FRANCISZEK PRESZERN.

Sto lat uplywa, jak w malej wsi krairiskiej przybyl na šwiat
poeta slowieriski Preszern, kt,6ry raial stworzyc poezyg narodow$,
ktory literaturg ojczyst% mial podniešc do przynaležnej jej godnošci,
ktbrego rymy mialy zachwycic caly nar6d i wcisng,<5 sig až pod
strzechg ludowg,. Zna zaslugi jego narod slowieriski i obcho-
dzi uroczyšcie stuletni% rocznicg jego urodzin. Holdy, skladane
mu przez ziomk6w, przekrocz% zapewne granice ziemi slowien-
skiej i znajd% oddžwigk w calej Slowianszczyznie. Do tych
oznak uznania zaslug pobratymczego poety dorzucmy i nasz% czg,-
stkg! Uczynimy to najodpowiedniej, ježeli poznamy žycie i dzialal-
nošc jego.

W koncu XVIII wieku, a jeszcze bardziej na pocz^tku XIX-o,
rozpocz^l sig w šwiecie slowiariskim žywy ruch, polegaj%cy na roz-'
budzeniu i ušwiadomieniu narodowošci. Idea narodowa, zrodzona
po rewolucyi francuskiej, dojrzewaj$ca podczas wojen napolenskich,
nie mogla nie wplyn%<5 na ludy stowianskie. Wojny Napoleona r6ž-
ne wprawdzie wywolywaly uczucia w narodach slowianskich; w jed-
nych budzily otuchg i nadziejg blizkiej wo!nosci, w innych — obawg

OO

POETA SEOWIEI<ISKI.

646

ATENEUM.

0 jej przysziodd; jedne witaly Napoleona, jako oswobodziciela, inne,
jako wroga: we wszystkich jednak obudzil on poozueie patryotyzmu

1 d^žnošd do zachowania swej narodowošci.

Jakže zaehowuj% sig Slowieiley wobee Napoleona? Panuje
u nich, zwlaszcza w Krainie, ogromny zapal dla Francuzdw, kt6rzy
od roku 1809 byli panami ziera slowienskich. Jak wiadomo, musia-
la Austrya po nieszczgšliwej bitwie pod Wagram ust^pic, moc% po¬
koju wiederiskiego, Napoleonowi migdzy innemi takže swe posia-
dlošci z tamtej strony Sawy i okrgg Bielaku (Villach); z tych ziem
cesarz Francuzdw w pol^czeniu z Dalmaey%, Istry%, Dubrownikiem
i wyspami greckiemi utworzyl siedem prowincyi krolestwa Illirskie-
go, W zabranym kraju uraieli sobie Franouzi južto przez zaprowa-
dzenie sprgžystej adrainistraoyi i poprawienie prawa, južto przez
przedsigbranie rožnych robdt publicznych zjednad milodd. Uozono
sig z zapalem jgzyka francuskiego; Napoleona i jego urzgdnikdw
otaczano czci%. Utvielbieniu dla Franoyi dali wyraz i poeci w swych
wierszach, z ktdrych najbardziej byi glodny wiersz poety Wodnika:
„Illirya ožywiona”. Lecz w bitwie pod Lipskiem rungla potgga Na¬
poleona, a založone przez niego pahstwa istniec przestaly. Karyntya
i Kraina wrdcily pod rz%dy austryackie. Wplyw francuski jednak
i obudzone poozueie patryotyczne nie zaginglo i przyczynilo sig, choc
može tylko podrednio, do ožywienia literatury.

Pierwsze odrodzenie literatury s!owienskiej nastopilo juž w  w.
XVIII. Przyozynili sig do tego taoy mgžowie, jak Marek Pohlin
(1736—1801), Jerzy Jappel (1744—1807), Antoni Linhart (1758—
1796), Leopold Volkmar (1741—1816), a glownie wspomniany Wa-
lenty Wodnik (1768 — 1819), ksi%dz, profesor, dziennikarz i poeta.
Odrodzenie to postgpowa!o jednak powoli. Lud mdwil po slowien-
sku, ale intelligencya, ksztalcona w szkolach niemieckich, poslugi-
wala sig niemczyzn%. Stan ten trwal došd dlugo. Charakterystycz-
ne s% w tym wzglgdzie slowa Stanka Wraza (1810 — 1851), poety
chorwacko-slowienskiego, ktorv jeszoze w roku 1838 pisze do Jarni¬
ka po niemiecku: „Listy slowianskie kosztuj^ dužo s!owiahskiej krwi;
wiem o tem, bo po každym lidcie slowiariskim ozujg sig, jak zbity.
Przebaoz pan jednak, že nie skladam panu tej niewinnej ofiary. Nie
jestem do tego dziš zdolny” (por. Diela Stanka Vraza, tom V, str.
171). Na to odpisuje Jarnik takže po niemiecku: „Znowu piszg tu-
djim jezikom  (oboym jgzykiem), co pochodzi z przyzwyczajenia, kt6-
re z nami wzrosio, podobnie jak u tych, kt6rzy przed naszym okre-
sem woleli pisad w jgzyku laoinskim, niž ojczystym. I ježeli pan na
sobie zrobii spostrzeženie, že pan po každym po illirsku (slowiensku)


FRANCISZEK PRESZERN.

547

pisanym lišcie czuje sig, jak zbity, natenczas nie wežmiesz mi pan
tego za zle”.

Nawet Preszern užywa w korespondencyijgzyka niemieckiego.
Swiadczy to i o nizkim poziomie jgzyka, ktdremu braklo wyraženia
dla oddania rožnych odcieni uczuc ludzkich, i o niedbatošci i niedo-
lgstwie pisz%cych, nie maj^,cych dosyc sily do walki z przyzwyczaje-
niem. Jedynem lekarstwem na tg niemoc jgzyka mogl byd ty]ko
zwrot do jgzyka ludowego i studyowanie innych jgzyk6w slowiari-
skich. Uznalito tež Slowiency; liczne gramatyki, z ktorych najlep-
sz% wowczas bvla gramatyka Bartlomieja Kopitara, i slowniki 4wiad-
oz% o szlachetnej chgci poznania i podniesienia jgzyka ojczystego.

Drugim czynnikiem, ktory wplyn%l na odrodzenie poezyi slo-
wienskiej, byl zwrot do poezyi ludovvej. Za przvkladem Niemcow,
a gldwnie Herdera, ktdrego dzielo „Stimmen der Volker in Liedern”
i u Slowian szerokie znalazlo uznanie, wzigto sig do zbierania piešni
Iudowych i tworzenia na jej wzor wlasnych utworow '). Piešni ludo-
we wzbudzily zapal w Siowiencach, i prawie každy z dwczesnych
poetdw našladuje nutg ludow^ w swych utworach * 2 ).

Zwrot ten do poezvi ludowej i d^žnošc wydoskonalenia jgzyka
mialy ten skutek, že jgzyk stawal sig coraz gigtszym i zdolniejszym
do oddawania rožnych pojgc i subtelnych nawet odcieni uczucia;
obudzony zaš patryotyzm popychal pisarzow do zarzucenia jgzyka
niemieckiego. Potrzeba bylo tylko cziowieka, ktoryby, obdarzony
talentem poetycznym, umial sig wniešc ponad innych, ktdryby sta¬
nci na czele pracownik6w narodowych, natchn^l ich zapalem i wy-
tkn^l im drogg do pracy. Czlowiekiem takim byl Franciszek Pre¬
szern.

Urodzil sig on 3 grudnia 1800 r. w malej wiosce Krainy G6r-
nej, nazwiskiem Vrba, z rodzicow stanu wiešniaczego. Ojciec jego,

*) Wielkie pod tym \vzglgdem zaslugi položyl Polak, Emil Korytko.  Po po-
wstaniu listopadowem byl internowany w Grazu. Uwolniony przeniosl sig do Lu-
blany, gdzie umarl w r. 1839. Poznawszy doktadnie jgzyk slowienski, bral czynny
udzial w žyciu literackiem Slowiencow. Zebral 5 tomow piešni ludowych, ktore
wyszly w latacli 1839 — 1844, pod tytulem: Slovenske pesni krajAskego narodu.  Po-
zostavil po sobie u pobratymcow bardzo mile wspomnienie, tak, že imig jego jesz-
cze dziš ze czciq by\va wspominane.

2 ) Najlepsze wydanie piešni ludowych slowienskich sporz^dzil dr. K.
Sztreklja, p. t..: Slovenske narodne pesni,  ktdrycli tom I, obejmujq,cy piešni epiczne
\v  4 zeszytach, wydawany zostal nakladem Maticy slo\vienskiej w Lublanie 1895—
1898.

548

ATENETJM.

Szymon Preszern, przydomku Ribicz, zamožny gospodarz, mial oprdcz
niego jeszcze pigd c6rek i dwu syn6w. Lata dziecinne przepgdzil
poeta we wsi rodzinnej, ktorej wspomnienie zachowal do šmierci.
Pigkna to miejscowofšc, položona na stokach Alp julijskich, otoczona
wzgorzami, pelnemi winnic i p61 žyznych, w s^siedztwie wartkich fal
modrej Sawy. Wryla sig tež dziecku w pamigd tak, že poeta po la-
tach wielu, nie znalazlszy nigdzie pigkniejszego ustronia, nazwal je
„podoba raja” (obrazem raju). Bujal tu sobie chlopczyna swobodnie
po debrzach, winnicaoh, lasach i l^kach. Nie trwalo to jednak dlu-
go. Gdy skonczyl 7 lat, zabrai go do siebie brat babki (ze stronv
ojca), proboszcz w Kopaniu pod Szmarjem w Dolnej Krainie, Jožef
Preszern. Byl to poczciwy staruszek, ktory rodzinie dwiadczyl licz-
ne dobrodziejstwa. Poniewaž jednak w tej wsi nie byio szkoly, od¬
dal go do szkoly w Rybnicy. Uczyl sig dobrze, lecz nie wyniosl
stamtq,d milych wspomnien; w požniejszych latach wyznaje nawet,
že možeby lepiej bylo dla niego, gdyby do szkoly tej nie byl wcale
uczgszczal. W roku 1813 oddany zostal do gimnazyurn w Lublanie,
gdzie czgsto odbieral nagrody za pilnosc i dobre postgpy. Nieste-
ty, nie wiemy prawie nic o wplywie, jaki nauka gimnazyalna wy-
wierala na jego ducha. Nazwiska nauczvcieli jego, jak Jerina, Tusz-
ka, Debeljaka, Hladnika, malo nam daj% wskazowek w tym wzglg-
dzie, bo žaden z nich nie zaj^l wybitniejszego stanowiska w literatu-
rze stowienskiej; wogole trudno przypušcic, aby oni sig przyczynili
do obudzenia w nim talentu poetyckiego. Natomiast nie bez wply-
wu byla zapewne znajomošd jego z Macjejem Czopem, p6žniejszym
wybitnym literatem slowienskim, kt6ry byl o trzy lata starszy od
niego. Byl charakteru energicznego i rzutkiego, mogl wigc na
mlodego kolegg wplywac pobudzaj^co. Stosunek ten przyjacielslci
nie trwal jednak dlugo, bo Czop juž w r. 1816 skonczyl gimnazyum.
Pozbawiony przyjaciela šlgczal poeta teraz osamotniony nad ksi^ž-
k% až do roku 1821. Nie odrazu zdecydowal sig na kierunek dal-
szych study6w; rok uplyn$l, nim sig zapisal na wydzial prawniczy
w Wiedniu na jesieni r. 1822. Zdaje sig, že ezul juž wtenczas w so¬
bie powolanie poetyckie i nie wiedzial, jaki zawod praktyozny naj-
lepiejby odpowiadal jego zamilowaniu poezyi. Chodzilo jednak
o przyszlošc, i wzglg,d na zabezpieczenie jej sobie zmusil go wreszcie
po dlugiem wahaniu do obrania zawodu prawnika. Studya ukon-
czyl w ci^gu lat czterech; egzamin doktorski zložyl jednak dopiero
w roku 1828.

Pobyt jego w Wiedniu jest wažny z wielu wzglgdow. Pomi-
jajijc, že mial tu sposobnošc wzbogacenia swych wiadomošci, wydo-

franciszek PRESZERN.

549

skonalenia poczucia estetycznego i poznania dziel wybitnych pisa-
rzy šwiata, znalazl tu nadto przyjaciela, ktorego zapal do wszystkie-
go,  co slowiariskie, mdglgonatchn^cdopokochania Slowiariszczyzny
i podniešč wogole w sfery idea!6w. Byl nira poeta Wiadyslaw Cze-
lakowski, jeden z odrodzicieli literatury czeskiej. Juž wtenczas zažv-
wal pewnej slawy z powodu wydania „Rožnych poezyi” (1822)
i „Slowiariskich piešni ludowych” (1821). Czytal z zapalem Herde-
ra, zwlaszcza jego dzielo: „Ideen zur Geschichte der Philosophie der
Menschheit” i marzyl o tem, aby zdzialac dla Slowian to samo, co
Herder dla Niemc6w. Z zamilowaniem rzucil sig do studyowania
piešni ludowyeh slowianskieh, a pigknym owocem tej pracy byl
„Ohlas (echo) pisni ruskych” (1829). Przyjažn z takim czlowiekiem,
ktory z najznakoinitszvmi uczonymi slowianskimi w przyjacielskicb
žyl stosunkach, nie mogla pozostab bez wplywu na Preszerna.
Wplyw ten widoczny jest w poezyach poety, ktory zawsze z milo-
šoi% o Slowianach sig odzywa. Czelakowski to sklonil prawdopodob-
nie przyjaciela do pisania po slowiensku.

Nie bez znaczenia dla Preszerna byla takže jego znajomošc
z Antonim hr. Auerspergiem, znanym w poezyi niemieckiej pod
pseudonimem: Anastazy Griin. Znajomošc zawi%zala sig st^d, že
Preszern uczvl historyi w zakladzie Klinkowstroma (w Wiedniu),
w ktorym uczyl sig Auersperg. Otož pomigdzv nauczycielem a ucz-
niem zawi%zala sig przyjažn, ktora pod tym \vzglgdem mogla dobro-
«zynny wptyw na poetg slowienskiego wywrzec, že Anastazy Griin
byl zapalonym wielbicielem poezyi ludowej.

W Wiedniu zaczgla sig tw<5rczošc Preszerna, jak o tem šwiad-
cz% wlasne jego slowa w lišcie do Macieja Czopa z dnia 13 lutego r.
1832 (pisanym po niemiecku): „Jako prawnik czwartego roku, poka-
zalem tekg Carmmium carniolicorum  swymprzyjaciolom, z ktdrych je¬
den, Prenz, namowil mnie, abym je dal do czytania Formulario  (Kopi-
tarowi). Formularius  dal mi radg, abym je na kilka lat odiožyl,
a potem zabral sig do nich z pilnikiem. Quod exemplum secutus, nm-
nia Mvendio tradidi exceptis:  „Powodnji mož”, „Lenora et Lažnjiwi
pratikarji”, z kt6rych pierwsze jeszcze teraz pod wzglgdem rymu
i rytrnu documenta dani , quo sini tempore nata, licens limae non impa-
tiens fuissem.  Wszystkie inne, jako niemožliwe do poprawienia, prze-
szlego roku spalilem” (por. Ljublj. Zvon V, 37). Z powyžszych slow
dowiadujemy sig, že wierszy bylo dužo, bo cala teka, i že pisal po
slowiensku, czyli, jak sig wyraža po krainsku (carmina carniolica),  to
znaczy, že stanci odrazu na gruncie narodowym. Jak widzimy, mial
dosyd zmyslu krytycznego, bo pokonal prožnošc autorskg, i spalil

550

ATENBUM.

prawie wszystkie. Zachowane zad wiersze wažne dlatego, že da-
nam poznac wzory, na kt6rych sig ksztalcil. »Lenora”, tI6maczo-
na z Biirgera, dowodzi, že poeta ulegal wplywowi romantyzmu nie-
mieckiego. Drugi utwdr m!odzienczy „Powodnji mož” (Wodnik)
ma swe žrodio w poezyi ludowej (por. zbidr piesni prof. Sztreklja,
Nr. 81 i 82). Zmienil jednak nieco poeta tresd piesni ludowej i na-
dal jej formg ballady. „Dziewczyna zalotna, opowiada poeta, ktora
wszystkich mgžczyzn za nos wodzila, spotyka na tancach pigknego
mlodzienca, ktorego pragnie zaprz^dz takže do swego rydwanu.
Udaje sig jej ten zamiar, bo chlopiec bierze j% do tanca. Taniec je-
go szalony przeraža wszystkich, przeraža dziewczyng samg,. Muzy-
kanci przestajg, grad ze strachu, ale oni tancz% dalej, bo za muzykg
služg, im teraz wichry i grzmoty, až w koncu obejmuje oboje chmura,
ktdra ich zanosi do miejsca, gdzie Sawa wpada do Dunaju. Tutaj
zanurza sig Wodnik w rzekg z dziewczyn$, ktora, gin^c, w ten spo-
sob zostaje ukarana za sw| zalotnodc”. Jest to temat stary, bojuž
WaIwazor, kronikarz krainski z XVII wieku, podal go w swem dzie-
le: „Ehre des Herzogthums Krain”.

Dwa wigc wplywy dzialaiy na pocz%tkuj%cego poetg: roman-
tyzm niemiecki i piedn ludowa. Trwaj% one dodc dlugo.

Z czas6w akademickich pochodzi tež pierwszy drukowany jego
wiersz w redakcyi siowieriskiej i niemieckiej: »Dekelcam — An die
Madchen” (r. 1827). Jest to sobie wesoly wierszyk, zwrdcony do
dziewczg,t, w kt6rym poeta rozwija mysl, že z žycia za mlodu ko-
rzystad naležy, bo manna na puszczy, niedodd rych!o zebrana, top-
niala, a rdža na wiosng tylko jest pigkna.

Opuszczal wigc Preszern stolicg austryack%, juž jako poeta.
Dok^d sig udal narazie, niewiadomo. W maju roku 1829 zostal
tymczasowym, a w lipcu tegož roku rzeczywistym, ale bezplatnym
praktykantem w namiestnictwie w Lublanie. Ngdzne to by!o sta-
nowisko, a stosunki materyalne poety byly smutne. Dwukrotnie
prosi o platn^ posadg praktykanta w Celowcu, ale bezskutecznie. Nie
maj^c widokow w službie rz%dowej, powzi%l zamiar zostania adwo-
katem. Bierze wigc najpierw urlop d\vutygodniowy, potem szescio-
tygodniowy, a przed jego uplywem dymisyg. W lutym r. 1832 znaj-
dujemy Preszerna w Celowcu, gdzie sig przygotowuje do egzaminu
adwokackiego. Czas dzieli migdzv pracg a przyjacidl. Zdawszy
egzamin, wraca do Lublany i wstgpuje, jako koncypient, do biura
przyjaciela swego, adwokata Chrobata, u ktdrego zostaje až do roku
1845.

Wobec oplakanych stosunk6w materyalnych i walki o chleb

franciszek preszern.

551

powszedni tworzyl niewiele. Dopiero po powrocie do Lublany, ma-
j^c byt skromny, ale zapewniony, wr6cil do pracv poetyekiej. Przy-
czynily sig do tego stosunki literackie w Lublanie. Okolo r. 1830
znalazlo sig w Lublanie kilkunastu mlodych ludzi, ožywionych
szczer% cbgcig, podniesienia literatury ojczystej. Byl tam migdzy
innymi Czop, kt6ry skutkiem ci%glych przerzucan do Zadru, Dubro-
wnika, Rjeki i Lwowa poznal bardzo dokladnie Slowiariszczyzng
i kt6ry z tgsknoty za ojczyzn% wolal zamienic profesurg uniwersyte-
ck% we Lwowie na profesurg gimnazyaln% w Lublanie; byl tam Mi-
chal Kastelic, skryptor biblioteki licealnej, i dr. Jakbb Zupan, profe¬
sor egzegezy biblijnej i jgzykow wschodnioh w liceum, czlowiek sze-
rokiej nauki. Usilowania ich znalazly echo na prowincyi. Podobnym
duchem ožywieni sq, w Karyntyi Slomszek, p6žniejszy biskup, i Jar¬
nik; w Styryi zwracaj^ na siebie uwagg Danko i Murko pračami
gramatycznemi, w Gorycyi tworzy proste, dla ludu i mlodziežy prze-
znaczone wiersze Stanik. Potrzeba bylo tylko ogniska, ktoreby
zlg,czylo rozstrzelone sily, potrzeba bylo pisma, w kt6remby mlodzi
poeci swe utwory pomieszczac mogli. Brakowi temu postanowiono
zaradzic przez založenie malego pisemka, ktore nazwano: ^Kranjska
Czbelica” (Krainska pszczoika). Niepokažne to bylo pismo o kilku
arkuszach, raz na rok wydawane, a jednak ma ono wielkie znaczenie
w literaturze slowienskiej, — prawie takie samo, jak dwa pierwsze
tomiki poezyi Mickiewicza w literaturze polskiej. Wlašciwym re-
daktorem i dusz% tego pisemka byl Czop; wobec wladzy odpowie-
dzialny byl Kastelic, jako jedyny z grona wspdlpracownik6w, na do-
brej stopie žyj%cy z wladzami. Tomik6w wyszlo do roku 1843 czte-
ry, pi%ty i ostatni pojawil sig dopiero w r. 1848. „Czbelica” skupia
teraz okolo siebie wszystkich wybitniejszych poet6w 6wczesnych.
Znajdujemy w niej tylko poezye (bo tylko dla poezyi byla przezna-
czona), i to ut\vory Jdzefa Žemlji, Blažeja Potoeznika, Ign. Holzap-
fla, Jerzego Kosmacza, Jana Zieglera, Bartl. Lewicznika, Mich. Tu-
szka, Czopa i Mac. Sznajdra. G16wn^, ozdob§ pisemka byly jednak
poezye Presznera, a wigc najprz6d pelne rzewnego uczucia, Sloivood
mladosti  (Požegnanie mlodošei); poeta, skonczywszy lat trzydziešci,
rzuca okiem smutnem na miniong, mlodošd, ktora w czgsci zawiodla
j ego marzenia i obfita byla w gorycze i smutki. W drugim tomiku
mamy cztery jego sonety, wierszyk w  tonie piešni ludowej Hc.zere
svet  (Corki rada) i Noiva pisarija  (Nowa pisownia), wiersz humory-
styczny, wymierzony przeciw nowatorom pisowni. W tomiku trže¬
čim umiešcit romancg Turjaszka Eozamunda  (Rozamunda z Auers-
bergu), Soldaszka  (Piešn žolnierska), Pnva Giebezen  (Pierwsza mi-
T. IV. Z. III. 1900. 37

552

ATKNEUM.

lošd), Astrologam, Smzeni  (Szerszenie) i czt,ery soneiy.  „Rozamunda”
powstala pod wplywem serbskich piešni ludowych, ktdre przypomi-
na tonem i wierszem bialym. „Z pomigdzy licznych ,wielbicieli Ro-
zamundy, opowiada poeta, wybrai ojciec jednego i wyprawia ucztg
z powodu zašlubin corki. Na uczcie nie brak špiewaka, ktory na
zapytanie ciotki narzeczonej, czy jest pigkniejsza dziewi'ca odpanny
mlodej, odpowiada, že Lejla, corka bošniackiego baszy, przewyžsza
Rozamundg pigknošcig,. Zmartwiona tem narzeczona žq,da od narze-
ezonego, aby jej dostawil tg slawion% pigknošd, bo inaczej nie p6j-
dzie do ^lubu. Narzeczony zbiera sw% družyng, udaje sig do Bošni,
zwycigža baszg i zabiera Lejlg w niewol§. Jest ona rzeczywisšcie
bardzo pigkn§, tak pigkn%, že zwycigzca zapomina o Rozamundzie
i bierze Lejlg (po ochrzczeniu jej) za žong. Rozamundzie, ukaranej
w ten sposdb za sw% pychg, nie pozostaje nic innego, jak wstg,pid do
klasztoru”. Romanca ta wykazuje znacznv postgp w tworczosci
poetv.

W „Piesni žolnierskiej”, zaczynaj^cej sig od sI6w „Pigc stdp
mam miary, cali pigc” brzmi ton wesoly, humorystyczny. W piešni
„Pierwsza milosc” poeta po raz pierwszy uderza w strung milosng,.
Opowiada nam, že dlugo opieral sig milošci, až w kobcu znalazl dzie-
wicg, ktorej wzrok zranil mu serce. Wyraz jednak uczucia nie jest
jeszcze silny: silg odbiera mu ton moralizuj$cy. Do poezvi milosnej
naležy takže wiersz „ Astrologom”, w ktorym žartobliwie powiada,
iž nie wierzy astrologom, twierdz%cym, iž znaj^ wszystkie gwiazdy
i daj% sobie z nimi radg, bo on odkryi tylko dwie gwiazdki, dwoje
oczu swej lubej, a juž glowg stracil i poradzic sobie z nimi nie može.
„Szerszenie”to dwuwiersze, rzadziej czterowiersze, o trešči satyrycz-
nej, w ktorych poeta wyšmiewa r6žne osoby. Oto np. dwuwiersz,
p. t. „Wpierw poecie, potem homeopacie”: „Wprz6d poezy%, dzis

sig homeopaty% chlubisz, Wprz6d czas, dziš ludzkie žycie gubisz”.

0 sonetach pom6wig požniej.

Oprocz tego oglosil rownoczešnie Preszern (w „Illyrisches
Blatt”) tlomaczenie Koernera: „Lutzows wilde Jagd”,jeden sonet

1 romancg Urzenec  („Uczen”), w ktdrej uczen narzeka na karnawal
nie tyle z powodu, že kieszen jego wypr6žnil i odci%gnq,lgo od nauk,
ile dlatego, že pozbawil go ukochanej, ktdra wyszla zam^ž.

Jak tež zostaly przyjgte pierwsze poezye Preszerna? Ozela-
kowski wyraža sig o nich bardzo pochlebne tak w recenzyi n Czbeli-
cy” („Ozasopis czeskbho muzeum” 1832, zeszyt 4), jak i w liscie do
poety. Innego zdania byli Kopitar i niektdrzy starsi w Lublanie,
ktdrzy jednak, mdwi^c prawdg, nie mieli žadnego poczucia pigkna

FRANC1SZEK PRESZERN.

553

w poezyi. Zarzucali oni poecie niemoralnošc, a rewizor ksigžek, Paw-
szek, žgdal nawet od wladzy, aby zakazala wydawania „Czbelicy”.
Bolaly te niesluszne, bezsensowne zarzuty poetg. Odpowiedzial
krytykora vvierszem uszczypliwyrn: „Des Sangers Klage”, (w „Illy-
risches Blatt”). Ostrzej jeszcze wystgpil przeciw Kopitarowi (pol-
ska forma brzmialabv Kopyciarz) w jednym z sonet<5w, gdzie mdwi:
„Trzewiki niech sgdzi Kopyciarz!”

Szerszy ogol zajgl stanowisko wyczekujgce. Tymozasem ta¬
lent poety rozwijal sig coraz bardziej. Jak u Mickiewicza, tak
i u Preszerna przyczynifa sig do tego milosc nieszczgšliwa. Wy-
brang przez poetg dziewicg byta 17-to-letnia Julia Primicowna, cor-
ka bogatego kupca lublariskiego; obdarzona niezwyklg urodg, wy-
ksztalcona, ale dumna, zimna i wyrachowana, zwracala ogolng uwa-
gg na siebie. Poznal jg poeta przy grobie Chrystusa w wielki pig-
tek roku 1833. Zmrok košcielny, šwiece jarzgce na oltarzu, cisza
i urok miejsca podniosly jeszcze jej pigknošc, spotggowaly blask
niebieskich oczu i polysk jasnych wiosow, tak, že sprawila na poecie
niezatarte wraženie. Obraz jej towarzyszy mu teraz wszgdzie, jego
myšl dgžy tylko ku niej. Poeta szuka jej spojrzenia, lecz ona od~
wraca oczy; poeta cierpi, a bol i milošc s\vg wylewa w piešni: ale
i piesn nie wzrusza jej serca. Daremnie przedstawia jej, že „piesn
jego rozslawi imig jej w calej Slowiahszczyznie”, daremnie zapew-
nia, že jg kocha, jak o tem wie „noc, ktora slyszy jego westchnie-
nia, jak wiedzg zorza, poranek, poludnie i wieczor, ktdre slyszg skar-
gi jego, jak wiedzg šciany jego mieszkania, jak wie roža, každy
przedmiot wie o jego milošci, jedynie ona wierzyd nie chce, že jg
kocha”. Mijajg miesigce, mijajg lata, a biednv poeta nie mogl po-
cieszac sig chocby tylko nadziejg. Wprawdzie powiada w „Žegla-
rzu”: „Rgkg w rgkg mg sigglad, Na Boga przysigglaš, Zawsze mojg
byd”, — lecz do malžeristwa nie doszlo, bo matka byla temu przeci-
wng i sklonila cdrkg do pošlubienia wspdlzawodnika poety jeszcze
z law szkolnych, Ant. Scheuchenstucla, szlachcica niemieckiego.
Straszny to byl cios dla Preszerna. Dlugo nie mdgl sig uspokoic,
chod wmawia w siebie, že mu jest obojgtna: „Serce me bylo olta-
rzem zlotym, A b6stwo jego ty—dzis tylko pigknym przedmiotem”.
Lecz powoli rana zabližniala sig i w „Žeglarzu” juž spokojnie jg po-
žegnal.

Inne jeszcze zawody spotkaly w tym czasie poetg. Umarli
dwaj serdeczni jego przyjaciele: Maciej Czop, ktory utongl podczas
kgpieli w Sawie, i Andrzej Smole. Obydwom pošwigcil rzewne
wspomnienie w wierszach: „Wspomin Matija Czopa” i „Wspomi-

554

ATEN KUM.

Andreja Smoleta”. I materyalne stosunki jego nie byiy bardzo
šwietne, gdyž, choc zložyl egzamin adwokacki i cztery razy prosil
o adwokaturg, zawsze mu rz§d jej odmawial. Zrozpaczony pisze
w lišcie do przyjaciela: „Patrz! glowa mi siwieje, a ja jeszcze nie je-
stem adwokatem i nigdy nim nie bgdg!”

Pomimo tych zawod6w sila jego poetyczna nie slabnie, przeci-
wnie milošc nieszczgšliwa stala sig zrddlem najlepsz 3 mh jego lirycz-
nych piesni. Jej to zawdzigczamy najpiervv drobne wiersze, two-
rzone na wzor wloski, zatytulowane Gazele,  dalej znaczng, ilosd sone-
tdw i innych piešni erotycznych. Wszystkie s%  pošwigcone uko-
chanej: „Piešn moja imieniu twemu pošwigcona”, wola w pierwszej
gazeli, i „Tobie jednej staralem sig podobac”, mowi w ostatniej.
W gazelach wznosi sig poeta bardzo wysoko. Przebija sig w nich
uczucie glgbokie i wzniosle; rdžne odcienie milošci, uwielbienia i na-
dziei s% oddane z wielk^ delikatnošci^ i wywoluj§, nieklamane wra-
ženie.

Najwyžej wzniosl sig jednalc poeta w sonetach, pomigdzy kto-
rymi pigtnašcie z osobnym napišem: Sonetni venec  wyj%tkowe zaj-
muje stanowisko. W nich dochodzi ]iryka Preszerna do szczytu
swej doskonalošci, w nich šwigci swoj tryumf. Czujemy, že slowa
plyn^ poecie z serca, že dusza jego cierpi, i cierpimy z nim razem.
S% one swietnym wiencem, zložonym ukochanej, a zarazem i litera-
turze slowiehskiej, wiencem, kt6ry zawsze šwiežym zostanie, a poe¬
cie coraz wigksz^ slawg zjednywac bgdzie. Widzimy wprawdzie
w niektorych sonetach našladownictwo, a raczej reminiscencye
z Petrarki; poeta umial jednak obcy kwiat przesadzic na grunt oj-
czysty i wycisn%c wszgdzie pigtno narodowe.

Forma sonetow erotycznych jest sztuczna: pierwsze litery
pierwszych czternastu tworz% nazwisko i imig ukochanej; koncowy
wiersz každego sonetu jest zarazem poczg.tkowvm nastgpnego, sonet
zaš pigtnasty sklada sig z pocz§,tkowych wierszy poprzednich czter¬
nastu; tym sposobem pierwsze litery wierszy tworzq, zn6w to samo
imig i nazwisko.

Trešcig, innych sonet6w poczgšci jest miloišd, a po czgšci sg
w nich inne motywy. Wyraz tgsknoty za wsig rodzinng znajduje-
my w sonecie: „0 Wrba, sreczna (szczgšliwa), draga vas (wie^) do-
macza!” Kilka razy uderza poeta w smutny ton zniechgcenia do
žycia. Gdy za cigžkie gromy spadajo na jego glowg, cieha skarga
wydobywa sig z jego piersi. Taki jgk zwgtpienia slyszymy w so¬
necie: „Popotnik (podrožny) pride w Afrike puszczawo (pustynig)”,
ktdry konczy sig slowami: „Rozjasnila sig noc žycia, ale na totylko,

FKANC1SZEK PRESZERN.

555

aby ošwietlid žycia brzydotg, jego utrapienie i przepašc glgkok% bez
wyjšcia”. W innym znow narzeka: „Z dnia na dzien tli sig ngdznie
lampa žywota, až pokarmu jej zabraknie i zgašnie”; w koncu wola;
„Dopiero w cichym spokoju zimnego grobu nieszczgšliwemu šmierd
pot z czola zetrze”. „Nie mudž wigc dlugo, przyjazna šmierci! Tys
kluczem, tyš bram§, tyš drog% szczgšlivv^,, ktora nas wiedzie z miej-
sca bolešci tara, gdzie zgnilizna wszystkie pgta kruszy”. Skargi te
srautne przejmuj% nawskroš czytelnika. Miraowoli odczuwa sip
z poet% jego bdi, chcialoby sig usuwac ciernie z jego drogi, ktdre mu
rani% stopy, chcialoby sig odwrocic los, ktory go przešladuje i po-
dzielic sig z jego smutkiem i zalem.

tego samego czasu pochodzi wigksza czgšc „Piešni”. Nieje-
dna z nich, jak np. „Pok oknem” („Luna sije, kladwa bije”=Ksig-
žyc šwieci, zegar bije) stala sig wlasnošci% calego narodu. Gldw-
nem uczuciem, džwigcz%cem w piešniach, jest znow milošc nieszczg-
šliwa.

„G(jšli, džwi<2czne wygloš tony!

Piešni mila, zaplacz z duszy!

Skarga cieha, j^k stlumiony

Serce twarde može wzruszy“,

— wola poeta w piešni „Do strun” — bo: „Dziwn§, sil%, Z twarzg,mi-
1%, Przed oczarai widzg cig, Wzdychaj^ce i gorice Serce sig kutobie
rwie” („Pod oknem”); milošc jego nie ustanie, dopdki jej nie zwycig-
žy wigksza sila, „ostat.nia milošd — biala šmierd”. Innymmotywem
„Piešni” jest powolanie poety, ktdry pomimo, že siostr^ poezyi jest
bieda („G-lossa”), že sgp od rana do zmroku szarpie jego serce, —
hartu duszy tracid nie powinien, i ktory, choc pieklo wre w jego-
wngtrzu, ludzkošd do nieba wiešc powinien (Pewcu). Wzniosla
jest takže myšl w wierszu: „Neiztrohneno srce” („Niesprochniale
serce”): serce poety powinno cale zaplon^c silnem ogniem uczu-
cia i przej^d sig nawskroš idealami, aby wydac z siebie czyst% mi¬
lošd.

Odmienny charakter maj^ dwa wiersze: ^Zapuszczena” („Opu-
szczona”)i„Nezakonska matki” („Niešlubna matka”), w ktdrych poe¬
ta bardzo dobrze oddal smutek zawiedzionej dziewczyny.

Powyžsze utwory dowodzq,, že Preszern jest lirykiem; nawet
w utworach o zakroju epicznym, jak ballady, bardzo wyražnie prze-
bija liryzm. Wiedzial o tem sam poeta i, chod przyjaciele wyma-
gali od niego, aby prdbowal swych sil w innych rodzajach poezyi,
nie sluchal ich, chc^c byd wiernym poezyi uczucia. T16maczy sig

556

ATENEUM.

z tego w wierszu „ Orglar” („Organista”). „Nie podobalo sig pewne-
mu organišcie, že siowik te same ciggle melodye wyspiewuje; poczg,!
go wigc uczyc innych tonow; mgczyi sig z nim dlugo, ale daremnie,
až wreszcie skarcii go Bog: „Zostaw slowika mego, jak go stworzy-
lem, bo:

Komum dal wieszczego ducha,

Dalem mu i jego piešni;

Nieeh je nuci, niech ich slucha,

Až ucichnie w grobu ciešni.

I poeta sfuchal giosu božego; to tež liryka jego rozbrzmiewa szero-
ko i bogato, džwigcznie i pelno. Wiersz plynie mu gladko, jgzylt
jego jest poetyczny, forma zastosowana do piešni. Wszgdzie uczucie
glgbokie, szczere, nieudane, delikatne, nieoszpecone pogoni^, za
zbytni% oryginaInošci$, niezbrudzone nieokielznan% swawol% myšli
i wyraženia. W dziedzinie poezyi lirycznej nie przešcignžjt go dot%d
žaden z poet6w slowienskich.

Raz jeden jedyny wkroczyl Preszern w dziedzing poezyi epicz-
nej, i to w powiešci poetycznej 'Krst -pri Saivici  („Chrzest nad Sawi-
e%). Zamiarem poety byto przedstawic walkg chrze3cijaristwa
z dawnem poganstwem siowienskiem i zwycigstwo krzyža. We wstg-
pie maluje poeta tlo obrazu, wiele obiecuj%ce. Ksnjžg Karvntyi,
Walhun, tgpi z zapalem pogariskich Slowiencow. W dlugoletniej
walce maleje garstka walcz%cych za wiarg ojcow; liczne trupy wojo-
wnikow zalegaj^ pola, i tylko Czertomir z garstkg, rycerzywalczy
jeszcze w obronie starych bogow. Silna twierdza jest ostatniem ich
schronieniem, lecz což zdolajg, zdzialad wobec przewažajg,cej sily
oblegaj%cych, ktorzy coraz ciašniejszym i czujniejszym pierscieniem
odcinajg, ich od reszty šwiata, tak, že znika dla nich wszelka nadzie-
ja ratunku. Wtenczas wystgpuje Czertomir przed szeregi towarzy-
szy i mowi: „Los nienawistny nas dciga; dlužej oblgženia nie wy-
trzymamy. Kto chce przejšd na strong nieprzyjaci6t, wolno mu;
czyje jednak ramig nie chce nosi c pgt niewoli, niech zl%czy sig ze
mn%. Dzid noc%, korzystaj%c ze snu nieprzyjaci61, przebijemy sig
przez ich oboz do poblizkiego lasu i znajdziemy ocalenie. Licznych
syndw bowiem liczy Slawa, i u braci Slowian znajdziemy wolnošc
i žycie. A ježeli nam bogowie przeznaczyli šmierc, wieczna noc
w czarnej ziemi milsza jest od blasku slonca w niewoli!” Wszyscy
garn% sig do niego i opuszczaj^ twierdzg. Nieprzyjaciel jednak juž
czekal na nich; powstaje walka, w ktdrej mimo nadludzkiego mg-

ERANCISZEK PRSZERN.

557

stwa gin% wszyscy; jedyny Czertomir zdolal sig przebic przez
wrogow.

Na tem tle kreoli poeta nastgpuj%cy obraz. Wspaniale wscho-
dzi slorice nad jeziorem bochinskiem; wokoio cicho i jasno, tylko
eied jakiš porusza sip nad brzegiem przezroczystej wody. To Ozer-
tomir. Posgpnem okiem spogleda w nurty jeziora, w kt6rychby
pragn^i zakonczyd žycie. Od tego kroku powstrzymuje go wspom-
nienie dawnych chwil. Oto tam, na šrodku jeziora jest wysepka,
a na niej obraz bogini Žywy, strzežony przez starca, kaplana Staro-
slawa i cdrkg jego Bogomilg, prawie rownie pigkn%, jak sama bogi¬
ni. Raz zawi6zl tam ofiary, spotkal jej wzrok, pokochal j% i pozyskal
jej serce. Lecz nie byl to czas na milosne gruchania. Zabrzmialy
surmy, kraj stanci w ogniu, šwi%tynie bogow niszczyl wrog. Poszedl
walczyc za krzywdy narodu; walczy 1 mgžnie, ale walczyl daremnie.
I oto stoi teraz nad brzegiem znanego sobie jeziora, niedaleko od
swej lubej; jeszcze raz pragnie jq,  zobaczyc. Klasn%l w dlonie, a sta-
ry znajomy rybak zjawia sig z lodziq,. Nie wiezie go jednak na wy-
sepkg, lecz kryje w zarošlach nadbrzežnych, a sam z pieršcieniem
Czertomira jedzie po skarby jego do Staroslawa. Na drugi dzieri
wraca rybak, a z nim Bogomila i jakiš starzec w ubraniu ksigdza ka-
tolickiego. Czertomir špieszy powitad narzeczon%, ale ona przyj-
muje go zimno, ošwiadczaj%c, že jest chrzešcijankg.. „Po twym od-
ježdzie, rzecze mu, nie znalam spokoju; balam sig o twe žycie i by-
lam blizko rozpaczy. Raz, chc^c sig dowiedziec, czy wnet bgdzie
koniec wojny, poszlam migdzy ludzi; uczyi tam bogobojny, ktd-
rego tu widzisz; m6wil, že syn Božy pošwigcil sig dla ludzi, že Bog
prawdziwy jest bogiem milosci, že wszyscy ludzie s& jego dziecmi,
že žycie ludzkie jest tylko probg. i že w drugiem žyciu pol^cz^sig ci,
ktorzy sig na tej ziemi szczerze kochaj^,. Wracaj^c do domu spot-
kalam zn6w tego mgža, a on mi powiedzial, že sam b\T dawniej ka-
planem poganskim, že sig nawrocil na now^ wiarg i przybyl do nas
glosid stowo bože. Przekonal i nawr6cil oj ca i mnie. I bylabym
szczgšliwa, gdyby nie myšl, že ty možesz poledz, nie poznawszy
prawdziwej wiary. Klgkalam wigc przed obrazem Matki Boskiej
i modlilam sig o žycie twoje”. Za Jej to laskg, nie polegleš owej
strasznej nocy, kiedy obok ciebie zgingli wszyscy. Porzuc wigc blg-
dy pogaiistwa, aby milobe bez rozl^czenia zakwitta nam w niebie-
skiem žyciu”. „Nie chcialbym ci odmowic, ale pomyšl, ile krwi
przelanej, ile ran zadanych z rgki chrzescijan; czy wigc nie czartem
ich Bog, ktorego ty Bogiem milošci nazywasz?” Gdy mu jednak
ksiijdz wyt!6maczyl, že wszystkie okrucienstwa dzialy sig z woli

■558

ATEN KUM.

Walhuna, a nie Boga, przystaje na chrzest; pytatylko, czy pochrzcie
bgdzie sig mdgl pol%czyd z narzeczong,. Wtenczas odpowiada mu
Bogomila, že šlubowala czystošc i žon% jego zostad nie može. Zmar-
twionemu t%  wiešci% tlomaczy ksi^dz, že nie byloby wojny i tylu
wdow, gdyby sig on nie byl opieral nowej wierze, že powinien to na-
prawic i sam pozostad bezžennym. Kaže mu sig wyšwigcic na ksig-
dza, aby, jak dawniej gubi! swych braci, tak teraz ich ratowal.
Czertomir przyznaje mu slusznošd, przyjmuje chrzest w Sawicy, a po
kilku latach wyšwigca go biskup na ksigdza.

Gldwn^ wad% tego poematu jest brak naležytego poglg-
bienia psychologicznego: zbyt nagle porzuca bohater wiarg oj-
cdw. On, wojak, gorliwy obronca bogdw, dowddea hufcow, po-
leglych za wiarg ojc6w, na jedno slowo Bogomily zapomina
■o calej swej przeszlošci, o krwi przelanej rodakdw swych i zmie-
nia wiarg, jak zmienial zbrojg. Dziwi to tem bardziej, že przez
chrzest nie tylko, že nie pozyska Bogomily, lecz przechvnie na
zawsze uniemožliwia spelnienie swych marzeri, bo, jako chrze-
scijanin, musi uznac i uszanowac šlub czystošci, kt6ry Bogomi¬
la uczynila, a ktorego, jako poganin, uznawac nie potrzebowal!
Darmo pytamy, jakg, walkg wewngtrzng, przebyl, jak sig odby-
wal przewrdt ten wielki i wažny w jego duszy. Ježeli uwzglg-
dnimy nadto, že Czertomir jest dzieckiem natury i nerwdw
zdrowych, nierozstrojonych, že nie jest to przecie romansowy
rycerz-trubadur wiekdw drednich ani nerwowy czlowiek nowo-
czesny, — w dziwnem przedstawia sig šwietle to szybkie jego na-
wr6cenie.

Dlaczego Czertomir stal sig chrzešcijaninem, wyjašnia sam
poeta w lišcie do Czelakowskiego, w kt6rym m6wi, že poema-
tem tym pragnie zjednac sobie nielaskawych na siebie ksigžy.
Musial wigc z poganskiego Czertomira zrobid koniecznie chrze-
^cijanina. Uczynil to, ale niezgrabnie. Lepiej uzasadnione jest
nawrocenie Bogomily. Przygngbiona i drgczona niepokojem

0 ukochanego, szukaj^ca dla niego ratunku znajduje pociechg
w slowach starca-kaplana; a pozostaj^c pod ci%glym jego wply-
wem, miala czas do rozmyšlan i porownan religii starej z now%

1 mogla naturalnie przyjšc do przekonania, že jej kamienni bo-
gowie niewiele warci. Lecz niejasn% jest rzecz%,  sk%d Bogo¬
mila wiedziala o owej strasznej nocy i klgsce Slowiencow, sko-
ro Czertomir, wprost z pola walki przybywajžjcy, nic jej o tem
nie mdwil, a nikt inny prgdzej od niego do niej przybyd nie
mogl.

FRANCISZEK PRESZERN.

559

Do mniejszych juž wad nalež% pewne anachronizmy. Wspo-
mina np. poeta o strzatach ze strzelb („puszic njegowich strela”))
ktdrych wowczas przecie nie bylo; nieodpowiednie jest takže
pordwnanie Bogomily z Her% w Abydos, bo nie odpowiada cza-
sowi, w kt6rym odbywa sig akcya. Do zalet poematu naležv
przedewszystkiem wyb6r wdzigcznego tematu o idei pigknej,
plastyka poszczegolnych scen i osdb oraz pigkny, obrazowv
jgzyk. Poemat ten znalazl przychylne przyjgcie u czytelnikow.

Zapytajmy sig teraz, czy dzialalnošc Preszerna wplyngla na
rozkwit literatury slowieriskiej. Twierdzid, že onjeden go wywo-
lal, byloby przesad^; nie braklo bowiem wdwczas potgžnych czynni-
kow, sprzyjaj%cych rozwojowi pišmiennictwa narodowego; byly ni-
mi: založenie katedry jgzyka slowienskiego w Grazu, šwietnie roz-
wijajgca sig slawistyka, pielggnowana przez Dobrowskiego, Kopita-
ra, Szafarzyka, znalezienie rgkopis6w Kr61odworskiego i Zielonogor-
skiego, kt6re wprawdzie požniej okazaly sig falsyfikatami, ale
w swym czasie niezmierne wywariy wraženie na šwiat slowianski;
wreszcie slawa rožnych poet6w slowiariskic.h: Mickiewicza, Puszki-
na, Kollara, Czelakowskiego. Lecz i tw6rczo^c Preszerna byla tak¬
že bardzo potgžnym czynnikiem. Ona to zapalila mlodziež do poe-
zyi narodowej i wogole rozbudzila w niej ducha narodowego,—zwla-
szcza mlodziež, uczgszczaj^ca na uniwersytet w Grazu, wšr6d ktdrej
znajdujemy ruchliwego Stanka Wraza i pdžniejszego slawistg Mi-
kloszicza. Mlodziež ta ezula sig tak siln% i peln% zapalu, že za-
mierzala na wzor „Czbelicy” založyc drugie pismo literackie; myšl
ta jednak nie przyszla do skutku. Swiadczy to wszakže, že
poezye, umieszczane w „Czbelicy”, a gldwnie poezye Preszerna
dzialaly pobudzaj%co na umysly, a tem samem i na ožywienie lite-
ratury.

W tym czasie powstala takže idea illiryzmu, ktdra popchngla
ludzi do myšlenia i pisania i wywolala žywe dysputy. Wobec rodz^-
cego sig poczucia slowianskošci u narodow slowianskich wogdle,
a poludniowo-slowianskich w szczegolnošci, powstala myšl pol%-
czenia szczepow poludniowo-slowianskich w jeden organizm pan-
stwowy, kt6remu chciano dad nazwg Illiryi. Obrano tg star% nazwg)
aby nikogo nie dražnid: každy lud czulby sig z pewnošci% uražo-
nym, gdyby chciano mu narzucic imig drugiego narodu. Jgzykiem
wspolnym mial byc jgzyk illirski, to jest mieszanina jgzykow polu-
dniowo-slowianskich na podstawie jgzyka chorwackiego. Poczgto
w tym jgz})ku wydawac nawet pisma, ukladad gramatyki i slowniki.
Starano sig naturalnie jednac dla illiryzmu jak najwigcej stronni-

560

ATENEUM.

kdw. W4rod Slowiencdw znalazla myšl ta, powzigta przez Chorwata,
Ludwika Gaja, wielu zwolennik6w; rej wodzil Stanko Wraž, kto-
ry tej idei poswigcil žycie i, chod Siowieniec, pisai pdžniej tylko po
chorwacku.

Jakže zachowal sig Preszern wobec illiryzmu? Zaj^i on stano-
wisko opozycyjne. Obawial sig, aby illiryzm nie zaszkodzit rozwija-
j^cemu sig žyciu literackiemu Slowiencow. Nie szczgdzil nawet
wymowek Wrazowi, jak to widac z odpowiedzi Wraza z dnia logru-
dnia roku 1840 (por. Letopis Matice slov. 1875, str. 171). Posun^l
sig nawet tak daleko, že w jednym z epigramatdw nazwal Wraza
zbiegiem slowienskim, zarzucaj%c mu nieslusznie chciwošd slawy
i maj%tku. Zdanie to podzielili i inni wybitni mgžowie w Krai-
nie, skutkiem czego myšl Gaja nie cieszyla sig u Slowiencow wzig-
tošcig,. Jak wiadomo, illiryzm w kilka lat požniej z rbžnych przy-
czyn upadi.

Wrocmy do žycia poety. Znajdujemy go ci^gle jeszcze na
skromnem stanowisku koncypienta adwokackiego, ktdre mu ani od-
powiedniego utrzymania, ani zapewnienia bvtu na starošc da d
nie moglo. To g tež smutek wci%ž panuje w jego sercu. Dawniej
w chwili zniechgcenia wyrzekl slowa: „Wieczorem z przyjaci61mi
wyprdžniac bgdg puhary i winem bgdg odpgdzal chmury troski”.
Slowa te niestety spelnid sig mialy; pocz%l w kielichu szukac po-
ciechy.

Zmiana w jego žyciu nastopila dopiero w roku 1846, w ktorym
zostal nareszcie adwokatem w Kranju (Krainburg). Zadowolony
z osi^gnigtego čelu zwrocil sig zndw do zarzuconej na pewien czas
poezyi; zebral swoje mersze i oglosil w zbiorowem wydaniu w roku
1847. Oprocz tego wydal jeszcze kilka wierszy w r. 1848 w pi%tym
tomiku „Czbelicy”. IJmiescil tam w smgtnym tonie pisanj „Zakon-
nicg”, patryotyczny „Toast”, satyryczne wierszyki „Šwigty Senan”
i „Niebieska procesya”, dalej na motywach ludowyoh osnut% i uczu-
ciem religijnem tchn^cg, piešri „Szmarna gdra” (Grossgallenberg -•
miejsce cudami slawne) i dwa uszczypliwe epigramaty. Wiersze te
sq. daleko slabsze od sonetow; dowodz% jednak, že poeta nie przesta-
wal tworzyc.

Niestety zdrowie jego psuc sig poczglo; nawiedzila go wodna
puchlina, ktora przybrala wnet grozne rozmiary. Od listopada 1849
roku nie mdgl opuszczad mieszkania. Pomimo trzykrotnej operacvi
zmogla go choroba 8 lutego r. 1849.

Wiadomošc o šmierci jego przebiegla lotem blyskawicy pro-
wincye slowienskie, budz^c wszgdzie smutek i žal szczery za wiel-

FRANCISZEK FKESZERN.

561

kim poetg,, kt6ry w žyciu swem tak maio mial chwil Tadosnych,
a tak dužo smutku i zawoddw. Narod choial mu to wynagro-
dzid, urz%dzaj%c wspanialy pogrzeb i stawiaj%c na grobie jogo pom¬
nik, na ktdrym bardzo trafnie položono jego wlasne slowa: „Je-
dno sig tobie žyczenie spelniio, že w ziemi rodzinnej ciafo t\ve spo-
ozy wa”.

Pošmiertn% jego spušcizng (niebogat% zreszt.%) umieszczo-
no w drugiem wydaniu jego poezyi, sporzg,dzonem przez Joz. Jur-
czioza i Joz. Stritara w roku 1866. W wydaniu tem, niekoniecz-
nie krytycznem, mieszcz% sig utwory: „Zardzewiala dziewczyna”
(„Zarjawela deklica”), uszczypliwy wierszyk na stare panny, tld-
rnaczenie „Trzeeh žyczen” Anastazego Griina, ladn% balladg „Pies[i
o zbudowaniu košciola na Szmarnej gdrze”, trzy nagrobki, dwie
zagadki, czterv epigramaty i tldmaczenie „Paryzyny” Byrona.
Ostatniego utworu nie powinni byli wydawcy oglaszac, gdyž može
dac zle wyobraženie o zdolnošciach poety. Jest to bowiem pierwszy
szkio tldmaozenia, niepoprawiony i niewykonczony, ktdrego poeta
nie mial zamiaru drukowad.

Rzudmy jeszcze raz okiem na tw6rczožc Presznera. Jest to
poeta liryczny, bo nawet w „Chrzcie nad Sawic%” jest dužo pier-
wiastku lirycznego. Nieina w poezyi jego gwaltownych uczud
milosnych, jak w czwartej czgšei „Dziadow” Mickiewicza, chod
doznal takiego samego zawodu w milošci; byl widocznie innego cha-
rakteru i kochal sig juž w latach pdžniejszyoh, dojrzalszyoh, chlo-
dniejszyoh; zreszt^ mial usposobienie zanadto satyryczne, aby
swych wlasnych uczud nie hamowac i nie kr 3 'tykowac. Niema tak-
že w jego poezyi tak silnych uczud patryotycznyeh, jak u Mic-
kiewicza, co tldmaczy sig zapewne brakiem podniety do rownie
silnych wybuchow. A mimo to nie možna mu odmdwid glg-
bokiego uczucia. Jego milo^d do Primicdwny jest prawdzi-
wa i szczera, choc przybiera charakter wigcej smgtny, niž gwat-
towny. Jego milošc ojczyzny i zapal do calej Slowianszczy-
zny s% rdwnie wielkie i z glgbi serca pochodz^ce, ale poeta ma-
rzyc nawet nie mdgl o tem, aby ojczyzna jego byla zupelnie
woln%. Sti^d obok oburzania sig na istniej%cy stan rzeczy prze-
bija sig u niego pewna rezygnacya i, co najvvigcej, slaba tylko na-
dzieja odmianv stosunkdw po]itycznych w dalekiej dopiero przy-
szlošci. Inne uczucia ludzkie, jak poczucie siusznošci, krzywdy
ludzkiej, osobistego honoru, religijnošei, s$ prawe i stale. Uczci-
wym byl takže, jako adwokat: nieczystej sprawy nie przyjmowal

562

ATENEUM.

nigdy, wolal biedg cierpiec, niž ludzkg, krzywd% sig bogaoic.
Umarl tež biedny; nawet w ostatniej ehorobie nie chciat przyj%d
vvsparcia. I wia^nie ta czystošc jego w pol^czeniu z .jego .dzia-
lalnošci<| poetyck$ sprawiiy, že narod widziat w nim swego prze-
wodnika duehowego, budziciela i krzepiciela d^žen narodowych
wieszcza narodowego, že byi mu wdzigczny za wydoskonalenie
poezyi i stworzenie jgzyka poetycznego, že otoezyt go czci% i uwiel-
bieniem, ktore nie zrrmiejszg, sig nigdy.

Jan Leciejeivski.