UDK 82.09-311.6:821.163.4.09-31:929 Selimovic M.
Staniša Tutnjevic
Beograd
JEDAN PRILOG POETICI ISTOR1JSKOG ROMANA (NA PRIMJERU ROMANA DERVIŠI SMRTMEŠE SELIMOVICA)
O pojmu i shvatanju istorije dosada su napisane čitave biblioteke. Stoga nije čudno što se u svemu tome našao i jedan spis sa bizarnim naslovom: O koristi i šteti istorije za život. Njegov autor je, ko bi to očekivao, niko drugi nego Fridrih Niče. Bizarna su i njegova početna razmatranja o filozofiji istorije. »Posmatraj stado koje pase pored tebe: ono ne zna stajejuče, štaje danas«, kaže se tu. A onda se, na istom mjestu, ta misao razvija u ovom smjeru: »Kada bi čovek jednom upitao životinju: zašto mi ne pričaš o svojoj sreči i samo me posmatraš? ona bi odgovorila i rekla: to biva stoga što uvek odmah zaboravljam šta sam trebala rec'i - no tu bi več zaboravila ovaj odgovor i začutala.«1
Ova zamišljena scena u Ničevom spisu neprimjetno se našla na jednoj obali moje pažnje u istom trenutku kada se s druge strane, kao iz negativa, postepeno počela razvijati njoj po nečem slična jedna slika u romanu Derviš i smrt Meše Seli-moviča. Ta slika počinje detaljom kada Ahmed Nurudin, ošinut prvom slutnjom iskušenja koja mu predstoje, stoji pored ograde iznad rijeke, osluškujuc'i teško disanje noc'i i njene čudne zvukove, »jasne i prečiščene, kao da su se odbijali od stakla.«2 Izuzetnost tog doživljaja naš junak prepoznaje po tome što mu se tako nešto dogada »vjerovatno jedini put u životu«. A dešava mu se da tajanstvene šumove i glasove noči doživljava kao ono što stvarno jesu: da mu se ukazuju kao znak i objava stvari izvan njegovog iskustva. On ih sluša i gleda »izdvojen, neu-miješan, bez tuge i bez radosti, ne kvareči ih i ne popravljajuči.« Oni žive sami, bez njegovog učešča i neizmijenjeni njegovim osječanjima: »Tako samostalni, istiniti, nepretopljeni u moju misao o njima, ostavljali su pomalo ravnodušan utisak, kao tuda neprepoznata stvar, nešto što se dešava, što biva mimo svega, zaludno i nepotrebno.« Iz tog doživljaja razvija se u njemu spoznaja o tragičnosti čulnih utisaka zarobljenih »nasiljem misli«, spoznaja koja ga vrača u djetinjstvo i »zaštičeno blaženstvo toplog i tamnog praizvora«. Sve to prerasta u čudnu viziju koja se prostire progresivno unazad, do trenutka kada rijeka počinje da teče nazad prema izvoru, kada kamen sa njenog dna kao riba bjelog trbuha isplivava na površinu, a sitni nabori vode okovani srebrom mjesečine odjednom postanu nepomični.
To zaustavljanje zbivanja i njihovo pokretanje unazad, prema početku, važan je putokaz za razmatranje ovog romana sa aspekta koji je naznačen u naslovu ovog teksta. Onako kako su zbivanja i dogadaji zapamčeni na filmskoj traci, i mogu se
1	Fridrih Niče, O koristi i šteli istorije za život, II izdanje, preveo Milan Tabakovid, Grafos, Beograd, 1986, 7.
2	Obilježavanje citata iz nekog, posebno opStepoznatog beletrističkog djela koje je predmet analize, očito ima smisla samo ako su ti podaci, u okviru cjelokupnog istraživačkog postupka, jedna od pretpostavki da se dode do očekivanog rezultata. Ovdje to nije slučaj, pa se stalno ponavljanje informacija o izdavaču, mjestu i godini izdanja i stranicama sa kojih se citira, čini izlišnim.
zaustavljati i pomjerati unaprijed iii unazad, tako su i u ovoj viziji Ahmeda Nu-rudina dogadaji i senzacije čovjekovog života obuhvačeni ljudskom mišlju kojom se dalje stavljaju u pokret u skladu sa svrhom i smislom na koji se u ovom slučaju ne može uticati i koji se ne može kontrolisati. Spoznaja daje ključni, tragični trenutak u svemu tome upravo onaj kada stvari iz svoje nevinosti i čistote bivaju pokrenute zbivanjem iz koga izlaze kao misao o sebi, istovremeno je i početak drame Ahmeda Nurudina, koju prihvatamo kao dom i ni raj uče značenje ovog romana. Nad slikom rijeke koja teče unazad Ahmed Nurudin postaje svjestan gdje je i u čemu je prekletstvo koje ce ga praliti i s koj im ce se nositi do sudnjeg dana: »Tada mi je došlo do svijesti da to oživljava moja misao, počinjuči da preobrača ono što vidim i čujem u bol, u sječanje, u neostvarive želje. Iscijedeni sunder moga mozga počeo je da se natapa.«
Meša Selimovic na ovom mjestu u svom romanu govori o jednom iznimnom trenutku pojedinačnog ljudskog života, a Niče u svom spisu koji smo na početku citirali, slikovito ukazuje na tačku iz koje se razvijaju prvi obrisi teorije - kada čovjek počinje da se sječa, a ono što mu se dogodilo pretapa u misao o tom dogadaju i tako postaje dio iskustva svekolikog ljudskog života. U poredenju ove dvije slike ne samo da ne osječamo nesrazmjeru izmedu bezmjernosti istorije i jednog ljudskog trenutka u njoj, nego ih zatičemo praktično na istoj razini. Za životinju, jedinku iz svog stada Niče kaže da »živi neistorijski: jer se rada u sadašnjici, kao neka bro-jka«, ' to jest »pojavljuje se svakog trenutka u potpunosti kao ono što jeste«.4 Zvuk-ovi noči koje Ahmed Nurudin osluškuje takoder su se »javljali kao ono što jesu«. Dospjeli smo, dakle, do praga preko koga u jednom slučaju prelazimo ulazeči u predvorje gdje počinje istorija, dok se u drugom slučaju zatičemo u povlaštenom trenutku kada stvari svakodnevnog čovjekovog života dramatično počinju da nas se tiču, prelazeči iz čistog i nevinog vida postojanja u neki oblik superiornog i neravnopravnog partnerstva u odnosu na ljudsku jedinku.
Početi impuls i u jednom i u drugom slučaju je isti. Isti je i princip kako se taj početni dogadaj dalje razvija: u oba slučaja on se pretapa u misao o onom što se desilo i tako reprodukuje u sopstveni, otudeni, institucionalizovani vid postojanja, sa pogubnim povratnim dejstvom. O kakvom se dejstvu radi svjedoči i ono što sli-jcdi, i u jednom i u drugom slučaju. Ničevo pretpostavljeno pitanje jedinki iz stada što pase, koja kako on kaže živi neistorijski, glasi: zašto mi ne pričaš o svojoj sreč7? Na drugoj strani, junak iz Selimovičevog romana počinje shvatati kako se ono što gleda i sluša pored ograde iznad rijeke mišlju preobrača u bol, u sjećanje i neostvarive želje - sve ono Stoje na suprotnoj strani od spokojstva i sreče. Linija koja dijeli prostor sreče od prostora u kome se odvija ono čime se sreča iznevjerava i ugrožava, prelazi se na onom mjestu i u onom trenutku kada se iz neistorijskog prelazi u istorijski vid egzistencije, tj. kada stvar prestaje biti ono što je sama po sebi i počinje da dobija sopstvenu »istoriju«, ulazeči u sistem posrednih odnosa i veza u kojima se gubi njen prvobitni identitet. (U svakodnevnom životu čovjek sve to ne
1 Niče, 7.
4 Niče, 8.
osječa, nc primjecuje ili, što je najčešče, naprosto ne identifikuje.) Taj proces, još uvijck apstraktan kada je u pitanju shvatanje istorije, poprima drugačije karakteristike i razmjere kada se odvija u prostoru romana, gdje se kao u svom prirodnom am-bijentu najpotpunije iskazuje i dramatično zaoštrava. U Ničevoj slici radi se o začetku pomenutog procesa i slutnji njegovog ishoda, u Selimovičevom romanu je u pitanju povratak unatrag prema njegovom početku, nakon što se drama odigrala, da bi se s te tačke jasnije mogle vidjeti posljedice i iskušenja koja taj put donosi.
Nagovijestili smo več, ovim, kako osnovni smisao i značenje Selimovičevog romana Derviš i smrt, koincidiraju sa odredenim shvatanjem istorije, u ovom slučaju prenesenim na ljudski plan. Razmatrajuči odnos mitskog i istorijskog mišljenja u svom tekstu Milovi i istorija, u kome se inače oslanja i na naše narodne umotvorine, govoreči posebno o Marku Kraljeviču, Mirča Eliade izmedu ostalog govori o odbrani »pred terorom istorije« i mogučnosti čovjeka da »se suprotstavi istoriji« na jednoj, odnosno »da se skloni u podčovečanskoj egzistenciji iii u bekstvu«,5 na dru-goj strani. U poredenju sa onom bezazlenom Ničeovom scenom u kojoj se sve to nagovještava, ovdje su stvari očito več stigle prcdaleko: istorija se ukazuje u neočekivanom i neželjenom značenju. Takvo shvatanje istorije, od trenutka kada i gdje se začinje, pa do kompletne argumentacije koja ga opravdava ili opovrgava, ne bi se moglo lako izložiti ni na daleko večem prostoru - ovdje čemo, zato, samo u par rečcnica, priručno i ugrubo reči na šta se tu zapravo misli.
Radi se o poimanju istorije kao jednom obliku otudene čovjekove svijesti o sebi i svome mjestu u životu i svijetu. Kao što je več nagoviješteno, po tom shvatanju več onog trenutka kada se nešto dogodi i prede u naše pamčenje, ono više nije onaj dogadaj, več svijest o njemu, u kojoj taj dogadaj više nije moguč u svom izvornom obliku. Ne radi se tu, daklc, o nekoj manipulaciji i iskrivljivanju istine (dogadaj je istinit samo u trenutku dok se dogada), nego o procesu, bez koga pamčenje i svijest
0	tom dogadaju ne bi bili ni moguči. U pitanju je, dakle, suštinski princip istorije koji se kasnije sve više razvija i ojačava, počinjuči da radi za svoj račun, po-dredujuči ono što se zbiva sopstvenim zakonima i ograničcnjima sadržanim u nje-govoj prirodi. U tom smislu istorija se ukazuje kao zatvoreni sistem ili u najboljem slučaju kao dinamična struktura sa dosta izvjesnim dometom rasprostiranja u po-dručje apsolutno shvačene slobode. U strožije formulisanoj verziji log shvatanja istorija je osamostaljeni oblik ljudskog mišljenja o svijetu u kome se taj svijet ne osječa komotno i prirodno, nego se mora skupljati i prilagodavati jednom unaprijed smišljenom kalupu u koji se nc može smjestiti sva njegova suština. Istorijska svijest se tako ukazuje kao limitirana, čak lažna svijest, kao represivna svijest, svijest terora
1	tiranije, jednom riječju kao otudena svijest koja svijet prepoznaje po sopstvenim mjerilima i artikuliše ga sopstvenim otudenim jezikom. U pitanju je, naprosto, jedna beznadežna situacija: istorijska svijest se ukazuje kao neka vrste posude u koju se smješta sadržaj koji se sam po sebi ne bi mogao održati i ostati smislenim, niti on,
5 Mirča Eliade, »Mitovi i istorija«, Mit, tradicija, savremenost, Nolit, Beograd, bez godine izdanja,
taj sadržaj, može mijenjati oblik te posude i prilagodavati ga sopstvenom stanju i izgledu.
Takva pozicija istorijske svijesti potvrduje se i u obratnom smislu - kada se ona ukazuje kao pribježište i mirna luka u koju se stiže nakon burnih dogadaja, koji tek tu dobijaju svoju konačnu mjeru i pravi smisao. Istorija se tu shvata kao zavjetrina u koju se čovjek sklanja pred potjerom nestalnih i nesigurnih zahtjeva i mjerila svakodnevnog života. U njoj su dogadaji i zbivanja uhvačeni i svedeni na liniju koja čini granicu iza koje se nazire vječnost postojanja. Ta njena vječna mjerila u ovom slučaju se pojavljuju kao toplo gnijezdo utočišta koje se oblikuje u nekoj naknadnoj perspektivi usmjerenoj na prostor izvan, ili bolje rečeno, mimo života. Ali i kao takva ona ne gubi svoj otudeni karakter, nego ga naprotiv još jednom potvrduje.
Nosilac te ideje u romanu je hafiz Mehmed koji je život provodio »nagnut nad požutjelim knjigama istorije«, kao da je postojalo samo vrijeme koje če proči. Živeči tako »srečno isključen iz života«, on je »mogao da piše samo filozofiju istorije, beznadnu filozofiju neljudskih razmjera, ravnodušan za običan život koji traje«. A s obzirom daje ovo utočište ipak samo posljedica potrebe da se od nečega bježi, njegovabeznadnost i njegove neljudske razmjere pouzdan su pokazatelj daje istorijska svijest i u ovom slučaju otudena i da kao takva zahtijeva od čovjeka po-dreden i podanički položaj.
Svoj takav status istorijska svijest održava odredenim institucijama, instrumen-tima, kategorijama i načelima kao što su država, zakon, vlast, vjera, moral itd. Kao globalna svijest koja se slojevito i uvijek na drugačiji način tim instrumentarijem prenosi i primjenjujc na pojedinca, a onda u te kategorije ponovo vrača oboga-čivajuči ih dodatnim nijansama, ona pokazuje svoju vitalnost i sposobnost trajnog obnavljanja. S obzirom da nije od Boga data, niti je došla sama od sebe, nego je u njeno modelovanje i održavanje uvijek uključen pojedinac, njena otudenost i pogubno djelovanje na čovjeka putem pomenutih instrumenata i kategorija djeluju još apsurdnije: to čovjek sebe zapravo podvragava torturi načela koja je prvo sam izmislio, a onda ih trajno štiti i održava primjenjivanjem na sebi.
Vratimo se sada na Selimovičev roman Derviš i smrt, gdje sasvim jasno vidimo kako se ovako shvačena struktura istorijske svijesti na impresivan način prosljeduje u strukturu romana, dotičuči u njegove najudaljenije dijelove i prožimajuči sve njegove slojeve, istovremeno se zagrijavajuči do usijanja i prerastajući u plamen u kome kao dobrovoljne, samoprinesene žrtve izgaraju njegovi likovi. Time se ostvaruje osnovno poetičko načelo istorijskog romana. Naprijed pomenute kategorije i instrumenti kojima se održava i realizuje istorijska svijest temeljna su ograničenja u okviru kojih se na uzbudljiv način oformljuje ljudska situacija Seli-movičevog čovjeka. Tu bi, valjda, prije svega, trebalo tražiti razloge na osnovu kojih bi se ovo djelo moglo svrstati u kategoriju istorijskog romana.6 A po tome što se od-
6Pojam istorijski roman, kao što je poznato, prvobitno se uspostavlja u vezi sa imenom Valtera Škota. «Takozvanom istorijskom romanu pre Valtera Škota nedostaje upravo ono što je specifično istorijsko: motivisanje osobenosti junaka istorijskim svojstvima njihovog vremena«, kaže Lukač (Dord Lukač, Istoriski roman, Kultura, Beograd, 1958, 9). Istorijski roman se, medutim, »principijelno ne
vija u jednom udaljenom istorijskom vremenu ovaj roman je možda i ponajmanje istorijski.7 Njegovi likovi su žrtve otudenih, institucionalizovanih načela, ali na način koji je samožrtvovanje, jer se ukazuje kao svjesni izbor, kao nastojanje da se ta načela vatreno brane i po njima živi.
Čovjek Meše Selimoviča ogrezao je u borbi izmedu slobode i načela, ali to nije ni borba za slobodu, ni borba za načela, nego razapetost na krst nepomirljivosti ovih kategorija od kojih je svaka uzor do koga se ne može stiči zbog prepreke koju predstavi ja ona druga. Glavni lik romana Ahmed Nurudin stalno je zapravo nad provali-jom koja se otvara izmedu ta dva principa, u trajnom padanju niz njenu prazninu, kao kroz vakum, bcz izgleda da ikad stigne do dna. Jer dna i nema, niti ga može biti sve dok ta dva načela djeluju jedno naspram drugog, a djelovače sve dotle dok čovjek bude imao potrebu da sopstvenom životu daje neki smisao.8
Paradigma takvog čovjekovog statusa upečatljivo se ukazuje u jednoj slici, opet vezanoj za rijeku iznad koje se nalazi dervišova tekija, u kojoj Ahmed Nurudin pre-poznaje svoju sudbinu: »Rječica je slična meni, bujna i plaha ponekad, a češče tiha, nečujna. Krivo mi je bilo kad su je zagatili ispod tekije i jarkom natjerali da bude poslušna i korisna, da kroz badanj tjera vodenični točak, a radovao se kad je, nabu-jala, razrušila ustavu i potekla slobodno. A znao sam da samo ukročena melje žito«. Sve zapravo i jeste u tome. Sama po sebi ljudska sloboda moguča je samo kao ap-
razlikuje od romana uopšte; on ne predstavlja nikakvu posebnu vrstu ili podvrstu. Njegov specifični problem, prikaz ljudske veličine u proteklim vremenima, mora da bude rešavan u granicama opštih uslova romana« (Isto, 118).
7 »Istorijsko vreme, samo po sebi, to je nevažno. Važna je sama priča, njen unutrašnji prostor (...) gde se priča odigrava.« (Predrag Palavestra, »Duh pobune u književnom delu Meše Selimoviča«, Književno djelo Meše Selimoviča, zbornik radova, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Institut za jezik i književnost. Institut za književnost, Sarajevo, 1990, 17). »Mogučno je, dakako, iskonstruisati neki vek i neko mesto gde se ovaj roman zbiva - recimo sedamnaesti vek u Sarajevu, u čaršiji, u tekiji smeštenoj nedaleko od Miljacke i njenih gudura, s bunama u Posavini u daljoj pozadini. Ali da li je zaista u tome reč? U svakom slučaju, priča i karakteri nisu u svom začetku u tom veku i na tom mestu ponikli« (Svetozar Koljevid, »Apstraktna teorija u Dervišu i smrti», Djelo Meše Selimoviča u književnoj kritici, Oslobodenje, Sarajevo, 1986, 89). Da su »problemi koji pred nama stoje« univerzalni i da »uopšte nisu povezani za Sarajevo XVII stolječa«, kako se čini na prvi pogled, smatraju i drugi kritičari (L. Aninskij, »Meša Selimovič i njegova knjiga o čovjeku« (Kritičari o Meši Selimovicu Sa aiitobiografijom, priredila Razija Lagumdžija, Svjetlost, Sarajevo, 1973, 148). Time se i može objaśnili činjenica daje pisac odbacio »nekritički postulat imitiranjajezika epohe« i da način mišljenja koji »pripisuje svojim junacima, nije tesno povezan sa epohom« u koju je smještena radnja romana (Zbignjev Florček, »Veliki Selimovičev roman«, Kritičari..., 142). »Selimovič se s ljubavlju pobrinuo za verodostojnost jedne kulise, koja je strogo funkcionalna kao kulisa, i ništa više« (Ivan Lal ič, »Roman o čoveku i smrti«, Isto, 113).
Što se vremena tiče, u koje je roman smješten, mada je ono zaista nebitno, ponegdje se spominje i 18. vijek, ali se čini da se radnja zapravo odvija tridesetih godina 19. vijeka. Tada su se, naime, u romanu sasvim prepoznatljivi, dešavali poznati dogadaji u vezi sa pobunom bosanskog begovata protiv centralne turške vlasti koju je predvodio Husein kapelan Gradščevič.
K»Ako je u poetskoj filosofiji Meše Selimoviča sadržana neka celovita vizija života i čoveka, - a jeste - onda ta vizija počiva na saznanju da ni Bog, ni moral, ni kultura, ni sudbina, ni bilo koji apstraktan smisao života nisu dati pre ličnosti i nisu realnost iznad ličnosti« (Milan Radulovič, »Istorijski i kulturološki kontekst u pripovetkama Meše Selimoviča«, Književno djelo Meše Selimoviča .... 103).
straktni ideal, kao neki zamišljeni prostor u kome se čovjek kreče mekim mjesečar-skim korakom koji se ničeg ne tiče i nikoga ne obavezuje, čak ni njega samoga. Čim se u torn koraku osjeti težina, namjera i svrha, on više nije Slobodan i sebi dovoljan, jer ga obavezuje neki smjer i cilj. Citav ovaj roman sazdan je na tom principu, a njegov neosporno tragični karakter proizlazi iz te činjenice. Primjera za to ima toliko i oni su tako impresivni da bi naprosto bilo nepravedno izdvajati ih iii rangirati. Jer, svi oni potvrduju samo jedno i uvijek isto: trajna čovjekova težnja za slobodom ugrožena je i opterečena sopstvenom svrhom i svojim konačnim smislom. A kako se konačna svrha i smisao slobode u stvari iscrpljuju u težnji za njom, taj krug se neprestano i uvijek isponova opisuje, pri čemu se čovjek pojavljuje kao talac koji uzaludnost tog čina plača svim svojim bičem.9
Neposredni podsticaj za ovaj roman bio je jedan tragični dogadaj u Selimovi-čevoj porodici kada je pisac izgubio brata, koji je negdje pred kraj 1944. godine bio strijeljan, zbog toga što je navodno prekršio partijsku disciplinu. To je paradig-inatična situacija u kojoj osamostaljeni i otudeni moralni i ideološki zahtjevi, postavljeni u ime globalnog čovjekovog spasa i izbavljenja, na individualnom ljud-skoni planu vode u poraz i propast. S obzirom na univerzalnu važnost i smisao ove situacije, nju je bilo moguče smjestiti u bilo koje doba, zbog toga što su struktura otudene istorijske svijesti i način njenog funkcionisanja univerzalni u svim vre-menima. Peripetije kroz koje Ahmed Nurudin prolazi da bi spasio brata što se gubi i tone u glib institucionalizovane vlasti i njene ideologije, na prvi pogled nemaju nista zajedničko sa onim što se dešavalo sa piščevim bratom Sefkijom u jednom sas-vim drugom vremenu, ali se radi o istom principu i istom rezultatu. (Razlog premještanja le situacije iz jednog nama bliskog i prepoznatljivog vremena i ambi-jenta u drugo vrijeme i drugačije prilike nije teško dokučiti i tiče se distance bez koje bi sve to bilo mnogo teže uvjerljivo i sugestivno ispričati).10
Naprijed naznačene osobenosti i struktura istorijske svijesti u saobraznosti sa jednim prepoznatljivim shvatanjem ljudske slobode podjednako se mogu odnosili na bilo koje vrijeme." Ali ta situacija u svakom periodu ne bi bila ovako lako uočljiva niti bi na ovaj način snažno djelovala. Time se može objasniti zašto je rad-nja romana smještena u jednu udaljenu provinciju turške carevine, u Bosnu, i u vrijeme u kome su institucije i instrumenti zaštite vladajučeg poretka bili jasno
9 »Teška iskušenja u kojima čovek mura da upotrebljava svoju slobodu da bi izabrao izmedu života i smrti i izmedu dobra i zla mogu se isto lako istinito opisati kao izazovi koji dolaze od Boga i kušanja koja dolaze od davola« (Arnold Tojnbi, Istrazivanje istorije, tom II, Prosveta, Beograd, 1971, 217).
in»Kad sam čuo daje Sefkija strijeljan, doživio sam šok. Ležao sam, nemočan da išta shvatim, i neprestano plakao« (Kritičari o Mi-ši Selimoviču Sa autobiografijom ..., 341). Mnogo kasnije, kad se u horizontu piščevog intelektualnog i književnog iskustva sve to smirilo i stišalo, bili su sazreli uslovi da se o tome napiše roman. »Sve je bilo izmeditirano, pretvoreno u moguče opšte iskustvo, kao odnos i sukob izmedu ideologije i pozlijedenog pojedinca« (Isto, 349). Potom je u relativno kratkom periodu za nastanak tako kapitalnog djela (od 1962. do 1966. godine) taj roman i napisan.
11 U tom pogledu mišljenje daje mehanizam represivnih prinuda. uobličen u sistem, pojava modernog doba, unekoliko ipak podliježe provjeri (Miodrag Petrovič, Romani MeSe Selimoviča, Gradina, Niš, X9). Može se, doduše, reči daje ta savremena pojava uočena i temeljno definisana tek u novije vrijeme.
izraženi i strogo sprovodeni. Država, vlast i vjera kao državna ideologija, bili su u tom periodu kasnog feudalizma neprikosnovene institucije u okviru kojih se konsti-tuisala i iz kojih je potom rigorozno kontrolisana istorijska svijest tadašnjeg čovjeka. One na reprezentativan način artikulišu princip ograničavanja ljudske slo-bode pomoču otudenih kategorija koje je kao temeljne vrijednosti ustanovio i stvorio sam taj čovjek. Država, vlast i jedna partija, čija je ideologija istovremeno i državna ideologija iz vremena u kojem je pisac živio, na istovetan način su učestvovali u stvaranju strukture istorijske svijesti i na način njenog iunkcionisanja kao i u vremenu u kome se odvija radnja romana. U oba slučaja radi se o ideologiji vjernika koja u ime čovjeka vrši represiju nad njim, pri čemu se nema na umu vred-novanje ni jednog ni drugog sistema uredenja društva odvojeno ili u poredenju jed-nog s drugim, več o principu nastajanja i Iunkcionisanja odredenc istorijske svijesti; ona je na isti način, u istoj mjeri, ili na manje uočljiv način, otudena i u gradanskom društvu. Uostalom, problem reifikacije (postvarenja) ili otudenja, kao snažna preokupacija izvjesnih intelektualnih krugova u Evropi12 upravo u vrijeme kada je M. Selimovič doživljavao punu intelektualnu i književnu zrelost, potvrdenu upravo ovim romanom, i nije nastao kao pitanje identifikacije ljudi u feudalnom ili u soci-jalističkom sistemu, nego kao posljedica krize zapadnoevropskih demokratija u ko-jima su ljudska sloboda i čovjekov identitet bili ugroženi preorganizovanošču privrednog i društvenog života u kome su nekontrolisanu moč nad ljudskom jed-inkom preuzeli otudeni tehnološko-tehnički i informatički sistemi. U tom pogledu ovaj Selimovičev romanje izuzetno savremen, jer artikuliše zebnju i nemoč evrop-skog čovjeka tog vremena, zarobljenog i ugroženog narastanjem otudenih institucionalnih sila koje djelujuči u njegovo ime i za njegovu korist ugrožavaju izvorni smisao njegove slobode i participacije u kreiranju sopstvenog mjesta u životu i svijetu. Zbog loga je ovaj roman naišao na izuzetno dobar odziv čitalaca ne samo kod nas nego i u svijetu.
Povzetek
V besedilu je prikazano, kako se struktura odtujene zgodovinske zavesti vključuje v strukturo romana Derviš i smrt Meše Selimoviča in s tem uresničuje temeljno poetično načelo zgodovinskega romana. Ta proces določa usodo Selimovičevih likov, ki iščejo absolutno razumljeno svobodo. Človek Meše Selimoviča seje znašel v boju med svobodo in načeli; vendar to ni ne boj za svobodo niti za načela, ampak razpetost na križ nespremenljivosti teh kategorij. Glavni lik romana Ahmed Nurudin stalno stoji nad prepadom dveh načel, prepadom, ki ga ne more premostiti in tako doseči celovitosti človeške svobode. Vendar tako, kot se namen in smisel svobode v težnji za njo izčrpavata, se
12 Radi se o snažnom intelektualnom naporu neomarksističke evropske ljevice, posebno u Francuskoj i Italiji, koja je na izuzetno produktivan način, tumačeči Marksovu kategoriju fetišizam robe, pokušavala da kritikom savremenog zapadnoevropskog gradanskog društva i temeljnom revizijom dotadašnjeg tumačenja Marksa u socijalističkim zemljama, dode do jednog novog, prihvatljivog shvatanja ljudske slobode. S obzirom na specifičnost razvoja socijalizma u Jugoslaviji, sasvim je razumljivo da je taj napor bio veoma dobro primljen kod slobodoumnijeg dijela jugoslovenskih intelektualaca, medu kojima je nesporno bio i Meša Selimovič.
hkrati krog neprestano ponovno zarisuje, pri čemer se človek pojavlja kot talec, ki brezuspešnost tega početja plača s celim svojim bitjem.