi direttamente sulle attivita archivistiche e la valutazione degli archivi. Il testo vuole sottolineare la valutazione speciale di materiale d'archivio in un periodo di transizione in termini di processi sociali specifici, quali gli sviluppi della guerra, i cambiamenti nell'economia in termini di privatizzazione, a partire dalle procedure fallimentari ed altri processi di transizione e di processi di riforma dell'azienda. Questi processi in azienda sono costantemente in prima pagina, vedi il problema di nuovi approcci e di principi e criteri di valutazione del materiale di archivio in un periodo di transizione, al fine di preservare le informazioni necessarie ottimali per le generazioni future. Questo articolo si propone di mostrare l'importanza degli archivi del periodo di transizione, e di attirare l'attenzione sulla specificita della valutazione degli archivi nel periodo specificato. In tal modo l'ar-ticolo pone in evidenza le specifiche della valutazione in Bosnia-Erzegovina, con alcuni esempi positivi ed espe-rienze degli archivi del Cantone di Tuzla. Naturalmente l'articolo presenta solo qualche valutazione specifica degli archivi, ma l'esperienza in questo settore e molto piu completa e piu ricca.
Parole chiave: valutazione, processo di transizione, Bosnia-Erzegovina, principi e criteri, eventi bellici, processo di privatizzazione, procedure di bancarotta
Posebnosti valorizacije arhivskega gradiva v Bosni in Hercegovini v času tranzicije
IZVLEČEK
Tranzicijski procesi v Bosni in Hercegovini so povzročil korenite spremembe na vseh področjih družbe, ki so se takoj poznale tudi v arhivski dejavnosti in pri valorizaciji arhivskega gradiva. Prispevek želi poudariti nekatere posebnosti valorizacije arhivskega gradiva v času tranzicije, z vidika določenih družbenih procesov, kot so vojne, spremembe v gospodarstvu v smislu privatizacije, stečajni postopki in drugih tranzicijskih in reformnih procesov v družbi. Ti družbeni procesi so nenehno aktualizirali nove pristope ter načela in merila valorizacije arhivskega gradiva v obdobju tranzicije, s čimer bi ohranili optimalno potrebne informacije za prihodnje generacije. Namen prispevka je izpostaviti pomen arhivskega gradiva iz obdobja tranzicije in opozoriti na posebnosti valo-
95
ATLANTI • 25 • 2015 • n.1
Omer ZULIČ: Specifičnosti vrednovanja arhivske grade u Bosni i Hercegovini u tranzicijskom periodu,
95-102
rizacije arhivskega gradiva v določenem obdobju. V tem prispevku so navedene posebnosti valorizacije v Bosni in Hercegovini, z nekaterimi pozitivnimi primeri in izkušnjami, ki si jih je na tem področju pridobil arhiv Tu-zelskega kantona. Seveda sov prispevku predstavljene le nekatere posebnosti valorizacije arhivskega gradiva, čeprav so izkušnje na tem področju veliko celovitejše in bogatejše.
Ključne besede: valorizacija, tranzicijski procesi, Bosna in Hercegovina, načela in merila valorizacije, vojni dogodki, proces privatizacije, stečajni postopki
Specifičnosti vrednovanja arhivske grade u Bosni i Hercegovini u tranzicijskom periodu
Tranzicijski procesi u Bosni i Hercegovini uzrokovali su korjenite promjene u svim sferama društva, a iste su se neposredno odrazile i na arhivsku djelatnost i vrednovanje arhivske grade. U radu se želi ukazati na neke posebnosti vrednovanja arhivske grade u tranzicijskom periodu, sa aspekta specifičnih društvenih procesa, kao što su ratna zbivanja, promjene u privredi sa aspekta privatizacije, pokretanja stečajnih postupaka i drugih tranzicijskih i reformskih procesa u društvu. Navedeni procesi u društvu stalno su aktuelizirali pitanje novih pristupa, te načela i kriterija vrednovanja arhivske grade u tranzicijskom periodu, kako bi bio sačuvan optimum neophod-nih informacija za buduce generacije. Ovaj rad ima za cilj da ukaže na značaj arhivske grade nastale u periodu tranzicije, te da ukaže na specifičnosti vrednovanja arhivske grade navedenog perioda. Pri tome ce se u radu iznijeti specifičnosti vrednovanja u Bosni i Hercegovini, sa odredenim pozitivnim primjerima i iskustvima, koja je na tom polju imao Arhiv Tuzlanskog kantona. Naravno, u radu su iznesene samo neke specifičnosti vrednovanja arhivske grade, ali su iskustva na tom planu daleko sadržajnija i bogatija.
Ključne riječi: Vrednovanje, tranzicijski procesi, Bosna i Hercegovina, načela i kriteriji vrednovanja, ratna dešavanja, privatizacijski procesi, stečajni postupci
1 Uvodne napomene
Arhivska grada u Bosni i Hercegovini vrednuje se s obzirom na njen značaj za historiju, kulturu, druge nauke, te trajnu pravnu sigurnost pravnih i fizičkih osoba. Arhivistički propisi svojim odredbama takode potvrduju navedene razloge za vrednovanje arhivske grade. Naime, u Uredbama o organi-zovanju i načinu vršenja arhivskih poslova (Službene novine Federacije Bosne i Hercegovine, 2003) naznačeno je koje kategorije grade se vrednuju kao arhivska grada:
-kategorije registraturne i arhivske grade koje sadrže podatke od društvenog značaja i od značaja za historiju i druge naučne oblasti, kulturu uopce i druge društvene potrebe, kao i podatke koji govore o uvje-tima rada, načinu života gradana.
-u stavu dva, navedeno je da se za trajno čuvanje odreduju kategorije registraturne gradepredvide-ne za čuvanje prema posebnim propisima u pojedinim oblastima. Navedeni slučaj se odnosi na arhivsku gradu koja se uglavnom odnosi na pravnu sigurnost pravnih i fizičkih lica, odnosno vrednovanje i čuvanje arhivske grade neophodne za ostvarivanje svakodnevnih ličnih i gradanskih potreba. Uloga arhivista u postupku vrednovanja arhivske grade je krucijalna, jer isti imaju stručnost i kompetentnost da ocijene važnost svakog spisa za nauku, kulturu, odnosno državu i društvo uopce. Arhivisti takode imaju i odgovornost u dijelu vrednovanja arhivske grade, jer u skladu sa propisima, imaoce/stvaraoce grade obavezuje ocjena arhiva i arhivista o tome koja se grada mora čuvati trajno, kao arhivska grada. Dakle, stvaraoci, pa i propisi mogu u postupku vrednovanja napraviti odredene propuste, ali arhivisti ne.
S druge strane, vrednovanje registraturne grade, dakle onog dijela koji nema arhivsku vrijednost, vrši se s obzirom na značaj i potrebe stvaraoca grade, te s obzirom na važece propise i propisane rokove čuvanja. Arhivska struka je za potrebe valorizacije razvila brojna načela i kriterije valorizacije. Naravno, apsolutnih načela i kriterija nema, koji bi bili univerzalni za sve zemlje, stvaraoce, historijske periode, 1 ' ' 1 broj arhivskih službi donio poseban akt kojim su utvrdeni kriteriji i načela vrednovanja
Tranzicijski period u Bosni i Hercegovini je značajno uticao na pristupe vrednovanju grade, odnosno načela i kriterije. Otvorena mnogobrojna aktuelna pitanja u arhivskoj struci uzrokovana
ABSTRAKT
96
ATLANTI • 25 • 2015 • n.1
Omer ZULIČ: Specifičnosti vrednovanja arhivske grade u Bosni i Hercegovini u tranzicijskom periodu,
95-102
tranzicijskim procesima, od pitanja vezanih za privatizaciju, stečaj, likvidaciju, reformu pravosuda, uprave, nevladine organizacije, rekonstrukciju stradalih fondova. Medutim, očito da uticaji navedenih procesa koji su započeli devedesetih godina XX stoljeca još uvijek traju. Navedeni tranzicijski procesi uticali su direktno i na pitanje valorizacije grade u Bosni i Hercegovini. To se prevashodno odnosi na vrednovanje grade nastale u periodu agresije na Bosnu i Hercegovinu, vrednovanje grade u privredi zahvacenoj privatizacijskim i drugim reformskim procesima, arhivska grada nastala radu nevladinih organizacija, te prometom vrijednosnim papirima.
2 Specifičnosti vrednovanja arhivske grade u Bosni i Hercegovini u tranzicijskom periodu
Pod vrednovanjem se podrazumijeva sistem postupaka kojima se putem stručne ekspertize sadr-žaja odreduje značaj svakog dokumenta (zapisa), odnosno cjeline dokumenata (arhivski fond), a sve u duhu nastojanja da se na minimumu dokumenata (zapisa) sačuva optimum informacija (Kožar, 2008, str. 318). Taj optimum informacija čini onaj dio spisa koji je najpotpunije odražava. To znači da se kod vrednovanja ne smije polaziti od odredenih nacionalnih, političkih, ideoloških, ličnih i drugih interesa. Pri vrednovanju ne treba posebno vrednovati pojedinačne dokumente, vec u sistemu utvrdi-vanja funkcionalne analize stvaralaca i njihove grade, jer kontekst (to jest provenijencija) dokumenata unutar funkcionalnog procesa stvaraoca grade predstavlja temelj savremene teorije vrednovanja arhivske grade (Kožar i Bal [ta, 2004). Dakle, prilikom valorizacije neophodni su objektivni i stručno utemeljeni kriteriji. Pomocu načela i kriterija vrednovanja zapisa posredno ili neposredno ocjenjujemo zapise s obzirom na njihov upravni, pravni, poslovni, osobni ili kakav drugi značaj, te s obzirom na značaj za historiju, znanost i kulturu (Žumer 2009). Uzimajuci u obzir mnogobrojna stajališta, ovom prilikom je neophodno ukazati na neka opce prihvacena načela i kriterije, kao što su:
-	sadržaj grade (utvrdivanje značaja grade putem funkcionalne analize sadržaja grade),
-	vrijeme nastanka grade (kao datum nastanka grade i kao period od posebnog značaja za razvoj neke zemlje),
-	značaj stvaraoca grade (s obzirom na njegovu funkciju u društvu, privredne i društvene tokove u cjelini),
-	sačuvanost grade (u zavisnosti od sačuvanosti grade jednog od stvaraoca ili svih stvaralaca iz odredene oblasti rada zavisi vrednovanje svakog sačuvanog spisa),
-	izvornost i autentičnost grade, specifičnosti dogadaja ili pojava na koje se grada odnosi, - reprezentativnost grade, potrebe nauke, kulture, pojedinca i pravnih lica, unutrašnje i
-	vanjske karakteristike grade (jezik, estetska i umjetnička obilježja) (Kožar i Balta, 2004).
Uzimajuci u obzir navedena načela i kriterije, može se konstatovati da su ista značajno zastuplje-na u postupku vrednovanja grade u Bosni i Hercegovini u tranzicijskom periodu.
U vremenu tranzicije Bosna i Hercegovina je u proteklih 25 godina prošla period agresije, pre-tvorbu društvenog u privatno vlasništvo, te mnoge reformske procese u raznim oblastima poslovanja. Shodno tome arhivska struka se morala blagovremeno uključiti u proces vrednovanja arhivske grade u navedenom periodu.
Naročito je sa aspekta vrednovanja, karakterističan period koji se odnosi na agresiju Bosnu i Hercegovinu. Shodno tome, arhivska grada nastala u navedenom periodu je posebno tretirana arhivskim zakonodavstvom. Tako je u arhivskim zakonima i podzakonskim aktima naznačeno da se grada nastala u navedenom periodu ne smije izlučivati u registraturama, vec jedino u nadležnim arhivima1. Dakle, značaj arhivske grade nastale u tom periodu sa aspekta uzroka i posljedica u svim segmentima bosanskohercegovačkog društva, je u tolikoj mjeri značajan da sva grada mora biti preuzeta u arhiv. Primjenjujuci načelo i kriterij "vremena nastanka grade, kao posebnog perioda", ista je vrednovana
1. Zabrana izlučivanja je direktno navedena u Zakonu o arhivskoj djelatnosti Tuzlanskog kantona (2000, 2011). Službene novine Tuzlanskog kantona, broj 15., br. 13. i Zakonu o arhivskoj djelatnosti Unsko-Sanskog kantona (1999). Službeni glasnik Unsko-Sanskog kantona, broj 6, dok je u drugim zakonima navedena samo obaveza predaje predmetne arhivske grade nadležnom arhivu, bez eksplicitnog navodenja obaveze zabrane izlučivanja. Osim zakonima, zabrana izlučivanja definisana je i podzakonskim aktima: Uredba o organizovanju i načinu vršenja arhivskih poslova u pravnim licima i orga-nima uprave u Federaciji Bosne i Hercegovine (2003). Službene novine Federacije Bosne i Hercegovine, broj 12., i 22., za-tim Pravilnik o odabiranju arhivske grade iz registraturskog materijala (2009). Službene novine Tuzlanskog kantona" broj 16.
97
ATLANTI • 25 • 2015 • n.1
Omer ZULIČ: Specifičnosti vrednovanja arhivske grade u Bosni i Hercegovini u tranzicijskom periodu,
95-102
arhivskom gradom od naročitog interesa i značaja. To je sasvim logično uzme li se u obzir značaj iste za istraživanje, proučavanje i razumijevanje historijskih procesa i dešavanja u navedenom periodu. Arhiv Tuzlanskog kantona je u skladu sa navedenim zakonskim propisima svu arhivsku gradu nastalu radom organa zakonodavne i izvršne vlasti na lokalnom i kantonalnom nivou, preuzeo u potpunosti. Ista je od strane Arhiva vrednovana kao arhivska grada posebne vrijednosti i u skladu sa istim posebno tretirana prilikom preuzimanja, odnosno preuzeta je po analitičko-sumarnim popisima. U konačnici nece sva preuzeta grada biti vrednovana i čuvana kao arhivska grada. Medutim, sve dok su aktuelni tanzicijski procesi, te mnogi drugi istražni i sudski postupci, nece se vršiti izlučivanje iz preuzete arhivske grade.
Na navedenom primjeru specifičnosti vrednovanja uzeto je u obzir nekoliko kriterija i načela. Naime, osim temeljnog načela (sadržaj dokumenta i njegov kontekst), te "vremenskog perioda" svaka-ko je bitno načelo značaja stvaraoca, te načela i kriteriji koji se odnose na sam sadržaj grade, zatim sa-čuvanost, odnosno cjelovitost grade, specifičnost dogadaja i pojava, naročita potreba historije, kulture i nauke uopce. Dakle, sa aspekta specifičnosti sva navedena opceprihvacena načela i kriteriji su apso-lutno bili primjenjivi na vrednovanju arhivske grade nastale u periodu agresije na Bosnu i Hercegovini.
Uzimajuci u obzir kategorizaciju registratura, akcenat pri vrednovanju grade je, sa aspekta značaja stvaraoca grade, primijenjen na organe izvršne, zakonodavne vlasti na nivou opcina i kantona. Unutar istih naročito je vrednovana grada ratnih predsjedništava, kriznih štabova, logističkih i informativnih centara, koja je ocijenjena kao arhivska. Ista je u skladu sa značajem preuzimana po analitič-kim popisima. Buduci da je arhivska grada u ratnom periodu značajno oštecena, dijelom uništena, vecina fondova je fragmentarno sačuvana. Stoga se vodilo računa da se sačuvaju svi zapisi koji su u odredenom momentu preuzeti, kako bi se na osnovu registraturne grade, bar u odredenoj mjeri nado-mjestila značajna arhivska grada. Kao arhivska grada vrednovani su i svi zapisi na nekonvencionalnim nosačima, kao što su audio, video, zapisi. Fotografije i štampa iz navedenog perioda takode su vrednovani kao arhivska grada, te u cjelosti preuzimani u arhive.
Osim arhivske grade institucija izvršne i zakonodavne vlasti, veliki značaj i pažnja u smislu vrednovanja je data medijima, bilo štampanim ili elektronskim. Registraturna grada medijskih kuca je od strane Arhiva Tuzlanskog kantona, u najvecoj mjeri vrednovana kao arhivska grada od naročitog značaja, s obzirom na značaj i vrste informacija. Ovdje se prije svega misli na video zapise na VHS kasetama, na kojima je zabilježena ratna svakodnevica, na ratištima i gradovima. Bilo da je u pitanju montirani materijal (emisije, dnevnici) ili pak nemontirani materijal, u Arhiv Tuzlanskog kantona je isti preuziman kao posebno značajna grada. U kolikoj mjeri se radi o značajnoj gradi govori podatak da se Arhiv Tuzlanskog kantona uključio u tehničko-tehnološku zaštitu, nabavkom aparature za migraciju podataka sa VHS kaseta u elektronski oblik.
Namjenska industrija je takode značajna sa aspekta primjene posebnih načela i kriterija vrednovanja arhivske grade. Privredni subjekti uključeni u proces namjenske industrije, odnosno njihova grada je vrednovana kao arhivska grada od posebnog interesa. Tu se misli na cjelokupnu dokumenta-ciju koja se odnosi na proizvodnju, koja je bila namijenjena za odbranu, bilo da se radi o proizvodnji naoružanja ili drugih materijalno-tehničkih sredstava. Ista je značajna sa aspekta istraživanja i prouča-vanja teških uslova i nedostatka naoružanja i materijalno-tehničkih sredstava, neophodnih za organi-zovanje odbrane od agresorskih snaga.
Sa aspekta specifičnosti, neophodno je istaknuti posebnosti vrednovanja grade odredenih humanitarnih i nevladinih organizacija. To se posebno odnosi na humanitarne organizacije koje su djelova-le u periodu agresije, a koje su stvorile značajnu arhivsku gradu. Pri tome se naročita pažnja poklanjala vrednovanju specifične dokumentacije, vezane za djelatnost i predmet interesovanja odredene nevladine organizacije. Danas u Bosni i Hercegovini djeluje ogroman broj nevladinih organizacija koje stvaraju značajnu arhivsku gradu, bitnu za istraživanje i proučavanje svih bitnih segmenata bosansko-hercegovačke prošlosti. Značaj navedene grade za društvo i državu ogleda se u potrebi očuvanja istih kao historijskih izvora za buduce generacije, u istraživanjima, analizama i proučavanjima, društvenih, političkih, ekonomskih, ekoloških, sportskih, kulturnih, socijalnih prilika u tranzicijskom, a samim time i u ratnom periodu. Nevladin sektor bio je uključen u rješavanje svih važnijih pitanja, odredenih reformskih procesa u tranzicijskom periodu u Bosni i Hercegovini.
98
ATLANTI • 25 • 2015 • n.1
Omer ZULIČ: Specifičnosti vrednovanja arhivske grade u Bosni i Hercegovini u tranzicijskom periodu,
95-102
U tom smislu su nastale značajne količine arhivske grade, kao historijskih izvora, koje svjedoče o stanju ljudskih sloboda, zdravstvenim, socijalnim, ekonomskim, obrazovnim prilikama, pravima djece, žena, boraca i drugih populacija društva. Arhivska grada istih vjerno svjedoči o stanju u zakono-davnoj, izvršnoj i sudskoj vlasti, te nudi razne analize, izvještaje, procjene i elaborate o radu istih.
Bez navedene arhivske grade kao historijskih izvora rekonstrukcija bosanskohercegovačke tran-zicijske prošlosti nece biti potpuna, ni u potpunosti objektivna. Naime, opce je poznato da je historij-ske izvore oficijelne provenijencije (institucije vlasti) neophodno dopunjavati i komparirati sa izvorima druge provenijencije, kako bi se mogla steci prava objektivna slika o odredenim historijskim procesi-ma. Naime, zvanični službeni dokumenti zbirnog karaktera često su predstavljeni u boljem svjetlu, nego je to stvarno stanje. Prema tome, arhivska grada ovih udruženja je od nemjerljivog značaja, za objektivno sagledavanje historijske istine u svim segmentima.
U poslijeratnom periodu procesi pretvorbe državnog u privatno vlasništvo postavili su pred arhive obavezu vrednovanja arhivske grade istih. Arhivska grada ranijih pravnih subjekata, koji su bili društveno, a kasnije državno, te na koncu privatno vlasništvo, posebno su tretirani i arhivskim propi-sima. Naime, cjelokupna grada istih nastala do privatizacije okarakterisana je kao javna arhivska grada. To je sasvim razumljivo uzme li se u obzir značaj navedene grade u istraživanju privredne historije odredene zemlje. Sva grada koja se odnosi na proces pretvorbe vlasništva, bilo u agencijama ili pravnim licima se u skladu sa načelima i kriterijima mora čuvati trajno. Dakle, u konkretnim slučajevima ima-li smo pojavu novih vrsta dokumenata koji su sa aspekta struke vrednovani kao arhivska grada. Pri vrednovanju grade privatiziranih registratura, arhiv se morao značajnije uključiti u dijelu vrednovanja registraturne grade. Uzimajuci u obzir činjenicu da su u Bosni i Hercegovini primjenjivani loši modeli privatizacije, te nepoštovanje ugovorom propisanih obaveza, česti su bili slučajevi raskidanja ugovora, te naknadnih provjera, revizija, pa i od strane istražnih organa. U navedenim postupcima često se tražila relevantna dokumentacija, a osim arhivske grade, često i registraturski materijal, kojemu su vec istekli rokovi čuvanja. Osim toga, usljed fragmentarnosti preuzetih fondova, često je preuzeti registraturski materijal bio značajna dopuna za popunu nedostajuce arhivske grade. Zato je pri vrednovanju registraturskog materijala uzeto u obzir te je isti vrednovan na način da se čuva duže nego to definišu propisi i normativna regulativa, ili zahtijeva stvaralac. Kada su u pitanju fondovi koji su preuzeti u Arhiv Tuzlanskog kantona, postupak izlučivanja registraturskog materijala se ne vrši dok se u potpu-nosti ne okončaju privatizacijski, ali i tranzicijski procesi.
S druge strane uzimajuci u obzir loše modele provedene privatizacije, pokrenuti su stečajni i li-kvidacioni postupci, nad registraturama sa lošim poslovnim i finansijskim rezultatima. Shodno tome, nadležni arhivi su ponovno morali razmotriti pitanje valorizacije prvenstveno registraturne grade. Na-ime, loši modeli privatizacije, otvaranje stečajnih postupaka, uvijek je iznova dovodilo do odredenih naknadnih istražnih i revizijskih postupaka. U takvim okolnostima, značaj registraturne odnosno do-kumenatrne grade se bitno mijenjao. Stoga se kod valorizacije grade istih vodila posebna pažnja, pa je dokumentarna grada čuvana znatno duže, nego što je to slučaj u svakodnevnim okolnostima. Stalna potražnja za odredenom arhivskom gradom, od strane radnika i drugih zainteresiranih stranaka, a u situacijama nedostatka arhivske grade, uticala su na to da iz preuzetih fondova, nisu vršena izlučiva-nja.
Produkt tranzicijskih procesa u Bosni i Hercegovini jeste emisija vrijednosnih papira, čime do-lazi do osnivanja berzi i pravnih lica koja se bave prometom istih. Dakle, riječ je o novoj specifičnoj djelatnosti, čijim radom nastaje posebna vrsta grade, koja se odnosi na prijenos, prodaju dionica, ko-respodenciju sa Komisijom za vrijednosne papire, Registrom za vrijednosne papire, berzama, eviden-cijama koje se odnose na navedenu materiju. U svezi sa navedenim namece se ključno pitanje vrednovanja arhivske grade koja nastaje u radu istih. Navedena problematika je direktni produkt tranzicijskih procesa, koja kao takva nije ni mogla biti zastupljena vrednovanjem, od strane arhivske službe ranijeg perioda, jer nije ni postojala.
Danas je evidentno postojanje znatnog broja pravnih lica koja se bave navedenom djelatnošcu, kao i onih koji prestaju sa radom, usljed loših poslovnih, odnosno finansijskih rezultata. Stoga arhivska služba mora aktivnije učestvovati u pracenju i kontroli arhivskog poslovanja istih i vrednovanju predmetne grade.
99
ATLANTI • 25 • 2015 • n.1
Omer ZULIČ: Specifičnosti vrednovanja arhivske grade u Bosni i Hercegovini u tranzicijskom periodu,
95-102
Prvobitnim stupanjem na snagu Zakona o vrijednosnim papirima (1998)2 uredeni su emisija i promet vrijednosnih papira, kao i sudionici u navedenim poslovima u Federaciji Bosne i Hercegovine. U članu 2. pomenutog Zakona, navedeno je da je vrijednosni papir isprava ili elektronički zapis koji sadrži prava koja se bez istih ne mogu ostvarivati ni prenositi3. Promet vrijednosnih papira obavlja se na berzi i drugim uredenim javnim tržištima, koja se osnivaju radi stvaranja uvje-ta za povezivanje ponude i potražnje vrijednosnih papira ( Zakon o vrijednosnim papirima, 1998, član 52). Istovremeno dolazi do osnivanja Registra vrijednosnih papira koji shodno članu 2. Zakona o Registru vrijednosnih papira (1998) obavlja poslove registracije, čuvanja i održavanja poda-taka o vrijednosnim papirima i poslove prijenosa, u skladu sa Zakonom kojim se ureduje emisija i promet istih. Iste godine, stupa na snagu i Zakon o Komisiji za vrijednosne papire Federacije Bosne i Hercegovine (1998), koja osigurava primjenu i nadzire provodenje zakona i drugih propisa koji se odnose na emisiju i promet vrijednosnih papira, te ostalih aktivnosti utvrdenih članom 11. navedenog Zakona. Ono što je pozitivno, jeste da su predmetni propisi naveli obavezu čuvanja dokumentacije i uskladivanje sa arhivskim propisima. Tome u prilog govori i činjenica da je u posebnom članu istaknuta obaveza profesionalnih posrednika da čuvaju dokumentaciju i drugi registraturski materijal u skladu sa arhivskim propisima u Federaciji Bosne i Hercegovine, kao i svojim opcim aktom (Pravilnik o posredovanju u poslovima s vrijednosnim papirima, 2009, član 18).
Dakle, kao direktna posljedica tranzicije u Bosni i Hercegovini došlo je do osnivanja i djelovanja društava koja se bave posredovanjem u primjeni vrijednosnih papira, te društava koji to omogucavaju i vrše kontrolu poslovanja, izdavanja licenci i odobrenja. Buduci da je riječ o specifičnoj djelatnosti, svakako je za očekivati da u radu istih nastaje i specifična grada značajna za državu i društvo u cjelini. Stoga su i arhivi naročitu pažnju morali dati takvoj gradi, u postupku kategorizacije, ali i vrednova-nja.
Na kraju neophodno je naglasiti da je uporedo sa vrednovanjem arhivske grade, neophodno vrednovati, odnosno kategorizirati stvaraoce, odnosno imaoce grade. Prema tome u vrednovanje arhivske grade spada i vrednovanje stvaralaca imalaca, od kojih ce nadležni arhivi, preuzimati arhivsku gradu (Žumer, 2009). Značaj stvaralaca arhivske grade i hijerarhijski ustroj je osnovni preduslov sva-kog vrednovanja. Na svakoj razini potrebno je razraditi kategorizaciju stvaratelja. Ta analiza mora obuhvatiti funkciju, nadležnost i djelatnost pojedinih stvaratelja, uključujuci i hijerarhijsku povezanost. Kao rezultat takve analize treba dati i prikaz značenja gradiva, koje nastaje djelovanjem pojedinih stvaratelja (Bakic, 2014).
3 Zaključak
Arhivska služba Bosne i Hercegovine, u protekle dvije i po decenije, suočavala se sa mnogobroj-nim aktuelnim pitanjima vrednovanja arhivske grade. U cilju adekvatnog djelovanja, a zahvaljujuci stručnoj angažiranosti arhivista iznalažena su odgovarajuca rješenja u postupku vrednovanja arhivske grade. Medutim, još uvijek smo daleko od konačnih rješenja u segmentu valorizacije grade u tranzicijskom periodu, buduci da su isti još uvijek aktuelni. Vrednovanje, kao krucijalni faktor uspješnog upravljanja i zaštite mora biti prioritet arhivske službe Bosne i Hercegovine, a kojem značajan doprinos mora svakako dati i Komisija za zaštitu arhivske grade, formirana pri Arhivističkom udruženju Bosne i Hercegovine. Na taj način, uključivanjem svih sudionika od arhivista, stvaralaca grade, uz postojecu zakonsku regulativu, pitanje vrednovanja navedene grade možemo uspješno zaokružiti.
Iz navedenog je vidljivo u kolikoj mjeri arhivska služba i arhivisti Bosne i Hercegovine moraju biti agilni, da prate i hvataju korak sa tranzicijskim tokovima, ali i evropskim standardima, da marki-raju probleme, ali i da nude adekvatna stručna rješenja za iste. Ono što nije dobro ogleda se u činjeni-ci da se arhivska služba Bosne i Hercegovine u proteklom periodu nije dovoljno stručno profilirla i kadrovski ojačala, a što se u konačnici reflektuje na vrednovanje, ali i zaštitu arhivske grade. Najočitiji
2.	Nešto kasnije donosen je i Zakon o tržištu vrijednosnih papira (2008). Službene novine Federacije Bosne i Hercegovine, broj 85.
3.	To su: dionice, obveznice, certifikati (izdati na duži rok od godinu dana), ostali vrijednosni papiri dugoročnog karakte-ra, ugovor o investiranju na temelju kojeg se mogu od trecih osoba pribavljati sredstva, druga prenosiva isprava o investiranju, drugo pravo utvrdeno kao vrijednosni papir propisima Komisije za vrijednosne papire u Federaciji Bosne i Hercegovine.
100
ATLANTI • 25 • 2015 • n.1
Omer ZULIČ: Specifičnosti vrednovanja arhivske grade u Bosni i Hercegovini u tranzicijskom periodu,
95-102
problem se ogleda u činjenici da vrednovanje arhivske grade, te njeno preuzimanje i zaštita nisu pro-vodeni sistemski na nivou arhivske službe Bosne i Hercegovine, več samo u pojedinim arhivima. Samim time su i rezultati na ovim poljima različiti, od arhiva do arhiva. Stoga bi u narednom periodu arhivska služba, putem Arhivističkog udruženja i komisija, morala napraviti iskorak na planu zajednič-kog nastupa u vrednovanju arhivske grade, u smislu ujednačavanja pristupa, načela i kriterija vrednovanja, ali i kategorizacije stvaralaca. Tako bi ovo važno stručno arhivističko pitanje bilo adekvatno za-okruženo, na nivou arhivske službe Bosne i Hercegovine.
Literatura
Bakič, Mile (2014). Valorizacija arhivske grade. Cetinje.
Kožar, Azem (2008). Vrednovanje arhivske grade, o ratnim zbivanjima u zemljama u tranziciji. U: Atlanti, str. 318. Trst: International Institure for Archival Science.
Kožar, Azem, Balta, Ivan (2010). Pomocne historijske znanosti i arhivistika, Tuzla.
Pravilnik o odabiranju arhivske grade iz registraturskog materijala (2009). Službene novine Tuzlanskog kantona, br. 16.
Pravilnik o posredovanju u poslovima s vrijednosnim papirima (2009). Službene novine Federacije Bosne i Hercegovine, br. 34.
Uredba o organizovanju i načinu vršenja arhivskih poslova u organima uprave i službama za upravu u Federaciji Bosne i Hercegovine (2003). Službene novine Federacije Bosne i Hercegovine, br. 22.
Uredba o organizovanju i načinu vršenja arhivskih poslova u pravnim licima u Federaciji Bosne i Hercegovine (2003). Službene novine Federacije Bosne i Hercegovine, br. 12.
Uredba o organizovanju i načinu vršenja arhivskih poslova u pravnim licima i organima uprave u Federaciji Bosne i Hercegovine (2003). Službene novine Federacije Bosne i Hercegovine, broj 12., i 22
Zakon o arhivskoj djelatnosti Tuzlanskog kantona (2000, 2011). Službene novine Tuzlanskog kantona, br. 15, br. 13.
Zakon o arhivskoj djelatnosti Unsko-Sanskog kantona (1999). Službene novine Unsko-Sanskog, br. 6.
Zakon o komisiji za vrijednosnepapire (1998). Zakon o tržištu vrijednosnimpapira (2008). Službene novine Federacije Bosne i Hercegovine, br. 39.
Zakon o tržištu vrijednosnim papira (2008). Službene novine Federacije Bosne i Hercegovine, br. 85. Zakon o vrijednosnim papirima (1998). Službene novine Federacije Bosne i Hercegovine, br. 39. Žumer, Vladimir (2009). Valorizacija arhivske grade u Sloveniji. U: Arhivska praksa, br. 12, str. 17, 33.
SUMMARY
Archival Service of Bosnia and Herzegovina, in the past two and half decades, faced many current issues of appraisal of archival material. In order to adequately take action, and thanks to the professional commitment of archivists we found the appropriate solutions in the appraisal of archival material. However, we are still far from final decisions in the field of appraisal of material in the transition period, since it is still current. Appraisal, as a crucial factor in the successful management and protection must be a priority of archival service of Bosnia and Herzegovina, and where a significant contribution shall certainly be given by the Commission for the protection of archive material, formed in the Archival Association of Bosnia and Herzegovina. From the above it can be seen to what extent the archival service and archivists of Bosnia and Herzegovina must be agile, to follow and catch up with the transition flows, but also to European standards, to mark the problems, but also to provide adequate professional solutions for them. The fact is that the archival service of Bosnia and Herzegovina in the past period was not sufficient scientific profiled and remained understaffed, which is ultimately reflected in the appraisal, but also the protection of archival material. The most obvious problem is reflected in the fact that the appraisal of archive material, as well as its taking over and protection are implemented systematically at the level of the archival service of Bosnia and Herzegovina, but only in certain archives. Therefore, the results in these fields range from archive to archive. Therefore, in the coming period archive services through archival associations and the Commission, should make a step forward in terms of a joint approach in the appraisal of
101
ATLANTI • 25 • 2015 • n.1
Omer ZULIČ: Specifičnosti vrednovanja arhivske grade u Bosni i Hercegovini u tranzicijskom periodu,
95-102
archival material, in terms of equal access, the principles and criteria of appraisal and the categorization of owners. Thus, this important professional archival question must be adequately rounded at the level of the entire archival service of Bosnia and Herzegovina.
Typology: 1.02 Review Article Submitting date: 27.03.2015 Acceptance date: 09.04.2015
102