145 Jezikoslovni zapiski 26  2020  2 d orota k rystyna r embiszewska znaczenie MateRiałów Gw aROwych z pOlSki półnOcnO-wSchOdniej ze Spuścizny jana kaRłOwicza w badaniach nad XiX-wieczną pOlSzczyzną teGO ObSzaRu Cobiss : 1.01 Pomen narečnih zapisov iz zapuščine Jana Karłowicza za raziskave narečij severovzhodne Poljske v 19. stoletju V razpravi so obravnavani narečne sistemske lastnosti in besedje iz še neobjavljenega gradiva iz zapuščine Jana Karłowicza, ki jo hrani Zgodovinski arhiv v Vilni v zbirki Vilenskega združenja prijateljev znanosti. Arhivsko gradivo je zanimiv vir za raziskave poljskih narečij v Podlasju. Ključne besede: narečja Podlasja, narečna leksika, narečna frazeologija, revija Wisła, arhivska dediščina The Significance of Dialect Records from Northeastern Poland from the Estate of Jan Karłowicz in Studies on Nineteenth-Century Polish of this Area This study examines systemic features and lexical items found in unpublished material related to dialects from northeastern Poland preserved in the Jan Karłowicz Portfolio, held by the Historical Archive in Vilnius in the collection of the Vilnius Society of Friends of Sciences. The archival records are an interesting source for research on the Polish dialects of the Podlasie region. Keywords: Podlasie dialects, dialect lexis, dialect phraseology, Wisła (journal), archival estate Druga połowa XIX wieku to czas szczególnego zainteresowania ludowością, lokalnymi odmianami języka. Jak wiadomo, niekiedy przybierało to wręcz ka- rykaturalne kształty, co po latach zostało nazwane chłopomanią. Z perspektywy czasu widzimy jednak, jak korzystne dla badań języka i kultury polskiej było skierowanie uwagi na ludność wiejską i popularyzowanie konieczności utrwala- nia elementów specyficznych, przynależnych niewielkim społecznościom. Za- pisy w ten sposób utrwalone stanowią niekiedy jedyne świadectwo stanu języka na danym terenie. W latach siedemdziesiątych XIX wieku Jan Karłowicz, współautor Słownika języka polskiego i Słownika gwar polskich, w swoim Poradniku dla zbierających rzeczy ludowe wskazał konieczność zbiorowego działania na rzecz gromadzenia słownictwa lokalnego: Koniecznie więc potrzebny jest nam jak najobszerniejszy słownik prowincjonalizmów (powiatowszczyzn), a takowy nie inaczéj da się ułożyć, jak tylko zbiorowym współudzia- łem wszystkich mieszkańców oświeconych. (Karłowicz 1871: 4) https ://doi .org /10.3986/Jz .26.2.10 146 Dorota Krystyna Rembiszewska  ZnacZenie materiałów gw arowych Z Polski ... 146 Jak można sądzić po liczbie publikacji w miesięczniku geograficzno-etno- graficznym „Wisła” (wydawanym w latach 1887–1905 i 1916–17), odzew na apel redaktora naczelnego był dosyć duży. Potwierdzają to także liczne, nieogłoszone drukiem notatki, spisy znajdujące się w materiałach Jana Karłowicza. Archiwa- lia, o których mowa, to bogaty zbiór, liczący ponad 250 jednostek aktowych z dokumentami J. Karłowicza (Kalbininko, etnografo, tautosakininko Jano Karlo- vičiaus asmeninio archyvo bylų apyrašas), stanowiących część dużego zespołu zatytułowanego Wileńskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (Vilniaus mokslo bičiu- lių draugija (LVIA)). Jest on przechowywany w Litewskim Archiwum Historycz- nym. W spuściźnie J. Karłowicza najwięcej miejsca zajmuje korespondencja z licznymi osobami ze środowiska naukowego i badaczami amatorami. Oprócz tego możemy tam znaleźć m.in. rękopisy prac częściowo opublikowanych w czaso- pismach. Są także zapisy autorów z różnych stron kraju dostarczane do redakcji „Wisły”, a wśród nich z obecnego obszaru Polski północno-wschodniej. Mamy tu dwa rodzaje dokumentacji zawierającej materiały gwarow, po pierwsze to zbiory przysłów, zdań sentencjonalnych, po drugie – miejscowe podania. Jeśli chodzi o pierwszą grupę, najobfitszego materiału dostarczył pocho- dzący z Czarkówki (powiat siemiatycki, województwo podlaskie), mieszkający wiele lat w Wilnie, doktor nauk medycznych Ludwik Czarkowski (1855–1928), autor opracowania Powiat Bielski, guberni Grodzieńskiej, zarys ludoznawczy, w którym zamieścił liczący ponad 680 haseł Słownik gwary ludowej w Ziemi Drohickiej (Czarkowski 1908: 110–128). Przechowywany w zbiorach J. Karło- wicza spis sporządzony przez L. Czarkowskiego zawiera 12 obustronnych kart, na których odnotowano ponad 240 jednostek frazeologicznych. Autor zatytuło- wał je Zbiór przysłów podlaskich (w rękopisie znajduje się dopisek: „Z. [Ziemia] Drohicka, Brańsk, Bielsk”) (CzarkZb, j.a. 161, k. 103–108a) oraz Dalszy ciąg przysłów polskich okolicy Drohyczyna (CzarkDroh, j.a. 161, k. 34–38). Około 150 jednostek frazeologicznych z Suwalszczyzny i Augustowskiego utrwalił na- uczyciel, krajoznawca, etnograf amator Aleksander Osipowicz (ok. 1822–1893) w Przymówiskach w duchu ironiczno-satyrycznym w poufnej rozmowie przez lud powtarzane (OsipPrzym, j.a. 161, k. 24, 24v) oraz zbiorku nazwanym Przy- słowia niektóre, aforyzmy, sentencje ludowe w Augustowskiém (OsipAug, j.a. 161, k. 81–84). Ostatnie z tej serii to spisy przysłów przekazane przez „p. Hru- banta z Łomży” (Hrub, j.a. 161, k. 93–102). 1 Wiele przysłów zapisanych przez A. Osipowicza znalazło się w cyklu artyku- łów drukowanych w „Wiśle” (Osipowicz 1895: 403–415; 1898: 304–318, 543–555, 754–768 – weszły one do Nowej księgi przysłów polskich) w dziale Poszukiwania jako uzupełnienie Księgi przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowych polskich (1889–1894) Samuela Adalberga. Podobnie rzecz się ma ze zbiorem L. Czarkow- 1 Materiał z omawianych źródeł będzie przedmiotem szerszego omówienia dotyczącego fraze- ologii gwarowej z obszaru Polski północno-wschodniej, które przygotowuję. 147 Jezikoslovni zapiski 26  2020  2 147 skiego – niektóre opublikowano w „Wiśle” (Czarkowski 1898: 304–318, 543–555, 754–768), one także weszły do Nowej księgi przysłów polskich. Jak wspomniałam, w zbiorze Karłowicza zarchiwizowano teksty podań lu- dowych. Z północnego wschodu Polski mamy dwie tego typu opowieści: Podanie o kamieniu znajdującym się we wsi Kamień w powiecie Mazowieckim spisała z opowiadania Stefania Federowska (Kamień, j.a. 209, k. 275–282) oraz Podanie o Madeju, z miasta Ostrów gub. Łomżyńska (Ostrów, j.a. 209, k. 87–89). Należy zatem postawić pytanie, w jakim stopniu wymienione materiały mogą być źródłem do badań stanu polszczyzny lokalnej w XIX wieku. Po pierw- sze trzeba uwzględnić specyfikę tych danych. Na podstawie przysłów i innych połączeń wyrazowych zebranych przez Czarkowskiego, Hrubanta i Osipowicza możemy przekonać się, że te elementy zasobu języka lokalnego są często za- importowane, stanowią przykład motywu wędrującego, tak jak chociażby tek- sty pieśni. Poza tym występują liczne warianty tego samego przysłowia. Zatem stwierdzenie ich oryginalności, czy są stricte podlaskie czy augustowskie lub suwalskie, wymagałoby kompletnej ich konfrontacji z innymi gwarami. To jed- nak nie jest celem mojej analizy. Na ten obfity inwentarz chcę spojrzeć jako na unikatowe źródła, w których mogą pojawić się specyficzne cechy fonetyczne, morfologiczne i leksykalne, wyróżniające polszczyznę północno-wschodnią na tle polszczyzny innych obszarów. Podobnie rzecz się ma z tekstami podań – nie interesuje mnie realizacja popu- larnego wątku w baśni ludowej, jakim jest madejowe łoże, ani elementy z historii miejscowej. W tekstach tych poszukuję tylko komponentów identyfikujących ję- zyk lokalny, w dużej mierze odnoszący się do zasobu gwarowego, którego jednak nie można utożsamiać z miejscową gwarą. Jak wynika z krótkiej charakterystyki źródeł, reprezentują one język lokal- ny z różnych części północno-wschodniej Polski – od najdalszych krańców, tzn. Augustowskie, przez dzisiejszy powiat bielski, aż po Wysokie Mazowieckie na pograniczu Mazowsza i Podlasia (w granicach województwa podlaskiego) oraz Ostrów Mazowiecką na Mazowszu dalszym (w województwie mazowieckim). W zbiorach przysłów jest niewiele cech fonetycznych i morfologicznych uka- zujących odmienność wobec innych obszarów. Są tu pojedyncze przykłady, np. pro- tetyczne j przed samogłoską w nagłosie: Jadam ‘Adam’ „A ja powiadam: lepszy Tomasz niż Jadam” (OsipPrzym), wahania w repartycji ó i o: bolu ‘bólu’ „Gość nieproszony, i gość nie w porę, plaga egipska gorsza bolu zębów!” (Osip-Przym), denazalizacja samogłoski nosowej przedniej w wygłosie: oddajo ‘oddają’ „Ludziom nie wszystkim pożyczaj, bo nie wszyscy oddajo” (OsipPrzym). Więcej cech nieogólnopolskich pojawia się w podaniach. Oprócz pierwiast- ków lokalnych są elementy dialektalne właściwe dla większych obszarów. Do ta- kich należy mazurzenie odnotowane w tekście podania z Ostrowi Mazowieckiej: mas ‘masz’, niewies ‘nie wiesz’, płaces, przysło, rozgrzesenie, zawse, chces, ojce, przycyna, dopieroz, nozów, przyjezdza (Ostrów). 148 Dorota Krystyna Rembiszewska  ZnacZenie materiałów gw arowych Z Polski ... Szczególnie charakterystyczna jest dla północnego wschodu podwojona wymo- wa j w formach czasu teraźniejszego czasownika jeść, zapisana w dwóch przysło- wiach przez Czarkowskiego: Czyj chleb jjesz, tego pieśń śpiewa (CzarkZb, k. 103); Jje jak rdza żelazo (CzarkZb, k. 104). Ten sposób artykulacji (zachowany zresztą do dziś w wymowie niektórych mieszkańców pogranicza mazowiecko -podlaskiego) notowano w późniejszych opracowaniach z Mazowsza (Zduńska 1965: 79). Dość szeroki zasięg w gwarach na północnym wschodzie ma cofnięcie arty- kulacji i do u przed tautosylabicznym ł (), zanotowane w podaniu z Mazowsza dalszego: zabłądziuł, urodziuł, przestąpiuł, określuł, pokropiuł, utkwiuł, powró- ciuł itd. (Ostrów). W tym samym źródle wystąpiła typowo północnopolska wymowa – asyn- chroniczna artykulacja spółgłosek wargowych miękkich, a więc np.  (jako bj) – objad,  (jako zi, j, i) – cłoziek, jedział ‘wiedział’, krją ‘krwią’, mói ‘mówi’, pojeda ‘powiada’, spojedzi, wyspojadał. Zapisywano ją prawie konsekwentnie (poza np. mielim ‘mielim – mieliśmy’, święcono wodo, wies ‘wiesz’). W podaniu ludowym z Ostrowi pojawia się charakterystyczna dla Mazowsza końcówka celownika lp. w rzeczownikach męskich -oju: księdzoju (Ostrów). Bardzo ciekawy wyimek osobliwości lokalnych stanowi rzecz jasna słownic- two. Wśród nazw zróżnicowanych terytorialnie, szczególnie w zbiorach przysłów, pojawiły się wyrazy ogólnogwarowe, np. paprzyca ‘żelazny element w żarnach’, bedłka ‘wszystkie grzyby jadalne poza prawdziwkami’ (ogólnogwarowe z wyłą- czeniem południowego Śląska i południowej Małopolski) lub makroregionalizmy, tzn. wyrazy o zasięgu regionalnym, ale obejmujące tylko wybrane regiony, jak np. motowidło ‘przyrząd do odmierzania długości i zwijania nici w motki’ (Ma- zury, Mazowsze, Podlasie, Wielkopolska, Małopolska), skorznie ‘buty z długimi cholewami’, rzadziej ‘gumowe buty’ (Warmia i Mazury, Mazowsze północne, Kaszuby), żywina ‘zwierzęta hodowlane’ (Małopolska południowe, Mazowsze północno-wschodnie). Chciałabym zwrócić uwagę na wyrazy, które znamionowały regionalną polszczyznę północno-wschodnią w wieku XIX. Wśród nich są m.in. brzechać, heć ‘zawołanie na wołu lub konia, żeby szedł w prawo’, hołoble, kryjan, krzybiet ‘grzbiet’, kul ‘pęk słomy’, lenować się, nauczny, okanny. W jednym z przysłów pojawia się czasownik brzechać – „Daj psu chleba, daj psu kija, on zawsze brzecha (szczeka)” (CzarkPodl, k. 103v). Wyraz ten wystę- puje do dzisiaj niemal powszechnie w pasie gwar wschodniopolskich, w różnych formach i znaczeniach, a więc np. brzechać, brechać, breszyć jako ‘szczekać’ oraz wtórnie ‘łgać, kłamać’. 2 Wyraz proweniencji wschodniosłowiańskiej hołoble, który zapisał Czarkow- ski w zdaniu o charakterze sentencjonalnym – „Nie po koniu, to po hołoblach” (CzarkPodl, k. 105), ma szeroki zasięg w gwarach wschodniej Polski. Nazwa ta 2 O brechać, brzechać więcej: Rembiszewska – Siatkowski 2018: 76–83. 149 Jezikoslovni zapiski 26  2020  2 oznacza dyszle pociągowe w dwudyszlowym zaprzęgu jednokonnym, występują- ce we wschodnim typie zaprzęgu. W polszczyźnie pojawiła się ona już w XVI w. W polskich opracowaniach językoznawczych hołoble mają bogatą dokumentację gwarową, a w kartotece SGP znajdujemy około 200 poświadczeń tej nazwy. Na- leży też zwrócić uwagę na różnice w ujęciu etnografów i językoznawców. U tych drugich zasięg nazwy hołoble w gwarach polskich jest nieco szerszy niż występo- wanie desygnatu. 3 Niewątpliwie wyrazem o ograniczonym zasięgu terytorialnym jest kryjan. W materiałach wileńskich pojawił się w podaniu o kamieniu ze wsi Kamień pod Wysokiem Mazowieckiem: „Widać, że pierwotny napis skutkiem działania zmian atmosferycznych lub ręki niebacznego kryjana zniesiony został, a co najpewniej- sza, kamieniami przez tychże kryjanów rozbity został” (Kamień). Poświadczenie z tego źródła potwierdza późniejsze lokalizacje omawianej nazwy tylko z pogranicza mazowiecko-podlaskiego. Kryjan zwykle oznacza ‘kilku-, kilkunastoletniego chłopca’, np. ‘mały chło- piec do lat 10’ „ u O, to jesce kryjón, seść lat” – Wysocze, pow. ostrowski na Mazow- szu wschodnim (SGP Kart), ‘syn, chłopiec’ z Łomży i okolic (SGP Kart), w tym samym znaczeniu z Łątczyna w pow. ostrołęckim: „kryan to tai, co śe matce ze ecke krye” (SGP Kart), ‘wyrostek, młody chłopak’ ze wsi Jabłoń Uszyńskie, Dworaki Pikaty w powiecie wysokomazowieckim, woj. podlaskie (Dworakow- ski 1935: 29), z okolic Ciechanowca i Czyżewa także w powiecie wysokomazo- wieckim (Maryniakowa – Rembiszewska – Siatkowski 2014: 62). Formę żeńską kryjanicha ‘dziewczynka, mniej więcej od lat 7 do 12’, oprócz męskiej kryjan ‘chłopiec, mniej więcej od lat 7 do 14’, wymienia w słowniku pochodzącym z XIX wieku Zygmunt Gloger z okolic Tykocina w pow. białostockim (Gloger 1893: 834). Późniejsze zapisy w SGPKart odnotowują także zróżnicowanie rodzajowe: kryjan, kryjanica ‘chłopiec, dziewczyna pomiędzy 10 a 15 r.’, z okolic Wysokiego Mazowieckiego (zapisała Anna Niezabitowska). Wyraz ten występuje także w innych konfiguracjach semantycznych, bliskich podstawowemu znaczeniu. W przypisie do wspomnianego podania objaśniono: „kryjanami zwano tam małych od 10–14 lat życia pastuszków”. Jadwiga Chlu- dzińska w artykule Ze studiów nad słowotwórstwem gwar mazowieckich poda- je, że „kryjan – lekko pejoratywna nazwa młodego chłopca (10–17 lat) zanoto- wana jedynie w powiatach Łomża, Zambrów, Wysokie Mazowieckie, nie znane w innych częściach Mazowsza. W okolicach Sokołowa Podlaskiego używana jest w znaczeniu «człowieka nieszczerego, skrytego» (w tym samym znaczeniu w okolicach Łomży zanotowano formę kryjak” (Chludzińska 1961: 254). Pejora- tywne zabarwienie potwierdzają także zapisy ze wsi Miłkowice-Maćki, -Paszki, -Janki w pow. siemiatyckim, gdzie oprócz znaczenia ‘kawaler, starszy chłopiec’ odnotowano ‘młodszy chłopak + ⁄ – 10–14 lat’ (nazwy tej używają tylko negatyw- 3 O hołoblach więcej: Rembiszewska – Siatkowski 2018: 107–122. 150 Dorota Krystyna Rembiszewska  ZnacZenie materiałów gw arowych Z Polski ... nie) (SGPKart). Nazwa kryjan wystąpiła w komentarzu do mapy ‘nieślubne dziec- ko’ w tomie I AGM (m. 11: 90), którą poświadczono tylko raz ze wsi Piaseczna (Piasecznia) w pow. ostrołęckim. Wyraz kryjan zapisany we wsi Kluki w pow. mińskim wskazuje na dość od- legły związek znaczeniowy z tym występującym na pograniczu podlasko-mazo- wieckim: „kryjan po davnėmu to nazιvaľi jak śe komu roić ńe χce, to śe kryje, a moze ukrat co” (SGPKart). Warto zaznaczyć, że współcześnie przez wielu mieszkańców powiatu wyso- komazowieckiego (łącznie z przedstawicielami młodego pokolenia) wyraz ten jest uznawany za ogólnopolski i powszechnie znany. W zbiorze Osipowicza pojawił się wyraz lenować, zapisany w przysłowiu: „Strzeż się lenować, bo pójdziesz żebrować” (OsipPrzym, k. 24). Przegląd źródeł gwarowych pozwala stwierdzić północno-wschodni i kresowy zasięg tego cza- sownika. Zatem, KartSGP podaje lenować się ‘lenić się, być leniwym’ z miej- scowości Sławatycze pod Włodawą (Oleszczuk), Huszcza w powiecie bialskim (Biała Podlaska), Degucie na Suwalszczyźnie („lenuje śe myć”), Huta Stara pod Buczaczem (na Ukrainie). Z okolic Sejn poświadczone są formy lanuiš śe (Zdan- cewicz 1966: 30), lanovać śe (Zdancewicz 1966: 34), lenowała śe, lanui śe, la- novać śe (Zdancewicz 1966: 50), zaś lẹnọvaćśẹ z północnego Podlasia z okolic Knyszyna (Rembiszewska 2007: 161). Liczne potwierdzenia występowania tego wyrazu znajdujemy na Wileńszczyźnie (Rieger – Masojć – Rutkowska 2006: 249). Interesujący przykład adaptacji pożyczki z języków wschodniosłowiańskich stanowi wyraz okanny. Znalazł się on w jednym z przysłów utrwalonych przez Czarkowskiego: „Sanna okanna, wozowa nie zdrowa”. Zapisujący zapewne zda- wał sobie sprawę, że wyraz ma ograniczony zasięg występowania, więc zamieścił informację o znaczeniu: Słowo „okanna” znaczy ciężka, np. bywa życie „okanne”, to znaczy nieznośne, okanne zniwa – niepogodne, „okanna” uprawa roli, kiedy zeschnie, trudno orać, a czasem mokro orać to i to jest okanne. Bywa i okanne zdrowie, jeśli choroba nie ciężka, można łazić, ale pracować ciężko nie można. Okanne bywa pożycie w małżeństwie, jeśli jedno z małżon- ków utrudne i przykre dla drugiego. (CzarkZb, k. 105v) W Słowniku gwarowym Karłowicza (SGPK III: 425) znajduje się hasło okan- ny z niemalże identycznym objaśnieniem jak wyżej i powołaniem się na jeden z tomów prac Oskara Kolberga. W tomie V Mazowsze Stare. Mazury, Podlasie (Kolberg 1890: 54) wyraz okanny został opatrzony podobnym komentarzem. Kol- berg, który korzystał ze zbioru Czarkowskiego, podał także przysłowie przyto- czone w SGPK „Okanna sanna, dobra; wozowa – niezdrowa” wraz z lokaliza- cją – Pobikry (wieś obecnie w powiecie wysokomazowieckim) i zamieścił przypis o występowaniu wyrazu w Drohiczynie. XIX-wieczne słowniki (wileński i warszawski) tego wyrazu nie notują. Poda- je go natomiast Słownik staropolski M. Arcta okanny ‘trudny, ciężki, nieznośny’. 151 Jezikoslovni zapiski 26  2020  2 W późniejszych słownikach polszczyzny dawnej – staropolskim, polszczyzny XVI, XVII i XVIII wieku nie ma poświadczeń. Skąd zatem wziął się wyraz o tak niewielkim areale występowania (obejmuje dawną ziemię bielską)? Jest to bez wątpienia pożyczka wschodniosłowiańska, jedna z wielu na tym obszarze. W języku rosyjskim występuje окая́нный ‘grzeszny, siła nieczysta, przeklęty’ oraz jako rzeczownik ‘nędznik, wyrzutek’, używa się go tak- że jako słowa obraźliwego. Podobnie w języku ukraińskim оканний to ‘grzeszny; przeklęty, potępiony’, ‘wstrętny, nieprzyjemny’ i wyraz obelżywy. Tożsame zna- czenia ma białoruski аканны. O tym, jak różne mogą być efekty adaptacji fone- tycznej i semantycznej do gwar polskich wymienionego wyrazu wschodniosłowiań- skiego świadczą nawiązania w gwarach kresowych – okajany ‘skruszony, opamię- tany’ w Mościskach pod Lwowem (Sadowa 2008: 196) oraz okajany ‘przeklęty’ ze Świętnik pod Niemenczynem na Litwie (Rieger – Masojć – Rutkowska 2006: 293). Kolejny wyraz charakterystyczny dla północnego wschodu to nauczny. Jeśli- by zawierzyć Słownikowi języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, można by sądzić, że jest to wyraz dawny, o zasięgu ogólnopolskim. Możemy bowiem przeczytać, że nauczny daw. ‘mający rozległą wiedzę; uczony; wykształcony’. Jako ilustrację kontekstową podano dwa cytaty – jeden z książki Łyki i kołtuny autorstwa Rocha Sikorskiego, podlaskiego szlachcica, pochodzącego z powiatu bielskiego, drugi cytat pochodzi z książki Panowie bracia: szkic z życia szlachty zagonowej Klemensa Junoszy (Szaniawskiego), który urodził się w Lublinie, a po- tem większość życia spędził na południowym Podlasiu. Poza tym omawiany wy- raz pojawia się w wypowiedzi Żyda Mordki, więc niewykluczone, że został użyty jako element stylizacji: „Nawet prawie ciągle czytałem, bo u nas to honor jest być naucznym” (Junosza 1891: 130). Gwarowy charakter poświadcza obecność w słowniku Z. Glogera z okr. Tykocińskiego: naucny ‘mądry, uczony, przyuczony do czegoś’ (Gloger 1893: 845). Jako prawdopodobną osobliwość leksykalną można potraktować wyraz kobiał- ka z przysłowia zapisanego przez Hrubanta w Łomżyńskiem: Spokojny jak kobiałka za wozem (k. 98). Jeśli potraktować, że nie chodzi tu o ‘owalny koszyk z rózeg wi- klinowych lub z cienko łupanego drewna na owoce, warzywa’, ale o nazwę krowy o charakterystycznym umaszczeniu, to kobiałka byłaby wyrazem o wąskim obsza- rze występowania zlokalizowanym w okolicach Ostrowi Mazowieckiej. SGPK II 386 podaje za Łopacińskim, że kobiałka to ‘krowa kobielasta’. Z kolei Hieronim Ło- paciński w Przyczynkach do nowego słownika języka polskiego (Łopaciński 1899: 764) dodaje jeszcze lokalizację z Ostrowi – miasta w guberni łomżyńskiej. Nie bę- dzie więc chyba błędem założenie, że w wymienionym przysłowiu chodzi o na- zwę krowy, czego potwierdzenie znajdujemy u Kolberga w tomie Mazowsze Leśne, który podaje: „(krowa) kobielasta (czerwona z białym pasem)” (Kolberg 1890: 46). Przegląd wybranych cech systemowych i leksyki pochodzącej z XIX-wiecz- nych zapisów przekonuje o ich dużej wartości poznawczej i dokumentacyjnej. Należy przy tym zwrócić uwagę, że materiałów sprzed ponad stu lat do badania 152 Dorota Krystyna Rembiszewska  ZnacZenie materiałów gw arowych Z Polski ... gwar i polszczyzny lokalnej z północnego wschodu Polski jest bardzo niewiele. Te przeze mnie omówione zawierają poświadczenia wielu wyrazów dawnych i tych ograniczonych do mikroregionów, o bardzo niewielkim zasięgu. Sporządzenie ich pełnego rejestru będzie dobrym uzupełnieniem słowników o charakterze re- gionalnym i dostarczy danych do syntezy na temat polszczyzny XIX-wiecznej na wschodnich krańcach Polski. Ponadto udokumentowany materiał z wymienione- go okresu stanowi ważne poświadczenie dla danych zebranych w późniejszym czasie i świadczy o ciągłości pewnych cech lokalnych. ŹRódła aRchiw alne CzarkDroh = Ludwik Czarkowski, Dalszy ciąg przysłów polskich okolicy Drohyczyna, MatKarł, j.a. 161, k. 34–38. CzarkZb = Ludwik Czarkowski, Zbiór przysłów podlaskich (Z. Drohicka, Brańsk, Bielsk), MatKarł, j.a. 161, k. 103–108a. Hrub = (Materiały z przysłowiami od) p. Hrubanta z Łomży, MatKarł, j.a. 161, k. 93–102. Kamień = Podanie o kamieniu znajdującym się we wsi Kamień w powiecie Mazowieckim spisała z opowiadania Stefania Federowska, MatKarł j.a. 209, k. 275–282. MatKarł = Lietuvos valstybės istorijos archyvas, Vilnius, Vilniaus mokslo bičiulių draugija (LVIA), F 1135; Kalbininko, etnografo, tautosakininko Jano Karlovičiaus asmeninio archyvo bylų apy- rašas, ap. 10. OsipAug = Aleksander Osipowicz, Przysłowia niektóre, aforyzmy, sentencje ludowe w Augustow- skiém, MatKarł, j.a. 161, k. 81–84. OsipPrzym = Aleksander Osipowicz, Przymówiska w duchu ironiczno-satyrycznym w poufnej roz- mowie przez lud powtarzane, MatKarł, j.a. 161, k. 24, 24v. Ostrów = Podanie o Madeju, z miasta Ostrów gub. Łomżyńska, MatKarł, j.a. 209, k. 87–89. SkRóty AGM = Atlas gwar mazowieckich I, opr. Hanna Horodyska-Gadkowska – Alina Strzyżewska-Zarem- ba; II–X, opr. Anna Kowalska – Alina Strzyżewska-Zaremba, Wrocław – Warszawa: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, 1971–1992. KSGP = kartoteka Słownika gwar polskich, online: http://rcin.org.pl/publication/37156 (dostęp: 11.09.2018). SGPK = Jan Karłowicz, Słownik gwar polskich I–VI, Kraków: Akademia Umiejętności, 1900–1911. b ibliogRaFia Chludzińska 1961 = Jadwiga Chludzińska, Ze studiów nad słowotwórstwem gwar mazowieckich, „Poradnik Językowy” 6 (1961), 253–258. Czarkowski 1898 = Ludwik Czarkowski, Poszukiwania. Przysłowia, „Wisła” XII (1898), 304–318, 543–555, 754–768. Czarkowski 1908 = Ludwik Czarkowski, Powiat bielski w guberni grodzieńskiej. Zarys ludoznaw- czy, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie”, 1907, t. 1, 1908 (rok wydania), 39–132. Dworakowski 1935 = Stanisław Dworakowski, Zwyczaje rodzinne w powiecie wysoko-mazowiec- kim, Warszawa: Towarzystwo Naukowe Warszawskie, 1935. Gloger 1893 = Zygmunt Gloger, Słownik gwary ludowej w okr. Tykocińskim, „Prace Filologiczne” IV (1893), 795–904. 153 Jezikoslovni zapiski 26  2020  2 Junosza 1891 = Klemens Junosza (Szaniawski), Panowie bracia: szkic z życia szlachty zagonowej, drukiem „Wieku”, Warszawa, 1891. Karłowicz 1871 = Jan Karłowicz, Poradnik dla zbierających rzeczy ludowe, Warszawa: Księgarnia M. Orgelbranda, 1871. Kolberg 1890 = Oskar Kolberg, Mazowsze: obraz etnograficzny V: Mazowsze Stare, Mazury, Pod- lasie, Kraków: Druk Wł. L. Anczyca i Spółki, 1890. Łopaciński 1899 = Hieronim Łopaciński, Przyczynki do nowego słownika języka polskiego (słow- nik wyrazów ludowych, przeważnie z Lubelskiego, mniej z innych okolic Królestwa Polskiego, zrzadka z Galicyi, Szląska, Prus i Poznańskiego) 2, „Prace Filologiczne” 5 (1899), 681–976. Maryniakowa – Rembiszewska – Siatkowski 2014 = Irena Maryniakowa – Dorota K. Rembiszew- ska – Janusz Siatkowski, Różnojęzyczne słownictwo gwarowe Podlasia, Suwalszczyzny i północ- no-wschodniego Mazowsza, Warszawa: Instytut Slawistyki PAN, 2014. Osipowicz 1895 = Aleksander Osipowicz, Poszukiwania. Przysłowia IX (1895), „Wisła”, 403–415. Osipowicz 1898 = Aleksander Osipowicz, Poszukiwania. Przysłowia XII (1898), 304–318, 543– 555, 754–768. Rembiszewska 2007 = Dorota K. Rembiszewska, Słownik dialektu knyszyńskiego Czesława Ku- dzinowskiego, Łomża: Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów, 2007. Rembiszewska – Siatkowski 2018 = Dorota K. Rembiszewska – Janusz Siatkowski, Pogranicze polsko-wschodniosłowiańskie: studia wyrazowe, Warszawa: Uniwersytet Warszawski, Wydział Polonistyki, Instytut Slawistyki Zachodniej i Południowej, 2018. Rieger – Masojć – Rutkowska 2006 = Janusz Rieger – Irena Masojć – Krystyna Rutkowska, Słownictwo polszczyzny gwarowej na Litwie, Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2006. Sadowa 2008 = Anna Sadowa, Słownictwo gwar polskich w Mościskach i wsiach okolicznych, w: Słownictwo kresowe: studia i materiały, red. Janusz Rieger, Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2008, 113–260. Słownik staropolski Michała Arcta, opr. Antoni Krasnowolski – Władysław Niedźwiedzki, online, https://pl.wikisource.org/wiki/M._Arcta_S%C5%82ownik_Staropolski (dostęp: 1.11.2018). Zdancewicz 1966 = Tadeusz Zdancewicz, Wpływy białoruskie w polskich gwarach pod Sejnami, Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 1966. Zduńska 1965 = Helena Zduńska, Studia nad fonetyką gwar mazowieckich: konsonantyzm, Wroc- ław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, 1965. Povzetek Vloga narečij severovzhodne poljščine 19. stoletja, kot se kaže v raziskavah iz zapuščine Jana Karłowicza Razprava obravnava sistemske in leksikalne značilnosti, odkrite v doslej neobjavljenem narečnem gradivu iz območja severovzhodne Poljske, iz zapuščine Jana Karłowicza, ki jo hrani Zgodovinski arhiv v Vilni v zbirki Vilenskega združenja prijateljev znanosti. Gradivo zajema zbirko pregovorov, ki so jih na območju Augustówa, Podlasja in Łomże zapisali Ludwik Czarkowski, Aleksander Osipowicz in Hrubant, ter dve ljudski pripovedi (ena je iz okrožja Wysokie Mazowieckie, druga iz kraja Ostrów Mazowiecki). Arhivska zbirka je bogat zgodovinski vir za raziskavo narečne podobe poljščine, ki se je v 19. stoletju govorila na območju Podlasja in severovzhod ne Mazovije. Besedila izkazujejo glasoslovne značilnosti za to narečje, kot so t. i. cakavizem (polj. mazurzenie) in asinhrona izgovarjava mehčanih ustničnikov. Največ prostora je namenjenega besedju, ki je zna- čilno le za obravnavano območje: brzechać ‘lajati’, heć ‘na desno’ (klic volu ali konju), hołoble ‘ojnice’, kryjan ‘deček’, lenować się ‘biti len, lenariti’, nauczny ‘učen’ in okanny ‘težek, neznosen’.