INSTITUTIONUM PHYSICI PARS ALTERA, PHYSICA PARTICULARIS I N u s u M DISCIPIILORUM CONCINNATA A R. P. ANDREA JAS2LINSZKY E SOCIETATE JESU PHILOSOPHLE DOCTORE, EJUSDEM IN UNIVERSITATE TYR NAVIENSI PROFESSORE PUBLICO *t ORDINARIO. Typis Academicis Societatis Jesu, A n n o m dcc l v1. . •: ' ■ ■■ ■; vi .. '") 1 V il ? ' A iTJD«Ti!AcI AD'f?':'' II l ,:a" ' n 13ko :> m umui■ i-1 a ■ f i'« , aaoTooa JHI F / TW "rt1/ r fj • l 2 H " r y rt — # • r.- r , r - -f -- - • jv i t\ > I £ «V a i 3:1 t& t comple&itur P R O i M I U M. ^Orporis natura , principiis, affedioni-bus, & qualicatibus generatim difcuf-fis, ad particularem Phyficam , quae fpecies quasdam corporum in examen vocat j gradus eft faciendus. Partes Cofmologiam , Uranologiam , Geolo-giam, Stcechiologiam, Meteorologiam, Mineralogiam, Hydrologiam , Phytologiam , Zoologiam , & Anthro-pologiam. Cofmologia ea ipfius pars eft , quac de fy-ftemate mundano univerfim agit; Uranologia, qua; de corporibus coeleftibus, ftellis videlicet fixis , & erranti-bus difierit; Geo/ogia, quae terram; Stachinlogia, quae elementa; Meteorotogia , quas meteora ; Mineralogia, qute foffilia pertraftat; Hydrologia , quoe aquas maris, fiuminum, fontium ; Pbytologia, qua? plantas; Zoologia, quae animalia; Antbropologia , quae hominem examini fubjicit. Harum partium fingulae non brevem fui pertra&a-tionemexigerent, fi fingula,quae in iis occurrunt, quae-que a folertrbus Phyficis erudite de iis confcripta habe-mus, attingendi tempus fuperaret. Verum nobis, qui inftitutiones phyficas profitemur, diffufis efte non licet; A 2 pauca 4 P r 0 06 m i u m. pauca folum perflringenda funt , qu» in fcholis tiro-nibus pruelegere mos obcinet, quaeque facem ad ulte-riora praeferant, ad evolvendosque Phyficos , quorum ftudio in rem noftram utemur, animos fciendi cupidos cum tempore exftimulent. Unde partes omnes recenfitas in quatuor difiertatio» nes ita contrahemus , ut in prima de fyftematibus mun-danis, corporibusque cceleftibus; in altera de meteoris, horumque occafione de aerea atmofphaera , igne vulga-ri, ac aquis; tertia de terra , foflllibus, & plantis j quarta de animalibus, cumprimisque homine difleramus. D I S- T D I S SERTATIO PRIMA. De fyftematibus mundi, & corporibus coeleftibus. Raefens potidlmum efl materies , in qua mundi Authoris omnipotentiam , fapientiam tarito am-plius PhiIo(bphus admirari dcbet , quanto in eam expendendamfcfemagis demergit. Dehac fumma folummodo capita captui tironum ac-commoda perftringentur , fubtiliora apud Aftro-nomos quxrantur. Ut vero methodo faciliore, in (cholisque recepta progrediamur, primum de artificiali mundi idea , feu fphira armillari, tum de fyftematibus mundanis , demum de. globis cocleflibus fermo fiet. SECTIO PRIMA. De fphsera armillari. §. I. Ouid Jlt fpbara armillarh, & qua ejus partes! REfp. ad imum: Sphira armillaris CFig. x. Tab. x. ) i inftrumentum ex cupro, aurichalco , ligno, aut materia alia confeftum , circulis velut armillis ( unde nomen tra-xit) diflinflum, (phneram mundanam artificiofe referens. Cir-culorum quidam majores , quidam minores, mobiles alii , alii immobiles fphaeram armillarem fecant: majores , feu maximi audiunt, qui idem centrum cum centro mundi minores, qui centrum aliud habenf, quare illi lphaeram mundanam in duo hemifphsria, fecus hi dividunt. Circuli mobiles habentur, quorum peripheria in fuperficie fphsrs mundanse exiftit; adeoque cum fpnaera mundana motu diurno rotantur: immobiles , five immoti, quorum peripheria in fuperficie fphaerse mundanK ita exiftit, ut cum fphseramotu A } diur- 6 phvsicx partlcularts diurno non rotentur; motus autem diurni , five tommmis no-mine venit ille, quo primum tnobile , feu orbis coeli fupremus fphxram fixarum, & planetarum comprehendens 24 horarum intervallo unam revolutionem circa tellurem abfolvit. 2 R. ad 2«ium: Partes primum funt poli mundi, ieu punfla P, & M in fuperficie fphxrae mundanae fibi e diametro oppofita, circa quoe aftra diurna revolutione moventur. Polorum alter nobis confpicuus P dicitur arflicus, five borealis ; ipfi vero op-pofiius M antarfticus, five auftralis, Nomen poli ar&ici efl a fidere vicino, quod urfa mitur audit; antarflici vero, quod ar-ftico opponatur. Linea ab uno ad alterum mundi polum du. £\a dicitur axis. Punctum vero axeos, ex qao lineae ad peri-pheriam fphaerne produft® xquales funt, fphaeroe centrum , in quo vel globus terrne T, vel lolis fitus adrtruitur. 3 /Equator A Q_eft circulus fphxrx mundanae major, mobi-lis, eofdem cum ipfa polosP, M habens , a quibus fingula ejus peripheriae puncla quadrantis intervalto, (eu 900 dirtant. De-nominatio aequatoris inde eft, <]uod dum fub ifthoc fol verfa-tur, dies no«i aequalis efficiatur. Dividit squator fphsram mundanam in duo hemifphseria, alterum boreale Q_ P A,"al-terum auflxale Q__M A ditla eo, quod unius in vertice eit po-lus borealis P , alterius in vertice polus auflralis M. Circulus aquinoBialis eft circulus major immotus , fub cujus peripheria aequator motu diurno movetur: hic vulgo cum aequa-tore confunditur, cum ejosdem fint plani, iiifi quod planum jequatoris mobile , xquinodialis immobile fpectetur , veluti Ipatium , intra quod aequator continetur. j PunBum verticale Arabibus zeuith eft Z in fuperficie fphoe-rsemundanae, ex quo dufta reita per verticem fpe&atoris per centrum terrae tranfit. Pun£tum e diametro ipfi oppofitum N vocatur nadir; cum igitur a quovis fuperficiei fphsrse punfto per verticem fpeflatoris re£ta per centrum terrae tranfiens duci queat, tot funt zenith, quot diverfa in terra loca , e quibus coelum fpeftari poteft v <}uare mutato loco mutetur etiam ze-nith oportet. r- Crrculi verticales fiint cireuli magni , qui per loci alicujus zenith , & nadir ad fingula horizontis punfla ducuntur. Prae-cipuus ex illis e(t meridianus Z A N R, qui per zenith, & na-dir T & utrumque polum defcribitur. Solet un cus verticalis primtrriuf nominari, qui per polos meridiani five pun£ta veri ortus , & occafus, ubi ,-equator horizontem fecat, tran(it_9. Iithinc patet meridianum toties, quoties zenith, & nadir mu-tari, fmgulisque terrae punftis proprium meridiannm refpon-dere. Meridianus eo audit, quod fol , quum ad eum perve* nit, meridiem eificit. Re£ta, quae in horisontali area a me- ridie DlSSERTATIO P RIMA. f ridic in feptentriouem ducitur , linex meridian* nomen ob-tinet. Horhon rationalis , five verus eft circulus maximus H R, cu- 5 jus poli funt zenith Z, atque nadir N, a quibus fmgula ho-rizontis peripheris punfla quadrante , feu 90c diftant. Ifte (phaeram mundanam in duo hemifphxria partitur. Hemifpbarium fuperius eft dimidium (phsrae H Z R horizonte H R termina-tum, cujus in vertice eft zenith Z , hemifphecrium inferius eft dimidium fphaers H N R horizonte eodem terminatum , in cujus vertice e(l nadir N. Horhon fenfibilis , five apparens eft circulus, qui partem—9 fphaerae confpicuam a Iatente feparat; quia vero reftoe a ze-nith ad fingula horizontis apparentis punfla dufta aequales apparent, horizontis fenfibilis polus eft zenith. Nam cujus-libet circuli polus audit pnnflum fuperficiei fphjerae , ex qno lineae reftne duftae ad peripheriam funt aequales; confequenter cum nadir ipfi zenith e diametro opponatur , nadir eft aiter horizontis apparentis polus. Confequitur ex his horizontem utrumque mutari toties, quoties habitator terrae locnm mutat, leu in boream, feu occafum progrediendo, quum punfta ze. nit, & nadir, ex quibus circuli ilti defcribuntur , femper alia, & alia fint. Horizontis partes plagtc vocantur , funtque vel cardinales, vel iiuermetSa: priores numerantur quatuor: meridies, ubi me-ridianus fecat horizontem , cui e diametro opponitur fepten. trio ; ( nomen accepit a feptentrionibus, five duabus urfis circa polum borealem fitis) oriens media eft plaga feptentrionem inter, & meridiem , ubi fol die xquinoftii oritur ; occidens huic opponitur, ubi fol die aequinoflii occidit; intermedia fafta bif. feaione arcuum intermediorum reperiuntur. Ecliptica E L eft circulus fphirx cceleftis , qui obliquo ad 7 aequatorem fitu limites maximae difceffionis folis ab aequatore defignat : ecliptica eo audit, quod ftb ea folis, lunxque ecli-pfes contingant \ dicitur ab aliis via regia, quia fub ea fol pe-riodicum fuum motum conftanter peragit. Okliquitas ecliptic*, feu declinatio ab aequatore eft angulus obliquus 2j°, 19', fub quo ecliptica aequatorem fecat. Quantum vero ecliptica ab aequatore, tantum polus eclipticas C, vel D a polo «quatoris P, & M removetur nempe 2j°, 29'. Ecli ptica dividitur in quatuor pun£ta cardinalia: duo aqui-noElialia, ubi ecliptica nequatorem fecat, qnando nempe fol in aequatore verfatur , & aequino£lium celebrat, diemque no£li per omnem terrarum orbem aequalem reddit: & dao folflitia-lia, in quibus fol , poftquam maxime ab requatore difceffit , ftare videtur, & motum verfus aequatorem repetit. Porro ecli- $ physic^: partlcularts ptica fecatur in dodecatemcrio fivc duodecim figna , quorum S dicuntur borealia, f> auflralia, qune refpondent n menfibus an-ni, nempe : aries Martio, qnia ineunte vere agni ; taurus Aprili, quia fole in tauro verfante vituli nafcuntur ; gemini Majo, quorum in locum in fphxera iEgyptiaca duaj caprae pin-gebantur; menfe enim ifthoc caprse gemellos pariunt ; cancer junio, quia fol maximam (upra acquacorem altitudinem iniol-Hitio neftivo alfecutus , deinceps more cancri regreditur ; leo Julio; furor enim leonis ardorem folis ; virgo dextra (picam gerens Augufto melTem ; libra Septembri librationem veluti folis in medio zodiaco; fcorpius Oflobri morbos fub autu-mnum multis lethales; (agitta Novembri venationem ferarum defignant; capricornus Decembri, quia uti caprae coniuetudo eft ln paftu (emper altum pafcendo petendi;ita etiam fol ab humili ad aequatorem fitu nuncfenfim attollitur; aquarius Ja-nuario, quod pluvias inftante vere frequentiores; pifces Fe-bruario, quod piicatum fub tempus vernum uberiorem promit-tunt. Hunc in modum cancri, & capricorni Macrobius, D. Plnche b) reliquorum eclipticne fignorum fignificationem_» reddunt. Horum omnium nomina, chara£teres, ordo binis ver-fibus exprimuntur: V tf H ffi Sl np funt Aries, Taurus, Gemini , Cancer, Leo , Virgo, =2= rn. y* Z ir. Libraque, Scorpius , Arcitenens, Caper, Amphora, Pifces. Per ifthaec figna motu annuo fol aut vere, aut apparenter mo-vetur, diebusque fingulis unum fere gradum, nam fingula fi. gna capiunt jo°, fingulisque menfibus unum fignum per-currit. „ Zodiacus eft fpatium fphaerse XIYV , quod continetur duobus circulis eclipticoe parallelis, ab eaque utrinque 10 »ra-dibus remotis. Dividitur ut ecliptica in figna 12. Circuli duo extremi zodiaci X I, Y V dicuntur circuli excurfuum. Coluri funt duo circuli maximi dufli perpun£la ecliptics car-dinalia, & polos aequatoris; quare eclipticam , & sequatorem in quatuor aequales partes difpefcunt. Dicuntur coluri a grreca voce koAwjoi , latine mutilum , feu imperfe&um, quod iis qui obliquo horizonte gaudent , in converfione fphser® nun-quam toti, fed mutilati videntur. Porro alter colurus eft aqui-noBiorum, alter foi/iitiorum: ille tranfit per punfta duo zodiaci in quibus aequinodia accidunt; ifthic tranfit per punfta folfti-tiorum , in quibus fol ftare videtur, neque ultra excurrit. Cir- a ) L. 1. c. 17. bj Iu Hift. Coeli T. 1. p. 13, Dissertatio Prima. ^9» Circuli minorej funt primo: dtumi circuli fphaerae aeqnatori pa-ralleli , quos f< l extra xqtiatorem motu diurno deicribit. Deinde funt duo tropici circuli aequatori paraileli per pun£la folftitialia defcripti; fuperior borealis £ G tropicus cancri , in-ferior auftralis S L tropicus capricorni vocatur. Diftantiam tropicorum ab ecliptica 2529' definit arcus LQ^, vel A E, qui angulo obliqustatis eclipticae opponitur. Denique funt duo circuli polares, qui motn diurno utrius-que poli eclipticoe circa polos mundi defcribuntur; alter ai-Bicur O B polum feptentrionalem ambiens , alter antarBicus F K dicitur. Polo P addi folet circulus ancus x ? bis in 12 partes , feu totidem intervalla horaria divifus ita , ut linea horae 12 fit in plano meridiani , & index horarius circa axem mobilis cum globo fimul circa polos rotetur. Item conftruitur ex lamina orichalcea quadrans H I ("Fig.2^ circa axiculum H mobilis, in aequalesque gradus cum eclipcica, & aequatore aiviius , qui quadrans altitudinis , & latitudinis audit. §. I I. Quis fit ufus circulorum fpbara armtl/aris ? REfp. /Equatore primum utimur ad determinandas aftrorum p declinationes: eft autem declinatio ftellae diflantia ejus ab sequatore, menfurata arcu circuli magni , qui per ftellam , & polum nequatoris ducitur, inter xquatorem, & ftellam interce-pto; quare tot graduum, & minutorum d>citur declinatio fide-ris, q iot continenttir arcu , qui hujus efl menfura. Declinatio vocatur borealis, quando ftella ab aequatore verfus boream, & auflralis, quando flella ab aequatore verfus polum auftri diftat. 2dor Utimur aequatore ad determinandum tempus primi mo~ lilis, quo arcus asquatoris datus meridianum tranfit. Quum fphaera mundana motu aequab.li circa tellurem moveatur, eo-dem motu ferri aequatorem debere patet. iEquatoris vero cir-culus dividicur in }6o°;igitur hi refpondent 24horarum inter-vallo, qtio fieri motus primi mobilis ponitur; quare fi 24 re-ducautur ad mintita nempe multiplicando per 60' prodit nu-merus 1440, ifthoc d vifo per 360° obtinentur 4' horae mo-tus diurm, qt.ae effluunt dnm unus aequatoris gradus per me-ridianum movetur. Vicffim quia 24 horis motus diurni ela-pfis totus aequator, five }5o° per meridianum promoventur, fequitur: aequatoris horie unius (patio ( divifis 360° er 24J per meridianum tranlire. Injlit* Pby/ii* P*rt, P.U, B Me- IO PhYSICjG P ARTICtfLARlJ 10 Meridloai eft dividere coelum biuas in partes, orientalem, & occidentalew; quamobrem dum fol ad lineam meridionale n ve-nit, eft medius dies ido> metiri maximam aftrorum fupra horizontem alti/udinem ; nam altituio eft arcus meridian; , qui inter horizontem , & ftellam fupra horizor.tem exftantem in. tercipitur. detcrmi iare elevatimiem poli; nam iftha ic ar-cus meridiatii inter polum , & horizo.item interceptus expri-mit: altitudo poli Tymavix 4.S0, ?o'. +to: indicare certam diei, atque noclis horam quacunque in reDione; nam fol juxta difli ab ortu verfus occafiim unius hone fpatio decurrit quare fi meridies eft in meridiano Tyrnavienfi , unim horam poft meridiem in meridiano orienti ij° propinquiore , & ho-ram 1 r in meridiano' 1 y0 occidenti viciniore fore fequitur. 11 Horizon tum feafibilis tum verus , five tarionalis fph tram_3 mundanam fecat, hic quidem in duo hemifphneria ille partem coeli confpicuam ab lateute; quamobrem dcterminat ortum, & occafum fiderum; nam hrec oriri dicuntur , quum fupra , & occidere, quum infra horizoatem funt; pars ea horizontis audit ortiva, five borizon ortivus, ex qua oriuntur ; & occidua , flve borizon occiduus, ex qua occidunt aftra. 2 ti.mant. Ab iflhoc 2? 0 ^ feie in hemi-fphasrio boreali tropicus cancri ultra Atlantem in littore occi-dentali Africx , cnnfinia Libi e , Syenen iEihiopise , mare rubrum ultra montcm Sinu, Meccam ( hxc infelicis Malio-metis patria audit J Arabiam felicem, oceanum Indicum , Per-fix extrema , Cambajam, Chin* limites , Californiam , Me-xicanum , oceanum Atlanticum , littora Cubae dirimit. In eadem ab aequatore diftantia auftrali in hemifphxrio tropicor m alter ducitur per maria, per procurrentem, five linguam Afri-cae, Monomotapam, Madagafcar, oceanum Iadicum, novam Guineam, oceanum paciftcum, Americam Peruvianam, Brafi-liam, oceanum Atlanticum. A polis terrx abeunt utrinque 2}° r circiter circuli polares ariiicus , & antarfticus; pnor per mediam porrigitur Isla idiam, per fupreimm Norwegiam, oceanum feptentrionalem , Lapponiam , fm'im maris Rulfi-cum, Samojedam , Tartariam, Americam feptentrionalem , Groenlandiam; circulus autem pohris antarcticus per terram Magellanicam leu auftralem hucufque nobis parum notam. §. III. Quotuplex fit fpbara , quaque ejus phatiomtna ? itfTWp. ad jraum: pro diverfo sequatoris ad horizontem flto Jlv triplex eil fphtra: reda, fi horizon ab aequatore dividitur ad angulos redos; obliqua , fi dirimitur oblique, five ad angu-los inoequales , parallela, fi horizonti circulus aequatoris fit parallelus. fy. ad 2dl"n: Sphaerae parallelae phtnomtna firnt (equentia: qvum fol fupra horizontem occipit afcendere, quotidieque cir-culum horizonti parallelum defcribere, id temporisvere perfru. untur polares incolne; ubi vero alterum ecliptics quadrantem percurrere, diebufque fingulis circulum horizonti parailelum conficere videbitur , aeftate ; fed fole infra horizontem per quadrantem defcendente, atque circulos diurnos parallele con-ficiente autumnus, per alterum quadrantem afcendente hiems eft. Ex quo intelligitur in iphaPra parallela (tellas , qux dimi-dium ejus occupant occidere nunquam, at neque oriri.qus al-tero in hemifphxrio lucent ; iolem vero anni dimidio fupra horizontem, altero dimidio infra eundem verfari ; quare uni-cam diem, unicamque e(Te no£tem , qux tamen ob rerratlionem radiorum foiarium, & longum crepufculum (ole non multum infra hoizontem depreiTo haud adeo horrida e(t. Quod de in-colis fub polo boreali degentibus di&um, idem fub polo auftra- Dissertatio Prima. ^13» 1! agent^bas accidit- Facile eciam colligi poteft : terras pola-res, cum fol valde obliq ie ia cas radiet, magn im experiri frigus. In fphaera refta cum fol qnadrantem dinrnis circulis inrer 18 tropicum, & aequatorem defcriptis, alterum conficit, tuni ab illorum vertice difcedit; fed iterum confe&o quadrance, per diurnos parallelos accedit; rurfus difcedit ad alterum tropicum confeftis diurnis inter tropicum, & squatorem circulis, douec quadrantem abfolvat, & ad verticem redeat. Unde fi xftas d!cenda fit, dum fol eft vertici proximus, duplicem habebu.it sellatem fole in aequatore agente-, duplicem itern hyemem, dum tropicos percurrit. Patet veroin zona torrida, qvum folfre-quens incumbat vercicibus, neque longe azenich abeat, aeftum debere effe fummum. Sed calorem hunc plurimis in locistole-rabilem reddunt non modo ftati venti certis anni temporibus reduces; verum potifTimum pluviae, quas jam hic medio anno terram continuo refngerant, ibi quotidie vefperi, quibufdam in locis menfium aliquot fpatio decidunt. Nemini autem mt-rum fit tanto in aeftu tantum pluviae fore •, nam ex ipfa tellure aeftuante, & oceano vaporum ingens copia attollitur , quae cum diu fuftentari nequeat, in terram delabatur oportet. In fph^ra refta fol , atque cecera fidera oriuntur , occiduntque_» infra horizontem; cumque circuli omnes diurni, quos fol de-(cribere concipitur, fint ad aequatorem paralleli, &ab horizon-te fecentur ad angulos re£tos, in hac Iphaerae pofitione dies femper 12 horarum no£li aeqvalis erit. Denique phaenomena hucufque memoratis in fpbseraob-ip liqua her diverfa patet. Ifthic Ellas , cum fol circulos aequa-tori parallelos percurrens cancri tropicum accedit ita, ut vercici-bus proximusfiat, autumnuslole aequatorem fuperantc, hyems eodem alteri tropicorum appropinquante , ver denique, dum rurfus fol ex oppofita parte aequatore fuperato tropicum cancri petit. iEftas igitur hisunica, unicahyems, calor, & frigus va-ria pro fitu nempe loci ad aequatorem vel polos. Stellne omnes fupra horizontem oblique oriuntur, & occidunt; fuperiori vero polo propinqutC nunquam occidunt, contra lateoti polo vicinae nunquam oriuntur. Dies no£le(que, fi tempus equincftii de. mas, femperfunt inaequales. Portiones enim fupra horizon-tem circulorum diurnorum, quos fol defcribit, trans aequato-rem verfus polum auftralem femicirculo minores, fed cis aequa-torem verfus polum borealem femicirculo majores func; quare hic dies no£\e, ibi nox die longior poft aequino&ium vernum, oppofitum fiet utrinque poft aequinoftium autumnale. Quem- 14 Phvsic^s Particolaris Quemacfmodnm latitado fideris aliojus in fph.Tra mundana dicitur diflantia ejus ab ediptica.arcu circuli per polos ecliptic.-e-tranfeuntis menfurata, & longitudo , five locus ftellje Affro-nomicus arais edipticre a principio arietrs nsque ad crrculum Fatitudrnis numeratus; ita in serra latitudo loci ert difta;it.:a ab .Tquatore menfurata in verticali per polos tranfeunte , quem meridianum illius loci nuncupamus ; Iongitudo autem efi arcus ??quatoris a primo meridiano ab occafu verfiis ortum fonptua nsqiK ad meridianum toci illius : prout igitur locus- quisque majorem minoremve latitudinem obtinuerit , diverfitatem diei experietur in fphaera obliq.ua, de quo orcum duxit divifio terra? in dimata. 20 Clima vero dicitur pars telluris una iflarom , in quas fii-perfidem inter nequatorem, & polum fitam ita fecari hngimu» duftis paralldis, ut longifTimus dies in parallelo remotiori al> squatore excedat longidimum diem parallelr vicinioris aequato-ri vel cerra parte horae, vel certo horamm numero. Veteres Geographi feptem duntaxat climata in borsali teilurrs hemi-fphserio numerabant, nullum vero in aiiftrali, quod illins non nifi modicam, hajus vero nullam partem habitari arbitraren-tur. At Recentiores usque ad rirculos poiares progrefli cli-mata 24 , a- drculo polari usque ad polos 6 numerant. Priora per femrhorne difFerentiam ica diftribuunt, ut ibi velint primum clima rerminari, ubi dies longifBma efir horarum 12 , rnin. 50, & fic porro usque ad1 dima 2+tum in quo dies longiffima eft horarum 24. A polari circulo usque ad polos augmento lon* giffimi diei menfis tmius diilribuuncur eum in modum , ut primurrr clima fit, ubi longilfima dits menfis unius, aJterum, obi menfium duorum , & lic deinceps. Dirta- de fphnera armillari faciiitis inteifigentur rnfpe£hon« iphaerx armillaris ex orichalco , ytl ligno paratne, aut globi coeleftis , «ujus nomine venit fphjera ex cupro , orichalco, charta, ant materia alia confecla, fua in fuperficie ftellas fin-gulas intervallis earunrfem diftamiis proportionatis depi£las, iimul ciieulos fphaers mundanae prcecipuos referens^ SECTIO S E C II N D A. De fyftematibus mundanis, UT facilior fit hac in materia progreffus, priusquam fyfle-mata ipfa mundana exponantur, adferentur definitiones termrnoram, hac, & futuris feftionibus occurrentium, ac obfervationes circa globos coeleftes faftoe; tum quid de orbi- tis DrsfiERTATK) PrIMA. If tis p!inetimm flt fe.vtiendum, dicetur , adferenturque ph^no-mena, qnorum in omni fyilemate , ut reflum habeatur, ratio reddi polTe debet. H;s prneftitis celebriora fyrtemata referen-tur, qnique in iis ph£noraena globorum coeleliium expliceatur, exhibebitur. §.. I. Definitioiies A/lronomtei. e. CY/lema mundi definiri ut plurimum aflolet: ordo , five dl- 21 ^ fpofit o partium univerfi, Telluris praefertim, &planeta-rnm, tum inter fe, tum comparate ad mundi centrum , &coc. lum fixarum, explicandis coeledibus phxnomenis accommoda-ta. 2. Stel/a fixa dicuntur illae, quae ita reapfe, aut ad fenfum moventur circum telluris globum , at eundem fitum, ordinem, atque diftantiam inter fe mutuo conftanter tueantur. j. Plane<. uf, aut (lelU errantes vocantur, qu;e necinterfe, nec compa-rate ad fixas eundern fitum, ordinem, & diftantiam fervant. Ex planetis alii dicuntur primarii , alii fecundarii. 4. Planet* primarii audiuut, qui circa folera, autterram, veluti circa cen-trum, vel quafi centrum immediate moventur. 5. Secundarii nuncupantur, qui circa primarium a fole diverfum fuam re-volutionem periodicam peragunt. Secundarii planetse vocantur etiam fatelUtes primarii, eo, quod ita fuas periodos circa fuum planetam primarium peragant, ut fimul ipfinn circa folem in-cedentem continuo aiTe&entur. Copernicanum fyftema ample-ftentes, planetas primmios vocant, quorum orbita (olem ambif, quorum autem orbita hunc non ambit, planetas fecundarios di-cunt. Hinc Luna illis planeta fecundarius eft,- 6. Orbitaplanet* dicitur ea curva in feiplam redicns, quam 21 planeta fuo motu periodico defcribit. 7. Orbita Telluri, aut lcli concentrica dicitur, fi ejus centrum a centro Tclluris, aut lbiis non differat; dicitur excentrica , fi fol , aut terra extra ipfius ccitrum exiftat. 8. Summa abf.s vocatur iiiud punftom orbitae, in quo exiftens planeta maxime a terra diftat; iufima ebjis vocatur punftum ejusdem orbitae, in quo planeta exiftens minime a terra diftat. Linea abfidum nuncupatur linea refta , ab abfide fumma ad abfidem infimam protenfa , easque con-jungens. 9. Apbelium eft pun£lum orbitae , in quo dum pla. neta verfatur, a fole maxime remotus eft ■, Perihelium vero eft punftum orbitae ejus , in quo dum planeta verfatur , mini-mam a fole difkntiam habet. 10. Apogeum planetae eft pun-flum orbitae planetaris, in quo planeta maxime a terra diflat; punftuni, in quo minime a terra diftat, dicitur perigaum. 11. 16 PhysiCjE Particularis 23 11. Conjutifli dicuntur pfanets , cum fub eodem 7odiaci pun£\o nobis eiTe videntur; dicuntur cppofiti, cum ea zodiaci punfla, quibus e Tellure infpefti fimul refpondent, fibi mu^ tuo e diametro adverfintur.Conjun&io planetarum vocatur etiam eortim (ynodm conjunftio vero & oppofitio communi vocabulo jfyzigiee appellantur. 12. Duo planet® dicuntur e(Te in fextili, cum fexta, in tetragcno, aut quachrato , cum quarta , in trigo-no , aut trino, cum una tertia zodiaci parte iub illo inter fe diftant. Porro hae omnes planetarum fub zodiaco habitudines ab Aftrologis eorum afpe£Vus vocitantur. ij. Nodi planetee funt pun£la , in quibus orbita planets eclipticam interfecat, quorum un"m, a quo planeta ultra edipticam afcendit verfus polum borealem, vocatur nodus afcendens; alterum , a quo in-fra eclipticam verfus polum auftralem planeta defcendit , nedus dejcendens nuncupatur. 14.. Direflus in fuo motu dicitur planeta , cum fecundum feriem , ordinemque fignorum fub zodiaco progreditur , e. g. ab ariete in taurum, a tauro in geminos &c •, ex adverfo re« trogradus vocatur, cum contra ordinem fignorum fiib illo mo-vetur, ut fi ex geminis in taurum, ex hoc in arietem recedat. Appellatur (iationarius planeta , cum neque fecundum , neque contra feriem fignorum zodiaci moveri, fed veluti ftare lub uno , eodemque ejus punfto confpicitur. 24 1?. Locus pbjficus ftellae eft punflum ccrli, in quo centrum ftellse eft pofitum. Locus opticus ftellas eft pundom, ad quod fpe£\ator centrum ftellae refert. Hic alius eft verus, alius appa. rens. Lccus opticus verus eft pun&um coeli, ad quod fpe£lator ex centro Telluris ftellam referret •, locus vero opticus apparens eft punflum cceii, ad quod fpeftator ex fuperficie Telluris ftel-lam refcrt. Sic locus S, in quo fita eft ftella S ( fig.j. Tab. 1.) eft locus ftellae phyficns ; pundum M, ad quod (peftator e centro T ftellam S referret, eft locus ejus opticus verus; pun-ftnm autem L , ad quod fpedator ex fuperficie Telluris U ftellam refert, eft ejus locus opticus appaiens. 16. VaraUaxis ftellae eft diftantia d orum locorum opticorum: quae fi fit di-ftantia loci oprici apparentis L (fig. eadem) a loco optico vero M, arcus videlicet M L, five angulus , quem arcus ifte me-titur, vocatur parallaxis alritudinis. Ex notione autem parallaxeos , figuraeqtie modo citatae in* fpeilione adverti poteft: ftellim qnamcunque nullam pofle ha« be.e p.trallaxim, fi vertici fpe£latorts dire£te immineat Hoc cafu fiq iidem ad illud idem coeli punftum ftellam refert, ad quod referret, fi e ce.itro Telluris ipfam fpedaret. 2. Ad-verti poteft: ftellam non polfe habere parallaxim fenfibilem , fi tanta fuerit iliius diftantia a Telluris globo, ut hujus femi- dia- Dissertatio Prima, 17 diameter nullam prorfus fenfibilem proportionem ad ejus di-ftantiam habeat. In hoc fiquidem cafu evanefcente radio Te!-luris U T Cfig- ead.) angulus quoque parallafticus UST, quapropter & parallaxis evanefcit. Diftantia fixarum , ut vi-debimus, a Tellure tanta eft, ut ad hanc diameter Telluris nullam fenfibilem proportionem habeat; quare fixoe (enfibilem parallaxim non habent, quemadmodum clarilfjmi Aftronomi non diflitentur. Planetarum quia minor eft a Tellure diftan-tia, illi parallaxin habent, eoque hanc habent majorem , quo nobis funt viciniores, quemadmodum ab Aftronomis demon-ftratur. 3. Eo major eft planetas parallaxis, quo ceteris pari-bns a vertice fpeftatoris fuerit remotior. §. I I. Obfervationes Aflronomica perttHetites ad decernendum de mundane fyflemate. x./^Uilibet planeta latitudinem interdum borealem, inter-16 V*. dum auftralem, interdum nullam habet. 2. Saturnus, Jupiter, Mars, & Luna ita fub zodiaco moventur, ut fcmel lingulis in revolutionibus Soli jungantur planeta fblem inter & terram, vel fole planetam inter atque terram conftituto; femel vero e diametro illi opponantur tellure planetas inter fblemque confiflente. 3. Nunquam hac ratione opponiturSoli Venus , & Mercurius; fed poftquam Venus intervallo 48 graduum,& Mercurius circiter 28° a fole digrediuntur, illi iterum ita jun-guntur, ut intra unam circa ipfum revolutionem periodicam bis appropinguent, bis ab eo recedant. 4. Luna comparate ad nos deperd;t fuum lumen, dum foli 27 jungitur; pleno orbe refulget, dum illi e diametro opponitur. j. Venus, & Mercurjus tele/copio infpefti plena facie nobis refulgent tam paulo ante, quam paulo poft unam fui cum Sole conjun&ionem; ex adverfo paulo ante, & paulo poft alteram conjun&ionem falcis figuram.referunt, eo, quod non rcifi par-tem exiguam dimidii fui illuir-inati nobis obvertunt. Qiiod fi vero in ipfa hac pofteriore conjunftione fpeflentur, maculae nigrse inftar in folari difco apparent. 6, Saturnus, Jupiter, & IVlars pleno orbe nobis refplendent non tantum cum Soli op-pcnuntur, verum eiiam ftatim ut poft conjunftionem cum eo a nobis confpiciuntur. 7. Planetae non ejusdem femper nobis apparent magnitu- 2g dinis, fed majores interdum, interdum minores. Sic Sol ni-tido puroque ccelo in merdie iufpeflus, majoris nobis appa-ret diametri, dum capricornum percurrit, quam cum in can-InHit. Phjftc* P*rt. P. 11. C cro i8 PHYSICiE Particularis cro verfatur; Venus, & Mercurius minoris molis apnarent, dum plcno orbe refulgent, quam cum falcati funt ; Saturnus, Jupiter, Mars magnitudinem nobis majorem otFerunt , dum Soli oppofiti, quam dum illi funt conjunfti; Luna vero ma-joris diametri apparet, cum in fyzigiis eft, quam cum m qua-draturis.Jam cum ex opticis eo minus nobis objeftum appareat, quo magis a nobis dilfitum eft , eoque majus , quo vicinius; patet: planetas hos non femper eandem a, Tellure diftantiam obtinere , fed interdum illi propiores, alias remotiores elTe ; propiores, quum majores, remotiores, dum-minores apparent. Hinc propior e(t notis Sol in capricorno agens ; Venus , & Mercurius , cum falcati funt; Luna in fyzigiis ; Saturnus, Ju. piter, Mars Soli oppofiti; ex adverfo remotior etl a nobis Sol, quum iflhic in cancro verfatur; Venus, & Mercurius pleno orbe refulgentes ; Luna in quadraturis ; Saturnus , Jupiter, Mars propius folem apparentes. 39 8- Solinfex fignis borealibus diutius , quam in fex.au-ftralibus tempus ducit. In illis enim diebus 187 ; in his vero 178. 9. Luna reliquos omnes planetas interdum occulit-», nunquam vero ipfa ab iis occultatur. Solem a Luna occultari in eclipfibus, nemo ncn novit Saturnum vero, Jovem , ac Martem ab ea tetlum oblervavit Hevelius. aJ Saturnus a Jo-ve, Jupiter a Marte nonnunquam tegitur. Nam referente P. Ricciolo , 11) Saturnum a' Jove occultatom anno 1,-98, 25. Septembris Keplerus ; Jovem vero vifui fubdaftum a Marte Moeftlinus, & Keplerus anno 1591 die 9. Jan. ob-lervavit. Saturni a Jove occuLcatio rariffime, intra ncmpe fe-cula accidit. Stells fixx non modo a Luna , verum etiam a reliquis planetis, etfi raro, ocuiis eripiuiuur, quemadmodum ex obfervationibus Aflronomorum conftat. 30 10. Saturnus, Jupiter, Mars, Venus, & Mercurius inter-dum funt diretli, interdum flatipnarii, nonnunquam reirogradi; celerius autem progrediuntur in direiiiotre, quam in retrograda. tione. Tres priores non apparent flationarii, neque retrogradi, nifi circa tempus eorum oppoficionis cum Sole; Venus autem, & Mercurius non nifi circa tempus inferioris conjunclionis. Omnes apparent majoris diametri, cum flationarii , & retro-gradi funt. Scaciones, recrogradaciones frequenciores funt m Sacurno, quam in Jove, & m hoc, quam in Marce, & ia Mercurio, quam in Venere. Saturnus diucius Jove , & hic diucius Marte efl retrogradus. Sol, & Luna nunquam flatio-narii, aut retrogradi, led femper diredi fub zodiaco confpi-ciuntur. III. a) Ttanfa&. Anglic. n. 78 , 129» 139- X-ib. 5. Almagefti t. 1. Schol. i. Dissertatio Prima. ^19» t,. 111. De orbitis planetarum. PRop. i. Lum orbita Tellurem , non item Solem ambit_». 31 Prob. Luna in quocunque orbita: fuae pun&o Soli conjun-gatur, inter Solem, & Terram exiftit, unde interdum deli-quium patitur; fed hoc fieri non .poflet, ut palam eft, fi ejus orbita Solem ambiret; hunc igitur ejusorbita non ambit. Am-bit autem terram. Luna etenim in fingulis fuis revolutioni-bus periodicis femel e diametro Soli opponitur, & femel con-jungitur ita juxta modo , obfervationeque 2da difta , ut ter-ram inter, & Solem fua in conjunftione conftituatur revol-vitur igitur circum Tellurem, ejusque orbita Tellurem ambit. Prop. 2. Orbita Veneris , & Mercurii Solem , non item 32 Tellurem ambit. Prob. Venus , & Mercurius neque femper fupra , neque -femper infra Solem verfantur. Nam fi femper fupra Solem verfarentur , femper pleno orbe nobis fulgerent •, quod eam continuo ftii partem nobis obverterent , quoe a fole illuminatur. Si vero femper infra Solem verfarentur , nun-quam viderentur hi planetae pleni, fed vel falcati , vel plane non confpicerentur ob averfam a nobis eam partem, quae a Sole illuftratur. Cum igitur neque femper pleni, neque fem-per falcati nobis appareant, fed modo pleni, modo falcati jux-ta obfervationeni jtam, illi modo fupra , modo infra Solem verfantur, atque cum a Sole nunc digrediantur, nunc ad eum accedant juxta obfervationem jtiam , nuncque illum fequan-tur, jam praecedant, manifeftum eft , hos planetas circa Solem revolvi. Quod vero orbitae horum planetarum Tellurem non ambiant, patet ex obfervatione ;tia, qua di£lum eft: Venerem ultra48, &Mercurius ultra 28 circiter gradus a Sole non abire;multo enim amplius illos ab eo abire oporteret, fi Tellurem fua orbita ambircnt. 2. Si horum planetarum orbitae Tellurem ambi-rent; femel in quavis fja revolutione Soli e diametro oppone-rentur, Tellure inter eos, & folem confiftente non fecus, ac Luna plena eidem opponitur ; hoc non fit ; ergo. Orbitam porro Mercurii intra orbitam Veneris contineri, ex ejus mino-re a Sole digrelfione , quam fit .Veneris, fatis apertum eft. Prop. 3. Orbita Saturni, [ovis, & Martis tam Tellurem,^^ quam Solem comple&itur. Prob. Saturnus, [upiter , &Mars ex obferv. 2da fingulis fuis in revolutionibus periodicis Soli ita opponuntur, ut Tellus intra eos, & Solem confiftat , & fingulis fuis in revolutionibus Soli junguntur eum- in modum, ut & Sol& planetae verfus eandem plagam a terra diftent; igi- C 3 tur io phrsrcj£ Parttcularis tor orhira illornm Tellurem inrra fe compleftitur. At comolc-flitur qnoqne Srlem. Nam fi p'anetr piulo poft coniun&io-nem relefcopiis afpiciantur, ii non falcati, fed pleni apoare lt; fed tales non apparerent, nifi folem intra fTiam orbitam com-plefterentur, eamque ob rem partem plene illuminatam nobis obverterent ; ergo. 34 Prop. 4. Orbita Martis propior eft Telluri, quam orbita Jovis, & hujus propior, quam Saturni , Lunoe autem omnium propinguiffima. Prob. Ex obferv. 9na Satumum Jupiter, Jo. vem Mars , hunc, quemadmodnm & reliquos planetas Lun» interdum occultat; fed id haud fieret. li Jovis orbita nobis pro. pinquior non foret, quam Saturni; & Martis, quam Jovis; Lunx, quamMartis, &reliquor >m planetarum; ergo. Cum autem ex eadem obfervatione notum fit, a Saturno quoque ftellas fixas quandoque occultari; has magis diffitas a Tellure effe , quam quemcunq^e remotiifimum planetam indubium eft. Prop. <;. Nullius platietx orbita eft circulus Telluri con-centricus. Prob. Ex obferv. 7ma nullus ex planetis conftanter eandem a terra habet diftantiam, verum ntinc propiores Tel-luri, nunc ab ea remotiores funt; fed iftud non contingeret, fi eorum orbitae elfent circuli Terr.ie concentrici; ergo. An au-tem orbitae planetarum fint circnli, vel potius ellipfes ad cir-culum proxime accedentes, dicetur infra. Orbitae folaris nulla eft fac\a mentio, controvertitur fiqui-dem, ut videbimus, an Sol circum Tellurem, vel Tellus cir-ee Solem fua in orbita revolvatur. §. I V. Pbccnomtna in *mni Jyfltmatt mundano tKponenda. fVMne fyftema mundanum , ut refttim haberi poffit, tale fit i-/ oportet, ut non modo eum fitum inter fe globis ccelefti-bus tribtiat, quem dicta de orbitis, & obfervationes certum faciunt; verum Tellus in eo ad fenfum centrum mundi occu-pet, quemadmodum ab ea iftud occupari nobis videtur, phae-nomenaque fequentia in eo exponi poffint: x.Qui fiat,ut ftel-lae omnes tam errantes quam fixae duplici motu cieri videan-tur; uno nempe diurno ab ortu in occafum 24 horarum fpatio, per circulos aequatori parallelos, & periodico fub zodiaco, qtia-propter oblique ultra citraque aequatorem ab occafu in ortum, iecundum feriem fignorum zodiaci , inreqnali velocitate ea ra-tione: ut Luna fpatio menftruo, Sol annuo, Mercurius tribus menLbus, Venus menfibus circiter octo: Mars duobus fere an- nis DlSSERTATlO PRIMA. 11 nis, Jupiter annisquafi 12, Saturnus annis circiter 30, flellx fixae irnltis annomm millibus, videlicet 29920. 2. Qunmodo fiat ob motum Solis obliquum {ub zodiaco, ot non ubique terrarum , ac marium dies fint (emper noflibus jequales *, quique tempeftatum vicifiitudines ftatis temporibus contingant, modoque aeftasfit, deinde autumnus, hyems.ver. j. Unde eveniat , quod Saturnus, Jupiter, Mars, Venus, Mercurius non femper direfte incedere, prout Sol, acLuna, fed quandoque ftare, tum regredi, deinde iterum ftare fub zo-diaco videantur, ita quidem, uttoto eo tempore regredi appa-reant, quod unam infr & alteram ftationem interjicitur, 4. Cur planetae, dum ftationarii , & retrogradi funt_» , omnes majoris diametri appareant. Unde accidat, ut fae-pius Saturnus, quam Jupiter, & hic faepius, quam Mars ; queniadm' d'im etiam Mercurius fiepius, quam Venus fub zo. diaco ftet. & retrogradiatur. 6. Qua de caufa Saturnus diuti-as fove, Jupiter diutiusMarte, permajorem tamen arcum Mars, quam Jupiter, fiz hic per majorem, quam Saturnus regredi videatur. Adferenda jam funt fyftemata mundi celebriora; fingula-» etenim adferre non vacat. §. v. Syftcma mundi Ptolcmakum. HOc (yftema omnium vetuftiffimnm eft. Pro ifthoc fiqui- 37 dem olim ftetere .Pythagoras, a) Archimedes , •») Tul-lius , Plinius , Arabes quoque plurimi tefte Ricciolo , O Chal-dxi omnes , ac fubinde Claudius Ptolemneus Alexandrinus Philofophus, qui quia jllud maxime illuftravit , 8? auxit, ab eo nomen accepit; poftque tempora Ptolemaei apud Aftrono-mos, Philofopnos, & Theologos ceteris hoc unum usque ad proximum feculum praevaluit. Locat hoc fyftema molem ter-raqueam f fig. 4) una cum aere, & igne fe ambientibus in fnundi centro. Elementari huic mundi parti imponit ccelum Lunae; coelum hoc contineri ait ccelo Mercurii, coelum Mer-curii coelo Veneris, iftud coelo Solis, coelum Solis circumdari coelo Martis, fuper hoc locat coelum Jovis , deinde ccclum Saturni, ac demum fphsram fixarum, quod firmamentum vete» res dixere, nltimumque credidere. Hos porro codos vetuftas folidos, pellucidae cryftalli inftar, credidit , ac quemcunque planetam fuo coelo inclufum , & C f omnes . 3 ) Flinius 1. 2. Hlft.Nat. c, 12. b; Macxobius L.2. in Somnium Sci-pi»ms. cj L.t,. Atmag. Stft.3. c. 2. PHYSlCiE PARTICULARIS omnes ftellas non errantes fuo infixas ccelo , velut clavos exiflimabat. Ad b«c cenfebat , coelum fixarum a daemone aliquo , five intelligentia ab ortu in occafum , cum eoque reli-quos coelos ipfo contentos ita raptari, ut totum coelum intra 2 + horas circa Tellurem convertatur. Hinc profe&um , ut crbis fixarum a veteribus primtim mobile dlceretur. Tribueba-tur in hoc fyflemate etiam planetis motus per figna zodiaci; qui autem nunc illis adftruxerint , quemadmodum etiam , qui hoc fyftema ftbinde pluribus adhuc co:lis adftruftis : primo nimirum, & fetundo cryftallino , ac primo mobili , emendare ejtls Patroni conati fint, referre operae pretium non eft. Quum jam ab omnibus, velut Aftronomicis obfervationibus', ac Phy-ficae repugnans non immerito rejiciatur. 38 Repugnat- hoc fyftema Aflronomicis obfervationibus. Coe-lum enim Mercurfi infra coelum Veneris , huius infta coelum Solis ftatuit; cum tamen certiffimis obfervationibus conllet: hos planetas circum Solem , velut fuum centrum , aut quafi centrum revolvi. Repugnat hoc fyflema Phyficae. Nam ut alia mifTa faciam, fi ccrli folidi funt , quomodo per eos , aut cometne ad nos fe fe dcmittent, & a nobis fenfim recedent ? quomodo lumen a fixis ad nos propagabitur ? Novimus pcr cryftallum etiam purifTimam, fi admodum cralTa fit , lumen_» non propagari-,'qua ratione igitur illud per immenfum quo-dammodo fpatiunj inter' nos, & fixas fitum propagabitur , Q coelos folidos , & firmos ponamus. §- V I. • • . Syflema mundi Copernicanum. "9 CYftema iflhoc nomen fuum debet Viro Aftronomis peritiP. J iD fimo Nicolao Copernico Torunae in Boruflia nato, Varmienfi in Polonia Canonico, qui fententiam Heradidis Pontici, Phi-lolai Crotoniatis , Ariftarchi Samii , pluriumque veterum re-fufcitatam annorum 50 labore ita excoluit, ut illud lua fim-plicitate, cum obfervationibus Aftronomicis mira concordia, calculi facilitate Aftronomis plurimum commendaret , Phyfi-cosque clariffimos ad illud pertraheret. Copernicus non Tel-lurem in mundi centro, fed Solem conftituit, circa quempro-xime vult moveri Mercurium, tum Venerem, deinde Terram in orbe,,quem magtium Telluris orbcm appellat ; poftea Mar-tem, tum Jovem, denique Satnrnum. Lunae orbitam circa terram affignat, & ultra omnes planetas in immenfa prope ab his diftantia fphaeram fixarum , eamque motus five diurni, five periodici veri expertem locat. Exhibet hujus fyftematis ima- Dissertatio ParMA. aj imagmem fig. Copernicanum f/ffema Solem de mimero pla. netarum e'|icif, Mercurio , Verteri, Marti, Jovi, Saturnomo-tum imicum periodicum fub zodiaco fecundum feriem fgno-rum tribuit; Tellnri vero, qus illi planetarum unus efl, tri-plicem motum affignat: primum veriiginis circa proprium axem ab occafu in ortum , alterum periodicum in orbe magno circa Solem fub ecliptica, poftremum paral/etismi , quo mediante il-lius axis in ipfa circa Solem revolutione fibi ipfi, & axi mundi parallelus exiftit. Hanc tamen terreflris axis direflionem ita vult immu.tari, ut circulum quendam , cujus radius fit gra-duum 2j , min. 30 circa eclipticne polos tardiflimo quojam motu contra fignorum feriem defcribat. Motum vertiginis a Tellure ait perfici fpatio unius diei, periodicum vero fpatio unius anni *, hinc illum diumum, hunc annutim appellat. Ab fvftemate iflhoc eum fitum inter fe globis mundi tri- 40 bui, quem obfervationes Aflronomicae , & dich de orbitis evincunt, vel infpefta ejus imagine fatis liquet. Nam in eo Telluri proxima collocatur Lnna , ejusque orbita Terram am-bit, Solem, & reliquos planetas excludit •, Venus , & Mer-curius Solerr. ita cingunt, ut orbita Mercurii fit intra orbitam Veneris; neuora tamen harum Tellurem compleftatur. Mar-tis , Jovis , Satui"ni orbitae Solem , & Teilurem continent, quin tamen Tellus illarum centrum occupet; Saturnus omnium planetarum remotillimus efl, fub hoc locatur Jupiter, fub Jo-ve Mars, ultra omnes planetas removentur fixae, quae omnia diftis de orbitis , & obfervationibus Aflronomicis funt con-formifTima. Verum Tellus quoque hoc in fyftemate ad fenfum coeli^j-ftelliferi centrum occupat , quamvis fuo in orbe circa Solem revolvi ponatur. Ea fiquidem in eo magnitudo eft cocli fteU liferi, ut ad eam magnitudo orbis magni Telluris eam habe-at proportionem, quam centrum fphaerae ad hujus fuperficiem; quapropter ut inftar punfti totus magnus orbis Teiluris com-parate ad coelum ftelliferum fpeftari polTit.-quod fi id detur; in quocunque punfto magni fui orbis Tellus- fit fita , ad fenfum lemper 111 centro cocli fteliiferi futura eft. Videndum pro-inde folum, qui phsnomena n. j«S pofita ifthoc in lyftemate explicentur. h. VII. Physicje Parttcular is VII. Exponuntur boc in fyfltmate phanomena planetarum. 42 1 CQI fyftemate ifthoc nobis moveri videtur motu perio. ij dico fub zodiaco (ecundum feriem fignorum , quatenus Tellure promota fuo magno in orbe fecundum feriem ejus fi-gnorum , nos continuo in oppofita figna Solem referimus: fit enim Sol S quiefcens in centro mundi, ( fig. 6 ) & Tellus T circa eum moveatur in magno fuo orbe Q, R ; dum htec mo-vebitur ab A in B , & ab hoc in C , five ab V in V , & ab in H , cum Sol S exillat medius inter Tellurem , & op-pofita figna zodiaci, ex legibus Opticaeille nobis videbiturrpo-veri a D in E, & ab E in F, five a in "1, & ab 111 in^. In fvftcmate porro ifto apparere quoque nobis debet Sol " moveri fub zodiaco unius anni fpatio in orbita elliptica , in cu-jus foco uno Tellus exiflit. Cum enim Sol ex diftis ea ipfa ratione moveri nobis videatur circa Tellurem quiefcentem , qua Tellus circum Solem immotum revolvitur ; neceffarium efl, ut Sol nobis unius anni fpatio appareat revolvi in orbita elliptica , cujus unum focum Tellus occupat, fi.in orbita elli- fitica Cin cujus uno foco Sol exiftit) unius anni intervallo Tel-us ipfa circa Solem quiefcentem moveri ponatur, ut infpicien-ti figuram feptimam, in qua orbita Telluris eft ellipfis abcd, palam fit, fi ad difta prius animum advertat. 43 Ex his autem confequitur 1: Tellurem moveri fub fignis bo-realibus, dum nobis Sol moveri videtur fub fignis auftralibus; & moveri eam fub auftralibus , dum Sol moveri videtur fub fignis borealibus. 2. Tellurem tenere initium librae , dum sequinoflium vernum; initium arietis, dum aequinoftium au-tumnale; initium cancri, dum Solftitium hibernum; initium capricorni, dum Solflitium sftivum nobis in boreali Telluris hremifphoerio degentibus contingit. j. Sequitur: idcirco videri nobis Solemdiutius morari fub fex fignis borealibus, quam fub fex auftraltbus; quia Tellus plus temporis in fex fignis auftra-libus, quam in fex borealibus percurrendis infumtt; eamque cb rem planum illius orbitae ellipticae a b e d ita fe habere ad eclipticam A B C D, fub qua Tellus movetur, ut fole S po-fito in altero ejus foco, major portio b a d auftralbusB A D, m nor antem b c d fex fignis borealibus B C D refpondeat. Ex quo rurfus confequitur 4 : ideo majoris nobis molis videri Solem, dumin capricorno eft, quamdumin cancro agit, quod Tellus fit.Soli vicinior, dum ipia eft fub cancro, quam dum fub capricorno exiftit. a. Sol, dlssertatio Prima. 2. Sol, planetre, & fixae videntur nobis moveri motn di-tirno-, quia dum Tellus 24 horarum intervallo ab occalu in or-tum circum fuum axem revoluta , alias poft alias partes Soli, planetis , & fixis obverrt, fidera h^c nobis oriri, meridianum afcendere.ac occidere apparent. Oriri illa nobis apparent, quando ita Tellus ab occafii verfts ortum revoluta, iis obver-titur, ut eorum in confpeclum veniamus; apparent afcendere meridianum, dum Tellus nobifcum ita revolvitur, ut vertici-bus immineant^ apparent occidere, dum motu fuo Tellus tan-tum progreditur, ut nos eoram confpeftui eripiat. Sic pona-mus S.jSolem S eiTe in centro mundi, Tellurem T fua in orbita circa eum revolvi motu vertiginis, habitatoremque effe in ejus punflo A; hic quia eft in p iiifbo Telluris a Sole e diametro averfo, habet no^em; at fi punftum hoc Telluris fuperficiei promotum fuerit per motum vcrtiginis Telluris in B, Sol oriri videb tur-, cum perrexerit in C , Sol meridianum afcendere apparebit; demum cum veuerit in D , videbitur Sol occidere. Idem nimirum hic nob.fcum accidit, inquiunt hujus lyllematis ieftatores, quod cum navigantibus, a quibus portus, urbes, terr^que recedere videntur , cum ipfi ab iisrecedant. Quod autem Sol, ac cetera fidera moveri videantur motu diurnoper circulos sequatori parallelos, ex parallelifmo axis Tel-luris cum axe aequatoris, de quo mox plura, profici'citur. 3. Dies noft.bus non debere effe (emper «quales, vicifiitu-dinefque tempeftatum efTe oportere, ftante/yftemateCopemici, manifeilum eft. In eo enim Telluris globus ea conftanti le-gc circum quiefcentem Solem S (fig. 9) revolvi ponitur, ut ejus .axis.fl b ia fingulis fuae orbitne punais fibi, & axi mundi lemper parallelus exiftat, volvaturque per illud ipfum planum orbitae ellipticne , in quo adverfa hypothefis Solem vult movcri; quam ob rem non fecus anni totius decurfu Tellus a Sole re-Ipicitur, quatn refpiceretur, fi Sol circa Tellurem quiefcentem circumageretur; fed fi hic circa Tellurem fua in orb ta ita circumageretur, ut circumagi videtur, in Tellure dierum in-requalitas, & tempeftatum Viciifitudo neceflario exifteret; ex-iftet igitor etiam jn hac hypothefi Teil ris motae; cum dierum inaequalitas, & tempeftatum anni vicilfitudu a (itu , quo Sol Tcllurem refp cit, pendeat. Infpiciatur figara citata , ex ea non ditKculter cofliget ir, q tomodo Sol ahas fuccefiive Tel-luris partes in hypothefi, de qua fermo , refpiciat. 4. Saturnum, Jovem, Mirtem, Venerem , Mercurium_» m do direclos, modo ftationarios, aut retrogrados ncbis appa-rere debere pcr illafionem opticam, ortam e motu periodico Teilifris & horum planetarum, facile in hac hypotheli often-ditur. Movcatur etenim fua in orbita Teilus T , ( fig. 10J injhu vhrfc* p*n. p. 11. D circa 16 Physics. Parttcularts circa Solem S ab occafu in ortum fecnndum feriem Hgnorum; moveatur etiam Mars fua in orb-.ta; Mars fitus in a ex terra pofita in A referetur a fpeilatore in s, promota terra in B, Mars tardius fuam orbitam , quam Tellus decurrens perveniet in b, videbiturque remotior ab occidente, ac prius fuerit , ni-mirum in u, quapropter apparebit direBus. Verum ctiam poft-quam proximus oppofitioni cum Sole pertigerit in d , eodem adhuc in ioco u , in quo antea , ex Terra in D progreffa, qua-piopter flationarius apparebit. Poft oppofitionem cum Soledo-nec Mars pertingat in r , Terra mterea progredietur in E, quamobrem Mars fpe&atori apparebit in *, adeoque retrogra-dus; cumque progrelfus in f, ad idem denuo punilum x , ex Terra in F progrefla referatur , rurfus fit flationariur ; donec ipfo in b, Terraque in H delata, iterato direElus in y confpicia-tur. Hunc in modum exponitur direflio , retrogradatio , & ftatio aliorum quoque planetarum. 47 y. Saturnus, Jupitcr , Mars , Venas , Mercurius majoris diametri apparent, cum ftationarii, ac retrogradi funt, ac durn his phxnomenis fubjefti non funt. Nam Saturnus , Jupiter, Mars retrograd: , atque ftationarii non funt, nifi circa tempus oppofitionis cum Sole ; Venus vero , & Mercurius non ni(t circa tempus inferioris conjundionis cum eodem ; q o tem-pore & hi, & illi Telluri funt viciniores, ut certum eft. 48 6. Saturnus faspius , quam Jupiter, Jupiter fepius , quam Mars, eft retrogradus, Mercunus quoque fiepius retrogradus, ac ftationarius eft, quam Venus. Cum etenim longe tardius Saturnus, quam Jupiter, & Jupiter, quam Mars, in fua or-bita moveatur, lellus celerius illis omnibus fua in orbita cir» ca Solem mota, fiepius Saturnum , quam Jovem , & Jovem faepius , quam Martem affequetur, atque inde faepius inter So-lem & Saturnum, quam inter Solem& Jovem ; faepius etiam inter Solem & Jovem, quam inter Solem & Martem in-terponi debet. Toties vero hi planetae ftationarii , & retro-gradi apparent, quoties Tellus inter eos , & Solem verfatur. Quod vero faepius Mercurius, quam Venus ftare , aut regredi appareat, inde eft : quod Mercurius citius, & frequentius fuam orbitam quam Venus decurrens, frequentius inter Tellurem & Solem reperiatur, quam Venus. ij 7> Saturnus diutius, quam Jupiter, & hic , quam Mars, regredi videtur, tum quia tardius Saturnus, quam Jupiter,& hic; quam Mars, fub zodiaco fuain orbita movetur; tum quia Saturnus altior, & a Telluris orbita remotior eft , quam Ju-piter, & hic, quam Mars. Hac ex pofteriore quoque caula accidit , quod Mars per majorem arcum , quam Jupiter , & Jupicer per majorem, quam Saturnus nobis regredi videatur. 8. Sol, dissertatio Prrwa» 3$ 8. Sol & Luna nunquam apparent nobis ftare , aut rc- rQ gredi. Cum enim Sol fub zodiaco moveri appareat, qnia ipfi cum TeSlure in confequentia figna movemur ; quemadmodum Tellus continuo in confequentia figna procedit, ita & Sol in h^c continuo moveri nobis apparere debet. Luna quoque nunquam ftationaria , aut retrograda nobis apparere pote(t_», cum ipfa perinde circum Tellurem fub fignis zodiaci fuam or-bitam decurrat, velut fi circum immotam Tellurem move-retur. 9. Quod demnm fixae motu periodico lentiffimo revolvi fi appareant, quidam ex concefTo illis motu periodico reapfe tali pro-ficifti volunt; alii communius hunc motum illarum non nifi apparentem per lufionem opticam inde proficifci exiftimant: quod Teiluris axis mutato aliquantulum parallelifmo revolva-tur in figna antecedentia. Ex hoc enim confequitur, ut fixae in confequentia figna moveri videantur. §. VIII. Syflcma mundi Tycbonicum. SYftema hoc nomen accepit a Tychone Brahe, Equ5te_» Dano, Aftronomo clariifimo , annis tribus a morte Co-pernici nato. Is reje&is veterum ccelis folidis, Tellurem ("fig. 11 ) in medio univerfi immotam quiefcere , & circum eam Lunam , Solem, & fixas ipfas, vclut fiium centrum re-volvi voluit; Lunam nempe in orbita a b , Solem in orbita c d, fixas in p q. Reliquis planetis non Tellurem , fed So-lem pro centro ftatuit ita, ut huic viciniffima fit orbita Mer-cutii ef, fupra hanc Veneris g h , ultra hanc Martis i k ita conftituta , ut Solis orbitam interfecet ; tum Jovis l m, de-mum Saturni n 0. Quidam ex affeclis Tychonis ftellis tum errantibus, tum fixis motum adftruunt & communem, quo die quovis abortu in occafum, & proprium, quo ab occafu in ortnm intra certum temporis intervallum fupra n. 26 indicatum deferantur; alii in Luna, Sole, ac fixisunicum motum reapfe talem, (eu verum, communem videlicet ab ortu in occafum dari contendunt; at iilum ajunt fieri per /piras quafdam, & helices, quo fit, ut fixae ab uno polo verfus alterum polum, & Sol, ac Luna_» ab uno tropico verfus alterum tropicum motu proprio progredi appareant. Motum porro hunc fpiralem celerrimum ajunt in nxis, tardiorem in Sole, tardiffimum in Luna; item dicunt, fpiram unam ab akera ex iis, quas efficiunt, exiguo admodum D 2 inter- Physic^ P ar ttcularis intervallo diftare, multo amplius diltare illas, quas Sol, pluri-mum vero eas, quas L"iia eiricit. Quia autemtardior ell motus Solis, quam fixarum , Sol, inquiunt, motu proprio nobis citins ferri apparet, quam fixaf, & quia Luna ipfo Soie tardius motu diurno ferrur, illa ipfo So-le motum proprium celeriorem haberenobis videtur. Deinde , quia fpirae, quas Luna motu fuo elficit, latitTime inter fe di-ftant, minus diftant fpirae Solis, minimum fixarum, confequi ajunt motum hunc admittente-, ut Luna citiffime, intramen-fisnempe fpatium ;SoI tardius, nimirum intra annum; tardilfime fixae apparentem fuum motum proprium, videlicet poft 25000 annorum intervallum abfolvere videantur. Planetis quinque aliis motum proprium, eumque ab occafu in ortum concedunt, at fimul eos a Sole, cujus alfecloe funt, ab ortu in occafum motu diurno abripi volunt eum fere in mo-dum, quo in fyftemate Copernici Luna, dum circa Terram gyratur, fimul cum Terra circum Solem abripitur. Ut vero ialvent, quomodo nec Sol nec Luna a Tellure, nec alii plane-tae a Sole aequaliter femper diftent, fed nunc propiores, nunc remotiores fint, ajunt; iftud aut inde accidere, quod orbita: planetarum noncirculares, ied ellipticx fint; aut fi circulares funt, quia funt excentrics. Demum ut direclio, ftatio, ac retrogradatio planetarum in hoc fyftemate explicetur ; dicitur motus eorum circa Solem fi-eri non per unam curvam continuam, five ellipticam, five cir-cularem , fed per quandam pluribus ex fpiris compofitam, qua-lis eft Cfig. 12) A B C D. In hac fiquidem dum aliquis pla-netarum circa Solem S progreditur ex A in b, nobis ex Ter-ra T ipfum fpe&antibus apparet dire£lus; dum ex b tendit in c, evadit ftationarius; dum ex c fertur in d, retrogradus; dum ex d verfus b attollitur, rurfus ftationarius videtur, donec ex b iterum in e moveatur, quo cafu denuo direftus eificitur. Ex his apparet, orbitas quidem planetarum a Tychone con-formiter ad obfervationes aftronomicas effe conftitutas; at non fiari facilitate inejus, ac Copernici fyflemate phaenomena coe-eftia explicari, multoque fimplicius, ac connaturalius effe fy-flema Copernici , ac Tychonis. Cum in illo motu extriplici unius Telluris, ac planetarum proprio omnia plana via flu-ant, quae circa casieftes globos obfervamus;in hoc vero oinnes globos coeleftes tot in motibus , tamque miris eife oporteat, ut eos ipfis concedere fatis arduum videatur. Oftendit fiqui-demWolfius, a) fore in fyftemate Tell iris quiefcentis , ut intra unum oculi itlum Sol conficiat milliaria Germ. lj f, Mars a ) Elem. Aftron. $. 61 g. DlSSERTATro Prtma- 19 Mars milliar. 2062, Jopiter 7219, Satornus 1257;. Cum_* autem ftellae fixae immane quantum diftent ab orbita Saturni, quanta harum celeritas in motn diurno e(Te deberet ? ex mente profefto Kepleri, fpatio temporis, quo femel dilvatu?, iterumque sontrabitur arteria , putfu geminato , circiter feptuanier quinquies centena millia milliaria circuli maximi velverentur ») Quin ipfe Ricciolus fatetur: ftellas fixas in aequatore pofitas uno huma-nae arteriae pulfu percurrere milliaria Italica Bononienfia_s 629x28. Arduum quoque conceptu eft in hoc fyftemate, quomodo Sol ci«-ca Tellurem fefe gyrans , planetas reliquos fecum rapiat. Difplicet & illad multis, quod orbita Martis orbitam Solis in-terfecet: multomagis difplicet implexus ille motus fpiralis pla-netarum ad falvandas ftationes, retrosradationes eorum adin-ventus. Verum quantumvis haec ita (e habeant, remanet ad-huc Tychonis hypotbelis intra probabilitatis termiuos; non enim defunt Tychonicis, qu« ad haec, & fimilia reponant. II-lud hic quaeri poteft: an iyftema Copernici, veLut probabilis bypothcfis defendi pdit. Quare fit §. I X. An Syflcma Copemici defendi pofftt. AD quod i^. Syftema hoc, velut hypothefnn cceleftibus f6 phsenomenis apprime confonam, nec iPhyficae repugnantem deiendi poiTe. Pars prior hujus alferti & ex diftis ^pho 7 fatis colligi poteft, & conlenfione omnium Aftronomorum, etiam eorum certa eft , qui hoc fyftemanon parum oppugnavere: ex quibus facile primus P. Ricciolus in lequens Copernici encomi-tim prorupit: Numquam fatis admiruti Juut, aimirabunturque po-fleri Copertiicea mentis celfitudincm , & pcftoris il/ius profundita-tem , ingeiiiique acrin.oniam ; qui unius globuli C quantula e/l Tel/us refpcBu cali totius ) motu, eoque triplici praflitit, quod non fine in-fanis fpbeerarum machinis maxima antc illum Aflronomorum pars vix adumbrare potuit. Nant tnotu diurtto Tel/uris reprafemavit primum mobile , liberavitque omnes alios platleias, immo & fixas a tnotu H/ot qui alioquin vaflifjimis orbibus, aut circtclis , fpirifve ndn Jine appa-renti repugnantia cum motu ipforum proprio perngendus effet £f c. t>) Scribit de Ricciolo P. de Chales, quod, quamvis ab hypothe/i Cepernicana il/e valde alienus, eamque pro viribus infedatus ejjet, nul/as tamen tabulas aptare potuit, quce tttediocriter obfervatioHibus refponderent, nifi fecundu n (yfiema terra mota , quamvis inu/rata advocajjet fubjidia, epicyclosque mutabiles , perpetucque incremento, D ? t) Lib, 6, Epitom. Aftron. Copetme, b ) Almageft. L.<>. Seft. 4. Cap, 4. 30 physlc.fi Par ticolarts y decrenteitto obtioxioi, varieqne ad eilipticam incrtnatos adbibuijfet. Unde in Jua Aftronomit refortnata, in qua tabulas moiuum caleftium accuratiffimfts , cmnibusque ibfervationibus acccmodatas fe daturum promiferat, in Irypotbefim terra mota relabitur , non quod afjerat tam vertm ejje, ftd quod ea utatur itt ratione pnra bypotbefeos , tanquam ftmplicieris, in fua fimplicitate melius cum tbfervatis con~ gruentis. ») P Congruunt illis hxc S. Auguftini: noti legitur ir> Evangelio Oominum dixijfe : mitto vobts Paraclitum , qui ves doceat de curfu Solis , & Lutia ; Cbriflianos enim facere volehat, titn Matbematkos. > Qnomodo autem addufta teflimonia Co-pernicano fyflemati impenfius faventes exponant, brevitatis gratia praetereo. Denique not3: communem fenfum, quo homines cenfent terram ftarc, & fidera moveri circa eam, nihili fieri apud Co-pernicanos. Nam vulgus, inquiunt: judicat fecundum appa-rentiam, & ideo faepe aliter, ac rcs fe habeac. Non movet Copernicanos etiam antiqnitas opinionis apud multos de Tel-iuris quiece; nam plurimi vetcrum etiam ccelos folidos cenfebant, quce tamen opinio eviluit. S E C T I o; TERTIA. De ftellis errantibus. §- l Quis numerus ({eTlarum trrantiutn, &* qna circa bas dfervatienes ? REfp. ad Stellas errantes, five planetas univcrfim 61 numerari 16, aut 17 : Lunam videlicet, Solem , ( aut juxta fyftema Copernici Tellurem ) Mercurium, Vene-rem , Martem . Jovem , Saturnum, quatuor fatellites Jovis» qrinque Saturni, & fortaffis unum Veneris. Sitellites Jovis Galilaeus a Galilneis primnm a fe vult ob-fcrvatos anno 1610 7. Jan. Simon Marius MathematicusBran-deburgenfis a fe iltos anno 1609 circa finem Novembris vifos effe contend t. llle inhonorem Serenilftmae familiae Medieeae, Uftit. Phyfit* Part. P. }1, E cui a) MurttOiius itjd. i ) Comn Felicem Mmith, L,i. c.io. 34 PhysiCjE Particularis cui crat devinftiflimus, vncavit irthos fidera Medicea*, Mariu» ipfis Brandeburgenfium fiderum nome.i impofuit. Ex Saturni (atellitibns illum, qai ordine qaartns eft, a:i. 110 pr mus deprehendit Hugenius", reliquos detexit pr'-mus Caflinus fen. Parifiis*, ordine quintum omiium remofifl rimum itf^i, tertium 1672, primum autem, & fecundum 1684, {yftemaquc horum fiderum Ludovico Regi luo ( cujus fab aa-fpiciis illa obfervavit) obtulit, a quo etiam comites SatiKMi, Ludoviciana (idera appellati fant. Saturni comites non nifi rnaximis, & exquifitilTimis telefcopiis videri poitunt: quartus poteft videri telelcopio bonne notne ped. 12 , tertius, & quin» tus ped. jo, duo intimi non nifi longioribus ped. 100 , aut ioj fpeftantur. P. Antonius Maria Rheita Capacinus Colo-nienfis putabat, fe y alios fatellites jovis reperiTe. Sed ut Aftronomi rcfle oblervarunt, is 11011 latellites novos Jovis , (ed ftellas y fixas minores, cmlo reclc fereno etiam oculo in-ermi fpedabiles, tunc tamen obcrepufculi lucem majorem ocu-lo inermi invifibiles, fuum per tubum confpexcrit. Illud cre-dibilius, quod etiam Venus fuum fatelUtem habeat; hunc enun fc obfervalfe fibi vifus eft D. Calfhii an. «672 , & i6%6 , ac poftea Jacobus Schortius Scocus aru n+o j. Novcmbris fpa-tio unius horae eadem fab piiali cum Veaere a fe fpeclatum_» teftacur. Obfervationes circaSolem: r. So1 ortus noctis tenebras di-fcutit. 2. In omni fitu inftar difci circularis apparet. j. Per telefcopium nctanwr in ejus difco enafci , arurfusquc interire tnaculee quafdam nigricantes, figura , mole , & duratione va-riabiles, circa nucleum £ fic vocantur partes maculae denfiores, & obfcuriores, J atmofphoera quadam lucidiore, & rariore cin-£te , quarum nonnullae prius , quam penitus evanefcaat , in plures difcerpuntur partes. Sxpe maculae in Sole per longius tempus nullae apparent; fic ab an. i5?o ad 1670 Parifiis ma. culae non nffi duae, neque magnas, neque diutnrnae in coafpe-£tum prodierunf, a die quoque 29 Octobris 1710 usque ad 18 Maji 171} , quemadmodum & auno fuperiore toto nullae m Sole maculae apparuere; quandoquc autem multae in eo ap-paruerunt. Sic P. Chriftopriorus Scheinerus quadam vice f» earum in Sole numeravit. Maculae, de quibus fermo, crefcunt, & decrefcunt , circa marginem Solis graciliores, & comprediores , in medio Sole majores apparent ;"quaedam in medio Sole oriuntur, & di£ folvuntur, quaedam, antequam penitus evanefcant , in plures difcerpuntur; incerdum du«, aut plures in una.n junguntur. Pro fitu vario ad centrum Solis coiores varios alfumunt : cae-ruleum, flavum, Sx, fubalbidum; dum autem plures in unam jun- Dissertatio Prrwa» 3$ pnguntar , nignores reddi videntnr. Magnitudo apparens maculamm diverfa ed , quaedam , rv , ,'„-, rarae r"T dia. metri Solis aequare apparent. P. Schetner s attamen notavit, qsandam mactilam acceffione aliarum ita amplifieatam, ut (e-ptimam diametri folaris partem aequare videretur. Quaedam macularum die uno, aliae 2,3, *o, if, 20, jo , nonnullae etiam 40 diebus durant v quin CalTinus (en. quandam per dies 70 durafTs animadvertit; eoque, quo perdurant tempore , per diftum Solis a limbo orientali ad occiderwalem r in quo difpa-rent, ita moventur, ut qaaedam poft 12,- ij, aut ty dies ex oppofita difci parte rurfus emergant, ac ad eundem limbum, ex quo digrelTae funt, poft 27 circiter dies reftituantur. Mo-tus nic earum tanto celerior, quanto centro, (eu diametro So-lis, in qua celerrtmus eft, vicinior. Demum dum maculae_» iftae ad limbum Solis contraftiores videntur, nonnunquam plu-res in unam coale(cere apparent , nuHamque re(peftu Solis parallaxim habent; five, quod idem eft: a longiftime quoque diflitis (peftatoribus, ut in Gallia, & China ad eandem difci folaris partem referuntur. 4. Quandoque, fed rarius prope altertttrum Solis marg't-^3 nem cernuntur facula , five regiones difci (blaris illuftriores , ckriore vel oblcuriore lumine, umbris , vel nebulis circumda-tap, figura rotunda, oblonga,. vel irregulari. Hevelius *) ob-fervavit maculas ex umbris, & feculis ortas , vicffim ma» culas in faculas , & umbras converfts. Hugenius b^ faculas Solis in dubiuni revocavit eo, quod eas nunquam obfervare potuerit, 5. In conjunftione Lunae cum Sole coelo fereno di-fcus Solaris interdum totus, faepiua tamen parte (blum aliqua fucceffive obfcus-atur, velpt fi in ipfum difcus quidam niger ab-eccafu verfus ostum ingrederetur, neque tamen omnibus lo-cis, fupra quorum horizontem tune temporis Sol verfatur, ejus magnitudinis apparct pars Solis obfcurata, eitiusque vide-tur obfcurari,. & citius iterato lumen faum recipere a populis occidenti' vicinioribus, quam ad orientem pofitis. Ab iis por-ro, quibus totus Sol obfcuratur, videtur prope diftum ob(cu» lantem annulus quidam lucidus difci peripheris parallelus. Obfer.v- circa Lunam: Dum Luna eft in conjunfiione cum Sole, ut fi fit in A (fig. 1 * ) lucida nobis ex terra T ipfarn intuentibus non apparet, quanto vero magis a Sole recedit, m cum eft in C, D, £, ( fig. ead.) tanto majore fui parte lucida a nobis videtur; cum autem ad oppofitionem cum Sole pertingit, ut cum in I perve ,erit, iucidi mflar difcieam fpe£ia-mus. Verum ubi rurfus ab I verfus K, L , M procedit, So-lique appropinguat, lumen ejus eadem, qua prius augebatur, E 2 ra- ») Sclenogj:, append. p. joc. h) L. 2. Cofmorft. $o Physicje Particularis ntione diminnitur, ut ejus pars illuminata perinde continua ortum re/piciat, ut ante oppofitionem occafum refpiciebat, at-que adeo ita, ut ejus pars lucida continuo Solem fpeclet. Vaiiationes hne luminis Lunaris , pbafes Luna , vocantur, quarum 4 imprimis notantur: novilunium videlicet, quadratu-ra prima , plenilunium quadratura fecunda. Nevlluniam , feu interlunium ea ipfius phafis vocatur, qua ad nos lumen Solare non refle£lit : ut cnm efl in A; tjuadratura prima ea dicitur phafis, ftib qua illa quadrante circuli a Sole digrelfa in D, quartam fui, hoc eft: dimidiam difci partem illuminatam no-bis obvertit ; pleniiumum, cum in I perven ens, pleno orbe nobis refuiget ; qua/iratura fecunda, dum ad Soleni propius ac-cedens, quadrante rurfus circuli ab eo iu L diftat, quartaque fui parte iterum nobis fplendet. Quia vero Luna a Sole di-greaiens, continuo nobis majore fui parte illuminata apparet, vocatur Luua crefcens•, & quia ab oppofitione ad conjun£lionem accedens, continuo minorem fui partem illuminatam nobis obvertic, appellatur Luna decrefcens. Ex his porro , & figur» infpefta liquet: Lunae partem dimidiam continuo a Sole illu-minari, quodque illa nunc magis, nunc minus illuminata ap-pareat, ab ejus, & Solis ad Tellurem fitu pendere. 2. In dilco Iunari partes aline lucidiores, afi;E obfcuriores apparent, & in ipfis partibus ejus obfcunoribus , prtfertim majoribus fparfe funt hinc inde particul.e lucidne, quales etiam extra iliuminatam Lunae portionem confpiciuntur. Obfcurio-res partes Lunas, ejus macula vocanttir, quarum aline funt peren. nes, ftiis nominibus infignits , ac pleraeque inermi quoque_» oculo confpicuae : aliae mole, fitu, figura variabiles , non nifi per telefcopia videndae , moventurque per difcum lunarem Soli femper diametraliter oppofitae. j. Luna crefcente, vel decrefcente fuperficies ejus circa confinium illuminatre, & non-dnm illuminatx regionis fcabra, afpera , arcuata apparet , in qua nondum illuminata non folum prominentiae lucid® , fed etiam areolae illuminatae a difco lucido fejun£lae occurrunt. In plenilunio quoque, & quando Luna in eclipfi Solis fub hoc po-nitur , veftigia afperae ejus fuperficiei fuperfunt. 4. Tempore plenilnnii Luna interdum lumine fuo, vel to-taliter, vel ex parte aliqua privatur difco quafi quopiam nigro ab oriente verfus occidentem in ea prpgrediente, quo cafu cui-cunque loco ea confpicua eft, eadem ipfius pars videtur obfcu-rata. Luna hunc in modum obfcurata plerumque rubet, non-nunqtiam tamen pars ejus.vel ctiam tota ita oculis evanefcit, ut nec per optima telefcopia coelo quantumvis ferenoappareat.y.Pe« ripheria Lunae nudis oculis rotunda confpicitur; cum autem il-la ad ftellam fixam, vel planetam accedit, ifthaec occultat; DrsSERTATIO Prma. 37 aliqnando Iimbus ftellse ea parte, qua ad Lunam appropinguat, oblonga figura apparuit, alio vero tempore in fimili occultatio-ne nulla peripheriae (lellae mutatio accidit. Cum an. 17)7 no-va Luna Jovem occultaret, Aftronomi Parifini notarunt: Jo-vem oblique Lunae admotum, rotundam figuram non mutalfe, nifi quando imago utriufque planetae verfus marginem lentis ocularis teleftopii fteftabatur. 9. Hevelio tefte , * ) maculae Lunae (ereno licet coelo inter-dum non aeque diftinflae, & clarae vifae, ordinarie tamen Lu-nae ccelum fudum, fine ulla nubium ante maculas fiifpenfarum caligine, vel umbra cernitur. Hugenius, b) quamvis faepe ma-gnis, & eximiis telefcopiis Lunae orbem exploraverit, nullum tamen nubium veftigium in Luna deprehendere potuit. Obftrv. circa Venerem: Haec candidiore & vegetiore lumi-ne refplendet, ac ceteri planetae fuperiores, immo tanto, ut perigaea quandoque interdiu inermi oculo confpiciatur, & no-£te corpora ejus lumini expofita, tefte WeidJero, c) umbram projiciant. 2. Interdum fub Sole inftar nigrs maculne rotundae progredi apparct. Primi hoc rarum phaenomenon obfervarunt Horroxius, &Crabtrius Anglian. 1639, recurretque an. 1751 6. Junii, & an. 1769 4 Junii. j.Per telefcopia magis ex-quilita poft emerfioncm ex Solis radiis gibbofa, circa maxt mam a Sole digreffionem dichotoma, & ante immerfionem he-iiacam falcata fpeftatur, eaedemque phafes in altero orbitaeejus femicirculo recurrunt. Diameter autem Veneris fakatae fextu-plo fere major eft, quam gibbofae. 4. P. Francifcus Fontana an. 164? maculam, &prominen-tiam in Venere falcata conipexit. D. de la Hire in Veneris fal-catae cava extremitate fspius interdiu afjjeritatem majorem, quam in Luna vidit. j. Caftinus an. 166« per telelcopium a Campano elaboratum in Venere gibba, & dichotoma macu-las duas deprehendit: majorem alteram , & ob(curiorem_», maleque terminatam;alteram minorem.clariorem, & fere rotun-dam , atque ex mutato hujus fitu motum Veneris circum axem a feptentrione in meridiem 2? horis, & 15 min. abfolvi in-tulit. Francifcus Blanchinus cum Veneris maculas an. 172« cum Emin. Cardinali de Polignac a 9. Febr. ufque ad 17 Mar-tii contemplatus fuiffet, earum 9. numeravit, quae ita pe. (pi-cue in ca per eximia Campaniana teleftopia videbantur, ut in Luna nudo oculo confpici lblent. Venus dicitur phofpborus, cum Solem praecedit, befpems, cum eum fequitur. Obferv. circa Mercurium: 1. Hic planeta fulgore ad Vene-rem accedit. 2. Apparet itidem, & longe frequentius, quam Venus, fub Sole fub forma nigrae maculs! tranfire. Sic eum E ) tran- 1) Cometogr. p. 363. b) Cofm.p.jS. c ) Ioftitut. Aftronomi*. 38 PhysiCjE Particularis tnrtfivi(Te die 6. Maji an. i7 primum videruiK Societatis noftrae P. P. Joan. Bapt. ZupusFranc» Fontana, & Bartolus , poftea P, Grimaidi, Hugenius, ac Calfin«3. Recsntiores 8 fafcias numerant, mutationibns non-Huliis obnoxias, plerumque tamen trss inconfpeitum veniunt, fepe una fola feptentrionale hemifjjhaerium ambiens. 2. Caffinas fenior aru 16.6$ circa marginem feptentrionaw lem fafciaemeridionalis magnam maculam mobilem notavit, cu~ jus diameter decimam q.uafi partem diametri Jovis aequabat» H^ec maculapoft 9- horas, & $6 minuta in orbem revolvitur, inotu celeriore eirca centrum, tardiore prope matginem ince-;dens- ab oriente in. oceidentem , fi. ex terra fpeftetur. Adjicio hic imaginem Jovis ex obfervatione Hogenir fig. 16 ex obfer-vatione vero Caflini fen. fig. 17, ut ejus fafciarum aliqua idea Jiabeatur. }.. Moventur cum Jove, fimulquecirca illumrevol-vuntur 4. fatellites ejus, quorum quilibet vifui fubducitur, dum interipfuwv, & Sulem Jupiter diametralirer interponitur, dum vero aliquis eorum inter Jovem & Solem intercedit r macufa rotunda in difco Jovis notatur, quae interdum ipfo fatellitema-jor eft, & cum Utellite, a quo projefta eft, movetur. Ob- t) Almag. p. 48(5". DrSSERTATTO PrTMA. Obferv. clrca Satumum: t. Satumus fuo in corpore per ^q telefcrpia optima infpefhts, femper rotond"s, & expers pna-fium cemitur; attamen, fi cum fuis adjunftis fpeftetur, mira praeter ceteros planetas forma gaudet. Nam interdum perfe. fle rotundus apparet, linea fblum quafl obftura per medium 4i-vifiis, utfig. 18; alias brachiis duobus re£h utrinque extentis, m vicinia limbi latioribu-s, fed minus lucidis, qtiam cum ab eo 111 a magis recedunt: fafcia quoque obfcuriorc paulo infra brachiorum lineam inffruflus videtur, qualem afpexit Hugeni-tis an. 1656 , exhibetque fig. 19 Deniquc nonnunquam an-fatus, five brachiis adapertis ita apparet, ut transilia fteilae fixx confpici poiTint, Hac fob forma illutn obfervatum a Calfino jun. an. ni? offert fig. 20. Grimaldus, Ricciolus primi anfas Saturni obfervarunt; nam P.Scheinero, P. Fontarrae, & Galifso melioribus telefcopiis adhuc deftitutis, qui ante Grimaidum, ac Ricciolum fpedarunt Saturnum, is figtira oblonga, tergeminus, vel tricorporeus ap-parebat. Anfae Saturni communiter ejus annulus audiunt. 2. In difco Satumi maculae nondum lunt vifae, nonnun-quam tamen fubobfucare apparent in eo unica vcl duse fafcix reftilineae fitu parallelo ad maiorem annuli ejus diametrum , cu-jufmodi in figura modo citata funt exp«:(fie. Caffinus lauda-tus an. 1719, cam rnenfe Martio Saturnus rotundus fine an-rsulo cerneretur, per telelcopium 114 ped. tresin eo fafcias re-flilineas, & parailelas confpexit: ex his media obfcurior ab nmbra annuli orta videbatur, ex duabus reliquis altera mert-dionalis feptentrionali latior erat. §. I I. Qua figura, quaquc fii natura planttarum. REfp. ad imum: Planetse omnes ad fenfum funt fphxrici.^t Prob. Planetae ut ex obfervationibus liquet, femper feno-bis fub orbiculari figura confpiciendos pr.tbent , igitur alter-utram figuram, fphaericam fcilicet, aut difci plani habeant, ne. ' cefTumeft; fed figuram difci plani non habent. Nam Sol, Ju-piter, Mars, Venus juxta dicenda habenc motum vertiginis circa proprium axem, eundem motum propter analogiam cum reliquis planfitis etiam Saturnus, & Mercurius probabilter ha-bet; quo tamen non obftante, quacunque fui parte telluri ob-verfa, difcum circularem per telefcopia fe confiderantibus vi-dendum praebent; fed hoc fieri non poffet, fi difci plani figu-ram haberent; dum enim peripheriam telluri obverterent, fo- 4© PHYSTCiE PARTfCOLAR TS lins fbb Iinene breviculae re£lae ffgura confpici debei-ent; H ta-n,en fub hac ob ingentem diftantiam conlpici polfeir ; ergo. 2. Onfht ex obfervationibus Lunam, Venerem,Mercurium foas habere phafes, fenfimque eorum Fumen crefcere, & de-creftere ira, ut nunc falcati, alias gibbofi, iterum plene iltu-minati nrbishi planetz appareant; at hoc rurfus fieri non poC fet, fi plani difci elfent, & non pottus fphaericam figuram ha-berent; ergo. ad alterum quaefitum. Sol eft globus conflans partibm hererogeneis, potiffimom tamen igneis Iflud jam olim Phi-lolophi veteres agnovere, e quibus referente Plutarcho, *) Ana-ximander ajebat; ex Sole effulgere ignem; Xenopbanes: Solem tx ignicuiis coagmeneatum tffe; Stoici ignitum , & permulto igne compaflum, Anaxagoras, Democritus, Metrodorus globum ferri tatidtntem, aut faxum ignitum dixere. Prob. Effe&us prnecipui ignisfunt: illuminare, calefacere; fed hos eflfedus in.Sote ex-perimor; ergo dubitare aon pofTumus Sofem globum fgne-um efle, Huc fecit, quod , fi Sol telcfcopiis exquifitis fpe-ftetur, praefixo lenti oculari vitro craffb colorato, aut aiie fu-ligine obduflo , in eo motus, & irrequieu partium agitati» maris ignei fluftuantis inftar obfervetur. Porro Solem non effe purum ignem efcmentarem , fed Fie-terogeneis firmis quoque partibus illum conftare, fatis often-nlunt ejus macnlse, dequibus obferv. j. n.62 Qualis vero fit leliqua materia Solis ab igne diftinfla, quis clivinabit? qui di-vinare illam volebam, alii eam asbeftr, alii auri dixere. Di-cendum : eam effe talem, quae ad exagitationem ab igne ele. mentari,. & flammam puriffimam conftitnendam aptiffima fit , poffit tamen etiam exhaiari , ac maculis ejus defervire. Non deerat Anglns quidam anonymus, qui in Sole, utpote globo igneo r ad damnatas animas crucienttas aptiffimo, locum infer-ni fitum effe voluit. Hoc aflertum, etfi temerarium, rationi-bus diverfis conquifitis probare eft adnifui. ad idem 2do: Luna eft corpus denfiim, opacum, fuum lumen a Sele iiabens,. fiiperfieie multum maequaii, nempeafi-cubi plana, alibi montibus afpera, vallibus- & foifis dehifcer». te terminaturrr. Probatur primo , efle corpus denfum, opa-cum, fuum lumen a Sole habens. Dum Luna in conjun£1:io. ne cum Sde exiftens, inter Solem & terram mterponitur, Solem 3 nobis nsnnunquam totum , frequentiffime vero ex parte folum quacfam ejus majore , minoreve erip;t ,. ipfaque inftar difci nigri ab occafu in ortum fub eo procedsntis appa-let; ( 0. ) dum autem in oppofitione cum Sole umbram ter- ») til>, 2. pfacitis Philofopfi, c, XV, Dissertatio Prima. ^41» terr* ingreditnr, pro rarione foi in eam ingrelfus, tota aut ex parte lumine fpoliatur; ( n. 6 ? ) prxrerea condat eam (blam Lunx partem fulgere, quae Soli direfte obverfa eft. Hinc in conjun£lione cum Sole, quum ejus pars illuminata a nobis aver-fa eil, lucida n^bis non apparet; falcata nobis apparet ante, &C poft conjunftionem cum Sole, quia non nifi exigue ejus pars illuminata nobis obvertitur; dimidia parte nobis fulget, cum eft in quadraturis, & pleno difto refplendet, cum eft in op-pofitione; quia in pofteriore cafu totum difcum illuminatum, in priore dimidium nobis obverlum exhibet; fed haec manifefte oftendunt Lunx corpus denfiim , opacum, lumine proprio deftiturum, lumenqne flium totHm a Sole habens effe ; ergo. Obfervamus quidcm in Lunre quoque parte non illummata 74 a Sole, lucem aliquam debilem ante, & poft conjunftionem ejus cum Sole; fed hxc putanda non cft effe ejus propria, ut quidam olim credidere, Lunae lucem quandam feeundatiam na-tivam tribuentes. Haec enim ab ea obtinetur per reflexionem radiorum folarium a terra , ut re£\e animadvertit P. Tacquet. a) Unde etiam evanefcit haec in ea lucula, poftquam eius pars non illuminata plus, quam 90 gradibus a Sole diffita, eum fi-tum obtinet, ut non amplius a terra in eam radii Solis refle-£li poflint. Freb. 2. Lunam effe corpus fuperficie multum innequali 7^ terminatum. Dum Lunam crefcentem per telefcopia intuemur, obfervamus illuminationem ejus multum diverfe propagari, eum videlicet in modum, ut quibufciam in partibus illius ^quabili-ter lumen propagetur, in aliis non item, verum partes quat dam a fuperficie ejus illuminata diffitas fulgere notamus, aliis circumfitis confinio illuminato propioribus nondum illuminatis adeo, ut confinium Lun^ iiluminatae fcabrum, dentatum.tor-tuofum, ac finuofnm appareat, videanturque in Lunne partibus nondum illuminatis non modo prominentise quaedam lucidae, fed etiam areole, arcufque lucidi a difco illuminato fejuntli; at propagatio iuminis per quafdam fphxricaeLunae partes aequa-bilis, easplanas; illa vero insquabilis, qua prius remotiores qunedam, q >am propiores illius partes illuminantur, partes il-lius quafdam prominentes effe, neque aliud, quam montes, manifeftum fadt; valles vero, & foffas dehifcentes in Luna dari, ambigere non poteft,.qui eam aliquando bono telefcopio, cumprimrs catadioptrico afpexit; ergo. it;°:Ceteri planetarum natura Lnnae fimiles cenfendi 75 funt. Otlenditur hoc affertum : Nam 1. omnes hi planetae corpora ad fenfurrt globofa funt. 3. Sunt om:ies corpori den-fa, & opaca, a Sole illuminata. Etenim ut ex oblervationi- Inlit. pbjficd P*rt, p. ii. F bug a ) AftiOH. p. 347, 42 PhysiCjE Particularis bus relatis condat, dum Yenus, & Mercurius fub difco So!;s tranfeunt, in eo inftar maculae nigrse appai enf, prxterca an*e, & poft conjunftionem fuasphafes patiuntur (n. 66, 67.) Mars quoque q uandoque gibbofus, interdnm dichotomus apparet, ("n 68.) manifefte oftendunt, hos planetas p.opria luce deftitui . fulgereque fola luce a Sole mutuata perinde , ac Lu-nam. In Jove, & Saturno phafes quidem non reperimus, con-ftattamen, ab his occultari proprios fatellites, dum intcr eos & Solem diamccraliter interponuntur; ( n. 69.) item conftat, a (ateliitibus Jovis,& Saturni umbram rotundam in hos plane-tas projici, dum illi inter Saturnum , aut Jovem & Solem conftituuntur; ( n. eod. ) fed fi Saturnus Jupiter, horum-que fatellites corpora denfa, & opaca non forent, horum ni-hilfieret, utpatet; ergo. j. Venus habet fuos montes, eofque majores, ac Luna , ut docet obierv. 4. n. 66. habebit igitur & valles. Si montes, & valles funt in Venere, an non erunt etiam in Mercurio , Marte .Jove, & Saturno, horumque fatellitibus ? quamvis in Mercurio ob magnam Soli viciniam , in reliquis| ob ni-miam a nobis diftantiam haec oblervari nequeant. §. III. Quinam ex planeth maculis obnoxii , quid ha dicenda ? jy \ D 1 mum quifitum fyfio patet ex obfervationibus: fua* J\. nimirum hahet maculas Sol, habet eas Luna, Venus, Mars, Jupiter. Maculas Solis num P. Scheinerus Ingolftadii Mathefeos ProfelTor, vel Galilaeus imus obfervaverit, lis eft. Cum enim Scheinerus anno 1611 menfe Majo, telefcopio in Solem converfo, eas vidiffet, vifafque Welfero Auguftn: Duum-viro perfcripfiflet; hic Galilaeum demaculis aScheineroobfervatis commonuit, qui anno fequente ante 18 menfcs a fe illas vifas VVel-fero refcripfit. Iftud certum eft , quod antequam Galilaeus quid-quam de maculis (blaribus vuIgalTet, Welferus macularumSo-Jis obiervationes bene multas a P. Scheinero fa&as, & per epi-ftolas fibi communicatas fub nomine ApeUis pofl tabulam laten-tis orbi erudito communicaverit. 78 ad alterum imo- Macuiae, quae in dilco (olari nobis /e produnt.probabiliusfuntexhalationesSolis.quae ex eo erumpen-tes , inftar nubium noftrarum condenfantur. Prob. Maculae So-lis in difco ejus fubito nafcuntur, rurfufque intereunt, figura, mole, magnitudine fimt variabiles: creftunt decrefcunt, quae-dam antequam evaneftant, in plures difcerpuntur, interdum duas, aut plures in unam junguntur; quandoque in Sole lon-giore quoque tempore nulloe apparent, nonnunquam bene mul- tae DlSSERTATi-0 Prima. 43 tae funt, quemadmodofn ex obferv. n. 62, recenfitis liquet; jgitur perinde fe habere vfdentur in Sole, ac in Tellure nubes; fed bne funt non nifi exhalationes, & evaporatrones e Tellure facl,¥; igitur & maculae Solis exbalationes ejus. 2. I^[acul,-e Solis non funt corpora fclida materine Solis liquldae innatantia, & plus, minusque quandoque in ea de-rrierfa, q-uod volebat De la Hire; quomodo enim tanta corpora folida, quanta effe cteberent, qu® has maculas effice-rent, flammis folaribus ita innatabunt, ut quandoq.ue conveni-re, alias difcerpi nobis appareant. Nec poffunt dici fidera cir-cum Solem errantia, quod Joan. Tarde & Carol. Mala-pertius opinabatur. Nam fi ejufmodi fidera forent, quomndo in medio difci enafci, in eo augeci, aut interire fubito poffent. 3 Si Solis maculre, ejus exhalationes crafliores iriflar nu-bium efle aiferantur, obfervationum circa maculas facile reddi-tur ratio. Sic qtiandoque nullas in Sole maculas, plures pau-ciorefve alias dari nih.il mirum: nam & nubes in Tellurc quandoque nullae, alias vei o plures, pauciores, autetiam mul. tae. Macnloe in Sole evanefcunt, difcerpuntur , plures in unam conveniunt. Hoc enim nubibus familiare. Faculx interdum ex maculis prorumpentes apparent; difruptis enim nubibus his folaribus, Solis lumen vividum inter illas erumpit. Maculae ad limbum tardius moveri, & contrahi apparent, hoc enim ipfe motus veitiginis folaris fecum fert. Nullam parallaxitn habent. Nam Soli perquam viciive funt. Rr. ad idem 2-d°iMacuIae Lunae perennes, funt partes ejus planiores, five ob fcabritiem foam, five alia ex caufa luminire-fledendo minus idoneae; variables vero non aliud funt, quam umbrae montium Lunarium- Pars prior afTerti patet. Nam x. macnlas Iunares perennes efns partes planiores, & comparate ad nos utcunque nequabiles effe oportet ; cum per eas Luna crefeente, squabiliter lumen Solis propagetur. (n. 75 ) 2.Ma-culas has oportet elfe Luni partes lumini refledendo minus idoneas. Nam fi neque, ac ceterae lumini refleftendo forent idonese, a;que etfam iilud reflefterent, neqae nigriores ceteris. cjus partibus lucidioribus apparerent. Galilxus, Hevelius, Ricciolus, Wolfius, pluresque alii ma-80 culas Lnn? perenncs , ejus maria, lacusque opinati ftint. Hu-genius,KeilIius praeter ahos negant'id de his macnlis ea de cau-fa quodji melioris tiora refefcopro infpiciautur , ut ait Keillius , in. numeris cavei nis, feu cavttatibus vacuis (umbris intercadentihusJ con~ fhire deprebendantur, quod marts fupetfictei cottvenire neqtiit. b) His dupiici ex capite hbenter affentior, uno: quia ipfe ite-ratis obfervationibtis harum macularum infigni tdefcopio cata- F 2 dio- 1' Hiftor. Aca j. Reg. ad an, 1 b } Iatiorf, ad veiam Aftroo. 44 PhysiCjE Particularis dioptrico 4. ped. cavernas dehifcentes figur^ irregularis conti-nuo deprehendi; altero: quia vix fieret , ut nubes a noftris non m.iltum abl identes non confpiceremus , fi in Luna tot maria, lacosque forent, quot maculae perenncs in illa confpi-ciuntur. Hugenius »■) ptrtes Lun« nigricantes , five macnlas ejus perehnes putat conftare materia minus candicante , quam quas eft in partibus ejus ceteris magis lucidis, quod verifimili-tudine non caret', cum magis lucidas infigniter candidas elfe oporteat eo, quod tam vividum lumen ad tantam ad nos di-ftantiam transmittant. Altera pars afferti fic probatur: H® maculae femper in par-te oppofita Soli deprehenduntur ita , ut , dum Luna crefcit, illx ortum refpiciant, quoque magis lumen per Lunam propa-gatur, defichnt; quando autem Luna decrefcit, illae refpiciunt occafum, eoque magis augentur, quo Luna magis decrefcit ; led ex hoc videtur manifefte confequi : quod hne macule non nifi umbrae altiffimorum montium Lunae fint ; naturam enim umbrarum fequuntur; ergo. Dixi : montium atti/fimorum Lunt. Inito fiquidem calculo Galilaeus, & Keplerus perpendicularem lunarium montium altitudinem ait eiTe 4 milliarium Itaiicorum , ad quam alcitu-dinem nullus Telluris creditur pervenire, ut aic Ricciolus. 8l i^. 3tio: Falcis, & maculap reliquorum planetarum vel in-defunt: quod certa parte fuae fuperficiei afperi , cavernofive fint, aut materia lumen minus refleclente praedici. Quidquid enim horum in illis fit , maculne , aut fafciae in iis apparere nobis polfunt; unde vero reipfa hujusmodi maculae , & fafciae in illis nobis appareant, refciendi poteftas nondum ftippetit. Jupiter quasdam maculas variantes ex umbra fuorum latelli-tum obtinet. §. I V. An plamtce fua atmofphara praditi ? 82T3E(p. Probabile elTe fuam planetas atmofphaeram habere: fv Nam 1. Probabile eft fua Solem atmofphaera cingi. E|us etenim maculne probabilius funt exhalationes , ex ejus corpore erumpentes, & nubium inftar circa eum condenfatae ; fed hae ex eo erumpentes circa eum condenfari nequeunt , nifi ha-beat atmofphsram, in quam eleventur, & in qua condenfen-tui; ergo. 2. Luna quoque probabilius fua atmofphxra gaudet. Dum etenim ftellae errautes, & fixae a Luna occultantur, illoe juxt* ejus *) En Cosmotheor. Dissertatio Prima, 4? ejus Ijmbnm interdnm mutant fuam figuram rotundam in ob-longam-, item eademcoeli noftri feremtate non eadem eil (em-per luminis lunaris vivacitas; ergo cum vaporum denfitas & corpcrum figuras propter refra£lionem radiorum mutet, & Iu-men debilitet, Luna probabilius fua aliqua atmofphsra gaudet. Deinde: in eclipfi folari totali Sole apogaso , & Luna peri-gaea an. 1706 & i5i? obfervatus eft annulus quidam nam-meus circa Lunam , ipfi parallelus , tujus lumen ad limbum Lunae intenfius , ab hoc remotiore loco remiffius fuit ; fed hic annulus non nifi ex inclinatione radiorum Solis per atmofphae-r3m Lunae eft efFeflus , fecus , ac dum fimile phnenomeno"n Luna apogaea, & Sole perigaeo Ipeftatur; quo tempore radiis Solis refla ad nos propagads limbus Solis circa difcum Lunae confpici poteft. Ut infra dicemus. Denique Hevelius , & P. Scheinerus flucluationem , & treoidationem quandam lumi-nis (olaris circa Lunae limbum tempore eclipfis folaris nota-vit; at hujus caufa praeter atmolphaeram Lunae non appa-ret; ergo. Ceteri planetae funt corpora Lunae fatis snaloga ; igi- j tur hi fuam aliquam atmofphaeram habere probabiliter dici poifunt. Praeterca Caffinus 1 O&ob. an. 167} vidit fixam in aqua Aquarii a difco Martis, a quo adhuc fi' diftabat , occul-tandam ita lumen amififfe, ut oculis , aut telefcopio uitra j pedes non produflodifcerni non potuerit. Roemerus vero Pa-rifiis ccelo fereno eadem die magno telefcopio ftellam poft con-jundionem cum Marte diftinguere non poterat, nifi ubi a Mar-te duas tertias ejus diametri abivilfet ; fed hoc probabiliter ob denfam Martis atmofphaeram accidit, quae lumen ftella» inter-cepit. Poftremo fatellites Jovis eodem in fitu, & diftantia a Jove & Sole diverfis temporibus diverfam masnitudinem ap-arentem habent juxta Maraldi obfervationes ; fimile quid per-ibetur de quinto fatellite Saturni, item umbra fatellitum Jovis in Jove nonnunquam major apparet ipfo ejus fatellite; fed hsec rurfus ex diverfitate atmofjshaers horum fatellitum procedere videntur; ergo. Dices: fi Luna fuam atmofphaeram haberet , forent in_® ea nubes, hivque deberent nobis elfe inftar macularum tem-poranearum confpicuae; quales tamen praeter eas, quae a mon-tibus contingunt , non obfervantur in ipfa. Verum non_» necelfario confequirur iftud. Dici enim poteft : atmofphxram Lunae adeo e(fe tenuem, ut nunquam in denfiores nnbescoga-tur, fed vapores in ea elevati , roris tenuiffimi inftar, deci-dant, ut pluribus in calidioribus terrae regionibus accidit. V. 45 rhysicie Particularis §. v. Oui ex planetis, unde pbajtbns fubjecli? F4 A ^ 'mum vuIgaribus ex planetis fubjefli fiint; J\. Luna, Mercurius, Venus, Mars, ut obfervationes fu-pra allatce docent. Jupiter , Saturnus , & eorum fatellites phafes norr gerunt. Cum etenim nimia fit horum fiderum 2 Tellure diltantia, fit : ut eorum hemifphrerium a Sole illumi-natum conveniat cum eo, quod terram fpe£lat. Dixi : vulga-ribus phafibus 4 folum ex planetis fubjvSlos. Narrv & Saturnus quasdam phafes, at non vulgares habet , ut obfervationes de eo n. -70 memorata? docent. Ad alterum' quaefitum quid reponendum fit , difta fatis cfleadunt. Cum etenim phafes planetarum in eo fitse fint , quod diverfe illuminati nobis appareant, patet ,, non aliunde eos phafibus eiTe fubjeflos , quam , quia pro diverfo ad Tel-lurem , Solemque fitu modo rnajor, modo minor , vel etiam tota pars eorum difci ilLuminata terrae obvertitur » aut tota ab illa avertttuF. Irvfpiciatur fig. 1 j. gf Quires: unde Saturnus quandoque rotundus absque annu-lo, aiias cum hoc brachiatus, aut anfatus appareat ? fe. Vero« fimiliter dici poteft cum Hugenio; Saturnuminde fub his pha* fibus apparere, quod is cingatur annulo quodam tenui plano, nusquam corpori Saturni cohxrente, atque ad eclipticam incli-nato. Nam fi iftuddetur, phaenomena ejus phafium refteex-poniintUF. Obvertatur enim Saturnus oculo fpeflatoris ita , ut anniilr peripheria in eodem plano fit cum ocuio, cum hic an-nulus comparate ad molem corporis Saturnr ponatur e(Te te-nuis, oculum effugiet, neque aliud hoc m cafu ocuius in Sa. turno percipiet, q,uam obfcu?am lineam ("ut fig. ig) ex um-bra, quam hic annulus in eo elhcit. Porro fi Saturnus iucli-netur non nihil verfus oculum, ut non a fola jam anrnuli peri-pheria., verum ab ejus latitudine lumen ad nos refkilat, non eberit ejus diftantia , quo minus a nobis videri poffit. Ve-rum quia nimis- adhuc oblique latitudo annuli nobis obverti-tur, apertura illius nondum a nobis difcerni potefl , adeoque per modum brachiorum apparebit , quemadmodum fig. 19; demam fi amplius adhuc verfus nos Saturnus inclinetur , ut iatitudo annuli dire£lius obiiciatur oculis , apertura fimul illius aliqua , ucut fig. zo offendit , difcerni poterit, per c^uam & fixae confpiduntur, ficq.ue anfatus apparebic. g6~ C?(Tmus- jun. annulum Saturni oriri putat ex congerie fa-tellitom multoram, in eodem plano difpofitorum , adeo fibi propinqaorum,, ut intervallum eos inter difcerni nequeat. D. de Mau. dlssertatto Prima. 47 Maupertuis annulum hunc cenfuit torrentem efTe vaporum ex uno, vel pluribus cometis derivatorum , virtute gravitatis at-tra&orum, & circa planetam in gyrum aftorum. Aliis pla-cuit: annulum Saturni confhri ex vaporibus ab eo circa zonam ejus torridam in fubiime evolantibus , & eam undtque cin-gentibus. Annulus hic ex vaporibus five cometarum , five ipfius Sa-turni effici cenfendus non videtur. Si enim ex his efficere-tur, vix tam vividum lumen ad nos ex tanta diftantia refle-fterct; neque fkret, ut poft annos absque annulo rotun-dus, linea folum obfcura per medium cin£tus appareret. An_» igitur fatellicum congeries cum Caffmo hic annulus dicendus cft ? difficile fane eft iftud determinare, cum nihil fimile in uuiverfo habeamus. V I. Ouid fit cclipfis planeterum , tin.de Vla in ipfis ? REfp. ad itnum: Eclipfis planetarum eft luminis in iis defe- g^ £tio. Hoec alia eft realis, alia apparens item alia tota-lis, alia partialis. Realis eclipfis eft, qua lumen planetae reapfe deficit. Apparens eft, qua lumen reapfe non deficit in plane-ta, fed folum nobis deficere videtur. Apparentis exemplum videbimus in Sole, realis in Luna. Totalis eciipfis eft plane-t® , fi in toto ejus corpore; partialic vero , fi in parte folum ejus reapfe, aut apparenter lumen deficiat. Eclipfes obferva-mus in Sole, Luna, & perfrequenter in fatellicibus fovis. ad alterum i«o- Eclipfis Solis habetur ex diametrali gg interpofitione globi lunaris inter Solem , & Tellurem. Af-fertio hsec certa eft , ficque paucis oftenditur : Eclipfis Solis nunquam contingit , nifi in conjunftione Lunae cum Sole , dumque contingit defe£tio Solis, iemper ex margine Solis oc-cidentali eum in modum inchoat, velut fi difcus aliquis opa. cus Lunari magnitudine apparente aequalis ex ea parte in il-lum ingrederetur; igitur cum Luna motu propno ab occafu in ortum moveatur, appareatque nobis inftar difci circularis, du-bitandum non eft, inde Solem eclipfim pati, quia Luna inter Solem , & Tellurem e diametro interponitur. Et fane nifi lftud fic eflet, fieri non poffet, ut tanta accuratione per calcu-lum curfus Lunae, ac Solis ab Aftronomis ad minuta usque fecunda praediceretur. Ex his porro fequentia deducuntur corollaria : i.Totalisng eit eclipfis Solis, fi Luna per fui Solem inter & Tellurem interpofitionem Solis totum difcum ; parcialis vero , fi fo- lum- 48 physic^: parttcul alws rummodo partem ejus nobis occultet. Eclipfis Solis totalis dicitur ctntralis , cum Luna ita Soli fubjcfla eft , ut refta du-fta a vtfu noftro ad centrum Soiis , per centrum Lun® tran-feat. 2. Solis eclipfis eft apparens tantummodo ; ex eo enim lti. mine fuo Sol non fpoliatur , qurd nos illud ob interpofitum Lunt globum percipere nequeamus, Unde tempore hujus eclipfis Tellus potius ecliphm, eamque reaiem patitur , quam Sol. j. Eclipfis Solis in ea foltim parte horizontis noftri con-tingit, in quam umbra, vel penumbra Lunre incidit. Venit autem umbra nomine radiorum d reftorum totius corporis lu-minofi per corpus opacnm interceptio ; nomine vero penumbra venit interceptio radiorum directorum corporis luminofi per corpus opacum non omnium, fed folum ex parte ejus aliqua venientium. Sic fi fig. 21 in S ponamus effe Solem , m A B Lunam, in partem Teiluris intra D E Luncc umbra, in partes vero C D, E F penumbra incidet. Nam in illa radii diretli Solis ex toto ejus corpore venientes intercipientur; in his vero non nifi incidentes ex ejus parte aliqua majore , aut minore , ut ex figura ipfa colligere pronum eft. Ratio porro corollarii eft : quta in ca parte horiiontis , in quam nec um-bra, nee penumbra Lunie incidit , radii direfti ex toto Sole veniunt, totusque Sol illuminatus apparet; quapropter in nul-la ejus parte lumen deficere videtur; atqui tali in loco eclipfis folaris nulla effe poteft; ergo. > 4. In ca parte horizontis Telluris , in qnam Luna umbram projicit, habetur eclipfis Solis totaiis ; in ea vero , in quam incidit penumbra, habetur partialis. Nam in priori totus Sol habitatoribus eripitur, in pofteriore vero fola ejus pars major, aut minor, ut infpefta figura proxime citata oflendit. Hinc etiam patet .• «odem tempore fieri quibusdam habitatoribus ecli-pfnn partialem, dum aliis accidit totalis. f. Solis eclipfis totalis nequit effe aniverfalis comparate ad omnes habitatores ejus hemiiph^rii, in quo eclipfis fpefta-tur. Nam cum Luna minor fit Tellure, ejus umbra conica tanta efe nequit, ut totum hemifphaerium, in quo eclipfjs ac-cidit, obregat. Sententia P. Scheineri eclipfis totahs So-lis ultra 70 milliaria porrigi nequir. 6. Solis eclipfis non incipit , nec definit eodem tcmpore illis omnibus, qui eam in aliqua Solis conjunftione experiun* tur; verum citius illis, qui occidentaliores funt, & tardius il-lis, qni viciniores orienti. Luna fiqnidem movetur fub Sole ab occafli in ortum ; igitur & umbra ejns , quam in terram tunc projicit, ita fuper ejus fuperficiem movetur; ut prius illos obte- Dissertatxo Prima. 49 cbtegat, qai occidenti funt viciniores , quam qui viciniores orienti. 7. Solis eclipfis nunquam fi.t, niu in novilunio. Quianora nifi in hoc Luna inter Teliurem & Solem e diamstro, auc prope e diametro intcrponitur. Non camen in omni novilunio, fed rarius folum accidit hacc eclipfis. Quia tempore quoque no-vilunii raro accidic, uc Luna inter Tellurem & Solem e dia-metro, aut prope e diametro interporiatur; eo, quod frequen-tiffime in novilunio Luna conrtituacur in parte fuce orbitae non nihil amplius ab ecliptica declinante. Quotks autem fit novilu-nium in parte orbitae lunaris a nodis arcu 11S graduum diftante, cclipfis nulla cft; quia tunc umbra & penumbra Lunae extra globum Telluris cadk. Unde ut eclipfis Solis tempore novi-lunii aceidat, necelfe eft, eo tempore Lunam in alterutro no-dorum , vel prope nodos Soli conjungi. g. Eclipfis. quje in Palxftina tempore mortis Servatoris noftri contigit, prodigiofa fiiit. Fuit enim totalis comparate ad totum hemifphaerium, quod horizon Paloeftinae definit , qualis ex coroli. naturae viribus effe nequit. Denique quia fuit prope in plenilunio; cum Judaeis pafcha ante 14 Lunam, five ante plenilunium ex legibus T. V. celebrare non licuerit, mors que Chrilli biduo ante pafcha acciderit. Si Sol petigaeus, Luna vero apogaea fit in novilunio faflo £1 in alterutro nodorum ( quod interdum accidit ) fic Solis ecli-pfis centralis, quae ab Aflronomis amiularis dicicur. In hac diC cus Solis ob Lunam incerveniencem non videtur, nifi fecun-dum fuos limbos inftar armillae, aut cireuli aurei. Concingit hoc phnencmenon inde, quod tali cafu Lunae diameter appa-rens minor fit apparente diametro Solis , indcque Luna totum Solem'obtegere neqneat; deinde, quia tali cafii ob magnam Lunoe a terra diftantiam, ejusumbra usque ad terram nonper-tingit, fed velut libera in aere pendet. Maxima duratio eclipfis folaris in eadem regione eft circi-ter z horarum. Cum enim Luna intra 2 horas conficiat motu fuo pericdico circiter unum gradum, fieri ncn poteft, ut So-lem longe tardius motum fuum periodicum conficientem non de%at. Eclipfis Solis totalis cum mora lcngiore ex caufa nunc data elTe non poteft.Ex hoc autem confirmaturcorollarium Svum; tempo.eenim Chrifti mcrtui eclipfis totalis perduravit a hora fexta sque ad ncnam Sequitur etiam: defe£ticnes illas lumims, quas plures h ftorici longo temporis intervallo in So. Ie exftitifTe ( nam anno, menfe, 12, ) diebus ) memorant, non fiuffe edipfes . de qualibus nobis fermo, fed maculis tunc in pktom fuiffe Solem, diccndum eft,, fi eorum narratio a vero non dev at. inftii.ehtfKPari. p. H. Q P.CIa- $o Physicje Particularis P. Clavius «) fcribit: tn eclipfi Solis totali, quam an. iConimbricae circa mendiem ob(ervavit, raitas mn mo. dico temporis intervallo fuifTe tenebras, ut quodammodo no-flurnis majores forent; nequeenim, ubi quis pedem pone. ret, videre poterat , clariflimsque ftell* in coelo apparebant. i ad idem qusfitum ad®- Lunae eclipfis habetur per hoc, quod ipfa in umbram a Tellure noftra projeflam incurrat-s. Prob. Lunae eclipfis nunquam contingit, nili quando ea Soli opponitur in eciiptica, aut prope eun exiftens; quapropter contingit tunc (olum, quando iuter Solem & L .n.im terra conftituitur, atque a Sole , infenorem eclipticae partem occu-pante illuminata urnbram verfus Lunam projicit; igitur cum alioqui eclipfis Lunae incipiat a limbo ejns orientali, dubitari nequit, quin per hoc habeatur, quod Luna motu fuo ab occi-dente ad ortum progrelTa umbram a terra projectam incurrat. Confir. Lunaris eclipfis tanto praecile tempore durat,-quan-tum inito calculo requiri deprehenditur, ut ex Telluris um-bra, quam tunc fubit, Luna erumpat; igitur, cum haec unibra huic effeftui efficiendo fit idonea, illi is, & nulli alteri caufae poteft adfcribi. Ex his autem rurfus fequentia deduci po& ftnt Corollaria: i. Totalis fit eclipfis Lunae.quando tota Lu-na; partialis vero, quando folum pars ejus umbram terrae in-greditur. a. Luns eclipfis, eft eclipfis realis, quia ipfa de (e opaca, dum umbram terrne ingreditur, vere lumine lpoliatur. ^.Eclipfis Lunae efl univerfalis comparate ad omnes, qui in he-miiphaerio, in quo Luna eft, verfmtur. Cum enim Luna re ipla iunvine privata fit, comparate ad omnes eodem in hemi£ phaerio talis apparere debet. 4. Lunae edipfis fit (olum in ple-nilunio, cum terra inter Solem & Lunam direfle interiacet; quia nullo alio tempore Luna umbram terrx ingredi poteft-». j.Non omni plenilunio eclipfis Lunae accidit, fed foium cum eft in nodis, aiK prope nodos. Cum enim Sol femper in ecli-ptica circa terram volvatur, apex terrae umbrae in eciipticae par-tem adverlam incidit, nifi igitur, dum inpleniiunio LunaSo-li oppofita eft, fit in ecliptka, aut prope illam, five quod idem eft, in nodis, aut prope nodos, fine eclipfi pleniluntuin habebit. Demonftratur hic ab Aftronomis: nunquam contingere_» eclipfim Lunae , fi illa a nodis arcu ij graduum in fua orbita diftet. <5. Luna intra i) gradus fuie orbitae nodis vicinaecon-ftituta, quo propior eft nodo, eo majorem patitur eclipfim ;in nodo vero iplo totalem ; quia in priore cafu eo major ejus pars, in pofteriore vero tota umbram terrae ingreditur. An- a) ia commenj. ad ca|>. 4. Sphsta Bofcian*. Dissertatto Prima. ji Anteqnam Lnna,eclipfim fubitura, umbram terra? ingredia- «« €ur, & cum poft eclipfim ex ea emergit, pallere notatur. Pal-lor hic efficitur a penumbra terra?, per hujus atmofphneram Solis radios ex parte intercipientem , refringentem fada ; & quia atmofphnera prope terram denfior eft, ejusque, utpote ro-tundae, diameter major, illa utrinque prope umbram magis pallet,quam in parteab umbraremota ; 2. Luna in perigaeo cs-teris paribus, majorem patitur eclipfim , quam in apogreo; quia, quo propior illa eft terrne, eo conus umbrofus craffior eft;, quapropter & magis, & diutius illam obumbrabit. Dura-tio maxima eclipfium totalium eft 4 circiter horarum : fcilicet ab initio immerfionis usque ad totalem immerfionem horae uni-us, per duas circiter horas in immerfione totali perfiftit, & unamrurfus horam in fucceftiva emerfione confumit; eft enim conus umbrofus terrae admodum vaftus mulcoque vaftior. quam Luna. ad idem Eclipfis fatellitum Saturni ab umbra Sa-tnrni, & eclipfis fateliitum Jovis ab umbra Jovis habetur. Pro!>. Hi fatellites funt corpora opaea, ut Luna, a Sole lu-men fiium habentia, & circa Saturnum ac Jovem motum fu-um periodicum facientia; ergo fi umbram Saturni, aut Jovis, utpote corporum opacorum , fubeant, illos lumine privari non fecus, ac Lunam r dum terrae umbram ingreditur , necet fe eft, Satellites Jovis frequentiftjme (nam jaxta Caffinum: plus, quam millies } fed non nifi in exili punfto Jovem fua circa il-lum curfitatione obumbrant. Jupiter, Saturnus, aut Marspro-pter immanem a Luna diftantiam ab ejus unnbra nunquam po£ iunt defeftionem luminis pati» §. v i r. Qua ftt Aiftantia , & tnagnitudo Planetarstm, ANtequam ^phi quaefito fatisfiat, advertendum ii">: diftan- _ tiam, & magnitudinem cCeleflium corporum non poffe nos a iunde, quam ex parallaxi eorum ope opncne, ac Trigo-nometriae determinare; ex pofteriore enim eonftat: cnrpus (up-ra nos p< fitnm eo magis a nobis diftare, quo minorem habet parallaxim; ex pricre vero: idem corpus eo minoris nobis dia. metri apparere, q'110 illud a nobis magisdiflat. Ex lvc porro fequitur: de magnitudine coeleftium corpo-rum nih I prob.-bilis poffe pronunciari, nifi eorum diftantia fit cognita; hac autem cognofci non poteft, nifi ex oblervatione G a accu- $o Physicje Particularis accurata parallaxeos. Parallaxin porro in planeds, excepta Lti-na.admodum difficile eft , fatente praeter allios KeiMio accurate obfervare ob exiguitatem parallaxeos in aliis planetis. Quare hinc profeflum: quod in Lunae diftantia Aftronomi non mul-tum diffentiai.t, non parum vero in diftantia aliorum pUneta-rum. Neque mirum: cum enim Solis parallaxis fqui ceteris planetis Luna excepta, illam majorem habet) ultra i o, aut 12 minuta 2dt fe non extendat, etiam dum maxima eft, at-que ex hac de millibus milliarium diftanti® concludendum fit; quam facile hic accidit, ut, ficut Solis, & aliorum planeta-rum parallaxis Aflronomis diverfis uno, alterove minuto fe-cundo major, aut minor apparet, ita etiam diftantiam Solis majorem, vel minorem notabilrter condudant. Quia vero nullus planeta femper a nobis aequaliter diflat—», interdum enim perigxus, alias apogaeus eft ; quantum fenten-tia celebratiffimorum Aflronomorum Copernici , Tychonis , Riceioli, Caffinique fenioris diflet quisque in maxima fui a terra diflantia , quantum in media , & quantum in minima in lemidiametris terrae ( ut Aftronomis mos eft ) adferam. Si quifpiam cupierit, quot milliaribus Germ. planeta a terra di-ftet, noverit femidiametrum terrs fecundum communem opi-nionem continere in fe milliaria Germ. 860 , quorum quod-que ped. Parif 22824 compleftitur. Quare numerum femi-diametrorum in 8<5° milliaria ducat. His pofitis fatisfit qusfi-to iiw> fequenti tabella. Diftantiae planetarum in terrae ftmidiametris Diftantia Lunae a Tellure. maxima. media. minimt, Copernico 60 ~~ Tychoni 58 54 Ricciolo 6 4 S9 Caffino 61 <>i jj Diftantia Solis a Tellure. maxima. tnedia. minima. Copernico 1179 114* iioj Tychoni 118» nfo n 17 Ricciolo 7580 7 j 27 7074 Caffino »2574 asoo» Diftan- Dissertatio Prtma. Diftantia Mercurii a Tellure. maxima. media. minima. Copernico 209 137 6$ Ricciolo i<5{f 114» €29 Caflino jjooo 22000 nooa Difiantia Veneris a Tellure. maxima. media. minima. Copernico 1407 808 aio Ricciolo 1987 1141 497 Caffino ?8ooo 22000 6 000 Diflantia Martis a Tellurc. maxima. media. minima. Copernico 11241 *}9J 194? Tychoni joso 174$ 410 Ricciolo $04$ 17) j 421 Caflino 5-9000 8000 Diflantia Jovis a Tellure. maxima. tnedia. minima. Copernico 182*1 14750 11248 Tychoni 541« 3990 2f<54 Ricciolo 7 J64 4f$8 Caflino 143000 ii;ooo S7000 Diftantia Saturni a Tellure. maxima. media. miuima. Copernico 25737 22000 1826) Tychoni 12340 iojjo 8"7**0 Ricciolo 12 3 5 illo diftat ; fecundi r qui priore ampliustertii, qui adhuc amplius, & fic porro. Alteri quaefito ^phi ut fatisfiat, itidem ex celebrium Aftro-nomorum calculo magnitudinem planetarum hic appono per comparationem ach Tellurem , cujus peripheria 9400, diame-ter t-20.,. femidiamerer 8<*o milliaria Germ. continet. Igitur Luna eft minor terra vicibus ad mentem Copernici fere4j, ad mentem Tychonis fere 42, Lanfpergii fere 46 ,. Calfini Sol major eft terra juxta Tychonem vicibus 140 , Lan-Ipergium 4;4, Ricciolum 38600, CafTmum 1000000. Mercurius minor eft terra vicibus ex Tychone 19 , ex Lanfpergio 12, ICeciolo 256 , Caffino 27. Venus minor itidem eft terra vkibus Tychoni 6 , Lan-fpergio }4, Ricciolo major terra vicibus i^ , Caffino vero-aequalis- Maiseft minor terra Tychoni vicibus 1} , Lanfpergio 8, CalTmo Jupiter major eft terra ad' mentem Tychonis vicibus 14. Lanlpergii 25;-, Kepleri Riccioli ^g?, Caftini rno. Saturnus paricer major eft Tellure ex Tychone vicibus z^,. Keplero 10, Ricciolo 891, Caffino 980. INfinuatus eft equidem jam fparfim motus planetarum , eum tamen hic fiib oculos una proponere noa abs re fore exifti-mo. Itaque IOO ^ imo: Sol motu triplici praeditus eft, diumo fcilicet, peri-cdiGO , & vertiginis. Diumus eft, quo is vere, aut apparen-ter movetur ab ortu in occafum, velut circulum aequatori pa. ralleium- diebus finguhs defcribens. Diurnus dicitur, quod_» unius ») Piincip. Ihilof. Mathcnu Lib. 3. Dissertatto Prima. ff anius diei fpatio, five 24 horis perficiacur.iVrsAVttj five anntu us eft is, quo ab occalu in ortum fub ecliptica u figna zodiact peragrat ita, ut ad idem punftum eclipticn:, v. g. ad fignum atietis, ex quo digredus erat, redeat. Abfolvit Sol hunc mo-tum diebus 36?, horis 5, minutis circiter 49. Dico circiter 49 : nam quidam Aftronorni bis rninutis aliquot minuta fecun-da detrahunt-, alii addunt. Thales Milefius imus fuifle tra-ditur inter Gratcos, qui motum periodicum Solis j<5? dierum aocuerit. AccepilTe id ipfum videtur ab Aegyptiis Sacerdo-tibus, quibus, Laertio tefte, familiariter adhaefit. Nam Aegip-tius annus jtf? dicrum erat, Mocus vertiginis SoSis eft, quo is ab occafli in ortum circa axem fuum ircdefinencer convercicur. Perficicur hic mocus com-parace ad Tcllurem ex calculo Caflini diebus 27, horis 12, min. 20. Probanc hunc mocum Phyfici Soli ineife ex maculis ejus, quae ita regulari, & conftanti motu a limbo orientaii ad occidentaiem moventur, ut dies circiter 1 j cum dimidio in parte nobis obverfa moveantur, & modice diutms poftcergum Solis lateant, dum iterum nobis fpeftabiles fiant. Ex motu hoc macularum motum vertiginis Solis inde refte probari con-jiciunt: quod in difci (oiaris medio motus velocior fiat ,quam ad limbos iilius; tcem quod macu-loe contra£liores fint ad limbos , immo nonnunquam plures in unam coalefcere videantur, quas apparencias dari necelfe eft mocu verciginis Soli admilfo. 2d°- Luna quadruplicem habec mocum : diurnum , perio ioi dicum, verciginis, & libracionis. Primum ex his (Ci illum reapfe peragic ) illa non conficit irrcra 24 horas, fed opus habec ad eum horis circicer 25. Cum illa intra 24 horas motu fto periodico a Sole verfus ortum ij gradus, & medium cir-citer difcedat. Hinc Luna quotidie nobis tardius oriri confpici-tur. Periodicum fuum motum Luna complet intervallo dierum 27, hor. 7. min 4j. fecund. 8- Vucatur hic ejus motus eti-am tnenflruus •, quia menfem periodicum difti temporis intervallo efficit, ficut menfem jjmodicum efikit intervallo dierum 29. hor. 12. min. 44, quo elaplb rurfus Solem alfequitur , & illi conjungitur. Obferva hic: Lunam non ita moveri (ub zodiaco , ut nun-quam, quemadmodum Sol, ab ec-liptica declinet ; fed ea po-tiusratione: ut ejus orbita in duobus e diametro oppofitis pun-ftis eclipticam interfecet. Haec duo punda interledionis vo-cantur nodi Lun®, & ex his unus nodus afcendens, alter de-fcendens; iile, a quo difcedens Luna ultra eclipticam verfus Boream excurrit; pofterior, a quo cum Luna difcedit, abecli-ptica verfus auftrum declinat. Declinat vero Lunae orbita ab ecliptica gradibusj j. Ex hoc vero fequitur: Lunam in eclipti- ca physic.e particul arjs ca bis tantum in quavis fua periodica revolutione reperiri, tune fcilicet, quum eft in nodis. _ Porro nodi Luns non funt fixi » fed contra fignornm zodiaci ieriem , nempe a H ad ^, &-» a tf ad V ita revolvuntur, ut intervallo annorum 18, & ; menfium cum femifTe integram revolutionem faciant. 102 Motus vertiginisLmx eft,quo illa intra quodvis tempas motus fui periodici femelcircafuum axem revolvitur. Hunc motum in ea dari debere , imus obfervavit Caffinus. Nifi enim fic circa axem revolveretur, fieri non pofTet, ur femper eadem pars ejus nobis obverteretur, fed continuo alias poft alias nobis fpeftandas offerret. Ex hoc porro motu vertiginis fequitur i Lunoe incolas( fi qui eifent ) habituros menftruo temporis in-tervallo unam diem, & urvam noflem, at diem multo longio-rem nofte •, eum Sol partem Lunae dimidia majorem illuflret.. (Phys. Gen.n. 8+0 Lihrationis Luart motus is dicitur, quo illa , veluti trepi-datione quadam agitari obfervatur, quatenus qunedam Luns maculae in occidentali illius limbo pofits,. modo ad orienta-lem ejus limbum accedere,. modo ab illo recedere,interdum re-pente apparere, rurfus repente difparere confpiciuntur. Pri-mus hunc motum notavit GaLlaeus-; per plures annos aceurate obfervavit Langrenus> tum Gaffeiidus» fed maxime Heve-lius. 103 j"0- Reliqui quoque planetae omnes probabiiiter triplict motugaudent, diuino,periodico, & vertiginis. Diurnum om-nes vere, aut apparenter intra horas 2+ abfolvunt.. Periodi-cum motum Satumus ab occafu in ortum fub zodiaco circa So-lem conficit fpatio an. 29,. dierum 174, & fere 3. hor. orbita ejus pariter„ ac de orbita Lunae diftum , interfecat eclipticam, ejusque inclinatio maxim3 definitur a Keplero grad. 2, min.j2. Jupiter periodum fiiam abfolvit annis 11, diebus 317, & fe-re 1$ horis. Ejus orbitae inclinatio ab eodem Keplero poni-tur grad. 1, min. 20» Mars fpatio. unius anrii, ac dierum fer-me 322 curfum fuum periodiaim peragit in orbita, cujus ma-xima inclinatio eff ad mentem Kepleri grad. 1 , min. j-o, fe-cund. 30. Yenus periodico motu revolvitur circa Solem die-bus 224, & horis fere t8; ejus autem orbita ab ecliptica de-clinat grad. 3, min. 22, Mercurius circa eundem Solem inter-vallo dierum »7, horis 23, & fere media circumit per orbi-tam ab ecliptica declinantem calculo Kepleriano grad. 6, min. ?4. 104 Satellitum Jovis curfis periodicus circa Jovem ex obferva* tionihus Caffini eft fequens: Satellitis primi diei 1, hor. r8. min. 28', 36*; fatellttis fecundi d. ?. h. 13. 18', ;2W. tertii d. 7, h. i, 5»', 40"; quarti d. 16 , h. is, Sa« Dissertatio Prrwa» 3$ Satellitum vero Saturni ex eodem Cafflno e(l , qui fequi-tnr: Primi d. i, h. ai, 18', 27" ; fecundi d- a , h. 17, 41', 22"; tertii d. 4 , h. 11, 3-;', is"; quarti d. if , h. 22 , 41', 14"; quinti d. 79, h. 7, 48'. Jupiter motum fuum vertiginis perficit ex oblervationibus I0-macularum a Caffino fen. faflis horis s», min. <;<; ; Mars ex ejusdem obfervacionibus circa fuum axem revolvitur horis 24, min. 40; Venus ex obfervationibus Blaachinianis motum ver-tiginis abfolvit diebus 24 , & horis ferme 8. An , & quanto tempore Saturnus, & Mercurius circa fuum itidem axem re-volvantur, huc usque ab Aftronomis certo definiri non po-tuit; cum ob hujus nimiam ad Solern viciniam , & illius ni-miam ab eo diftantiam maculae , & harum circa haec corpora coeleflia revoiutio nonperinde, ac in aliis ex mernoratis pla-necis, obfervari poftint. Non improbabilicer tamen ex analo-gia aliorum hi quoque planetae fuum motum vertiginis habere cenfentur, & fortalfis fatellites quoque cum Jovis, tum Sa-turni eum habent. Ex hisporro fequitur: quod, fi Jupiter,Mars, Venus,Lu-io5 na fuos haberet incolas, incolae Jovis diebus breviffimis, in» colae Martis fere noftris squalibus , nimium vero longis inco-Ise Veneiis, & Lunae perfruerentur. Praeterea addi hic poteft, quod quidam ex diftantia planetarum minortim a Sole dedu-cunt. Nimirum : fi Saturnus , Jnpiter , Mars, Venus , Mer-curius, Luna fuis gauderent incolis, Saturnt incolis decies mi-nor appareret Sol, quam nobis , & qurnquagies circiter minus lucis , & caloris ab eo, quam nos, participarent. Incolis Jo-vis q.uinquies minor, quam nobis, Sol videretur; lueis vero , & caloris vicies quinquies minus ab iilo, quam nos haberent. Incoiis Mdrcis Sol apparerec plus * minor, quam nobis; lucis, & caloris duplo minus, quam nos , participareut. Incolis Ve-neris Solappareret \ major, quam nobis; lucis, & caloris ab eo duplo ampi us, quam nos, experirentur. Incolae Mercu-rii Sotem fere triplo majorem fpeftarent, lucisque, & caioris. feptuplo amplius haberent. Verum fit §. I X. An planeta fues incolas haheam ? J^m olim, tefte Plutarcho , a) Philofophi Pythagorici Lu-I0jr •ram inftar terroe ab animalibus habitari , ajebant ; ejus-ocm fententiae cum Pythagoricis , referente Tuilio, b)erat_» in/lit. Pbyjic* P. lt, H . Xe- aj L. 3. deplacit Philof.c. 30. b ) Iib.4. qusfi. Acaii. 58 PHYSlCiE PARTTCULARIS Xenophanes , qui in illa etiam mu!tas urbes e(Te afferebat. Hanc opinionem rurfus in lucem provexerunt clari nominis Philofophi Recentiores. L enim (y -lemati Coperr, cano infiften» tes, cum Tellurern noftram inter planetas collocent, ceteros» que planetas prorfus inftar Telluris noflrae fe habere fentiant, ut hanc, ita & ceteros planetas, Sole excepto, a fuis quoque animalibus inhabitari volunt. Ex his praecipui funt Hugenius, Sturmius, Wilkius, Derhamus, Hambergerus , Roftius, Wol-fius, Cardinalis Cuianus , ^ De Rheita, *>) Fontenel, c) P. Caftel. Ceterum ad quaefitum §phi fequentibus propofitio-nibus refpondendum videtur. 108 Prop. i. Planetas incolis fuis deftitui, haud fatis eflicaciter oftendi poteft. Prob. Planetas fuis incolis deftitui , nec poteft efiicaciter oftendi authoritate , nec ratione. Non authoritate: Sacr$ etenim Literae planeticolarum exifte.itiam diferte nullibi negant , immo eorum ne quidem memitiere: illud autem_» A£iuum Apoftolorum: fecitque ex uno omue genu< hominum in~ habitare fuper univerfam faciem terra, e) quod quidam adverfuS planetarum incolas adferunt, pro planetarum incolis pugnans facile reponet, loqui folummodo de hominibus terrae incolis. Ad hunc modum non difficulter exponet alios fimiles Sa-crarum Literarum textus. IOp Sed nec poteft ollendi ratione : Argumentum fiquidem ab hac petitum eft fere hoc unicum , quo Mercurius , Ventis, Lunaobaeftum, Jupiter, maximeque Saturnus ob frigus ha-bitationi animalium inepti fic oftenduntur : In Jove ex diftis n. 10$ ob longinquitatem vicies quinquies, in Saturno quin-quagiesminor calor, quare &totidem vicibus majus frigus cflet, quamapudnos; in Venere autem ob viciniam Solis duplo, in Mercurio feptuplo majorem calorem elTe oporteret; quia veroLuna prope conjunfiionem cumSole huic multovicnior eft , quamfit Tellus, in hac quoqueob eandern caufiim majorcalor e(Te deberet quam fitin Tellure. Praterea dies continua in Luna, & Venere foret dierum i},quam ob rem & afftus enormis, omnia exurens, hominibus , & animalibus intolerabilis. Nam fi apud nos tempore aeftivo, cum Sol verticibus noftris propius imminet, diebus lerenis continuis 14, absque omnis pluviae, & peculia-ris roris interventu tantus eft aeftus, ut teneriores plantas ex-urat, animaliaque non parum excruciet, quamvis calorem diur-nuin noftes intercurientes temperent; quomodo in Luna , Ve-nere non omnes piantas exuret , animilia non enecabit , in qua nullae pluviae, nam nullae nubes craffiores, nulla ab ardore Solis a) De dofta ignorantii L. 2. c. tr. b) in oculis Enochi , atque Elie L. 4. c. 1. c) Entteticns Sur la pluralice de raondcs. d ) Ttait. Siw la pe-fant. Univ. e) C. 7. v. 26. Dissertatio Prima. ^5» Soiis remiffio, nam continaa tam longo tempore dies ? Qoid quod lux ipfa Veneris, ac Mercurii ( n. iotf) incolas ( fi qui in his planetis effent } & alia animalia excscaret. Verum ad hoc planeticolarum patroni refpondent: potuilfcIIO omnipotentem , & fapientiiTimum Authorem naturcE in pla-netis homines, animalia, & plantas producere , quorum na-tura ita elfet temperata, ut & in frigore Jovis , ac Saturni, & in xftu Lunae, Veneris, ac Me curii absque nocumento pecu-liari perfeverare pofTent. Profefto difficile eft iftud fapientiffi-nio, & omnipotenti DEO negare. In noltris regionibus pro-pius polum fitis rigidiffima regnant frigora , fi cum noftris com-parentur, & fub zona torrida ingens , noftrum multum fupe-rans efl aeflus; utraque tamen harum plagarum fuas habet_» plantas, fuos habet incolas. Qjid quod DEUS potuit ra-tionibus aliis nobis ignotis, planeticolis , & planetarum plan-tis adverfiis frigus, & xftum providere. Prop. 2. Planetas fuos incolas habere, evinci non poteft. m Pro/j. Argumenta pro ineolis planetarum funt fequentia: i.Pla-netarum globi funt tam fimiles globo Tellurrs , quam fimili» eft canis eani, perindeque Tellus planeta eft Solis, quam Sa-turnus, Jupiter, ac alri; igitur ficut feftioni anatomicae unius canis praefens, vifis in illo cerebro , corde , pulmonibus &c. dum alterum canem fe£to perfimilem videt , bene infert: hunc quoque eanem cerebro , corde , pulmonibus &c praedi-tum; ita pariter praefens Telluri , in eaque expertus plantas , animaiiaque dari, dum videt alios planetas Telluri perfimiles, bene inferet : in iis quoque plantas, ac animalia dari. 2. Iij planetis dantur montes, maria, flumina , atmofphaera ; igitur & nubes, ros; fi nubes , ros , etiam plantne; fi dantur plan-tae, dantur & animalia , in quorum ufum plantae concedunt; fi haec, & homines, qui ex his omnibus creatori laudem , & gloriam reddant; cum DEUS fingula, quae fecit, non nifi ad fapientiffimum finem fecerit, neque horum omnium alter finis e(fe potuerit. 3. Tam vaftorum globorum nullus commodior finis apparet, quam ut illi ab hominsbus, aliisque animalibus habitarentur. 4. Fide tenemus, inquit Wolfius , DEUM omnia condidiffe ad manifeftaudum perfeBiones fuas , fcientiam , fapientiam , potentiam , bonitatem, Cumque adeo terricolce corpora Lwice partialia diflintte cognofcere nequeant, ne DEUS fapientijjimus fine excidat , creaturce rattonis capaces , & corporibus infirufla, ut Lunam incolant, opus tmnium cenftri dtbet. a) Satellites Saturni circa Saturnum. & Jovis circa Jovem non al 0 fine videntnr circumvolvi , nlfi ut mcolis Saturni, ac Jovis noftes lucidas efficiant , quemad- H 2 mo- 1) Elem. Aftron. 5. 499, 6o Phtsicje Particdlarts aiodum nobis Luna; planetasque fuos primarios Iumine a (e in ipfos reflexo adjuvent. Hinc, quia Saturnus a Sole remo-ti(fimus,minimum luminis mter planetas ab eo accipit, DEUS illi de f latellitibus, una & annulo, qui forte ad mentem Caf-fini cx congerie multorum fatellrtum eft coagmentatus , pro-vicfit; Jovi vero, quia eft propinguior Soli , dedit (olummo-do 6. Planetae habent fuum motum vertiginis; hujus au-tem finis alter non apparet, nifi ut planeticohs dies , & no-ftes efficiat. 112 At his omnibus etfi fvaderi, non tamen evinci poteft-» planetas incolas fuos habere. Nam i. quamvis concedatur ali-qua analogia inter diftos planetas & Tellurem, in eo videli-cet fita :quod ipfi , utTellus noftra, fint corpora opaca, fuper-ficiem inaequalem habentia , montibus, & partibus aliis planis, aliis depreffis gaudentia, tantam tamen elfe, quanta eft inter canem & canem, jure negari poteft, neque iftud a patronis planeticolarum elficaciter probari poterit. Ipfi quoque dixi-mus.: maculas lunares probabilius non eife maria; ex diflis quoque conftat planetas atmofphaeram ejufmodi, qualem ha-bet Tellus, Ron habere; neque demonftrari poteft , in pla-netis dari flumina , fontes, montes, ac partes depreifas terra perinde gen^rationi plantarom , quare & vitx animalium_« idonea conftare, ut conftat Tellus noftra. Ricciolus ») profec-to ex lucis, quam refledunt planetae , claritate concludit: eos non tam opacos elfe, ut terra, fed aptiores ad lumen Solis ru-tilantius vibrandum. Quum experientia ipfa doceamur, quod terrae fuperficies a Sole illuftrata , quamvis ante oculos prope pofita, non ita fplendeat, ut planetae. Quare hos cum unionibusex conchyliis margaritarum majorum comparat, & mediam illis naturam inter fpecula, &corpora mere opaca tri-buit. Demum neque hucusque demonftratum eft: Tellurem perinde planetam elfe , ac fint reliqui. Quia vero rss ita fe habet , patet: ex analogia Telluris no-ftrs cum planetis non polfe evinci, planetas ab incolis quibus-dam inhabitari. Ex his porro apparet: non habere pondus magnum argumentum alterum; cum plura affumat, quae foli-de probari nequeunt. 113 Argumenta cetera a caufa finali potiffimum petita duobus prioribus non funt etfic?ciora. Facile enim reponitur: non ita nobis omnes fines , quos Deus in crcatione mundi fibi praefi-xit, elfe cognitos, ut alii e(fe nequeant, quam qui nobis fuc-currunt; quis cognovit metitem Domini, aut auis confiliarius ejus fuk ? quis fine confidentia afferat: habitationem folam ani-malium , non vero alios fines ab hac diftinftos globorum^» pla- » ) Almag. pag. 496. b ) Rom, 11. r. 34, Dissertatio Prima. ^61» planetarlomm e(Te potuifTe. Ex Sacris Literis conflat: Solem, Lunam, & omnia aftra cceli in mbuflerium cunclis gentibus, quce fub calo funt, Deum creafTe , O qui vero particulares Dei fines fuerint, iftud a nobis certo fciri, aut demonftrari nequit. Quartum argumentum negantibus planeticolas etiam ridi-culum apparet. Nam fi idcirco Deus Lunse habitatores dare debuiifet', ut partialia ejtis corpora ( quod ait Wolfius ) cog-nolcant, ficque ex his cognitis Dei perfe&iones manifeften-tur, confequeretur: etiam in Sole, ac ad centra globorum mun-danorum habitatores effe debere. Qui enim fecus partialia cor-pora horum globorum diftinfte cognofcentur. Ad quintum ajunt: fi iflud probaret, Marti quoque ad_» minus duos fatellites dandos raifTe; cum Veneri, qus Soli multum propingua eft, probabile fit datum effe unum. Prop. 5. Pianetas fuos incolas habere nec negandum, nec t afRrmandum eft. Non eft aegandutn : Nam ex propofitione * prima planetas fuis incolis deftitui, fatis haud oftendi po-teft. Affirmandum non eftNam ex propofitione alteraj planetas fuos incolas habere , evirtci non poteft. Sine ra-tione autem fufficiente nuliius entis exiftentia adftrui debet. SECTIO Qtl ARTA. De ftellis fixis , & ftellis noyii. $. L Gbfervationes Aflroncmic* circa flellas fixas. OBfer. 1. Lumen iixarum, illuftnorum prscipue quarun- Hf dam, forte eft, & fcintillans, quse fcintillatio major eft in fixis propius horizontem fitis, quam altis, auge-turque, dum aer vaporibus magis abundat, ut in tempeftatis mutatione. 2. In quibusdam ejusdem ordinis, feu magnito-dinis apparentis, lucis celeritas diverfa notatur. }. Si fixac te-lefcopiis ad id paratis infpiciantur, earum moles non augetur eum in modum, quo augeri novimus molem planetarum, at potius multo minores nobis per telefcopia apparent, quam ocu-lo libero ob ablatum per telefcopium earum lumen fpurium. Tollitur autem hoc lumen, fi lens objefliva aut fuligine levi-ter inficiatur ( quod fuadet Hugenius ) aut ita diaphragmate tegatur, ut foramen diametri pifi majoris telefcopium obtineat. 4. Non modo in galaxia & ftellis nebulofis, verum etiam aliis H i in a ) Deut, c. 4. v. 19, $o Physicje Particularis In cceli regionibus fixse plurimne nudos oculos effugientes, eae. que diverfae magnitudinis per telefcopia confpiciuntur , eo plures, quo meliora funt telefcopia. Sic Rob. Hugenius per telefcopium 12 ped. in plejadibus 78 ftellas notavit; Reitha ve-ro 188 , & fidere orionis aooo. Frxoe, quae nonnifi telefco-piis videri polTunt, telefcopica nuncupantur. 5. Quaedam fixse telefcopio in fpeflre in binas, aut plures divifie apparent. Sic Caifinus primam arietis aliquando in bi-nas aequales intervallo diametri ntriusque diftantes (peftavit. Iii medio quoque orionis ftella oculo inermi unica videtur, in quam tamen fi telefcopium dirigatur, tres pene inter fe conti-guae (ub obtutum veniunt, quas lucida regio irregulari figura v in qua praeterea quatuor ftellae minimae emicant, ambit iu, ut ccelum ibi hiatu quodam interruptum videatur, per quem in plagam illuftriorem profpe&us videtur, indeque faramen cali nuncupatur. 6. Quaedam ex fixis magnitudinem apparentem mutare funt animadverfae. Sic lucida aquilae a veteribus , & Tychone tertiae magaitudinis fnit habita, cum tamen modo magnitudinis fecundae; lucida Medufe an. 1692 , } , & 4 fpe-ftata quartoe „ modo tertix , modo lecundae magnitudiois apparuit. §. 1 1. Qti cum_» pluribus cenfebat. U5 Refp'. jam • fteilas fixas efTe corpora propria Iuce in-ftar Solis fulgentia. Prob. Si talia non eiTent, Iumenque fuum a Sole acciperent, minus, quam Saturnus fulgerenr, fi-cut enim quia Saturnus magis diftat a Sole, quam ceteri pla-nets , rrrinus fulget, quam iili, ita etiam cum fixae magis di-ftent aSole, quam Saturnus, illaeminus, quam hicfulgerede-berent; hoc obfervationibns repugnat conftat enim quafdam fixas, ut Siriutn , magis fulgereetiam Jove, ac Marte. & non folum Saturno; ergo. Qjiia vero fixae proprio lumine fiilgent, Cartefius illas cum pluiibus arbitratus eft totidem efle Soles, circa quos veluti centra alii planetae, aliaeque terrae movean-tur. Sed hoc pofterius incerta eonjeftura eft. Quodfi vero na- a ) L, 2. de placit. Philo/I DrsSERTATlO PRTMA« liitura Soli fimilcs fimt, credibile eft illas ipfi fimiles efTe eti-am figura, ac perinde efle phyfice rotundas, etfi rftud fatis probari nequeat. R. ad alterum. Fixarum numerus nobis ignotus eft, ne-II? que unquam certo a nobis comperiendus apparet juxta illud Domini ad Abraham : numera fid/as, fipoees. *) Katio quoque iftud fatis perfuadet. Di£fum fiquidem obferv. 4 multo plu-res in coelo fixas telefcopiis depreheadi, quam inermibus ocu-iis fe objiciunt, eoque lemper plures, quo in iis afpiciendis meliorum telefcopiorum eft ufus. Hiparchus Rhodius ex fuis, & aliorum obfervationibus catalogum fixarum 1022 contexuitj his Ptolemaeus 4 addidit", Tycho plures, nec paucas Keple-rus, cujus teinpore jam n6j funt numeratae. Invalefcente fiib-inde ufu tele/copiorum, Rieciolus, & Grimaldus numerarunt fi-xas 1468; Bajerus 172?, Hevelius 1888. Hos omnes fu-peravit Flamftedius ; is enim fuo in catalogo recenfuit fixas jooo , de quo Keillius b ) haec habet; tantum Urenia bujus A(lro-nomi debet laboribns, ut ne minima quavis confpiciatur (iella , cujus locus in ccclis non melius innotefcat, quam plurimarum urbium, & civitatum fitus , & pofitiones, per quas quotidie itinera faciunt via-tores. Numerus ftellarum a Flamftedio pofitus etfi fortalfis eas, quas oculus inermis difcemere poteft, non tamen omnes com-pleftitur. Non enim verifimilttudinem excedit opinio Riccioli in firmamento duos milliones fixarum afferentis. Quum_» in folo Orione, in quo nudis oculis vifibiles a Keplero po-nunturd2, Der telefcopia a Reitha ("obferv. 4) obftrvatae funt 2000. Quid quod galaxia,feu via laclea , lucida nempe iila fafcia, quam nofte ferena per multam ceeli partem diftenfam confpici-mus, nihil aliud fit teleftopiis teftantibus, quam congeries innumerabilium ftellarum ( obferv. eadem ) qus nudo ocula difcerni nequeunt, fibique invicem adeo vicinx funt, ut eas li-bero oculo afpicientibus nonnifi communis confufus .albor appa-reat. Democritus jam olim viam la&eam ftellularum conge-riem effe opinabatur, hanc autem reipfa effe primus Galilaeus ope telefcopii detexit. Pariter ad polum auftralem duas nube-culae, vel maculae albicantes telefcopiis infpe£fae ftellularum con-geries effe deprehenduntur, quemadmodum etiam illae ftellae, quas Aftronomi nebulofas appellant. 9= ad 3uum*Fixasrationeapparentisdiametri in 7 claffesdividi: jjg Quce maximae apparentis diametri fiint, in claffe prima repo-nuntvur, vocanturqae r w* magnitudinis; qune diametro apparentc illis funt proxims, funt in clalfe fecunda, & dicuntur z^ ma-gnitudinis; magnitudmis y qus ad has illico accednnt, & fic Porro , ita ut minimas diametri feptima itifima magnitudinis dican- tur. ») Gen. c, 15, v.5. b; Imiod. ad vettm Aftron. Lcft, 6. Phys-icjb Particuuakis jur> imx magnitudinis numeratitur univerfim 20 : in hemi-Iphirio boreali 6", una fcilicct in Aquila , altera inAuriga, )«» m BAote, 4ta in Caffiopeia, 5" in Lyra , <5«- in Serpentario •, ia lodiaco funt itidem 6 : una in Tauro, dure in Leone, 4ta in Virgine, in Scorpio , 6«in Aquario. Reliquas (unt in he-mifphaerio auflrali> I I L Ouid fit afterifmus , quotque afterifmi numerenturr 119 A D 1 mum Refp. Afterifmut, aftt confleliatio funt plures ftei-l\ lae diverfae magnitudinis phantafiae, memoriaeque juvan. dae, & fermonis de illis faciendi gratia fimul comprehenfae, qui-bus nomina varia prascipue e fabulis pctita funt impofita. 120 R: ad alterum : A veteribus afterifmi 48 numerabantur, quibus ftellas 1022 comprehenderunt; at nunc jam ftudio il-luftrium Aftronomorum 76 afterifrni fixas r87J comprehen-dentes in coelo diftin£H funt:nempe praeter 12 zodiacalcs , verfus Boream, & totidem verfus Auftrum , quos in globis coeleftibus,. tabulisque Doppelmajeri videre licet. Horum afte-rifmorum notitia ne tyronem penitus latear, tabulam eorum nomina, numerum, fbrtemque ftellarum ipfis comprehcnfarurm ad mentem Jacobi Zimmermanni ex Verdriefio ' ) huc trans-fero: quam fi intueamur,, complecbtur In hemifphsrio BoreaRi Magnitud, Stellas I II III IV V VI VTI J. Andromed» 46 — 3 2 10 ro 19 2 2. Antinous- *9 — 3 6 6 4 — b Aquila 33 1 .— 2 f 4 11 — 4- Aurisa 40 i 1 z 6 17 13 — ?• Bootes cum monteMaenalo^ 1 — 7 14 n 12 1 4. Canes Venatict *3 — 1 3 8 10 1 7- Camelopardali& 32 — —■ — 4 i 1* 13 — 8. Caifiopeiar >8 1 — f f 18 7 2- V Cepheus fi —■ — ; 9 13 t 10. Cerberus 4 ;—* —. — 1 \ — - 11. Coma Berenices 21 ■- —- — 4 11 3 12. Cororia Botealis 8 1 — 4 3 JJ- Cygnus 47 r 7 16 18 5 - 14. Dclphinus 14 — —, * — 2 7 - »5- Draco> }9 - 2 10 '3 9 i - 16. a ) Ihjrf. Part. Special, «, 3. de ccelo , & fteffjs. Dissert atio Prima. 65 16. Equuieus 6 — — 1 3 1 I — 17. Hercuies — — 8 1? if 6 1 18. Lacerta 10 — — — — 6 4 — 19. Leo min. — — 3 3 — 9 — 20. Lynx. »9 — — 1 1 7 10 — 21. Lyra 17 1 — 2 — 8 6 — 22. Pegafus 37 — 3 3 7 8 U 1 2;. Perfeus ■ 4« — 2 4 11 M 15 —■ 24. Sagitta f — - — 4 I — — 2 ? • Serpens 2 1 — I 7 8 2 3 —- 2d. Serpentarius 4? 1 J 7 if 14 7 — a?. Scutum Sobieftianura 7 — - — 2 4 1 — 28. Triangulum majus 9 — — — ? 2 4 — 29. Triangulum minus ? — - — — - 3 — jo. Urfa major 71 — 6 4 16 21 23 1 31. Urfa minor 1 2 — 2 I 3 J 3 — }2, Vulpecala cum Anf. 27 — — 2 — IO if — Summa8ja| 6(24] 8yli9'|268|»«ifii In Zodiaco. Magnitud. f. Aries 2. Taurus $. Gemini 4. Cancer 5. Leo 6. Virgo 7. Libra 8. Scorpius 9. Sagittarius 10. Capricornus 11. Aquarius 12. Pilces Stellas I II III IV V VI VII — 1 2 4 6 13 I f J 1 I 4 9 •9 17 — 38 — 3 3 9 7 16 — 29 — — 2 4 6 iS 2 5° 2 1 S 14 'f S° 1 — 6 6 20 2 2 I — 2 I 5 6 I 34 1 3 7 12 4 5 2 3° — — f II 7 7 — — — 3 3 8 13 i 48 1 — 4 7 21 14 I 39 — — 1 6 20 12 - Summa 4471 <5|nl 43I 9Ji^36i14-S|J» In hemifphsrio Auftrali Stellas 1. Canis major 22 2. Canis minor j 3 Cetus 46 4. Corvus g 5. Crater ,0 6. Eridanus 4g btjiit. PhjJiiA p, 11. Magnitud. I II III IV V I 5 1 J 10 — 1 1 _ 4 I 1 10 11 12 - — 3 2 2 - — — 7 1 ] — 8 29 8 VI}'VII 7 10 1 2 7. W- 66 Physicje Particularis 7• Hydra 35 1 — 2 r? 8 9 — 8. Lepus 16 — — 2 9 4 1 — 9. Moncceros 19 — — — 10 7 i — 10. Argo navis 47 1 7 8 15 «f 1 — 11. Orion 6 2 2 4 4 9 24 18 I 12. Sextans Uraniae 12 — — — I 5 5 1 I?. Columba Noachi 10 — — 2 1 <5 1 — 14. Robur Carolin. 1 2 — 1 2 7 2 — — IJ. Centaurus Ji 1 I 8 9 10 1 1 I<5. Crux 4 — 3 1 — — — — 17. Lupus 2} — — 2 i 14 4 — 18. Ara, Thuribulum 9 — — 1 6 I I — 19. Corona Auftralis 12 — — — 1 3 8 —■ 20. Grus IJ — 2 1 2 8 — — 21. Phaenix 13 — 1 3 7 2 — — 22. Pavo 14 — 1 3 5 4 1 — 2J- Apus 11 — — — 4 3 4 — 24. Mufca, Apis 4 — — — 2 2 — — 2 jf , Lan-fpergius 42000000 , Rheita 20000000 , Keplerus 34077067 pofuit-, Hugenius fixarum a Tellure diflantiam tantam exifli-mavit, ut folis difiantia 24000 femid. ter. ad diftantiam fixa-rum fit, ut 1. ad 27664; quamobrem tantam , ut fi globus e majore tormento emiffus fingulis arteri® pulfibus 100 circiter hexapedas Gallicas percurrens illa celericate continuo ad fixas ferretur, infumerec fere fepcingenta annorum millia, donec ad proximas fixas pervenirec. Juxca Calfinum diftancia Tel-luris a Sole ad diftantiam Sirii eft, ut 1 8^45780. Non eadem tamen videtur omnium fixarum a Tellure di- 123 ftantia , at alix remotiores a nobis , aliae nobis viciniores \ t. etenim fixae, quas nudo oculo confpicimus , telefcopio in-Ipeft® apparente magnitudine non crefcunt ( obfi j.J ac po-tius m>nuuntur; dum vero per illa viam lafteam intuemur, ftellulx hanc conflituentes diametro apparente augentur ; cum jam illa in iis tanta fit, ut ipfae clare difcerni queant. Atqui iftud non contingeret, fi fixarum omnium par efTet a nobis di-ftantia. Illae fiquidem priores non aliam ob caufam , quam enormem a nobis diftantiam fua in diametro apparente tele-fcopiis non augentur. Iftud vero docet ftellulas , ex quarum congerie via laftea (idem eft de ftellis nebulofis , & duabus nubeculis ad polum auftralem ) confurgit, nobis viciniores efl fe, quam fint ceterae fixae. 2. Omiffis aliis fixas non aeque a Tellure diffitas e(Te fatis oftendit hiatus ille in enfe Orionis, de quo obfervatione 5. Unde enim in hiatu illo in ulteriorem quafi plagam profpectus illuftrior ? nifi quia ftell® adhuc re-motiores illum luce fua illuftrant. ad alterum. Dubium non videri fixas adminus Solima-gnitudineelfe aequales Nam ut re£te hicGalfendus: tametjifuppona-tnus diflantiam fixarum a terra.quantam folum Tycbo aijumpfit terrenarum nen.pe femidtametrornm 14000, deducitur, Solem e fixis confpeBum non appariturum diametro majore , quam minutorum duorum , isf qua-drantis , quantam ipft tribuit majufculis fixis. b) Ceter m, quanta reipfa fit mgnitudo fixarum, vix divinari poteft; cum eorurn diftantia ipfa fit incerta. Tycho, ut refert Galfendus I 2 a)dew a) E!ement.Aftxon.$.iu8. i> ) Seft. 2. Ihyf. L.4. c.4, 68 Physicje Particularis ») deducit fingulas fixas primne magnitudinis continere terram vicibus 68; Kicciolus vero pofita diftantia fixarum femid. ter. iioooo, apparente diametro Sirii, qui eft ex fixis primne ma-gnitudinis 12 fecundorum min. ftatuit Itellam hanc vicibus ? jfy terram continere. Amplius hic multo Cafrmus ait; ilie enim diametrum Sirii ad diamecrum Solis ponit ut 100 ad 1. adeo-quecorpus Sirii adcorpus Solis ut 1000000 ad i.Cum igitur no-ftra Tellus fit ad corpus Solis juxra eundem Aftronomum- ut 1 ad 1000000 , erit Tellus noltra ad corpus firii, ut 1 ad 1000000000000. Quod fi ita eit: quis omipotentiam Dei, mundique magnitudinem, qui tot rtellas omnem in partem circum Tellurem diffufas compleftitur, non obftupefcat. Multis videtur probabile omnes fixas magnitudine efTe pa-res, at nobis apparere alias aliis majores ex eo, quod atiae aliis remotiores fint. Verum quamvis fixas ex num. 12 j inaequalem a nobis diftantiam habeant, atque ex hacinxquali data diftantia certum fit nobis illarum alias aliis majores apparere pofTe , ma-gnitudine tamen aequales non videntur afTerendx. Diximus etenim fixas galaxiam , ftellasque nebulofas componentes elTe propinquiores Telluri, quam ceteras, adeo tamen exiles dia-metri funt iiioc nobis, ut nonnifi telefcopio diftincte videri pot fint. §. V. Qriis motus fixarum, uwie earum fcintiUatio, coron» radiofa, inaquali-tasque luminis '. 126 13 Efp ad 1 mnm.Motus fixis tribuitur triplex: diurnus, periodi-IV cus, vertiginis. im° feruntur ab ortu in occafum, totumque circulum circa terramdefcribunt intra horas 2 4..Periodicomoven-tur ab occafu in ortum lentiilime fubzodiaco per circulosEcli-pticne parallelos. Motum hu^ic primus obfervavit Hipparchus fuas cam Timocharidis obfervationibus conferens. Hic motus vel verus in fyftemate Tychonico, vel apparens in Copemica. no ( n. j 1 ) extra dubium eft ; non tamen convenit inter Aftronomos, quanto temporis fpatio is a fixis peragatur. Hip. parchus , & Ptolemaeus illum fieri cenfebant fpatio annorum j6000, Copernicus 28708, Tycho, Keplerus 25806 , Riccio-lus, & Petav. 2*920, Cailinus 25200. Nam conficiunt unum gradum juxta Hipparchum, & Ptolemaeum annis 100, juxtaCo-pernicum annis uno & 70, juxta Tychonem 70 & , juxta Ricciolum, Petavium 72,CaiTinum 70. Tempus quo fixae luam integram revolutionem faciunt, vocatur mnus magnus, fi- 4ew a) Ibid, Dissert atio Prima. 69 iereus, vel etiam Plaeonicus eo , quod illo pera£lo eundem arbi-trati fint Platonici fiaturum fiderum ordinem, qui in mundi origine fuerat, adeoque etiam ipfa terreftria corpora , quae a fidemm influxu penderent, eadem reditura, Vertiginis motu fix^ moventur circa proprium fuum axem. Ratio hunc mo-tum fixis adftruendi prima eft ab analogia Solis; altera: phre-nomena qunedam fixarum, quibus illas oblervamus repente au-geri, decrefcere, lucidiores, obfcuriores fieri. Horum etenim ratio non aliunde meiius, quam a vertiginis motu dari poffe_» videtur. 3= ad alterum. Fixarum fcintillaiio videtur oriri ex earum 11f vividi luminis alterna fiequenti in medio aereo refraftione_» Prob. Dum Venus per aerem nebulofum, vel alii planetae perfumum ex fumario prodeuntem afpiciuntur, fcintillare, five fuccuti, tremere advertuntur; fixne quoque magis fcintillant propius horizontem, quam aum altx fuut, magis etiam , dum aer vaporibus magis abundat, ut in tempeftatis mutatione; igi-tur fixarum fcintillationis ratio in vaporibus aeris noftri, ho-rumque in eo motu fita eft; fed hi vapores earum fcintillatio-nis ratio non fecusfunt, quam frequenti alterna in medio aere» vividi iliarum luminis refraftione, qua videlicet radii faepi-us per momentum inaliud retinne pundum incidunt, & fic in alio loco perceptionem ftelL-e excitant-, ergo. Firmat rem il-lud : quod cum aqua per lapillos in fluviolo fubfultim decurrit, hi nobis continuo tremere appareant. Dixi fcintillationem oriri ex earum vividi luminis refraflio- Ilg ne. Cum etenim Saturni , Martis, ac Luna? Iumen per idem aereum medium tranfeat, neque tamen hxc fidera perin-de fcintillare, ac fixre, vel etiam perinde, ac Venus, Mercu-rius confpiciantur; lcintillationis fixarum altera ratio in ipfa vi-viditate luminis fita fit, oportet. Neque mirum, nam fi mi-nus vividum fit lumen ftellae , mutatio illa loci per radios re-fraftos debiliores fafta ( nam immutationem in fenforio mino-rem faciens ) ab anima adverti nequit. Ad }»um- Corom radiofa fixarum ex vifiis fallacia oritur, ut 12$ manifeftum faciunt teiefcopia re£le p.arata, per quae dum fixae afpiciuntur, hac corona exutae apparent. Fallacia porro ifta vi-fus dici poteft cum Verdriefio ») oriri ex eo: quod radii de-cuffatim in palpebras connive.ites incidant. & inde fiirfum in oculum reilechntur, ibique impreifionem efficiant-, undeanima hos fecundum reclas lineas veniife jidicans cincinnos lucidos non exiftentes circa corpus lucidum videt. I 3 Ad a) Phjf. Part. Spec, c. j. 70 Physicje Particularis 130 Ad 4tum- Quod fixae magnitudinis apparentis aeqoalcs in«-qualiter lucere appareant, vel earum copiofne maculae efficiunt, vel earum partibus lucidis interpofitae opacae. V I. Qua nmine novarttm flel/artim veniant , & qrta illarttm pbanomenu ? 131 T3 Efp.ad imam. Ste/la nova dicuntur, quae non femper in coelo JLv fant confpicuae, fed quandoque apparent diftantiam ad fi-xas vicinas eandem fervantes, alias in c. 69. Dissert atio Prima. 71 rius Mathefeos Bononioe ProfefTor ad Regiam Societatem_» i6%o anno datis literis fcribit: duas ftellas magnitudinis difparuilfe ex puppi navis, & ejus tranftris, quas prius cum aliis adelfe in ea obfervarat. Maraldus affirmare non dubitat vix ullum afterilmum mutationis immunem fuilfe ab ineunte priori feculo usque ad ejus finem. Videantur hicWeidleri In-ftitutiones Aftronomicas. ^ ad alterurn. Phaenomena ftellarum novarum fequentiai3Z funt : i. Dum primum lucere incipiunt, vix telefcopio cer-nuntur; fub finem apparitionis iterum lux earum /enfim minu-itur,tandem penitus evanefcunt. 2. Semper eodem cceli loco redeunt, nec fitum comparate ad alias fixas mutant. 3. Scin-tillant ut fixae, atque etiam fubinde flavefcere, vel rubere vi-dentur. 4. Parallaxi notabili deftituuntur. Pleraeque hac-tenus in via laftea circa regionem canis , CaiTiopeae, Cygni, ferpentarii apparuerunt. §. VII. Qua opintones de natura fleltartm novarum , qutdque prohabiliter de hac fentiendum videatur ? AD i mum: r.. Stelias novas quidam ex aliarum fixarum ex- 133 halationibus coalelcere volebant. Wolfius ») fufpicatur ipfas elfe corpora mundo coaeva, quae ficut planetae circa no-ftrum Solem, ita circa fixas, tanquam fuos Soles certa revolu-tione eum in modum moveantur, ut jam magis ad nos acce-dant, jam longiffime recedant. Nonnulli arbitrantur has flellas e(fe fixas fub initium mundi conditas , quae invifibiles nobis red-dantur, dum tanta macularum crufta obducuntur, ut ab iis vix aliquid luminis ad nos tranfmittatur; rurfus vero vifibiles fi-eri, cum denfa, vaftaque cruftarum corpora ab ebulliente ma-teria primi elementi diflipantur, aut in ftellam recidunt. In-ter ficfentientes eft Keillius.^> P. Ricciolus,& Bullialdus exi-ftimant ftellas novas eife Soles quofdam dimidiatos circa fuum axem revolutos perpetuo fuum in ccelo locum aliarum fixarum inft^r obtinentes. ad alteram. Tres primae de natura ftellarum novarum j*« relatas hypothefes rejiciendae videntur. Rejicienda videtur pri-ma : Nam ftellae novae funt vaftifhma corpora, fixis ipfis non minora, cum eadem ipfis , quae fixis , fit diftantia ; funt et-enim fine parallaxi fenfibili , & diametrum apparentem-» nxis parem habent. Quomodo autem tam vafta corpora ex ex- a) Elem. Afltoa. J, »30, H 93». b) Intiocl. ad Aftion. p. $9. Pair. altcia p. 177. 72 Physic^e Par ticdlaris exhalaticinihos coagmentari dicemus? Accedit, qnod ficnt ex-halationes Telluris ultra atmofphajram illius , fic etiam ex-halationes fixarum ultra earum atmofphaeram non progre-diantur. Rejicienda videtur altera quoque allatarum hypothefium. Etenim fi novae ftellae effent planetae fixarum , non conlpi. cerentur probabiliter diutius in eadem ad vicinas flcllas di-ftantia, fed ab una moverentur vcrfus alteram fucceffive_»; hoc enim videtnr pofcere planetarum circafixas mottis, fi cir-ca iilas moverentur; hoc non fit, ergo. jd" vel haberent lu-men a fole, vel a fixis ex lateribus pofitis; neutrum dici pofl fe videtur; nam nec Sol magis ab his diftans, quam a Satur-no, nec aliae fixse circumpofitae etficere pofTe videntur, ut pia-netae tales majore luce nobis fint conipicui, ac multae flellae fixae luce propria gaudentes. Stella nova in lella- Caluopeae Si-rium ipfum luce fuperavit. Denique contra naturam videtur planetarum, ut mole fua multas fixas fuperent; fuperarent au. tem,ut docet eorum diameter apparens, fi Wolfii fententia flaret. Demum rejicienda videtur tertia. Nam ftella mira in col. lo ceti habet regularem fatis periodum, fub qua nunc videtur, nunc iterum difparet, hanc vix haberet, fi effet fixa, quae quandoque macuiis incruftaretur; maculse enim,ut ex folaribus liquet, nullam regolam fervant. 2do cur non etiam ali® fixae fic incruftarentur, ut videri definant ? denique quomodo crufta fteilam in lella Csffiopeae tamdiu occultare poflit, neqoediU fipetur, congrua ratio in hac hypothefi dari nequit; ergo. 33 \ IV- ad idem 2do- Reje£lis probabilior apparet hypothefis Riccioii, ac Bullialdi. Ddta fiquidem hac ph^nomena ftella-rum novarum fatis congrue exponuntur. Exponitur namque 1. quomodo ill® interfixas eadem ab iis diftaritia fervata ap-pareant; nam ipfie ut reliquae fixce in hac hypothefi pouun-tur. 3. Quomodo.appareant crefcere, decrefcere ita,ut etiam dum libero oculo non videntur amplius , fpeciabiles ftnt per telefcopium , ac demum peaitus evanefcant ; dun> etenim par-tem fuam tgaeam ftelia nova nobis obvertere incipit , iacipit apparere; dum magis illam nobis obvertit , creicere , tum_» luam plenam magnitudinem habere apparet , dum ejus pars ignea tota nobis obverfa eft; fubinde vero illa fenfim a nobis recedente imminui apparet , quoadusque folidam partem no-bisobvertat, quo tempore nobis evanuitTe videtur. j. Expo-nitur, nt manifeftum eft , quomodo aeque vivida luce ,' & lcintillante fulgeant, ac reliquae fixae. 4. Salvatur: cur qu?e-dam , ubi evanuerunt, citius , aliae tardius rurfus confpician-tur; nam fi ftellne pars minor fit lucida , quani opaca , illam diutius nobis abditam, quam apparentenj ejfe oporcet. Dissertatio Priwa. 73 Dicesrfi hxc hypothefis afTumatur, quomodo fit: utflel-135 la in fella Caffiope?e tarvidm lateat ? non enim diei potefl il-lius valde exiguam partem efte illuminatcim •, cum tam lucida vifa fit, ut Sirium ftperarer, tam magna , ut Veneri perigeae par videretur. ft. dici pofTe r quod comparate ad illius cor-pus vafliffimum ejns pars parva fit lucida , etfi reapfe ingens, atque fi hoc ponatiir. & lucida, & rmgna apparere potuit, & tamen tardiifime rurfus videndam fe cfferet. Quanquam for-taffe & illud dici poffet de ftella hac , quod infra de cometis dicetur: fcilicet illa a temporibus Tychonis fiepe partem fuam lucidam nobis obverterit, fed die > quaqaobrem videri nor» potuit. SECTIO QUINTA. De cometis, inffuxu y caufaque motus affrorum. Quid nomtne cometarum veritat, qua de iis obfervathnes ? REfp. ad 1 manv: Cometarum nomine veniunt flellae qus-dam novae, fpeflato motu proprio , & lumine plane-tarum aemulae, quaf crine, five coma, aut cauda ut plu-rimum donatae fubito quandoque in coelo apparent,tum paula-tim a vifu noflro le fe fubducunt adeo, ut pofl certum tem-poris intervallum plane difpareant. Quaefito akeri fequentibus obfervationibus fatisfit. O^-i^o ferv. circa caput cometa. 1. Magnitudo apparens capitis co-metae vatia eft. Aliqui fiquidem ex cometis Jovi & Veneri pares, q.uidam ipfis his fideribus majores (" qualis fuit vifus ab Hevelioan. 1652, quem fig. 22 exhibet, quiquedifcum pro. pe lunari parem principio monflribat ) aliqui Jove minores apparuere. 2. Cometae caput fiab finem apparitionis fenfirn de-crefcit, tandemque confpeflui penitus eripitur. Sic cometae an. 1652 , cujus paulo ante meminimus, caput, quam-vis initio apparitionis diametri 30 minutorum apparuerit, indeque Hevelio opinante hic cometes omnium , quorum efl memcria, maximus fuerit, decrevit tamen ad extremum us-que ad diametrum minuti unius. j. In capite cometae nucleus rotundus telefcopiis diflinguitur, hunc rara qtwedam materia minus, quam nucleus , lucida , atque ex parte Solem refpicien-te latior, ac didu&ior ambit, in caudamque cometae aefinit, kfftit. Pbrfcx p. u. K ut 74 Physic^e Par ticdlaris ut ex propria obfervatione an. 1744 fafta teftatur WeHIerus *) 4. Comets an. 166$, ifigo vix 22® a Sole dilfiti pleno orSe fulgere fpeflati funt. <;• Lumen capitis pallidum eit, lumine planetarum obicurius. In nonnullis cometis nucleus, fivecor-pus ipfum comet« , colorem candentis ferri exhibuit , aliqui nebul* albae fpecie confpefti, in univerfum lux cometarum clanor efl, dum prope Solem verfantur, lmbecillior , dum a Solelongius dimoventar. 6. Quorumdam cometarum nude im per telefropia fpeftatum oblcuris lineis, & veluti rimis diftin-ftum fuiife notavit Hevelius j,0 Obferv. circa caudam cometa. 1. Cauda cometat in averfam a Sole plagam porrigitur, cum declinatione tamen aliquot gra. duum , quumque illa in cometa motu diurno circumafto ortum refpicit, caudae nomen retinet, cum refpicit occafum ut cum motu fuo diurno cometa Solem prnecedit) barba nomen obti-net. 2. Materia caudam cometae etHciens rara adeo eft, ut_» per eam minores quoque (teilae tranfpareant. j. Figura caudae calathoidea, vel etiam fcoparum.divergentium apoaret, in ejus medio nigricantem ftriam velut axem Guilelmini ■>) vidit. 4. Longitudo caudae varia eft : quandoque etenim ad^o , jo, >0, & plures gradus porre£ta cernitur-, omnium longiftima fuit co-metae an. 1618, quse die 10 Decemb. ad 104°, tefte Heve lio «-> excarrerat. Haec in eodem quoque cometa ita variatur, ut interdum in eo longior, alias brevior, vel nulla etiam_» confplciatur. Cometae parvi, qui paucis diebus lucent, caudam velbrevem, vel nullam habent; majores vero , & illuftriores longioribus & denfioribus caudis confpicui procedunt , utque capuc in iisdem crefcit, Scdecrefcit, ita & caudae eorum au-gentur, aut imminuuntur. Cauda longior & fulgentior in cometis confpicitur, cum Soli viciniores funt , imminuitur, cum ab eo longius abfcedunt. 6. Sxpe ex capite cometarum exire videntur radii reliquis clariores, qui per caudam fulgu-rum inftar vibrantur, ut caudae materia incendi .flagrare videa-tur. Weidlerus 7. Latitudo caudae diverfa eft : llla , quae cometae an. i 4. Quamvis cometae non fecundum eclipticae du£ium ferantur, non tamen in omni-bus cceli regionibus vidcntur, fed circa ca tantum fidera, quae prope galaxiam fita funt, quorum nomina Calfinus fequcntibus vcrfibus comprehendit: Anttnous , Pegafusque, AndromeAa, Taurus, Orion, Procyon , atque Hydrus, Ctntaurus, Scorpius , Arcus. Obfervationes circa durationem , parallaxim. Duratio j ,» cometarum inaequalis eft: quidam fex menfibus perduraffe ob-fervati, nonnulli paucis diebus curfum apud nos abfolverunt. Illud de iis certum, quod paulatim fe a confpeflu noftro fub-ducant; ftib finem enim apparitionis continuo capitis & cati. dae magnitudo , lumenque eorum fenfim decrefcit, & cum nu-dis oculis apparere definunt , telefcopiis adhuc aliquot diebus confpiciuntur. Cometae vel infenfibilem , vel exiguam , & cum maxima eft, lunari minorem parallaxin habent. §. I L Ouce tpinioties de natura cometarnm, quidque de ea flatuendum ? REfp. ad imum quaefitum. Ariftoteles b-) & eum fecuti Pe- j^-j ripatetici cometas putant eiTc exhalationis ficcae concre-tiouem accenfam in aerea noftra atmofphaera non iecus , ac alia ignita meteora , de quibus dilfertatione proxima agetur. 2. Ilevelius perfuafus Ariftotelis opinionem errare , ajebat co-ifietas e(fe corpora compafta ex planetarum exhalatiombus fiib-tilioribus fibi mutuo in aethere cafu junflis , & difci formam retinentibus. Ad hunc propc acceftit Argolus , nec mul tum ab eo ablufit Kepierus c) qui ex crajja pinguedine atberis quafi quotiam excremento vetut in quoddam apoflema coaBa cometas gigni volebat. 3. Galilaeus , ut de eo refert Gaffendus exiftimabat cometam eTe prxaltam exhalationem a Sole, qua ipfum refpicit, illuftratam; Galilaeo praeivit hac in opinione jam ohm Heraclides Pontijus & Metrodorus , ut refert Piu- K 2 tar-* a) Hift. Acad. Reg. lcien. ad an. 1699. bj Lib, 1. Meteor. c, t) In Bhiiiolog. comeMrum, d ) Seft. 2. Thyf. Lib. 5. c. 1. ioa Physicj: Particularis tarchus ») 4. Anaxagoras, & Democritus in ea fententia fuj. re, ut centerent comctam ere duarum , aut plurium fiellarum invicem fe illuftraiiti.im concurfim. Recentiores Philolophi cum Pythagoreis, Apollonio Mindio , & Seneca cometas dicunt elte ftellas ex earum numero, qust in coclo comparent non at fiduo, ftd ftatis temporibus. ad alterum. Quatuof 'prim-e de cometis opiniones fufti-neri nequeunt. Oftenditur alTeitum : Ex n. 141 cometae nul-lam fenlibilem , aut certe minorem habent oarallaxim , quam Luna; fed haberent longe majorem, fi opinio Ariftotelis vera . clfet; quo enim corpus in fublimi pofitum minus diftat a no-bis, eo majorem habet parallaximergo. Deinde cometac durant etiam 6 menfibus ( n. eod.) fed tamdiu durare non polfent , fi non aliud , quam exhalationes fuccenfae forent ; nam, uti videbimus, meteora ignea ex exhalationibus fulphu-reis fuccerifis generata nunquam diu durant , at cito confu-muntur. Oftenditur affertio altera fui parte: fi cometae elfent cor-pora ex planetarum exlialationibus compafta 1. tamdiu durare non poflent, ut modo di£tum; 2. cometa anni i«go totus in pcrihelio confumi debuiflet , ut bene argumentatur Newto-nus; nam cum eo fit major calor a Sole ceteris paribus, quo corpus iili vicinius eft, & cometa ille millies , & ultra vici* nior in perihelio fuerit Soli, quam fit terra; in eo millies , & amplius major elfe debuilfet calor, quam fit, qui a Sole poteft haberi in terra; fed tanto calore Solis necelfario confumi de-builfet; datus enim in eo fuilfet incomparabiliter major calor, quam fit ferri candentis. j. Exhalationes planetarum ultra atmofjjhaeram cujusvis pianetae probabilius non abfcedunt, fi-cut exhalationes terrs non abfcedunt ultra atmofphaeram ter-rae, fed ficut hae ad terram, ita & illae ad fuos planetas reci-dunt, fecus fenfim imminuerentur; ergo. 4. Goncipi nequit, quomodo effluvia planetarum fupra Saturnum ( nam_» ctiam fupra eum cometae confpiciuntur ) protrudi poflint tot, ut adeo vafta corpora cometarum globum quoque Telluris mul-tum fuperantia eiHciant, &c. ergo. OpinioKepIeriana obid, quo ab Heveliana abludit, rejici non meretur. Opinionem tertiam a vero aberrare fatis oftendunt illa , quae contra pri-mam allata funt. Quarta opinio refelliturin huncmodum: fi cometae ex pla-rium ftellarum concurfu orerentur, per telefcopia infpicientes cometas videremus nonnifi plures ftellas eo loco , quo cometa eflg apparet; ut dum viam la&eam per haec afpicimus, hanc non aliud videmus, quam ftellulas; hoc non fit; ergo. 2. Si haec »J Lib. 3, dc pUcitit PhiloC Dissert atio Prima. 77 haec opinio vera e!Tet, motum, de quo n. 140 diximus, co-metae non haberent; nam flellae fixas motu ejufinodi careat; ergo, , R:. ad idem quTfitum cum ultima fententia: Cometae probabilius funt fidera errantia mundo coaeva, certa, conflanti-' que periodo in orbem redeuntia. Prob. Comet;e modo ex dU £lis non funt exhalationes fuccenfae, aut a Sole illuminatse five terrae noflrae, five aliorum planetarum &c, nec quidquam, quod illos dicamus, apparet; ergo. Prob. alfertio z. Cometae funt corpora (olida, cum inma-gna ad Solem vicinia non confumantur, dilfipentur; funt_» etiam corpora opaca, cum ex oblerv. y. n. i j8 lumen eo-rum capitis lumine Saturni pallidius fit , clarioreque lumi-ne fulgeant , dum Soli fiunt viciniores , quam dum ab ea removentur. Ad haec cometne habent motum periodicum fibi proprium ita regularem, ut eorum iter per piures dies accura-te praedici poffit non fecus, ac aliorum fideram errantium; igi-tur & ipfi probabilius funt ex genere fiderum errantium mun-do coaevorum certa periodo in orbeni recurreotium. Ultimi pars hujus antecedentis oftenditur. Caffinus duabus nodibus obfervato cometa anni 1664 Chri-ftinae Svecis Reginae in globo coelefti viam defignavit, quam fex fecuturis diebus teneret; quando perigaeus, ttbi ftstionaci-.us, ubi retrogradus, ac demum ubi difpariturus foret, hoc-que tanta accuratione, ut in nullo erraret tefte Hift. Acad-Reg. Scienc. ad an. 1702. Anno fequente idem Aftronomus alterum cometam 8, vel 10 diebus a fua apparitione contem-platus tabulam edidit, in qua accuratiffime per fingulos dies totus cometx motus delcriptus erat non aliter, ac fi de Satur-no, aut Jove calculum inftituilfet , ut eadem Hiftoria ad an. 1706 memorat; fed hoc fieri non potuiflet , fi cometae motum regularem nonhaberent; ergo. Quod vero cometae fint fidera certa , conftantique periodo in orbem redeuntia probatur ex clarilfimis Aftronomis Halle-jo, Calfino, & Wifthono, Teftatur enim Hallejus ab fe mi-nime dubitari cometam anni i^jiab Appiano oblervatum_» eundem fuiffe cum illo, qui anno 1607 defcriptus eft a Keple-ro, & Longomontano, quemque ipfe reverfiim viderat anna i58i. Etfi enim aliqua inaequalitas periodorum in his notata fit, cum tamen in ceteris omnibus convenerint, hanc inaequa-litatem polfe tribui aliquibus caufis phyficis cenfet. Idem au-thor cometam a-nni 1456 diverfum a nominatis non fuiffe fiif. picatur , & inde ejus reditum fidenter praedicere non veretur in annum 1758. Quod fi evenerit, pondus huic fententiae maximum accedet. K j Cafii- Jr8 PhTSICjE Particularis Caffimis itidem arbitratus e(l eundem fuifle cometam, qni apparuit annis 1680, & »977 V eundem quoque, qui annis 1/5^2,8? 1698, ac demumeundem, qui annis id<8 & 1702 obfer-vatus ab ipfo erat. Ratio opinandi illi fuit: quia eadem fuerat refpeflive illorum inciinatio ad eclipticam, iidem nodi, ea-demque ceieritas , quae tria aequalia non exiftimabat plures planetas habere po(Te. Denique Widhonus praeclaro volumine , Cantabrigiae anno 1710 oflendit eos omnes cometas, qui ab anno 1 j 3 7 ad annum usque 1698 obfervati funt, in orbem re-divifle; ergo. Notandum hic: pallorem cometarum , qui in iis maj-or, quam in ip(b Saturno obfervatur, adftribendum efle eorum materiae vaporofae, & radiorum folarium reflexioni effi-ciendae minus idoneae. A materia illorum vaporofa illudquo-que proficifcitur, quod nimia atmofphaera ( de qua infra ) praediti fint. 147 Obj. imo* Cometse funt varii, magnitudine difpares , colo-re di(fimiles : quidam rubri, cruenti, & minaces: alii candidi, & lucidi, nonnulli flammei, & quafi fumidi; funt igitur non-nifi exhalationes. Confirm. Quidam cometae majores fuerant, dum primura apparere coeperunt, quam dum nobis propinquiores fa£ii funt; led hoc feftum non fuiflet, fi eflent fidera errantia, & non po-tius exhalationes i ergo. Confirm. 2. Dum tres in coelo cometae verfarentur, tefte Hevclio nulla macula in Sole vifebatur; fed hoc non alia de caufa accidit, quam quiaex exhalationibus folis maculas in Sole etficere folitis cometa» fa£li funt; ergo. ad 1 mum. Neq. Conf. Etiam. vulgares feptem plane-tae colore, magnitudine differunt; nam Saturnus eft pallidus, Jupiter fatis candidas, Mars ruffiis, &c. quantum autem vari» ent magnitudine, lupra ditla docent, per hoc tamen planetae funt. Varietas coloris potiifimum ex eorum atmofph«ra ori-tur. Ad 1 mam confir. co». ma). interdum e;iim hoc potuit contingere, etfi ordinarie contrarinm accidat;, ne%. min. nam fi in minimo defcenfii cometa adrnodum vicinus Soli fiat, ob dit pulfam ejus atmofpheram per radios fblares nonnihil minor ap-parebit. Adconfi 2dam con. maj. neg. min. Cafu enim iflud acciderit; nam fi non cafu, fed ex eo accidiflet, quia ex exha-latiombus Solis eometae fa£li- fuerant; fequeretur Solem fem. per debere habere maculas, quoties cometx ex ejus exhaiatio-nibus nonfiunt, aut maculas in Sole non efle, dum cometx in ccelo apparent, quorum tamen utrumque falfum eiTe depre-henfum efl jxg Obj. 2d°- Si cometae eflent fidera errantia, talia eTe pro-barentur ex motu eorum regulari, revolutione periodica ; fed Dissert atio Prima. 79 ex his illi e(Te fidera errantia probari' non poflunt ; revolutio enim cometarum jure in d-ibium revocari potefl, cum plures ex Altronomis eorum reditum absque eventu prrsdixerint; er-go. Confirmr. Nucleus cometae fub tempus difparitionis im-primis telelcopio infpeftus irregulariter dividi apparet, & ejus limbus quafi laceratus confpicitur fed haec probant cometam potius e(fe exhalationem; er°o. R:. ad obj. neg. min. cum iua caufali. Inde fiquidem, quod praediflio cometarum ab Aftronomis fafla eventu caruerit,non confequitur illos fua revolutione periodica carere. Fruftra fi-quidem praedifti eveutus caufa effe poterat, vel quod come-tae ii , quorum reditum praedixerant, die apud nos motum fuum peregerint: fic Hevelius in magna Solis eclipfi die come-tam in coelo confpexit; vel quia Aftronomi in calculo aberra-rint. Neque mirus hic error effe debet, cum cometarum mo-tus non multo adhuc tempore accurate obfervetur, & rarus fit eorum recurfus. Luna omni menfe redit, & tamen diu in ejus accurata praediftione minus periti Aftronomi errabant_». Quid igitur mirum foret, fi Aftrononai etiam eximii in praedi-ftione cometae errarent. Ad extremum obferva: viam, quam cometae a planetis vulgaribus fuo in curfu tenent, prorfus non probare, eos non elTe planetas fui generis. Cur enim omnes pla-netae eadem via progredi deberent? Ad Confirm. neg. min, Nam fi planetae vulgares fuperfi-ciem montofam , & inde ferratam, & dentatam praefeferunt; quid mirum, fi & cometae aliqui laceri appareant- Aliqui dico: nam Caftinus teftatur fe viditfe cometam , non fecus, ac Jo-vem, rotundum. Divifio autem illa apparens nuolei ab atmo-fphaera , aut fuperficie cometae inaequali congrue repeti poteft. §. III. Qtiid nam fit cenfenda ejfe ceuda cometx ? REfp. Haec eft fubtiiis quaedam exhalatio sx nucleo come- 149 tae per Soiis radios incaleicente erumpens, atque in par. tem ejus a Sole averfam propulfa, lumenque Solis in nos refle-ftens. Prob. imo rejeftione aliarum opinionum : Cauda come-t« non eft ipfum Solis lumen per diaphanum corpus cometa: propagatum, quod voiuit Tycho , Cardanus, &c. Nam co-metae ex difiis funt corpora opaca. 2. Dato , quod eifent Korpora diaphana, radios foiares ab iiiis tranfmilfos nos videre non polfemus, nifi aliquid ad cometam pertinens elfet, quod hos radios ex Ipatio vifae caudae ad nos reflefteret, ut clarum 80 Physic^e Par ticdlaris «ft - nam , ut alicubi quidpiam videamns, rad-ii luminis ab e'• cur ex fola parte adverfa Soli iumen hanc refraaionem lubibit ? i Prob. affertio 2do- Si dieatur: caudas cometarum effe, quod diximus, phaenomena hanc ad materiam fpe&antia congrue ex-ponuntur; ergo. Ant. oftenditur: i. Trans caudam, bar-bamque cometae ftellae videntur; quia haec exhalatio tenuis eft. 2. Cauda femper in partem a Sole averfam projicitur ita , uc dum Solem occidentem coQieta fequiturr caudatas,. dum prae, cedit orientem „ barbatusr dum in oppofitione eft , erinitus appareat. Nam exhalationes per Solis radics extenuatae, ac in atmofphaeram tenuem ejus fublatae, a folaribus radiis in partem Soli adverfam propelli re£Ie dici poffunt; indeque efB-ci: ut cometes modo caudatus r alias barbatus , aut etiam crr-nitus nobis appareat. Propelli porro poffe a radiis folaribuj exhalationes fubtililfimas cometae in partem ejus Soli adverfam non videtur ambigendum. Curn juxta obfervationem Hom-fcergii radii folares, collefti in foco lentis vitreae, etiam leviffr-ma filament-a materiae fenfibilis impellant. Si iftud apud nos in gravi atmofphaera aerea radii folares efficere poffunt; poterunt & exhalationes in tenui atmofphaera cometae oceano aethereo-innatantis ad caudam., aut barbam elficiendam ab iis propelli.. j. Cauda cometae etfi ex propulfione a radiis folaribus orb. atur, non tamen extenfa apparet linea refla,. quae a Sole per centrum cometae dueeretur > fed declinat in partem a cometa reliftam,. aliquantulumque incurvatur ita , ut pars ejus ante-rior co'nvexi, pofterior cava appareat. Ratio primi eft :. quod exhalationes cometae- caudam conftituentes duplieem motunt habeant : unum communem cum cometa, alterum a radtis fo-laribus; prior pofteriore fortior eft ; igitur declinare oportet «audam in partes a cometa reliflas, & non tendi linea re£la in partem Soli oppofitam. Pars eaudae anterior convexa apparet; quia. denfitatefua refpefliva magisradiis folaribus refiftit, quanx po- D I S S E R TA T I 0 P R r M A. pofterifiF, qiKE rarior eft. 4- Pars anterior cand;e convexa_j lucidior e(l, quam pofterior cava : quia anterior utpore denfior ob denfitatem aptior eft ad reflectendos ad nos radios Solis, quam pofterior rara. 5. Cauda pme fua pofteriore interdum eft latior , quam anteriore ; fparfa , interdum autem in acumen definens ap. paret. Nam interdum denfior, & particulis nonnihil imple-xis inter fe conftare dici poteft, quae feparationi refiftant; alias rarior, & partibus magis diffociatis conftans , quae a ra-diis folaribus disjiciantur. 6. Creicit cauda cometae , quo ma-gis ad perihelium accedit, minuitur , quo magis aphelius fir. Quia dum perihelius fit, radiorum Solis aflio in eum poten-tior fit . facitque: ut & majores ex cometa exhalationes eli-ciat, & magis eas disjiciat ; contrarium fit, dum cometa eft aphelius. Ratio data inde fit manifefta, quod crefcente cauda comets, illius atmofphaera minuatur, anguftiorque fiat ea par-te, qua Solem refpicit; contra vero crefcat cometae atmofphae-ra, & fiat latior Solem verfus , dum cauda cometae decrelcit. 7. Interdum cometae fine cauda, barba, ac crinibus vifi refe-runtur. Iftud fi vernm eft, contigerit, quod illi cometae mul-tum a fole diftantes fuermt, & materiam in tanta diftantiaex-halationibus eihciendis idoncam non habuerint. Quitl, qualisque Jtt trajeftoria cometarum, an il/i orhi mala portendant ? Efp. ad imum: Trajefloria cnmetarum eft orbita , quam jci illi motu fuo periodico defcribunt. Eft haec orbita ex commun ore am Aftrop.omorum (enfu ellipt;ca, a circulari figu-ra multo amplius, quam planetarum communium abfcedens, in cujus foco uno eft Sol, alter plurimuma Sole diftat; quem-admodum fig. 23 oftendit. Ex hac porro di-fci poteft : 1. cur cometa quafi perpendiculariter verfiis Solem defcendere videa-tur. Dum enim ab A verfus h fe fe demittit, ejus defcenfus reftus non immerito apparet. 2. cur long'(fimo tempore non appareat; nam donec ab e vcrlus A , &c ab hoc usque ad b pervenit, ob ejus magnam a terra T difiantiam videri nequit, viderique primo occipit, ubi ad h perting;t. j. cur cometa aliquamdiu vifcs ubi perihelius fit, non apparcat, ac rurfuspoft tempus aliquod fe confpeflui det. Cum etenim eft in c , ob magnam ad folem viciniam videri non poteft . ut non viden-tur die ftcllae & planetae; duratque invifibilis , usque dum per F ad d pertingat quo tempore jam diftans magis a Sole §. I V. 1'Jiit. Pir/fii* P. 11. L no- ficr Physicje Particularis nobis rurfus vifibilis fit , talisque permanet , dam veniat-» ad e. ad alterum negative. Prob. Ex num, 144 cometnefunt ftellae errantes , vi lui motus periodici certis temporibus rc-gulariter authore naturi fic indituente in terra apparere (oliti, igttur non eft prorfus, cur mala nobis portendant. 2. Come-tas mfta orbi portendere nec ex fcriptura , nec ex hiftoricis probari poteft; non enim ex fcriptura : nam etfi hcec afferat futura figna incoelo, quae quafi prodromi fint futurorum ma-lorum cxtremi diei, ninil tamen dicit tale , ex quo colligere poftimus a DEO etiam alia mala , ut bella , peftes , mortes Principum per figna cceleftia nobis annuncianda ; minus vero annuncianda per cometas. Quin imo verbis expretfis nosmo-net: a fignis cctli nolite metuere. 3) Non probatur a cometis mala ~ portendi etiam ex hiftoricis. Nam 1. mala , quae cometas quosdam funt fecuta , faepe etiam nullo cometa praecedente evenerunt. 2. quia poft occafum cometae fepe lnetiftima tem-pora funt confecuta. 3. cometae fignum non fatis aptum funt ad mala mando praenuncianda. Nam multi compare.it die , multi ob fuam altitudinem etiam nofhbus fpe£labiles vix a vigilantiftimis Altronomis obfervantur : deinde cum cometae fint fupra Lunam, & fpe£Ubiles prope in toto globo terra-quco propter diurnam revolutionem , notumque eft fide_» 1 hiftoriarum nunquam poft occafum cometae in toto globo ter-raqueo mala, & calamitates confecutas , fed in multis regnis omnia laeta ; nullus prudenter metuere poteft a vifo comet* fibi, aut fiio regno mala portendi. Ijj Dices: Hierofolymis cometes ante excidium mala portcn-debat; ergo. conc. ant. at fimul dico hunc praeter naturae or- ' dinem videri a DEO alTumptum. Quid quod fortaftis porten-tum hoc non cometa , fed aliud terrificum mcteorum ad co-metam accedens fuerit. Dices 2do : adminus cauda cometae peftem, fterilitatem &c terrae noftrse adferre poteft; eo quod illius exhalationes noxiae fint terrae. ab hac nihil effe ti-mendum ; cum illius exhalationes ad ipfum cometam gravitate fenfim propellantur, ficut exhalationcs aliorum planetarum, ac fixarum ad planetas & fixas. §. v. Qua opiniones de infiuxa aflrorum in fublunaria. influxu, feu aSione aftrorum in fublunaria, five terram U noftram duplex eft fententia. Recentiores Philofophi ajunt aftra a) Jeiem, c. 10. v. 2, dlssertatio Prima, 83 aftra in (ublunaria non agere nifi aflione lucis ; quatenus illu. minant, & cakfaciunt terram , hacque fua aftione plurimo-rum effeehium & mutationum caula exidunt. Scholaflici aftris in fiblunaria aflioncm tribuunt non folum per aftionem lucis , fed etiam per effluvia, quae ex fe in tcrram noftram eo-rum judicio emittunt. Putant porro Lunam prae reliquis fide-ribus effluvia in terram fpargere , hisque effluviis permultos effeftus, qui apud nos fiunt, attribuunt; his incrementum pi-lorum capitis, cerebri animalium , medullae olfium , fucci in oftreis, carnis in cancris augmentum &c adlcribunt , ne vane loqui videantur, planetis proprietar.es diverfas adftruunt. Lu. nam plenam inprimis dicunt admodum humidam, Satur-num fiigidum, Martein calidum ; alios aliis qualitatibus infi-gniunt, ad afpe&us planetarum ( n. 23 ) attendunt, perfuafi a planetis pro ratione diverla fuorum alpeiluum diverfimode cor-pora terr® alterari, affici, diverfosque effeilus in iis produci. Opinionem hanc de influxu fiderum quidam calculi aftro- I nomici non imperiti in lucrum fuum converterant. Illi enim bene gnari alpefiuum in planetis futurorum.ex iis artem futura pr.cdicendi, qualia funt: imbres, lerenitas, tempus nubilum, venti, procell,-E, nives , annonae ubertas, penuria , peflis &c commenti funt. Ars hsc eorum vocatur Aflrologia , qu?e mul-tum differt ab Afironomia: nam haec Mathefeos pars eximia ex computatis afirorum motibus , certis innixa legibus folum. modo aftrorum ortus, occafus, varias eorum • pofitiones , ecli-pfes, aequinoflia, folfhtia, novi & plenilunia , hisque fimi-lia , non vero imbres, nives pradicere confuevit. Ultro pro. greffi funt quidam Aflrologorum, non contenti memorata_» praedicere., etiam illa futura ex afpeftibus fiderum mentiri aufi funt, quae ab unico DKI, hcminumque arbitrio aut adjun£lis perq am contingentibus pendent, & inde maxime contingen-tia merito cenfentur. Talia funt: bellum , pax, mortes Prin-ciptim, fiudia, mores , foi tunae homintim. Ars ifihaec prae-dicendi vocatnr aftrologia judiciaria, Vim aftrorum in fubluna-ria, per quam venti, imbres , fertilitas &c efficiuntur, Afiro-logi vocant iufluxum aerofcopicum , aut etiam meteorologicum\ il-lam autem, quae ab aftris in primo momento nativitatis cu. jusvis infantis in infantem exeri dicitur, & a qua de ejus mo-ribns , futura conjeiiant, infiuxum genetliacum. Ut dependenter ab hoc influxu vaticinentur Aftroiogi, ante I omnia erigunt horofcopum, inquirunt: qnis plane^arum umc do-rrinans fuerit ("nam dominium uno tempore uni , altero alteri velut fi ab eorum poteftate penderet , in fi.biunaria tradunt) fubinde inveliigant, qua in domo planeta tunc dominans fue-tit, an in fauita, vel infaufta ? Per domum vero intellignnt, L 2 pla. 84 PHYSICiE PARTtCULARlS plagam cocli unam ex 12 , in quas coelum diviferunt, & pro arhitrio fuo unam plagam fiuftam , aliam tnfauflam dixerunt. Si planeta dominans in momeito nativitatis in domo faufta fuilfe reperiatur, omnia faufta ; fi in domo infaufta , funefta quaeque infanti vaticinantur. Deindole, moribus, opibus, aut egeftate &c ex afpeftu, quem planeta dsminans ad reliquos pfanetas habet tempore nativitatis, mentiuntur. Tota h^ec ars ex put dis Chaidaeorum fontibus in vulgus aftrologorum_« manavit. §. V I. An aflra in fublunaria influant ? I^pTDElp. Aftra in fublunaria aftione lucis influunt, at per efflu. rv via , aut quasvis vires occultas cum fundamento influ«re afleri nequeunt. Pars prior aiferti probatione non eget. Quis enim ignorat Solis aftionem in fublunaria per lucem vibratam efle plurimarum mutationum & effeftuum in fuperficie terrae in dies evenientium caufam ;hujus augmeato calorem, immi-nuttoni frigus, generationem , incrementa , maturitatem plan-tarum, aliaque ejus generis debemus. Luna quoque maxime plena radiis luminis a fe ad nos reflexis quidpiam , quamvis non multum efficere poteft. An alia aftra praeter ea , quae in Generali Phyfica iis attribuimus, luce fua apud nos quid pof. fint efficere , non liquet. l5o Pars altera fic probatur. Effeflus , quoa in Tellure noftra ab aftris etfici certum , aut probabile eft, illos etiam eifici ab iis afhone lucis certum , aut probabile eft ; qui vero huic aflioni attribui nequeunt, illi influxui aftrorum nonnifi ex prae-judiciis infantiae , incertisque narratiunculis , nullis obfervatio-nibus fide dignis roboratis adfcribuntur: attribuendo videlicet aftrorum influxui illa, quae caufis in ipfa Tellure, corporibus-que ejus exiftentibus attribui oporteret ; quemadmodum fatis liquet, ex iis ipfis expenfis, quae pro hoc influxu ab admit-tentibus eum adferri folent; fed fi fic , aftra per efHuvia , aut vires qvtasvis occultas, quae nonnifi ignorantiae afyla funt, in fublunaria influere cum fundamento alteri nequeunf, ergo. 2. Effluvia cujasvis globi cceleftis funt particulae exiliffimae ejus corporis, non fecus, ac effluvia corporum terreftrium funt exiliffimae particulae globi terreftris-, quapropter effluvia cujus-vis corporis coeleftis fiint gravia gravitantia in fuum globum , cujus funt portio, ficut effluvia terrea in terram ; ergo neque ex illis abfcedunt in fublime nifi protrufa a fluido atmofphae-ram hornm globorum efficiente, tantumque folummodo abfce- dunt, Dl s ser tatio Prima. dant , quantum furfum ab eo protrudi poffunt ; fed usque ad noftram atmofphsram protrudi ab hoc nequeunt nam illud ad magnam ab iis altitud nem non porrigitur, ut non porrigi-tur nofter aer, & inter noftrum aerem & fluidum aftrorum atmofphaeram efficiens ingens oceanus aetheris puri interjacet, qui utpote gravitatem corporum effkiens effluvia cujusque aftri in ipfum , non vero in terram noftram propellit; ergo. Confirm. Dato, q>iod Luns effl via ( quam maxime Scho. laftici in liiblunaria agere ajunt ) ultra atmofphaeram fuam , & usque ad nos pervenire poffent, illa utique fpargerentur abea in orbem , non vero folum verfus terram, fed eo ipfo illa in fublunaria per effluvia agere dici non poteft. Haec etenim ef-fluvia non fnc ex omni pun&o fenfibili Lunae innumera erum-pent, ficut radii lucis ab ea ad nos refleduntur, fed comparate ad hos valderara, & quo magis a Luna progredientur, eora-rioraerunt, magisque inter fe diftabunt; igitur cum Luna a nobis diftet?} lemidiametris terrx, haec effluvia donec ad-» nos deferantur, & in corpora terrae incidant, ita rarefcent, ut unum ab altero bene removeatur; fed effluvia in terram fic in-cidentia effe&us n. 156 reiatos influxui Lunae tribui folitos effl-cere nequeunt, ut apertum videtur; ergo. Certe fi venenum modica in dofi fumptum homini non nocet, etfi ex eo millio-nes effluviorum fieri poffint; multo minus unum, alter ricis non plus tribuendum eft, quam tabuije phlebotomicae. Dies fiquidem, & anni critici fiint 7, 9, femel fumpti , aut etiam dupiicati , ut 14, 18 &c. annus vero clima&ericus eft fexagefitpus tertius ex fepties tribus ter multiplicatis ortus , & oftogefimus primus ex 9 novenariis refiiltans. Quid vero hi numeri metuendum habeant ? Dices : obfervatum calidas febres ab exordio 7, 9, 14 , 18 die tnaxime fevire in aegrum , & multos aegros his diebus hoc morbo fublatos. Item obfervatum eft : multos a-nnis criticis, & climaftericis nr.ori. Si quod res eft, dicamus, hnec obfervatio multum vacillat, & ideo debile eft argumentum ad metuendos dies, & annos criticos annosque climaftericos quum ante hos, & poft hos tot, vel fortaflis etiam plures , quot his obeant. Dices 2. Snepe Aftrologorum vaticinia dc moribus , 166 morte &c. hominum quorundam verificata funt ; dein-de etiam Aftrologis feftatores perfepe bene tempeftates an-ni praedixerunt; ergo. fy. ad 1 mum. Dici non polfe, quod faepe vera fint. Nam de centum decem vix vera, ut Carda-nus, qui has nugas ipfus traflavit , fatetur. Quod autem pauculae verificentur, cafu evenire poteft. Aliquando ad ve-rificationem vaticinii intellefti phantafia non parum condu-cere valet. Ad akerum dico : etiam gallinam vifu orbatam in granum impingere. Is quoque, qui temere pro toto anno tempeftates aeris confcribit, non in omnibus errat; modo il-lud obfervet: ut pro aeftate nives, & pro hyeme fulgura , to-nitrua non vaticinetur. corpora gravia verfus centrum eorum fententia rapiuntur. 2. Plato Tullius bJ Origenes c) aftra animata, & magna ani-nialia elfe, a fuaque fibi unita anima circumferri ajebant. Hae duae fententiaj, utpatet, caufam motus aftrorum iplis aftris a ) In EpinomiJe. b) Lib. 2. de nat. Deor. c. i$, Sc 16. c) Lib. I. «e rriucip, c, 7. n. 3. in- Jr8 PhTSICjE Particularis inefle volebartt * prster has aliae omnes aliunde repetendam_» duxerunt. 168 }• Opinio quorundam erat caufam aftrorum motricem effe ftlum Deum. Ex his fuerant.teftante Tertulliano Stoici, vi-debaturque his eodem tefte ») Deus molem hanc extra mun-dum pofitus non aliter in gyrum torquere , ac figulus rotam fuam. Cum Stoicis videtur* fenfilfe etiam Ariftoteles admi-nus de caufa motrice fupremi coeli, fic enim ille: primi corpo. ris primum, & fimplicis fimplex, &1 incorruptibilis, ivgenerabiHsque incorruptibile, ingeuerabileque motivum efl. b ) 169 4. Opinio Sanftorum Patrum,& Theologorum ftatuit haec fidera moveri ab intelligentiis, five Angelis non tanquam a formis aftra informantibus, quafi Angeli altris unirentur, ex iis-que, & aftris fieret unum animal, quod (ecundam fententiam tenuifle diftum eft, fed quatenus absque unione omni fiibftan-tiali aftris Ahgeli praefentes lunt, iisque in gyrum conftanter motum eum imprimunt, quem in illis confpicimus. In hac feutentia funt om ies fere S. Patres, & Theologi antiquio-res , ut fatis colligi poteft vel ex verbis S. Thomx Aquinatis de ea fic loquentis ; cctlefiia corpora a fpiritua/i creatura moveri a nemine San&orum , vel P/jilofopborum negatum legiffe me metnini. In hanc fententiam SS. Patres & Theologos praeter id , quod caufam tam mirabilis aftrorum motus nullam aliam repereriut congruam, adduxifle videntur Sacra: litterae, quae motum aftro-rum Angelis tribucre videntur. Haec fiquidem in illis reperi-untur: fub ifuo ( iiitellige Deo_) curvautur, qui portant orbem cum me laudarent afira matutina , & jubilaretit omnes fiiii Lsei e) Virtutes coeli tnovebmtur. f) Hos autem , & fimiles textus S. Patres, & Theologi de Angelis coeli motoribus inteliigunt. Sequuntur opiniones fyftemati Copernicano infiftentium. 1>jq j.Keplerus dicebat: periodicum motum planetarum oriri ab immateriatis quibufclam fpeciebus, quas Sol in mundi centro exi-ftens omnem in partem magnetis inftar indefinenter amitt t, quasque dum circum fuum axem rotatur, fecam ia orbern de-fert. Cum enim planetarum corpora in aethereo fpatio fufpen-fa fint, in eoque liberrime pendeaat, exiftimavit illa ab incur-rentibus immateriatis folaribus fpeciebus abduci , circumferri facile pofle. Quod autem motus vertigiois in Sele non elanquefcat, dicit Keplerus , ope cujusdam aaimae in Sole exiftentis motum huac confervari. Kcplero de caufa motus aftrorum Gaflendus quoque confenfifle videtur , utcolligi po etl ex cap. 6. Lib. 3. feih 2 Phyfic. tf. Hy a) adverfus Gentes, c. 47. b ) Lib. 2. de ccelo textu 35. c) Opu-fculo 10. art. 3. dj Job. c. 5. v.13. Apud eundem c. 33. v. 7: f) Mat. 24, v. 29. dlssertatio Prtma. 85» 6. Hypothefis Carrefii cenfet planetas & inter hos Tel-lurem ideo circa Solem tanquam fuum centrum circumvolui, qnia a folari vortice, cui immcrfi futit, in gyrum abripiuntur ea lege: ut quo illi planeta quifpiam efl vicinior, eo etiam gy. rum circa illum citius abfolvat, eo quod etiam materia vorti-cis, qute Soli vicinior eft , citius circa Solem revolvatur. Exi-flimat veco Cartefius omnia phaenomena planetarum hoc po. fito vortice facillime intelligi poffe. Ut enim , ait, in iis f!u-tninum locis ,in qitibus aqua in fe ipfa contorta vorticem facit, ftva-rite fefluca illi aqu.t incumbant, videbimus ipfas ftmul cum ea deferri, nonnullas etiam circa propria centra converti, & eo celerius in-tegrum gyrum abfolvere, quo centro vorticis erunt viciniores, de~ nique quamvis femper rnotus circulares ajfedent, vix tamen unquctm circulos omnino perfeftos derfcribere, fed nonuibil in longitudinem, & latitudinem aberrare. Jam eatlem omnia de platietis absque ulla difficultate pojjumus imagtnari , & per bec unum omnia rerum phec-nomena explicantur. ») His pofitis cur inaequali tempore perio-dum fiiam planetae abfolvant, & Saturnus annis 30, jupiter 12, Mars 2 , Tellus uno, Venus menfibus 8 , Mercurius j, maculae folis diebus 27 circulum fuum decurrant, rationem dat: quia pars ilia vorticis folaris, in qua eft Saturnus per an-nos 30, illa, ia qua eft Jupiter per 12, in qua eft Mars per 2 , in qua Tellus, per annum unum , &c circumvolvitur. Motum fatellitum Saturni circa Saturnum, & Jovis circa Jo-vem, item Lunae circa Tellurem per hoc fieri dicit: quod in magno vortice folari dentur alii vortices minores, qui a ma-gno vortice folari abripiuntur, ac circa Solem circumferuntur: unus, in cujus medio Saturnus, alter , cujus in medio Ju-piter, tertius, cujus in medio Mars , dfinique quartiis , cu. jus in medio eft Tellus. Vortex Saturni circumfert_» latellites Saturni circa Saturnum pro ratione majoris aut mi-noris diftantiae a Saturno tardius , aut celerius; vortex Jovis circumfert fimiliter fatellites Jovis circa Jovem, & vortex, Telluris Lunam circa eandem menfis unius lpatio. Ne teme-re iftud alferere videatur, ad experientiam provocat, qua in niagnis vorticibus aquarum hic illic minores vorticulos in ma-jori circumferri videmus. Tellurem ad haec in medio fui vorti-cis particularis, quo Luna circumagitur, alferit diebus fingulis femel circa proprium axem rotari. Ex quo fequitur: quod Tel-lus, donec a folari vortice femel circa Solem abripiatur, eo nsque circa fuum axem 365 vicibus circumagatur ,& perfuum particularem vorticem Lunam duodecies circa fe circumagat. j 7. Ex celebrioribus ( quas hic referre libet ) hypothefis eft etiam Newtoni: ftatuit haec motum planetarum tam primar InHit. Phyfic* p. 11. M rio- ») Pait. 3. Princ. n. 30 , & feq. 90 Physic^e Par ticdlaris riorum circa Solem, quam fecundariorum circa (Iium prima. rium exduplici principio provenire : videlicet ex vi cetttripeta & centrifuga, five ex gravitatione fingulorum in illud pu.iflum , circa quod veluti centrum, vel quafi centrnm moventur, & ex motu projcflili per Iineam reclam, quo prohibentur , ne_» cadant in pun&um illud, in quod gravitate nituntur. Proje-£lilem hunc motum ajunt Newtoniani cum Newtono a DEO effe impreffum planetis , & in iis illum confervari, gravitatio-nis autem motum ajunt baberi communiter a vi attrattiva, Ex his duobus motibus videtur illis compofitus oriri talis, qui phinomenis omnibus circa motum planetarum obfervatis fuf-ficiat. §. VIII. /Idferuntur difftcultates , quibus bt bypttbefes premuntur. 17% \ ®ver^us Primam ed : quod iflhaec aftris vim eorum natur® x\. repugnantem, vim fcilicet fefe movendi tnbuat. Pro-fedo fi ad eam, quam de corpore habemus, ideam attenda-mus, omne corpus natura fua ita iners eft , ut ad motum , 6£ quietem ex oequo indifferens fit; fi vero ita res fe habet, quo-modo tam intricatos, tam celeres motus per fefe corpora coele-ftia efficient ? A gravibus corporibus verfiis centrum motis in-ftantia nulla eft; cum nec haccin lanioris Philofophiae principiis ab intrinieco moveantur. j-r^ Adverfus fecundam pugnat authoritas Synodi oecumenicas quintae, five Conftantinopolitanae fecundae', quae fub poena anathematis prohibuit, ut refert Nicephorus») ne quis dicat, fentiatque cum Origene: cotlum £7 Solem & Lunam & fleUas aquas , qua fuper coelos funt, animales quafdam , materiales ejfe virtutes; five ut exponitur haec damnatio : ne quis fentiat corpora haeccoeleftia perinde, atque humanum, anima etfeprae-dita. Deinde vel haec anima eflfet rationis particeps, vel ejus expers ? Si primum : ferret haeccorpora pro fuo lubitu tunc & eo, quo ipfi placeret, non vero tam conftanti lege circulariter; fi alterum: tam regularis motus prorfus ab ea expeftari haud x poifet. Demum nullum indicium animae in his corporibus habemus , ut patet ex di&is de natura fiderum; ergo absque temeritate aftra animata afTeri nequeunt. . Stoicorum fententiae opponitur: rationi non efTe confenta» neum dicere aftra a folo DEO moveri. Si etenim fapientif-fimus mundi opifex aliis effeflibus naturalibus fuas fecundas praeparavit caufas, motui quoque aftrorum aliquam conftitue- rit. a) Lib. 17. Hift. EccleC c. 27. Dissert atio Prima. 91 rit. Nec obftat njotum aftrorum conftanccm, ac regnlarem e(Te, Nam fi mare conftanter, fatisque regulariter (tios xflus ferre, fi febris tertiana tertia quavis die regulariter per fuas caufas fecundas ad hominem exagitanaum redire potefl; cur non quaedam caufae fecundae a DliO fapientiffimo artifice_» conflitui potuerint, quae conftanter, regulariterque aftra fuisin orbitis circumvolverent.. Opinio quarta fimiiiter, tit prior, impugnatur. Certum nempe videtur potuiffe DEUM mundum hunc ita condere , ut globi ccrleftes per folum mechanifmum perinde, ut obferva-mu'5 circum Tellurem vere, aut apparenter gyrarentur. Si enim.ajunt cum Latlantio: Archimedes Siculus concavo are fimilitu• dinem mundi, ac fignram potuit machinari. in quo ita Solem at Lu-nam compofuit, ut inaquales motus , ctxlefiibus fimiles converfionibus , Jingulis quafi diebus efficerent, & non modo accejjus Solis, & recef. fus , vel incrtmenta, diminutionesque Luna ,. verum etiam ftellarum vel 'tnerrantium vel vagarum difpares curfus orbis ille, dum verti-tur, exbiberet: cur DEUS illavera non potuit machinari, & effi-cere, qua potuit folertia bominis imitatione fimulare. a) Si vero DEUS potuit hunc mundum ita efficere, ut in illo mo-tus globorum coeleftium folq mechanifmo peragerentur, dicen-dum videtur fic illum ab eo elFeftum fuiffe. Cum enim ope-ra DEI fint perfe&iffima , mundum modo per eftiore potius , quam itnperfeftiore condiderit. Nec religioni fibi ducunt Phi-lofopht Recentiores ab hac.Philofbphorum , ac Theologorum fententia recedere. Cum textus faerarum literarum allati di-verfam apud S. Patres, & Interpretes habcant expofitionem. Kepleriana hypothefis manifefte fingit & fpecies immateria-tas a Sole continuo emitti, quae planetas circumferant, & ani-mam in Sole, & quidem, ut ex verbis Gaffendi conjicere licet, materialem, quse Solem circa axem fuum continuo motu aequabih circumagat. Nam quomodo ens corporeum fpecies immateriatas ex fe emittet? quomodo anima corporea , qua-propter de fe iners, ad motum ac quieiem aeque indifferens, nullius motus de fe efficiendi capax tantam molcm continuo aequabili motu circumaget. Quanquam etfi utrumque hoc con-cederetur, rejicienda foret haec hypothefis: tum quia explicari & concipi prorfus nequit, quomodo, & quibus uncis hx fpe-cies immateriatae corpora planetarum prehenfa circumagerent; tum quia quamvis motus planetarum primariorum per has fpe-cies adhuc explicari poffent, explicari nequit , quomodo pla-netae lecundarii circa luos primarios moveantur , cum Soli M z unice a) Lib. 2. Divin. [Infllt. c. 5. b) Se&. 2. Thyf. Lib. 3. c. 6. 92 Physic^e Par ticdlaris «nice pnteftatem (pecies immateriatas emittendi hoc fylema tribuere videatur. I^g Contra Cartefianam hypothefim e(l: i. Si motus planeta-rum haberentur a vorticibus Cartefianis, illorum orbit^ cir-ca Solem non elfent ellipticne, fed circulares Soli conce.itricce axem habentes eum, circa quem Sol motu vertiginis rotatur, ac proinde planets omnes vel femper incederent Tib ecliptica, vcl aequaliter ab illa utrinque omnes declinarent.Cor/>«/fiquidem a vortice abreptum , ut rectc Cl. Gregorius, & ejufiiem denfitatis cum partibus vorticis, iuter qttas verfatur , in orbem rediens fi alias non impediatur, circulum defcribet , cujus plano perpendicularis efl axis fpbisrce centralis, qua fluidum in vorticem circumagitur , & fi corporis femita ad boc planum inclinata (it, pauiatim minuetur ifla inclinatio , tandemque coincident. aj In hypothefi autem Carte-fii nihil effet, quod impediat, quo minus partes vorticis pla-netas circumvehentes circulum delcribant; cum motus vorticis fiat in liberrimo oceano aethcris fummc tluidi, neque coeli ali-qui iecundum illum dentur alicubi folidi, qui vorticem ad elli-pcicam figuram cogant, aut ad axem Solis inclinent. Deinde etiamfi ab aliqua caufa vorticis partes admodum remotae, qua-les funt cae,quae Saturnum circumvehunt, poifent abaliqua cau-fa ad ellipfim conftringi, orbitae tamen vicinorum Soli plane-tarum nihil tale reperient, atque adeo hne deberent perfe&um circulum defcribere, ut contingit in vorticibus fluminum, in quibus obfervamus: quod, etfi partes extimae vorticis a circu-li figura ob aliquod obfhculum prohibeantur, partes tamen ejus centro vicinae figuram circularem referant. Atqui orbitas planetarum non effe circulares Soli .conccntricas, eum axem , circa quem Sol motu vertiginis rotatur.habentes difta de orbitis planetarum manifefte oftendunt; ergo. I7P 2. Si motus planetarum haberetur a vortice folari, quo illi circa Solem ab occafu in ortum abriperentur, cometae illi, qui infra Saturnum confpiciuntur, pariter ac hic , reliquique planetae curfum fuum circa Solem conftanter vifibiles nabere deberent; hoc falfum eft; ergo vortex folaris planetas circum-volvens nullus eft. j. Dato etiam folari vortice planetas cir-cumferente, vortices minores terrae, qui Lunam , Saturni , & Jovis , qui horum fatellites circumferant , Cartefio concedi nonpoffunt; fieri fiquidem poffe non videtur, ut vortex fola- h ris vortices hos minores verfus peripheriam non deferat, fe-cum non confundat, tollat-, cum in vorticibus fluminum, aut etiam machinarum artificialium, a quibus Cartefius fuos vor-tices traxit, iftud fieri experientia doceat. 4« Con- a) Lib. i, Aiironora, Phyf, Sift, 10, ad prop. 16, DrssERTATr® PRIMA. 55 4. Concedatur pofTe exponi in liac hypothefi motus quo-igo que fatellitum circum fuos planetas prirriarios , magna reftat difficultas exponendi motum vertginis planetarum. Quo-modo enim materia setherea ejusdem ubique (ubtilitatis impa-flu fuo in planetas motum vertiginis , eumque adeo inxqua-lem^ quali eos praiditos fupra diximus, imprimet.cumprimis illis , qui fuos particulares habent vortices , Telluri fcilicet, Saturno, Jovi; cum hos folaris vortex nonnifi fuo vortici in-clufos circumvehat. Demum unde Sol circa fuum axem ha-bebit motum vertiginis ? non a vortice: nam ut re£te Cl. Nevv-tonus : ad confervaiionem vorticis conflanter in eodem movendi flatu requiritur principium aliquod aftivum , a quo globus eandem femper quantkatem motus accipiat , quam imprimit in materium vorticis. Sine tali etenim, fubjungit , principio necejfe efl , ut globus , vorticis partes ititeriores propagantes femper tnotum fuum in exte-riores, tteque novum aliquem motum recipientes, tardefcant pattlatim, tOf in «rbem agi definant. *) Adverfus ulnmam ex allatis hypothefibus, ut eam New-l8l toniani propugnant, eft: quod illa attraftioni tanquam princi-pio fuo innitatur, qua tamen , qui fe trahere globi mundani poffint, ab iis in aperto pofitum non eft, neque in aperto po-nendum fperatur. Deinde urget hanc hypothefim eriam mo-tus vertiginis planetarum. Dato fiquidem polTe globum unum ab altero trahi, indeque accedente vi proje£iili his globis a DEO imprefTa & confervata motu compofito pofTe planetas circum Solem gyrari, qui fiet , ut illi praeter motum periodi-cum ex vi proje£tili & attraftione ortum etiam motum ver-tiginis obtineant ? Corol. Ex his fequitur:hypothefesrelatas omnes magnis dif- I8a ficultatibus premi, fatisque arcanam nobis effe motus aftrorum caufam. Illam attamen, ut quod fentio, dicam: proficifci non melius fufpicari pofTumus, quam a vi centrifuga, & centripe-ta, five ab impreffo & confervato ab Authore mundi globis coeleftibus motu re£lo & gravitate, quemadmodum fapienter » Newtono, P. Caftel, b) aliisque exiftimatum. Motus enira planetarum fuis in orbitis curvus eft ; curvus motus omnis compofitus eft ; compofitus igitur eft motus etiam planeta-rum. Unde vero melius compofitum dicemus, quam ex mo-tu illo re£to ab Authore ipforum iis impreiTo , confervatoque, & gravitate. Verum qua ratione planetae in Solem gravita-bunt? fortaffis ea ipfa ratione, qua partes cujusvis globi m cen-trum ejufdem globi gravitare diximus. Certe non perperam videmur cogitare poffe, ita a DEO globos coeleftes in fubtilit M j fimo a ) Lib. 1. Fiincip. Philof. Mathem. Corol. 4. pcop. Confequitur : in aere atmofphirae admodum raro, homi-nes aliaque animalia vivere non poffe. Oftendunt ifthoc experi-menta antliae, in quibus obfervamus fubdu£lo aere ex recipi-ente, aves, feles, cuniculos', canes poft paucum tempus emori. Pifies quamvis aquae innatantes, formicae, mufcae, fcarabxi, aliaeque hujufmodi beftiolae ab hac lege non funt eximiae, fed 1 & hae, quamvis aliae aliis tardius, in Boyleano emoriuntur. No-tari hic (equentia merentur: 1. Quxdam ex animalibus rnori-tura inflantur, talia fiint mures; alia fanguinem eru£lant, alia cibos evomunt, varias perpetiuntur coavulfiones ut paffim aviculae: quidam piacide extinguuntur, ut hirundines ;obferva- tuf ») BoyJe Nor. Bxpcrira. PJiyf. Mcch, drssertatio secuNda. 1 tur autem in his primum cordis palpicatio , tum frequens res-pirium, dein major cordis palpitatio, ac mors. 2. Pifces in-terdum plures horas fub recipiente vivunt, demum vencrem Itirfum vercunt, nec poffunt proni natare, moriturique fpumam ex ore emittunt inflar fangvinis. Quod ventrem furfum ver-tant, caufa efl vefica illorum , quae ob aerem contentum in-tra fe nimium inflatur fublata preffione aerfS exterioris. Ranse potenter intumefcunt, oculosque exerunt, poft fex circicer lio-rasmoriuntur, immiffo aere graciles, & emaciatn* prope ad du-plum apparent, ex quo concipi poteft iilas multum aeris in fe tontinere. 3. Muicne, apes, vefpa: pofl 24 horas mortuae de-prehenfae funt a Boyleo. Quod fi minore (patio fint in vacuo, morcuae foltim apparent; nam aere immilfo convalefcunt. Scarabaeus tefte Hugenio biduo recipienti inclufus immiffo aere pofl 10 horas convaluit, ecfi prius mortuus vifus, at poft-quam 8 diebus intus conclufus fuilfet, demum periit. 4. Iliud mirandum, quod etiam anguillulae, quoe microfcopio in aceco ob-fervantur, poft 15 dies in vacuo incereant. Animalcula quo-quee pipere prognata , quae microfcopio anguillulis aceti multo minora apparent, pofl-24 horas Levenhoekio tefte, majore_» parte mortua funt. Acari, qui cafeo vefcuntur , in eoqne ge-nerantur, poft pauca minuta apparuerunt morcui, fed licet tri-duo in vacuo perlliterint, aeri redditi tefie Muffchenbroek con-valuerunt-, ergo & his aer ad vitam neceffarius. Serpens, & vipera etiam 20 horis vivi in vacuo remanent, limaces pofl J2 horas pereunt. Hiruiio, & lumbricus absque nocumento per plures dies in vacuo perfiftunt. f. Confequicur: nimiam raricatem aeris atmofphrerae etiam I93 plantis teneris obeffe polfe. Cedance fiquidem prelfione aeris tamvalidain eam, quanta reapfe eft in noftra denfa atmofphae-ra, vix fieri poteft, ut quaedam adjunfta ad earum vitam ne-celfaria non immutentur. Et fjne illa mutari nos docet vacti-um Boyleanum, in quo obfervatum eft plantulam teneram, terrae infertam flaccefcere, & intcrire.quamvis humorem, &ca. lorem ftifficientem habeat; obfervatum quoque in eodem va-cuo e femine terrse optimce inferto , humore & calore foto plantulam non crefcere. Unius & alterius horum ratio ad-^inus inadaequata eft defeitus preffronis aeris atmofphaerici, fuccum nutritium in planculam protrudere foliti. Ex hoc por-ro ratio .peti poteft: cur altilfimorum montinm cacumina cal-va, herbis, & cumprimis arboribus orba fint, & ctir quo ma-gis ex montibus in vailes defcenditur, arbores grandiores re-periantur. Verum quaeres: ctir ad vitam animalium aer atmofphaerae 194 denfior fit neceffarius l fy. hujus plures caufae dari polTunc_s. N 2 Qua- 100 PimtCiE PARTICOLARIS Quarum una eft refpiratio, absque qua noa datur circulatio fanguinis , & debitus motus cordis, hinc eft palpitatio cordis in animalibus in vacuo. Alrera : quia fubtra fto 2ere exteriore ille aer, qui intra (anguinem , & humores in venis, arteriis, aliisqne vafis continetur, nimium fe expandit , clafticitate fua vafa animalis dilatat, unde tumor in animalibus confequitur, ut in ranis; impeditur circulatio debita humorum, quidam etiam vafa difrumpuntur, unde mortem fequi necelfe eft. Qui» vero lumbricus, & hirudo nimium dilatabiles funt , & fimul potiffimum fugendo humorem vivunt, illis vacuum non nocet. I^j Schol. Quemadmodum fine craffiore , & denfiore atmo. (phaerne aere vivere animalia nequeunt, ita nec poffunt vivere in eodem aere communi ordinario atmofphaerae noftrne in loco quodam claufo, fi non renovetur. Nam ft fub recipiente anima-lia , de quibus fupra, ponantur, recipiensque undique ita «• tino aptetur, ut cum exteriori nullam habeat communicatio-nem interior, illa non diu in iilo vivunt. Sic Derhamus poft duas horas pafferem, Stayrfius mufcas poft duos dies, Majov murem poft horas 8 , Halefius glirem poft horas 14. &c_» mortua experti funt, quemadmodum videri poteft apud Muf-fchenbroek. a) Hujusrationem aflignant viri dofti imamrquod aerem animal in recipiente contentum abfumat, hincque eum ad refpirationem futHcientem non habeat. Deprehenfum enim eft ope barometri, recipienti inclufis animalibus aerem fuiffeim-minutum. Alteram: quia animal ex pulmonibus, aliisque liiis partibus exhalat halitus fibi venenatos, quos quia rurlum haurit per refpirationem, le ipfum illis enecat. Patet hinc : cur-in carceribus fubterraneis claufis, in quibus refta communica-tio aeris cum exteriore non eft, captivi male habeant. 2. Aer nimium compreffus etiamnon fatis faluber animali-bus, minus tamen nocet, quam vel nimium rarus, vel non renovatus. Colligi iftud poteft ex n. $67. Phyf. Generalis, quo ab aere nimium compreffo urinatori fanguinem ex oculis, naribus expreffum diximus, item obfervationibus, quibus ani-madverfumeft a virisrerumPhyficarum ftudiofis in aerequadru-plo,triplo magis condefato, quam fit aer atmofphaerae noftr3e,aves, pifces intra $, 6 horas periiffe. Quanquam mors horum-» animalium non tam condenfationi aeris, quam ejus renovatio-riis defeftui adlcribi poffet. Ex his vero inferre licet: loca ha-bitationum falubriora effe hominibus in colle aut alio Loco me-diocriter editofita, quam velnimium in alto , aut in profunda jacentia. Nam praeterquam, quod in his frequentior fit ventuS aerem continuo renovans , etiam non ita rarus eft, ut in ni-mium altis, nec ita compreffus, ut in locis profundis. Aer rarus i) Comment, in Tcntara. Exper. Nat.Aead.del Ciraent. DlSSERTATIO SECCNDA. IOt raros extrtvafationem languinis ficit , quemadmoduin cucur-bitulae chirurgicae corpori admot® docent; nimium vero com-prefTus majori calori obnoxia facit corpora. I I. Quanta Jit altitutio atmofpbara aerea , qurtque pt caufa elevant halitus in V.lam ? REfp. ad i«»m: Certum eft atmofphaerae aereae altitudinem minorem non effe fesquimilliari Germanico , at quanta reapfe fit, incertum eft. Pars prior afferti liquet: Nam fi ae-rea atmofphira in quavis a terra diftantia ejusdem denfitatis foret, adhuc ejus altitudo unius milliaris Germanici pedes 2280® comple£lentis, ac unius tertiae effet, quod fic oftenditur: Pon-dus fpecificum aquae ad pondus aeris atmofphserici comprefti fe habet ut: 972 ad 1; cum igitur columna aerea atmofpherae ad fummum ejus protenfa cum columna aquea j 1 ped. longa sequilibretur, illam tanto hac altiorem effe oportet ex diftis de sqnilibrio fluidorum heteregeneorum , quanto haec illam pon-dere fuperat. Hjec illam fipe.at 972 vicibus: ducamus igitur ped. 31 in 970, obtinebimusque pro altitudine columnae ubi-que teque denfae ped. 30070 ; quapropter unum milliare Ger-manicum & Jam vero dubium non eft aerem ejusdem denfitatis non eife, at tanto illum rariorem , quanto altius a terra recedit; ergo. Patet etiam altera pars afferti ipfa eruditorum con-1 feftione, & diffenfu illoruni, qui altitudinem atmofphxrae de-terminare cupiebant. Veteres fiquidem ex crepulculorum ma-tutinorum initio , & vefpertinorum fine obfervato altitudini atmofphaerae milliaria Germanica 10 dedere. Ricciolus cum minimum , milliaria Bononienfia 38 , cum fiimmum 69. Cla-vius 43 atmofphaerae altitudini conceftit , Hallejus non ultra 45 milliaria Anglica a fuperficie terrae aerem attolli ailirmat. In hunc modum alii variant. Ad alterum. Caufa elevans halitus in atmofphaeram I aeream , eft ipfum fluidi aerei pondus fpecificum majus , quam balituum. Prob. Caufa attollens fumum in atmofphaeram ae-feam eft pondus fpecificum aeris majus, quam fit fumi, fi et-enim aer ex recipiente educatur, fumus in eo non attollitur, fed in inferioribus recipientis partibus ferpit; fi is immittatur '11 recipiens,illico farfum levatur. Igitur etiam caufa attolle is halitus in aeream atmolphrcram erit pondus fpecificum aeris at-mofphaerici majus, quam fit halituum; nam fumus non aliud eft, quam congeries halituum , vaporum, fcilicet & exhilatio- N } num r ioa Physicj: Particularis num,ut conftabit ex infra dicendis de igne vulgari-,' neqne fu. mus ab halitibus in atmofphaeram efferri folitis alio differt-», quam quod in fumo fint nalitus denfati, non item in haliti-bus ordinarie exhalatis. aoo Conf. caufa elevans halitus in atmofphseram, non eft vis raa-gnetica, aut atraftiva Solis, quod quidam volunt. Quomodo enim hic magnetifmus folaris halitus furfum trahit? Deinde fi traheret, deberet eos attrahere usque ad Solem , & non fo-lummodo ad brevem altitudinem atmofphaerae. Secundo: caufa elevans halitus non lunt ignes praecife fubterranei , quod vole. bant alii; nam afcenfbs halituum in atmofphaeram, isque co-piofus, habetur etiam in fuperficie Telluris afiu frigore intenfo ri£,ente, quin & ipfa glacies juxta di£la copiolbs halitus ex fe emittit. Priterea fi ab igmbus ftibterraneis haberetur ifta elevatio , dum lignum, vel aliud combuftile in recipiente aere evacuato per vitra cauftica comburitur, non elfet ratio: cur ig-nis ille fumum non elevaret, cum igitur aliud non fiippetat, cui haec elevatio tribuatur, dicendum eft, eam ab aeris gravi-tate, feu pondere fpecifico juxta leges Hydroftaticce profi cifci. Conf. 2. Si vaporem bullientis aqaae, dum per Solis ra. dium in obfcurum cubiculum per foramen immiiTum tranfit, microfcopio attente contemplemur, non aliud fe nobis in eo prodit , nifi congeries quaedam innumerabilium bullularum, qure ex aqoa tumultarie prorumpentes in altum feruntur; cum igitur exhalationes omnis fortis in atmofpteram aeream attolli certum fit, probabile etiam erit ipfas quoque perinde in fornu exilium bullularum, ac vapores ab atmofphaerae gravitate fur-fum attoili. Nec obftat exhalationes fpediata fola fiia fub-ftantia fpecifice elTe graviores aere comprelfo ejusdem voiumi-nis. Nam etiam vapores fola fua fpeciata fubftantia aquea , aere ejusdem voluminis graviores funt, ficut igitur hi poirunt fieri fpecifice ieviores aere ejusdem voluminis , dum hos ex fubftantia aquea' ignis elementaris fuo in hanc ingrcifu copicfe in buliulas rarilfimas diducit, ita & exhalationes aere fpecihce leviores reddi polTe. 201 Corol. fi caufa elevans halitus in atmofphxram cft pondus aeris, eanfa quoque eos in iila fuftentans ejnsdem pondus erit. s. cum ideo halitus eleventur ab aere, quia illo fpecifice funt leviores , tamdiu in eo furfitm protrudentur , donec vemsntes furfum fenlim ad aersm paris fecum agravitatis fpecificns per-veniant, cumqueeo squtiibratae conquiefcant. non om:ies ha-Jitus ad parem altitudinem evehuntur , fed leviores ad maR rem, graviores ad minorem altitudinem, nifi forte vento ac> cedente quandoque contrarium accidat. 4. Si haiitus per ve.i* tum, DisserTati o Seconoa. 103 tum, aut aliam cauftm disruptis multis bullulis congregentur, decidunt, quia fiunt fpecifice graviores aere &c. Adverte : etfi caufam halitus in atmofphceram elevantem, & in ea fuften-tantem afferam pondus (pecificum aeris , non per hoc nego etiam a vento f.rfum elevari halitus. Certum fiquidem eft a vento etiam Ipecifice graviora corpufcula furfum attolli, & in atmolphoera circumferri, Articulus Secundus^ De raeteoris aereis fivc ventis. $. L QjiU Jtt ventus , qut ventornm divljio , quis tiumarus ? REfp. ad imum: Ventus alio nomine meteorum Jpirans, cum ^oi Seneca refte dici poteft e(fe: aer fluens impetu , aut curfus ae. ris aliquo concitatior O Re£le inquam : nam perfimile vento ex-perimur, fi vel flabello aerem cOtnmoveamus, aut adfollistra-cli foramen manum apponamus, atqui hic nihil aliud prster ae-rem impetu fluentemagnofcimus ; igitur nec ventum quidpiam praeterea cenfe.tmus oportet. 5.. ad 2<3um : Venti ratione plagre, ex qua ipirant, r divU^Q? duntur in 4 cardinales : nempe feptentrionalem , feu Boream «elgts nomine Nord. meridionalem , (eu Notum , Auftrum, Belgis Sud; Orientalem leu fubfolanum Belgis O/l ; Occiden. talem, feuZephyrum, Favonium, Belgis iVeJl. 2. dividuntur ln 4 femicardinales , qui etiam collateraks dicuntur. Sunt hi qui fluunt ex plaga inter cardinales 4 «quali dillantia pofita. Ex his Aquilo feu Caecias , Belgis Nord-o/l inter feptentrio-nem 1 & ortum; Eurus Belgis Sud-ofi inter oricntem, & me-ridiem; Africus, Libs, Belgis Sud-mefl , inter meridiem & ®ccidentem; Caurus , vel Corus Weflmrd inter occidentem, o- feptentrionem meat. His ofto enumeratis ventis adduntur alii , qui ex plaga inter cardinales & femicardinales ®Suali in diftantia pofita fluunt. Demum prster hos fedecim, Jedecim alii notati funt, ex plaga flueates media inter priores 'edecim. Ex his fequitur: ventos ratione plag;E ex qua decurront, nu-^erari j2. Nos qui continentem habitamus , nec ventos , nec nomina eorum multum novimus , at loca maritima incoleates cuniprimis vero navigationibus maritimis dediti ob fununam ex ven- « ) LJb. j, 95. natural. c. i. 104 Physicje Particularis fortaffis ad tertiam partem_». Dum igitur Sol progreditur ab ortu in occafum, fola hac fuc-ceffiva in partibus aliis poft alias rarefafhone, aeris partes ali-as poft al as verfus occafum fitas in occafiim propellet. Non enim poffe videtur fieri dilatatio aeris in aliquo Ioco, quin vi-cinus commoveatur. Piaeterea recedente Sole ab ortu in oc-cafum aer pro priori multum rarefaftus denfabitur, minusque fpatsi ac prius occupabit, ad aequilibrium proinde fervandum ser denfior ab ortu in locum ab eo reliftum ruet verfus occa-fum, feu verfiis iliam partem in quam Sol movetur, eumque 'd continuo intra tropicos fiat, ventum perennem ab ortu in occafum intra eos dari necefle eft. Ventus Subiblanus, quia non ita tropicis conftringitur, ut non etiam ultra eos procurrat, ac ultra eos littora, mor/tes non paucos inveniat, ab his repercutietur, & ex hoc novam determinationem accipiet verfus ortum, atque fic lenis ilie ven-tus perennis Zephyrus in zonis temperatis pariter aftione So-lis efficietur. Quanquam non male dici poffet cum aliis Ze-phyrum etnci, qaatenus ex mari Atlantico vapores afcenden-tes graviorem, & denfiorem aerem fuper ifthoc reddunt, fed fi fic ad sequilibrium fervandnm verlus nos refluere, ventum. que de quo fermo excitare debet. bftit.PbtfuM P.U. O Jjt. a) Hift, Ycntoiam ad aitic. 11.12. n.7. 10S PHYSIC^ PARTlCULAR.IS 207 ^ Can(a mediata ventornm etiam periodicorum efl Sol aftione (iia calorifica primo : quatenus is acceiTu (uo adunum, & alterum tropicum nives montium liquefacit, illas liquando magnam elafticarnm particularum copiam prius frigore nimium conftriftarum eliberat, feque permultum expandendi illis oc-cafionem praebet. Prob. Hec particularum ela[ticirum_j eliberatio , harum & aerearum dilatatio fieri nequit_s, quin particulae fic rarefaclae aerem fibi vicinum urgeant ad lo-cum fibi cedendum majorem , ac proinde quin eum pro« pellant eam in partem, ubi minor e(t refiftentia , fed in par-te Soli fubjefta in qua rarior eft aer, minor eft refifte;:tia_», quam ex altera a Sole magis remota ; ergo eo debebit fluxus aeris dari. H) videtur effe ne-cedarium. 20p Rr. 4to- Irregularium ventorum caufae diverfae funt. 1. Cau-fa illorum eife poteft effervefcentia certorum halituum nubes quas- a) Hiftor, Vent, ad artic. 3. n.j. b> Inftit. Philof. Pait. 6. c.i4-n'7' Dissertatio Secunda. 107 quafdam ficcas conftituentium cum humido, aut ha!ituum_» ciirr. halitibus; fimul etenim ac talia effervefcunt, diiatantur, expanfa majus fpatium occupant, aerem majori, minorive cele-litate propellunt pro diverfa fua affervefcentia. ldeo femper vetu ti oriuntur inquit Muffchenbroek, cum fulminat, tonatque , quo. iiiam exhalationum varia copia mtnc major, nunc minor fecttm per-tnifeetur, pofl wiam permiflionem tempus elahetur , antequam al. tcra permiflio fiat, ventus inde oriundus nunc incitatior , rnox lenior fpirabit. *) Spirat autem eam in partem, in qua iili minor efl refiftentia. Sunt nuhes ut teftatur laudatus Author, qua cum om• ni humido ejfervefcunt: hte ventos generant, fuper quacunque loca tranfierint. Dantur ha fape afiate calo ceteroquin fereno , etque a nautis e longinquo diftitiguuntur. b -'Hinc patet ;unde repe-tendae fint caufie ventorum in fuperiore parte atmofphaerae fpi-lantium. 2. Caufa illorum funt prxcipitatae repente alicubt nubes. 3. Fafta aliquo in loco magna incendia ; nam multum rarefaciunt aerem. 4. Ignes fubterranei profundarum caverna-rum in terrse vifceribus ex-orti, & eftervelcenti* calidae. Non raro hae oriuntur per deftiliationem aquarum in cavernas terris martialibus pyriticis, & diverfis falibus praeditas, quae cum aqua effervefcunt, aeremqne una cum vapore aqueo permul-tum elaftico per os cavernae magna vi expcllunt , quare ex-tra cavernam ventum excitant. Ignes fubterranei, & effervc-fcentix excitant non raro ventos ex maris, lacuumque fundo , cum magno fervore, mugituque per aquam furfiim erumpentes, ut docet mare japonicum. Venti ex cavernis faepe flant, vel quia ipfae funt pience aere frigido, & denfo , exterius vero aer per calorem rarefit. Nam fi iftud accidat, ob aequilibri-um fublatum aer cavernae illico fe protrudere incipit foras , flu-xusque aeris ab orificio cavernae dabitur non fecus, ac cum aeo. lipiia, fluidum aliquod in fe contincns, ealefit. Ex hac caufa fpi-rare videtur vcntus ex eaverna angufti fatis oris ad noftrum Tibifcum fita, ex qua ventus fpirans fabulum continuo effert, eoque late folum vicinum refpergit. 6„ Alicubi exhalationes calidx ob rarefaftionem, alibi exhalationes frigorific.c ob repen-tinam conder.fttionem aeris , vel etiam quandcque exhalationes, & evaporationes conjun&ae ob gravitatem, ac lapflim, uti St imbres, venti vagi caufa clfe poifunt.Hae fiint praecipuae medi-atae caufae ventorum. Celfant venti caufa eorum cellante, dti-fipata, alio translata. O 2 a) Elena. Hiyf, §. 1770. b ) ibid. J. 1371. i III. lo8 Physicx Particularis $.111. Qui venti frocelloft? aioT^Efp. Unus horum eft Ecnepbias: eft hic ventus vehemen-IV tis impetus,oriii folitus, ex nuhe halitibus elafticis referta, ex qua, ubi hnec in cabdioretrh aerem defcendit , halitus eflPer-vefcentes rupto cortice aqueo proruunt, aeremque ad formidan-dum motum concitant. Graifari confvevit hic ventus ad pro. montorium Bonx Spei, ejusque indicium eft nubecula qua:-dam lubnigra , quae coelo iereno e monte in altum ferri con. fpicitur, & oculus tauri ob figuram, quam praeferc, a nautis vocatur. Quamprimum eam hi vident, vela colligunt, &fi iftud negligant.certa eft eorum pernicies; velis enim fe Ecne-phias implicat, navemque mergic. Frequences func eciamEc-nephiae in mari aechiopico incer Brafiliam, & procurrencem Af. fricae. Alcer e procellofis eft Turbo omnium prope vehementilfi-mus, & periculofiffimus cumprimis in mari. Vocatur hoc nomine ventus ille, qui fubito e nubis parte inferiore profili-ens non refto, fed vorticofo motu perpendiculariter deorfum fertur una cum nube, quam etiam fimili vorticofo motu exagi. tat, tantaque ferocia in obvia corpora irruit, eaque contor-quet, ut arbores radicitus evellat, domos fternat, lapides at-tollat, navigia grandia non modo frangat, invertat, fed etiam celerrime contorta in altum abripiat una cum fubje£ta maris aqua, phaenomenonque illud eihciat, quod columna dicitur, quo nubes navem, acaquam attrahere, & ex his una columna grandis fieri videtur. Oritur Turbo, vel quia ventus intra nu-bem conclufus exitum non reperit parte infuperiore, aut ex la-teribus, at potius inferiore parte, neque illum expeditum, ex quo gyrari in vorticem cogitur ; vel cx duobus ventis impetu acquali, non tamen dire&e in fe incurrentibus, aut ex unoobi-cem inveniente infuperabilem, qui illum in gyrum detorqueat. Turbines hi columnas formidabiles efficientes non folum in mari, fed etiam in continente interdum confpiciuntur. Supe-riore feculo duos fuilfe in Gallia hiftoria memorat. In Ara-biae defertis per turbinis columnas, arenas vehentes.integrae Ca-ravana, five ftcietates Mercatorum 6000 quoque hominunU numero conflatae fepultae feruntur. Infulas Philippinas, & mare inter japoniam & Indiam turbines praeprimis incur-fant. 211 Tertius eft Prefler: eftque aereus vortex, ex quo flamma erumpit, unde igneum turbiuem ipfiim Seneca appeliat. Oritur ex effervefcentia nitrofarum & fulphurearuni particularum in- tra Dissertatto Secuttda. 109 tra nubem condufarum, quae in orbem volutata repente in cen-tro vorticis accenditur. Unde Prefter non folum fternit obvia, fed etiam adurit. Quartus eft Typbon ventus impetuofnTimus ab alto deorfum ruens, & per diverfas plagas magna celeritate decurrens. In-ter Malaccam , & Japoniam frequentiflimus dicitur, obferva-tur etiam interoccidentalis Indiae infulas.Quintus eft Exbydrias: eftque turbo, ex quo ingens aquaram Copia prorumpit. Fit autem : quatenus nubes denfata a rotante vento , & in aquam propterea refoluta per fiitulofum nubis fpatium a turbine in me-dio reliftom praeceps deorfum ruit. Rari funt Exhydriae, quem. admodum etiam Prefteres tefte Varenio, cujusin materia ven-torum magna efl authoritas , utpote qui maria non parum obi-vit, & de ventis magna accuratione fcripfit. §. I V. Qu<£ celeritas, uttlitates, qnalitates ventorum ? DEfp. ad i™"1: celeritas ventorum varia eft •, alii enim tam^I^ IV tardi funt, ut equitem celeriter veflum non prscurrant, alii adeo veIoces,ut intra horam plura milliaria conficiant. Ma-riottus exiftimat ventum velociffimum intra minutum non percurrere plus j 2 pedibus Parifinis, at Mulfchenbroeckius ex Derhami obfervationibus colligi exiflimat: percurri ab eo etiam ped. Britannicos 66. Advertendum hic: eo ventum ulterius fucceffive propagari, quo is vdocior eft, & caufa ejus diutius perdurat. Ad quantum reipfa fpatium venti propagentur, de-fin iri non poteft. Lenes faepead fpatium exiguum, quin & ve. hementiores interdum , ex caufa non diu durante orti, brevi-us fpatium decurrunt, maxime fi in obftaculum offendant. Cum vero potentes funt, & caufa illorum diutius perfeverat, regna, & provincias multas percurrunt. Tales funt boreales, qui ex nivibus folutis ad mare glacialc oriuntur; nam hi etiam ad Grxciam pervadunt, ut colligitur ex diftis de ventis perio-dicis. adi11""1: Venti ejus generisfunt, cujusellaer regionis,2I3 ex qua ventus perfertur.Hic fi calidus fit, ventus calidus.fi fiigidus, frigidus efl ventus-, fi ficcus, ficcus & ventus , fi faluber, no-xius, faluber, noxius ventus. Hinc quia partes auftrales tomparate ad nos funt calidae, feptentrionales frigids, ventus auftralis calidus, feptentrionalis frigidus nobis ett. Quia aer comparate ad nos in parte auftrali, & occidentaii ob maria in h's partibus fita humidus eft, ventus auftralis, & occidentalis n°bis humidus eft; quia ex adverfo partes feptentrionales, & O } ori- iio Physicje Particularis orientales ficcae funt, utpote terra firma ut plurimum conflan-tes , ventus feptentrionalis , & orientalis nobis ficcus eft. Ra-tio univerfalis eft : quia ventus eft fluxus aeris-, qualis igitur ad nos perfluit aer : faluber, noxius, humidus, ficcus &c. ta-lem & ventum e(Te oportet. 2>I4 ad 3tium Utilitates ventorum multae, eaeque fingulares .funt , ob quas Divina providentia eos conftituit. 1 enim non finunt aerem pigrefcere, aeftateque cumprimis halitibusnoxiis, & contagiofis infici in locis, ubi copiofa peftile.itium halituum exhalatio fit, hi enim a ventis per diverfas plagas difpergun-tur. 2. Veuti plagis diverfis imbres necelfarios adferunt, co-piofos autem imbres, nubes dufipando compefcunt. j. Ad Tellurem ficcandam plurimum faciunt; ±111 fiquidem particulas hnmidas lecnm abripiunt, ad altiora eflerunt, magisque.quam Sol,hum .m exficcaut. 4 Ad commercia maritima fummE_» lunt uti! tatis; nam absque his perlongi illi marium traclus, quos naves fummo cum humani generis emolumento exiguo temporis iniervallo percurrunt, vix fummo, ac diiHcillimo ia» bore nautarum per plures annos pertranfiri polfent. SECTIO SECIINDA, De Meteoris aqueis. MEteora aquea dicuntur, que ex aqueis halitibus gene-rantur: funt autem uebula, nubes, plivia, aura lero. tina, ros, pruina, nix, & graado, de quibus fequen-tibus paragraphis, §. L Quid Jit nebula ? aij ]>Efp. Nebula eft congeries hahtuum, potiffimum vapo-IV rum frigore moderato in tranquillo aere terrae propinquo ita condenfatorum, ut ejus pelluciditatem tollant. Hinc ne-bula etiam caligo vocatur, Difium eft 1. nebulam effe congert-ent balituum \ aam conftat tum vaporibus, tum exhalationibus. Conftare illam vaporibus inde clarum eft, quod magna nebula etiam terram, ac corpora ejus in fuperficie pofica hjmefaciat, arboribus in hyeme adhaerens in nivem, extra hyemem in guttas aquae concrefcat, hancque ob rem dixi nebulam eJc />«• tiffimum vapormn congeriem. Neb ilam conftare etiam exhalatio-nibus probat earum odor, & quod plantis teneris, ftogibus- I D'ssertatio Secustda. nr qne maturefcentibus exitiofx fmt. Hoc etenim non accideret, fi nebulne folis vaporibus aqueis, & non e:iam falinis mercuri-alibus, & fulphureismoleculis conftarent. Salia namque funt, utpote menftrua, quae fruges immaturas , & teneras plantas cor-rodunt; moleculae- fulphureomercuriales odorem efficiunt. Di-ftum 2. frigore condenfatorum. Nam fi frigus abfit, vaporum, & exhalationum bullulae ex corporibus terrae prorumpentes majorisfunt vofuminis, illoque fuo in afcenfu augentur, inde-que ab aere altius attolluntur, quam ut nobis nebulam terrae incumbentem efficiant. Diftum j. in aere tranquiLlo: namven-tus halitus diffipat, & non finit eos prope terram condea-fari. Corol. Nebula frequentior efl fuper ftagna, paludes, la-ai5 cus, flumina, quam fuper terram firmam ; quia in iislocisma-jor copia efl evaporationum. 2. In regnis calidis , ut in Ita-lia non videntur nebulae nifi hyeme, in locis minus calidis vi-dentur etiam extra hyemem, fed potiffimum mane, & Sole ad meridianum afcendente difparent. Nam in Italia extra hy-emem halituum bullae ampliores, & ideo leviores funt, quam ut prope terram cum aere ad aequilibrium veniant, & in locis quoque minus calidis Sole ad meridianum progrediente halitus nebulam confti'tuentes magis rarefiunt, quapropter fa£li fpeci-fice adhuc leviores furfum magis protruduntur ab aere. j. In magno frigore etiam 11011 apparent nebulae; quia noa eft in eo fufficiens vaporum copia ad nebulam , exhalationes autem fb-ta illam non efficiunt. 4. Inde fit nebula, quod halitus ex tellure prorumpentes copiofi prope illam cum aere ad oequili-brium veniant. 5. Moderatum frigus nebulae caufa merito di-ci poteft; cum hoc abfente, fada ctiam plurima evaporatioae, nebula non habeatur. §. I I. Ouid fit nubes ? OEfq. Eft co.ngeries halituum prnefertim vaporum fpecifice <3 1 v leviorum iis , qui nebulam conftituunt, in aere ita co.i-denfatorum, ut ejus perlluciditatem tollant. Dicfum rurlus Aa-lituum, prafertim vaporum nam ut nebulam, fic & nubem et-» Potiore parte, non tamen ex toto vapores, fed etvam ex-ualationes diverfae conftituunt, quemadmodum docent fulgura, f^lmina ex collifione nubium prognata, acetiam exhaktio !en-ta pluvialis aquae, qua; ordinarie non parum fedimenti diverfo-rum corpufculorum in fundo vafis, in quo ejus exhalato fit, f^inquit. Nubes &nebula retle affimilantur fpumae aqux;nam ut na Jr8 PhTSICjE Particularis ut fpuma aqun? fenfibilibus, ita nebula, & nubes inlenfibilibas oculo inerrni bullulis aqueis conftant; &ficut fpuma aquaejicet ex corpore diaphano, aqua videlicet fiat, opaca tamen eft,ita & nebula. ac nubes. 18 Corol. Nubes a .nebula hoc folo differt: quod illa condet Ipeiifice levioribus bullulis halituum, quam nebula; proinde ta. libus, quae non nifi ad majorem altitudinem eveclae le cum aere in aequilibrium componunt. Patet veritas- afferti ex eo: quod dum montes altos nubibus opertos confcendimus, in iis nihil nifi nebulam deprehendimus , ut virorum plurimorum eruditorum hanc veritatem explorantium tetlimonio efl com. pertum. Hinc nebuioe fepe convertuntur in nubes; fi enim nebulis occupantibus terram fuperveniat Sol radiis fuis, calo-reque fuo bullulas halituum rarefaciat, rarefailione fpecifice levio-res reddat; hs ab aere in altum protruduntur, & fi pror-fus alte ob nimium calorem non protrudantur, aut a ventis non difftpentur, in certo fpatio diem opacum reddunt, nubem_9 faciunt. Saepius obfervare licet, a vento nebulas coiiedas ad montes deferri, quae in iis relictae nubium fpeciem nobis prae-bent. a. Si venti contrarii exoriantur , nubes generant, au-gent; quia vapores fparfos & exhalationes in unum cogunt. 3. Nubes alire aliis altiores funt; quia halitus diverfas nubes conflituentes dtverfae funt fpecificae gravitatts: fuperiores fcili-cet nubes conflituunt bullae halituum magis rarefa£tae, & ma-joris voluminis comparate ad fuam malfam, quam nubes de-mifliores. 4. iEflate nubes funt altiores, quain hyeme; quia seflate halituum bullae magis rarefiunt. Eadem ex caufa altio-res etiam funt nubes in locis calidis ad ;trquatorem accedentibus, quam in frigidis polum verfus fitis. Ex hoc autem confequitur: definiri fatis non poffe, quae fit altitudo fumma nubium; cum haec altitudo varietur pro ratione variati caloris locorum. Hinc faftum : ut Phiofophi de altitudine fumma nubium pronunci-antes' non parum inter fe difcrepent. Ricciolus dicit fummam altitudinem nubjium effe milliarium Italicorum <; , Fromondus S , Cardanus duorum, Keplerus unius, Muffchenbroek vix tantam, quanta cacumina altiflimorum montium \ cum inter horum cacumina faepe nubes fpeclentur. Ad extremum ad-vertendum: nubes apparere nobis a!b2s, quando in parteno-bis obverfa denfiores funt; quia bullulae vaporum Iumen, ut ad eas venit, copiofe ad nos refleftunt; apparere nigras, fi parte nos refpiciente fint rarae, in fe autem profimds; nam tunc abforbent Iumen; rubent nabes, quae ex exhalationibus parte majore funt coagmentatae. i III. UtSSERTATIO SECUNPA. 113 1 I L Undtnam triantitr pluvice ? REfp. Has oriri ex diffraflis nubium bulfulis. Ut enim jjnl bullulae faponaces, quas pueri lufus caufa faciunt, diffra-£tae in guttulas aqua: tenues abeunt, ac decidunt •, ita bullulae vaporum diffraftae in exiliffimas guttulas aquae vertuntur, qune quia fpecifice graviores funt aere, decidunt, ac in cafii fuo impingentes in alias bullulas vaporum, eas itidem diffringunt, iisque unitae in forrru fenfibilis guttae in terram delabuntur. Caufae porro diffra£lioms primae bullularum in nubibus plures font: Difftinguntur hae 1. fi magis dilatetur calore Solis pel-Rcula aquea bullulam confiituens , quam ferre poffit. Ex hac taufa in aeftate contingere confveverunt nonnunquam pluviae, item ex hac caufa interdum ccelo fereno guttae pluviae deci-dunt. 2. Si nubes a contrariis ventis inter fe collidantur,con-flringantur. Si nubes a ventis in montium latera adurge-antur; in his enim duobus cafibus bullulae contra bullulas pulfae difrumpuntur, ac aqueae particulae, quae illas conftituebant—», jnnguntur. j. Si frigore nimium confiringantur; nam in hac circumftantia graviores fpecifice effeftae delabi in alias, ac jungi illis occipiunt. Corol. Quo altior eft nubes, quae in pluviam refolvitur, co majores funt labentis pluviae guttae, quia guttula labens eo plures fuo in cafu bullulas vapons difrumpit, fibi jungit, & per eas augetur. Unde gutts pluviae majores funt reftate, quam hyeme; quia aeftate aitiores nubes. s. Tam hyeme_» ,. quam aeftate majores funt guttae pluviae, fi pars nubis fuperior in pluviam iblvi incipiat, quam li inferior. Nam fi in parte inferiore incipiat folvi, ut fit, dum ob frigus ab imo prove-niens pluvia oritur; guttulae labentes in lapfu non reperiunt tot buliulas, ut iis difrnptis , & fibi adjun£lis magnam gutcam efficiant reperiunt vero, fi in parte fuperiore haec folutio in-thoet. j. Media aeftate rariores funt pluviae, quam vere, & autumnor etfi plures fmt vapores in atmofphTra aerea aeftate, quam in vere, & autumno; quia ob magnum calorem ita va-pores dilatantur, attoiluntur, & per atmofphaeram diftribuun-tur, ut non tam facile in nubes denfas congregari poffint; fine nujufmodi vero nubibus non pluit. Hinc eft : quod in iEgypto , Lybia, Italia &c per aeftatem rarae fint pluviae. 4. Si in aefta-pluviae contingant majores, neque iis ventus fuperveniat qui nubes difpellat, pluviae alternis diutius continuantj quia poft pluviam hujus generis vapores elevati, antequam prorfus alte ob calorem eleventur, facile in nubem coeunt, & ex da-i«ftiuehjic* p. iu P ta 114 PhY9ICj£ Parttcularis ta aliqua caufarum n. 220 bullult nubium diTolvuntur. Ad montes frequentius pluit aeflate, quam in planis; nam ad montes ob reflexionem a montibus raftam frequentior s f nt venti contrarii, qui nubes condringant, & in pluviam cogant; unus etiam ventus frequenter nubes denfiores ad lateramon-tium propellit, conftringit, flcque ad refolutionem in pluviam illas cogit. 6. Aqua pluviaj non efl pura, fed exhalationes falium , fulphurum &c adjunftas habet; nam in cafu etiam harum bullulas rumpit , his quoque fe conjungit. Hinc aqua pluvia plantis nutriendis eft aptior, quam aquae alix. 7.' Cef-{ante piuvia cumprimis aeftate aer eft purior, ac alias quia va-pores, & exhalationes ejus cum pluvia in terram delabuntur. Imbres vehementilfimi, quos nnbifragia dicimus , oriuntur ex grandium nubium magna collifione, & comprelfione per ven-tos contrarios fafta. 111 Quaeres : quid cenfendum depluviis prodiiiofis , vel aliis nn ordinariis? Ante refponfum nota: fcribi ab Hiftoricis, quondam la&eam, faneuineamque pluviam obfervatam; alii lapides, fil. phur, ranas depluiffe narrant. Rr. He pluviae fi non fabu-fx fuerunt: dicendum eft cum GalTendo pluviam ifam al» bicantem ex certis halitibus, quales funt falis nitri , falis fa-turni, & falium acidorum vaporibus permixtis accidilTe. Sangui-neae autem qusdam guttae pluviae fnon enim referunt etiatn Hiftorici copiofas admodum decidilte ita, ut pluvia his folis, aut his parte potiore conftaret; at folum in agris per loca di-verfa guttas fanguineas deprehenfas elTe ) vel ex comixtione chalcantinarum, & afphalticarum exhalationum cum vaporibus atmolphaerae effeftae funt; vel quod credibilius : guttuls iilx apparentis pluviae papilionum frequentium, circa Iblftitium-» aeftivum ex chryfalidibus fuis egredientium , fuerunt excremen-ta , aut etiam infeftorum minutorum rubrorum congeries. La-pides, fi quipiam diftinfti a grandine deciderunt cum pluvia, Hli nonaliter, quam per turbinem abrepti hoc celTante delabi potuerunt. Sulphur fi depluit, faclum: quatenus exhalatio-nes fulphureae in unum collettae cum pluvia deciderunt. Ranu-las cum pluvia decidere fabula eft. Cur enim ad te&a domuum etiam ampliffimarum non decidunt, fed ad folas pulverulentas plateas, aut pulvere refperfos campos ? Originem fabula inde iumpfit: quod poft calidas pluvias aeftivas ranulne faltitare coii-fpiciautur. Caufa autem , cur poft has pluvias fic faltitare de* prehendantur, hsc elfe poteft : quod femiaa ranarum per cam* pos, & plateas fparfa ad exclufionem ranarutti requifitum hu* morem, & calorem temperatum , temperamentum, & difpf fitionem aptilfimam nancifcantur, & cito augtnententur. IV. *) Sc£t, 3. ihyC mcmb. 1. lib. 2. c, z. dlssertatlo SecUNDA. llf §. I V. Qtiid fit aura ferotina ? O Elp.Efl®umor fubtiliflimae inflar pluviae prorfus infenfibiliter, jjj J\ ingruente nofte ex aeredecidensdiffraflisbullulis vaporum, & exbalationum, acalore Solis non nimium alte eveftis ob fri. gus poft Solis occafum inaere fuccedens. Corol. Hyeme nulla eft aura fefotina, jfed folnm aeflate, iS maxime vcre, ac autumno. Hyeme enim vapores non alte eve£Ii,congelati decidere confVeverunt. 2. JEflate tardius aura ferotina decidit, quam vere, vel autumno; quia frigus ad difc ruptionem bulltilarum tardius aeflate, quam vere, vel autumno fupervenit. j. Vento flante nulla efl aura ferotina, quia ven-tus halitus diffipat, aufert. 4. Aura ferotina maxime in lo-cis paluftribus, mineralibus, aliisque.ubi terra noxia multa continet, noxia eft cumprimis iis, qui Iaxiorem habent fibra-rum texturam, porosque magis apertos capitis, ut ftudenti-bus. Nam cum ejufmodi in locis vaporcs exhalationibus no-xiis fmt permixti, illi delati in poros apertos, & latiorem texturam maxime capitis penetrantes tum per fe, tum ob tranfpirationemjmpeditam glandulas fubcutaneas,& refpirationis organa conftringunt, raucedines, deftillationes, dentium do-lorem , capitis gravedinem, aliaque incommoda generant. I | w M'V « *»* Atll —.— — "—•• -- — — %* w — — - —■« V.p » • '• — — W • — — MI.AI MVbld per frigus noflurnum bullulis vaporum pluviae guttularum in-ftar in terram delabitur. Hunc rorem dari indubium eft; riam ut a communi omnium opinione, & fententia argumentum ho-jus roris non repetam, experientia conftat , non folum lapi-des, terram aridam, lineos, laneolve pannos, ac chartam, fed etiam ipf ,m vitrum facie coelo obverfa madefieri, five haec fii-per foltirr, five fufpenfa in aere confiftant. Notanda funt haec coiitra eos Recentiores Philofcphos, qui riuHum rorem de coe-» aereo delabi volunt. Kos alter eft, qui afcenfu e terra rorpora irrorat. Hujus224 exiflentia aperta eft experientia D. Du Fay, & plurium alio-fum,qui experti funt:laminam metallicam, aut vitreumdifcum >n terram (depofita, & ab ea elevata parte inferiore, terram ninurum refpicieiue,irrorata fuilTe ca proportione, ut humiliori- P 2 bus Phvsic^: Parttcdlaris bus citius, a'tioribus tardius roris guttulae adhsrexant. Et. pertus eft ift :d Du Fay Parifiis vitreis difcis ad 6, 12, 18, ay, ji pedes elevacis. Oritur hic ros ex eo , quod calidiore de terra nofte , quam fit aer ipfe .evaporationes, & exha'ationes fieri non definant, qus fi in aliquod corpus fibi"bftans im. pingant, ilh adhnerefcant jcportet; & quia evaporationes ha continuantur, in nofte frigidiufcula tot fenfim laminae, aut_» vitreo difco adhaerent, ut fenfibiles guttas roris in iis effi. ciant. Tertia roris fpecies efl, qune ex plantis, herbis, arboribus no£le fubfrigida exfudatur. Oftenditur hujus roris exiflentia: Chriflianus Ludovicus Greflen primus, ut conjicio, anno 1728, menfejunio deprehendit, brafteas aurichalcinas expofitas aeri libero non fuilfe rore refperfas fuperne, fed inferne, etfi circa brafteas gramcn, & plantae roraffent; item etiam brafteas in-ferne non aequaliter roreimbutas, fed magis in lis locis, quae Soli die magis expofita fuerant; fed hoc non contigifTet, firos ifte graminis, & plantarum ex aere delapfus fuiffet; ergo. 2. Idem vir Clariflimus expertus eft, arbores non roralfe, etfi plantae , ac gramen roraffent; pariter deprehendit plantam unatn prae alia roraffe, etfi nequali aeri fuerint expofitae; prne ceteris urticam rore refertam notavit; fed hoc iterum faftum non-J fuifTet, fi &c ergo. j. Urticam 9 digitos altam olla opertara roraffe deprehendit non minus, quam alias fub libero aere conftitutas , & quidem in parte fuperiore foliorum, idque fa» £tum etiam, poftquam undique terram fub olla circa urticam charta texiffet, & nec aer meare fub illa prorfus libere potu-iffet. Immo cum iftud faepius repetiilfet, quadam vice citius rorantem deprehendit illam, quam alias extra ollam conftitu-tas; atque naec experimenta ab illo 6£la funt a 2 ad 1 j Junii terra tam ficca, ut rimas ageret. 4. Ros in vegetabilibus non temere fparfiis, fed regulariter iis incumbens deprehenditur; nam in rrumento, donec in gramine eft, item in graminis fo-liis cujufvis in apicibus ros invenitur; in foliis brafficne tene» rae in apicibus marginis foliorum, ubi eorum fibrae definunt, inftar unionum collocatus confjDicitur; in foliis vitis non in vertice, fed prope marginem, ut & braffica olla te£ta ros in-venitur. Quodfi graminis apices , vel etiam braflicae folia for-fice proecidantur, citius notabiliter rorant; fed haec manifeft4 oftendunt rorem hunc regularem ex ipfis plantis, herbisque protrudi, accxfudari; ergo. Poft pluviam majorem etiam ar- bores hunc in modum rorare obfervantur. ■ Ros hic haberi videtur inde : quod cum no£le minor fit i terra evaporatio, in gramina, ac plantas multo copiofior fuc-cus nutritius protrudatur no£le, quam die, & quia multo co- DtssertATIO Secuntja. II/ piofior protruditur, nec plantae ita nofte utpote frigidiore, ac die tranfpirant, poftquam fibrae, & utriculi earum omnes ple-ni funt, fuccum hunc per extrema fibrarum egredi necelfe eft, cum haec fucci nutritii in ipfas protrufio non ceffet. Sicut au-tem hic ros tertiae fpeciei ex ipfis plantis , herbis, 81 arbori-bus protruditur, ita etiam manna, quod in averfis foliis ormi, & olivae colligitur pro medicis ufibus , ex nominatis arboribus protrudi, & quafi exfudari dicendum eft, non vero ex aere decidere. Nam quamvis hae arbores linteis tegantur, ut eas Altomarus Medicus, ac Phyficus Neapolitanus .texit, manna tamen in illis deprehenditur. Corol. Primae fpeciei ros decidit maxime mane fub auro- 22f ram; quia tunc ftigus intendi maxime confuevit , quod vapo-rum bullulas non nimium alte in atmofphaera pofitas disrum-pit. 2. Hyberno tempore, fummaque aeftate , fi aer non re-frigeretur, ros primae ipeciei non decidit, neque flante vento. Cujus phaenomeni ratio ex diftis de aura ferotina, patet. Nam ut utriusque hujus meteori eadem eft materia, ita & caufa ef-ficiens. j. Cum rorem conftituens vapor habet fibi adjunftas exhalationes falinas, &c is terram faecundat, ad infe&orum ge-nerationem conducit, eam promovet fed quandoque ex fimili caufa animantibus , & fruftibus terrx nocet. VI Quid Jit pruitia , ttix , grando ? REfp. Pruina eft ros frigidiore aere congelatus. Cur haec 228 teneriores plantas concoquat , deftruat, durioribus molli-tiem det, ex diflis de frigore colligitur, Nix eft congeries tenuiffimarum guttularum aquae , qus frigore correptae primo inter fe filorum inftar uniuntur , tum diverfa rstione fibi mutuo in defcenfu implicantur. Nivis figu-ra plerumque irregularis eft, etfi quandoque ftellam hexago-nam, rofam , lilium referre videatur. Corol. Si altior fit nubes, quae in nivem abit, flocci ni-vium majores funt, quemadmodum de guttis pluviae di£\um. Minus frigido aere hyemali majores flocci nivium decidunt, guam frigidiore; quia altiores funt nubes tepefcente aere, quam 'fgidiore. j. Animalibus faepe noxia eft nix , frugibus, & plantis futuris apprime proficua. Primum: quia mu;ciim ex-talationum nitrofarum, ac aliarum continet , quas rurfus ex-^lando raucedinem, catarrhosque generat. Alterum : quia ex-"«lationes nitrofae , aliaeque ad nutrimentum frugum , arbo- P j rum, n8 Physic,e Particularts rum , plantarum faciunt: tum quia fruges &c continet in mo-deraro calnre, humore, dum eas opertas tenet. dip Grando eil praegrandium guttarum aqus, in fublimi geni-tarum , ex vaporibus nubis conglaciatio. Unde hoc inter ge-nefim nivis, & grandinis intereft : quod ut grando fiat , plu-res ex iis minimis guttulis, in quas nubes relolvitur , coire in nnum debeant in fublimi , antequam frigore conglacientur; ad hoc vero, ut nix generetur, necelfe e(t , ut minimae illae guttulae bullularum nubis congelentur a frigore , priusquam plures ex iis fimul jun&ae guttam unam conflituant. Unde ficut guttae aquae, ita etiam grando ad rotundam accedit figa-ram. Accedit ad rotundam, dico : nam conftat illam prorfus rotundam non effe. Dum enim generatur , a ventis nubes, in quibus illa generatur, comprimuntur , colliduntur ; item quia in defcenfu plura granula grandinis in unum junguntur. In mcdio , aut circa medium grandinis albus quidam, opacus-que nucleus obfervatur. Videtur hic nafci in ea ex exilibus vaporum bullulis in nivem concretis, in unumque coagmenta-tis vel initio , dum grando generatur , vel grano delabentis grandinis in lapfu adhaerefcentibus, frigoreque adflrifiis. 230 Corol. Hyeme non grandinat, quia tune nubes funt tellu. ri viciniores, quam ut plurimae ex iis minimis guttulis , in quas primo illae refolvuntur, coire in unum poffint, antequam frigore congelentur. 2. Quo altior fuerit nubes , ex qua re-fbluta grando gignitur , grana fiunt majora grandinis. Colli-gitur ratio ex diclis. Hinc aeftate multum calida maxima eft grando. Grando ingenti impctu decidit , quia in defcenfu motum accelerat. Praecedit iilam fepe fragor, & ftrepitus ifl aere, dum enim ipfa decidit, grana ejus tum a ventis , tum a varia fua celeritate , qua fe 3ifequuntur, colliduntur. Unde quum ejusmodi cum ftrepitu grando labitur, ejus grana multa in unum concrefcunt, hinc motum magnum, figuramque mul-tum irregularem obtinent ; queraadmodum grando nuperna diei videlicet 2 Julii nos docuit. Ejus caufa potiffima lunc: venti ILperiores fiigidum aercm advehentes, & nubes inter fc collidentes. S E- Dissertatio Secunda. 119 SECTIO TERTIA. De igne vulgari, & meceoris igneis. UT meteora ex aqna prognata aquea , ita quae igne con-ftant, ignea dicimus. Hnec priusquim pertraflentur , de igne vulgari (cujus illa qunedam fpecies funtJeftdiC ferend^m, ut de ipforum genefi, aliisque adjunftis reaius fer-mo inftitui poifit. Articulus Primus. De igne vulgari, §. I. Quid Jit iguit vulgaris, qua illius peculiaria prittcipia ? REfp. ad irnums Ignis vulgaris efl congeries molecularum 231 fulphurearum, faiinarum , ac aliarum motu vibratorio ig-nis elemencaris vehemencer exagicacarum. Prob. Igrris vulga-ris vel eft is, quem in pruna, ferro candente, ac aliis ignifis fine flamma experimur; vel is, quem flammam dicimus; (ed hic ucerque aliud, quam difta congeries, non e(t. Neucer enim eft purus ignis elemencaris, uc cuique cum coloris igni-um vulgarium canca diverficas , tum ipfa principia, in quae re-folvuntur, oftcndunt. Confir. Fumus non eft aliud, quam congeries molecula-rum fulphurearum, falinarum, aquearum &c; (1 enim fuligo ex fumo concreta chemice refolvatur, lulphur, fal , & reliqua Principia chemica ex ea obtinentur; igitur & flamma, ac qui-vis aiius ignis eft hujufmodi coneeries; nam fumus !a flamma diftert fola denfitate, & ignis elementaris copia minore, ut experimenta apertum fatiunt. Si namque tubulus vitreus flam-roe inferatur, is perbrevi tempore ab hac plus fuliginis obti-net, quam fi longo tempore fumo exponatur. 2. Si conus la-ni'neus fuperne pertufus facis ardentis flammae fuperponatur ita, ut apici illico imminens ejus fumum excipiat , ac colle&um conftringat, fumus hic fuper conum fpeciem flammae atrae ex-'bet; ergo. - ad alterum : Ignis praeeipuum principium eft fulphur , !ve oleum. Prob. Fiat feparatio chemica cujuscunque corpo-r's combuftilis in mercurium, fulphur, fales, phlegma; car- bo ficr Physicje Particularis to e'|U5 (" qui donec ater eft, fulphur in fe continet ) fpolietur fuo fuiphure per combunionem in libero aere faf\am, experi-entiaque cnnftabit: nec fales, nec phiegma, nec terram, aut mer-curium inflammari, ignirique poiTe, nifi fortalfis mercurius fulphuris concifi multas particulas fibi permixtas habeat, ut habet mercurius vini, juniperi, rofarum. Ex adverfo fulphur omnis generis ardet facile, inflammaturque; ergo. Rr. ad idem 2d®: Ignis vulgaris principia, fpeftata vehe. mentia ejus effe£luum , iunt particulae aqueae , & falinae-». Trob. Alcohol, quo magis ob heterogeneis depuratur, facili. us quidem inflammatur, at eo pacatiorem dat ffammam. Sul-phur pinus non tam validam dat flammam, ac taeda pinea, fiilphura etiam alia, dum magis depurantur, minus vehemen-tem dant flammam, quam dum falibus, ac phlegmate mode-rate permixtafunt.Praeterea fi librae olei lini bullientis injiciatur uncia aquae, quamvis itidem bullientis, tanta fit olei concut fio, ut una cum aqua in auras cum fragore difpergatur. 2. Si fal alkalinus fixus per ignem fufus mortario infundatur, in quo aliquid humoris efl , itidem impetu incredibili totus dilB-lit. Si aqua pura infpergatur aeri ad ignem fluenti , terri. bili fragore, & fummo adftantium vitae periculo i£tu quodam fulmineo omnia disjiciuntur. 4. Si fulphuri vulgari nitrum, carboque admifceatur , fiatque ex his pulvis pyrius r novimus, quanto vehementior effe&us fit futurus , quam fit fiilphuris. f. Pulvis ex tribus partibus nitri, duabus falis tartari, & una folphuris vulgaris confeftus, fi ea quantitate, quam extremis tribus digitis flringere poffumus, in cochlear immitatur, fuc-cenfus inftar fclopeti explofi refonat, unde etiam pulveris ful-minamis nomen obtinuit ; fed haec manifefte exhibent , ignis vulgaris principia, fpeftata vehementia efedluum, effe mole-culas aqueas , ac falinas ; ergo. Coml. Patet ex his 1. cur olea , febum , pinguedo anima. lium ,. fiilphur vulgare, pix, & arbores refinofae flammam co-piofam dent; quia fcilicet fulphure abundant. Naphta profe-£to eadem de eaufa , & quia copiofum in fe ignem continet, tam facile accenditur, ut in bona diftantia a flamma ignem concipiat, immo,fi prope lucernamfit, in qua candela ar-det, lnflammetur , ut Acla Britannorum Philofophorum p.188 teftantur. 2. patet: cur iigna , & vegetabilia alia in eodem Ipetlata volumine minus dent flammoe, quam oleum , febum &c quia nempe minus fulphuris continent. 3. Apparet: cur vegetabilia, & ligna exficcata pacatam, & minus violentam dent flammam. 4. Ligna, & vegetabijia humida ante exfic-cationem, item argilla figulina, etfi copiofnm habeant fulphur, non a) Piar. £rud. ad aon. 1673. Dissertatio Secunda. 10? non ardent. Nempe in hac terreae particulae copiofae, in illis multx aqueae exagitationem particularum fulphurearum impe-diunt. Aurum, arena , faxa inflammari non facile polfunt; fulphure nimiruin haec corpora pauco admodum funt praedita, hocque in iis aliis principiis eft nimium permixtum , adftri-ftum, 6. Ignis vulgaris durat,donec particulre fulphnreae, aliae-que per ignem elementarem non difcerpantur, difiipentur, aut aliquid non adveniat, quod vibratoriam exagitationem parti-cularum per ignem elementarem inhibeat , ut inhibet aqua igni copiofe affbla. ScIjoI. Quia ex corporibus animalium, vegetabilium &c ful-phure praeditomm ignis vulgaris excitari poteft , & excitat.us ab hisfovetur, alitur, illa Philofophi pabulum ignis vocaverunt. Ceterum, cum ex diftis conftet: fulphur folum effe , quod igniri, inflammari in his ipfis corporibus poteft , hoc proprie ignis pabulum eft. §. I I. Exponuntur obvia pbanomena ignis vulgaris. Pllimum: dum ellychnio cerei filum fiilphureum ardens ad-movemus, illud in flammam accenditur. Nam cum in filo hoc accenfo detur motus vehemens vibratorius ignis ele-mentaris, exagitans partes ejus fulphureas & alias, poftquam filum pinqui ellychnio cerei admovetur , etiam in illo exi-fientibus particulis ignis elementaris , fiilphureis , falinis &c motus idem cornmunicatur, proinde & in hujus apice flam-nr.lam, abftra£io quoque filo fulphurato , exiftere oportet. 2. Data jam flammula in apice ellychnii, quia in hoc non po-teft dari motus vehemens particularum ignis elementaris, ac aliarum, quin vicinis inferioribus ellychnii particulis ille com-municetur, moveri incipiunt fimili motu & ilke , hincque au-getur flammula cerei per accefTum aliarum particuiarum fulphu-rearum &c: 3. Flamma tamen haec non propagatur per to-tum ellychnium usque ad ceram, habetque inferne figuram fphaeroideam , fuperne in conum definit. Aer enim & ce-reum, & ejus ellychnium , & flammam ipfam undique com-primit, quiaveropreffio aeris eomajoreft, quo locus inferior, aer denfior, cereum, & ceram liqoefaftam ellychnium cir-cumdantem magis compripiit aer, quam flammam , aut etiam e'lychnium inter ceram , & flammam conftitutum. Hinc fit 1: ut flamma usque ad ceram non pertingat: 2. ut inferne figuram fphaeroideam habeat, ac j , ut per cllychnium caiore dilatatum, tanquam per tubulos capillares , aer continuo ceram ixfiit. i4>jfic* p.u, Q^ li. » na physrc.e Particularis liqnefaflam in flamma exagitandam protrudat. 4. Flamitli cerei non continuo augetur-per accelTam cers per ellvchnium protrufs; quia poflquam ignis elementaris exagitando partes ceiae fulphureas, falinas &c diffolvit, & attenuat; illx sd api. cem flammae una cum multis igneis ablcedunt , fumum effi. * ciunt, per aerem dilperguntur. Quod autem ignis in flamma particulas cerae exagitet , patet: nam fi per tubulum affies candelae flammam ita, ut inclinata aqu« f.iperficiem allambat, pelliculam ceream aqus innatantem deprehendes. y/Flamma conicam figuram refert; cum enim luperiore fui parte p!us ignis elementaris contineat, in hac magis aerem rarefacit; fi ita, minor eft preffio in flammulam parte fuperiore, & e late-re major, neceffe eft igitur , ut in conum ab aere ambiente comprimatur. 6. Flamma cerei inferiore parte caerulea, fuprema fufca eft; in imo etenim ejus partes funt craffiores, nondum bene fubafts, in fummo autem multae particulae terreae fumum ef-fe£turae. 7. Albae cerae purior eft flamma & candidior, quam flavae, quia haec plures particulas terreas in fe compleftitur. 8. [ Si Iongius fit ellychnium candelae febaceae in medio flammJ ! magis fumat; copiofe fiquidem terreoe ellchinii partes per ig-nem elementarem diifolvuntur , & furfum efferuntur. 9. Dum ellychnium longius eft, flamma eft obfcurior propter easdenu particulas terreas copiofas flammae pemixtas. 10 In hoc eodem cafu candela lebacea molefte ofcillat; nam cum ob multas par* ticulas terreas minus aerem rarefaciat, is denfior effeftus in co-num illius latiorem fblito magis premit, renitentem alternis deprimit. n. In Boyleano flamma candelae extinguitur, nam aer, qui modicus in recipiente eft, pabulum illi, live particu-las cerae liquefaftae, ut par eft, per eilychnium amplius protro-dere non poteft. 12. Sub recipiente aere pleno, quamvis mo-dicum foramellum fuperius habeat, modo liber aeris commea-tus ex parte inferiore furfiim non detur, candela acceafa ex« tinguitur; quia tunc undique aer rarefit ob calorem flammx, • & per foramellum rarefactione expellitur, proinde refiduus noii liiihcit ad protrudendum pabulum; deinde quia in hoccafj non datur aer ab imo furfum circulans, fumique vapores aufferens, hinc flammi fuffocatur. ij. Supra ellychnium infra forniculum dcnfum flamnia maxime urit; quia ibi maxima copia ignis element3ris, n°n enim eft tantopere pcrmixtus particulis heterogeueis. 14. ^2" lidus flatus canielam extinguit, quia totam flammam ab ell/• chnio feparat, nec eft jam, quod ita calefaciat pabuluin, per ellychnium protrudi ab aere poflit. i? Si tamen paulo polt fufffatio moderata in candelam fiat, rurfus accenditur', quU par. Dissertatio Secunda. 125 particulae fumi non nifi raritate , & copia minore ignearum par-ticularum differunt ab igne flammae, cum igitur fufflatione condenfentur, evadunt rurfus flamma. 16. Si ignis, cumpri-mis carbonum, moderate refpergatur aqua, ille augetur, ut vi-dere eft in officinis fabrorum. Nam per affufionem aquae par-ticulae igneae oequabiiiter difperfae reprimuntur ad partes inte-riares carbonum, in quibus motus ignis ad dilfolutionem car-bonum fortius agit; ex horum autem dilfolutione majore ma-jor flamma erumpit, quae quia per carbones erumpit, motu fuo rurfus accenfionem majorem efficit; item quia hoec ipfa aqua afperfa dilfolvitur, moiemque flammae per fui commixtionem augct. §. III. Quid Jit pyropborus, qua ejus couficieitdi ratio, quod phanotnenon? AD 1 m«m r^. Pyrophorum elfe pulverem calcinatum, qui in 238 vafe probe obturato confervatus, cum in liberurn aerem producitur, accenditur, corpusque fibi fubjefhm, fi facile in-flammabile fit, incendit.Parari poteft 1®°- ex cerebri bovis un-ciis 3 , aluminis rochae rubelcentis uncia una ; 2do aluminis crudi unciis 3 , carbonum uncia una, & femilfe ; jtio alumi-nis crudi unciis ;, cum duabus unciis flercoris humani ^xfic-cati-, 410 aluminis parteunacumduabus partibus mellis-, $to alu-minis rochae partibus tribus, & una parte farinae triticeae, vel iiligineae. Ad alterum Pyrophori parandi ratio ex materia ultimoa^ relata fequens faris fimplex , & facilis elTe poteft: Sumantur tres partes aluminis rochae rube.centis ( qu°d etiam Romanum audit^ & una farinae triticeae, aut filigineae, alumen in pulve-rem minutum contufum cum farina mifceatur, tum impofitum valt figuiino , vel ferreo,igni carbouum fuperponatur , ut ma-teria hsc coliiquefcat-, agitetar vero, ac continuo comminuatur fpatula, donec probc exficcetur. 2. Pulvis hic probe ficcus inimitatur vafculo ficTili A ( fig. 25) ita , ut illud usque ad duas tertias , videlicet usque ad b repleat , imponaturque va« fculum igni carbonum , quibus undique ambiatur quo fa£lo vafculum brevi candens efficietur , nimos fetentes primum , poft etiam flammam ex flavo viridefcentem emittet. 3. Cum Hammae emiffio imminuitur, carbones a vafculo, quantum poP-funt, removeantur , vafculumque forcipibtlfc ex igne excipia. tur, ac cumprimum candefcere definit , fubereo , aut al,o li-gneo obturaculo ad id praeparato bene concludatur , ac poft-quam ita refrixerit, uc manibits traclari queat, pulvis calcina- (^2 tus 114 Physicje Particul ar Is tus, quanta fieri poteft celeritate, in vitream phialam colli an-guliioris infundatur, ac quam optime conclufus in ufus futuros coniervetur. 240 Ad 3 t;um qusfitum Rio ex ejus dcicriptione innotefcit. Nempe fi in chartam , aut etiam in manum modicum ex py. rophoro hoc adhuc vegeto effundatur , poft unum , alterumve minutum lecundum odorem fulphureum fpargit, tum fumat, poftea in carbones ardentes, demum in cineres tota pyrophori ma(fa abit. 2. Chartam fibi fiibjeclam accendit, quare & ma. num adurit, & in obfcuro loeo tenui caerulea flamma ambiri confpicitur; fi effufo de vitro pyrophoro pulvis pyrius admifcea. tur , hunc quoque fuccendit. 3. in aere frigido vel ditficulter, vel penitus non accenditur, fuccenditur vero in temperato, citiflime in bene calido. Si vafculum pyrophorum continens re£le obturatum fervetur, raroque ex eo effiifio, eaque celeri. ter fiat , virtus iili fua etiam per menfes ofto illxfa_» perfiftit. Succenfionis ejus ratio effe videtur copiofus in eo ignis ele-mentaris calcinatione irretitus , atque in bene claufo perma. nens. Quia vero in aere libero , eoque calido motus ipfi ac-cedit, commotne particulae ignis fuis fe fe e clauftris eliber.ire incipiunt, mallamque in ignem vulgarem convertunt* • §. I V. Quid fit pbcfphorus, qute ejus fpecies , parandi ratio, ac pbcenomena ? 241 T3 Efp. ad i»ura: Phofphororum nomine veniunt illa corpo-JtV ra, quae de fe aut acceffu folo aeris liberi, vel luci expo-fita, pofteaque in tenebras relata, vel denique affriftu acce-dente lucem fpargunt. Exempla horum ex fpeciebus eorutn adferendis habebuntur. 242 F<. ad alterum : Phofphori alii naturales funt, alii artifich• les. Illi funt, qui hanc lucem fpargendi virtutem ab arte non acceperunt; per hos vero fignificantur, qui virtutem ifthanc arti debent. Ex naturalibus phofphoris funt cicindelae, lignum, pifcifque putridus, praeterea fmaragdi, adamantes, quorurn ■pofteriores cum Du Fay 22 minutorum tempore in Sole pofu-iifet, llavos multum lucis in tenebris fparfilfe deprehendit-»-Ad naturalium quoque phofphororum genus pertincnt: baro-metrum fucculfione luculam in tenebris praebens , ac mercuri-us rite in vitris ad id conclufiis, item omnia eleflrica, qu^ poft affriflum lucem aliquam fpargunt. Inter artificiales ph°'* phoros primas tenet phofphorus animalis, qui vulgo phofpho- DrsSERTATlO SEC17NDA. I4f rus /frizlicanus ex eo audit, quod ipfum Hankvitius pharma-copola Londinenfis omnibus prius confeflis praeftantiorem para-verit, ac poftea quoque Anglici ceteris proeftiterint. Poft An-glicanum nominari meretur Bononitnfis , poft hunc Balduini, tum Hombergii. Ad jtium: Pljofphori animalis Teychmeyerus O hanc ratio-243 nem conficiendi cradit: Urinam humanam per 6 menfes aeri expofitam faetidiflimam, & fatis putrefaftam ad meliiformem fub-ftantiam in olla ferrea capaciore coquito: poftea accipe hujus fubflantiae partem unam, arens, feu fabuli tenuiflimi candidifi-fimi partes tres , iifque probe mixtis retortam loricatam capa-ciorem reple ad tertiam, & in furno reverberii adhibito ignc pergradus, obtinebis i.phlegma, 2. fpiritum ,&falem volatilem, demum oleum fetidum: ha;c omnia habebis ignis adhibito gradu tertio. Separa oleum a fpiritu, & in furno digeftionis illud exficca in piciformem fubftantiam. Deinde fume capitis mortui in retorta relifti nigricantis coloris lib. 4, olei urinae refinofi unc. i, arense libras 8 , boli lib. 4, mifce, humefta, & fac globulos, impone retortae loricats, & adaptato recipien-te majore cum pauca aqua addita denuo deitilla gradatim us-que ad gradum tertium in furno reverberii: hic obfervabis ne-bulas candidas, igneas, in loco obfcufo fplendentes, & lu-centes, exftillatque fimul phofphorus ad inftar butyri refinofi, vel metallici; collige hoc, & habebis phofphorum. Alii ali-ter hujus phofphori parandi modum praefcribunt, experientia-tjue plures docuit, ejus conficiendi rationem fatis arduam_» effe. Pro phofphoro Bononicnfi parando lapilli certi generis in plu- 244 ribus Italiae locis, fed imprimis ad pedem montis Paterni miU liari Italico Bononia diffiti poft pluvias, quae illos eluunt , ab-luunt, reperiri foliti \ primum unus alterve ex melioribus in mortario aeneo in pulveres fiibtiliffimos teritur, reliqui ab-rafa undique fupcrficie terrea, donec fplendorem aliquem indu-3nt, fpiritu vini madefiunt, ac tritorum pulveribus undique in-volvuntur : tum craticulae aurichalcinae furnuli ex eodem metal-■0 confefii imponuntur 6, vcl 7 carbones e lignomolliore prius tane exufli.non vcro ejus generis,quibus fabri utuntur.ut calcfiat. Poflea impletur furnulus novis ejufmodi carbonibus aliqua par-te, quibus leniter imponuntur lapilli pulvenbus refperii, lep-tem, vel oito carbonibus ejufdem rurfus generistegendi- Poft-quam carbones in cineres abeunt, furnulusque refrigeratur, ex-tipiuntur lapilli fic calcinati, eorum cruftula abflergitur, obti- nenturque phofphori Bononienfes. Q. j »•/- *) EUm. rhyC nat. Expeiim. 126 Physic^e Par ticdlaris ni* Phofphoruf BaUuini fic conficitnr: Sumitur cretx calcinatae, & probe exficcatae e. g. quadrans •, folvitur fucceiTive fpirita nitri fortiifimo , obtineturqne folutio oleofa faporis amaricantis. Hxc calore leni evaporare finitur, & infpilfatur ad fubftantiam gri(eam,pultaceam, tum crucibulo imponitur, operculoque te-gitur. Hac matfa in crucibulo fufa fumus rutilans fpiritus nitri avolat, & fimul terra cretacea volatilis redditur , atque circa latera in fublimatione hac affurgit fpecie materiae grife;t, & fla-vefcentis, quae refrigerato crucibulo radiis folaribus aliquamdiu expofita, in tenebrofum locum illata carbonis inftar lucet, 245 Homhergianus demum phofphorus hunc in modum paratur: accipe falis ammoniaci in pulverem triti partem unam , calcis vivae partes duas, infunde hanc mixturam crucibulo, facta ejus fufione effunde in patenam cupream, politam , ficcam, & cali. dam, habebisque materiam quali vitreatam grifeam, quae in loco obfcuro pullata lucebit. 247 Ad 4tum: Phofphorus Anglicanus in fpiritu vini , aut aqua fais temporibus renovata optime affervatur. Si in alio liquido fervetur , leuta evaporatione fenfim confomitur. 2 Exemptus ex aqua in loco obfcurro lucet , illicoque fumare , ac calere tantopere incipit, ut diu manibus fuftineri non poffic. 3. Si ejus exile fruftirlum praecifum chartae, aut linteo imponatur, hocque fuper eo comolicatum cultro, vel alio corpore duro fri-cetur, in flammam abit, chartam, & linteum fuccendit flam-ma vividiffima. 4. Si in chana , panno , aliove hujusmodi fubje£Io charafteres illo formentur, illi in tenebris lucent:hos chartae infcriptos fi frigida tempeftate per feneilram frigori ex-pofueris, difperibunt; at cubiculo illaci, ubi charta incaluerit, rurfus revlvifcent; revivifcunt hi chara£teres , fi paulo poft, quam lucere defierint, charta perfricetur. 248 Phofpbori Bononienjes calorem fenfibilem aliquem non ha-bent, at luculam carbonis candentis aemulam in obfcuro fpe-£tandam offerunt. 2. Illi, qui ferri aliquid, ac vitrioli conti-nent, maculofi funt, atque ii etiam, qui horum nihil conti-nent, non bene lucent, (i dum calcinarentur, craciculx ferres impofici fuerant. 3. Sole occumbente ejus luci expofici, acin obfcurum illati magis lucent, quam fole altiore ; ut vero lu-ceant, radiis folaribus non eft opus eos exponere , at laificit, fi luce diurna aliquo tempore fruantur. 4. tempore nebulofo, & pluvio clariorem reddunt lucem , tefte Lemmeryo , quani fereno. Radiis lunae expoliti non niii exilem luculam ex-hibent , minorem adhuc , fi radiis facis exponantur. Si hi phofphori re£le cuflodiantur in oblcuro, videlicei conclufi, Pet S , atque etiam 6 annos fuam viitutem retinent. PhaenofflC' norum hujus, & prioris phufphori rauo ex dittis per PIt/Cjc^ G c«e* Dissertatio Secunda. Iljr Generalem e(t conje£tanda. Phasnomena reliquorum phofpho-rorom peculiaria non occurrunt. Hic de phofphoris occafione ignis vulgaris percnrrere placuit, quumlucem cum igne vulgari communem fibi habeant , atque infuper Anglicanus fumet , urat, in ignem vulgarem aheat, accendat. Articulus Secundus. De meteoris igneis. INter ignea meteora numerantur fulmen , fulgur, tonitru, aurora borealis , globi ignei, ftellae cadentes, caprae faltan-tes, trabs, draco , clypeus , columna , pyramis , ftipula, Helena, Caftor, Pollux , ignis fatuus , & iambens, quacnunc ordine breviter exponenda veniunt. §. I. Quo loco , qua ex matcria , qnaqtif ratione generentur fulmina , qui iUorum effecius ? D Efp. ad imum: Fulmina ut plurimum in nubibus generan-IV tur. Affertio haec contra Scipionem Maffejum fulmina prope telluris fuperficiem plerumque cudi, atque ex ea in al-tum afcendere multis contendentem.probatur communi opinio-ne totius antiquitatis, & noftri quoqueaevi, quae non prope ruperficiem telluris, fed in nubibus, non praejudico aliquo, fed ex fenfuum frequenti teftimonio fulmina generari & ex his in terram delabi cenfet; non raro fiquidem haec de nubibus inter-ram labentia confpicere licet. Confirmatur iftud ex relatione viri fide digniffimi fafta noftro Patri Lorefan du Fefre, adjun£ta diflertationi ejus de fulminibus, pro qua is praemium.ab Aca-demia Burdegalenli an 1725 abftulit. Scribit vero ille lauda-(o Patri, quod dum cum viae duce ex altiffimo monte ccelo ftreno & admodum calido ? Septembris defcenderet, infra fc verfus medium montis nebulam totam valiem obtegentem confpexerit, ex cujus finu multi ignes partim intra, partim I ^tra nebulam ferpentes promicabant audito etiam murmure, fcd minore. Ignes arcificiales fieri rebatur, verum ubi in ne-"ebulam hanc defcendiifet, tam denfam nubem fe fubivilfe de^ Pfehendit, ut nec equum manu ductum videret. Aerem frigi-[!'orem in hac nube reperit, ignefque in e? non fine jucundo 'Peftaculo cominus, & eminus ferpentum, ac pyrobolorum in-difcurrentes afpexit. Figura ignium erat globofa, aut ad glo- 128 P h v s i c j£ Particularis globofam proxime accedens, eolor profundc rubens , cserule-lcentem accenfi fulphuris cemulans; giohuli hi qnidam majores minores alii eranc. Ex his unus fubinde ad diftantiam - vel 8 paffuum cum fragore ingenti ruptus ejefto, lateque difperfo ignc lucidilTimo, fpeftatorem hucusque intrepidum attonitum reddidit, fibique, ut confuleret , admonuit. In hunc fenfum ille. Atqui hoc non oblcurc probat fulmina in nubibtis gene-rari; ergo. O Additum tamcn eft in alfertione m plurhaum. Kam in ter-rae quoque fuperficie fulmina generari nequit negari ob anthori. tatem de tahbus teftantium. Sic Author comment. Acad. Bo-nonicnfis 3) ex Bachetonorefert 2 Julii 1-745 Bononiae fulmen unum fuilfe, quod bonam partem turris D. Cbrirtinae dejecit, & fubjcftos fornices, laqueariaque firmillima pcrfregit immenfo cum ftagore; quod^ multi , iique probi, ac honefli homines tcftati lunt prodiilfe prope illud fubterraneum cavum, quo aqure ex D. Pctronii via confluunt. Prorupiffe porro hoc ful-men teftabantur in forma flammei globi ingentis, qui prxter terram longo fpatio celerrime currens porticum fubiit, inde-que fe le proripiens in nominatam turrim magno impetu ir-ruit. 2. In eodem commentario b) refertur; Mevaniae in Um. bria fuifle puteum in cella quadam vinaria, cui, cum aquas in-falubres haberet, lapis impofitus fuit, totum concludens fo-ramine folum relifto , per quod vinum refrigerationis caufa in ipfum immitti poffet; quod tamen extra hunc ufiim continuo lapide alio claudebatur. Accidit fubinde : ut incredulus quifpi-am fublato operculo lapideo , lucernaque accsnfa per foramen in puteum immilfa explorare vellet, num fub eo iapide puteus, vel aliud quidpiam lateret; at vix immilfa Iucerna continuo flamma ingens os putei occupavit, exiensque magno impetu & fragore per totam cellam vagata eft falvis hominibus, folum-modo oftiolum unius vafis perfrcgit; egreifa vero per fene-ftram cellae in adverfam domum irruit, cujus paries ex iflu vitium fecit. 3. Hoffmannus c-> narrat Zellerfeldae 1698 accidilfe, ut re-torta cum balfamo fulphuris in arena conflituta nimio fubjeflo igne, quia probe obturata, ingenti cum fragore ita difiiiuerit, ut tironem pharmacopolae in area ad mortarium confhtutum inde verfus parietem femianimem dejiceret, alterum vero in porta in terram profterneret, parte una retorrne cum colio ejus , per feneftram culinae in aream ejefta. Dum hsec fierent-». balfamus fulphuris terebinthinatus ( qui nihil aliud elf, qtt3iu aj Tom. 2. Part. 1. pag. 463. b) pag. 4*3, c ) In Obfcrr, Jhyfi'» chem. Lib. 3, Otfery. 1 j. Dissertatio Secunda. Iljr (jriam olenm terebinthinas, in quo fulphur difiolutum eft ) ac-cenfus per fraftam retortam provolans duas cellarii portas per-fregit, altera cum vafis fi£lilibus ex culina in aream protnrba-ta, fera bene firma ex altera ablata. Ducebat ex cellarin coc-hlea ad qooddam cubiculum, cujus portam itidem convulfit, vafa porcellana in eo conftituta folo allifit aliqua aliis inno-xiis, utramque feneftram cum fubfcudibus in aream expnlit, feneftra, quse plateam refpiciebat, nullum nifi in vitris dam-nnm pafTa. In altero angufto cnbili pavimentum ex afferibus fuftulit feneftris etiam lnefis, aperta etiam porta alterius prom-ptuarii aquarum diftillatarum, indeque altera ad ipfam apothe. cam, in qua feneftras folum aliquantum laefas aperuit. 4. Illuftre fulminis in terra nati exemplumeft, quod Wol-fius Wratislaviae faftum refert. Cum piftor nimium fuccenfae fornacis fpiracula claudere oblitus fubinde ignem ad debitum locum removere contenderet, ligna ante folum glifcentia in lucuientam flammam abiere, quae per apertum fornacis os pro-volans mediam huic barbam aduffit, alterum cum panibus ad 4 ulnas tanto cum fragore abjecit, ut in firmo quantumvis sdificio primae contignationis incolse in leftis fuccuterentur, alterius vero inquilini velut lclopi i£lu excitarentur. Flamma haec ubi femelin piftrina difcurriffet, in caminum erupit disje-ftis quibusdam tegulis, qui cum ferrea porta fuperius bene_» niunitus effet, redux ignis in communicantem alterius conti-gnationis caminum, ejusque fornacem , ex qua per aftas rimas lineres ad aliquod ulnas in cubiculum difperfit, irruit. Hinc in primum caminum adhuc claufum reverfus per anguftum_» quendam meatum in fubterraneum qnoddam cubiculum effra-fto fupra fornacem muro, per hians ad diametrum humani ca-pitis foramen penetravit; unde vram relegens in piftrina fene-ftram tanta vi abripuit, ut vitra adverfae 2 s paffibus diftantis domus portae infigerentur, dum tandem in liberum aerem eva-dens velut pluvia ignea tota platea fcintillas fparfit. Sed haec emnia fuimina in terra prognata fuere ; quid enim his ad ful-men deerat ? poffuntque ut primo in cafu tempore ipfius tem-peftatis quaedam fulmina fic generari-, ergo. ad adurn: Fulmina generantur ex fulphureis, & falinis 2 Potiffimum moleculis. Prcb. Ex ea materia dicenda funt gene- ' rari fulmina, quae ignem fragori illi, quem fulminibus coniun-ctum fcimus, effkere , ceterosque effeftus fulminis praeftare queat; fed hunc ignem di£tae moleculse efficere poffunt. No» tDm enim eft ignem & fragorem in pnlvere pyrio, & fulmi. "ante a fulphure & iale nitri provenire; quin ex di£lis de 'gne vulgari conftat: nihil poffe inflammari fine fulphure; hoc vero etfi inflammabile fit, fragorem tamen, & robur fingula-ipjlit. rbjfic* p. 11. R re 130 Physic^e Par ticdlaris re ignis illins non habet, nifi fit permixtns moleculis etiam falinis, aliisque heterogeneis. Sed & odor rerum fulmine ta-ftarum, ac vicini aeris, ubi fulmen decidit, fatis docet illud moleculis fulphureis conftare. Addidi in aflertione particula-rum potijpmum &c: nam praeter moleculas diverfi falis ac ful-phuris five olei, etiam moleculae vaporum ac diverforum mi-neralium ad fulmen conftituendum concurrere queunt, ac ob has fulphureis, & falinis permixtas diverfiifimi effe&us fulmi-nis exiftunt. i^. ad 3«ium. Fulmina ex moleculis fulphureis falinis &c enerantur per efFervefcentiam, qun» contingit, dum nubes his alitibus praegnantes inter fe colliduntur, permifcentur, con-ftringuntur. Prob. Halitus inter fe commixti effervefcunt. Nam fi liquores diverfi inter fe, aut cum folidis in pulveres reda« £tis corporibus effervefcunt, cur non effervefcerent etiam hali-tus talium liquorum permixti halitibus aliorum corporum-»? Sane oflendit illos effervefcere ipfa quoque experientia ; fi enim aperto collo vitrum, in quo eft aqua fortis intra feneftram & oculum teneatur, vix difcerni potert afcendens hujus aque vapor; at fi prope teneatur etiam alterum vitrum, in quo fit fpiritus falis ammoniaci ,illico nubeculas manifefte difcernibiles fermentantes utriusque liquoris vapores efformant. Sed effer-vefcentia halituum memoratorum fulmen generare potefl; ef-fervefcentia fiquidem accenfionem, & violentos effecfus parit, ut notum eft ex diftis in Phyf Gen. de effervefcentns calidis: neque alia commodior caufa fulmen generans occurrir; ergo. Dixi commodiorem caufam fulmen generantem non occurrere. Quamvis enim detur Boerhaavio poffe quasdam accenfiones haTicuum fieri per radios folares in unius nubis tbco, qui fit in altera nube conftitutus, colleftos, pauca tamen fic generari poterunt;cum multafulmina fiant etiam noftibus in noftro hori-zonte , & die quoque in talibus nubibus, ad quas focus nubi-illuminatx pertingere nequit, ut manifeftum eif in periculofif fimis matutinis tempeftatibus. Solis enim tunc propc horizon-tem conftituti radii a primis nubibus intercipiuntur , attamen remotae a primis, & nobis viciniores fulminant. R:. ad jtium: 2. Fulmina per effervefcentiam generantor quatenus fafta accenfione halitus in nube grandi & denfa refri-gerata huc atqueilluc.ubi minoreit refiftentia,quaque pluresfunt lialitus inflammabiles cum accenfis continuatioaem habentes feruntur, illisque fe fe conjungunt, dum demum in matfa11} igneam denfam majorem concrefcant, nubeque perfra£ta glof"1 inftar ignei ex ea erumpant, in terram delabantur, eireCtus fulmini famiiiares fa£turi nifi in lapfu ob inopiam xnateriae, antequam ad terram veniant, difpereant. Sic featieadi r3tl° D I S S E R T AT I O SECUJTDA. I3I fint fide digns relationes, quibus docemur fnlmina inflar glo-morum igneorum decidere; hujusmodi relatio efl illa, quam Patri Lorefan du Fefae fa£Iam fupra diftum eft, item miftis aliis illa Muffchenbroekii ») qua refert Stamfordiae in Comitata Devonenfi a lapfo in porticum templi globo igneo plures ex iis, qn.ii catechefi aderant, folo allifos; pulfatores vero campanarum ex turri in templum defpicientes vidilfe 4 globulos fere pollicis magnitud;ne, qui crepitu faflo templum fumo & igne repleve-rant; fed halitus in nube effervefcentes glomorum denlbrum fub forma decidere nequeunt, nifi diflomodo eoriHn generatio peragatur; ergo. Corof/arium. Cum fuknen in nube generetur per effervefcen-tiam halituum fulphureorum copioforum cum aliis, eorumque magnum inter le attritum, fi quo loco in terra fimiles halitus copiofi reperiantur, eorumque attritus vehemens , & efferve-fcentia ex ahqua caula accidat, fulmen in terra generabitur; hoc modo eft generatum fulmen n. 250. relatum. Kelatumve- , ro n. 251 generatum eft auxilio flammae lucernae, quae pri-mum halitus in puteo conclufos fuccendit, occafionemque prae-buit, ut halitus profundi putei fulphureas,bituminofas &c par-ticulas exhalantis incenderentur, ac conglomerati fnlmen eva. derent. Si retortae vitreae colli angufti indas aliquid fcobis fer-ri, olei vitrioli, ac aquae communis, hisque exagitatis aliquan-tiiper appreifo digito halitus aliquo tempore exire prohibeas, dein vero eos in vicinae candelae flammam erumpere finas, va-por hic accendetur, flammaque in oleum ac fcobem delata haec fuccendet, cum fragoreque vas difrumpet, ut expertus eft_» Lemmeryus. Simile quidpiam hic quoque accenfione fpeflata accidit. Neque dicatur aquam putei non exhalalfe halitus luc-cenfioni & fulmini apcos. Nam fi teftantibns Aftis Philof. Societatis Londinenfis b ) daturfons inLancaftria; tefte P. Re-nault in monte quodam Comitatus Cracovienfis, qui admota amma candelae flammam concipit, fons quoque de quo agi-mus, cumprimis cum infalubres aquas habuerit, halitus fulmini generando idoneos exhalare potuit. Fulmen n. 252 memora-tum in retorta fufficientem materiam habuit; pro relato loco poftremo ligna ftirnaci injefta illam continere debebant. fy. ad 4tum: Effeflus fulminummulti,iique admodum miri: „ Ex his funt motus huc atque illuc lumma celeritas, fuccenfio combuftibilium, eaque quafi momento pluribus in Iocis, nec omnia per quae tranfit, fternit; exanimat animalia, eaque Suandoque ita, ut nullum vel minimum veftigium iftus in illis reperiatur, in animalibus convellit olfa minutilfime, atque carni commifcet, ut teflatur colleftio Wratlislavienfis ad annum 1718 R 2 de «J Iff. Ih-jrf, y i7i<5, b) ad ann. 16^7. 132 Physic^e Par ticdlaris de 12 ovibus fulmine eneftis, quorum ne bolus ob o(Ta per carnem ubique fparfa ufui pauperum eas edere volentium e(Te pocuit; turres, domos ruinat, parietes perforat, ligna avellit, & trabes. Quin Plinius 1) quod fulminibus dolia exhauriantur intaflis operimentis, nut/cque alio ve/ligio rcliclo ; aurum, as & ar. gentum liquantur facculis ip(is nuUo modo combuflis. Smiles eflFe-ftus recenfet Seneca l>) dum ait: perfulmina manente vagiai gladium liquari, inviolato ligno circa pila ferrum omne deftilla-re, (tare frafto dolio vinum. Ujp Quneres quomodo fulmen hos effe£tus proftare poflit-»! Rr. Omnes hi effe&us modo veri fint, adlcribendi funt oleis, five fulphuribus diverfiffimis plantarum, ac foffilium , item di-verfiffimis falibus metallicisque moleculis, ac etiam humidis va. poribus nimium rarefa£tis, rarefa£tionique aeris. Nam & ae-ris , & vaporum rarefactio , & metallicarum molecularum cnm falibus, oleis ac horum inter fe permixtio ftupendos praeftant effe£tus, ut didicit chemia ex pauculis, quae probavit, & do-cet pulvis aurumque fulminans , aliaque id genus. Quia vero non omnia olea faliaque plantarum, quae in aerea atmolphoera ob exhalationes deprehenduntur, fulminique deferviunt, quin imo pauciffima nobis perfpe£ta funt, velle effcituum fingulo-rum rulminis caufam particularem reddere non immerito erudi-tis temerarium videtur. Interim hic nota: quemadmodum diverfa fulmina diverfa olea (ales &c conftituunt, ita diverfo-rum fulminum diverfi quoque effe£tus eife poiTunt. Sales nam-que corpora menftrua {unt •, menltrua autem non omnia, fed certa folum corpora diffolvunc, uc novim is ex aquaregia, forti &c. 2 fulmina prseftant quosdarn effectus: quatenus corpus igne-um (unt, alios prxitant fragore aeris, demum alios vehemen-ti aeris expanfione, quam etliciunt. Ex his 160 Exponuntnr quidam effe£tus fulminis. i. Fulmen huc at-que illuc dilcurlat. Fertur enim, qua illt minor eft refuten» tia. Unde interdum fertur in partem, in quam illud ventui inclinat; frequenter ei procedit, qua per aerem haiicus inrlam-mabiles fparfi func; cum enim hos acceifu fuo inflammec, ubt ii funt, ob rarefa£tionem aeris ibidem per inflammacionem fa-ftam minus illi refifticur. Si haec duo adjuntta ablinc, fertur re£ta fecundum dire£tionem fui mocus, quoadusque in obicem offendac, obice deprehenfo immobili incerdum, quia admodum elafticum eft, refle£ticur fecundum regulas mocus; alias obi cem talem rumpit five motu vehemenilimo , quem habet , Hve etiam , quod mihi credibile apparet, vi fua menftrua. 2. A fulmine inflammabilia fuccendi, obfufcari mirum noa eft; nam fulmen ignis eft. Quod pluribus in locis quafi momento, nee omnia ») l. 2, Hift. aat, c, 51. b) Lib, qq,. uituul. «< 31,. dtssertatio S ecunda. £33 omnii per qure tranfit, fuccendat, interdum contingere potel inde : quod in plures partes, ut experientia teftarur , fe ie di-vidat; alias vero ex eo, quod celerrime motu ferpentino fera« tur; tunc enim non nifi , quae immediatius contingit , ac-cendit. Animalia fternere poted fola vehementi aeris expanfione &motu, quem facit inlocis per quae tranfit; per hanc expanfio-nemetiamfeneftras incubiculis, aeportasreferare, ejicere, con-fringere valet. Hujus enim ingens eft vis. Per hanc expan-fionem vchementem ac fubitam animalia cxanimare quoque poteft absque veftigio iftus fafto ; nam hac os, naresque obftru-it, muiculos relpirationi deftinatos comprimit, momentoque illa fuffocat. Quanquam hujusmodi animaliummors absque ullo veftigio i£tus a fulminc fieri quoque dict poffet: quatenus vene-nata ejus etfiuvia per refpirationis organa in corpus animalis pe-netrant. Dum iftus veftigium livida cicatrix exhibet, fulmera animal enecuit per ingreffum halituum. 4. 0(fa ovicularum fu-pra memoratarum comminuerit per aeris vehementitfimam ex-panfionem, & fuccufiionem tremulam. Turrium &c ruina, parietum perforatio, avulfio tignorum partim aeris expanfioni ad praefentiam fulminis illum rarefacientis, & locum fibi cede-re compellentis, partim impetui, aut etiam vi menftruae its duobus primis tribui polfe videtur. 6. Plinii primum videtur fabulofum. Reliqua vi menftruat fulminum tribuuntur, quod-que Sacculis parfum fit, fors inde faftum, quia hi fulmini ve-lociftime lato peculiariter non reftiterint. 7. Senecae duo prima ex modo data caufa acciderint, tertium, fi aliquando accidit, quod exhalationibus fuis vino pellem induxerit. Corol/. 1. Lapis Ceraunius, alio nomine fulmineus fulmini 26% non ineft. Hunc enim inetfe fulmini, aut in eo confiftere vel probaretur ex effe&ibus, vel experientia, qua in loco decidui tul-nainis hi lapides mventi funt; neutro argumento probari po-telt. Non enim ex effeftibus violentis: illi namque etiam abt que hoc lapide modo indicato explicari potfunt, per hunc ve-ro plures ex effeftis memoratis, ut confideranti patet, explica. ri nequeunt. Non experientia: nam nemo Recentiorum omni «iam adhibita diligentia in locis a fulmine taftis, in quibus hi lapides prius non fuerint, dcprehendere hos potuit, fed effodiun-tur hi ut plurimum ex fepulchris veterum. crediturque a do-«is hos lapides a veteribns ad ufus bellicos, aut alios dome-fticos adhibitos, mosque fuerit veterum hos cum illis fepelien-di 2. Domorum fulmine fuccenfarum ignis difficulter extin-^uitur aqua ob materiam fialmineam ipfas pervadentem-». pyrcboli quidam arte fub aquis ardent, ita & haec mate-"a aquis non obftantibus aidere poteft, dum confumatur. R i j.Loca 134 Physic^e Par ticdlaris 2^3 Loca cdita ftpius & facilitis a fulmine petontnr, qnam Inimilia, qnia plura fnlmina ante confurruntur, quam ad loca humilia defcendant, plura usque, dum alta attingant, perfeve-rant: praeterea ventus, qui circa alta loca in vorticem agitur, ad hoc conferre poteft. 4- Dum nubes fulminum materia tae vicinae tnrribus jam impendent, periculofe pulfantur cam. panae, aut folvuntur tormenta; utiliter vero dum adhuc remo-tae funt. Nam fi procul fint, per motum aeris fonitu compa-narum , aut ejaculationis tormenti fa£lum nubes difpelluntur; fi propinqux, hic motus turbabit, dilcerpet nubes, facilio. remque verfus turrim, ac viciniam fulmini viam faciet. 5. Effufa iarg iori pluvia tempeftas fiilminofa celfat, quia per plu-viam hanc multae particulae exhalationum fulminibus fcrviturae in terram delabuntur. 6. Per cubiculum apertis feneffris, & porta tempore tempeftatis fulminantis aer meare periculofe fi-nitur, periculofe quoque curru, aut equo celeriter itur. Nam fecundum motum aeris fulmen facile inclinatur, §. I I. Vnde babeatur fulgur , tonitru ? 2^4 TT Efp. ad inwm: Fulgur oritur ex materia, & caufa fimilf IV folmini: fcilicet exhalationes fubhurex falinxque rariores, quam dum fulmen fit, fubito ope effervefcentix accenduntur, momentaneamque flammam, fubitum fplendorem quaquaverfus porreftum etficiunt. Coroll. Ex hoc porro confequitur: fulgur in fua caufa mate' riati & efficiente non nifi fecundum copiam halituum differre a fblmine. 2. Hyeme in nubibus non facile obfervatur fulgur, nifi tepida tempora usque ad eam continuent •, quia exhalatio-nes fulphureae &c ob teilurem gelu conftriftam tam copiofae in atmofphxram non fiunt, quaeque per xftatem in eam eiatse erant, illae magna parte cum piuviis autumnalibus deciderunt. Accedit: quod in frigore attritus partium ad efferveicentiain requifitus non tam facile fiat, cum ipfae in eo quietem refpefti-vam non parvam acquirant. Rationem modo datam nun exi-gui ponderis effe ofteadit illud, quod in sftate quoque non magis nobis fulgura & fulmma fmt metuenda, quam poft ma» num calorem. 3. Etiam coelo fereno in albis.aut rubris nu» eculis vefpcre fulgur obfervamus absque omni tonitru maxi' me prope horizontcm ad montes. Contingit hoc: vei quia ill* nubes habent contiguitatem cum aliis extra noftrum horizon-tcm fenfibilem fitis, vel eciam ex effervefcentia in iis orta-*-4. Dic multa fulgura fiunt, lect non obfervantur, DrsSERTATIO SECUtfDA. Ttf 9e. ad 2o cum Mairano: Aurora borealis anno 171«, item 172«, 9, & jo fere per totam Europam vifa eft; fed fic vi-deri non potuiffet, fi oreretur ex exhalationibus terr;e etiam tenuioribus, & rarioribus; adhoc fiquidem, ut hae per tantos ter-rae traftus videri potuerint, earum altitudodebebat effe ingens, tanta fcilicet, quantam Mairanus, vel etiam quantam P. Bos-kovich effe debuiffe contendit , quorum prior altitudinem-» aurorarum quarundam voluit leucarum 200, ac etiam joo; po* fterior vero 700 & amplius; tanta autem ilia effe non polfet, fi oreretur ex exhalationibus, cum atmofphaerse totius aeres altitudo ad pauca milliaria Germanica fe fe extendat, ultra quam tamen exhalationes terrae non promoventur; ergo. Refpondent ad hoc argumentum quidam : non effe incredi-bile atmofphaeram aeream rariorem fe ad tot milliaria excen* dere, etfi denfa ad pauca milliaria fe extendat. Nam inqui-unt: fi quibusdam non videtur incredibile atmofphneram folis fe ad 100 gradus extendere , cur ad joo Ieucas terreafe non extcndat, cum alioqui prabationes altitudinis a crepufcu-lis & afcenfu mercurii in barometris pecit® non fint tam va- , Iidae, ut rarior atmofphaera ad di£tam altitudinem afcendere ne-queat. Verum 274 ad objeftionem: Dift. ma]. Aurora borealis fere per to-tam Luropam vifa eft eadem. ». moj. diverfa a diverfis obfer- vato* i Dissertatio Secdmda. 141 vatOribas. conc. maj. ficque dift. min.neg.conf. Similiter diftingui poteft caufalis. Adhoc ut per tantos terras traftus videri po-tuerint easdem, tanta illarum altitudo effe debuit, quantam_j» Mairanus, aut Boskovichius voluit, cons. ut videri potuerint diverfae. neg. In hujufmodi cafibus, in quibus aurora borealis per tanta fpatia afpeftabilis efl, materia ejus lucis a polo ad aequatorem diffufa efl magis , quam alias *, cujus cum inflam-matio fit, diverfi fpeftatores diverfam hanc materiam inflam-rratam, quapropter diverfam auroram vident. Quare accidit hic prope idem , quod circa irides & fulgura. Eadem die di-verfis & diffitis a fpe&atoribus videntur irides & fulgura , verum diverfa. Ratio refponfi hujus fit ex obfervationibus cir-ca has auroras fa£tis, e quibus habemus auroram hanc vifam efle loco uno, non vero altero, etfi a priore non multum diC fito; item eodem tempore uno loco vifam ad partem inter occidentem & feptentrionem , altero inter feptentrionem & ' ortum ita, ut ha*c loca inter utramque auroram intercederent. Deinde quia non cum iisdem phaenomenis hne aurorne in di-verfis locis fpeftantur. Sic Muffchenbroek a) teflatur lucem borealem fuiffe vifam Lugduni Batavorum , non vero Ultra-jefti, & contra, quae tamen loca inter fe parum dilfita funt. Anno 1730, 7 Octobris vifa eft aurora borealis Tolofse a me-dia o£tava vefpertina ad mediam tertiam matutinam inter occi-dentem & feptentrionem; eodem vero die Parifiis ab hora 9 ad mediam duodecimam inter feptentrionem & ortum. MDe-nique tefte Maupertuis c) aurora, de qua agimus, in Lappo-nia, & Mofcovia quaedam phaenomena offert , quae in locis a polo magis recedentibus in ipfa non obfervantur; neque in fola feptentrionali plaga illa elfe apparet, fed etiam ad meridio-nalem diffundi confpicitur. Non obftat: quod aurorae hae verfus partes auftrales rarius obferventur diffundi. Nam rarius quoque in h;s aurora ilthxc videtur, atque tum etiam, dum videtur ad partes auftrales dif-fundi, non femper fatis obfervari potelt. Habitatores fiquidcm magis auftrales, quibusilla ad feptentrionem cadit, illam pro-tul ad feptentrionem pofitam cenfere, illi vero, quibus verti-«lis eft, cumprimis fi ipfa magna iis fit, diffufionem ejus ad auflralem plagam non advertere polTunt. Fit euim, ut ob ma-gnam lucem vicinam oculos vivide perftringentem, remotam minorem non percipiamus. Obj. •• Si aurorae caufi elfent di£tee exhalationes infiam- ^yj Wabiles, fequeretur 1""»: auroras boreales debere elTe frequen-fiores in Italia, quam in partibus polaribus ; nam in Itaha_» S } tum , ») Eff»; phyf, $.1670, b ) Hift. Acad.Reg. fcicnt, an. 173». « « U terte. 14^ phtsic^e p articularis tnm ob majorem calorem » tum ob eru&ationem iEtna; & Vefuvii exhalationum fulphurearum, aliar:mque maior eftco-pia , quam in partibus borealibus, quae ut plurimum gelu funt conftriflre. 2. Confequeretur: in partibus quoque boreal bus plures debere contingere auroras aeftate, quam hyeme , autu-mno, aut vere ■, nam aeftate major eft exnalatio. j. Sequere-tur:tempore aurorae borealis oportere fentiri calorem ab iis, quibus illa eft verticalis ; quae tamen experientiae repugnant; •rgo. Confirmatur: Virgae & column» , quas nubes (eptentrio. nalis auroram continens ejaculatur , lumen pholphoricum can-dens, multum diftinflum a flamma fulphuris & nitri accenfi praeferunt, idem eft de ipfa nube auroram borealem faciea-te; ergo. R. ad objeftionem: Neg. primam confecutionem, ejus cao-faiem di/i. in Italia major eft exhalationum copia cralfiorum fulminibus & fulguribus fervientium, & ab iis confumi foli-tarum, co»e. tenuiorum , ac rariorum aurorae fervientium, ntg. Alteram confecutionem itidem nego , ejusque cauialem difl. aeftate in partibus borealibus major eft exhalatio, quae tamen m fulmina & fulgura fuis temporibus abit, iisque magna ex parte conftmitur, conc. qnae non fic con(umitur,« Ex hoc vero conjicitur: halitus diverfi geaeris harum ilellt-rum materiam e!Te. 181 Capra faltantit, trafiis , dracanis , clypei , cohimud , pyramidts, fiiouU eadem prorfus videtur origo, qux ftell» cadentis: ful-phureus fciiicet halitus cum nitroto, terreoque in unum colle. ftus, ac effervefcentia in aere {uceenfis. Diicrimen autem ho. rum ex diverfa figura , quam refert eorum fuccenfa materia, uniee dependet. Nam fi hsc materia ignei globi fpeciem re. ferat, hibeatque circum fe penfiles floccos , & incondito quo. dam motu , quafi faltu lafciviat, capra faltans dicitur; fi obion» gafit, & horizonti parallela, trehs, fi in fui medio intums-lcat, draco; fi fit rotunda, & plana, tlypeus; fi teres & cylin. drica, columna ; fi definat in mucronem , pyramis ; demum fl late difperfa fit, incenfasque forma fiia paleas referat , Jiipuk nuncupatur. Helen*, Cafiorit, & PeHucis nominibus veniunt ignes ilii, qui circa navigia, aut etiam in malo, & anteinis in magnis tempeftatibus plerumque apparent. Si unus duntaxat nautisfe prodat, Helena vocatur; fi duo fimul confpiciantur , Cafior & Pollux nominantur. Olim apud gentiles Caftor & Pollux pro ominefaufto, pro infaufto Helem a na/igantibus habebantur. Nunc hi ignes S.Ermi, vel S.Elmi, five potius S. Erajmi no-minantur, quod Santlus hic pluribus navigantibus auxilio fuif-le credatur. Quod caufam horum attinet, communiter dicun-tur hi ignes ex pinguibus halitibus navigantinm oriri. Woi-fius illos repetit inprimis ex navigantium fiidore , qui fe in m* vis ligna recipiens a fiiperveaiente pluvia tempore tempeftatit extruditur, quiefcentibusque ventis colleftus effervefcentia fu» acceaditur vifcofitate fua fe malo, aut antennis aftigens,do:iec confumatur. Muifchenbroek motus authoritate Praefeiforum nauticorum, qui teftabantur, quod dum vifas tales flammulas de qualibus agimtis , prehendere voluilient , pifciculum cepe* rint, exiftimat hos ignes elfe pifciculos a maris fluftibus i» malum , anteanas , aut alias navis partes injeflos ,tamdiu phof-phorefcentes, quamdiu vivunt. Verum fi hi ignes ejusinodi pifciculi foreat, illt non malo , antennisque adhgerefcere , at potius circa extimas navis partes deprehendi deberent. Con-tingere tamen id quoque potuit, ut quandoque hujusmoti1 pholphorefcentes pifciculi e mari in naves tempore tempetotis injecti fuerint. jg i lgnium fatuorwn nomine flammulae , qu® accenfam cande-lam fua magnitudine & figura refereates in locis pinguibus & uliginofis, ut circa patibula, caemeteria, paludes, fimeta, non longe 3) MulTehenbjoek. Elem, Ihyf, J. 1323. Dissertatio Secunda. Iljr longe a terrae fuperficie nof\is tennpore apparenf. Confpiciun-tor hi nonnunqnam etiam majores forma varia , fub qua fi ap-pareanttimidae ac rudes mentes fpeflrum fe videre arbitran-tur. Ignes ifti communiter innocui funt, interdum tamen fa« cile inflammabilia, ut te£ta ftraminea fuccendunt. Unde hu-jus generis ignes fatuos Muffchenbroek «) ambulones incendia-rios appellat. Ex diftis faciie eft advertere: hos ignes oriri ex halitibus craffioribus, oleaginofis , five fiilphureis , oliginofis, ex putrefaftis plantis , cadaveribus folis calore non procul a terra proveflis, interdum phofjjhorefcentibus , five lucencibus absque fingulari igne, quo calefaciant , accendant , interdum v£ro ardentes. Effe quosdam folum phofphorefcentes patet: Nam quandoque in uliginofam materiam ranarum fpermatis inftar tefte Fluddo defierunt, facileque inflammabilibos appli-citi, ut ficco feno, illud non accenderunt. Nomen fuum for-titi fint inde: quod non folum huc illucque more fatui homi-nis nulla certa lege difcurrant; verum etiam, quod fequancor illos, qui ipfos fugiunt, & ex adverfo fugiant eos , qui illos confeflantur. Nempe cuivis vel leviffimo aeris impulfui ob-fequuntur illi: qui ignem fatuum fequitur, pellit ante fe ae-tem, fngit igitur ille; qui eum fngit, hunc confequitur motus aeris, ut patet in progrediente per aquam , igitur hunc ignis fctuus fequetur. Apparent ignes fatui potifhmum aeftuante coelo aeftivo aere tranquillo. Non afcendunt alte , quia craP fiore conftant materia. Ignes lambentes funt flammulae ex halitu pingui animalium 2 prognatae effervefcentia tenui fuccenfae fine combuftione, aut calore notabili, inftar phofphori lucentes , hominum capillis , cquorum fudantium jubis interdum infidere confipeflae. Talis flammula fttit, quae in Servii Tulli vertice, ut refert Livius, ^ fe prodidit, eique regnum portendere credita eft. Non ca-lefacit, non accendit ignis lambens , quia in illo particulae ful-phureae paucae & rarae funt, & mere phofphorefcentibus mul-tum permixt«. Ignes lambentes, uti & fatui, ob fuam lucem iebilem die videri nequeunt, S E C T I O Q II AR TA. De meteoris emphaticis, IN meteoris emphaticis numerantur iris , halo , parhe-lium , & parafeiene, de qotbus feorfim fingulis paragra-phis. T 3 I. ') Iflftit. Phyf. §. 1643. b ) L. I. 148 physicje par.ticular.is §. I. Quiii, & quotuplex fit irii, unde, & quando oriaturt aS^OEfp. ad i«num: Iris nihil allud eft, quam arcus colorum lV prifmacicorum in rofcida nube a nobis confpici (olitus tunc, dum inter nubem talem , & Solem a tergo lucentem pofici fu-mus. Hinc matutino tempore femper ad occafum, poft me-ridiem vero verfus ortum iridem videmus: hinceandem nonni-fi ordinarie poft pluviam, aut cum nubes prope nos in pluvi-am folvitur, confpicimus. •®87 ad Iris duplcx eft: primaria , & fecundaria. Pri- maria vocatur , quae inferiore loco, & vividioribus coloribus praedita ita apparet: ut ruber fupremum , infra hunc flavus, tum viridis, caerulcus ac demum violaccus color locum teneat. Se-cundaria eft, qux fuperiore loco videri confvevit, dum dui irides in aere confpiciuntur, minusque vividos colores ordine inverfo exhibet eum in modum: ut ruber in ea imum-», violaceus fummum obtineat. Hac fecundaria iride quandoquc obfervata fuit adhuc altior tertia, quin & hac altior 4ta, qui tamen non nifi tenuiflimae in aere apparuerunt. agg ad quaeficum. Iris in aere oricur ex eo: quod nu- bes rofcida radios folares in fe incidentes refringat, refradio-ne heterogeneos ab homogeneis inftar prifmatis feparet, ac feparatos in oculos noftros refle£lat cum nova in egrelfu horum refra&ione. Oftenditur iftud: Iridem fubinde videre licet etiam in prato rolcido, dum globulofae gutt« herbis adhuc incunvunt: 2.iris videri poteft in aqua fontis falientis : j. eadcm confpicipo-teft in fyphonis vitrei guttulis minutis ex ejus parte i.iferiore furfum inflexa, & foramellis minutis pertufa furfum prorum-pentibus; 4 deniquefi aquam compreffo ore exfufflemus furfum, ut illa minutx inftar pluviae recidere poftit, itidem iridem vi-debimus, modo ad iftud in his omnibus cafibus attendamus, ut Sol nobis fpeflantibus has aquae guttas, a tergo fercnus lu-ceat. Sed in his cafibus non aiiunde iridem videmus, quam quod radii folares in guttulis aquae refringantur, refraflione heterogenei invicem feparentur, ac fic feparati cum nova re-fra£lione in egreffu e guttulis in oculos refleftantur. Qua enim alia ex caufa ? Refrafttone fcimus heterogeneos radios fepara-ri; in his cafibus novimus refraftionem fieri; quoties enim ra-dii Solis medium mutant, toties refringnntur; ergo. 9 ad qunefitum 4W» Iris primaria fit, quando radii f°'3' res incidunt in guctulas labentis pluviae, rorantisque nubis, que ex illis poft duplicem rafraftionem in e^relfu fcilicet, » egrelfu., atque unam reflexionem ita erumpunt, ut eorum pla' rimi DrsSERTATIO Secunda. 149 rimi paralleli interfe (ub angulo, qui neque major fit grad. 4z, min. 2, nequc minor grad. 40, min. 17 , terreftris ipe-flatoris oculos perveniant. Ut autem hic angtilus determine-tur, latus alterum hujus anguli fuftinere debet linea imagina-ria a Sole per oculum fpeftatoris verftis centrum iridis du£ta , circa quam iris velut femicirculus perfeflus, aut ejus aliqua portio refle fpe£latur. Ratio refponfionis cft: quia fub nullo alioangulo ita a nuberorida verfus nos refrafti rad i refle&untur, ut feparati prifmaticorum colorum iridis primariae in oculo no-ftro feniationem efficiant; at potius ob refra&iones extra ocu« los fpeftatoris abfcedunt. Oflenditur iftud experimento Marci Antonii de Dominis Spalatri Archiepifcopi ad phaenomenon iridis exponendum cum approbatione Phyficorum accomodato a Cartefio: globus vitrcus A aqua plenus ( fig. 28 ) de filo ferico aate foramen camerae obfcuratae, per quod radius Solis immitti poffit, ita fufpendatur, ut ope trocnleae attolli , aut demitti pro lubits poffit". Si in hujus globi punftum a radius incidens , in eo-que refraftus venerit in punftum b , ab hoc reflexus fuerit in punclum c, fafta refraftione in egreffu ex globo inciderit in_» oculum fpeflatoris D ea ratione: ut radius hic efficiat angulum grad. 42 , & min. 2 cum linea re£la imaginaria D E dufla ex centro Solis per pupillam oculi fpedatoris ( quae ob immenfam Solis a nobis diftantiam inflar parallelae cum radio S a fpeflari jure poteft ) pun£tum c globi A apparebit fpe£tatori rubrum; fi vero globus ita depreffus fuerit, ut radius in pun£to c erum-pens cum linea illa imaginaria in oculo fpe£tatoris efficiat an-gulum £ D E grad. 40 , min. 17 , pun£tum c apparebit viola-ceum; fi rurfus fenfim fublatus eo modo fuerit, ut angulus c 13 E ordinate augeatur, usque dum iterum efficiat angulum grad. 42, min. 2, pun£tum c apparebit caeruleum, viride , fla-vum, rubrum. Demum fi vel ita hic globus attollatur , ut angulum aliquanto majorem efficiat, quam fitgrad. 42, min.2, velminorem, quam grad. 40, min. 17, nullus ex his pris-maticis coloribus percipitur. ad idem 2''°- Iris fecundaria fit , quando radii Solis in guttas labentis pluviae ca ratione incidunt: ut illorum plurimi Poft duas refra£tiones, & totidem reflexiones invicem feparati fub angulo nec majore graduum f4, min. 7 , nec minore gra-duum 50, min. 58, fecundorum 39, in oculum fpe£tatoris veniant. Ratio eft fimilis: quia fi radii ita refringantur a nube rofcida, ut rcfra£tione feparati vcl majorem , vel mino-rem angulum cum linea ex centro Solis per oculum fpe£tatoris du£ta etticiant, in ejus oculum non amplius incurrunt. Li- T j quet a) Lib. dc tadiis vifus, fc. lucis. ifo Ptmic.fi Particularis . phjjicA p. 11, U quam PHYSIC.E PARTICUL ARfS qnsm fere vidcntur , qnin plnres fvmul halones circa verum So!em appareant alii albicantes proecife, alii fub coloribus iri. dis. 4. Dum parhelia videntur , albicans quidam circulus non circa Solem, fed circa zenith loci ex quo parhelia viden-tur, horizonti parallelus confpicitur, Tam verus , quam fpurii Soles in hoc albo circulo apparent. 6. Parheliorum_t fplendor minor eft, quam veri Solis, figura quoque ejus irre. gularis. _ Qttod hic de parhehis diftum , inteliigendum etiam de parnieleais. Hxc phaenomeaa quamvis ideam parheliorum aliquam fuppeditent , ad eam tamen majorem obtiaendam unius e meinoratis brevem hic defcriptionem addere lubet. 2^9 Cum parhelia an. 1S29 Romoe 20 Martii apparuiffent, cir-ca SolemC( fig. 29 ) apparuere duo incompleti halones ei-dem concentrici, diverfi coloris , quorum minor D E F ple-rtior, & perfetlior erat, non tamen integri circuli, nifi inter-dum ad exile tempufculum; alter G K N O exterior dcbilis, vix confpicuus , & inflabiiis. Praeter hos vifus quoque efl ha« lo tertius K L M N admodum magnus coloris albi, per me-dium Solem progrediens ab M usque ad N debilis, & pa* rum confpicuus. Ubi hicinterfecabat;ha!onemmedium GKNO, parhelia K & N emerferunt, quorum prius poteatius, pollerius debiiius refpreaduit, utriusque peripheria coloribus iridis pin-gebatur, neque rotunda illa, fed imequalis, & lacunofa fuit. Parhelium N caudam fpilfam, fubigneam cum jugi reciproca-tione jaftabat. Praeter haec duo alia parhdia L & M in mi-gno halone K L M N cernebantur: h.uc prioribus minus vi-vida fuere, iis tamen rotundiora, & aiba. Durdvit hoc phce-nomenon minimum duabus horis , parheliumque K omnium ultimum defecit , atque deficientibus omnibus phaenomenon in nubes candidas efl refolutum. J00 Rr. ad Jtium: Gaffendo pluribusque aliis viris doclis par-helia probabiliter inde oriri videntur: quod loca interfe£|io< num , in quibus halones concurrunt, ob geminatam lucemprJ . aliis halonum partibus refplendeant , atque areolas lucidiores Solis imagiaem aliquatenus mentientes referant. Reliquivero Soles fpurii extra interfe£iionem halonum in halone majore albo confpici foliti. ut L, & M ( fig. ead. ) videntur iis e« priorum retlexione etfici. Caudulae demum parheliorum radu quidam veri Solis per nubis hiatus traje£li, atque ex opaa vaporis particulis iri nos reflexi exiflimantur. Quod parheliJ extra interfe£lioaes coafpicua ex priorum reflexione orianturi 1 cum ex eorum minus vivido lumiae , tum ex eo pro!>aat: quod eo loco effulgere confpiciantur, quo reflexionis anguli hjS imagines Solis fpurias referre debent. Colores iridis circu"1 par- » ) Epift, td Renemnt de patktliis B.9m« yifis» Dissertatio Secunda. parhclia refraflionibuB radiorum Solarium in nubibus tenuibus halones eiRcientibus re£ie tribuuntor. CartefiusJ1-' parhelia repetebat ex continua , & pellucida giacie Solis imaginem ad nOs refleciente; Hugenius ex fpi. ciilis quibusdam glacialibus cylindricis tenuibus , quse opacum quafi nucleum intus compleftantur. Verum quomodo hasc tamdiu, ut parhelia perdurare novimus, in aere pendere po-terunt ? Meteoris expofitis adjicio unum ad fuperficicm terrs con- 301 fpici fblitum, quod nomine fitorum B. Virginis infignitur. Yeniunt porro nomine horum filorum filamina ilia , quae ver-no, & autumnali cumprimis tempore inilar eorum , qune ara-nex ducunt, apparent , ftipitibusque , virgultis , ac diverfis plantis adhaerent, adhaerentia diftenduntur, aut per aerem flui-tant. Filamina haec aranearum opus non fiint , at viftidiores roris, & nebularum moleculae catore Solis moderato in hxc filamina coailse. Oftendit iftud latis ipfe color horum filo-rum, ac illud: quod haec nlamina non nifi fudo coelo poft di-fculTas nebulas intra exile tempus concrefcere confueverint; demum quia nonnunquam inftar alborum fericeorum velorum in magna frufta bene firma concrefcunt. Infigne hujusmodi tcl® fiuftum pedem unum cireiter latum , & plures longum affervatur in colleftione rcrum naturaiium Collegii noftri Po-foiiienfis jam inde ab an. 1745 a viro erudito P. Carolo Pe-terfi ex fuburbanis Pofonienfibus allatum. Retulit ipfe mihi: «o, quo hoc fiimpferat, tempore ejus generis telis fuburba. na Pofonicnfia cum admiratione intuentium fuiife conftrata. DISSERTATIO TERTIA. De Tellure, ejusque conflitutione. Xpenfis meteoris , qune Telluri imminent , ad Tcllurem ipfam venimus , hujus figuram , ma-gnitudinem expendemus, quiqne illa exterius, atque interius confiituta fit, fcrutabimur , ani-malibus, quae ipfam incohint, poftremie diifer-t«iom leiervatis. U 2 S E- ») Mctcor. c, 10. ». l. b) Diflert. de Coronis, 8c laiheliis. PHVSICiE Particularis SECTIO PRIMA. De Telluris figura , magaitudine, & partibus praecipuis. IN omnibus, qux fenfu percipimus, figura , ac magnitudo primum nob;s occurrere confuevir. Has proinde in ^pfa quoque Tellure primum difpiciamus; adferetur fubinde_» fummaria qutdam partium ejus expofitio , quae fecuturis Se-ftionibus materiam dabit. §. I. Ou<£ figura Tellurh ? 2. DEfp. Tellus Phyfice, feu comparate ad fenfum noftrum IV rotunda cil. Prob. Seu terra , feu mari quamcunque in par-tem itcr faciamus, horizon Telluri9 femper circulariter termi-natus nobis apparet. 2. Cum e longinquo turres, aut rnontes verfus progredimur, hi, & illa: verticibus primum confpeftis fenfim verfus bafim increicunt; cum vero ab his difcedimus a bafi verius apicem continuo decreicunt, ac tandem oculis fub-ducuntur. ;..Sidera eadem circa aequatorem fita fub fphjera re£la, ac obliqua habitantibus tempore eodem aliis oriuntur, aliis occidunt, aiiis circum meridianum, aut in meridiano funt fita, & quo ab aequatore verius boream, aut auftrum magis abfceditureo polus accedcntibus magis elevatur-, fed hnec.ut peripicuum eft , non acciderent, fi Tellus rotunda non forer, ergo. 4. Sive fupra horizontem ortivum, five occiduum , feu prope meridianum , feu fub ip(o meridiano, ad boream, vel ad auftrum , in fuperiori , aut inferiori hemifphaerio fiat eclipfis Lunae, experientia certum e(t, cam ipfius parcem-», qure deliquium patitur fua in obicuratione ita circulum imitari: ut unam illius portionem comparate ad fenfum exhibeat; cr-go cum certum fit ex diftis Lunam obicurari ab umbra Tello-ris, & manifeftum fit umbram rotundam a Tellure in Lunam ?|uavis in parte pofitam non poffe projici, nifi ipfa rotundi if, dicendum eit Tellurem effe phyfice rotundam. 3 Neque obftant huic rotunditati Tclluris ejus montes &val" les, ficut non obftant rotunditati globi bipedalis arenula: il» adha;rentes , aut foffulae ab his ex ejus fuperficie excidentibus reli£tae , immo minus. Minus dico : nam major eft compara-tiva magnitudo arenulae, aut foifulae ejuirnodi ad magnitudi* nem globi bipedalis, quam fit montis maximi, aut vallis ma-ximae Telluris ad magnitudinem ejas, ut cx diftis, & inferius dicen- DrsSERTATlO TertIA.' If7 dicendis conftabit. Certe fi phyfica; rotunditati Luns, atit Vc-neris non obftant fiii montes , & vailes , Telinris montibus , aut vallibus non minores, nec Teliuris rotunditati fiii montes quidquam officient. Patet ex his erroneam fuilTe opinionem Anaximandri, qui Telluri columnarem , Anaximenis , qui menfie fimilem, Leucrppi, qui tympani figuram tefte Plutar-cho *) tribuerant. Cum Yeteres Philofophi, praeter eos, quorum modo me-miaimus, tum Recentiores iii figura Telluris comparate ad fenfum noftrum rotunda tribuenda conveniunt. Verum de e» lis non modica eft: an Tellus reapfe rotunda fit, an ab hac aliquantifper abfcedat. Reccntiores fiquidem Aftronomi fphae-roidea potius quam fphaerica figura praeditam Tcilurem volunt, in qua tamen ipfa illi determinanda non parum inter fe difcre-pant. Nam Newtonus, Maupertuis, Hugenius, Gravefan-de, aliique tribuunt illi figuram fphaeroidis genitae ex revolu» tione ellipfis circa minorem axetn , quapropter talem : quae fub aequatore elevata fit, & circa polos caepae, aut pomi atlrei inftar deprelfa •, ex-adverfb uterque Caftinus , Maraldus , Mai-ranus,Bournetus cum aliis figuram Telluris ajunt effe fphae-roidis genitae cx revolutione ellipfis circa majorem axem, five ovalcm , quae depreffa fit fub aequatore, & circa polos utrin-que prolata. Hi fuam fententiam eo probant, quod non_» omnes gradus terreftris meridiani fint aequales inter fe , at ea conftanti lege inaequales, ut continuo augcantur in acceffu ad sequatorem, & in acceffu ad polos continuo decrefcant five quodidem: plus fpatii in Telluris fuperficie fub eodem me-ridiano dectirrendum a nobis eft propius requatorem , ut poli, altenusve ftellae elevatto fupra horizontem uno gradu augea-tur, quam propius polos. Ex hoc enim manifefle confequi-tur:Tellurem ad aequatorem elfe complanatiorem , propius po-los vero magis fphaericam. Qui priorem fententiam propu-gnant, in oppofitum e diametro recurrunt. Ajunt fiquidem ex celebrium Recentiorum Aftronomorum dimenfionibus faclis conftare,unum gradum meridiani terreftris plus fpatii poftulare ptopius polos, quam propius aequatorem. Infuper ex revo-'utione ipfa Telluris circa luum axem confequi debere conten-dunt, ut ipfa ad aequatorem propter majorem vim centrifu-gsm ma°is intumefcat, quam ad polos, indeque diameter sequa-t0'is in ilia major fit, quam axis. Verum cum fatentibus his duabus partibus inter ^e adver-fa.figuram fphaeroideam Telluris propugnantibus adeo exiguus ht excelfus hac m eliipfi majoris diametri fupra minorem, ut 'lle nequaquam impediat , quominus habeantur pro phyfice-» U j aequa- a) Lib. 3. de pl*cit. PhiloC c. 10. 8 Physic^e Par ticdlaris atqualibus; quoniam Tellus rotunda ad fenfiim adeo appareat, ut nec in edipfibus Lunae tefte Patre Boskovich fenfibilis e:Te queat; habet namque fe una diameter ad alteram juxta New« tonum , ut 2}o ad 229, vel juxta Hugenium fere ut f78 ad $77. Donecextra omnem controverfiam ponatur gradus meri-diani terreftris ad aequatorem longiores effe, quam ad meridia-num, vcl e converfo ad polos longiores , quam ad aequato. rem , eousque Tellus pro reapfe rotunda melius tenebitur. Ar-gumentum enim a revolutione Telluris circum axem tantum non videtur, ut ob iilud rotunditas Teiluri tuto negari poffit, $. I I. Qua magnitudo Telluris. ftEfp. i<«o ; Magnitudo Telluris refpefliva qut fit, conjicitur 3°) l\ ex di&is de magnitudine planetarum, fixarum , ac ipfios mundi; ex quibus apparec : quod , fi h:ec cum magnitudine coeli ftelliferi comparetur, fit inftar pun£ii omnino inlenfibilis, Ad refpe£\ivam Telluris magnitudin.m cum planetis adverten-dam juvat hic adjicere fenfum Maurolyci: ln lunari cit/o coii/li-tutus, inquit ille , terram videres latitudine triplam , cjuam Ifinc luna Cpedatur , & uliquanto majorem. Ex orbe folis bis amplamcet' neres, quam Venus hinc apparet, in fpbcera martis exi/lens tenam parva ftellce diceres ejje aquulem , modo luceret. De cotlo deniqm tam non facile vifu perpenderes , adeo fe parvam oftenderet. 3) 30S *d0, Abfoluta magnitudo Telluris incerta nobis eft ob vaiiantes peritillimorum Aftronomorum (ententias ; non mul-tiim attamen fortalfis aberrabimus, fi cum communiore fen-tcntia dixerimus complefii ejus peripheriam Germ. miil.j4o°> diametrum 1720, femidiametrum g<>°, fuperficiem mill. quad-rata 9288000 , (oliditatem vero mill. cubica 26 plures montes, qui olim arfere.ab incendiis tamen jam de-fierunt. Xg ad jtinm ; Vifumquidem quibufciam, ut Bourneto c>fnit, montes fuam originem debere diluvio Noemitico , q"0 iH°s difr ptis, agitatis, ac demum fubfidentibus terrae partibus con-curfu fortuito enatos voiebant. Verum plerosque eorum mufl- a) Geograph. Gen. Par. abfol. Lib, i. c 10. prop, J. b) lb:iei nontluL Ht locis immenfa efi tnaris profunditas. j. Specus aliquot funt in terra. In occidentali parte itrfula Hifpanioia motts e/l vtfendce ma-plitudinis , tnultis intus cavus fpecubus, in quihus tanto fonitu, tan-tii aquarum fragoribus prcecipitantur fiuvii, ut ad quinque miUiaria procul ea ruina exaudiatur. 4. Voragities quccdam in mari repe-riuntur, quas vocant Melftroom. s. Terra motus etiam probant fthterranearum cavitatum exiflentiam. 6 Fluvii quidam fub terram fe tondunt, ut tyzer, Tigris &c. 7. Fontes falfifine duhio ( maxi-faltem ex parte a tnari fiuunt J reperiuntur in multis locis. 8. ln n.ultis locis terra ad ambulantium ingr-ejfum tremutit, ut circa fa-"um S Omer in Belgio, & in agro Brabamiuo die Pee!. c > Htc !ane,& cumprimis a terrae motibus petitum argumentum, (i re$e omnia expendantur, de cavitatibus, hiatibus, & voragi-n bus (ubterraneis, iisque prnegrandibus, plurimis inter fe_» conimunicantibus vix dubium aliquod relinquere poffunt. Et-enim fi hae cavitates fubterraneae inter fe commumcantes per "arias ambages difta in terra non darentur, qui fieri poffec, X } uc a) Geog. Gen. Part. abf. Lib. 1. c. 7. prop. 3. b ) Lib. 3. qq. natu-"1. c J Varenius loco fupra citato. 155 PhysicjE Particulars ut terrs motus majores quandoque exorti tot per provincias, ac regna late propagari pofTent. Eum certe, qui anni fuperio-ris i. Novemb. Ulyflipone caepit, non modo Lufitania, Hif. pania, Galliaque, verum & Africa, Italia, Germinia, ac Britannia fenfit; neque lola in Lufitania, (ed & Italia_», Germania, atque imptimis in Africa Hrages immanes eddit. 324 3. T.erra propius fuperficiem , qune plena, aut pr^pe ple. na eft, rupeis , aut diverfis terreis, faxeifve (tratis conftanseit, Innoteftit hoc affertum ex terras profundioribus fortionibus. Sic in noflris profundiffimis fodinis continuas rupes metallarii offendurit. Cum vero diverfis planioribus terrae locis putei profundi effoderentur, ftrata continuo diverfa terrae, autetiam quaedam faxea funt deprehenfa: vix certe qnaedam profundior foffio fit, in qua hanc diverfitatem ftratorum non deprehende-remus. Horum exemplum unumhic ex Varenio adferre lubet. Cum Amfteloaami, inquit ille, aliquando ad purcnm facisndum ef. foderetur terra ifsquc ad 2 jj pedum profundttatem , ha fpecies teu rartim oblatce funt: Hortenfis terra ped. 7 , nigra ad ignem «»• triendum apta, quatn vocant Torjf f tieque enim fuitt cefpites proprit loquendo J ped. 9, argilla tnollis 9 , arena 8, terra argilla ">> terra 4, aretia, Juper qua folent tomus AmfteUdamenfts fifluceri, ped. to,argif/a 2 ,Jabulonis albi 4, Jicca terra j, turbida 1 , aretu 14, argi/lce arenaria 3, arena cum argil/a mixta j , arena marinii ■ conchulis mixta 4, deinde fundus argil/a ad 10% ped, profundhatem, pojl fabulo ji ped. ubi fojJio deji t. V I. Quid terra moius, qui ejus ejfeflus, qua caufa ? "O Efp.ad imuis: Terrajmotus eft loci, regionifve tremor, quo 3 ' -IV terrahuc, atqoe illuc vicibus alternis tremit, aut etiam in latera navigii more nutat. ad 2d"ffl' Cum terra praecife tremit, effeflus adeo gran-des non habec, verum cum in latera navigii more nutat, fof-midabilcs effeflus fubfequuntur, nifi ex aitera parte celeriter properet motus, qui inciinata reftituat. Nam cali cafu, ut innuit Seneca a)terra modo luxata fubfidit, nunc in partes di-vifa difcedit; alias intervallum ruinae fu.c diu fervat, alias ci-to comprimit; nunc amnes magnitudinis notae convcrtit in* trorfiim, nunc novos exprimitj aperit aliquando aqnarum ca-lentium venas, aliquando refngerat , ignes nonnunq^am per aliquod ignotum antea montis, aut rupis foramen emittit, a''* quando notos & per le^ula nobis comprimit. C^uibus adde:do- mos, & ) Lib. 6. qq. catui. c. 4. DlSSERTATIO TERTIA. mos, templaque fubvertit, infulas, montesque novos efficitf, veteres tollit, urbes integras abforbet. & ad j1'1»01 qusfitum: Terr® motus oritur ex fubitanea 326 magna inflammatione bituminofe, atque fulphurene materire in cavernis fubterraneis non nimis multum a terrae fuperficie di£ fitis, quateaush.?c vapores aqueos perquam copiofos, & nimi-um ehfticos magno ibidem excitato calore edicit , ac aerem idmod'jm rarefacit. Nam 1. illa Telluris loca maxime_» Ikt obnoxia huic infortunio, qune fulphurea, biturmnola, alia-(jue ad efifervefcentiam, & ignem concipiendum materia ido-nca abundant, ignivomisque montibus funt viciniora , & quae his minus abundant, ac a montibus ignivomis funt remotio-ra, his non ita fiint obnoxia. Sic Sicilia, Italfa terrae motus frequentes habent, Gallia Germania, Ungaria , Polonia non item, & etiam dom hos habent , raro magni funt. 2. Ter-rs motum odor fulphureus prnecedit, & comitatur, eumque fi major fit, tantus, ut capitis dolores in hominibus excitet, nt decuit terrae motus in Italia fatlus an. 170J. Sentitur hic odor maxime in cellis fubterraneis, ac puteis, per quorum venas fcaturientes fpiritus fulphurei cum perturbatione aquarum afcen-dunt,- Unde hic notandum; putealis aqus turbationem terrx motus fecuturi indicium effe, maxime fi etiam fapor ejus mu. tetur. Confirmatur : cuniculis fubterraneis impofitus , ac fuccenfus pulvis pyrius potefl propugnacula fibi fuperpofita, aedifficia, ac turres concutere, convellere, ac disjicere; ergo etiam in- flammationes fubitaneae copiofe materis bituminofae, fulphu-K® in cavernis fubterraneis &c idem efficere poterunt. Cum ooyerimus ex experimenro Muffchenbroekiano , quo fphaerulae vitrese guttam aquae majorem conciafit, vaporum aqueorum caleMorum, ac aeri permixtorum majorem effe vim, quam ipfius pulveris pyii. Notari meretur pro phxnomenis terrae motus expli- 31? candis id, quod Galfendus ifihic habet: Ut flamma, inquit ille, lerte cuniculorum non pari femper f/tcceffu Cunt, fed prout iUi occlu-fiores, pateniiores ; majores, tninores ; profundiores, extantiores, ac "l niateria compafliore , laxiore , ficcitre, humeBiore c aut irritee fu"t, aut commovent folum, aut etiam difcutium , aut preeterea fub. 'Jertunt , aut eruBant demum , 1tibrantque inflantia : ita flammtc illte Kcenfie ex fubterraneis halitihus, pro conditioue varia cavernat um , ^farnicum, aut inanes plerumque funt, ficubt ipfe forte fortiix , 'trrave incumbens extiterit laxior , dchifcereve facile poffit, ut quafi JP'1'atnentum fieri , quo flamma elabatur, valeat, aut Jolum leviter [°m'novent, intremifcereve faciunt, dum fuperftans nempe moles ma~ efl, quam ut fubterranea fiamma moliri quidquam amplius poffit; cum 168 Physic^e Par ticdlaris cum & fubducat fe interim, fi qua rimula aliqua, fpiraculave patue. rint ,aut praterea folum difcutiunt, exolvuntque terram ; cum terrt nimirum fuccuffa, ubique pene aperiri, ac perfpirabilis fieri potefl; aut infuper quoque fubvertunt, dum ob refiflentiores partes biatus quidarn patuli fiunt, in quos, qua circumfiiterint partes, cmotaaut fuerint, forbeantur: aut demum eruBam, evibrantque cineres, (lue-res. glebas , faxa, pumices, dum ob reftflentiam ea efl perruptionis, exfilitionisque vebementia, ut quidvis obvium extrudat, pavtem quoqitc in calcem, cineremve redigat, partem coliiquande reddat ftw xikrn. * ) SECTIO SECUNDA. De fuccis terrae concretis, & eleQricitate. SUccos terrae concretos alios macros, alios pingues elfe, per iilos diverfas fpecies (alis nativi, per hos fulphuris intelli-gi n 310 diftum eft, neque aliud reilat, quam ut illo-rum, & horum fpecies exponantur. Quia vero inter pingues fuccos occurrit fuccinum , feu eleflrum, in quo perfriclo jam olim obfervata eft vis levia corpufcula ad fe adducendi, in-deque vis haec eletfricitatis, aut vis eledrica nomen fortita efl; de eleflricitate quoque idhic non incongrue agemus. Eleflri. citas parum olim cognita, primo fub finem leculi iS, vel certe initium 17 inclarefcere caepic; quo tempore hanc Augli in pluribus corporibus maxime refinofis, & non lolo eleclro refidere compererunt. Subinde Guerickius ope globi fulphuiei illam non parum illuftravic, amplius adhuc Academici Roren-tini, Boyleus, P. deLanis, ac aiii ipfam provexerunt, do-nec fub initium hujus ieculi Hauxbejus , & Gi. Gray etiam diifitis corporibus hanc communicari poife deprehenderent, & vulgarent. Praeclare poitea de eleftricitate meruit Cl.du Fay , Haufen, Mutfchenbroek, Vinckier, Bofe,ac novitlime Gordo-nus, Noiiet, Jaiiabert. §. I. De fuccis terra conctetis macris. Succorum terrae concretorum, five falium nativorum hae fpe-cies occurrunt: iai folliiis, nitrum, aiumen, borax , fai am-moniacus, vitrioium. ^ Sal » ) Se&. 3. Jhyf, memb. 1. Lib. 1. c, 6, DrsSERTATIO TERTIA. iSg Sal foffilis, alio nomine fal zemime, eft , qni in fodinis variis pcr orbem copia ingenti ad fummas profunditates eruitur. In Marmatia certe Uagarias noftrne Provincia, ac in Tranfylvania tanta ejns eft ubertas, ut hic iolus potiori parti Europa* fuffi-cere po!fe videatur. Ad hunc revocatur fal fontanus, ac mari. ms; neque enim hi aliud, quam fal gemmae aqua dilutus, ob-tinerique folet prior co£iione , pofterior co£lione, aut etiam (implici fa£ia evaporatione aquae. Ungaria falem fontanum in Provincine Saarofienfis oppido So-vdr obtinet. Advertendum hic falem communem non omnem e!fe candidum; nam hic in_» Norvvegia niger, in Cappadocia croceus, inHifpania, & Sici-liapurpureus reperitur. Nitrum eft concretum falinum , cum fale gemmae in multis 3^9 conveniens, non parum tamen ab eo etiam difcrepans, cujus duo funt genera : Unum , quod artificiale dicere pofTumus, al-terum nativum. Ulud eft: quod ex terris nitrofis, urina, ejccre-mentis animalium, vel putrefafiarum partium animalium_9, aut vegetabilium imbutis, fub ftabulis, & circum domos col-leftis, interfperfis cineribus ex lignis durioribus, & calcis vi-vae qnadam modica portione, aqua per folutionem extraftnm, atque coftione, & chryftallifatione fecundum artem inflituta in chryftallos ofloedras tenues, longas concrefcit. Pofterius eft: quod ex fimilibus nitrofis particulis in jfpecubus, cellis, vel exterra nigra, vel ex parietibus, muris fpecie nivis efflorefcit, vel etiam tn ftirias de fornicibus pendentes concrefcit. Sal petra Boerhaaveo a fale>nitri diftinftus non eft , quamvis hos alii inter fe diftinguant. Salis nitri magnus eft ufusinarte me-dica ad refrigerandum , & incidendum. Alumen eftfal albicans, pellucidus, faporis aufteri, & ad-330 Iringentis. Hoc quoque aliud eft nativum, aliud fa£litium: Nativum in ipfis fodinis concrefcit. Faditium ex omni aq ,a a-«minofa co£ia, ae fubinde per canales decurrente canaliurn lateribus adhaerefcit. Extrahitur etiam ex lapidibus, aut terris J'uminofis. Eft & alia aluminis fpecies ( id fcijfile vocatur) Suod in fila fcinditnr , nerique poteft. Ut alios aluminis ufus Prateream, irife£ipres pannorum lanam illo foluto imbuunt, quo ftctlius tenaciusque colores recipiat. Borax eft fubftantia falina, albicans, ad alumen accedens,33I "Poris dulcis cnm quadam acredine, qnae in igne faciilimefun-ditur, quin & metallorum folutionem promovet, diverfa me-,aIla interfe conglutinat; unde quibufdam cbrjfocolla, quafi au-"feluten dici folet, cum aurum cum alio metallo confolidet. Mribus medtcis incidendi, aperiendi, exftimulandi &c polleu ■^icitur in Italia, Perfia , Tranfylvania erui. bfiit. rtyji,* p. i/. Y Sal ijro Physic.® Particolaris Sal ammottiacus, cujus potiffimus ufts artificialis eft, isque in JEgypto magua cnpia ex fale marino, & fuligine, ex fimo animalium ftramini permixto combufto proveniente conficitur, ut oftendit Geoffroy ex litteris D. Lemere Confulis Cairenfis, & P. Sicard Miflion. S. J Reperitur tamen & alte'- fal ammo-niacus nativus circa montes ignivomos pluribus terrse locis, crediturque ex ipfis montibjs ignivoruis eruftari, atque ex fii-ligine ignium fubterraneorum , & fale marino fiiblimari. Hu-jus vis refrigerans nota eft ex fparfim diftis in Phyf Gen_». Nomen hic fal obtinuit, quod olim circa Ammonis templum copiofus fuerit. 333 Vitriolum eft fal metallicus, faporis ex acido aufteri, adftrin-gentis , naufeofi, qui vel ex aquis fub terra per pyrites erofos tranfeuntibus exficcatione obtinetur, vel ex pyrite ufto, atra-mento metallico, terrisque pyrite fietis coctione conficitur, vel ctiam in fpecubus fiibterraneis metallicis in forma faepe grandi-um ftiriarum concrefcit, ut in noftris fodinis videre eft. Co-loris eft varii: aliud caerulei, ut Romanum.Cyprium, Ungari-cum, quod etiam cupreum, aut venereum vocatur; aliud navi, ut Germanicum, aliud viridis, quod etiam martiale dicitur. Ceterum in fodinis noftris ftirise vitrioli non folum horum omnium colorum , fed etiam albi , & rubri deprehendun-tur. Viride ex ferro, & lpiritu fulphuris generatur, a viribus medicis laudatur, pro atramento eft optimum: caerulefcens ferro plurimo, pauciore cupro per fpiritum fulphuris fbluto con-ftat. Album a viridi parum differre videtur •, rubrum qooque viridi fimillimum.videtur attamen aliquid cupri admiftum fa-bere, Cseruleum fit ex cupro, & acido fulphuris liquore. §. I L De fuccis terree pinguibus. 334 CUccorum terrae pinguium , five fulphurum fpecies nume- rantur: fulphur commune, petroleum, naphta , bitumen, afphaltum, Pilfafphaltum, gagates, lithanthrax, fuccinura, ambra. Sulpbur vulgare eft concretum inflammabile ex acido vitrio-Iico, & oleo quodam inflammabili commixtum: oleo lllud con» ftare inflammabilitas, acido vitriolico accenfio fub campana vi-trea docet •, nam ex hujus lateribus hoc acidum defluere expe-rientia teftatur. Quid?quod Boylius ex oleo vitrioli, & ole" thercbinth nae fulphur arte paraverit. Sulphur vel eft nativum> vel faftitium. Prius, quod etiam virgineum, aut vivum dicirur, in fbffis metalliferis cupri modo purum, pellucidum, aureum, Dissertatio Tertia. 171 vel rubini colorem referens : modo impurius, & fubviride, flavum, cinereum reperitur, auc ec:am fubnigrum eruitur—». Pofterius ex mineris diverfis ignis a&ione elicitur. Petroleum eft oleum, quod fub terra fluit, per faxa & pe-33f tras tranfudat, ac in fontes fenfim defluit, iisque innatat. Hu-jufmodi fontes habet Gallia , Italia, Germania. Napbto eft petreoleum purius, in regno Babvloniae cumpri-mis rivis fubterraneis in profundos puteos magna copia conflu-ens. Cum admodum fubtile, & hatituofiim fit, effluvia in-flammabilia late fpargit, quae fi flamma candelae fliccendantur, ignem ad naphtam adhuc remotam deferunt, eamque incendio non facile extinguendo fuccendont. Bitumen terrae etl petroleum craflius, nigrum, amarum , fetidum. Quoddam reperitur liquidum, aliud concretum, ac folidum. Hujus poflerioris generis eft afphaltum, feu bitumen Juttaicum, quod in lacu Judneae Afphaltite prsftantitrimum_9 magna copia reperitur. Innatat hoc primum aquis non folum hujus, fed etiamaliorum lacuum informa liquida, deinde con-crefcit, verfus littora propellitur, atque infignem tenacitatem acquirit. z.Ptffafpbaltum , quod pariter efl bitumen nativum pi-cem redolens. 3. Gagates bitumen durum , nigrum. Gagatis nomine venit etiam terra nigra hoc bitumine fcatens. Litban-thrax efl carbo foffilis, feu malfa lapidofa petroleo concreto re-fertidima, quod ex illa deflillatione in forma liquida obtineri PoteQ, & petroleum faQitium vocari fblct. Succinum, feu elecirum eft petroleum quoddam nativum ce- 335 teris pretiofius in tcrrae vifceribus natum, denfatum, diverfis toloribus diftinftum. Reperitur maxime ad littora Borufllci maris.quod e fondo aut littoribus profluum venti fecundi ad Iittora appellunt. In locis quoque mediterraneis aliquando Borichio, & Hevelro »> teftibus non folum in arena maris , fed etiam in montanis terrae firmae reperitur. Deprehenditur etiam_» qaandoque a fofloribns in vena vel lutea, «tenaci, atque, pin<. §ui caeruleo luto conftante , vel alia, quae lignum bituminofum lefert, in quo tamen nulla fimilitudo arborum proflratarum, nulla velradicum, vel ramorum indicia extant. Unde lignum niueraie, & foffile dicitur. Illud de fuccino lepidum, qnod fae-in co beftiolae variae: ut araneae, mufcae, culices, papiliones, locuflae, formicae inclufa, reperiantur, in itloque decore afpici-Jntur-, quin & pifciculi, vipera, lignorum partes, fofia-, flo-fculi, ferri frufta, laminae, ranulae item fuccino conelufa in cimeliis Ducis Saxoniae vifuntur. Succinum lapidis inftar indu-'efcit. Y % Antm >) Diaiium Eraik, a». 16*7» i^a PhysiCjE Particularis 337 Ambra eft fragrans , delicatiflimum, ac pretinfiflimnm Hta. minis genus, (ublhntiaj pinguis. foiidae, levis, inlammabilis, coloris cinerei. Quod in mari Baltico efl fiiccinum, hoc in India orientali, occidentali eft ambra. Nec videtur multura dubii, quin ambra quoque ex fontibus in fundo , aut littore maris fitis, iisque balfamicis proveniat. In hac quoque, ut in fuccino, pifcium, fepiarum roftrella, ungues avicularum, apum alae, & pedes, interdum integrum avis roftrum acutum, ob. longum, terra conchyliis referta, aliaque ejufmodi inclufj re. periuntur. 338 De fuccini, & ambrae origine non parum Phyfici difce-ptant : iuccinum quidem nonnulii excrementa quorundam animalium, purgamentum maris, genus lapidis, alii gummi arborum dicunt. Ambram itidem quidam voluerunt efe ex-crementum certarum avium, quidam ab apibus illam confici, nonnulli in balaenis illam nafci , ac ab iis ejici exifli-mabant ex eo: quod in illis globuli ambrae plures diametri 4, ; , 6, & 12 pollicum fint reperti. Sed fi expendantur fm-gula, quaede fuccino di£tafunt, facilepatet: quamvis ex alio-rum opinionibus non fubGftere; quod ultimam ceteris adhuc verifimiliorem attinet, iilius falfitas inde patet: quod gummi arborum in refolutione Chemica tefte Borichio nihii det falis volatiiis, dat vero fuccinum. Animalcula, fruftuia iigni, alia* que ejufntodi fuccino includuatur, quatenus illi fluido adhuc, & mari innatanti, ac vifcido implicantur, alioque inaquisma. ris fluftuante concluduntur. Succinum fluctuans in mari ali-quo tempore elfe liquidum, ac molle docet Hevelius, qui ali-quando in littore marino inter Dantifcum, & Regiomontum fuccini fruftum adhuc liquidum , & nondum penitus coagula-tum invenit, detraftoque digitis annulo fignatorio infignia fuJ illi, velut cer®, alte impreffit. Ambram ex relatis opinionibus nulli, fed fupra indicatJt adfcribi debcre illud evincere videtur, quod ex Garzia abHor-to «) conftet ambrae frufta magnitudinis humanae interdum re-perta.Feruntur quoque ambrae frufta igo, atque etiam ?oo li-brarum inventa ; tale reperit miles quidam Belga in littore Brafiliae , & Comiti Naffovico obtulit. b) Ad id, quod de balaenis dicitur , refponderi poteft, hJS aut deglutiviiTe ambram, aut quidpi-am fimile folum ambrae in iis repertum. In iis enim ambram non genervi phaenomen1 fatis evincunt. §. UI a ) Hiftor. Arom, Lib. 1 C. r. b) .Vcrdries Plyf, Patt. Spie. C. 6. Dissertatio Tertia. 173 §. iii. Quid, (jf qtiotuplex fit e/ectricitas corporum ? REfp. ad i«um! Eleftrichas eft illa corporum qualitas, qua 339 ia iis excitata, ipfa corpora alia levia ex diftantia notabili, & quandoque plurium pedum ad fe adducunt, aut a fe repel-lunt, luculam exhibent, admotis fibi corporibus aliis in fe, & iis fuccufTionem efficiunt. Eleftricitas in corporibus excita-tur 1. per afffi£tum, & tritum ad pannum, corium, aliaque hifpida. Hac ratione excitatur ordinarie in fuccino, fulphure, cera Hifpanica aliisque refinofis. Poteft in his ele£tricitas ex-citari etiam folo calore carbonum, fed minus quam per aflfri-ftum. 2. Excitari poteft eleftricita's affriflu ad pulv.llum coria-ceum creca, auc cerra Tripolicana refperfum, aflfri£lu ad volam manus. Priore modo in cylindris auc fphxris vitreis excita-re ele£lricitatem nunc paffim Phyfici poft Vincklerum, & Gor-donum confueverunt; Nolletus modo pofteriore eam excitare confuevit. j, Excitari poteft tunfione & calefaftione, ut ia lachryma Batavica, quae non nihil calefa£la, & malleo fuper incude percuffa corpora levia ad fe trahit. 4. Calefa£lione mo-derata & tritu, ut in vitro, chryfiallo, gemmis, fucciuo &c'. ad 2ISSEHTATIO TeRTIA, I75 ftrifatus digito tangat fpiritom vini, vel etiam aliquo metallo, ant ipfa quoque glacie fecum pariter e'eftrifata, hunc in fldrfi-mam aget. Notandum autemrfuccenfionem hanc faciiius fieri, fi fpiritus prius calefaftus fiierit. Immo ut cetera a fpiritu vini diftinfta fuccendantur, haec caleft£\io, eaque infignis neceffa» ria eft: ut fi picem, vel oleum fuccendere velis. Illud mul-tis mirum eft, quod metallum candens non ele£lrifatum nec fpiritum vini, minus oleum , picem Iiquefa£tam, aliaque id genus, fi his admoveatur, accendat; accendit vero tum can-dens, tum frigidum, fi fit eleflrilatum. Si fpiritui vini ele-ftnfato nonele£lrifatumdigitum proximeadmoveas, hunc pariter fuccendes. Verum de phaenomenis ele£iricitatis fit fatis. Quis Cnim illa omnia recenfere queat, cum in dies continuo plura detegantur. Adjicio expertum me ipfum frequenter fuilfe pe-flinem meum tantopere eleftrifatum, dum crines du£libus ce-lerioribus pe£lerem: ut non modo ad fingulos du£Ius per cri-nes crepitus audirem, verum & cum peflini digitum leniter admovi.ter, atqoe etiam quatcr luculam phofphoricam cum crepitu, femper tamen minore, edidit; capilli vero de pe£line deilui admoto digito phaenomena appulfus ad digitum, 8c ab «0 repulfus pulcherrima praebuerunt. Corol. Ex his expenfis patet: praecipua phaenomena ele£lri-citatis in univerfum revocari ad appulfionem corporum levio-f«m non eleftrifatorum ad eleftrifata, & ab iis repulfionem; deftricitatis communicationem, item phofphorefcentiam, & fuccoffionem in conta£iu eleftrifatorum cum non ele£hifatis. Secundo patet: ab aere condenfato per effluvia erumpentia ex corpore ele£frifato poft tergum corporum levium non polfe ul-latenus repeti phaenomena attraftionis, cum hae attra&iones «iam in vacuo xque perficiantur. Verum quid dicendum_® "ac in materia, ut tot, tam diverfis phaenomenis fiat fattsi non parva in hoc dilficultas. §. V. Unde repetenda vis eleflrica corporum ? Uaefito huic fane arduo fequentibus propofitionibus fatis-facere nitemur. Prop. 1. Vis ele£trica corporum fita eft in fluido quodam 34^ fubtilitfimo per omnia diffufo. Frob. 1. Vis eleffrica, five id, Suo corpora ele£irifata efFeftus eleclr.citatis etficiunt, cft cor-Pus; eft fiquidem quidpiam impenetrabile , cum cotpora levio-" ad elecirifata adducat, ab iis rcpeilat, idu vehementi cor- Z % pora 180 PHYSICjE PARTICULARIS pora fuccutiat, crepitnm edat, odorem fpargat. a. Efl corpas fluidiffimum. Nam per (blidiifima quoque corpora citiflime ad longa (patia propagatur, ut pitet cx ph-enome.iis. 3. Eft (ubtiiillimum, cum per corpora admodum denfa: vitrum, fer-rum , aurum pertranfeat. Si vitreo vafi nitido fupra chartara politam foliola metalli imponantur, adjeflo vafi operciilo ex charta, tenuiorc affere, lamina metalli, vitro cum ccreo iim. bo, ne per latera (olum materia elcflrica (ubingredi videatur; admotovale ifthoc adtubum ele^lrifatum peromnia hicopercalj foliola inetalli ad tubum adducentur, & ab eo repellentor. 4. Hoc fluidum eft per corpora undique diffufum. Nam eft dif-fiifiim per idioclcftrica omnia cum afiriitu in his excitari qae-at. Eft etiam diflfufum per (ymperieleflrica: fecus qui fieret, ut exilifllmo temporis intervaiio fcilicet uno minuto fecundo fpatium ? joo pedum propagaretur, quemadmodum tamenpro. pagari illam Cl. P. Franz coram Caefrreis Majedatibus exhi-buit. Certe haec propagatio aliter non fit, quam quatenus hujus fluidi particuia una alteram fibi contiguam, aut prope contiguam movet; quapropter quatenus hoc in corpore idio-eleftrico in motum concitatum noc idem fpecie fluidum inip-fis quoque fymperieleftricis communicationem cum idioeleftri-co habentibus ad motum eleiVicitatis concitat. Et fane nifi iftud dicatur, intelligi nequit, quomodo a corpore idioele&ri-co fymperieleflricis eleflricitascommunicari poflit. Tantaenim materia eleftrica in uno globo aut cylindro vitreo contineri nequit, quoe tubum , filtimque ferreumbonc longitudinis cum quinquaginta atque etiam pluribus hominibus replere polfit-Replere pojfit dico: nam hos ubicunque tangas, cx iis materi-am ele&ricam effluere iftu. comperies. 3?° Prop. 2. Fluidum fubtilimmum per omnia diffufum.in quo eleclricitas fita eft , videtur e(fe ipfe ignis elementaris mo-lecuiis fulphureoacidis permixtus. Prob, Fluidum fubtililfi-mum, in quo cleftricitas corporum fita, in non paucis attribu-tis cum igne elementari convenit. Nam convenit cum eo in fluiditate, eft diffufum per omnia corpora, quemadmodum & ignis elementaris, lucem (pargit, (cintillas fundit, fpiritum vini, oleumque accendit. quodque re£le animadvertendum: hos effeftus non prsftat, nifi tritu, affriftu, perculfi.me, m": tuve ignis vulgaris excitctur ( h. ? ? 9 ) quod igni elemeatari ad effeclus ignis praebendos proprium elfe diximus. Quod ro fluidum hoc non fit (olus ignis elementaris, at is fulphureo-acidis moleculis intermixtus, ac cum his quandam congerie(n faciens patet: nam odorem fulphureoacidum, qualis cft aq11^ fbrtis, aut pholphori urinofi fpargit, uc experitur, qui pr0P1' Dissertatio Tertia. 181 us finem perticx ferrene tubo lamineo rttachinne eleftricne in-(erto, Qua radii lucidi ex eo prorumpunt, nares admovet. Sed etiam fcintillarum eleSricariim acpirus , phoipnoreicentiaqae diverfi coloris fatis docent materiam ele£lricam non effe purum ignem elementarem; haec enim illi puro non conveniunt. Prop. j Vis eledrica fita eft in fluido ignis elementaris 3 y t moleculis fulphureoacidis permixto, quatenus hoc partem in omnem per falciculos quosdam divergentes effluit, atque ad iliud per convergentes affluit. Proh. Dum pertica fcrrea tubo lamineo machinx uno extremo inferitur, aut dum cum hoc tubo ftyius metallicus recipienti vitreo per verticem trans ob-tu aculum piceum immiiTus per catenulam communicationem habet, fafta eleftrifatione, fi rccipiens hoc vitreum aere vacu-um fit, obfervamus ex fine ftyli hujus, & illius perticae radios eieftricos lucidos divergentes effluere ad omnem affrifium glo-bi, vel cylindri vitrei, eosque ad piurium pollicutn difiantiam. Q«o in cafu fi manus, aut facies prope hos radios admovea-tur, ventulus quidam ob commotionem aeris per materiam ele&ricam perlentilcitur. a. Si corpora pilofa, aut hifpida_» eleflrifentnr, pili eorum, ut & hominum quorundam aifur-gunt in direftum, quapropter cum aliqua inter fe divergentia, quin & tabaca ab homine ele&rifato pyxide in aperta (ervata per radios divergentes e pyxide abfcedit; fed haec omnia in-dicant materiae eiectricae effluxum ex corpore eieftrifato efle per radios divergentes; non enim ab alio, quam ab hac ma-teria effluente ifta accidunt. Praeterea fi tubus lamineus farina confperfus cletlrifetur, particuls majores illico quidem avo-hnc, tota tamen fupcificies minutiore farins pulvere adhuc fffperia manet. Unde vero, nifi quia ab radiis affluentibus hi pulveres tubo affiguntnr? firmatur iftud altero experimen-to, quo oblervamus foliolum auri brafteati aut plumulam in tubum hunc mediocriter eleftrifatum incidentem retentari una parte, dum aitera ab eo propellitur. Pro idea radiorum di-vergentium, & convergentium facilius formanda infpiciatur % !i Tab. Confir. Novimus eleflricitatem nunquam nos experiri in eorporibus, nifi corpora idioeleftrica aifricentur afperis, cale. n^nt, tundantur, vel etiam haec conjungantur; fed affriflus, calefaflio, tunfio aliud non videntur porfe cfficere m his nifi partium aliquam olcillationem, & haec quoque non aliud in-fiiateria elearica, quam ejus propuifum fibi refpondentem, quo j>*c feulim ob auftas ofciilationes in corpore idioeie£lrico ex "equentibus affriftibus magis, ac magis propeiiitur, effluit, pcr radiolos divergentes ad certam diflantiam a corpore eiedlri- Z 3 'eati cafu , & illico retrahuntur. <" j. Du» 184 Physic^e Par ticdlaris j. Dqo idioeleftrica de filo pendula eleflrifata (e repeilunt, fi par fit horum eleftricitas ; quia radii divergentes effluentes unius, & alterius contra fe impingunt, impa£luque hoc mu-tuo ipfis idioeleftricis motom ad receffum communicant, non ftcus ac duopyroboli fuspenfi ardentes.cum flammaunius flam-mam alterius contingit. Si in uno fit notabiliter major ele£lri-citas, ad hoc minus ele£lricum appelletur, propter magnam vim radiorum convergentium ad magis ele£lricum affluentium: Quarti ex relatis phaenomeni ratio eft: quia materi3 cleftrica etiam in vacuo Boyleano adeil, ac eciam per vitrum tranfit-». Tranfit namque ignis elementaris, tranfit & illa altera, qux cum illo ele£lricitatem conflituit; non enim illam cenfeo ali. quas particulas fulphureas, aut falis acidi cratfiores, quas vi-trum a tranfitu innibeat, fed aliquam fubtiliorem, quae odo-rem habet fulphureoacidum , urinofum, hoc enim di£h evin-cunt. Qrtinti ratio fit: quia materia eletlrica ob remotum in> tus aerem in partem interiorem magis fluit. Eft enim is illi alicui impedimento. Hanc ob caufam etiam lux in vacuo re. cipiente non confpicitur. Sexti ratio videtur fimilis danda illi, ob quam diximus levia corpufcula adhaerefcentia idioeleftrico refilire ab eo digito admoto. Scilicet ex parte illa, in qua ad-movetur fuccino aliud corpus non electrifatum , affluxus mate. riae eleftricae per radios convergentes inhibetur; nam ex hoe non affluit, ht vero affluxus ex adverfa parte, & lateribus; ex adverfa igitur parte torrentes convergentes effluentes levilfi-mnra hoc fuccinum ad folidum non eledrifatum fuo appulfu promovebunt. Re£le namaue fupponi poteft: quod hoc flui-dum per radios convergentes affluens non fecus ac alia fluida in aliquod corpus influentia ob aliquam refiftentiam, & impe-dimentum in ingreffu repertum,impetum quendam in corpus ele£trifatum faciant. Si igitur aeqilibrium impetus in corpns tale fafti tollatur, feu non ex omni parte aequaliter in illud impetus fiant, eo movcbitur, qua ex parte tales impetus in eo non fiunt. Non fiunt autem ex ea, qua corpori non ele£trifj' to admovetur; ergo. Septimi phaenonieni caufa effe videntar particulx exiliffim® heterogeneae, materiae ele£tricae vitri in ejus atmofphaera permi* xtae, ac etiam in poros fipernciciei fubingreffae. Haec namqoe diverfitatem lucis, five phofphorefccntiae conftituere aptae funt. Quod vero haec lucula non amplius eliciatur. faepius fa£lo ex-perimento ratio effe videtur: quod hae particulae per rccipieilS vacuum diffipentur. OBavum fpe£tata prima parte evenit: qu'a in talibus corporibus diutius ofcillatio partiunr ele£tricitatein faciens perfeverat. Spe£tata vero parte altera:quia calore ni-mio flt partium minutiffimarum corporis idioele£trici parteif Dissertatio Tkrtia. i8f jn omnem ofcillatio celerrima, frequentiorque illa, qtire ad ele» flricitatem requiritun Ad hanc fiquidem videtur reqniri ma-jufcularum partium etfi nobis inienfibilis, maior quidetn, ve-rum minus frequens ofcillatio, ut conjicere licet ex ipfis radiis lucis erumpentibus exfine pertic* ferrerc eleftrifati cujus faepius meminimus,& ipfius affriflusnatura,per quem eletlricicas opti-nie excitatur. Hinc etfi in quibusdam idioeleftricis folo quo-que temperato calote eleftricitas excitetur propter aliquam ot cillationem, per calorem hunc procuratam, ubi tamen affri-cantur afperis, multo ma»is eleftrica evadunt. Noni ratio fit: quod humor poros fuperficiei vitri impleat, impletioneque hac cfficiat, ut fubjeftum afperum corpus poros illrus fubingredi, ac fubingrelfu ad ofcillationem requifitam excitare nequeat \ fi-cut fi lima, aut fubjeitum limx ferrum, aut utrumque fimul cleo inungatur, ut horum foffulae oleo impleantur, affricfus reftus, & limatio fieri non poteft, ita & hic contingere vide-tur. Quanquam, cur humido aere eleftricitas in vitro refte excitari nequeat, fortaffis & illud efficit: quod tunc ele&rici-tas per aerem ipfum humidum, aut potius humidas particulas ipti innatantes prope contiguas inter fe diffundatur. Nam hoc fiaccidat, elettricitas in vitro percipi nequit, ut ex mox di-cendis patebit. Exponuntur phanomtna fymperieleUricorum. Ut his eleflrici-tas communicetur, idioelettricis perfriftis vicina effe debent. Nam cum in his ob partium ipfa componentium conftitutio-nem afiriftu &c notabilis eleftricitas Phyficis obfervantibus ex-citari nequeac, infic tamen & iplis materia ele&rica, haec ita vicina elfe debent idioeleftrico a£tu eleftrifato, ut materia eo-rum electrica per erumpentcm ex idioeleftrico in motum, ac fluxum confimilem illi, qui fit in ipfo, excitetur. Fit iftud: fluatenus frequentesradii divergentes in fymperieleftricum ex idioeleflrico irrtimpunt, & ex illo in hoc ex lege aequilibrii per radios convergentes alternis continuo irruunt. Hoc etenim ^erno fluxu, ac refluxu in toto fymperieleftrico materia ele-ttrica ita commovetur , ut in hoc non rmnus, quam in idio-£le£trico, immo Ixpe magis ob fingularem copiam in eo ma-teriae eleftricae, ac ejus difpofitionem, & fecundum dire£tio-nem , qua communicatio fit , & in latera fluat , ac_» refluat. SecunrK ph^nomeni caufa pendet inde: (juod motus fluxus materiae eleftricae in fymperiele£tiicis in calu communtcatioais .'«us habeatur a motu, accepto a fluxu materiae ele£tricae ex 'dioele£trico. Notum autem eit, mocum eo fieri minorem in {orporibus per communicationem ab impa£tu alicujus corporis , hic pluribus ab eo communicaudus eft j ergo cum in cafu ebjk* p. ii. Aa com- 186 PhtsicjE Particularts communicationis eleflricitatis fymperieleftricis, dum hrec idio. eleftricis non infiftunt, omnibus fibi contiguis fymperieleflri-cis, utpote inter fe communicationem propter contiguitatera habentibus, hic motus fit communicandus, & haec fint prope infinita, motus fluxus materiae ele&ricae nullus fenfibilis fieri in iis poteft. Quod fi vero fymperiele&rica idioeleflricis infi-ftant, neque ullibi cum (ymperieleflricis in infinitum com-municationem habeant, materia ele&rica in iis ad fluxum con. citari poteft, cum per idioeleftrica ulterior communicatio cnm fymperieleftricis praecidatur. In his fiqnidem ob peculiarem horum conftitutionem experientia magiftra per fol im afFriftum &c (enfibilis eleflricitas excitari potefl. Aer enim idioeleftri. cum corpus eft, ideo communicatio fymperieletlricorum cum aere communicationi eleflricitatis eorum nihil obeft. Aerem e(fe corpus idioeleflricum docet fmgularis obfervatio inGalliis, & alibi fa&a, quadidicimus: quod fi pertica longa ferreaflipcr al. to xdificio ad perpendiculum crigatur, illa ab acre humida per tonitrua, aliosque motus illius tempore tempeftatis com-moto, ac ofcillante per communicatam fibi eleftricitatem po-tentiflime eleflrifetur. Sericum ficcum eleftricitatcm non re-cipere, nec medio illius alterum fymperiele&ricum eleffrifari polfe experientia magiftra conftat; quapropter ad praecidendam communicationem fymperieleflricorum apprime valet. 35*8 Neque multum inquirat hic quifpiam de peculiari hac idio-eleftricorum, ac ferici conftitutione, ob quam eledtricicas in iis per folam communicationem excitarl non poteft. Nam ab hac inquifitione in hac arcana, totque dificultatibus implexa materia tuto adhuc cum aliis Clarilfimis Phyficis abftinere pof-fumus. Ceterum fi quis importune urgeat, cur idioeleftricis communicari non poffit eleflricitas, refponderi illi poteft:in vitro , fuccino&c propter horum corporum conftitutionem ad-ftrifliorem e(fe materiam ele&ricam, quam ut ob radios diver-gentes in haec corpora impingentes illa commoveri poftit; fe-ricum autem, fumptum fine humidis copiofis particulis, ac ba-litibus, materiam ele&ricam admodum paucam habec. Com-modius autem, & facilius communicatio eleftricitatis peragf-tur, fi tubo lamineo uno, aut pluribus filo ferreo implicitis laminam in fine cavam, globum vitreum machinae ele^rici prope ambientem habentibus utamur; quia in hanc iaminam muito plures torrentes materiae eleflricae per radios divergen-tes irrnunt, ac inde tum in tubis, tum in reliquis cum h|S communicantibus fluidum elcflricum concitare potfunt. Cetera, quae occafione fecundi phaenomeni appofita fant, uti & P"*' nomenon tertium ex diftis exponi poffunt. Quarti Dissertatio Tertia. 187 Qurni phaenomeni omnium maxime mirabilis ratio fic red- , di po(Te videtur: cum particuias aqux, fcobis &c di(Tociatce_» fint, his admodum facile eleftricitas communicatur, ac inde fluidum eleftricnm ad ingentem motum iteratis affri&ibus idio-eleftrici in his concitatur; cumque hce particulae admodum multae fint.in tali vitro efluxus materiaeeleftrics per vitrumin manum fe tenentem fit, enormis. Id verum eife patet ex eo : quod fi vitro fcobem ferri imponas, volaque manus ipfi appropin-ques, & luculam infignem ad latera vitri confpicies, & fco-bem ex vitro exilientem videbis. Id cum ita fit, iliudque ve-riffimum : quod eleftricitas quafi in momento diffundatur, dum homo manu una tenens lagenam cum fcobe, aut aqua, altera inaiiu tubum ele£lrifatum tangit, torrens materiae eleftricae a tubo contatlo profluens propagatur usque ad materiam ele&ri-cam e vitro manu prehenfo profluam, illamque ad momen-tum reprimit •, fed reprelfione hac etficit, uc a copiofiffima ma-teria in motu magno in vitro conftituta multo fortius rejicia-tur, atque hinc illa fuccnlfio, iftusque fulmineus oritur. Si plures homines in hoc cafu fe manibus contingant, ac ultimus tubum tangat, momento quidem fuccuti hi omnes videntur, fuccutiuntur tamen fuccelfive. Patet ex hoc : cur fi vitra mul-tiplicentur, ctiam fuccuffio augeatur, aut cur etiam modo de-fcripto animalia minora maflentur; haEC enim fuccuffio vafa il-iorum interiora ad vitam necelfaria convellcre, difrumpereque potefl, vel etiam fanguinis circulationem totarn momento ita fiflere, ut obrigefcant. Obferva hic: hominem vitrum manu tenentem idioelefiricis non infiflentem non effe elc£\rifa-tum. Exponuntur phtenomtna fymperieleclricsrum eUHrifatorum-». ^50 Primum phaenomenon attraftionis, ficut & repulfionis fimili-ter exponendum efl, ac expofitum eff in idioele&ricis. ^lterum luod attinet: digito elcclrifato -admoto liquoribus non ele£lri» fatis, hi ilium verfus alfurgunt; cum enim horum unio cohae-fiva firma non fit, habent fe aliquomodo, ct levia alia folida corpufula non eleftrifata comparate ad ele&rifata. Quia tamen hsc rluida unionem aliquam inter fe habent, non adducuntur usque ad digitum, fed manent ea in diftantia, in qua gravitas, ac unio horum liquidorum curn vi radiorum convergentium ^q iilibratur. Et quia non usy.ic ad digitum adducuntur, non eftratio, cur ab eo repellantur. Globuli lignei, aut vitrei floi-do non elecirifato innatantes, cum fint facillime mobiles, non ni rum li di^itum eleclrilatum confequantur; habent enim fe per modum corpufcaiorutn levium, donec fluido innatant-*. Ql)od aqua ex fyphunculo exihens verfus manum curvetur , nec rurfus repellatur, eit mde: quod nec manus itailli admo- Aa 3 vcacur, ■188 Physic.® Particularis veatur, ut i!la hanc attingat, & quia fucceflive femper ali® par-t cui.T aque-? fbi (iiccedentes matcrine eleclric^ virtuti fubfunt. Acih magnetica acceTu fa£\o ad dig;tum eledrifatum ab ea non recedit; nam cum contaftu & ipfa eleftrica fiat, ejusque ele.bicita fort.fljs par fit eleftricitati digiti, accidit: ut ab his pofl contaftum per modnm unius ele£\ricitas exerceatur. Tertit de phnenomeno difcurratur, ut de fuccino ele6\rifato ad non ele£\rifata accedente. Quartum quomodo exponendnm fit, di-£\a de idioele£\ricis docent. 3'ies cclerius, quam alias micec, re-fte illatum cfl: morbosex abundantia, &fpilTitudinehumorum ortos itiibus fulmineis eleftri depelti polfe. Firmavit judicium cventus. Nam ut cnrationes ab aliis ope eleflricitacis faflas priteream, extat apud Jaliabert proceffusde manu curata cu-jnsdam fabri pcr annos i? paralytica. Cl. P. Maximilianus Hall Aftronomus C«f. Regius, dum Claudiopoli ageret, ifti-bus eleftricis non pluribus quam tribus virum proveftae aetatis a diurno pedis finiftri ex defluxionibus dolore, & tumore fe-liciter liberavit. Vir Clariffimus, cnjus modo memini, campanile eleftri-'um, quod alias curiofitaci fervit, in fmgulare adeo eleftrime-ttum commutavit, ut eo indice iflum fulmineum maguum-parvum , moderatum , & vehementem , immo ad certas dun-'axat corporis partes, e. g. in manu ad tertiam junfluram di» ad carpum, ad cubitum, in pede ad primam junfturam, Senu, coxcndicem pertingentem excitare poflit: quod eleclro-metrum in curationibus affeftarum partium corporis fummi u(us eft faciendum. Plura de hoc eleclrimetro ex litteris a vi-ro amiciffimo ad me anno fuperiore datis apponerem, nifi iilud ^nipore cummultis eleflricis experimeucis, qu® magua accura-tione fecit, ab ipfo vulgandum exiftimarem. sectio tertia. De foilTlibus. DE triplici foflilium genere , qune potiftimum foffilium_» ac mineralium nomine veniunt , ifthic nobis (ermo futurus eft: lapidibus videlicet, metallis, & femime- Aa j tallis ■190 Physic.® Particularis tallis. Per hpiies intelliguntur corpora firma, dura , rigida, quse malieo duci, aqua, oleo, igne folvi nequeunt. Nomi. ne mettl/orum veniunt corpora dura vi ignis fufilia, malleo da. ftilia; per femimctalla iila corpora dura defignantur, quae inter lapides. & metalla medium locum tenent. Poflquam de his in univerfum egerimus , de magnete piuribus diiferemus. §. I. Qua fpecies lapidum ? RE(p. Lapides dividi poffunt in vulgares, rariores, pretio. fos , & figuratos. Ex vulgaribus funt: faxa, fi ices, cns, coucuia, tophus , lapis vitriarius. Saxa aiia fijnt arenacea, aiia fruftulacea. Arcnacea funt, quae fe ex arena fa£la elfe vel infpe-£la teftantur, confra£lioneque facile in arenam abeunt. Frufi» Ucea nuncupantur, quae i£tu in frufta, five fraginenta commi-nuuntur. Saxa arenacea, dum adhuc"in terra funt, facile cae. duntur. Nam in hac ob copiolum humorem in (e contentum eorum cohxfio parum firma eft. Sitices fulphure copiolo con-ftant, eamque ob rem chalybe perculfi ignem fundunt, eoram genera funt non pauca. Ces moieculis rigidis , ac angulofis componitur , hinc acuendo , & abradendo ferro optime fcrvit. Coticula five lapis lydius ex minutiflimis arens granulis coaie-lcit, eamque ob rem ad probanda metalla eft aptillima, cum affri£tu parum admodum ab iis abradat. Topbus innumerispo* ris, iisaue fttis magnis hiat; pumex adhuc piuribus, & msjo-ribus, hinc levis uterque, muito tamen levior pumex , cifm aquae innatet. Servit is ad laeviganda metalia , vitra , ligna. Lapis vitriurius ilie audit, cujus ex pulvere tenuillimo cineri-bus admixtis vitrum conflatur. Iuter rariores lapides mimerantor: marmor, alabadrum, magnes, cryftailus, lapis calaminaris, talcum, h:ematites, h-pis Bononienfis , amyantus. Marmor nulii non notus iapis eli, nota ejus durities, rigiditas, & aequabiiis denfitas, ob quai» poliri egregie poteft, politusque infigniter refplendet. Difcri-mina varia marmoris ab ejus coioribus defumnntur. Aiiud ncmpe eftalbum, aliud nigrum, aiiud viride, rubrum, aliua maculis candidis refperfum, quod porpbyrites nuncupatur, aHad cinereum, aliud variis coioribus ludens, hoc opbytis obtinuit, nam inftar pellis colubrinae vanis maculis refpergi""-Marmoris cujusvis fortis magna in Hungaria copia pofteriori-bus hifce temporibus eftdete£\a.PropePriv;diam eruiturcolorisc'-ncrei, rubrum, viride , flavum, item flavum ductibus flavioo-bus aurum lmitantibus diftin£tum, ac variis coloribus inter 'e i DrsSERTATIO TERTrA. Ipl eleganter permixtis infigne. In provincia Pofonienfi ad caftrum Illuftriffimae Famiii* Paifianae Veresko praeter iilud , quod va-rietate colorum fe fe commendat, nigrum quoque reperitur. Tatenfe in rubro diverfos coiores praebet. Leva cum aliorum colorum, tum caeruleum ad lazulum accedens marmor mini-(Irat; Arx vero Gymes iua in vicinia (uppeditat album, ac fubcaeraleum maculis albis diftinflum. Sutenfe prope Strigonium unum magnam varietatem colorum offert; alterum colorem carneum, feu intcr album, & rubrum medium pnefert. Ad Agriam , Trenchinium , atibique , fed cumprimis in_» Belenyes prope M. Varadinum infigne eruitur nigrum, album, rubrum, & varietate colorum jalpidis inftar oculos non fine ad-miratione obletlans. Alabaflrum eft lapis marmore mollior, coloris aliud albi, albi maculis nigris diftinfti a'ind, ad hsc aliud nigrum , alitid coloris mellei. Reperiturin iEgypto, Sicilia, Hetruria, Tran-fylvania , in qua prcpe Claudiopolim integri ejus montes vifuntur. Magnei eft coloris communiter fubnigri, interdum fub-caerulei, aut fcrruginei ( hic ceteris melior habetur ) gravis, ferro pr.tgnans. Si magnes igni fubjicistur, chalybem extil-lat. Ut plurimum e ferri fodinis cruitur. Nomen eft ade-pt s, vel quod primum in Magnefia Macedonum provincia fuerit repertus, vel quod paftor quidam Magnes nomine, cum in Ida monte armenta pafceret, calceorum davis, aut baculi pa. ftoritii ferreae cufpidi adksrentem obfervans primus ejus vim mirandam detexerit. CryfiaUus eft lapis pellucidus, valde durus , figuram ut plu-rimum fexangularem in mucronemterminatampraeferens. Cry-ftallus fiiperne ut plurimum adeo perfpicua eft, ut fere aquam puram fluidam, aut congelatam imitetur; bafis tamen ejus plerumque albicans, & variis impuritatibus permixta eft. No-ftra montana, & alia paflim adeo copiofe ipfam miniftrant, jit ejus pretium omnino eviluerit. Cryftalli Yslandicae fingu-'aria funt phaenomena: fi prifinati hac cryftallo fafli quidpiam 'ubjiciatur, illud duplicatum apparet, imagoque objefti una al-tera eft elevatior. Datur tamcn hoc in prifmare locus, in quo una tantum per prifma hoc afpicientibus objecti imago apparet, °on fecus ac per aliud aliquod diaphanum. Una ex duabus Roje£ti imaginibus, quas hoc prifma offerre confuevit, prifma-te motocircum axem eft mobilis altera immotaperfiftente.Poteft jamen fixa haec imago reddimobilis.&mobilisfixaineadem cry. 'allo, nec non utraque mobilis. Interea mobilis illa objefti pccies non incertis vagatur legibus, fed circa fixam rotatur. ^ft etiam in cryftallo Yslandica locus , in quo objeftum fex- tu- physica P articularis tuplum apparet. Hanc cryfhllum primus omnium defcripfit Erasmus Bartholinus a) poftea veto, & accuratius Hugenius.b) 3 men eft adamas prae gemmis ceteris, ejus figura offaedra tur» binata, vel hexaedra, nonnunquam teffulata, vel rotundita-tem affeftans. Coloris eft albi puriffimae aquae, aut cryftalli inftar, idem caerulefcentis.laete flavefcentis , rubidi, fubferrei, hic pofttcmus ceteris vilior, quia mollior. Teri adamantes ne-queunt, nifi in fcobe adamantina, ignem vulgarem ferunt ve-hementiffimum, diu perdurant etiam ad ignem lentium cau-fticarum. In illo camen in parva tandem foramina dehifcunt, in hoc mole decrefceie, & quafi fenfim exfpirare notantuf. Adamas laete flavefccns ex radns folaribus in locum obfcuroD translatus lucet, quemadmodum fuperius de phofphoro nota-tum eft; fortaifis hunc veteres caibunculum dixere : ejusmodi enim gemma, quse in tenebris luceat, ut carbunculus lucere-* diccbatur, nulla reperitur. Praeftantiffimi adamantes in InQl* orientalis Provinciis Difiieger, Decam, Malacca nafcuntuf' repe- itte » ) Experimtnt. crjiftal. Y laad. disdiacUftici. b) Tnit( dc U l"™' C. 5. DrsSERTATIO Tertja. 153 reperiantnr non pauci etiam in Bohemia & Uagaria. Ungarici Bohemicis praeftant, quia illis duriores polituram diutius inde-mnes ferunt. Illud mirandum in adamantibus, quod five mi-nuti, five majores illi fint, figuram multangnlam regularem affeflent, eamque praeferant etiamtum, cum fua in matrice funt, aut aliis adnafcuntur. Matrix eorum ad cryftallum mon-tanam alludit, aut ipfa hnec cryftallus eft,ut mihi fuadet ea , quam multis adamantibus noftratibus majoribus, ac minonbus fcetam in rerum naturalium coileftione habeo. Amethyflus eit gemma pnrpurea, five caeroleo rubra, viola. 370 cea, rofeo.violaceo, & purpureo mixta. Amethyili, quibus in purpureo colore rofeus qiiidam nitor refulget, prae ceteris commendantur, & fi duriores, ac absque macula fint, orienta-fes judicantur. Violacci, fi leviter tinfti, nimium diluti colo-ris, ac transparentes fint, pro vilioribus habentur. Hujus-modi non pauci inBohemia, Saxonia , Misnia , atque eciarn Ungaria reperiuntur. In farda tanquam matrice naicuntur & au^entur. BeryUus gemma ex viridi cxruleum colorem, aqueae mari-na» fimilem mentitur; funt tamcn & pallidiores in aureum_» colorem exeunte fulgore, atque etiam oleum olivarum colore referentes. Hi urtni, priores cbrjfoberJI/i audiunt. Nafcuntur ad radices montis Tauri prope Euphratis ripas; illi vero qui dilutioris funt coloris , & cryftallis fimiles funt, in diverfis Germauiae , Bohemiae locis, quin & in Ungaria reperiuntur. Aqua exigua quantitate indici, & decima parte coloris viridis tintta coiorem berylli exafte praebet. Chrjfelitbus alius eft viridiluteus , alius flavo-viridis pro-371 funde: colore maxime ad fmaragdnm accedit, nifi quod dilu-tior fit, & nonnihil flavedinis adjunftum habeat. Chryfoli-thus minus pretium inter gemmas obtinet, tum quia minus farus, tum quia mollior eft, orientalis majore in pretio habe-tur, quam alius. Grtnati puniceo colore donantur, in Bohemia , traftuque Scepufii noftri copiofi reperiuntur. Granatusbonas notae in igne colorem non amittit. Hyacimbi alii rubicundi,alii e rubro, vel purpureo-flaveicentes, cr°cei, fuccini flavi, melleive coloris. Hyacinthus mollior eft Rranato, ac in igne fluit. Rubicundus ad Bohemici granati co-lorem proxime accedit. Succini flavi colore praeditus eft e vilif. umis. Hyacinthus veterum nunc eft amethyftus. Fertur de gemma hac: quod fereno coelo coiorem hilarem , nubilolo vero "bfcurum, & injucundum praeferat, & coilo geftata prafeui "t remedium adverfus peftein. H>t. ftjf„4 p, 11. Bb ' Opa* 194 Phtstcje Particwlaris 37^ Opalut, veteribus pederos eft gemmarum pnlcherrima obco. lorum varietatem, quam in fc ob pelluciditatem iridis inftar exhibet. Opaiorum alii variis coloribus nitent, alii nigri cum admixto fulgore ignei, quidam varios colores in flavo quie. fcentes exhibent, nonnulli funt coloris laftei , flaveftentis, vi. reftentis , e nigro flavefcentis, aut caernlei laflis colore in fla-vum declinante. Ad primam fpeciem referuntur, qui prorfus diaphani funt, ac rubro, flavo, viridi, caerujeo, purpureoque colore iridem imitantur: ad alteram , qui e nigro vivi carbonis fuigorem em ttunt. Hae duae fpecies ceteris praeftant, non de-elt tamen & aiiis fua gratia; cum luci oppofiti, fi vertantnr ei ejusdem lucis reflexione, in peripheria rutilare confpiciuntur-». Opalus eft mollis adeo, ut fola terra Tripolitana fupra orbem ligneum poliri debeat. Nativitatis locus non infiecundus olim in Ungaria crypta quaedam fubterranea, nunc jam ignota, fu-i!fe perhibetur; reperiuutur tamen etiamnum in hoc Regno. Rubims colore fanguineo colorem croci, vel laccslndics proxime ita aemulatur.ut vitrumalbum Iacca Iridica oleo lini fub-afta tinftum, colorem rubini apprjme exhibeat. Sunt atta-men rubini fpecies diverfae : quidam nempe dilute rubri, & fulgentes, quidam pallide roiei, alii in rubore caeruleo colore mixto rutiiantes, alii £x flavedine rubentes, nonnulli faturate purpurei, demum punftis albis maculati. Primi ex his fpintU lorum nomen obtinuere: iidemcarbunculi quoque audiunt, cum majoris molis, elegantisque fmt fulgoris, alii alia nomina ha-bent. Rubinus dflrus eft, limam refjjuit, nequeab ignefacile damnum accipit: acri aceto immerfus magis nitet. Sapbirus gemma caerul ea, & diaphana omnino eft , color ta-men caeruleus in aliis profundior, in aliis magis dilutus repe-ritur: qui ex his priore gaudent , illi saphiri mares, qui po-fteriore famella nuncupantur. lili prae his in pretio funt. Non in India modo, fed & Europa in Bohemiae & Silefiae confiniis, & nonnulli in Ungariae. (eptentrionalis partibus inveniuntur, qni tamen Orientalibus cedunt. Color faphiris ignis vehe-mentia toliitur, tumque adamantes mentiuntur : adverfus va-rios morbos, & venena vim habere creduntur. 374 Smaragdus, veterum prafius inter virentes gemmas pulcher-rimus , virenti fulgore fuo virentium pratorum Ipeciem praeferc, oculosque prae ceteris recreat. Eft tamen & inter smaragdos diverfitas : alii fiquidem intenfe, alii minus virent, dilutioris-que funt coloris , quidam aereis venis diftinguantur. Ex his primi smaragdi nomen retinent,fecandi smaragdei , tertii calco-fmaragdi nuncupantur. Pro bono habetur Iruaragdus, fi orC tentus frigidus appareat. Sumpto veneno, venenatis morfibus, pefti, Dissertatio Tertia. 195 pefti, & febribus peftilentibus redaftos in poliinem & cnm aqua tordiali hauftus medettif. Toptzius, vel chryfolampis aureo virefcenti colore magis, minusve diluto a reliquis gemmis diftinguitur, fplendoreque auro non cedit. Topazii qoidam funt fplendido, ac diluto co« lore virentes, quidam virentes funt, fed velut fumo fuffLfj, alii fature flavi . nonnulli fubaquei. Dum crudi e terra eruun-tur, prifma quadrangulare referunt. Orientalis Indine pro opti-mis habentur, AfiVicani funt duri, Arabici pailidi, Peruvi-ani molliores, Bohemici fubaqnei non magni aeffimaotur. Achates eft gemma variis nguris, ac coloribus fpeftabilis, 37T atque ex varietate colorum, quos continet, diverfafbrtitur no-mina, Nam fi niger fit, perileuci, fi in candore perfpicue fpiendens, leucacbatis, fi inftar cornn variegatus, ceracbatis, fi »enis fanguineis diftinfius, bamachatis, fi formam arboris re-ferat, dendrachatis, fi venas paiiide rubras habeat, fardachatis, fiviridefcat punftis rubris interftinftus, jafpachatis nomen ob-tmet. Dantur achates etiam fufci, cinerei, & nonnunquam etiam animaiiom, vegetabilium, aftrorum &c figuram utcun-que referunt. Hae gemmae durae funt adeo, ut limam non me-tuant , atque infigmter laevigari poffint. Pulcherrimos acha-tes India tranfmittit, habet tamen fuos etiam Germania, Bo-hemia, ac Ungaria. Pretium his copia ademit; ii ceteris pre-tiofiores, qui magis pellucent, coioribusque, ac figuris fe ma- !,is commendant. Ab onyche per colores temere fparlos, a ja-pide majore pelluciditate, duritieque diflert, quod magis po-liri poffit, ac jafpis. Afleria, aflroites , aut lapis fiellaris eft gemma opaca, colore376 tandido, cinereo, fiifco, grifeo, ftellulas, vel alias fignras magis profundo femper colore , quam fit ceterum corpus tanta elegantia in fe continens, ut ne piftor quidem accura-tins eas formaret. Species ejus funt plures: quaedim eiim_* ftellulas fa quibusafteriae nomen cbtinent) veiut ligillo fibi impreffas, atit infculptas gerunt; aliae ftellarum loco rofas, aut "ndarum , vermium gyros, ac flexus continent, nonnull.e-» fnaculas quasdam conrufas praeferunt. Iaveniuntur he gemmae '9 variis ltalije locis, atque etiam inTyroli, ac Auftr.a. Pie-tiofioreft, quae pulchrior , pulchrior, quae exiguis & benefor-matis ftellulis in candido corpore fplendicat. Si afteria aceto, J"t fucco pomi citrini immittatur, huc, illucque moveri ad-^ertitur. Accidit iftud inde : quod acidus humor quidpiam m '•s interne corrodat, corrofione fafta nafcantur bullulae aercae, 1'Jemadmodum in folutionibus fien amat , quae dum rumpun-tur, lapillum movent. Perhibeat quidam ab hue gemma in cu- Bb a bi- PHYsrc.® Particularis bir lo fu pfti!a areieas, aliaqne infefla noxia arceri: commen. datur eriam adverfus peftem, ac inorbos pellilentes. ChalceAonms onychis quTdam fpecies. quafi per nubem vel nullo, vel lcvi aliquo colore tinftam, totumque ejus cor. pus occupa ltem fe niopacus plerumque , vel etiam opacuscon. fpicitur & ob duritiem , qua pollet , (calpro regre fubigitur. Aliqui ex chalcedoniis albo purpurei, vel cnerulci , vel terrei, fiveobf ure candidi, alii flavedine, aut rubedine confufa tranf. pareres. Aibi purpureo, vel caeruleo colore diluti duri, ocu. lisque grati funt , atque pro orientalibus habentur; qui vero ob'cure candicant, ceteris funt ignobiliores, ac in Germania, Uugariaque non raro inveniuntur. Praeftant omnibus ii , in quibtis foli expofitis caeruleus , albus, flavus , ac ruber color, five colores iridis per reflexionem apparent. Chalcedonium quidam adverfus atrae bitis fympcomata utilem elfe perhibent. 378 7afp*s gemma notiffima ob colorum varietatem , elegan-tiam, atque diverfas imagines, quas exprimit, & in quibus, velut in piftis tabulis natura ludit, perinde ut achates diver. fiffimas formas induit. Minus perfpicuus, minusque durus ett jafpis, ac fit achates, eamque ob rem non tam exafte, ac iile poliri poteft: colore plerutnque viridis eft, qui quo.magisad finaragdum accedit, eo nobilior habetur. Ex ejus fpeciebus funt grammatias , qui in campo virenti purpureum aliquid in-terje£ta linea alba admixtum habet. Hic apud veteres maximo in pretio fuit: item ille.qui rofeum quiddam in reliquo colo-rum comitatu habet: deinde is, qui viridi fuo colore fmarag-dum, vel caeruleo pallente coeli fereni fpeciem refert. Poft hunc ille, qui fub cneruleo , viridique colore obfcurus, fangui-neisque infuper punflis confperfus eft. Demum qui figuras ali-quas, & rerum imagines, ut domus, florum, (ylvae &c a m-tura fibi infculptas habet. Reperiuntur non modo in Orien-te, fed & in Europa, ut Bohemia, Ungaria : reperiuntur au-tem nonnunquam cantae molis, ut juitae magnitudinis ftatu® ex illis fieri poffint. Ii cnmprimis , qui rubro colore fulgent ad fluxum fanguinis cohibendum a medicis commendantur. 379 Lazulus elt lapis opacus florum cyani colorem exa£te rere-rens. Duae ejus funt fpecies: alcer caeruleus cyani colore fele commendans: alter ejusdem coloris, ac infuper punftulis, aut etiam venis aureis confperfus. Diftinguitur ab Armenio lapi-de , quod hic friabilis, & non ita durus fit, facile inpulverem comminuatur, nec aureis venis, aut pun£tis fit decorus. nitas ejus per ignem dignofcitur; fi etenim melioris notae l'1» candefattus, ac rurfus refrigeratus colorem eundem recinet, allt etiam illuftriorem nancifcitur. Si notae vilioris, vividum c°* lorem in igneamittit: ii in igne ditfluat in maffatn liqaidam, DrssERTATro Tertta. 197 adultcrinns e(l. Prime notas ex Oriente ferutaur, viliores etiam in Europa reperiuntur. Lazulus podagrae dolores, ac ia-flammationes (ubito levare dicitur. Malacbiees, aut moiocbites malvae foliorum inftar, a qua no-menhabet, viridiseft. Malachites alii virides fbliorum mal-vx colorem Drtcife referenres , alii venis albis , ac maculis n gris inquinati, quidam colore caeruleo ita permixti, ut e\ la-zulo , & malachite coinpofiti videantur; nonnulli ad turcoi.ifTi fde qua infra ) proxime accedunt. Inveniuntur in Tyroli, Misnia. Onyx humani unguis colorem, & fplendorem refert, nifi tenuisfit, opaca confpicitur. Htc & nigra cum lafleo fufco, lut flavo , fubcaeruleo aliisque coloribus varians deprehenditur. Colores in onyche quafi flratis quibusdam , vel zonis ita re-gularibus ponuntur , ut arte compofiti videantur. Reperitur onyx in molibus quoque majoribus (latuis idoneis ; invenitur Jutem etiam in Ungaria in Valle Dominorum. Pra/ius a colore porri nomen adeptus colore nitet ex viri- ; di, flavoque mixto. Hic a quibusdam ad topazium, ab aliis ad fmaragdum revocatur, matrixque fmaragdi a multis credi-tur, quod nonnunquam fmaragdum in fe continere obfervatus fit. Interdum jafpidi, cryffallo , aliisque gemmis adnafcitur, eamque ob rem etiam colores varios nonnunquam admixtos habet. Qui majori flavedine in virorem declinante laflefcnnt, ctim minus opaci fint, majori in pretio funt, ac rariores. Re-peritur haec gemma in Bohcmia, Ungaria, & quia minus rara, minus quoque pretiola, commendatur ejus virtus adverfus vim veneni, illudque ipfi peculiare dicitur : qnod virorem fuum Prafente veneuo amittat, nequeeum, nifi diiigenter aqua lo-tns recuperet. Sardius five corneolus, aut carneolus gemma femiperfpxua in- 3 ftar camis fanguinolentae ita pellucet, ut tamen obfcura nube-cula offundi videatur : ftillantem ex carne recente aquam vel «nguinem bilofum exa£tius refert. Reperiuntur in India, JEgy-P«>, Babylone, Epiro, Sardinia, adRhenum, Bohemia, Un-§ana ac alibi, hancque ob caufam minore in pretio funt. Non ) quando vero ex meatibus magneticis terrae materia magnetica prorumpit , & ab aethere circumfufo quafi refleftitur , dire£lionemque fiiam ad latera verfus polum adverfum infleftere cogitur, tum ejus ceieritatem vehementer diminui oportet. Facit ad hanc celeritatis imminucionem, quod torrentes magnetici extra terram decurrentes fluido aereo.aethe-reo interftincti, multoque amplius inter fe feparati, quam in terrae vifceribus ferantur. Nam hinc non parvam fuae ceierita-tis imminutionem ab his ipfis patientur. .18 Prop. 711». Ia magnetibus quoque particularibus materia rM-gnetica motu vorticofo ab uno eorum poio in altertim move-tur, hique vortices vortici telluris fuam debent originem. Juxta priorem propofitionem materia magnetica circa tellurem ita motu vorticofo movetur, ut per ejus polum unum egre»' verfus alterum continuo meet; ergo cum defertur in particula-ris magnetis meatus Affig.j2T.>.)in eos irruet, magnaque ce-leritate per hos decurret in B; & quia fic per copiofi(fiiri0S meatus, quos vel in eo repererit, vel quos fenfim fa£lura eu> decurret , materia hsec magnetica ipfo hoc per por0S mi- i) Dilfett. de Magnete §. 21. b) Ibidem §.2f. Dissertatio Tertia. 213 magneticos decurfii a reliquo aethere feparata, in eum adBcon-ftitutum impetum faciet , neque illi permifcebitur, fed ab eo reflexa imminuta (ua nonnihil celeritare ad iatera magnetis ver-fus A detorquebitur. auftaque per continuum affluxum , con-tinuamque in loco affluxus repulfionem ufque ad A promove-bitur; quo femel fa£io continuam circulationem , & vorticem circa magnetem quemque fingularem efficiet majorem, aut mi-norem pro ratione plurium, aut pauciorum reftorum parallelo-rum meatuum. Corol. In vortice cujusque particularis magnetis materia efl 419 copiofior, quam fit pari in fpatio vorticis terreftris in fuperficie telluris conftituti. Nam in particulari magnete continua fit fc-cretio novx materiae magneticae a polo telluris advenientis, & in parvi magnetis meatus impingentis, quae permifta vorticulo illius circa ipfum circuit, dum demum tanta illius copia aggre-getur: ut perejusmeatus continuo circulare nequeat; tum vero ex vorticulo eripitur, atque vel iter a polo uno telluris , adejus polum alterum repetit, aut netheri permifcetur. Quare cum-s virtus magnetica a copia materix magneticae in quovis vortice contentae pendeat, circa magnetes h^c virtus multo magis vi-gebit, quam circa terram , atque ob hanc rationem virtus ma-gnetica teliuris etiam a minimo magnete fuperatur. His prae-miffis fit §• V I. Uttde kabetur vis dereflrix magttetis? DEfp. Hanc proficifci a vorticemagni magnetis terrae. Prob. 420 «-V Materia magnetica ex propofitione 6 indefinenti curfu ab uno polo in alium motu vorticofo fluit, & ex propofitione r, & j habet magnes peculiarem fuam ftrufturam, ob quam ma. teria magnetica in eum delata nonnifi per unum ejus polumin-uuere poifit; ergo cum haec materia magni terreftris vorticis m magnetem particularem pendulum impingit , tamdiu illum pulfare continuo fuo impa£fu, & affluxu movere debet Cnon enim libere per illum meare poteft ) qtiamdiu illumfibi ita non °bvertit, ut liber ipfi in eum ingrelfus dettu; quaptopter do-nec ejus polum unum ad fuum unum , alternm ad fuum alte-rum convertat. Advertendum hic: quod fi quis magnes gra-elfet admodum , & ligamine parum rotatili penderet, ob ^c inipedimentaphacnomenonhoc contingere nonpolfet. Pofi let etiam in aliquo gravi magnete , in quo meatus magnetici re(peftive pauci elfent, gravitas, & vinculi rigiditas impuliibus nwteriae magneticae praevalere. Dd j Co. aia Physic^c Particularis 4.II Corol. Cum acus magnetica vi imbuta per communicatio-nem parem flru£luram comparate ad magneticam materiam ac-quirat, quarn habet magnes , atque inde vorticulum quoqueha-jus materiae circa fe obtineat, ipfa quoque ut magnes vim di-reftricem ad polum a vortice magni magnetis terreftris forti. tur. Ajunt quidam magnetem e terra enbfTum, ad aerem:jue furfum elatum fitu contrario fe ita componere, ut qu® parsejus in terra fuit auftralis, extra hanc fiat borealis, & contra: ex quo inferunt materiam magneticam , quae intra terram ab au-firo ad boream fluit, eam extra terram a borea verfus auftrura per vorticem influere. Notandum hic non conftare fatis, an in magno vortice telluris polus ingreffus materiae magneticae fit polus auflralis, an borealis; quisquis enim eorum fit, phxno. mena pariter omnia fuccedent. Obj. Ex alfertione fequeretur, omnes acus nauticas, & 0. mnes magnetes prope fub eodem meridiano, & prope in ea. dem apolo diflantia fitosdebere feaequaliter obvertere polo-,fed hoc non fit; ergo. Bk. Diil. tnaj. feqnerctur omncs acus ma-eneticas, & omnes magnetes meatus fiios feriaunius, & alcerius poli mifcecur, variatio declinationis '"de plurimum concingere dicenda eft, quod maceria magneci-ca modo ex uno.modo alcero polo ob mucacionem in terra me-^tuum faftam copiofior effiuat. Hinc autem oritur, ut modo hujus dire£lioni,modo dire£tioni alterius fit illi obfequendum , vcl etiam fi non penitus uni prae altera obfequatur, minus ta-tflen jam propcer vir s au£!as alterius, quam pro priori fece-tat, obfequi poffit. In partibus iis, in quibus polus magneti-cus cum polo terrre elt fub eodem meridiano, nulla poteit fie-11 magnecis declinacio: quia ibi fluxus a polo uno maguecis Jd alterum cum fluxu a polo terrae ad polum terrae coin- cidit. Hit. Phrfic* p, II, Ee i VIII. 218 PH vsicie Particularis §. VIII. Uude bobetur attraflio repulfio magnetis a magnete ? , "D Efp. ad i mum ; Attra6\io magnetis ad magnetem habetar IV a fublato aequilibrio aetherismagnetum vortices ambientis, & prementis. Explicatur affertio. Quivis magnes fuo vorti. ce praeditus efl juxta propofitionem primam, & vortex cujuf-que magnetis particularis folitarie pendentis ab aethere ambi-ente ad polum unum, & alterum aequaliter comprimitur, ne. que illi permifcetur ex corollario propofitionis quartse, hinc di-reftione fua obtenta conquiefcit, fi igitur cafu aliquo fiat, ut ad unum fuum polum magnetis vortcx aeque premi, ac adal-terum definat, magnes una cum fuo vortice ab ea parte, qua magis iHe ab aethere premitur, ad illam , in qua minus, autni. hil premitur, impelletur: atqui hoc fit, quoties magnetes duo polis amicis fibi vicini fiunt; hoc enim in cafii cum polus uni-us auftralis A ("fig. js ) five ingreffus materiae magneticae & alterius borealis b five egreffus fianc fibi contigui, aethere in. ter eos exclufo materia ex p lo unius boreali b erumpens via refta in polum auftralem A alterius ingredietur, & eam ob rem :iether prellionem exercens in averfas partes B, a vorticum ho-rum duorum magnetum, unum contra alium promovebit, fiet que ex duobus his vorticibus unus major, in quo per unius magnetis polum exteriorem B materia magnetica erumpat, & per alterius polum a ingrediatur. Corol. Magnes unus ad alium appulfus illi adhaeret; nam nether ad unum & alterum polum vorticem, atque etiam ma-gnetem contra magnetem non parum premit. 2. Quidamma-gnetes magis, alii minus fortiter fibi adhaerent: nam in aliis minor efl vortex materiae magneticae, fecundum cujus propor-tionem magnetes contra fe ab aethere urgentur. }. Quidan1 magnetes ex majore , alii ex minore diftantia ad fui conjun&io nam adducuntur, quia aliorum major, minor aliorum eft vor-tex, & ea de caufa nunc citius, nunc tardius per propinquos faiiios magnetes aequilibrium prementis aetheris tollitur. 4. fibi magnetes propinquiores fiunt, eo velocius contra fe ferun» tur; tum quia potentia eadem applicata diutius corpori moto, hoc motum majorem acquirit; tum quia per vortices materis magneticae magis aether excluditur, ubi magnetes fiunt propm* quiores. j^. ad 2d"m. Repulfio oritur ex confli&u polorum inimico* rum. Declaratur ^io. Repulfio accidit : quando duo magnS' tes polts cognominibtis borealibus, vel auftralibus fibi obver-tuntur; fed in hoc cafu repulfionem fieri neceffe eft. fien Dissertatio Tertia. 219 fieri hanc necefTe efl, fi fbi duo magnetes obvertantur polis borealibus; cum enim ex horum utroque materia magnetica in-genti celeritate crocurrat, hujus torrentes mutuum in fe im-paftum e regione loci eruptionis facient, & inde recedere ma-gnetes oportebit, qui cum fuis vorticibus quafi unum corpus totale efficiunt: fed etiam fi duo magnetes obvertantur polis auftralibus,repulfionem fieri neceffe eff: nam torrentes vorticis 1 polis averfis boreaiibus rcdeuntes per Iatera , hic quoquefibi mutuo obviant , impetuque mutuo in fe faflo alter alterum ctim fuo magnete recedere cogit. Interim dum magnetes duo polis inimicis auftralibus obvertuntur, fieri potefi( imprimis fi diutius fic obverfi teneantur) ut vortices unius , ac alterius magnetis aliquatenus in parte una ita permifceantur, ut unius materia in alterius magnetis meatus mearc incipiat, non item ex alia. Quod fi fiat.in parte illa, in qua hic meatns dabitur, magnetis attraflio obfervabitur , & in parte altera repulfio. Idem evenire poteft etiam, dum polis boreahbus magnetes fibi obvertuntur; nam etiam in hoc cafu pars vorticis redux a polo auftrali fafta interfeftione inter magnetes, fe alterius magnetis vortici permifcere aliquantum poteft, atque ob hanc caufam ob fublatum aequilibrium aetheris aliquatenus, orietur attraftio aliqtia, ac fimul ob reliquas partes vorticis colluftantes cum alterius vortice repulfio. Imo accidere poteft oblervante Eu-lero, ut variata quandoque magnetum diftantia modo attraftio, modo repulfio praevaleat, quae anomaliae a figura utriusque ma-gnetis plurimum pendebunt, fed iftud rariifime accidit. §. I X. Vnde virtus magnetica tn ferro , unde attraclio ferri ad magnetem ? REfp. ad 1 nium: Virtus magnetica in ferro congrue repeti 431 polfe videtur ex eo: quod in ferro materia magnetica mea-tns cf p oios, denfos, ac parallelos praeparet ab una ejus parte in alteram, ac inde circa tllud , ficut circa magnetem vorticu-hm etficiat. Iftud fic fuadetur: Ferrum & chalybs habent minimos porulos valvulis mobilibus , feu villulis inftru6Ios , foli materiae magneticae pervios, ut di£lum eft propof. jtias Suin interdum alia quoque corpora ferreis , & chalybeis par-ticulis abundantia his poris, & villulis non penitus funt dedi-tuta: verum illi in ferro, & chalybe nullo certo ordine funt difpofiti, fed ita confufe difperfi, ut neque meatus continuos tonftituant, neque valvulae ex villulis formatae certam plagam refpiciant. Si igitur ferrum , chalybsve debita figura inltru- Ee i fta, 11 o Physicje Particularis f\a , aut magno vortici telluris dchito in fitu longo temporis traftu immobiliter fint expofita , aut magictis alictijus vortici per afFriftum hec rite fubjiciantur, in his per ipfum meatum vorticofum materire magnetice meatos magnetici parari , & villuli ad certam partem ita difponi polfunt, ut non fecus , ac per magnetes vortex materi* magneticcc per hrc corpora fluat, ac inde haec quoque , ac magnetes virtutem magneticam ex. erceant. 433 Suadetur confeq. pirs prior. Materia magnetica magni vor. ticis terreflris fluxu fuo integros magnetes dirigere , polisque terrae obvertere valet ergo etiam longo temporis traftu in ferro, aut chalybe debito in fitu fibi obverfis poted meatuscon-fufos reftum in ordinem fibi difponere , & villulos eorum fe-cundum fluxum fuum fibi obvertere ita, ut per partem nnam talis ferri, aut chalybis ipfi ingreffus pateit , non item per aliam: quo faflo vorticem, ut circa magnetem fibi formabit juxta di£ta prop. 7ma- Suadetur & aitera pars ejusdem confecq. In vortice hujus magnetis, maxime ad ejus polos, materia ma-gnetica copia & celerttate fertur incomparabiliter majore, quatn in vortice telluris; nam tanta eius in noc copia eft, quantaper polos ejus facto vortice commeare poteft, & celeritas illiusflu. xus continuo per decurfum in interioribus magnetis , in quo nulla habet impedimenta , renovatur ; materia autem magne-tica in magno vortice telluris impedimenta ab aethere potifli-mum habet, & tarde earundem particularum celeritas renovari poteft; fciiicet non nifi ubi ab uno polo mundi ad alterum per-venerinf, ergo etiam magnes incomparabiliter citius debebit poffe in ferro & chalybe meatus, & in iis valvulas difponere, quam magnus vortex telluris, maxime fi ipfi magneti affrice-tur ferrum tum ob fuccuffionem particularum ferri , tum ol) contafium ctim magnete, ob quem & plus materiae , & nM-jore celeritate irrumpit. 434 Corol. Ut ferrum virtute magnetica a magno vortice tello-ris imbuatur , eodem fitu illi expofitum eife debet. Nam fi hic mutetur, poros & valvulas, quas tluxu fuo fiicere c;epit> rurfos deffruet, & alios poros , ac valvulas facere incipiet-»' a. Quo ferri partes rigidiores , ac minus mobiles fuerint , e0 tardius vi magnetica imbuentur, & contra. Nam fi rigidiores fuerint, telluris vortex meatus, & valvulas dilhcilius libi f°f" mare poterit. Hinc ferrum caliJum virtutem magneticam cj* tius acquirit, quam frigidum. Hinc etiam ferrum lapidi iu"" xum injuriis tempellatum diu expoiitum, per easque folutu"1 fe in poros lapidis infinuans cum lapide hoc magnetem men-tietur. j. Vis magnetica in ferro eo fortior erit, q jo plures meatus reftos, parallelos materia magnetica fibi in eo e.iic^t* r dlssertatio Tertia. 221 4. Quo fcrrum mollius fuerit eo citius, quo durius, eo tardius virtutem magneticam amittef, quia in priore eo citius, in po-fteriore eo tardius poros prius fa£tos per contrarios fluxus fuos materia magnetica magni vorticis deftruet, fi polo amico hu-jus fluxum direfte non refpiciant. Hinc oblervamus, quod Ferro multo citius virtus magnecica communicari poflit, quam chalybi; item quod ferrum multo citius eam , quam chalybs , deperdat, hancque ob caufam acus magneticae ex chalybedu-rilfimo fiunt. j. Si ferrum aut chalybs virtute magnetica prae-dica in magno calore fint , cito virtutem fuam magneticam amittunt, uti &fi ifhbus malleorum tundantur , aut fi limentur. Tum quia in his cafibus calor partes mobiliores reddit , ob quam mobilitatem materia magnetica meatus prius faftos faci-lius deftruere potelf \ tum , quia ipfo calore &c meatus hi de-ftrui valent. Ex hac cauia profluic: quod magnes ipfe in igne vircute fua exuacur. 6. Uc ferrum a telluris vortice virtutem magneticam obti-435' neat, vel bacilli re£li non nimis cralli, nec nimis longi figa-ram referat , aut fi crafliufculum fit , utrinque in cufpidem definat, & ficum fecundum fluxum maceriae ejus longitudo ha-beat. Ratio primae partis eft: quia fi ferrum craifum (it, vel nimis longum aut curvum, non cam facile in eo poros re&os copiolos, parallelos maceria magnecica parare pocerit a fine uno in alterum. Nam nimis cralfum ordinarie heterogeneis commixtum efl, indeque facile fluxus materiae ad partes di-verfas irregulariter deflefluntur in eo: item ob ipfam crafli-tiem vortex circa illud debitus formari non poteft ; pariter fl curvum fit, per latus ejus convexum hic , illic , uti & in nimis longo materia magnetica erumpet , & vorticem nullum for-mabit. Ratio fecundae partis eft fere eadem. Quare fub aequa-tore fitus perticae vircute magnetica imbuendae debet elfe hori-zontalis, in partibus ab aequatore remotioribus is circiter , quem inclinatio acus magnecicae oftendic. ad 2'1"1»- Attradio ferri ad magnetem repetenda vide-435 tur ex caufa, ex qua attraftioncm magnetis ad magnetem ha-beri diximus. Prob. Cum magnes quivis particuiaris ex di£tis numero 45 j magna copia materiae magneticae, magna celeritate fro in vortice latae fit praeditus, ferrumque meatus facile diri-gibiles, & villulos facile in determinatam partem flexiles ha-I ^eat, in hoc magneci vicinum failum, materia vorticis magne-fici irrumpet, & opinione citius meatus fibi diriget, ac viilu-los difpOiiet ita, ut in eo vorticulus magneticus fiat: ut fi ma-gneti A B ( fig. jOferrum " b apponatur-, fed hoc fafto fer-fum hoc ad magnetem adduci necelfe eft non fecus ac magne- Ee ) tcm aia Physic^c Particularis tem ad magnetem , ubi hi fibi polis amicis vicini fiunt, ut conftat ob paritatem rationis ex numero 42 9; ergo. Confirm. Acui chalybeae , qux juxta corollarium ftcundum num. 4}4 poros & villulos difficilius mobiles habet, duobus tribusve affriftibus ita polfunt ejus pori, & villuli dirigi, ut illa non folum attra£lionem, fed etiam direflionem conftantem acqnirat, ergocum ferrum multo facilius mobiles poros, &vil-lulos habeat, ejus pori, & villuli a materia vorticis diri°i, & difponi poterunt advorticulum faciendum, modo illud fit ma-gneti debite vicinum. Confirm. 2^o.Experientia conflat chalybem difficilius & tar-dius trahi ad magnetem, quam ferrum, aut chalybem a ma. gnete, fi hoc fenfim lente illi approximetur, quam fi fobits admoveatur , quin & illud deprehenfum , quod fi magneti ad-motum ferrum , aut chalybs primum non adhaerct, adhxreat deinde, fi aliquo tempore in contaciu ejus fervetur; demum experientia conflat, ferrum fortius adhaerere magneti, poft. quam illud ipfi diutius adhaefit, quam initio dum illud arripu-it; fed hxc omnia latis manifefte indicant attrafiionem ferri ad magnetem nonaliunde oriri, quam unde dicimus. Hacfi-quidem ftante horum omnium phaenomenorum modo ratio fpon-te fequitur. Primi fcilicet ratio efl: quod in chalybe difficili-us fibi materia magnetis poros , & villulos difponat, quam in ferro; fecundi: quia fenfim in his faciliuspori fiiis valvulis in-ftru&i a materia magnetica parantur; tertii ratio eadem: quar-ti vero; quia plures pori, tk meatus magnetici hoc calu infer-ro a magnetis materia efficiuntur. Obj. im0: Si a materia vorticis magnetis pori magnetici in ferro, vortexque fieret, ferrum non folum attraheretur a magne-te, fed etiam ubi illud a magnete abftra&um eft, deberetpof-fe attrahere aliud ferrum; 2. deberet quoque habere vim dire-£lricem, 3. deberet ab uno polo magnetis repelli, & ab alte-ro attrahi; fedhorum nihil fit, ergo. Major patet. Nam quia in acu magnetica magneti affri£h, & perticula ferrea diu ma-gno vortici telluris expofita fiunt pori magnetici, omnia in h« raajore difta experimur in iis ; ergo etiam. Confirm. Etfi intelligi poifet: quomodo materia magnetica vorticis magnetis hos poros in ferro parare, & vorticem effice-re, ac fic ferrum ad fe inftar alicujus magnetis attrahere queat, cum in hoc polo materia ernmpat; attamen intelligi nequit, quomodo iftud efficere poffit, dum illius polo auftrali ferrum apponitur, in quo tamen ferrum etiam attrahit; hoc quippe in polo materia magnetica in magnetem irrumpere ponitur. Quomodo igitur in ferrum penctrabit, & poros, ac vorticem fibi efficiet? ergo. Neg- Dissertatio Tertta. aaj R,. Neg. maj. ad prob. neg. conf. Difparitas eft: Quod in 435 acu magnetica chalybea juxta di£la & pori, & valvulae diffici-iius fint mob;lcs, a'c rigidiores, quam inferro; hujusmodi ri-gidiores pori, & valvulae fiunt etiam in ferrea perticuia longo temporis traflu aeri libero expofita •, infuper in his fiunt pori magnetici re£li, paraileli copiofi ab uno fine ad alium, ac pro-prius vorticulus generatur ; quare nihil mirum, fi hnec ob mea-tus magneti perfimiles omnia etiam phaenomena magnetis ex-hibeant. Haec dicere de ferro magneti admoto , ab 1II0 attra-fto, ac ab eo aliquo tempore longiori retento non poffumus. Nam imprimis in hoc pori, & valvulae funt facillime mobiles, ut oftendit vel acus magnetica ex ferro fa£ta , quae vim ma-gneticam cito amittit, maxime fi polum inimicum vortici teU luris etfi lento obvertat. : in ferro a magnete attra£lo non fiunt pori re£ti copiofi, paralleli ab uno fine ad alium, fed fe-cundum dire£lionem vorticuli magnetis inclinati, infupcr ma-teria magnetica , quse per iilud magneti admotum meat, eft propc tota vorticis magnetis, qux in ejus abftra£tione regurgi-tat in magnetem, & ejus vorticem, ut prius efficit. Quod cum ita fit, prorfus non e(t ratio : cur ferrum ab(tra£tum a ma. gnete di£ta phxnomena prnedare debeat. Accedit: quod infer-ro a magnete abltra£to pori pro priori fa£Ii rur(us facile de-(iruantur; hinc ferrum ab(tra£tum ab uno magnetis polo, cui adhreferat, applicitum alteri ejus polo iterum attrahitur, & non repellitur; quia pori priores ejus citiflime fecundum fluxum materiae magneticae hujus poli permutantur, & diriguntur. Ad confirm. Neg. ant. Etfi enim materia magnetica in polo aultrali in magnetem irrumpere ponatur, hoc tamen non ob-ftante haec in ferrum quoque penetrare , in eoque vorticulum fibi efformare potetit, ex quo primum materia magnetica in polum auftralem magnetis irrumpat. Non enim ab uno polo magnetis in alterum ita vortex fieri cenfendus e(t, ut per nunc materia magnetica folummodo penes ipfum magnetem ab uno polo in alterum commeet; vcrum dum in polo boreali erum-Pit, ad notabilem diftantiam ab eo procedit , & vortice fa£to in notabili pariter a polo auftrali diftantia in ingreffum refle-flitur, fi obftaculum talis procurfus nullum habeat. Quare fi ferrum polo auftrali vicinum fit, in hujus partem a magnete sverfam irruet, meatus in eo fibi faciet, per quos in polura Juftralem magnetis irrumpet.atque per ferrum , ac magnetem; ficut dum duo magnetes polis amicis fibi junguntur , uno vor-tjce meabit. Magnetes porro eo majores circa fe circulos de« ■cribunt in vortice, quo gencrofiores funt , & fortiores. Eo autem funt generofiores, quo plures meatus parallelos , re£tos fu's in polis habent. Dices: aia Physic^c Particularis Dices: Dum magnes attraflus a magnete ab eo abffrahi. tur, ex uno horum in abftraftione non regurgitat matcria ma-gnetica in alterum, ita ut unus eorum ipfa orbus remaneat, & fi in conjunftione eorum duo vortices permixti unum ma-jorem per utrumque circumeuntem effecerint, fed poft fepara. tionem aeque fortes remanent; ergo pariter fi in conjunftione ferri cum magnete in ferro fieret vortex magneticus , atque per hunc , & magnetem fic materia magnetica mearet, ac per fuos magnetes conjun£los, haec in feparatione ferri a magnete re-gurgitare in magnetem defertis ferri meatibus non deberet, at potius illud virtute magnetica imbutum perfeverare oporteret. 2. experientia docet ferrum a magnete potentius , quam ma. gnetem a magnete attrahi, ted fi attraftio difto modo perfice-retur, haec fieri non deberent. j. conftat non magnos etiam magnetes ingens pondus ferri fuftinere: fic Hiftoria^Acad.Reg. Scien. "J refert magnetem vix duarum unciarum ferri iibras viginti fuftinuilfe. P. vero Schottus noftrum P. Carolum de Lieu magnetem habuitfe narrat b) cui dum ferrum admoveba-tur, hoc tanta vi arripuit, ut tres viri ejus rapientis vim co-hibere non potuerint; arreptum vero viri decem ab eo abflra-here nequiverint, fed hoc ob fublatum praecife aequiiibrium in-ter magnetem, &ferrum, ac prementem retherem in vorticem magnetis per magnetem, & ferrum meantem fa£fum fuiifenon eft polfibile; ergo. 440 Rr. ad . mum. neg. canf. Difparitas eft : quod magnes uter-que ante conjun£lionem vorticem peculiarem habuerit , eum-que tantum, quantum fpectatis fuis mcatibus per eum meare potuit. Cum igitur per conjunclionem meatus in his non mu. tcntur ( magnes enim diiiicuiter fuos meatus ob rigiditatem magnam fuorum pororum, & villulorum mutat) nec capacio-res materiae magneticie reddantur ; non eft ratio: cur ex uno materia magnetica in alterum commigret, imo nec commigra-re poteft, led poft feparationem quisque fuam recipiet. Fer-rum ex adverfo ante conjun£tionem proprium vorticem non habuit, fed totam prope materiam magneticam a magnete ac-cepit , quae per eum, & magnetem commeabat; cumque hu-jus totius materiae magnes attrahens ferrum capax fit , & fe>ro non faciat fibi haec materia poros, per quos foios vorti-cofe feratur, dum revulfio ej'.s a magnete fit , utique rationi confenta.ieum cft, ut notos fibi in magnete calles h.ec materia potius repetat,qnam in ferro peculiarem vorticem formet. Nec dic:adminus a vortice telluris ft£lis jam in ferro poris magne' ticis etficiendum in hoc ferro vorticem; cum enun ifti pori ta* a ) ad an, »702. b ) Magia Aitif, Pat. 4. L, 3. p. 335. dlssertatlo tertia. 225 cillime flnt mobiles, neqoe fluxui magni vorticis direfle op-pofiti fint, hos poros illa potius deflruet, & perturbabic. _A.d jdum: neg.min. Quod enim ferrum a magnete potentius, a±j qnam magnes alter attrahatur, inde eft : quod meatus magne-tici ferri ex a(fe meatibus magnetis refpondeant; hos enim rreatus ipfe vortex magnetis fuo ingreifu, & egreifu ex ma-gnete in ferro format. Ex adverfo non fic congruunt meatus unius magnetis curn alio : unde etiam multi torrentuli unius in alterius partes non permeabiles impingunt,impa£Uiquehoc fuo magnetes ad feparationem follicitant, ecfi fine effe&u fecuto, eo quod pars potior materiae unius in poros alterius ingredia-tur. Ad ;'ium neg. min. Si enim impoflibile dici non poteft , uc rb fublacum asquiiibrium incra magnecem & ferrum minus ^cher premens vorticem ex averfa parte magnetis & ferri, hrsc duo inter fe conjungat, nec dicendum eft eandem obcau-fam effe impoflibite, ut difta vi ferrum ad magnctem adduca-tur, & adftringatur. Nam ut difta docent, magna eft vis preffionis aetheris. Certe fi poffunt particulae ferri ab aethere unionem coh.-cfivam etficiente contra fe ita premi, ut viginti etiam vin has in adverfas partes trahentes feparare neque-ant; poteft etiam in aliquo non ordinatio magnece contingere, ut ob preflionem aetheris ica ferrum illi adiiaereat, ut viri de-cem haec leparare trahendo nequeant; fimile enim quidpiam hic unioni cohaefivx accidit. Quemadmodum etenim unio co-feaefiva inde habetur, quod inter particulas fe contingentes non meetaether, ita adhxfio ferri ad magnetem habecur inde: qtiod inter haecob vorticulum materiae magneticae non tantus, ac fi remota hsec effent, intercedat aether. Hancque ob rem eo generofior eft magnes, qno ob meatus cjus plures, major ejus vortex magis aetherem craffiorem excludens exiftit. Obj. 2do: Si circuli parvi ferrei ita componantur, ut fe mutuo contingant,generofus magnes poftquam primo admovetur, cum hoc eciam reiiquos ut fuerunt, conjunitos ad fe adducit,& fuftinet. Idem generofus magnes, fi ad extremum ferri attracti alterum le. viufculum ferrum apponatur.hoc quoq; deprimo fibi proxime pen-dulum fuftinet; fed id in hypothefi fieri nen poteft.Nam fi in eadc diftantia ferrum leviufculum a magnete ferveturnon atcra£\o prius ifto.quod hic & nunc incer magnetem,& hoc leviufcuium attrathim interjdcet,iftud magnes no.i attrahet.ergo. j.Exdi£tis n. 435 ma-tcria vorticis terrae non in cujusvis fi^urae ac molis ferro vorticem foimare poteft ergo nec materia vorticis particulans; fedfi fic.ergo. 4. Ma^nes in hac hypothefi etiam alia corpora actrabere debeiet; U Vorticeshi magnetum funtcommentitu; ergo. ijc. i\>jj. mttu Vottex enim generofi magnetis magnus efTe xx"X ^olet, ac hiuc ad majorein diltanciam agere valet, quam alcer ^ tyi". phrfu p. u, Ft de- aia Physic^c Particularis debilis. Interim propter illud, quod in minori additum e(l oblcrva: haec ph.-enomena non obfervari, nifi in magnetibus armatis, qtiorum vortex major eft, quam inerminm , & infu. per ditlendi fut fic loqnar ) poteft. Nam fi nnum huicfru-flum ferri apponatur, irruptione fua in hoc meatus fibi vortex parabit, perque hoc means ultra illud nonnihil porrigetur; jam igitur fi nuic rurfus fruflulum ferri admoveator, in hoc quo-que irrumpet materia vorticis, ac in illo ftruftis fibi meatibus hoc quoque attrahet ad extremum vicinioris; &ficporro, quo-usque vires magnetis fufficiunt. Idea hujus phaenomeni exhi-betur in magnete inermi fig. )6. Ad jtium neg. conf. Difpari. tas eft: quod in magnetis vortice &copiofior, & ceieriore mo-tu pr.Edita. fit materia magnetica , quam in vortice terreftri; poterit igitur in eo, quam in hoc , amplius. Praeterea etiam materia magni vorticis in ferro cujusvis figurae, ac molis po-teft cum tempore fibi meatus parare, fi hoc in eodem fitu maneat; led ut plurimum anomalos, indeque non facile hi in eo obfervantur. Ad 4tura neg. ant. Aiia enim corpora non ha« bent eam (trufluram , qui ad magnetismum requiritur juxta di« cta prop. i"u & ^na, fed juxta hujus corollariom fluido ma. gnetico fimplicitcr pervia funt, & inde aether ad polum unum, & alterum magnetis perinde preffionem exercet, magnetem-que in aequilibrio tenet admotis illi proxime corporibus aliis a ferro, ac magnete dtdinftis, ac fi nihil illi taie admoveretur. Ad jtum neg. ant. Nam in fuo efFe£lu vortex magneticae ma-teriae circa magnetem oculis ipfis fpeflari poteft ; fi enim ma. gnes in charta reponatur, & illi limatura ferri circumfiindatur, haec illico ob materi® magneticae vorticem in vorticem compo-netur; in quo particulx limaturs & fe fe mutuo attrahent, & dire&ioni vorticis perfefte fe accomodabunt, non fecus acacus nautica direftioni magni vorticis telluris. 444 Ad extremum notd nihil obeffe vorticem magnetum aliis noftris per Phyficam hypothefibus; cum enim ponamns mate-riam magneticam in attributis cum aethere convenire, & fola fubtilitate ab eo differre , comparate ad aliquos effeilus haec materia etiam aetheris vices fubire poteft. 2. Si quis objice* ret experimento Gelertii coram Petropolitana Academia exhi-bito conftare mixturam ex (tanno , & ferro fa£tam, non fuiflc attraflam a magnete generofo, fuiffe vero attrattam a debiii, dicendum e(t: hac obfervatione firmari hypothefim affumptam» Iftud enim evenerit, quod generofus magnes ob intercifas par-ticulas ferri per ftanneas non potuerit fibi formare vorticem ta« lem per hanc mixturam , per quam materia magnetica pan ce-lentatc decurreret, quanta per magnetem generofum ; cum illo fumma fuerit materias celeritas, potuit vero magnes debi- lis Dissertatio Tertia. 227 lis hunc efformarc; cum in ejus materia non fuerit tanta motus celeritas. Virtus magnetis armatura roboratur , quia materia ma- 44^ gnetica ad polum ejus boreaiem exitura, ac ie fe circum totum magnetem fa£lo vortice divilura in lamina curfum fuum verfus pedunculum infleflit, eo quod longe minorem invenit refiflen-tiam in ferro motu etiam inflexo progrediendi , quam fi per laminam in astherem, a quo feparata eft, erumperet. Maxima igitur materiae magneticae pars ad pedunculum delata, in ejus bafi prorumpet, hincque adeo exiguum in locum poius magne-tis, qui in magnete eft diffufior, coarflabitur, ex quo vis at-traftiva major, ut emergat, nccelfarium videtur. Idem eve-niet in altero ejus polo , in quem materia magnetica redux per pedunculiim, & laminam irruet , ficque conftantem fortiorcm vorticem efficiet. Quo in caiu, quia materia magnetica, quae prius circa totum magnetcrn circumagebatur , nunc tota in unam pa/tern meat, virtus magnetica airtior eife debebit. Ef-ftflus armati magnetis ideo etiam eft major, quia unus polas alterum adjuvat in attra!>endo \ non poteft vero fic unus alte-rum juvare, fi inermis fit, cum in fimilibus a potiori e dia-metro fint poli oppofiti; in armato autem ad partem candem fpe£lent. Magnetem armatum oftendit fig. 37, in quo ad AB funt laminae ferreae polis magnetis oppofitae, ad c d vero pe-duncuh ejusdem F G denotat ferrum politutn magneti applici-tum , ac ab eo arreptum,de quo fermo lequitur. Unde 4. fi magneti armato aptetur ferramentum politum, uti fieri alfolet, quod apte pedunculis ejus coh;vrere poftit, vis ejus fenfim au-fta deprehendetur, plura etiam illi fenfim ferramenta appendi poterunt , quam initio. Cujus ratio eft ; quia cum magnes cum ferro fibi applicito unum vorticem majorem efficiat , ille jam copiofioris materiae magneticae vi fuorum , & ferri mea-tuum recipiendi capax reddetur, & inde haec in ejus vortice ex materia magni vorticis fenfim adaugebitur. Patet autem ex allato hic loco tertio: cur magnes per ferream iaminam in fcobeni ferri non agat. S E C T I O Q II A R T A. De aquis. • A Quas globo terraqoeo comprehenfas in oceanum, maria, J~\ flunnna, iacus.pal des, fontes, rivcs feclione primaha-jus dilfertationis divifimus , at nihil peculiare de iis, S^onivis iion pauca occurrant, a nobis ibidern di£tum. Illa Ff a enim aag Phystca Particularis €nim peculiarem (ibi locum pofcebant. Hic igitur quaedam ftri-£lim primum de varietate aquarum, hujusqtie varietatis caufis, tum de fontium origine, ac demum de rnotibus maris ejusque aeftu diiferetur. §. L Dhijio aquarum ratione earum qualitatit. 446 C* cam V"arenio omnem eam aquam mhteralem dicamus, qux •J aliquam infignem proprietatem praeter vulgarem aquamha-bet , five ut ipfe ») explicat, quae heterogenearum particula-rum talem continent admixtionem, ut infignem & fenfibilem inde poffideant qualitatem, aquas ratione carum qualitatis in communes & minerales re£le primum dividemus. Ilias nobis erunt, quae nuiia infigni fenfibili qualitate praeditae funt , cu-jusmodi eft ea omnis , quae communi animalium potui in flu-minibus, puteis , fontibus, lacubus , paludibus defervit. Mi* neralis erit omnis illa, quae infigni aliqua proprietate gaudet. Minerales aquas laudatus Author in tres claffes dividit: in quarum prima reponit corporeas, in altcra (pirituofas: in tertia corporeas fimul & fpirituofas. Corporeas eas dicit, quae conti-nent particulas folidas & fixas mineralium, five foflilium, ita ut hae ab aqua feparari, & vifu cognofci pofiint. Hae bifariam dividuntur, in illas videlicet: quae particulas folfilium vehunt majores, nullo, aut levi labore feparabiles, neque fibi re£le per-mixtas, quales funt aquae, quaeauri, argenti, vel alterius me-talli ramentula, arenamve vehunt, ut Rhenus, Albis, Da-nubius, Chryfius , qui ex Tranfylvania ortus in Tibifcum in-fluit. Item in illas, quae folidas quidem particulas foifilium continent, led adeo exiles & fibi permixtas, ut vifu in iis noii ftatim dignofcantur, led vel arte, vel longi temporis tra£lu in iis fubfidentes, & coacrefcentes in ienfibilem colIe£lionem re-digantur. Ad hanc claffem pcrtinent aquae falfie fontium, quoron-dam lacuum, marium, e quibus fal evaporatione aquae obtine-ri poteft. 2. Aqua Vallis Dominorum, & Szomolnokienfis. a quibus vulgus rerrum in cuprum converti credidit. Limpi-da eft haec aqua, vehit tamen intra poros particulas vitriolicas multum cupri in fc continentes. Particulae vitrioli acres ad« modum impingentes in ferrum huic aquae inje£tum, illud fen-fim exedunt, lolvunt , dumque illud hae folvunt, particuU cu-pri aliae poft alias adlabentes propter congruentiam figurae pri-mum ferro, tum invicem junguntur, implicantur, cohaerent; quo a) Gcogr. Cen. Patt. abfol. L.I. C. 17. prop. 1. Djssertatio Tertia. 229; quo fit.ut fenfim ferro confiimpto particulae cupri eandem, quam ferrum folutum figuram praeferant. Congeries particula-larum talium mollior equidem efl in aqua ob particulas aqueas interjeftas, at poftquam in libero aere diutius detinetur, & aqua evaporat, potenter indurelcit. 5. Ad hanc clalfem refe-runturaquae, quae loca,<5cr quae labuntur.lapideacruftaobducunt. Tales lunt thermarum Carolinarum , quibus quid quid imponi-tur, non ingrata rubea crufta obducunt; item thermarum Vih-nenfium, quae canales, per quos defluunt, continuis lapideis cruftis obtegunt; deinde in vicinia Scepufienfis Capituli, & ad vicum Szatito in provincia Barfienfi, qune colliculum per qucm labuntur , faxo contegunt. Contingit iftud inde: quod in-tra poros aqua vehat minutiftimas arenulas, qune fimiliter ac ills cupri particulae junguntur, ac concrefcunt, ubi fuperficie-culis planis fe fe contingunt. Memorata Szantovienfis aqua non foium arenulas, fcd etiam fulphureas , ac plures alias minera-les fecum vehit, quemadmodum & Tranfylvana fontis Borko in montibus Gyergyenfibus. Teftatur iftud odor lapidis ex ea fafti, & vis medica ad vulnera , & frafturas oflium perfanan-das luculenta. 4. Aquae aluminofae, oleofae, bituminofae. Aqus fpirituofa Varenio funt illae, quae volatilem tantum 449 fpiritum, qualis in mineralibus reperitur, non vero fixas par-ticulas continent, & propterea nullae ex iis polfunt elici vifu notabiles- Huc videntur revocandae aquae ftygiae , quae pota: mortem inferunt ob arfenicales , antimoniales, & fcrs etiam mercuriales fpiritus copiofe fibi permixtos. Celebres hae olim erant ad Nonacrin in Arcadia ex faxea rupe exftillantes, item apud Cychros in Thracia. Haenon folum eos, qui eas bi-bilfent, fed & qui iis fe laverant, enecabant. 2. Huc revo-cari queunt illae, quae ftrumam bibentibus conpifiant. Repe-riuntur cum in aliis Regnis ac Provinciis, tum in Ungaria lo-cis pluribus, fed imprimis Bartvae.ubi adeo ftrumae commu-nes, ut Bartvenfibus homo fine ftruma indecorus appareat_». ?• Illae, quae dentes vacillantes reddunt, qualis eft pagi Sen-lilfes defcripta in Hiftoria Academ. Reg. ad ann. 1712; cen-fetur vis hnjus a copiofo lale alkalino rixo oriri. Corporeae fimul & fpirituoffe aqnae a Varenio dicuntur illae, 4T° quae & fixas , five folidas, & volatiles five fpirituofas minera-lium particulas in fe continent. Ad hanc claffem revocari pof-funt acidulae. In his fiquidem, etfi non omnibus, nec aequa-''ter invenitur rubrica, ochra, aes, fulphur, vitriolum , nitrum, plumbum, ceruffa; infuper quaedam aciduls temulentiam febi-oentibus inftar vini creant, ut ille in agro Lugdunenfi ad oppi-dum S. Baldomari, & aline in Aquitania non procul a Belfa, ltcm in agro Toietano prope Valentiolam; quaedam ut nortrae Ff j Szan- 230 Physic^: Particular is Szaantovienfes, quarum fifta mcntio, & fontis Homorod in Tranfylvania,vafa fi plena & obturata f;nt, difrumpunt. Igitut & particulas folidas, & fpirituofas continent. Saporem acidu-larum Phyfici non tam acidum , quam acrem volunt; interim cum in Siciliae Nicana Provincia tam acidae e(fe fcrantur, utiis homines aceti loco utantur, & illae ad Santli Baldomari vino-fam aciditatem prneferant; dici poteft quasdam acidas, alias acore folum ob vitriolicas , nitrofas, aliasque particulas fibi per-mixtas effe praeditas. I 2. Ad hanc daffem revocari poffunt thermae. Nam hx corporeae funt, ut colligitur ex n. 44+, & ex eo , quod plu-rimis particulae aluminis, ferri, nitri lint permixtae; fed etiam Ipirituofae func, cum multum volacilium, fpirituum contineant, ut odor virtusquc harum fatis docet. Magna porro eft diver. fitas thermarum , quae tamen fere in eo fita eft, quod earum aliaealiis calidiores, humanisquc corporibusfalubriores fint;item pereiies aliae.non item aliae.Qusedam namqueadeoferventesfunt ut calore nihil differant ab iis aquis , qux ad fummum gradum a nobis igne perduci poffunt. Tales tefte Varenio > ) in Yslan. dia & Japonia deprehenduntur. Itl Azoribus Infuiis tefte eo-dem plures funt thermce adeo calidar, ut in illis ovum coqui poffit. His non multum ccdunt calore noftrates Poftenienfes, quae ob inconftantem vagi fluminis alveum, quandoque ejus in medio, interdum in extremis, vel etiam ex arenx aggefto a vago relifto erumpunt tam calidae, ut ad duo pluraque mil-liaria calidae deferri pcffint, neque illico exceptae ufui elfe que-ant absque admixtione ftigidae. Mitiores his thermx alis; quaedam non nifitepidae. Exempla harum non eft, quod repe-tamus a Regnis externis, copiofa in Patria habemus: Agri-enfes tepidae funt, Budae, Magno-Varadini, ut loca alia prae-teream, tepidae & calidae, caloris aliae aliis rnajoris. Eft Bu-dae lacus quoque thermahs, cujus aqua caerulefcens, etfi caiida fit, carpiones, at non alios pifces alit, iique quos alit, alia m aqua intereunt. Thermne Ungariae ornnes, quod fciam, pe* rennesfunt; in exteris etiam temporariae deprehenduntur. T»-les funt ferventiifimae Japonicae, quarum ex Varenio memini » illae enim bis tantum jn die per unius hora: fpatium, & qu'* _dem cum ingenti fragore & ftrepitu efluunt. Item Piperinae in Rhetia, qus fluere incipiunt circa 3'»«» Maji, & circa-» diem 14 Septembris definunt. a ) G«ogr. Cen. Piit. «. 17. prop, 7, i H. Dissertatio Tertia. 23r §. 11. Qua aqunrum mmeralium origo? REfp. i. Aqune minerales corporeae primi generis non ex alio capite funt, quam quia dum rapido curfu per fuos ca-nales feruntur, ramenta, aut moleculas exiliffimas metallorum fuis e canalibus de erpunt , fecumque devehunt. Sirnilis e(t origo aquarum corporearum fecundi generis. Nam & illae cum per terrae gremium in fuis meatibus defluunt, perque variafof. filia defluunt , haec auxilio caloris , aut etiam ignis quando-que fubterranei in minutiflimas moleculas diifolvunt, fibique adeo permifcent, ut nulla earum in pfis vifu difcemi po(lic_». Utraque harum a(fertionum apertior eft, quarn ut probatione ege.it. Omi(fis autem aliis, fequitur i: Aquas fal(as , qune qui-busdam in Iocis reperiuntur, originem fuam habere a folutione falis terra contenti , ac intra poros recepti. Conftat veritas corollarii ex eo, quod aquas falfas non alibi , nifl ubi terra fa-libus abundac, invenias. Hinc quia infula Ormus tota prope una cum fuis montibus fale conflat, nullus in ea puteus , nifi falfus. Quia Tranfylvaniae montes ad Parajd, Kolos, Dees , & Tordam fale gemms abunclant, pltsres iis locis fontes , rivos, paludesque falfiffimas reperire eft. Eft puteus , fonticulusque falfus in Provinciae Saaroffienfis oppido Sovdr , ex cujus aqua continuo fal excoquitur; at palam eft hanc aquam falfam non nili ex fale gemmae foluto fuam falfedinem habere , cum vi-fcera montis, in quo hic puteus, fale lapideo, quamvis minus Puro, foeta flnt. 2. Maris quoque falfedo habetur probabilius a fale non in , prima ejus creatione ipfi permixto, fed iilo , quem ex copio-filfimo fale gemmae, inferiores partes littorum , fcopulos , & tundum ejus diverfis in locis conftituente diffolvit. Alferti prima pars patet: Nam ex aqua maris fal per exhalationem haberi poteft. Pars altera inde fuadetur : quod dubium non «t littorum quorundam maris partes inferiores , & fundum ejus tertis iocis falinum elfe . fcopuiosque in eo falinos dari. Nam n Tranfyivaniae ac Marmatiae noftrae montes integri faxis fali-nis conftant, fi in Afia, Cypro , -/Egypto , Baftris &c iacus laimi ex foiuto fale iapideo, quo ibi terra praedita eft , repe-r'untur, fi in Polonia, alibique putei falfi ob fimilem falem fo-ll'tum inveniuntur; vaftitas certe foli mare finu fuo excipiens mai°r prope ea , quae fuperne aerem refpicit , multis , iisque 'ngentibus traftibus falina erit; id quod non immerito perfua-d« infula Ormus. Ma- a^i Phtsic^ Particularts Maris falfedo non ubiqce eadem: fed fub aequatore major, | minor, quo magis ad polos acceditur. Diverfitatem hanc ef-ficere poffunt i. in locis fub aequatore fitis majores traft is falis lapidei. a, Sub aequatore major exhaiatio aquae dulcis , quam ad polos-, fi enim haec magis exhalatur fub xquatore , qtiam fub poiis, refidua falfior erit. Exhalari autem e mari folum aquam dulcem probant aqux pluviales, quae in mare decidut dant aquam dulcem. Majorem falfedinem aquae maris fub sequatore elhcere potefl major illic aquae calor *, is enim falem magis folvit. 4. Denique major falfedo fub aequatore inde quoque proficifci potefl , quod ad polos ob frequentiores pluvias, nives, & permulta Humina in mare inc nentia aqua maris magis diluatur , quam ad aequatorem. Hic poftrema caufa prope littora cumprimis minus falfam, immo ad aiiquod fpatium etiam dulcem aquam maris reddit. Galfendus ait: pla-gas quasdarn aqu$ dulcis etiam in medio maris reperiri. H$ dulces inde funt: quodfint etiam in mari quidam cauales com. municantes cum aquis dulcibus continentis, per quos aqua dul* cis intra marinas verfus fuperficiem utpote fpecifice levior pro. truditur, non fecus ac vinum ab aqua, quemadmodum videre licet in vitrellis ad id inventis. ; Amarities "aquae marinae habetur a bitnmine fluente exfon-tibus fubmarinis, tum a particulis fulphureis, nitrofis, aliisque ipfi permixtis. Sal namque folus aquam falfam , ac fubama-ram, qualis eft aqua marina , reddere nequit. Quantumcun-que enim ex eo pluviali aquae injiciatur , nunquam ex ea , ut Muffchenbroek teflis eff, marinae fapore fimilis elficietur. Al-lata autem amarorem iili conciliare poffunt, ut docet lacus afplialticus, cujus aquae ob bitumen impurum fibi permixtum amarae funt. 2. Aqus minerales fpirituofie evadunt meatu fuo pcf venas diverforum metallorum , & femimetallorum & fuC* corum tum macrorum, tum pinguium, quae corpora anxiiio caloris, aut etiam quandoque ipfius ignis fubterranei, vel cflfer-ve^centiarum exortarum folvunt, attenuant, fibi intime perfli»; fcent. Quodfi praeter has volatiles partes etiam fixiores fil" permifceant, fpirituofie una & corporeae evadunt. Indubium fiquidem eft aquas partes has cum volatiles, tum fixas aliun-de fibi adfcifcere, neque illud dubium, quin in terrae gret"1® metalla, femimetalla, fucci tam pingues, quam macri copiot* fimi dentur; cum igitur aque per h;?c defluant unde, nijj ab his , partes has volatiies & fixas accipient? Accedit: qu0(1 fpiritus ex fpirituofis aquis leparatione, & ex fpirituofis unJ & corporeis feparatione fpiritus, evapotatione particuls eorum corporum, a quibus parces volatiies & nxas ab iis aC" DlSSERTATlO TeRTIA. 23J cipi diximus, colligi poflint. Atque hsec funt in genere de origine aquarum fpirituofarum, iiem fpirituofarum una & ^cor-porearum. Quod vero acidulas attinet: hae aciditatem , aut acoremfu-4?8 um a fpiritu vitrioli, falis, aluminis, quae mineralia non exi-gua quantitate in terra continentur, fortiuntur. Thennae vero quaedam, atque imprimis illae, quae propius montes ignivo-mos funt, calorem fuum ab ignibus fubterraneis obtinent; quae. dam etiam ab effervefcentiis pyritarum, marcafitarum, ferri, fuiphuris, aliorumque id genus calorem fuum fortiri poifunt. Color quoque in aquis mineralibus diverfus confpicitur, 459 quaedam albent, nigrefcunt aliae, nonnullae flavae, aut etiam rubrs funt. Albedo earum ab alumine, creta', nigredo a vi-triolo, bitumine, flavedo abochra, rubedo a rubrica oriri po-teft. Color aquae marinae communiter fubcaeruleus efl , aui ab eo etiam marinui vocatur, oriturque ex opacitate particularum aquae maris. Verum non in omnibus locis ejus efl idem co-lor. Nam in feptentrionali eft ater, in zona torrida fufcus, ad Guineae Iittora ruber, aut etiam fanguineus, quibusdam in lo-cis viridis. Ater color ob multas minerales particulas, bitu-mina, ac vitriolum, ruber ille ad littora Guinea; arenae rubrae, quam fluvius quidamvehit, aut etiam maris Erythrei aquaeejus intermixtae tribuitur. Illa enim excepta vafe rubram arenam ad fundum deponit, qua depofita rubedine exuitur. Sangui-neus color nonnunquam obfervatur ob innumeros vermiculos rubros mari innatantes, ut notant Belgae fe ad oflia fluminis Argentei in Amerca didicilfe, poftquam aquam fanquineam fltula hauliffent.Hoc autem in mari non nifl rariflime obfervatur. Vi-ridis color maris ab herbis denfiflime quibusdam locis mari in-natantibus oritur. 5. III. Quotuplices fint foutes, qnce de eorum origine fentetitia ? REfp. ad imum. Fontes alii funt perennes, alii intermitten- 460 tes, five temporanei. Perennes funt, qui afliduo aquas ex fe profandunt. Intermittentes funt, qui certis tantum tem-poribus, easque pro varietate adjun&orum varie profundunt. Ex horum genere funt thermae Piperinae in Rhetia , quarum fupra meminimus; item fons ille Lufitaniae in oppido Villa-nova, qui a Kalendis Maji ad Kalendas Novembris aquas pro-fiindic , poft has vero eas largiri celfat. Similis huic memora-tur effe in Hifpania duobus milliaribus a Vagliodolit diifitus. Mirabiliores vero alii occurrunt: in Vcftphalia fons eft , qui Mi,.phtfc*p.u. Gg fin- ■234 Physic.® Particularis fingulis diebns bis deficit, bisque renafcitur, quamvis tantum aquaefiindat.duno fluere occipit, ut n'on procul a fonte ejus aqua tres molendini rotas circumagat- Sabaudia fontem habet exi. mix magmtudinis in lacum Burgitem influentem , qui quavis hora bis deficit, bis fluit, in quo poft defe&um aquas ingenti murmure prorumpere notantur. t ij:. ad alterum : Fontes temporaneos fuam originem i pluviis, nivibus , peculiarique ftrutlura canalium habere_» fatis convenit inter Phyficos ; at major eft controverfia de origine perennium, in qua tres funt prscipus fententis: una cum Mariotto, Peraultio , Yallisnerio fontes perennes aeque, ac temporaneos a ploviis & nivibus vult oriri. Ait fcilicet—» aquas pluviarum & nivium per terram porofam in ima ejus defcendere tamdiu, donec vel ad folum argillofum , vel lapi-deum , quod amplius penetrare non poftit, pertingat. Quodfi ad tale venerit, neque per aliquas rimas, & porolas ejus par. tes pertranfire ultra poflit, per meatum aliquem lateralem pro ejus majore aut minore capacitate effluit, qui meatus fons eft. > Altera opinio eft Halleji, & Boerhaavii. Exiftimant hiviri eruditi fontes originem fuam habere ex vaporibus in aerem fjb-latis maxime marinis. Cum enim continua ex mari fiat eva-poratio, eaque tanta , ut etfi tot tam vafta flumina in illud continuo inauant, non tamen exundet , id non aliunde fieri cenfent, quam quod aquae continua detur circulatio, qua aqua ex fontibus in flumina, ex fluminibus in mare, ex mari in atmofphaeram, ex atmofphaera in montes deferatur, illosque penetrans in fcaturigines fontium ftia gravitate deiabatur. Fit-mat Hallejus opinionem fuam illa obfervatione, qua in monte quodam infulae S. Helenae no£tu obfervationibus Aftronomicis intentus, expertus eft vapores e mari eve£los tanta copia in montem ruifle praecipites, ut temporis momento & vitrum te-lefcopii maderet, & charta , cui obfervata infcribere parabat, ufui amplius non elfet. Opinio jtia eft Cartefii, De laHirii, Plotii, Kiichnii, cui ob eam egregie elaooratam Academia Burdegaienfis praemium adjudicavit. Ait haec fontes perennes ortum fuum habere ex mari per meatus fubterraneos, per quos aqua ex mari in fon-tium fcaturigines, cx fontibus in flumina defluit ; quia vero aqua maris ialfa & amara, fontium vero dulcis eft , item qui» fontes perennes etiam in altis montibus , adeoque locis altio-ribus mari reperiuntur , & aqua per canales means fupra li-bellam in iis afcendere non poteft, meatum aqux marinae per canales fubterraneos in fontium fcaturigines non omnes eodenr modo explicant. Illorum , qui cum Klichnio feneiunt, ex-plicatio videtur optima, quse ait aquam maris per fubterraneos W ' dlssertatlo Tertia. 235 canales abforptam in canales minores varios dividi , ex quibns haec aqua in aliud mare, cum quo fcilicet communicationem habet, pervenit ea lege, ut infignis ejus pars dulcis ope ca-loris fubterranei in illis canalibus in vapores extenuata perpo-roias, & hiatibus intercifas terrae contignationes altius femper ad montium alembicos elevetur, ibique in guttas collefla ob frigus, quod efl ad montium fuperficiem, aut certe ob obfta-cula ftratorum faxeorum, argillaceorum defluat in hydrophy-lacia lata quidem , fed parum alta, ex quibus perpetua in fon-tium fcaturigines aqua defluat. Dixi hanc explicationem vi-deri optimam. Nam hac ratione exponitur : quomodo fon-tium aqua, etfi ex mari originem habeat, fit dulcis ; nam fi aqua vaporum marinorum in atmofphseram fublata dulcis eft, ut teftantur aquae pluvia: marinae , dulcis effe poterit etiam illa, quae ope caloris fubterranei in alembicos montium attolli-tur. 2do: quia non obftante eo , quod aquae per canales fub-terraneos fupra libellam non afcendant, vapores tamen aquae marinae in canalibus diftis ad ingentem altitudinem alembico-rum montanorum deferri polfunt , ficut vapores aquer ad ma-gnam altitudinem atmofphaerae deferuntur. §. I v» Qua fit tticenda origo fonttum perenntum ? DEfp. Videtur optime ad quxfitum hoc refjjonderi conjun-454 A V gendo opiniones Mariotti & Halleji, ac dioendo: fon-tes oriri ex aquis pluviarum , nivium & vaporum ex_» mari & continenti fublatorum. Prob. Si fola aqua pluvia , ni-vium , & evaporationum fufficit ad fontes perennes nobis effi-ciendos , eorum origo ab his , & non a fubterraneis aquae ma-rinae evaporationibus in montium hydrophylacia delatis eft re-petenda. Nam fi ab his evaporationibus fontium origo repe-tatur, neceffario admittendi funt canales fubterranei plurimi o-mnem in partem , per traftus longiflimos terrae firma; ad mil-'ena quoque milliaria porrefli, cum non folum Europa , fed etiam Afia fontibus perennibus ad montes fere ubivis abundet. Item admitte.idi funt fuper hos canales hiatus ubivis, per quos vapores afcendant, alembici, in quibus colligantur, ut docent difta n. 463. atque adeo tota rerra nobis undique in omnemj partem pertufa eft alferenda , quod tamen concedere difficile videtur. Atqui fola aqua pltivia , n vium , & evaporationum futficit ad fontes perennes. Nam Mariottus atfumpto pluvias fingulis annis in Gallia ad 1 ? pollices decidere ( cum tamen €x obfervationibus Academix Parifinae conftet decidere illas Gg 2 annis 1^6 PhYSICjE Particularis annis mediocriter humidis ad poilices 19 ) fado calculo oden-dit certo inferri poife, quod aquarum pluviarum copia in uni-verfam Galliam decidens tanta fit: ut fi tertia iliius pars im-mediate, poftquam decidit, abiret in vapores , & refidui me-dietas maneret herbis & animalibus nutriendis, tell"rique hu-meftandne, & non nifi reliquum per fubterraneos meatus con-flueret in fontes, adhnc fluviis omnibus in eodem Regno cxi-ftentibus perenniter efticiendis abunde fufficeret. Idem tenta-tum a Sedileo, Jofepho Gregorio & aliis, calculusque Mariot. ti probatus eft. 2Jo- Hallejus poftquam vapores illos, qui ex folius maris mediterranei fuperficie in atmofphaenm folis aflio-ne elevantur, cum aquae copia, qune ex ampliffimis fluminibus Nilo, Ibero, Tanai, Borifthene, Danubio &c in mare illabi-tur, comparaffet, demonftravit: univerfamfluminum aquamvix ad tertiam illius aquae partem accedere , quae in vapores con-vertitur; ergo cum hi vaporcs refrigerati, ac in montes delati in eos fe noftibus inftar tenuis roris copiofiflime demittant, ut in expofitione illius opinionis di£tum eft , illi adminus cum a. quis pluviarum & nivium fontibus perennibus fufficient, Confirmatur 1. Aquae fontium intermittentium non a mari per fubterraneos quosvis meatus, ac evaporationem originem fu-am habent, fed a pluviis, nivibusque (olutis; igitur nec fon-tes pcrennes a mari per fubterraneos meatus & evaporaticnes, led ab aquis pluviarum, nivium folutarum, & evaporationibus in montibus depofitis oriuntur. Conf.prob. Ideo primum,quia conftat fontesintermittentescelfare a profundendaaqua.cum plu-rice, niviumque folutio celfat, non debercnt vero celfare, fi a mari fuarn originem haberent. Sed etiam conftat aquas fonti-tium perennium imminui in longi temporis ficcitate.cum neque pluviae adfunt, nec nives montium folvuntur , nec ros copio-fus in montibus deponitur , ut vel fluminum a fontibus oriri iolitorum magna imminutio oftendit; augcri vero, cum hsc, aut horum aliqua adfunt , quod camen fieri non oporteret, fl fontes amari immediate fiiam originemhaberent; ergo. 466 Confir. 2. Pofito quod fontes perennes originem fuam ha-beant a pluviis , nivibus folutis, depofitisque atmofphaerae va-poribus luper montes , ratio phaenomenorum, quae de fontibus habentur, expedite fluit; hoc igitur & non alio ex capite fon-tes funt repetendi. Antec. ofienditur: 1. In montium verticibus fentes non repcriuntur, nifi altiores alii montes circa illos ext* ftant. Cum enim ex pluviis, nivibus, vaporibus aqua pes mon-tes accepta fua gravitate & fluiditate ad inferiora montium de-feratur, ea fic in vertice montis colligi nequit, ut in eo e ter-ra prorumpat, nifi montes altiores alii fint vicini, ex quibus aqua delabens per meatus fubterraneos in humilicris montis ver- r Disser.tatio Tertia. 237 verticcm propellatur, ficut in tubis communicantibus infufi in unum crus in alterum propelli folet. Hoc autem fieri poteft, quod notandum, etfi montes alii altiores bene diffiti fir.t. 2. Facilis redditur ratio : cur intra montes , eorumque radices frequentes fint fonces, vel adminusfrequentrores, quam in lo« cis multum remotis a montibus. Nam aquoe ex vaporibus in montibus depofitge, ex pluviis & nivibus ortae, ad imaque eo-rum delatae , ubi primum exitum reperiunt, ibi ex illis effiu-unt; deprehenditur autem hic ad radices facilius, cum ibi, utpote copiofioris jam aquae major fit vis, nequeterra ubique ejus-dem fit firmitatis. j. Patet :cur ii montes fontibus careant, qui argillaceis, lapideisque ftratis ita deftituti firnt, ut vel tan-tum ex arena, vel ex uno integro faxo componantur, quem-admodum & illi, quorum omnia firata horizonti ad perpendi-culum incumbunt. Nam fi uno integro faxo conflent, aquam in fe five ex vaporibus, five pluviis non recipiuht, fed per eo. rum fuperficiem illa decurrit torrentibus , aut fi minor fit , in vapores abit. Si arenofi, aut ftrata ad perpendiculum horizon-ti habentes fint, eorum aqua tota ad ima defcendet, cum ni-hil in iis fit, quod ipfam retineat. Quod fi tamen in his montibus ftratum argillaceum aut faxeum ad radices aqua offen-dac, fons habebitur ad radices; fi non nihil infra, aqua mon-tis ejusmodi puteis defervit. 4. Regiones illae abundant fontibus , in qufbus fiequenter , 467 carent vero illae, in quibus nunquam, aut fere nunquam pluit, aut ningit, ut bene hoc, quemadmodum & cetera nic phaeno-mena Vallifiierius obfervat. Tales funt quxdam planae regio-nes Arabiae & Africae. 5. Patet: cur ob diuturnas pluvias non modo fontes varii paffirn fcaturiant , fed eciam perennes aquas largiores effundant; item cur nonmodo fontes tempora-nei longa ficcitate exarefcant , fed & perennes aquas habeant imminutas ita, ut hae non facile unquam obferventur in iisau-geri, nifi poft pluvias aut nives deciduas. Dicendum igitur cum Galfendo: ejfe intra terram & maxime in montibus, qui ru-pei funt, cavernojique, receptacula varia, multifariaque capacitatis; 'x quibns, quce fundo lapideo , argi/Mceo , aut a/io continenda aqua woneo extiterint, ac praterea in oflium, meatumve angufium inferius tiiverint, ejusmodi fint, qua decidente, & ad ta usque penetrante pluvia, aut etiam ex nivibus vel prorfus vel ex parte compleantnr, & non nifi fenfim exonerentur ac effiuant, inque tempus brevius diu-'«rniusque fu/ficiant, prout angufiiora vel capaciora , & ttiagis mi~ "usve ptena fuerint, ofliumque babuerint centraflius aut latius.» ) Obj. IpfisSacris btteris teftibus exftitit fons, antequam vel j^g ^inimum pluviae, nivisque in terram decideret. Nam Gen. Gg j c.s. ») Seft, 3, Phyf. M«mb. I. Lib. 1. C.3. ■138 Physic.® Particularis c. 2. v. & 6 legitur: non enim pluerat Dominui DEVS fuptr terram, fed fons afcendebat e terra irrigans univerfam fuperficiem terrd ; ergo. Confirmatur: Ecclefiaftes c. i. ait: omnia fimlnt intrant in mare, mare non redundat, ad locum unde exewit flu. rnina revertuntur, ut iterum fiuant; ergo cum fiumina exeant ex fontibus, etiam in eos ex mari non nifi per anfra&us fubter-raneos reverti dicenda fiunt. R:. difl.ant. exftitit fons fimilis noftris, neg.ant. alius, qoem Sacrae litterae laudatis verbis exprimunt, conc. ant. & neg. conf. Dico antem cum Theodoreto per fontem intelligi hic a Scri-ptura vaporem, qui poft generalem illam aquarum a terra fe. gregationem tertio die faftam aliquamdiu in ipfa permanferit, & vicern pluviae ad eam perfundendam impleverit. Ratiohu-jus interpretationis eft quod San61es Pagninus exHebraso vtporem, paraphrafis autem Chaldaica nubem verterit illud, quod vulgata noftra fontem dixit. ad<> ' quod-ipfa ratio hic (iiadeat per frntem intelligi vapores. Unius enim fontis aqua effufione fui irrigare non potuit univerfam terram coilibus & montibus praed tam, nifi quotidie DEUS diluvium fecilfet. Ad confir. conc. ant. neg. conf. Ad hoc enim, ut verum (it fluminum aquas ita intraremare, ut illae non redundent, fed revertantur rlumina ad locum, undeexivemnt, ut iterum fluant; neceife non eft , ut per canales fubterraneos in fontes reffluant; at f fficit, quod per tvaporationem emariexeant, &pernives, pluvias , atit etiam roris inftar in montes deferantur. Obj. 2 : Aqua ex nivibus & pluviis collefta non fufficit fontibtis omnibus tot fluminum, & rivulorum , maxime fi e* vaporationes plantarum, item harum & animalium nutrimen- tum fpeftetur; ergo. Ant. prob. i. Si fulficeret, in America me- ridionali annis fingulis tantum pluviae & nivium decideret, quantum per reliquum orbem univerfum; fed hoc omnem fi- dem fuperat; ergo. maj. prob. Partem banc Americse flumina amplilfima, plurimaque dividunt: ut Maragnonius, feu Ama- 2onum , cujus oftium 84 horarum intervallo hiat; fluvius Ar- genteus, five Paraquai, Orinoquius, flamen S. MagdalenS; Parana, Poftazam, Quapix , Urugayus , Beni, Mamore , qu' omnes pares aut majores funt Danubio adeo, ut Riccioltisho8 2 240 Padis comparet; ubi tamen Americae feptentrionalis flo- vii folum «19, Afiae 400 , Aflricae 190 , Europae 88 P^05 juxta ejus calculum aequarent. 2do: De la Hirius bina fic"5 folia fimnl j drachmas & 48 grana appendentia caudice aqu^ librne per cnllum phialae immifit, atque obturato dei.i collo per 5; horam folia haec foli, ventoque menfe Junio expofuit, qu0 tempore 64 partem ex aqua abiilfe deprehendit; ergo integr1 fici arbor per diem libras complures aquae exhalabit, ac ut f"° ia Dissertatio Tertia. 239 in vigore permaneat, quot diebus pluribus aquae libris pro (uo nutrimento egebit; fed fi fic aqua pluviae , & nivium tot ar-borum, plantarum, herbarum, ac animalium nutrimento foli non fufficiet •, ergo. Dift. ant. Aqua ex nivibus & pluviis coliefla foia non 4^0 fufficit &c. tranf. ant. fiimpta cum evaporationibus marium ac continentis « Chem, Tom.i. Vol. 2. de artis Th«or. iescre. 1\0 p h y sic particularis 471 Dices: Mariotti calculum jam anno 168? Cl. Plotius, Londinenfis Societatis a fecretis refutavit Halleji quoque cal. culus fuppofito laborat •, nam fupponit aquam, quo profundior cfl, eo magis evaporare; ergo. R. Tranfeat ant. Nam calca. lum horum defendere necefie nobi6 non eft; neg. conf, £x hocenim, quod calculus horum non fubfifteret, videtur foium confequi , quod alterutrius horum illuftrium Virorum opinio. ni non po;fimus fontium originem adfcribere, non vero quod utriusque in unum conjunftae; cum enim & pcr pluvias ac ni. ves vis ingens aquarum in terram decidat, & evaporatione_» ctiam fola animalium, plantarum , arborum &c adverfae etiara ftntentiae faventibus non diffitentibus enormis copia aquae af-cendat quotidie in aerem; infuper ex fluminibus magnis & cumprimis maribus hac adhuc incomparabiliter major attolla-Cur, qua; nofturno frigore majore fui parte in montes fe col-locat; hsc certe erit tanta, ut fontibus fufficcre poffit, ut eo, de quo conftat, fluxu fluant. 473 Dices 2 : Si aqua pluviarum, nivium fumpta cum aquava-porum fufficeret fontibus Americae meridionalis, in qua tot, tamque grandia flumina, Africa non multo pauciora, nec mul-to minora flumina habere deberet; nam fitus atque adjunfh hujus utriusque terrae funt fere fimillima. Utraque eft penin-fula, utraque fub zona torrida non multum inaequaliter fita; ven-tis in utramque aditus aeque patet, montes habet utraque; sam ficut in America funt montes Cordiliers , feu Andes-» ad 800 mill. Germ. procurrentes ; ita etiam in Africa funt montes Lunae Americanis non multum concedentes, &omni$ Abitfinia enormiter montofa eft ; ergo. 9:i Neg. affumptum. Ejus cufalem difl. adjunfta utriusque hujus terrae aliqua lunt fere fimillima conc. omnia & praecipuc ad fontium copiam facientia neg. Cur Africa non ita fonti-bus & inde orituris fluminibus abundet, ac America meridio-mlis, etfi vera funt, quae in ulteriore probatione adducuntur, caufa verofimilis effe poteft unica ifthaec : quod Africa etfimon-tes copiofos habeat, non tamen ita eos na£U fit diftributos, ac America meridioaalis. Haec per fui totum prope ita difhnft? eft montibus, ut magna nimium plana non intercedant; A{-rica ex adverfo, etfi certis in Regnis tra£lus ingentes monti-um habeat, habec tamen & longilfima latiffimaque plana are* nofa. 2. Americae montes funt ftratis argillaceis & lapideis aquis fuflinendis & per latera efiFindendis maxime idoneis p'x' diti; Africae vero montes non pauci funt arenofi, in quibus aqua direde ad rma fubfidit puteis potius, quam fbntibus ^r-vitura. Hoc poftremum ex eo fuadetur: quod fontium & 'lu-minum inopia in Africa maxima fit in defertis planis arenofis; Dissertatio Tertia. 241 in maritirris antem ejus paitibus, in quibns rnontes non pau-cos haLet, aliisque locis montofis nec ipfa flnmina eaque ma-gna defideiet. Similiter difcurrendum de Arabia, inqualongift taios traflus arenofbs dari conftat. Obj. Aqua pluviarum atque nivium intra hydrophyla- 474 cia montium penetrare non poteft; ergo. ant. prob. Conftat e*perientia feu aeflate poft n agnas pluvias, feu inetinte vere folutis nivibus torrentes & fluvios enormiter crefcere, atque per prsrupta montium prnecipitare; fed hoc non fieret, fi aqua pluviarum & nivium in hydrophylacia montium pcnetrare pof-fet ; ergo. 2. Tefte K"chnio feu pofl pluviam, etiam majo-rem, terram cultam, feu incultam in montibus, vel in plano foderis, feu idem in flagnis tentaveris, madidam ultra duos £edes vix deprehendes; ergo. 3. Si aqua haec in montium ydtophylacia penetrare poflet.ac penetrartt, tam Lsta pafcua, arbores tam proccrae in montibus cre/cere non polfent; aqua enim humori harum fervitura in hydrophylacia commearet; ergo. Confirmatur. Sunt fcaturigines magnae profunditatis , qua. lis efl illa Mutinenfis apud Ramazini de fontium Mutinenfium admiranda fcaturigine, qus primum poft 63 pedes, & qui-dem poft varios terrae aggeffus, quorum primus ex murorum ruderibus , alii ex creta compa£li pluviae certo impervii ; ergo. Dift. ant. quovis loco &c, conc.ant. Iocis certis,ubi terra 47J porofa, rara , rimisque & fiffuris interftinfta eft, neg. ant. & «»»/. Ad prob. dift. ant. fi fodiatur, ubi terra denfa & ar- gillofi eft, conc. aut. fi foflio fiat, ubi rara admodum eft, neg. mt. & conf. Conftat nobis experientia in ftagnis paluftribus quibusdam tam alte penetrarc humorem , ut fundus folidus deprehendi in iis facile nequeat. Ad Dill. ant. fi pene- traret non remanente ad fuperficiem bona ejus parte conc. ant. ea remanente neg, ant. & conf. Aquam pluviae niviumque penetrare per terram montium , 47^ aut etiam aliam five culum five incultam, defcendereque in hydrophylacia oftendunt fontes & fluvii. Illi fiquidem poft pluvias magnas ac nives folutas aquas largius profundunt; hi etiam cum torrentes in cos lnfluere definunt, aquis magis quam Jlias tument. 2. Non raro videmus montes ita fitos, ut ca-cumina eorum fint multa, & inter cos valleculae montibus °ndique cindae intercedant; dum in Ivs montibus nix folvitur, aqua defluit, haec ex ejufinodi vallecula, utpote montibus un-^ique cinfta defluere ad aliquem torrentem efficiendum non Poteft, neque tamen tahbus locis ftagna paffim longiore tem-P°re dnrantia deprehenduntur, intra exiguum tempus tanta aqua non evaporat, quorfum ergo nili ad hydrophylacia detere-Mh.pb^p.u. Hh tur? ■142 Physic.® Particularis tur? }. A metallorum folToribus memoratur aquam pluviam intra paucos dies ad aliquot centenorum paifuum profundita-tem penetrare: item reperiuntur lapicidinae fiiperius inftar for-nicis efformatae , quibus terra 20 pedum incumbit, ubi tamen obfervare eft ftdlicidia aquae, quae, ut facile advertitur, non provenit a vaporibus terra? erumpentibus , cum obfervetur tan-tum ex rimis & filTuris lupernis defluere, idque non nifi poft copiolas pluvias, nec duret hxc deftillatio diutius, quam i; diebus aut tribus hebdomadis , poftquam pluere defiit. Dantur etiam cellx (ubteraneae, in quibus a faxeo naturali fornice om« ni tempore deftillant copiofe aqux guttae", fimile quid obfer. vatur in ingrelfibus faxofis fodinarum metalli; fed h® prove-niunt ex congerie aquae, quae direfte fupra pofita eft-, ergo. Ad confir. conc. ant. neg. conf. Scaturigo enim haec & fi> miles alix (iratis fimilibus aquam per fe non tranfmittentibus fubje£tae(quaSes potiffimumfunt ftaturigines puteorum) oriuntur ex aqua pluviarum, nivium , vaporum, non quae perpendicularitet afuperficie tellurisin eas defcendat, fed inlocoaliquo remotio. rein montib::s, & colhbus per terram raram, arenofam, autper fiffuras in inferiora terrs penetralia delabatur, ac retenta de. mum ftrato aliquo fibi impenetrabili, laterabteV ad variam alti-tudinem fub terra fe fe per ftratum arenofum, aut fabulofum diffundit. Ex hoc conjiciendum, unde putei in plurium mil-liariam a montibus diftantia aquam habere poffint, etfi hi pu-tei ftratis argillofis humori imperviis fubjeili fint. Obj. 410- Opinio Kiichnii de fontium origione difficulta. tes praecipuas, quae vetare polfent fontes repetere a mari, con-grue dilfolvit, ut patet ex ejus expofitione; ergo potius hxc ex mari repetenda eft. Confirmatur. Sunt fontes, quorum nec tempore ficco minuuntur, nec pluviolo, nivofoque augcntur aquae; talis eft prope Upminfter, de quo Derhamus teftatur, quodperzoannoshicfons ab eo obfervatus nec imminutus, ncc auftus fenfibiliter aqua fuerit. 2. Dantur infuls parvae intra Afiicam & Americam S. Helenae videlicet, & Picos aauis dulcibus gaudentes; led in his nives nunquam decidunt; funt enim intra tropicos fitae, pluviae etiam tanta copia in tam par-vis infulis decidere non videntur, ut fontcs perennes etficere queant; ergo dicendum: quod ex mari hi, & conlequenter om-nes oriantur. j.Negari non poteft communicationem per cana« les fubterraneos dart marium nam mare Cafpium nece(far'° ob tot flumina fe ingredientia redundaret, fi non cum roari Arabico communicaret; ergo poffunt & plures alii ex quibus fontes omnes perennes oriantur. 4. Negari rur(um nequit fontes nonnullos e mari terram penetrante oriri; na 1. fiint multi falfi fontes maribus vicini ; 2. funt fontes m ' Dissertatio Tertta. aaj ri vicini & falfi, qni aeftnante mari & ipfi ceftuant adeo, ut_9 etiam ad duos pedes aqua in iis attoilatur; ergo, R. ad objeftionem : nego conf. Nam hrc non obftante ar- 47^ gnmentum n. 465 allatum hanc opinionem amplefli vetat. Vetat & illud, quod in Ca phaenomena ditficulter explicentur. Sequitur enim ex ea etiam aefiaie ficcilTima fontes perennes perinde aqua abundare debere , atque adeo nec fiumina ex iis oriri folita debere decrefcere; quod tamen pugnat cum quoti-diana experientia, qua videmus fentes & numina accreicere, ve'decrefcere prout plus, vel minus, vel nullatenus plnit. Ad tonfir. 1. Difi. ant. pauci, qui & hydrophylacia habent copio-fa, & orificium comparate ad hydriophylacium exiguum conc. mt. multi, neg. ant. & couf. Ex pauculis fontibus nihil de-dncitur. confir. min. dift. fubfidunt attamen in montibus harum marini dulces vapores copiofifiimi , ut conftat ex fine n. 462 conc.min. fecus,neg. miu. & conf. Aliqui ajunt ex con-tinente per ca iales fubterraneos infra mare aquam dulcem in has infiilas deferri. Ad jtiam neg. conf. absque neceffitate enim canaies marini infra montes prope omnes ducendi non funt. Ad 4,am Jrans. ant. neg. tonf. Nam ex eo, quod aliqui falfi rontes mari vicini orerentur ex mari, inferri non poifet omnes Eerennes dulces in continenti remota ex eo oriri. Etiam ex )anubio & aliis fluminibus per littorum poroforum meatus fontes multi oriuntur, ex hoc tamen non fequitur omnes ex iis oriri. Transmiifi antecedentis ratio eft : Nam fi hi fontes fint falfi folum & non amari, licet aeftus in iis notetur , non po-teft pro certo alferi eos oriri ex mari. Nam fontes falfi etiam prope maris littora e(Te polfunt ex data a nobis fupra caufa, 61 fons vel potius puteus aeftuare poteft etiam inde , quod aqua illius a maris impetu . in quod hujus aqua per meatus fubter-raneos defluit , retundatur. Multi profetlo dulces putei & fontes prope maris littora deprehunduntur, qui tamen per fub-terraneos meatus immediate a mari etiam ab iis , qui contra-riam nobis de origine fontium opinionem fequuntur,non cenfen-turoiiri, vel inde quod dulces fint , fed ex hydrophylaciis continentis remotioribus horum originem repetont; ergo idem & de fontibus fitlfis, fi illi fimul amari non fint, dict poteft. Si falfi fimul & amari fint, ex mart oriuntur. CoroU. Rivulos ex fontibus, flumina ex rivulis oriri , ac ^go per hos & torrentes augeri ipfa experientia nos docet ; cum igitur & fontes & torrentes ex aquanivium, pluviarum & va-forum originem habeant , rivuli , ac flumina quoque ex ha-tum aqua habentur. Hinc fit: ut flumina pleno alveo fluant, vel etiam fe ex iis effundant, fi pluviae longae depluant , aut *ives copiofae lolvantur \ & ex adverfo imminuuntur illa fuis Hh % in "244 PHYSICiE PARTICOLARrs in aquis,fi horum utrumq; longiore tempore abfit-,fb1a namque aqua vaporis fubfidentis in montes non fufficit ad aequabilem ftatum fontium, quapropter & rivulorum & fluminum confervandum. Qnod autem hic de rivulis & fluminibus patentibus di£lum, idem de fubterraneis quoque, fi ii falfi & fimnl amari non flnt, venit intelligendum. i. Paludes & lacus eandem cum torrentibns, rivulis & fluminibus communiter habent origi-nem. Nam paludes ex aquis nivium (olutis, ac pluviis tor-renribusque in folum declive, unde effluere nequeunt. defluen. tibus generantur , lacus vero ex fcaturiginibus , rivulisque fiibterraneis. Lacus quidam, iique magni intra praealtos mon-tes, ut in Carpatho & Tranfylvania reperiuntur , de quorum genefi non aliter ac de paludum origine (entiendum eft. Fa-bulofum enim eft illud, quod de ftagminibus navium in his vifis dicitur: cum, fi hoc verum effet , verum foret & aqnam maris ad libellam le non componere, eo quod himontesmari altiores fint , & aqua in his lacubus falfa flmnl & amara effe deberet. Dicitur quosdam lacus reperiri falfos, in quibis ca-nes marini , aliique pifces mari proprii reperiuntur. Id fi ita eft, lacus hi per canales fubterraneos cum mari communica-tionem habent non fecus, ac de mari Cafpio diftum. Praeteriri hic non poteft Iacus Zirchnicenfis in Carnioha. Lacus hic menfe Novembri ex vifceribus fcopulofe rupis aquas fuas una cum pifcibus acquirit, quae una cum pilcibus a ca-ptura refiduis verno tempore in rupem , ex qua prodiverunt, redeunt, abfceffuque fuo accolis fruges ferendi, metendi, gra-menque ftlcandi, lepores venandi in lacu occaflonem faciunt. Utile hoc phaenomenon, nec alibi , quod (ciam , repertum, oritur fortaffis inde : quod lacus hic cum lacu altero pifcofo C fortaife cum noftro Balatone) aut cerce fluvio communicatio-nem per canalem fubterraneum habeat in aliquo hydrophylacio alto , jaceatque altiore loco una cum fuo orificio, quam lacus, cum quo communicat. Hinc enim fit , ut in hunc aqua in-fluere non poffit, nifi cum aquae in hydrophylaciis proximis ex folutis nivibus alpium per aeftivum (olem fenfim accumu-lantur & accumulatae in lacus Zirchnenfis altum illud hydro-phylaciuin copiofe influunt , aquasque in eo attollunt. Cum nae aquae hydrophylaciorum in vere fenfim imminuuntur, la-cusque communicantis aqua decrefcit, in hoc quoque lacu m'* nuituraqua, regrediturque una cum pifcibus in rupem. 4-82 Quaeres:unde accidat, ut quidam fontes intermittentes nunc profundant, jam iterum ad certum tempus negent fuas aquas. ^c. Iftud i. oriri pofe inde , quod ejuftnodi fontes a folutione nivium certis horis folutarum, ac illico per fonticulum cfluen* tium ortumducant.2.Iftud a compreffione aerisintra cavernas n- Djssertatio Tertia. 245; ti, & a fiphonifmo naturali haberi poteft. Sic enim in uno caverna magna A B C D ("fig. 38) aqua five marina five alia ad certam alcitudinem repleta. Sit altera E F G H fupra illam ad latus in ea altitudine, ut fons ex ea profluerein IH ex late-re ad radicem montis poffic fit adhaec communicatio per va-flum hiatum folo aere repletum inter duas has cavernas, ut figura eadem ad BE exhibet. Cum in inferior;bus partibus ternc fit calor magnus, aqua cavernae inferioris evaporationi-bus concinuis per aerem afcendet fupra cavernam fupCriorem, & quia ibi minor efl calor, aut eciam fjbfrigidum , colleffa in hanc cavemam defluet, & in ea aquoe ftagnum eiHciet -, non tamen ex ea efluet, fi orificium efluxus fit naturalis fipho re-curvus, etfi crusejus internum aquse immerfjm fit, nifi alcer-utrum accidat, fcilicet: ut vel aqua in hac caverna fuperiore ad eam altitudinem afcendat, cujus aititudinis efl curvatura liphonis naturalis, vel certe in iiiferiore caverna aqua mulcum increfcat, fi primum accidat, fluet aqua ficuc in fiphonibus arci-ficalibus, & quidem tamdiu , dum crus interius aquam attin-get •, nec fluet denuo, nifi iterum aqua ad priorem altitudinem in caverna fuperiore accrefcat. Si fecundum: pariter fluec aqua; nam aer comprelfus inter duas has cavernas aquae fuperioris cavernae incumbens eam prellione fua ad exitum compellet tam-diu, dum ab aqua increfcente in inferiore caverna comprime-tur. Primo modo etiam una fuppofita caverna fons intermit-tens haberi poteft. IV. Qui motus pracrpui maris? DEfp. Quatuor hi obfervantur. Unus horum eft longiturlina- 483 IV rius ab oriente in occidentem, quooceanus quotidie leni, squabili attamen fenfibili motu ex oriente in occidentem im-Pellicur. Hunc obfervant nautae ex Africn», vel Etiropae lit-tore in Americam , ex hac in ilias navigantes. In primo enim cafu celerius, tardius in pofteriore fe promoveri nota-runt. Alter eft latituAinarius, intelligiturque per hunc motus ma. ris a polo feptentrionali & auftrali verfus tropicum ea lege, °t dum fol verfatur in tropico capricorni, rum mare a fepten-trione verfus tropieum capricorni, dum autem in tropico can-Cr' eft, ab auftro verfus tropicum cancri moveatur. Hic mo-tus, ut prior, ex faciliore navigatione animadverfus eft. Caufa utriusque a quibusdam cenfetur aflio fblis. Cnm enim fol ab °ttu in occidentem progrediens continuo per evaporationem Hh j ma- Physicjs Particdlaris magnam molem aquarum maris fub tropicis furfum elevet, dum ille in tropico capricorni verfatur , aquas maris a fepten-trione verfus tropicum capricorni , & vicitTim , atque ab orta verfus occafum moveri oportet.ut squilibrium inter aquas ma. ris obtineatur. Alii hujus motus caufam ventum exiftimant. 484 Tertius eft per vortices marinos, feu euripos id eft motus, quibus maris aquse in gyrum aftae abforbentur , ac rurfus re-funduntur. Talis euripus eft ad Norwegiam cujus aqtia in vorticem a£la ij milliaria in circulo occupare dicitur. Inter Normanniam qooque Galliae & Angliam vorago quidam ex-ftat, quae naves magna celeritate attrahit, fed cumprope gur-gitem fuerint, ab eo , Varenio tcrte , repellit fecus ac ficit Norwegicus euripus; ille enim 6 horis omnia abforbet , aliis autem 6 omnia evomit. Qnartus efl bj;citur, dirnLuna permeridianum tranfit. CumenimLuna minuat mo-'c fua fpatium illud, per quod aether in eliiptico vortice circa 'cilurem indefmenter fluit, cogit quoquc eum ad celeriorcm l»ftit, ykjtc* p, n, li mo- a?o Fhysic^e Particularis motum, non fecus ac angufla alicubi iittora aquas fluminis ad ceieriorem fluxum, atque hinc ad validius premendas aqoas maris, quibus ipfa incumbit, quo fit, ut aqua qnoque ad op-pofita littora tendeje hemifph*-rio contingit; fed quomodoLuna hujus canfa eifc poliic, dirfi-l cile captu eft extra hypothefim Newconi, quae tamen alio ex. capite teneri non poteft; ergo. Pro. a ) Hift, Acad.Reg, ad ann. 1713. DlSSEftTATlO TeRTTA. frobatnr Ex dcfcriptioneP.Babin in Diario Eruditomm ^OJ Tomo 6t0 inferta de^euripo ad Negrofionte , cujus motus ille di'obus annis obfervwit, ftquentia conftant:. i. Euripi hujus motus qu3vis lunatione diebus 18 aut 19 funt regnlares, die-bus vero undecim irregulares. 2. Motus hujus euripi regula-j ris incipit poft tresultimos Lunxdies , nempe Luna28 vel 29, perduratque usque ad novam Lunam odavam^ irreguiaris fit nona> perduratque irreguiaritas usque adLunam decimam ter-tiam inclufam; dccima quarta redit motus regularis, dnrat_» usque ad vigelimam , vigefima prima iterurn fit irreguiaris, ac perfeveratad vigefimam ottavam, vei nonam. j.Dum motus in hoc euripo efl lrreguiaris, intra diem naturaiem fluxus & refluxus accidit in eo vicibus n, 12, 13, 14; quando vero e(l in eo motus regularis, fimiiem cum oceano, & mari Adri-atico habet aeflum. Nam intra 24 aut s? horas folum bis in eo aquae afHuunt & refluunt, fit etiam retardatio aeflus in eo ut in oceano diebus fingulis, dnratque in eo fluxus per horas 6, & per fex refluxus ut inoceano, idque tarn hyeme quam sfla-te, feu fit ventus, feu non fit. 4. Dum in ilio funt motus ir-regulares, affluxus eft circiter mediae horae, refluxus unius ter-tiae. j. Inter fluxum & refluxom etiam irreguiarem aliquod modicum temporis intervaiium intercedit, quo aqua ita quieta manet, ut paieae ac piumae injeftae in iiia moveri non appare-ant. 6. Sive in reguiaribus five in irreguiaribus his aeftibus aqua fere ultra pedem unum non alfurgit, raro ad duos. Sed fluxus & refluxus euripi hujus, etfi magis phaenomenis aeflu-um maris reijDondeat, dum'regularis efi, quam sflus multi aiii, quemadmodum ex hucusque diftis patet, adfcribi Lunx aftioni non potefl; cumab eadem caufa procedant iflhicfluxus irreguiares , aqua regulares; ergo nec xftus aiii mariumLunae tanquam uiii e^rum caufie funt attribuendi. Propof. 3tia> Dantur in mari voragines. Deciaratnr haec f o6 propofitio : Voragines niaris appeiiantur magni quidam hiatus in fundo vel etiam ad iatera maris, in quibus aquae magn? eopia exforbentur; fed hi hiatus, utex diftis,&mox dicendis Patebit, dantur; ergo. Hae porro voragine9 aiiae funt tantum fbrbentes aquam, aliae tantum evomentes, aiiae & forbentes & evomentes. Ex for-tantibus tantum praeter alias niimerantur dua? infignes:una ad Polum arflicum, aitera in finu Africae Fernando Poo difto in-ter Guineam & Congo. Tantum evomens vorago dicitur elfe ad poium antar£licum. Hanc cum polari ar£tica tantum abfor-bente aquas communicationem habere cenfet Beckmannus, j|xifUmatque Per has in toto geocofmo aquarum circuiationem non fecus, quam fanguinis in aniniaii. Hujus opinionis PHYSlCiE PARTICULARIS funt etiam plnres alii. Quod pofterior quoque ex di£lis ex-Ibrbentibus voraginibus aliquam tantum evomentem fibi refport dentem habeat alicubi, indubium videuirl Nam cum tanto im-petu in hanc oceani aquse ferantur, ut naves rapido iilo aqua-rum motu abreptae non aliter, quam valido vento adjutae fe eiiberare queant , exiflere debebit alicubi altera vorago, qux has aquas effundat. Chauvin exiftimat voraginem hanc habere communicationem fubterraneam cum mari pacifico prope littut occidentale Americae. Ex voraginibus aquas forbentibus & eru£lantibus celebris efl illa ad Norwegim vulgo Maet.Strcom, cujus aquarum rota. tarum amplitudo dicitur eife milliarium ij. Haec vorago pet 6 horas lorbet aquas una cum navibus , balaenis, fi qaas ra-piat cum oceanm refluxu, & per fex evomit ingentibus ja£li-bus cnm ejasdein affiuxu. »-> 2. Euripus ad Negroponte, de quo fupra. }. Scylla.in qua Kircherus quotidianos affluxus & refluxus elfe aquarum affirmat. Idem cnarybdim Siculamquo. tidie ebullire teftatur. Francifcus de Frankenau ad fepten-trionem plurcs voragines recenfet:' eft itcm vorago profundif-fimain finuMagellanico; adoftia Gangis mare voraginibus abun. dat, quos aegre per tilfimi nautae evitant ; in finu Bothnico horrendus fragor ob tumultum aquarum in voraginibus au-ditur. 507 Voragines notae forbent & eruftant aquas communiter cum circulatione earum circa punflum iilud , quo aquae forbentur & euictantur, & inde etiam wrtices ac gurgites nominantur. Dixi communiter: nam non femper iftud accidit. Sic in euripo ad Negroponte hoc non obfervatar •, deinde non obfervatur hoc in mari pacifico, cum quo voraginem inter Guineam, Con-go per canales fubterraneos communicare Chauvin recle conji-cit, fed obfervatur folummodo mare fecus littora Chili & Peru deptcflius, quam in reliquis verfus Sinam partibus, in quibus aquarum exgurgitantium fit exitus. Demum mare Calpiom cum finu Perfico juxta communiorem opinionem communicat per fubterraneos canales-,quummareCafpium etfi undique terra cin£tum fit, & continuo flumina caque magna recipiat, nun* quam tamen exundet. Attamen nec in mari Cafpio , ubi in voraginem ingrediuntur aquae, nec in finu Perfico , ubi egre-^ diuntur, circulares aquartim gyri obfervantur , nili tuac, dotn' in finu Perfico aquae decrefcunt. 508 Quaeres-.quae fit caufa, cur in quibusdam voraginibus aquas forbentibus & evomentibus circulares aquarum gyri, feo voftt-ces, iique magni , non item in aliis obfervantur ? fy, inde oriri, quod in quibusdam maribus orificium voraginis fo> bens, a ) Chauvin, lexic, Philof. V. Vorago, DlSSERTATIO TERTTA. bens, vomensqne aqoas fit admodum profiinde pofitum in_» mari, in aliis non item. In quibns efl profunde fitum , in il-lis nuila circulacio apparet, fed folum intumefcentia , aut de-prelfio a'iqtia; in quibus vero non eft profunde , haec circula-tio eff confpicua.. Patet iflud ex diflis de finu Perfico , & in exemplo: accipe magnum infiindibulum, illudque reple fluido ad fummum , cernes, quod donec altum fuerit in hoc fluidnm, tempore etfluxus non fint confpiciends circulationes fluidi;ubi vero alttim non fuerit, motus vorticofi jam in eo videbuntur, & quidem eo ma ores, quo magis fluidum decreverit. Quoci fi vnraginis in aliquo mari conlpicuae orificium alterum , per quod cum alrero mari communicat, fit divifum in plures mi-nores canales, eosque profunde pofitos, minus adhuc vorticofi motus maris in fiiperficie obfervari polfunt. Quaeres 2„ Unde fiat: quod voragines abfbrbcant & eru- fOp ftent aqnas? R:. Si maris unius per canalem fubterraneum cnm altero coir municanris aquaepropterfluvios copiofos afHuen-tes, vel ala de caufa fint altiores, quam fint alterius, quem-adrmdum altiores videntur maris Cafpii, quam finus Perfici, vi gravitatis compofiturae fe ad aequilibrium ex mari altiori ad demiflius labentur, & fi orificium canaiis hujus communicantis in mari deprelfiori fit divifum in canales plures minores , eof. que fparfos, dabitur continuus ad hoc affluxus fine refluxu in altero mari. Quadfi autcm orificium utrumque fit admodum vafium, five utrinque fit folunnnodo unicum, five uno in fine plura , fed & ipfa vafla, fa£!a ingurgitatione aquarum in unum orificium, quia htijus aquae in petus per ipfum fluxum crefcit, fiet: ut qucmadmodum in orificio illo , ubi fit ingurgitacio, aqude deprimnntur, ica in fine altero, ubi exgurgitatio contin-git, aquae potenter intumefcanc, & quia fic intumefcunt, fra-clo demum impetu vi gravitatis multo majoris aquarum incum-bentium , quamfit in orificio altero, rurfus aquae in prius ma-re regurgitabunt, & fic porro alternis vicibus hos motus con-tinuabunt, dabiturque vorago abforbens & eruftans aquas. Haec efl una ratio exponendi voragines abfirbentes una & eru-ftances. 2,Voragines abforbentes una & eruflantes aquas maris inde fio °riri dici polfunt : qticd cavcrnas ingences in celluris finu fitas per n agnos canales aqua maris fubeat. Haec enim dum has I fubit, Lfitque aqune ablbrptio, acrem in his ipfo fuo ingreffa tf agis magistjue comprimit, qui quia in his cavernis ob ignes ftbterraneos admodum elaflicus efl , compreTns eum in_» ^"dum illas re|icit foras , ac rejicit chorda tenfa globum in fe demiffum , aut animal refp.rans aerem, qui intra ejus pul-•flones irruit. Aquae cum impetu re;e£lae quia e regione ori-Mit.ph]fu. quomodo fluxus & refluxus aquarum in aeflibus contin-gat, explicat 11. $09 , & magis adhuc jio-, hocenim pofteriore modo plures & majores aeffus fieri poffe evidens efl , quam priore, aut quocunque alio. 211®. In plerisque maribus refluxus eft tardior affluxu, in aliis velocior, in aliquibus , iisque per paucis fluxus & refluxus requali tempore peragitur ( n. 487} Primum inde accidere cenfeudum ett , quod voraginis orifi-cium multum diflitum fit a littore aeftuante, & aer, qui cale-faftus aquas e voragine expellit fua elaflicitate, remoratur etiam eas ingredientes ab ingreffu; hic tamen aer non excludit aquas penitus a novo ingrelTu; nam illius vis, poflquam jam nimium dilatatus eft, minoreft, quam qux tantae gravitatis aquae re-fiflat, & quia aquarum ruentium impetus itcrum crefcit ipfo niotu, iilae eum denuo vehementer in caverna comprimunt, & eo ad novurn effluxum in littora coguntur. Aiterius ratio tfle poteft : quod alicubi non procul a httore aeftuante fit po-fitum orificium vorticis, reftiusque aqua affurgens illi impen-deat. Nam ubi hoc accidit, major eft vis aquarum in aerem Vorticis ingrelfum earum prohibentem , indeque aquae in ca-vernam citius relibentur. Tertii ratio dari poteft ; mediocris ori. ficii a httore diftantia. 3tio Alicubi , ut in Cambajae littore affluxus & refluxtis 5*14 orevi tempore perficirur: Hujus caufa etfe poteft, quod vora-nin.ium magna prope littus pofita, nimium vaflo flt ore in- Kk 2 ftru- ».' Hift. Acad. Reg. ad ann. 1717, b) Geogr, Csn. Pait. abf. L.I. »7. Prop. i7. <260 Phystc^e Particularis ftrnfta, niminmqae in lictore ejus aquae alfurgant. 4*0. Qy;. busdam & fluxus & refluxus Iongo tempore perfkitur , for-tafHs quia orificium longius & a.nguftius elt ad Nili oflia duplo fpatio temporis diutius durat refluxus, quam affluxus-, ra-tio fit: quod vorago multum calida ob ignes ibi fubterraneos majores.aut vicinit res n;mis elafticum habeat aerem, qui ut brevi tcmpore ob vehementiam aquas protrufit, ita refiftit ea-rum ingreffui. 6t0- Aqure poft affluxum ante refluxum quo-dam tempore in fuo tumore perftare videntur; nam impetus in effluxu aquarum acquifitus , & aeris cavernaerefiftentia aliquo-tempore cum gravitate colluftantur, & quafi in aequilibrio funt, 7mo iEftus ut plurimum in dies fingulos tardius incipit. Nam fa£to fummo aeftu, gravitas aquarum cum aeris refiftentia,& im-petu quarundam adhuc inferne progredientium aliquo tempore, ut modo diftum eft, colluftatur. Cum enim ad ingreffum com. muniter aequali tempore indigeant, per hanc moram lu£t* ne-cetfe eft die fequenti femper tardius fieri xttum. Quod autem interdum die fequenti citius oriatur aeftus, inde contingere po-teft, quod au£tis ignibus fubterraneis interdirm elafticitas aeris augeatur. 8vo In plenilnniis , vel potius poft plenilunia, alibi po(t novilunia , in aequino£tiis , aut viciniore Luna frequenter ma-jores a:ttus accidunt, quam alias. Nam Authore naturae fic volente cavernae voraginum ita funt conftitutae , ut certts tem-portbus (quae frequenter cum pleniluniis coincidunt) ignes fub> terranei augeantur, au£tique augeant aeris elafticitatem. Hoc autem inde potetl accidere, quod materia horum ignium ex-fenuata, ac ab aere cavernarum fubterranearum in vifceribus terrs fitarnm furfum fublata rurfiis in eos recidat, non fecus ac halitus maculas Solis conftituentes recidunt etiam inSolem, vel etiam alia ex caufa. 9"» Quod aeftus in multis maribus non fint, mirum non eft; quia in multis voragines requifitae ad aeftum non deprehenduntur. iomo Quibusdam locis ma-gni, ptxcipitesque aeftus fiunt, non item alibi. Hoc aeri ca-vernne voraginis multum elaftico & copiofo, aut etiam magm-tudini ignium adfcribendum eft. Hyec de aeftibus regula-ribus. Oftciditur ant. etiam altera fui parte de aeftibus irregulan-bus:im°. Ex parte Flandriae nulius xftus fuerat toto die, ter autem intra 9 horas in oftio Tamefis mare aeftuaverat. Mud inde acciderit, quod caverna utriusque hujus vorticis commu-nicationem habeat, & in vortice ex parte Flandriae tum quid turbatuai fuerit cafii alicujus rupis intus in canali vorti-cem obftruentis. Hoc enim fa£to donec aquae rupem illa"1 1 cavernam protruderent , ex parce Flandriae aeftus habert no DrssERTATIO Tertia. 161 potnit, & ex parte Angliae ad oflia Tamefis ter fieri potait; cum aer cavernae tunc totus a&ionem fuam in partem illam converterit. Simi'e quidpiam evenerit, dum ad Veymoutum intra tres horas /epties affluxus & refluxus fuerat; mtervene. rit videlicet fortaflis rupis alicujus cafus, ob quam cum aer ad folitam diflantiam aqtias gurgitis protrudere nequiverit, hae ci-tius in eum regurg tabant, quas ille compreffus iterum folito citius, citins quoque rur(us foras protrudebat, atque fic (epties per diem aeftus accidit.alias non nifi (emel accidere folitus. In-terea quia hac aquarum lu£ta cum rupe haec in interiora vora-ginis devoluta eft , sflus ib dem fequenribus diebus iterum fo-liti fafli funt. Quod 3t!um attinet^ fteri potefl, ut fingulis annis in canali aeflum h. c in fluvio faciente tantum aggeratur materiae , ut fpatio eo, q od inter novilunium & plenilunium, noflisque, ac diei tempus intercedit, opus fit ad obflaculum removendnm, qtio remoto iterum ftatus curfiis mutato folum periodi initio peragitur. Praeterea ipfi ignes fubterranei certis teinporibus multum imminui poffunt, quibus imminutis aer refirigefcens folitas exgurgitationes aquarum non faciet. Deni-qtie irregulares motus euripi ad Negroponte inde proficifci-poffunt, quod is prster gurgitem aeflus regulares facientem habeat etiam alios canales inftar fontium intermittentium in-ftrutlos, qui fimul, aut per vices fic aquasforbent, ac effundunt, ut fontes intermittentes confieverunt. Obj. Etfi verum fit multas anomalias circa aeftum marisfl^ contingere, verum tamen eft maria ut plurimum aeftuare aeftu maximo tunc, dum Luna eft in eorum meridiano; deinde in aequino£tiis, aut propius ipfa, fieri maiores motus.minores in fol-flitiis, majores in fyzigiis , minores in quadraturis Lunae; fed hoc contingere non polfet, fi aeftus nulla ratione a Luna, fed a Solis voraginibus haberentur; ergo. Maj. patet tum exdiftis, tum inde , quod aeftus tantopere fe curfui Lunae accnmmodent, ut dependenter ab ejus phafibus & curfu tabellae aeftuum calen-dariisinferi folitne magno navigantium commodo conficiantur; ex iis enim difcunt, quo tempore prnpter aeftus facilius por-tus intrare poflint. Confirmatur. Eruditi paffim Viri pauculis Cxcepcis xftus maris ajunc fieri a Luna; ergo. R?. ad imura; Neg. min. Nam fi poffunc fomnambulones T18 Phyficis non paucis\fatent:bus Luna plena malo fuo labo-rare, quamvis nihil in eos agat fed prcecife ob difpofitionem fuae complexionis id temporis copiofus fanguinis appulfus in eo-mm cerebro accidat; fi tefte Davide Majero potuit febris per annum o£tava quaque die refpondente cuique Luni phafi m quodam recurrere;fi cefte D.Lanzoni puer quidam a 4t0 anno uf-lue ad nonum potuitperiodicam quovis menfc diarrhceam pati; Kk j ac PHYSlCiE Particul arfs ac ut cetera fimilia taceam, fi fons fabbaticns potuit quovis fabbato fluere aiiis diebus aquas non reddens absque aflione in fe diei fabbati, ilii absque atlione Lunae per fuas caufas afiio-ne fua coincidentes cum periodis Lunne , aut die fabbathi; poflunt etiam aeflus fieri per fuas caufas expofitas , aut alias iimiles utcunque coincidentes cum periodisLunre. Idquodpro majore firmanda adfertur, nihili fit. Nam eo ipfo, quod lon-ga experientia compertum fit aeffus per fiias , quaecunque de-mum illne fint, caufas fieri ad certas periodos Luns, ceflus hi utcunque prxdici poffunt; ficut fimili de caufa experientia fci-licet: & Majerus patienti febris reditum , & Lanzonius puere reditum diarrhoeae praedicere potuit. Imo hi certius horum mor-borum recurfum prxdicere poterant, quam illi aeftuum ; in his enim nimium muitas anomaliasdari certum efl. Ad confir.neg, tonr. Quid certius erat usque ad tempora Caitefii, quam dari qualitates abfolutas ? hae tamen jam nunc ab omnibus paffim negantur. Fortaflis aeque tempore negabitur neilus caufam efie Lunam, ut negatur iiiam agere efHuviis in terram. , Obj. Non dantur voragines in mari abforbentes &evo-mentes aquas; ergo. Ant. prob. fi darentur, earum exiffen-tia probaretur ab exiflentia euriporum & vorticum fenlibiSium, fed ex hac non probatur earum exiftentia; ergo. Min. prob. Euripi & vortices fenfibiles in mari fiunt ex collifione torren-tium marinorum in latentes marisrupcs, littora, & infulas im-pingentium; vorago autem illa ad polum arfficum communi-cans cum altera ad polum antarflicum fabulola eff; ergo. R. Neg. ant. ad prob. dtfl.maj. ex ea quoque probaretur, tonc. maj. ex fo!a ilia neg. maj. Nam probatur etiam ex argu-mento alfertionis noflraeailato n. 512. Ad prob. min. aift. pri-mam partem: vortices aiiqui feafibiles fiunt ex illa coilifione trans, (polfunt enim ex hac quidam fieri) omnes fic fiunr. nef. hanc partem. Quibus enim ex torrentibus orietur euripus ilie Norvegicus circumagens aquas per circulos diametri 1 ? millia* rium , & columnarum gtandium inflar, 6 horis eas rcgulariter erufbns, & fex abforbens? Id certe per impaflus torrentium in rupes explicari nonpoteft, quemadmodum nec illud: qu0* modo euripns ad Negroponte certis temporibus tam regulares aeflus pcr luas erufiationes aquarum , alias irreguiares tam re-gulariter faciat. Sed ut ceteros vortices omittam, nec illnd efl inteiligibile fine voragine, quomodo vortex inter Congo « Guineam contmuo aquas forbeat. Cum igitur quid hi vorti-ces fint, nemo de vifu teftari poffit, neque hi prscife pertor-xentes fubterraneos explicari queant; refie vero explicantur per voragioes, potius fentiendum eft cum communiore fententia> maxime cum aliquas tales voragines dari ex communicatione mans Dissertatio Tertia. atfj1 maris Cafpii cnm fmu Perfico vix negari pofTit; item cum ipfi torrentes marini nonnifi per communicationes marium cum ma-ribus, aut fluminibus, quapropter a voraginibus habeantur. Quod partem alteram caufalis attinet, voragines ill® etiam fa-bulofae dici polfe non videntur: imo Quia plures Viri clari ex nauticis obfervationibus has dari teftantur, ex quibus obier-tionibus habetur verfus polum arflicum ultra gradum 82 , vel 514 navigari non poffe eo, quod naves ultra progreffae a vorti. ce abripiantur; ad polum autem antarflicum ultra 70 gradum naves progredi nequeunt eo , quod ab aquis exgurgitanclhus re-pellantur. 2d®- Quia ex ip{o CI. Popovics vortici huic arfiico infelfo ejus exiftentioe argumentum defumitur Narrat enim is: NavarchumOutman Abramlz,cum ventis ultra hucusque navi-gatos terminos abreptus fuiffet verfiis polum ann. 17 j 7, obfervat le, quod glacies illic iinea notabiliter curva moveatur. Dices: Quamvis detur euripos a voraginibus oriri, non tamen potefl: xitus maris ab iis repeti; ergo. Ant. prob. Dan-tar aeflus , ubi.nullae apparent voragines. 2. Dantur vortices quapropter & voragines in mari, ubi nulli funt aeflus. Nara mare Balticum cum fuis flnubus abundat vorticibus, & tamen non aeftuat; ergo. ne%. ant. Ad prob. imsm nev. conf. Cur non appareant voragines ubique, ubi illne funt, diftum efl fu-pra. Unde quod non appareant illae, quae aefius faciunt , eft: quod ad aeftus faciendos necelfariae fint admodum profundae & ampte ; quomodo enim fecus tantamaquae molem abforbebunt & eruftabunt, ut afHuxus & refluxus aquarum tanti contin-gant ? Deinde voragines aeftus facientes faepe poifunt effe re-niotae. Sic charybdis Sicula videtur nonnulli poffe xilum fa-cere etiam inmari Adriatico. Si enim.ait ille :Luna inter tro-picos decurrens poteft efficere aeftum in Flaadria , Anglia, cur non & charybdis ilia in mari Adriatico ? Chauyin aeftus Flandris ac Angliae euripo Norwegico adfcribere videtur. Ad 2dam t^, im0 retorquendo argumeatum. Tranfit Luna intra tropicos per maria plura, quin in iliis ulius .-eftus contingat; ergo Luna non eft caufa aeftuum. i^. 2do- dift. ant. Dancur vor-tices in mari minores, orificiis parum profunde fitis, ubi nulli fttit radice furgens, aut etiam caule, fedmolliore & uno anno exa-refcente- Dividunt aliqui plantas in perfeHas & imperfeBas. Per perfeBas intelligunt illas, quae iemen non ferunt, nec ex femi-ne nafcuntur; per perfeclas, quae nafcunturex femine. At cum omnes ex femine nafci difluri fimus, h,tc reiiciendr eft. Al" particulares alias divifiones plantarum faciunt;at be obferv3nte Yerdriefio etfi fua laude non careanr, perteelione tamen glJ" riari non polfunt; nam nec Philofophicje funt , nec ufui me-dendi fatis ferviunt. Qjjre omiffa uiccrtore divifione Dissertatio Tertia. atfj1 B-. Ad jtiai» j Ia phr.tis fequentes partes conHderandje ve- ja» niunt: radix, caudex, gemmae, folia, flores & femina. Ra~ dix 4 partibus conflat: cuticula videlicet , cute crafliore, car-ne, qux in arboribus lignum dicitur, & medalla. Curicula leu epidermis ert radicis exterius permultis foramellis pertufumin-volucrum,per quod fuccus nutritius & aer primum inradicem in-vehitur. Cutis crafftortftpars radicis cuticulae fubje£\a ex tubulis liiccofis, feu fiftulis lympharicis in duriores fafciculos conge-fts, itemque tracheis & utriculis compofita. Sunt autem luli fuccoji illae fiftulne, quae fuccum in plantam vehunt; utri-culi vero funt canaliculi liquoribus pleni fuccum in planta con-fervances; tmchta fiint canaliculi aere pleni (ubrotundi, tubulis fuccofis plerumque jun£li. Horum vaforum fpecies inferius ex-hibebitur; formantur autem ex membranis, quae membranae rurfus ex tenuiflimis fibrillis funt contexcae. Cvticula cum cu-te crafliore corticem facit. Caro aut lignun, radicis eft ejus pars cortice contenta vafis cortici fimilibus, cumque iis com-municantibus conftans. MeduUa eft pars radicis intima, potifl fimum ex utriculis coagmentata, ut microfcopicx obfervationes teilantur. Caudex eft pars plantae radici imminens, quae ficut in ar-boribus caudex, ftipes, truncus audit, fic 111 fuffruticibus caulis, in cavis & fiftulofis calamus, in frumentis culmus, in Iegumi-nibus fcapus vocatur. Partibus fe componentibus caudex iilciem fere, quibus radix conftat: cortice fcilicet, ligno & meduila, De cortice porro, ligno, ac medulla caudicis eum in modum cpgitandum, ut de cortice, liguo ac medulla radicis di£bm Conftat nempe cortex caudicis compage lignearum fibra-nim laxiore inrervallo inter fe difpofitarum, vario plexu lpeci-£ni retis exhibentium, fuisque tubulis lympham deferentium, <|uae intervaila explentur ab utnculis fere horizontaliter fitis , quorum extremi fuis ofculis patentibus cuticulam faciunt. Cor-l|ci fubjicitur lther, m eo a cortice diverfus, quod piuribus tu-1'ulorum lymphaticorum ordinibus arflius colligatis & pauciori-^us utricuiis componatur. In ligno caudicis arflius adh c co-"^rent tubuli ligneis fibris conftantes , ac tracheae varia ratio-ne invicem jnnguntur, ccmbinantur fecundum longitudinem «udicis ita, iit iiuer eos hic iilic utriculi, quamvis pauciores, Jc in cortice, inrerpona itur. Medul/a, quae caudicis itidem intima occupat, eft utriculo-lum potiflimt.m congcr-es cx qua fibrillx verfus corticemferpunt, 9u<"um extrema per corticem protrufa ex fententia Thumigii, •L.imiari,& alioruni in gen mas klvuntur. Fibrarum, utriculorum, Jc tracheari.m Ipecieni quandani < ffert fig. 40. Tab. 7. in qua " " tubulos B b utriculos, C « tracheas exhibet. Trachese Mit. i%jfic* p. 11. L1 con- <266 Phystc^e Particularis conftant lamina velut argcntea in fpirae modum contorta, & per microfcopia examinatne particulas fquammatim compofitas exh bent non fecus, ac traches infeftorum. Ramorum confti-tutio fimilis eft conftitutioni caudicis. H GetnMia non alliud funt, quam embryones quidam planta-rum autumui tempore ex ramis emergenttes, fquammofa pelli-culateflti.quialtero annoin novos farculos adole^cunt. Nonaliud inqnam funt: nam in his omnia illa, cortex (cilicet, lignum, mcdulla latitant, ex quibus fubinde magis evolutis novus ra-mus exiftit. Folia funt expanfiones qua:dam fibrarum, alio-rumque valorum de ramis, diverfis figuris prsditae pro fpeci-fica plantarum diverlitate. Meditim horum tenet canaliculusin Iongum porreftus, ex quo lignofe fibrae vario d«£lu dipofitas prodeunt, quibus utriculi miro artificiointexuntur. Flos dividitur in calicem, feu folia illa viridia, qaibus flos incumbit. 2. in petala (eu folia il-ia tenuiora , quse diverfilfi-mosiilos, quos in floribus admiramur, colores nobis exhibent, j. in ftamina, quae (unt capillamenta intra florem perpendicu-lariter ere£la : capillamenta haec apices quosdam habent pulve-re fere flavo con(per(os. i.\npiflillum, qui in medio (laminum (e erigit. Calix porro non aliud eft nifi continuado corticis, quo ipftim germe 1 veditur. Peiala videntur eife produfta (ub-ftantia tubulorum ac trachearum, in quibus tamen longe mi-rabilius & delicatius artificium efl, quam in reliqua planta, quod ipfum color , odor ac virtus florum fatis prodit. Semen eff quafi plantae quoddam ovum, quod intra piftil-lum -tanqttam uterum petalis decidentibus magis magisque evolvitur, fucco, qui petalis prius inferviit , in fe converfo. In femine tres partes confiderandx vcniunt: pulpa, radicula, & pluma. Hae duplici membrana involvuntur. Ex h;s exter-na craflior e(t, intertor tenuior, utraque vero efl foramine per-tufa diametro fetae, cujus foraminis dufbis ad radiculam termi» natur.Si membranis his exuatur femen, primum occurret pulp*> five lobi, iique in faba duo , in nafturcii (emine tres , in kmi-ne tritici adhuc plures, in quos pulpa dividitur. Lobi anuexi elfe folent radicuU intra eos latenti, quae dum femen germi-nare incipit, prima ex Iobis protruditur. Plumula radiculae connexa in partes interiores loborum porrigitur, funtque m hac rudimenta totius plantae futurae. Dum ex femine plan» progerminat, radicula ima petit, lobi in prima folia abeunt, plumula inter hec folia fe fe in altum levat. Multa feniina pericarpium, feucaro illa fruftnum, ut pirorum&c circumdat. quae caro itidem fibris & utriculis fuis conftat. Nodi quo5 111 plantis cernimus, nihil aliud funt, quam fibrae miro & ina* Dissertatio Tertia. atfj1 tricabili plexu contextse ferviunt probabilius fiiccis perco-landis» $< I I. Qua fit origo plantarum ? REfp. Plantae omnes generantur ex feminfi fus fpeci-ei. Eft haec affertio cnntra eos antiqurores Phyficos, qui quasdam plantas nafci dicebant ex concurfu fbrtuito elemento-rum, aut ex putri. Probatur. In plantis tanti artificii cft orga-nifatio, ut ars humana ad hanc efficiendam pertingere non pofl fit •, ergo fi fortuito elementcrum concurfu domus, palatia, alia-que, quae ars humana facere poteft , fieri nequeunt, multomi-nus plantae fieri poffunt. 2. Si plantrE ex concurfu fortuito ele-mentorum, aut ex putri fieri poffent, exifterent novs ftecies plantarum antea nunquam vifae; cur enim iftud non fieret? quid cafum fortuitum ad regulariter agendum determinare po-teft ? atqui nullas tales confpicere licet, ). Teftimonio fen-funm conftat ex feminibus plurimas plantas generari, easque variis in regionibus varias , prout varia in variis funt femina*v ergo idem d'cendum eft de aliis, quorum femina fenfibusper-tipere non licet. 4. Cum nullum in terra eft femen, etiam-fi haec calorem humoremque fufficientem habeat, nullam plan-tam profert, ut patet ex experimento Malpighii, qui cum e profundiore fpecu terram erutam vafi vitreo ita conclufiffet plu-ribus velis, ut praeter aerem & aquam pluviam in hoc pene-I traie nihil poffet, quamvis illa radiis folaribus fota humore non careret, nullam vel minimam herbulam protulit; fed fi absque femine plantae generari poffent, iftud non accideret_», ergo. Obj. Experientia conftat crefcere plantas, ubi nulla funt fe- < mina-, ergo. Ant. oflenditur. In turrium, inacceffarum rupium, altitfimarum domorum faftigiis diverfae plantae crefcere con-fpiciuntur. 2. In terra egcfta ex profiandis locis crefcunt plan-t;E- j. Vifcus, gallae creicunt in quercubus, mufcus in his & aliis arboribus; fed his in locis femen horum nullum eft \ ergo. Coiifn matur. Filix, fucus, alga marina, fungi furtt plan-ts ; fed haec crefcunt fine femine; nam nullum femen habent, Cx quo fpecies horum propagetur; ergo. Conflrmatur 2&>:Gen. c> i. habetur : germinet terra berbam virentem , facientem fe-toen &c fadumque efl ita nt docet fcriptura, ergo terra fine fe-!T"ie pueft germinare herbas, reliquasque plantas, ut primo tecit. fy. Keg. <268 Phystc^e Particularis {iq "nt. ad prob. neg. min. Nam ad faftigia turrium, rupiiim domorum venci deferunt femina diverfarum planta-rum, quae terram & humorem ibi fufficientem nafta acceden-te calore in plantam abire polfunt. In terram quoque ex Ipe-cubus erutam venti femina deferunt, cum ex ea planta excre. fcit, (ecus nihil in tfacrefcere confpicitur, ut docet Malpighia. num experimentum. Semen vifci aves per quercus aliasque arbores dilfeminare folent hoc ad eas deferendo , quod fubin-de cortici ar£lius adhnerens, ejus ex fucco germinare incipit, ia plantulamque excrefcit Ratio hoc alfere^idi eft, quod conftet vifcum fuo femine prsditum elfe. Mufcus quoque plantula eft, habet enim fuas fibrillas ac utriculos, habebit proinde &femen, etfi hoc nobis confpicuum non fit, ac inde quod in arborem delatum fuerit ope venti, tanquim in proprio folo ex hac mu-fcus crefcet, jafiisque femel uno loco radicibus altra per arbo. ris ramos ferpere poteff, potioremque arboris parcem circum-dare. Mufcus quia vivit fucco nutritio arboris, iilius ramos aut ernaciat, aut etiam penitus fenfim exficcat. Gailas quod attinet, hae plantae non funt, fed abfceffus quidam arborum morbidus, idem fere, quod tuber in animali; proveniuntque potiffimum expunfluris mufcarum fua ova ibi deponentium, ubi illae crefcunt, ut notat Malpighius, ac alii. Quare etfi gallae ex femine non crefcant, nihil contra affertiouem faciunt. Ad cotifir. t mam. neg. min. una cum fua caufali. Nam horum omni-um femina Phyfici per microfcopia jam deprehenderunt. Per fungum femina hinc inde fparfa funt, ac inde etiam de fruftil-lis fungorum terrae commiflis fungi crefcunt. Ad 2dam. Dift. confi. ordinariis modernae providentiae legibus neg. conf. fi DEUS ea poteftate uti velit, qua tunc ufus eft, dum e terra eduxit, conc. conf. Quod DEUS nolit hac fua potetlate uti, patet ex ipfo textu citato. Produxit enim initio herbas & ceteras plan-tas facientes Jemett, ex quo ipfe in pofterum propagarentur-»-Qanquam & illud dici poteft: quod DEUS initio primarum futurarum plantarum femina te^rae permixta condiderit, necali-ud ejus ad allatum imperium factum fit, nifi evolutio plantarum ex leminibus jam prius produdis. 5:30 Dices: Arbor Philofophica crefcere fine femine, item me> talla, gemmae, aliique lapides generari absque femine oolfunt; ergo etiam. Neg. conf. Magnum enim difcrimen eft inter arboremPhilofophicam,quae eft plantulae aliquod fimulacrum e|us fpeciem extrinfecam referens , quemadmodum etiam inter talla, gemmas, aliosque lapides, & inter plantas. In prioribu nihil organici eft, fed praecife particularum ad particulas i'lCr.' adhtfio. In plantis autem omnibus tanti artificii eft fatio , isque mechanifmus, quem mens humana fatis adm|r Dissertatio Tertia. atfj1 nonpoteft. Hic organifkio tanto majoris artificii apparet, qaan-to plantula minor eft. Inflabis: Si omnes plantae nafcerentur ex femine, in quof3I plantula fui generis omnibus fuis partibus abfoluta lateret, fieii non poffet, ut ex (emine unius fpeciei nafiatur planta (peciei alterius, e. g. ex filigine triticum, velcontra; atqui haec & fimilia fieri ex relationibus certumefl; ergo. Confirmatur. Con-(lat quasdam plantas nafci ramo in terram depafto, ut fali-ces, vites, rofmarinum &c ergo non omnes nafcuntur ex_* femine. Rc. Neq. min. cum Malpighio, Vallifiierio, aliisque Viris eruditifiimis, qui num iftud ita etfet, folerter tentarunt, ne-que ita e(fe deprehenderunt. Ex relationibus fimplicium. nec quid in natura agatur attcndentium rufticorum opinio haec falfif-fime ad Philofophos profluxit. Hi enim committcntes folo fterili triticum, in quo filigo laete, non item triticum crefcit, cum viderent magis magisque augeri poft iteratas feminationes filiginem & triticum imminui, in eam opinionem delapfi funt, ut crederent triticum in fihginem mutari, quod tamen nulla-tenus fit; at folum contingit, ut quo diutius feminatio con-tinuatur, tanto magis multiplicetur filigo, minuatur triticum. Idem de aliis feminibus dicendum. Illud verum eft, quod ter-raebonitas, aut ineptitudo faciat, ut intra eandem fpeciem planta multum bonitate variet, at ut fpecies mutetur, omni verifimilitudine caret. Ad confir. difi. conJT. immediate conc. conf. mediate neg. conf. Ipfe ille ramus in terram depa&us in fe om-nia necelfaria ad plantum habet, ex planta enim, quae ex femine prodiit, decifus eft. §. III. Au femina plantarum initio temporis condita ftnt omnia in primis plantis, ttunc tantummodo evohantur ? DEfp. Probabilius mihi videri haec ipfis in platrtis efforma-^a iv ri. 1. Qnia Sacris literis hnec opinio videtur conformior; fic enim illae de leminibus : Germinet terra berbam virentem, facientem femen , lignum pomiferum faciens fruBum juxta genus Juum, cujus femen in femetipfo Jit fuper terram. 1) Quomodo autem herba eifet facien^ femen, quomodo lignum pomiferum elfet faciens frufium, cujus femen in ipfo fru£lu , quapropter & femen ejus, fi femina jam initio fuilfent omnia condita , & primarum plantarum feminibus comprehenfa? a ) Genef. C. I. ta <170 Phystc^e Particularis s. Minos coriceptibile eft menti humanns, qnomodo in primarum piantarum feminibus omnia femina fuae (peciei per-fefta, ac organifata , atque adeo taiia , in quibus jam tota plan-ta fecundum fuas partes elfentiales effi£\a fuit, omnia inquam, quae usque ad finem mundi exiflent, contineri potuerint_j, quam fit conceptibile, quomodo plantae femen fuae fpeeiei in fe efformare poffint ergo fi hane ob difbcultatem vis femen efformandi ab adverfum fentientibus piantis negatur, multo magis femina omnia initio jam condita fuilfe negetur. Ant. patet: Nam etfi ex dictis de divifibiiitate corporum ceitum fit excedere captum humanum, quam exiiia corpufcula organica fieri poffint, quemadmodum perfuadent lflud etiam animalcula mifcrofcopica-,induci tamen in animum non poteft in una e\i-liffima plumula feminis e. g. tabaci, quam oculo inermi homo aegre difcernit, milliones miiHonum & amplius ieminum perft-£lorum contineri. Ex adverfo, cum tam mira organa qu«vis planta, eaque pro ratione fuae fpeciei ab omnibus diverfa habe« at, quae nos non nifi fecundum partes groiliores ruditer cogno-fcimus, nihii vetat credere fic illas effe ftru&as, ut quemad-modum dependenter abhac ftruclura fiii tanquam moduio aiiquo nutriuntur, ve^etantur, folia fruftusque diverfnlimos ferunt, ita & femen diverfum ad fpeciem fuam propagandam profe-rant, Certe fi homines dependentera diverfis moduiis diverfa artefa£la proferre poifunt, fi natura dependenter a diverfis iti. dem modulis naturalibus , acetiam figuraipfarum partiumcom-ponentium opera mirabilia, ut gemmas regulatiflimae figune, cryftallifationes etficere poteft v dependenter a tam miri ar-tificii organis plantarum femina quoque eifici poterunt. Confirmatur: DEUS & natura nihil faciunt fruftra; atqui 533 J)EUS plurima femina fecilfet fruftra, fi illa omnia condit3ini-tio, & primts feminibus conclufa fuiffent, nec nifi ex una plan-ta in aliam trasfunderentur ope feminum majorum-» communiter fenfibilium, Nam plurima femina majora cum infinitis prope in fe inclufis in hac fententia in dies deftrue-rentur. Quot enim femina ejusmodi, e. g. tritici in dies continerentur in granis tritici, quae in panem abeunt ? §. V I» Quomodo planta ex fernine nafcatur, nutriatur, £f crtfcat? REfp. Primum, quantum a Botanicis didicimus, hoc ordi-. ne perficitur. Semine idoneae tcrrae commifTo, ac calore temperato foto laxantur fibrae membranarum, quibus lllud ^e-ftitum eft, earumque pori fenfim dilatantur. Tum humor ter- Dissertatio Tertia. atfj1 fjeas paulatHnfi)bit,in illis varie percolatnr.fermentef it aptnsque nutritioni plantulae redditur.Hinc eft,quod feminis cortice detra-$0 femen non germinet. Defunt enim illi organa, quibus fuccns nutritioni idoneus firimo praeparatur, membran* fcilicet illae bince, quae (eminis quidam cortex funt. 2.Niutritius fuccus in membranis percolatus, te&eque digeftus iobos ingreditur, cum fiicco loborum mifcetur, fermentelcit, radiculae fubtil ffi-mos poi-os per ejus corticulum fubit, & in fibt llas medullam-que penetrat. Uadicula hoc fucco nutrita & aufta foras e lobis |>rorumpit,capillitium fpargit,& ejns ope terrae inferitur. Sufi. ficienter au£t;a radice purior vividiorque nutritii humor>s pars ia germinis plantulam tranfit, in eaque caudicem , ramulos , fo-iia ingreflu fuo diftendit, explicat, auget. Lobi in prima craf-fa duo folia didufti pcimi erumpunt e terra, vocantur a Mal-fighio folia feminalia. Haec folia non folum germen tenerum intra-fe contentum ab injuriis aeris tuentur, fed ettam fuccum illi in fe ipfis percolatione & fermentatione, donec tenerius eft, praeparare pergunt. Unde fi haec feminalia folia plantulae ad-huc tenerae decerparrtur, contabelcit defeftu refti alimenti. R:. ad i<5»m: Nutrimeuti & incrementi plantarum ratio infJJ' hunc modum perncitur: Primo plantarum radkes per terram diffufie humoretn particulis falinis , fulphureis, terreis , ac etiam mineralibus impraegnatum per cuticulam fuam poroftm, ac cu-tem fpongiofam excipiunt , exceptum ad lignofas usque fibras, ejusdem tadicis, ac medullam tranfmittunt. Per humorem par-ticulis heterogeneis infinuatis impraegnatum plantas nutriri, non vero folo elemento aqueo, dubitandum non e(t. Aqua enim folainmaffam firmam, qualis eft, quam plainae nutrimen-toobtinent, abire nequit. 2. Per lignofas fibras humor ali-mentitius plantae in caudicem , ramos, folia attollitur. Attol-iitur autem hic humor auxilio adhxfionis ad latera tubulorum luccos vehentium, qui funt inffar tubulorum capillarium tenu-iffimorum, partim a preffione aeris per poros terrae usque ad radicem diffufi , partim preffus ab akerna dilatatione & con-ftriftione trachearum lignofis fibris interjeflarum. Narn ftcuti in uobis, inquit Malpighius dilatationis motus, dilatatio fcilicet cS" confiriBio interpolatis impulftbus promovet clryli & aliorum fuccorum motutn per LaBea isf confimilia vafa ita ex tracbearum dilatatione intus turgente aere necejjario urgentw interceptce lignea, bori-zoittalium utriculorum appeudices, & ita probabiiiter fit contenti futci expreffio in contiguas partes ; remittente vero tumore laxiores reddi-ti utriculi fifluU faciltus novum admittunt humorettu «) H"CC alterna trachearum intra fe aerem continentium dtlatatio, & con a ) Par:, 1, Anatom. Plant. de partibus caulem rel caudicem conftitn-eatibus, 176 Physic^e Particularfs conftriflio efl quasdam reipiratioiiis fpeciss. Unde etiam plan» tae refpirare dicuntur. Humorem alimentitium ex radice us-que ad folia atolli dubitari non poteft; aiias eaim rami & fo-lia crefcere in piantis non polTent. Ad afceafum fucci autritii in altas quoque arbores multum juvant utriculi. quibus velut totidem ilagais fola etiam adhaefioae ad latera tnSulorum ad-jutus fuccus ad magnam altitudinem provehi potel. j6 Ex fibris lignofis humor alimeatitins in utriculos, atque ex his in medullam, ad quam illi porriguntur, traafit. In his rmfcetur humor hic cum fucco, quo utriculi medullne turge.it, cum eo fermeatefcit, lenique calore digeritur, attenuatur, at-que ita demum pcrficitur, ut aptus fiat ad totius plauts nu-tritionem & augmentum. Non eT tame 1 ce.ifendi n in folis tranfverlis trunci, ac ramorum utriculis prxparari fiiccum nu-tritium plantarum; prsparatur enim etiam, & quidem fiibti-lius ultimo in fbliis. Hiac fit: ut pla ltx nudatae fuis foiiis nec fraclus fuos ad matuntatem perducere q eant, 6C feniin marcefcant, ac etiam quaadoque coatabe'cant. +. Humor ali« tneatitius per plaatain jngi circulatione ciet r non fecus, ac in animaiibus. Fertur nempe a raiicibus oer tru lcum in ramos, ex his in folia, tum ex his ad radices reveliitur. Cain e iirti plantae fuis in partibus fucco per fermeatatio lem, filtratioaeTi, percolationem , attenuationem prrparato alaatur, neque hic ni-fi per utriculos truaci^ramorum, ac med jlie , atque ultimo folio-rum praeparetur, necefe efl hunc faccum rurfus ad radicem re-meare , ac inde iterum afcendere. Vel afce.ifus , vel defcen-fiis humoris fit per corticem: fi enim hic arbori in circulumex omni parte etiam in lpatio uon magno detrahatnr,illa exarefcit. Afcenfusautem videtur fieri perfibrolasligni partes.defceafus vero per corticem. Pro argumeato, ormlfis alus,fit: quod luccus iplj-us ligni crudus, nec coloratus fit, fit vero coloratus & fipi-dus fuccus corticis. Non tamen fuccus hic prfparatus totus fierfibras corticis dcfcendit, fed per fibras laterales, ac utricu» os dividitur cedicq.ie in alimentum & nutrimentum plants. In alimentum cedit: quatenus fingulae ejus fblidae partes id re-tinent, fibique jungunt ex humore commea.ite, quod in lllo eit aptum addenfari, C£ cohsrere, ubi contadus fit ardus pa"'* cularum. 7 j. Crefcunt plantae in longnm per ipfurn motum fucci, qm partesextimas&tenuioresfempermagismagisque propeilit, reli-ftisquefuis particulisfolidioribus ramos longiores &firmiores ef-ficit. Nunquam copiofior fuccus nucritius plantis fuppeditatur, quam vere ob copiofas tum in terra particulas lalinas, fulph'1-reas , &chincque in longum maxnne vere illae aTurg mt. (>. ln latum plaatae anai» plunbus duraates, ut arbores, didacuntjr Dissertatio Tertta. a^j perhoc, quod annis fingulis pars interior corticis vere fe ab eo per copiofum afflux^.m humoris (cparet, qui humor corticis hanc partem interiorem lignofam diducit, confolidat, lignoque planta: itaunit, ut ipfi adnata novum fibnllarum circulum con. ftituat. In multis arboribus decifis admodum d^fcem biles funt hi circuli. Si arbor horizontal ter abfcmdatur, ex his circulis cognofci poteft, quot ea annorum fuerit: tot (cilicet, quot circulos hujusmodi videndos exhibet. Qjod vero arbor hac ratione in latum crelcat, fuadet illud, quod fi ex latere uno cortex cum interiore illa parte a ligno detrahatur, hac ex par-te in latum arbor non crelcat. Circuli tamen in arboribus, de quibus nunc ditlum, non femper, immo raro funt concentri-ci, fed ordinarie ad unam partem craffmres, & ea quidem ex parte, qua arbor radicem habet grandiorem. Ratio videtur; quia illi parti uberior luccus alimentitius m niftratur. Non im-probabile mihi videtur iilud, quod cuique ramo fua in terra radix refpondeat, atque inde in tot radiculas mmores radicem dividi, in quot ramos arbor dividitur, hocque ea ratione, ut quo major fuerit ramus, eo etiam major ilh radix correfpon-deat. Habent plantae etiam morbos fuos. Q^ibusdam obeftcopia . humoris, qui per eas circulare debite nequit, ac in tracheas ! qaoque fe infundit. Aliae defeelu fucci ahmentitii male ha-bent; nam partes tranfpiratione continua amiffas reparare non poffunt. Nonnullis malignitas fucci officit ,ut urina, calce im-buta aqua &c. Quaedam fertilitate nimia labefa&antur ;fuccum enim in fruftus tam copiofum efFundunt, ut poftea fuo indi-viduo confervando fuihcientem non habeant. Mufcum, incifio-nes magnas, foliorum omnium aut plerorumque detraftionem, uti & detratlionem corticis plantis nocere, ex fupra di£lis col-ligi poteft, fed & aeftus magnus, frigus intenfum, rubigoque plantis inimica funt. Ex diftis porro patet: nuliam animam dari in plantis, quae r fit facultate fui nutriendi, augment^ndi, ac fpcciem fuam pro-pagaadi praedita; minus vero de anima fenfitiva harum cogita-ri pi.teft. Nec obftat herba Jenfitt-ja, alio nomine pudica aut '"/'<>, cujus plures funt fpecies, quaeque appropinquante ad fe manu expallefcere, tanquam pudibunda folia contrahere, ramu-fculos retra iere au:i fine admifatione fpeilantium videtur. H ec enim omnia harum herbarum phaenomena peculiari organorum ^rutlurae, atque imprimis earum tracheis debentur. Habet W herba , ut vir iliuftris jacobus Camerarius differtatione pe-tuliari ejus phinomena pertracfans notavit, infignes tracheas aeretur^das, quibus pares in aliis herbis non funt; atque in-,er nas tr.rheas & vafcula fuccifera peculiare eft sequilibrium , ca-lojlit. phjfr* p. ii. Mm jus <274 Phystc^e Particularis jns medio circulatio fucci in ea perficitur, & vigor herb® con-fervatur. Manu appropinquante ab haiitibus calidis ex ea egre-dientibus aer in tracheis fublato aequiiibrio magis expanditur, vafcula fuccifera per hane ipfam expanfionem comprimit; qua-propter fucci influxum uberiorem, ex qao fblia vigorem, ex-tenfionem & virorem habent,reprimit; atque hinc folia expal. lefcunt, contrahuntur, aut fe retrahunt; manu vero retrafta quia celfat caufa expanfionis aerene in tracheis, fuccus nutntius curfiim fuum refumit, & ideo etiam herba vigorem & virorem recuperat, aut fi fe fe retraxerat, fitui priori reftitnitur. Cau-fam hanc elfe phaenomeni fuadetur primo ex eo: quod pallor & contraftio foiiorum hujus herbae majorfit,fifoiia ejus manu pre« hendantur. a. Quia aliae etiam herbae teneriores ob calorem diurnum flaccefcere & pallefcere obfervantur , quas no£le refti-geratus aer fuo vigori reftituit. j. Quia fi appropinquante ho-mine caiente fpiritus vini in thermometro Drebeiiiano ob rare-fi&ioncm aftendit, quam rarefaffionem caufant effiuvia calida ex eo erumpentia*, utique facilius ob haec effluvia aer in herbs mimmofae tracheis ita rarefcet, ut ejus expanfione vafcula fuc-cifera comprimantur &c. DISSERTATIO QUARTA. De Animatis. Nimatas dicimus fubflantias corpore organico vi-vente & principio fentiendi, appetendi, &mo-ttis corporis efficiendi poteflate praeditas. Hsc in ea, quae ratione praedita, & ea , quae ipfa deffituta funt, five in homines & bruta fupre. ma divifione difpefcuntur. Uitima hac differta-tione de his primum , tum de aliisagetur, ut ab imperfe£lio-ribus ad perfe&iora fiat progreffus. SECTIO PRIMA. De animalibus rationis expercibus. $■ I- Qua fpecies animalium rationis expertium ? 5*40 TT\ Efp. Haec animaliacommodedividipolfunt in quadrupedi*. aves, pifces, reptiita & infefia. Ouadrupedia aiia funt do-J-V mellica,alia fylveffria, alia amphibia, five inaqua&terra viventia. Sylveftria vel majora func: ut elephas , rhinoceros, Dissertatio Qjparta. 179 cervus &c. vel mediocria: ut lupus, dama, tygris&c, vel mi-nora: ut lepus , cuniculus, erinaceus , iciurus. Ex amphibiis funt crocodilus, cador, iutra, teftudo. Rayus « quadrupedia in ungulata & unguiculata divilit: ungulata rurius in (olidipe-dia, cujusmodi efi equus, vei bifulca, cujus generis efl bos. Unguiculata divifit in ea, quae ungues habent planos. re&os, obtufos, & ea, quae falcatos & acutos. At prnetermiflis qua-drupedum divifionibus fequentia de iis notare poffumus. 1. Quadrupedia omnia quatuor pedibus ita incedunt, ut in motu lento ac ordinario linea eorum dire&ionis cadat continuo intr» bafin trianguli tribus pedi! us, quibus eorum moles in-cumbit , fbrmati; in curfu vero pedes anteriores fimul in al-tum tollunt, dam poflerioribus fuam molem propellunt , fic-que centrum eorum gravitatis continuo intra re£langulum qua-tuor pedibus formatum verfatur. 2. Pedum ftruftura ia qua-drupedibus mayii varietatis deprehenditur, & inde quoque varii ilia curfuslaat.j.Quadrupediaponderofioriscorporis ungulis inffrutia funt, ut viarum incommoda ipfis non noceant; alia nnguibus donata vel ut quaedam iis prenendant, vcl ut terram fodiant. 4. Quadrupedia quaedam armantur dentibus longis, ut praedam iis teneant, leque iis tueantur; alia, quibus nutri-mentum efl gramen, planis & obtufis dentibus inftruuntur—r. Collum pedibus eft proportionatum, ut caput ad terram facile porrigere, nutrimentumque fumere poffint. Oculi pupilla in quibusdam eft magis aperta, ut in fele; unde haec ob ma-jorem copiam lucis incidentis etiam nofte vident. <$. Quaedam utruminantia duobus funt praedita ventriculis, quorum primus najor eft & fere ficctis, gramen dentibus & gingivis nonni-fail tritum & faliva permixtum recipit, quod fubinde dum ejufi. modi animal quiefcit, fuccelfive ab eo eruftatur, iterumque conteritur, nova faliva mifcetur, & in fecundum ventriculum fuccis acidis repletum trajicicur, ac demum in chyitim conver-fum per ejus vafa diflribuitur. 7. Cauda, quae eft fpinae dorfi 9««ddm coatmuatio iis couceffa efl partim ad ornatum, par-tim ad defenfioaem fui a mufcarum aculeis. 8- Cornua qua-drupedibus ad defenfionem fui conceffa. Ex his quae cava funt, °t m bove, perpetuo ilhs adhaerent, quae vero cavitate carent, °t in cervo, aetate decidunt. Aves vel funt terrcilres , vel aquaticae. Ex terreflribus , !'iae aduncis roflris, & unguibus armatae funt: ut aquila, ac-dpiter, nifus; aliae roftro, & unguibus re&ioribus, minus ha-niatis, ut corvus , cornix, pica. Ex terreftribus magnitudine |jiuthio eminet. Inter aquaticas alise funt nudis & iongis pe-dibus, ut ardea, alice aquae inaatant, ut anates, fulicae anfe- Miu 2 res. » ) la finoii «nimalium. 176 Physic^e Particularfs res. Omnes vero tanquam pricipuis fuis attributis roftris & plumis a vefpertilionibus, pifcibus & lacertis volantibus fecer* nuntur-Corporis flruflura in avibus fini earum adeo accommoda-ta eft, ut Divini artificis fapientiam facundiiTime loquatur. Nam i. avis plumis leviiTimis tegitur, quo molesejus, non tamen pondus multum augeatur, ut fic ad volatum fitma-gis expedita. 2. Cranium habet rotundum in roftrum promi. nens aeri findendo aptifiimnm. Peflus inftar carinx efforma. tum eft, alT ejus fe habent inftar remorum, cauda inftar gu-bernaculi, totaque cum in volatu e(t, fpeciem quandam navi« gii exhibet. j. Nares ejus villulis muniuntur, ne cum in vo-latu celeri eft, refpiratio ipfi ditficilior evadat. 4. Aures non modo plumis obvelantur, verum etiam ita aptatoe fiint, utvo-latui obftaculo effe nequeant. f. Oculi e latere illis utrinque concelfi : ut non modo pras fronte pofita videant, fed etiam e latere fita facile advertant, cum ut pronior inventu ipfis alimo-nia evadat. tum ut hoftes faciiius advertant, effugereque queant, 6. Aves, quas in paluftribus efcam qua»rere oportet, pedes longos, eosque nudos obtinuere, ne in alimento conquirendo obftacula habeant; illarum quas Author naturae natantes vo-luit, pedum digitos membrana conjunxit, ut iis aquam velut remis propellere queant; quas praedatrices voluit, illarum pe-dum digitos unguibus praeacutis inftruxit. Adde ad extremum quasdam avium nobilcum aeftate effe, autumno dilparere, cu-jusmodi funt ciconiae, grues, hirundines, lufciniae. Grues ci-conix avolando in alias regiones difparent, at quo avolent, nonfatis compertum eft; attamen e feptentrionalibus plagis ad magis meridionales, ad quas aura mitior eas invitat, (atispro-babile eft illas avola:e. Hirundines in mare glaciale fe praeci-picare, in eoque hyemem exigere Olaus ») fcribit; Mullerus ea-rnm acervos inter cuiusdam ftagni arundines (e reperifle dicit, alii quoque has inter arundines in acervis repertas absque ali-quo vitae indicio teftantur. Lufciniae, coturnices in terram, aut cavas arbores fe recondere videntur. 544 Pifces alii funt cetacei , quibus in capite eft fiftula, p£f quam ore exceptam aquam refpirando egerunt, qualis eft balt-na, priftis, orca &c. Ingentes funt hae belluce; nam orca etiam 200, balaena 900 quoque pedes longa reperiri dicitur cum fua ingenti proportionata latitudine. Balaenae in mari fe* ptentrionali copiofe capiuntur. Alii funt brancbiales, qui relpi-rant per branchias: horum ingens eft diverfitas tnm in mari. tum in fluviis , quemadmod im & lacubus. Cetacei quadrupe-dum more copulantur, & concipiunt, & prolem vivam emit-tunt, quam lade proprio nutriunt. Qui branchiis refpirant» a ) Magn. breviar Hift, feptcnt. S. C. 2. Dtssertatio Qjjarta. ajrjr funt ovipari-,ova vero f;a in tuto aptoque loco reponunt,in quo Solis calore aquam calefaciente pifcicuii ingenti numero ex iis excluduntur. Qua vero ratione pifcium focminarum ova fascun-dentur, non una pmnium eft fentencia. Quidam ova e matri-cibus ejefla a mare gbnitura emiifa faecundari putant; alii fe men a mare depofitum per foeminas avide devorari.ac ficperos pifces branchiales concipere volunt. Corporis ftruftura pifces non parum differunt ab aliis ani-malibus; nam, exceptis cetaceis , pulmouibus carent, oculos externe habent pla.ios, humorem cryftallinum , qui in ahisaai-malibus lentiformis efl, ipfi fphsricum obtinent, cerebro com-parate ad fuum corpus funt exili, & inde fenfis quoque in illis, quam in aliisanimalibus minor.Qui pifcium limofae aqune fecibus vivunt, dentibus carent; alii, qui praeda minorum pifcium, aut verrmbus vivunt, his inflru£H funt. Ventriculus pifcium, cum calidior non fit illo medio aqueo, cui innatant, nurnore acido abundare debet, ut efcam duram, qua pifces utuntur, dige. rerepoflit, fanguis quoque pifcium fenfibili aliquo calore non gaudet. In plerisque pilcibus reperiuntur veficae aere turgide, ex quarum comprelfione & dilatatione majorem minoremve fpecificam gravitatem comparate ad aquam acquirunt, quo 8t in nequilibrio cum aqua ubivis confiftere, & furfum ac deor-fum facilius remis fibi a natura conceffis remigare pok fint. Ad pifces referri poflunt exanguia animalia in aqua vi-ventia, mollia, cruftacea & teftacea. Ex mollibus eft fepia, polypus , ex cruftaceis cancer , ex teftaceis omnis generis con-chylia. Reptilia a rependo nomen nafta vel oblongum fuum cor-pusflexuofis contorfionibus & fpiris promovent, ut colubri, af. ' pides, viperae, & ordinarii ferpentcs, vel contraftione & dila-tatione ferpunt: ut limaccs, lumbrici. Serpentum non paucae funt fpecies, & quorundam tanta longitudo , ut 40, atque etiam plures ped-es longitudine fua excedant. FLbent & illi fua organa aliis animalibus analoga, in quibus infigne artifi-cium Authoris fini horum accommodatnm elucet. Ceterum fola vipera ex iis vivipara, reliqui ferpentes ova ponunt. Tor-tuofus ferpentum motus egregium exhibet mechanifmum. Spi-na enim dorfi plurimis fibi invicem proxime jun£tis, & inter-textis vertebrarum articiilis, nervis & mufculis numerofis, ac tobuftis inftruitur, ut nullo negotio totum corpus fiinm quavis direitione movere poflint. Praeterea totum quoruudam corpus annularibus , in ventre concurrentibus obtegitur fquammis qu« "lufculis ad directionem a dorfi mufculis contrariam pofiris di-r|guntur, & fquammarum anteriorum extremitates ita poile-'iorum extremitatibus incumbunt, ut quoehbet a&ione fui rnu- Mni j ftuli <278 Phystc^e Particularis (culi antrofum trafta fupra fubfeqnentem nonnihil emineat, ficque terrae infixre totius corporis motum tortuofum per fic-celfivam afHonem prsducunt. Yiperce virus includitur vefic® in fuperiore gingiva ad radicem dentis acuti pofit»; dens ille cavus eft, & foramine in latere inftru£tus, per quod venenum in vuinus dente fa£\um inftillat. Limaces^ lumbricos, fanguifugas fua itidem organa vitoe, luam humorum circulationem habere cum propter anaiogiam cum aliis animaljbus, tum propter microfcopicas obfervationes dubitandum non eft. Limaces cochleam fiiam obtinent, minu. tiflimam arenulam e corpore excemendo. 547 Infefla quaedam (unt apoda, quaedam pedibus inftru£la, alia alata, fine his alia. Ad infe£Wum claifem referuntur aranei, mufcae , griiii, cicadae, fcarabei, erucae, papiiiones, cimices, pediculi, puliices, & quidauid vermicuiorum eft, iiii quoque minutilfimi, qui in caieo & tluidis quibusdam microfcopiis confpi-ciuntur. Infeaa haec inde di£la funt, quod vei intra caput & pe£lus, vei hoc & ventrem fefta , & velut diviia nonnifi te-nui vincuio coliigata confpiciantur. Infecta quamvis ob fuam exilitatem contemptui fint, re£te tamen expenfa fummam ad-mirationem merentur, five mechanifmum eorum corporis, fi-ve corporis agiiitatem, five vitam confervandi, fpeciem iiiam propagandi ftudium & fagacitatem in iis (pe£temus. Iiia in duas claifes cumRayo difpefci poifunt, in iila iciiicet, quae ean-dem per totam vitam formam retinent, & ea, quae formam variando.metamorphofim quandam fubire videntur. Priordat fis ingentem numerum fpecierum continet; pofterior dividitur in infecta ilia, quae unicam tantummodo liibeunt metamorpho-fim, cujusmodi funt cicadae, grilii, fcorpio aquaticus &c. dein-de in ilia, quae duplici metamorphofi funt fiibjecla, quaiiafunt erucae , bombyces, qui in pupam , feu aureliam abeunt, & ex his animalia volatilia fiunt, ex quorum ovis rurfus erucas aut bombyces nafcuntur. Multae fane funt fpecies verrnium, quae in volatilia tempore commutantur. Quantacunque autem haec fpeciei commutatio videatur, non tamen cenfendum vide-tur hic amplius fieri, quam novam fuccetfive evolutionem par-tium , quae prius in animalculo jam latuere. j^g Pecuiiaris infe£fis eft data ftruclura. Nam t. eorum cor-pufcula vel theca dura ac firma teguntur, vel invoiucro tenui quidem, at pro corporis eorum magnitudine fatis robufto ve-lantur. 2. Osillorum, feu probofcis tenuiffima ita conftrui-tur, ut nutrimentum fiium in exililfimis lignorum, lapidum, florum, aliorumque corporum forameilis attingere , atque ex iis protrahere polfint. Pedes habent non modo ad fibi con-^venicntes rnotus etnciendos idoneos, verum etiam ad corpus ubt- Dissertatio Qjparta. 179 ubivis (uftinendum aptiflimos,cum unguiculos acuti(Timos ob. tinuerint, quos vel politiflimorum corporum in poros defige-re, per ea reptare, in iis tuto pendere po(Tunt. 4. PermuTta eorum microfcopiis infpetla colores pulcherrimos exhibent , alarum quoque in iis artificium perquam mirum deprehenditur. Tunica exterior oculi in infeftis dura eft , oculus ipfe fixus & immobilis, nullis membranis , quemadmodum in pifcibus, te-ftus. Arancarum quaedam oculos binos, aliae quaternos, non-nullae fenos, ac etiam oftonos habent. Mu(ca exteriore oculi involucro retiformi gaudet; hinc tot ocuiis prsedita eft, quot intervalla ejus rete efformat , quae in majoribus mufcis fatis numero(a cernuntur. Humores qui per vafa infeftorum decur-runt, ab humoribus aliorum animalium colore , aliisque dotibus non parum difterunt. Varii varias divifiones & fubdivifiones alias animalium ad-ferunt, in quibus tamen, ut & in allata difficile eft ita pro. gredi, ut ea accurata fit, tum propter diverfitatem ingentem (pecierum, tum propter multitudinem. Rayus certe nume-rat folarum avium fpecies cognitas ?oo, totidem pifcium j, infeftorum exanguium jooo; omnium vero infeftoum joooo. §. I I. Qua fit origo animalium ? II Efp. i«ne- Nullum animal ut ut vile & exiguum fit, nafci- f 49 tur ex putri. Probatur. Plantae non nafcuntur ex putri, & fortuito elementorum concurfu; ergo minus quodcunque ani-, quodvis enim horum organis luis vincit plantam quam-cunque. Facit huc fecundum & tertium argumentum contra generationem plantarum ex putri allatum. Ccnfirmatur. Animalia majora, quae perfe&a olim vocari confueverunt, non nafcuntur ex putri *, ergo nec minora , in-fefta videlicet, quae imperfefta dicebantur; in his enim qui-busdam majore admiratione digna videtur organi(atio ob fubti-«tatem, quam in magnis. Conffrmatur 2d°. Si quaedam animalia na(cerentur ex putri, ? iftud probaretur inter alia ex eo, quod in: carnibus putrefcen-tibus vermes progignantur fed hinc non probatur. Nam ni-I1 in tales carnes dcponantur ova animalculorum, aut illis jam "ifint, non progignitur ex his ullum animalculum , ut conftat ^per.mento clariffimi Redi Phyfici & Medici Neapolitani. f-arnem ille vitreis ampullis conclufit ita, ut nulla mufca his 'nlidere, in iisque ovum fuum deponere poffet, ac didicit putre-'^hone fefta nullum in his progenitum vermem. Porro ne <280 Phystc^e Particularis exiftimaretur flerilitas hrec a non renovato aere proficifci, rur. fus carnes ita velis conclufit fubtiiilfimis in ampullis vitreis, ut aer quidem, non tamen vermiculi , aut mufcae ad eas ingredi poffent, ac rurfus nullus vermiculus in his carnibus putrefa. ftione earum fafta eft deprehenfus, fed folum plurima mnfca. rum ovula ad carnes intrare volentium fuper velum funt depre. hen(a quae fi in carnem a mulcis demilfa fuilfent, vermiculi in his plurimi procul dubio prognati fuiifent. jjl Rr. 2d<>. Omnia animalia nafcuntur ex ovis fiecundatis fua /peciei animalium. Prob. Imprimis ovipara, five qui ova po-nere nobis confht, nalcuntur ex ovis fuae lpeciei animaliuin, ut nullus dubitar, fed etiam vivipara, five quae vivos foetus ef-fundunt, ut quadrupedia, homines, & infecla omnia ex his nafcuntur. Anatomici fiquidem Recentiores praeilantilfimi in-de ab Harvaeo, qui generationem animalium accurate pervedi-gavit, in di(fe£hs fbeminarum feuhom.num, feu brutorum cor-poribus deprehenderunt ovaria duo ultra uterum utrinque por-reda non fecus ac in gallinis. Sunt vero hsec ova in vivipa-rorum ovariis veficulne, limpido humore ante fnecundationem plenae, ovis oviparorum in hoc fimiiia, quod in his aquo; ftr-venti impofitis humor coaguletur, ut in ovis gallinarum albu-men; ergo. Confirmatur. D. Littre in diffefto mulieris corpore ovulum vidit aliis majus, etiam aliquibus ianguinis vafis iiiftruftum. Exhibitum fibi fcribit P. Falck a Medicis Avenionenfibus ovu-lum, quod poff aiiquot a conceptione diesjam lineamenta cor-poris mufcae fere magnitudine exhibebat. Hinc eft, quod in» fpefto ovario exfefto facile deprehendaut anatomici ex vacuis calicibus, quot fcetus jam mulier fit enixa. Deinde plures foetus exfethone fa£ta viviparorum non in utero , fed in ova-r is, & in tubis fallopianis, per quos ex ovario in uterum-* foetus ingrediuntur, deprehenfi funt; ergo. JJ4 Infetta omnia ex ovis nafci fic probatur: Multa infefla ma-jufcula, quorum ovula ocuiis inermibus cernimus , nafcuntur ex ovis; fi enim alia ovipara ex ovis nafcuntur , quare h«c quoqne non nafcerentur, ut mufcae , pediculi , puilices Profe£to his ova a nacura frufira conceffa non fiint , nec alium in finem, quam in quem aliis animalibus. Sed etiam reiiqua infe£ta, quorum ovula oculos inermes fugiunt, ex his nafcun* tur. Nam i. reiiqua, de quorum ovulis conftat , ex iis fcuntur; igitur etiam illa, de quorum ovulis oculi noftri hebe-tes non tellantur. Nam haec juxta n. $49 non generantur e" putri, nec fortuito particularum concurfu , neque dici P'i;f"it a DEO folo produci, DEUS enim fimiles effeitus per fn«i'es caufas producere cenfendus eff j quaptopter ii cetera animal'3 ma» D is ser t A t1 o Qjjart a. a§i majora & nobiliora generat ex ovis, profefto & haec fic gene-rat. 2. Plurium infeftorum ovula oculo inermi invifibiiia per microfcopia iunt deteflaergo ficut hsec , quorum ovula de-tefta funt, ita & cetera, quorum abdita ea latent , ex ovu-lis nafci dicenda funt, maxime cum etiam animalculorum mi-crofcopicorum ex vegetabilibus, in aqua nafci (blitorum, a cu-riofis Phyficis coitus fat manifefte fit obfervatus. Altera pars alferti (atis conftat. Nifi enim a (emine ma-fculino ovuia foemellarum fsecundentur, ut certum eft, fterilia evadunt. Profe&o fi absque faecundatione maris ovula foemel-larum fru&uofa e(fe polfent, fruftra etiam in in(e£lis exilibus divcrfitas fexus deprehenderetur; deprehenditur autem opemi. crofcopiorum. Corol. Ex his vero fequitur : foetus in viviparis non gene-rari praecife ex commixtione feminum maris, & fceminae , hujus in utero, quod Pythagoras, Plato, ac Ariftoteles exiftima-bant; neque inde animatis corpufculum in utero matris fieri, quod particulae feminales fic in eo compingantur, & copulen-tnr, ut quae ex parentum cerebro decerptae fuerant, cerebrum, quae exolfibus, o(fa &c conftituant, quod Hippocrates voluit exiftimans femen animalis non aliud e(fe, quam complexum particularum omnibus ex ejus membris decerptarum, ac in uterum trafmilfarum; neque demum inde: quod ex innumeris vermiculis exiliffimis, (permaticis di£hs, iemini mafculino in-natantibus unus, vel plures in matris uterum delapfi uteri mem-branis adhaereant, vel in ovarium pervadentes uni, vel pluri-bus ovulis fe iiiferant, donec evolutis lenfim partibus fiib for-ma embrionis certi animaiis fe fiftant, & in novum velut ani-mal convertantur, pro qua opinione depugnavit Harloekerus, & Loevenhockius. Contra pnmam enim, & fecundam praeter alia facit: quod oftenfum fit, foetus etiam viviparorum ex ovis na(ci. £x fe-cunda opinione feqoeretur: maris, cxci, manci fcetum debere c(fe caecum, mancum, iftud eft falfum, falfa igitur & opinio, cx qua hoc fequitiir. Contra tertiam efl: quod certa non fit cxiflentia vermiculorum (permaticorum in omnium animalium ^minibus. 2. Quia cum haec opinio aflerat innumcros elfe ta-jes vermiculos in lemine maris, non vide,ur fapientiae Divinae 'eoibus conforme obfervante Redio , ut innumeri tales ver-•^cuii fruftra effufi pereant quavrs in generatione, uno (olum, pauculis finem fuum obtinentibus. Q«are fi dantur vermi-culi ipermatici, illi potius dicendi funt eife fuae fpeciei in ani-Halibus degentes, in iis fe propagantes. Igitur conduden-dum cft: in omnium animalium ovis, live ea vivipara fint, Iive ovipara, foetum luis organis exiliffimis eifigiatum contine-Mh. p. 11, Nn ri, Physic.?: Particularis ri, ncc alio ad foi evolutionem egere, quam faecundatione, quae fit: quatenus feminalis fubftantioe pars vividior per tubas fallopianas in ovarium delata unum , vel plura ovula pervadit, primis futuri fcetus ftaminibus in illo latentibus motum com-' municat, ac eificit, ut haec fe explicent, augeantur, abova-rio fecernantur, & ad utcrum deferantur. Ovula autem con-f.irmiter addifta n. ? ji. dicenda funt potius in animaiibus ef-formari dependenter ab organifatione fpecifica, quam initio mundi conditi in primorum animalium ovulis omnia jam com-prehenfa, nuncque de uno animali in aliud folummodo trant fufa. Jff Obj.Infeita multa iis inlocis videmus nafci, ubi nulla fiint ova infeftorum, fed fola putrefcens materia reperitur; ergo. Ant. prob. ex cafeo , vel carne putrida incredibiiis copia vermi. um erumpere folet, ut patet in animalium cadaveribus; cum tamen in cafeo, aut carne vermes prius non reperiantur , qui in his ovula deponant. 2. Sanguis e vena recenter eduftus plurimis quandoque vermiculis refertus confpicitur, ficut etiam femen animalis-, in vafis hepaticis, in vifceribus, aliisqueani-malium partibus magno quandoque numero vermiculi depre. henduntur; fed vermes, qui in his corporibus vivis ova de-ponant, non lunt \ ergo dicendum , hos ex mera putredine corporum animalium generari. Rf. neg. ant. z&prob. imam dicendum in cafeo , & carnepu-trefcente faepe oriri poffe vermiculos inde : quod mufcae infi* dentes his, ova in iiiis deponant, idque ob difta in confirma-tione n. 949 vel etiam, quod ovula per aerem lata in haec de-cidant, quae quia jam putrefcunt , particulx motu inteiiino extenuantur, refolvuntur, eoque ipfo plurimne partes aptae red-duntur, ut agili illa tenuitate in ovula ingredi , eaque diften-dere, agitare poffint, ficque conducerc, nt ex ovulis citiifime vermicuii evolvantur, ob eandemque materiae aptaecopiam tan-quam nutrimentum fuae vegetationi aptiffimum, accedente fuf-ficiente caiore celerrime excrefcant. Experientia profefto do-cet: quod fi aeilate carni etiam recenti mufca aliquo tempore infideat, non multo poft ejus abfceifum tempore vermicuii in ejus fuperficie quantitatis notabilis confpiciantur , non confpi-ciendi, fi ipfi non inlediffet. Unde vero iftud ? nifi quia ovu'» fua fuper camem mufca pofuit. Ad prob. jdam dicendum elt, probabiiiter dici poffe: vermiculos , qui in fanguine recentef emiifo, aiiisque aliatis deprehenduntur , oriri ex vermiculis, aut eorum ovulis, quae cum came, herbis , fru£tibus, aliisq0® eduliis, ac potibus ab animalibus fumuntur , quae in ventricu-Jum delata, perque pulmones traducta , fi acnbus ventricu» humoribus ob exilitatem fuam corrupta non fuerint, in ra, Dissertatio Qjparta. 179 rs , vcnasque tranfeant, fangnini permifceantnr , ac interno calore fota in vermes abeant, & ibidem fortadis etiam propa-gentur. Non efl improbabilis etiam opinio Vailisnerii : qui exiilimat, dari vermcs qunsdam , qui non vivuitt extra anima-lia, fed in his continua propagatione confervantur , ex uno animali per generationem ejus in aliud tranfeunt. Haec ani-tmlcula, donec recens, vivumque eft animal, minus crefcere poffunt, magis vero ubi mortuum putrefcit; hinc pars animal-cuiorum, quse in cadaveribus putridis reperiuntur. Ad hsc delabuntur multa ovula ex aere, deponuntur multa a mufcis, adrepunt multi vermes ad cadavera , tanquam ad efcum opi-mam, deponunt in iis ovula, ex quibus celeriter vermiculiex-cluduntur, creftunt, hincque multitudo illa vermium oriri di-cenda eft, qune in cadaveribus exiftit. Dices: in morbo pediculari tot in homine pediculi pro-ff^ rumpunt, ut nulla cura, & veflium mutaticne ab iis libcrari poffit, dum morbus perdurat. 2. In fruftibus, plantisque in-fra corticem, aut ad ipfum etiam medium vermicuii nafcuntur, fed in utroque cafu non videtur , quomodo ex ovulis fimilis fpeciei animalculorum haec animalcula nafcantur; ergo nafcun-tur ex putri. Confir. Apes docente Virgilio ex vifceribus bo-um generatae funt. Alii ajunt fcarabeos ex excrementis quo-rundam animalium, anferes adScotiam ex putridis navium frag-minibus nafci. Denique papiliones ex putrida materia erucae nafcuntur. 9:. neg. min. & dico: pediculos in morbo pediculari nafciex f fS ovis pediculorum , quae vel in tales homines primum delata >liunde fuerant, vel quae aliqui pauci primum pediculi in iis depofiierant. Sciendum enim ex ovulis infeftorum ad mace-riam exclufioni multum idoneam delatis admodum cito excla-fionem contingere , & animalculorum excluforum incremen-tum perquam cito peragi: ut docet exclufio , & incrementum vermiculorum ex ovis mufcarum fuper carnes depofitis numero fuperiore relata, item exclufio , & incrementum animalculo-mm in aqua, in qua aliquod vegetabile impofitum efl, pro-genitorum, quae microfcopiis intueri folemus. 2. Probabile eft, per aerem multa ovula infefto.rum circumferri. 3. Cer-tumeft, infecla admodum multa ova ponere. SicRedius te-fotur: ex uno culice alios prodiiffe , mufcam quandam vi-tidem ducenta ova pofuiffe. Idem Redius ex uno folliculo ara-neae ova i<5o, MufFetus joo explicuit ; Lefferus narrat : ab uno papilione 400, & amplius ova pofita. 4. Infefta cumpri-jnis fi efcam fibi admodum conduccntem reperiant, admodum jtequenter ova ponunt. Nemini hoc incredibile appareat_». Nam ficuniculi quovismenfe pariunt, fi mus prsegnans ad vas, 584 Physicje Parttcularis in quo millium fuic, delatus fecunditate fiia efTecit, ut nirrst Andotele-: ut brevi tempore 120 mulcul in vafe apparue. rint, de inleftis hoc facilius credi potefi. Quae enim brevio. r;s vitx ammalia funt , experie itia tede f equentius pariunt. Ha'ent et am illud infefla authore nitur-e fic inflituente, ut ibi ovula ponant, recondant, ubi facilior his efl exclufio. Ex his jam patct: de paucis primum ovulis per aerem dfl-lat is in hommem pediculari morbo laborantem , vel a paucis edxulis in eo exilientibus polfe pediculorum exercitum inex-aur bilem produci. Nam ex ovulis optima hac in materii fitis, fcilicec in homine corr ptorom humorum cir ffime pedi-cuh extiudentur, crefcent, fpeciem fuam propagabunt , ovul» in ipfos ejus poros recondent, ex quibus mox iterum pediculi prod.bunt, fpeciem fuam propagaturi. In fruftibus, aut plan-tis vermiculi nafcuntur ex ovulis a mufcis in iis repofitis. Illac en^m tenuibus fuis proborcidibus hec perforant, & pro exclu-fione ovula fua in hcec recondunt , ut non folum ab iniunis fint tuta, fed etiam foctus ex iis exciufi efcam congruam ha. beant. , Ad confirmationem Rr. apes ex putridis vifceribus nifci, uti & fcarabeos ex excrementis fabula efl. Poflenori hoic oc-cafionem dedit: quod fcarabei tanquam in congruam exdufio-pi, ac augmenco fuorum foccuum materiam in excremento ova fua deppnunt. Scotici illi anferes etiam fabulofi funt. Non enim ibi ex fiagmentis, fed ex ovis intra fragmenta navium pofitis anfercs procreantur. Ad ultimum dico: papilionem non ex putrida materia chryfalidum fieri, fed donec intra chryfali-dem eruca latet, alae illi, & cetera membra, qune in papilio» ne videmus, excrefcunt, ac per hoc nov.e fpeciei animal papi-lio ab eruca diftin&us apparet, etfi non fit; cum jam in eruci hae omnes partes inchoative exiftant. Undeadvertendum, quod fupra innui, plurium animalculorum ex ovis non lllico prodire aiumal fimilis apparentis fpeciei illi, quod illa pofuit, fed alterius; fic ex mufcarum, quas nobis infeftas aeftate habemus, ovis prodeunt pnmum vermiculi in tuberculis certarum arborum, acquirunt liibinde alas, & ceteram conformationem fuarum ma-trum, ac tum primo perforato ex tubere arboris fua jam folita mufcarum fub mole in apertum provolant. Hinc eft: quod mufcam hujus generis non facile ullam parvulam alicubi extra haec tubera fit reperire. In hunc modum videntur etiam gene-ran bruchi, & plura alia infe£Ia. Ad extremum notari poteft: referri ex anatis matcria cor-rupta natum efe bufFonem grandem, qui cum repcrtus fuiffet> anatis ptumis teftus apparebat. Hic non eft natus praecife ex putri, ied ex oro buffonis, quod anas degiutiverat, & fu0 fto- DTSSERTATfO QUARTA, JHnacho non confnmpfcrat. D.xi pracife: nam ex putri mi-teria anatis hic buffo ai gmentatus fuerit. Miri evencus hmi-les etiam in aliis animahbus ex non confumptis ovulis, aut le-minibus fieri polfunt , quod oltendunt ephemerides Erudito-rum Germaniae teftantium cx hnmine quodam fungulos per in-tervalla abScefliffe, ut ex aliis abfcedunt calculi; item in homi-ne alio annorum ro caulem compluribus fungulis obfitum ex rene dextro decerptum f.iiife; demum cannam facchari in cle-phantis ftomacho radices egille. §. III. Quis Jtt proceffus evolutionis animalis ex ovo in tviparis , viviparis ? ANcequam progreffus evolutionis in oviparis adferatur, no- f(5l tandum in ovis fecundatis jam ante incubationem albu-Bicn duplex duplici membrana feparari. }. Vitellum ovi effe fufpenfum in ejus medio ex duobus illius apicibus ope duarum chalazarum. }. vitello adhacrere cicatriculam lentis magnicudi-nem aequantem, quae in medio circellum candidum habet, in quo eft colliquamentum quoddam pluribus hinc inde apparen-tibus veficulis. In colliquamenti hujus medio jam pulli primi du£Ius confpiciuntur. Haec ovis gallinaceis ineffc deprehende-runt praeter alios clari nominis Phyfici.-Malpighius, P Fabri, Harvaeus ope eximiorum micro/copiorum; cumque natura aequa-jiter in fuis operibus procedat, absque formidine erroris etiam in aliorum oviparorum ovis haec deprehendi exiftimare polfu-mus. Ex laudatorum Authorum obfervationibus procelfum quo-que evolutionis ab inchoata incubatione gallinae compendio ad-feram. R:. Igitur jam ad quaefitum. ProcefTus evolutionis pulli gal-linacei ex ovo eft fequeus: primo die ab incubatione gallinae exafto cicatricula , de qua fupra , multum jam dilatata ver-fus apicem obtufum ovi fe elevat, & aliqua initia ccrebri, 8f cord s pulli cernuntur. Poft 40 horas ramuli venarum ex mar-gine cicatriculae in cor produftae apparere incipiunt, & biduo nondum exaflo rudimenta quaedam oculorum, veficulae cerebri, ac cor utcunque delineatum cernuntur. Poft biduum incuba-tionis cerebri veliculae, & oculi magis eminent, fpinae medul-'a, & alx obfervantur. Tertio die exafto fpinae traftus a ce-febello ortus cum vertebris patet, cerebri veficula velut cri-Jla humore pellucido plena eminec, cor eciam jam majus lucu-•entius munus fuum obit. Puft diem quartum pullus amnio (membranas hoc nomen eft) inclufus curvato corpore vafis fan- Nn f gut- Ph*sica Particulailis fuinis amplioribus fe exhibet, oculi ejus nigro eolore diftin. li, vertebrarum oifa in eo advertuntur, alae, & crura prolon-gantur, cor prope caput extra thoracem porrigitur, prodeunt ex abdomine inteftina. Poft quintum aufliora funt omnia, pul. lus moveri incipit, pulmones ejus apparent, vafa umbilicalia vitelium penetrant. Sexto die lapfo albumine colliquato vafa umbilicalia plurimum vitelli occupant. Elapio die feptimo cor in thorace tenui pellicula teftum micat, coftuls videntur can-did;e. Die nono firmatis jam ante omnibus viiceribus umbiii. cus prominet, pedes dilatantur, rofirum oifeum magis, & tu-mores pennis erupturis fervituri videntur. Poll dicm decimam Suartam totus fere pullus piumis tegitur, ungnes, & roftrum rmantur , inteftinis extra umbilicum pendentibus. Perficiun-tur haec magis omnia, ac augmentantur diebus (equentibus, dum demum die vigefima pullus pipire incipiat , & vei ipfe fibi, vel mater vocein ejus audiens per friabilem jam corticem exitum iili aperiat. ijc. ad 2dum. Proceifus in viviparis fequens efl: ovum de-lapfum in uterum matris imbibit liquorem ex utero in fe ftil» lantem, ex quo membranx ejus duae magis dilatantur. Ex his exterior cborion appellatur, eftque crafiior, figuraeque uteri fe accommodat; interior eft tenuis , pellucida , figurae orbicu-laris, ut vitellus ovi, amniumque vocatur. Subinde ex ovo expiicat fe placenta uterina, per quam fere omnes foetus vivi-parorum cum matrum uteris cohaerent. Hujus placentae no-mine venit maifa quaedam rubra, hepatis formam referens, non ftatim autem, fed folum auflo jam non nihii fbetu hsc apparet, & foetus cum hac per funiculum umbilicalem , feu venas ex umbiiico protenfas coinmunicationem habet , & per hunc nutrimentum, & augmentum a matre accipit. Intra ii-quorem contentum amnio punftum faiiens cordis rudinientum, jecur, & cerebrum primum deprehenditur, tum capitis linea-menta tribus bullulis diftinguuntur. Primum fcetus liquore^ amnii, tum per funicuium umbilicalem augetur ad eum ( ut creditur) modum, quo de pullo diftum^eft , partibus aliis poft alias evolutis, ac au£lis, dum demum in lucem prodeat. Hic non aeque, ac in pullorum exclufione obfervationes facere licet: inde haec minus perfpefta funt. Ceterum de foetu hu-mano fertur: quod hic nonnifi poft quadragefimum , aut u£ vulgo habetur poft oftogefimum a conceptione diem ad auri-cuiaris digiti magnitudinem excrefcat. Tertio , aut quarto menfe mulcuiis, & carne veftiri, ac inde etiam moveri in ute-ro incipit, regulariter fub nonum menfem nafcitur. Dico gulariter: nam quidam foetus feptimo , aut oftavo nafcuntur, fed hi communiter diuturnt non funt, quia immaturi. Dissertatio Qjparta. 179 Anima infnnditor a DEO fcctui humano , dum corpus ejus f 54, aptum eft jam aliquibus anim» operationibus adminus fenfiti-vis. Verum quando hoc tale fit , incertum eft : quidam po-t»nt quadragefimo a conceptione die, alii tardius. SECTIO SECUNDA. Dc fabrica corporis humani. NOtitiam (abricae corporis humani Anatomia fibi equidem propriam fecit; eft enim Anatomi» feu Anatome ars docens fitnm, figuram , nexum, fabricam, a£l:ionem, & ufum pmium corporis humani , non tamen idcirco rudiorem ejus pertraflationem a Phyfica abeffe polfe eft exiftimandum. Cum Phyficus plura ex iis, quae ipfius fori funt , ignorata corporis humani fabrica nolTe nequeat, dedeceatque eum omnia extra fe pofita fcrutari, fe vero , quis, qualisque fit, ignorare. Ali-qua igitur corporis humani ftbricoe hiftoria hic proponendaeft, penitiore, & accurata Anatomicis relifta. Articulus Primus. De partibus fknilaribus corporis humani. §. I. Dht/iittes generalts cerperh Lumani. 1. /***Orpns humannm dividitur ab Anatomicis in truncum , V^s & artus. Trunci nomine illi comprehendunt caput, collum, thoracem, & abdomen; nomine vero artuum brachia, five manus, & pedes. Brachia artus fuperiores , pedes artus inferiores nuncupant. a. Dividitur corpus humanum in partes exteriores, oculis ipfis patentes, & interiores his fubdu&as, de quarnm utrisque fermo infra habebitur. 3. Corpus humanum dividitur in partes folidas & fluidas, Tluida, qus etiam tontentat audiunt, funtchylus, lac, fanguis, ferum, lympha, fpiritus, faliva, mucus oris, narium, bilis, liquor pancreaticus, ventriculi, oculorum, cerumen aurium , Qrina, fudor &c. foiidce, fea continentes funt epidermis, cutis, «ro, o(fa &c. Partes folidae rurfus dividuntur in fimilares, & diffimilares. Similares partes illae audiunt, quae partibus ad fen-futn homogeneis,dtjftmilares vero illae.quae partibus ad fenfum he- icio- <488 Phystc^e Particularis terogeneis conftant. Pro fimilaribus habentur fibra:, arterias, venae, nervi, membranre, ligamenta, glandulx, tendines, va-li lymphatica , vafa la£lea , duftus excretorii, o!fa , cartilago, caro, adeps, ungues, pili, cuticula, & cutis ; reliqune partes five exteriores, ut auris, oculus, nafus, digitus, aut his ma-jores, ut caput, thorax, abdomen.manus, pes; five interio-res. ut cor, pulmo &c. diifimilares funt. Primum de fimi-laribus, velut fimplicioribus, tum de difiimilaribus agetur. §. I I. De fibris , arteriis , venis. Tflbra eft pars corporis humani fimplicifiima, tenuis infiar (ili jl fubtilis adomnium reliquarum partium condruftionem de-ftinata Hinc fibrae aliae funt carneae , ali® offeae, tendineae, nervofie, membranaceae, ligaminofae*, item aliae molles, ut car-nofa;, durae aliae, ut olfeae. Prxterea ratione figurae, & fitus fibrae fimt vel reflae, vel obliquae, vel transverfae, annulares, fpirales. Serviunt fibrae, ut earum notio innuit, ad partes folidas corporis conftituendas, dandamque confiftentiam, fir-mitatem, nec non motum tonicum ipfis necetfarium. <■58 Arteria funt canales , five vafa elaftica, pulfantia, fangui-ni ex corde ad omnes reliquas partes diffundendo fervientia, fi-guram coni ita referentia, ut procedendo a corde fenfim angu-fiiora evadant, in plurimosque fuo in progrelfu fundantur ra-mos , ac ramulos, qui circa extrema fiunt canales cylindrici, & mutantur modo in plexus reticulares , modo in penicillos, Ipiruhs, glomos &c, ac tandem in vafa ferofa , venas, V3fa jymphatica, aut duflus excretorios definunt. Componuntur ar-teriae membranis quinque , quarum prima vafculofa, altera cel-lulofa, 1tendinea, 4ta mufculofa ex fibris annularibus quam-plurimis conftans, 5ta nervea. jtfp Duae porro funt primariae arteriae: pulmonaris, & aorta nve arteria magna ex quibus oinnes reliquae tanquam rami ex cau-dice propagantur. Arteria pulmouaris e dextro cordis ventricu-lo oritur, ac primo in ramum dextrnm, & finiftrum, deinde innumeris aliis per folum pulmonem difiribuitur. Aorta unico trunco e iiniftro cordis ventriculo egreffa dividitur in homine in tres ramos afceudentes, & unum defcendentem. Rami afcen-dentes eihciunt duas carotides, dextram, & finiftram, & duas fubctauias. Quaeiibet carotidum circa laryngem faepius hinc in-de tlectitur, fcc dividitur in intemam, & exteruam; externa dat ramos laryngi, maxillis, linquae, labris , ori, nalo, oculis, auribus, temporibus, omnibusque partibus externis capitis; in- terna Dissertatio Qjparta. 179 terna cranium ingreditur, multisque flexibus cerebrum, ejut que membranas, oculos, nares, & aures internas adit. Ex fub claviis prodit arteria vertebralis, muicuiares colli, Jcapularis externa &c. Truncus defcendens aortx per thoracem, abdo-tnen usque ad os facrum delcendit, ex eoque oriuntur arteriae intercoftales, oefbphageae, diaphragmaticae, renales, mefen-teriaca fuperior &c. Vena funt va(a inflar coni inverfi, non pulfantia, (angui-nem, aliosque humores a partibus ad cor revehentia. Ortum ducunt ex arteriarum in ramufculos divilarum extremis, atque ad cor excurrentes in illud fanguinem ab arteriis receptum re-vehunt. Conftant cx tunicis membranacea, vafculofa, &mu-fculofa , verum tenuioribus , quam arteriae: tres vero earum principes: puimonatis, vena cava, & vena portae. Pulmonalis ad finiftrtjm cordis ventriculum magna apertura hiat, ubi pri. mo flnum format, deinde mox in quatuor , fubinde vero in innumeros ramos per pulmones diftributos dividitur. Vena cava ampliore adhuc flnu a dextro cordis ventriculo provenit, ibique venam coronariam cordis emittit , poftea dividitur in truncum fuperiorem, & inferiurem, qni in ramos plurimos per totum prope corpus funduntur, atque ex iis fanguinem ad cor vehunt. Vena portce arbori fimilis ex innumeris in abdomine ramulculis in truncum fatis magnum coalefcit , ac hepatis ca-vitatem tranfit, tum iterum in minora dividitur brachia, atque per hepatis totam maffam repit. Arteriae cum venis communicant ita, ut in has ex illis f liber fanguini tranfitus pateat. Haec arteriarum cum venis communicatio ana/lomofit Grnece audit ; Iicet autem fcnfi-bus, non ubique faltem, confpicua fit, eam tamen dari ex-perientia infra demonftrabitur. Venae & arteriae vi elaftica pollent ; nam tenfae ablata potentia priftino fitui redduntur. Hinc pro~majore fanguinis copia dilatari, pro minore contra-bi polfunt. 5- III. De nervis, membrants, Ugamentis, tendiritbus, mufcults. 7V TErvi funt partes albicantes, teretes, fpeciefilorum absque ^ * manifefto cavo , ex fibris , velut filaminibus tenuiifimis eompofitae, ortae vel e cerebro, aut potius ejus medulla ob* Wgata in cranio, vel emedulla fpinali, atque ab his adomnes corporis partes extenlae. Dixi absque mantfeflo cavo : nam_» Mn. phjjicx p, ll. Oo quam- lpo physicib Particolaris quamvis (enfu cavitas in nervorum filaminibns percipi nequeat, nanc tamen fubtilifRmam quandam in iis dari , perque illam (piritus animales , aut vitales commeare ex diftis in Meta-phyfica eft multo probabilius. Conflant nervi fubrtantia da-plici : interna una, eaque mednllacea, quae tamen in progreiTu nervorum nusquam ampiius in iis apparet ; altera externa, hacque membranofa. Iila eft propagatio medullaf cerebri, ce. rebelli, ant (pinalis fenfus expers ; pofterior eft continuatio piae matris, & fenfus vivacis. Dividi aifoient nervi in nervos terebrt, & in nervos medullt Jpinalis: illi funt, qui e medulla oblongata cerebri , hi qui e medulia fpinali oriuntur*, priorum 9, pofteriorum 72 paria nu. merantur. Par primum ex nervis cerebri eft olfaUorium, quod per os cribrofum, membranam narium fubit ; alterum eft opti. cum, quod tunicam retinam oculi efFormat •, tertium oculorm motorium , quod prope orbitam in fex ramos dividitur , e qui. bus unusquisque peculiare munus circa oculorum motus exer-cet; quartum gu/latorium , hoc perquam magnum eft, arque in cranio mox fub dura matre in tres infignes ramos dividitur, quorum unus variis oculi partibus , palpebris , mnfcuiis fron-tis, & nafi, tegumentisque faciei profpicit , alter per omnes maxill» fuperioris partes, labra, nafum , palatum , gingivas, dentes diftribuitur; tertius maxiilae inferioris partibus , denti. bus, & inprimis linguae prolpicit , ob quod totum par hujut nervi gnftatorii nomen accepit. Par quintum eft auditorium 1 hoc duobus oritur truncis, quorum unus foramen offis petrofi intrat, ac per varia foramella labyrinthum adit , per omnet ejus partes expanditur, & primariam organi auditus partem conftituit; alter ramulo fuo per tympanum auris funditur. Re-liqua paria nervorum cerebri hic praeteriri poffunt. Ex nervis meduilae fpinalis cervicis , aut coili funt paria 8 , dorfi 12. lumborum <;, offis facri itidem f. Membrana funt partes inftar lintei, vel chartae expanfae ex variis filaminibus fibrarum , & vafculis compofltae , variisque ufibus deftinatae. Membranae omnes fere corporis partes tum externas, tum internas ambiunt, firmant, defendunt. Pjur'" mae vivacis funt fenfus , multaequx harum propriis nominibus infigniuntur; cujusmodi funt cuticula, membrana adipofa, pieu-ra , pericranium , meninges &c. Ligamenta ad membranas accedunt, neque fere alio , qu31? ufu, & firmitate ab iis differunt , quatenus ex fibris fortiori-bus texta quaedam fortioris telae inftar efticiunt. Oflibus vin-cicndis ne facile luxari poflint , deftrviunt , praeditaque funt fua elafticitate, qua tenfa contrahi poflint: prout vero ad alia- rurn DISSERTATIO QjJARTA. Zgl rsm partium confiftentiam propius ac-cedunt, ita membrcnofa , nervea, tendinofa, cartilaginea dicuntur. Tendints funt partes mufculorum albicantes, eontinT* , ce-teris firmiores , tenuiores , extrema imprimis eorum confti-toentes, qux fi membranae , aut lintei inftar fint expanfx , tponturofes nuncupari folent. Muftuli funt partes illae rubicundae nervorum, & venarum fibriS intertextne, quas carnes vocamus , fibris , contra&ilibus, & vafis conftantes, inftrumentaque motus fpontanei cumpri-mis conftituente». In muftulo tres diftinguuntur partes, cor-pus videlicet ejus, & duo extrema. Extremum illud , in quo oritur mufculus, ejus ceput, item punflum fixum appellatur; cor-pus ipfum vtnter ejus audit; extremom akerum cauda, aut pun-flesj mobilt, vel ctiam ttndo mufculi nuncupatur, ac fi latum fit, aponeurofis dicitur, ut prius infinuatum eft. Aftio mu-lculi corporis motum efficiens in contraftione ventris, qua ejus extrema ad fe invicem accedunt, ficque partem, cui cauda_» muftuli inferitur, adducunt, movent, fita eft. Ex mulculis quidam focii, alii antagonifla nnncupantur: fociorum nomen ha-bent illi, qui in unam a£tionem concurrunt, quales funt fie-xores, & expanlbres bfachii, aliique ad easdem aftiones con-fpirantes. Antagoniftae illi audiunt, qui contrariis aflionibus inferviunt. Sic fi mufculus flexioni. brachii ferviens cum eocon-fideretur, qui expanfioni cjus fervit, hi antagoniftae funt, quo-rum cum uterque agit, brachium ercftum, ac rigidum effici-ant, immobilcque fervant. Fibrae muftulos efficientes vel re£tae funt, vel obliquae, transverfae, annulares, aut ipirales. Prseterea mufcuii alii funt fimplices, alii compofiti. Sim-plices dicuntur, qui uniformi fibrarum tra&u conftant; pro com. fofitis illi habentur, qui ex vario fibrarum tra£Iu eoque faep« contrario, immo ex diverfis quafi parvis muftulis componun-tur. Quo plures autem hujusmodi minores muftuli in unum coaleftunt, eo is fit craffior, ac robuftior. Motus plerorum-que muftulorum eft fpontaneus, qui animalis audit, quorundam tamen eft etiam neceffatius, qui naturalis nuncupatur, nonnul-lorum vero ex naturali, & Ipontaneo mixtus. Muftuli, qui lpontaneum motum habentv a cerebro, aut fpinali medulla, ii vero, qui necelTarium , a cerebello nervos accipiunt. Nomina fuamufculi ut plurimum vel ajpunfto fuo fixo, & mobili fi-niul, vel ab horum alterutro ftorfim, vel ab ufu, quem prae-cipue praeftant, vel a figura, & limilitudine, vel a loco, aut fitu, vel a magnitudine, ahisque fuis qualitaubus fortiuntur. Oo % ilV. 1$Z PHYSICiC Particolaris §. I V. De glatidulis, vajts lafieis lymphaticis, duflwns excre/oriis, /^Landul* fiint parces corporis ex congerie minutiiTimarum ar-teriarum , venarum , nervorum , & plerumque etiam du. £\u excretorio conflati, propria memHrana cinftae, varia; figu-roe, coloris, & confiftentise, ufibus diverfis, ut plurimum ta-men fecretioni alicujus liquidi deflinatse. Glandularum magna eft copia toto corpore hinc indefparfa : ex his aliquse funtglo-bofae propria membrana cinfiae, aliae funt conglomeratae, ex minoribus globulofis compofitae. Difcrimen earum a figura, magnitudine, colore , confiftentia, aut manere, fitu, locofo. mitur. Vafa laBea funt canalicali fubtiles, pellucidi in inteftinis, & mefenterio tantum exiftentes , liquorem Ia£tei coloris Cquem chylum dicimus,) ex alimentis digeftis ortum ex inteftinis fuf-cipientes, & per mefenterium ad peculiarem du£lum deducen-tes. Quare naec vafa funt quaedam fpecies venarum. Origo porro harum venarum, ut difla innuunt, efl ex inteftinis po-tiiTimum tenuibus omnibus, ex quibus radicibus innumeris pro-cedunt.Duplicis autem generis funt vafa la£fea: alia quae ab intefli. nis ad mefenterii.glandulas, alia.quae ab his ad receptaculum chyli, ubi eorum finis, abeunt.Haec prioribus ampliora , fed pauciora. Patet etiam ex diftis ufum vaforum la£leorum elfe: chylum, & lympham ex inteftinis per mefenterium ad receptaculum chy-li devehere. Eft vero hoc receptaculum fitum in finiftro late-re fuperiorum vertebrarum lumborum fub aorta , & vafis renis finiftri, fpeciem facculi referens figurae irregularis, nec raro duplex. ^jrg Vafa lymphatica funt canaliculi itidem fubtiles, teneri, pel-lucentes, liquidum tenue, fere aqueum, lymphatu appellari lo-litum a quamplurimis partibus more venarum verfus cor vehentes. Conftant porro vafa lymphatica, uti & Ia£tea tenuiffima membrana ; principium illarum eft in plerik que corporis partibus; inferuntur autem in varias venas majo-res, & praefertim in venam cavam, portae &c item in recepta-cnlum chyli, duftumque thoracicum. Ufus demum vaforum lymphaticoram eft lympham a nutritione redundantem vel ad maffam fanguineam, vel ad vafa chyffera a partibus revehere; lympha vero ipfa refluens pro chylo , & fanguine dilucndo infervit. J7P DuBus excretorii nuncupantur canales liquidum in certi* glandulis, aliisque vifceribus fecretum fufcip entes, & in de-Itinata loca excernentes , cjusmodi funt : novi Vercelloniani, qui Dissertatio Qjparta. 179 qni liqnidum fubfalfum in oelophagum , & ventriculum ex \ glandulis gaftricis conglomeratis, finiftro ventricuii orificio vi-1 cinis, item dorfalibus circa quintam thoracis vertebram fitis oriuntur, pluresque alii. §. V. Dt ojfe, cartilagbie , adipe. f\Sfa (unt partes corporis duriffimne, albae, fenfus expertes,58o " fulciendis , defendendisque mollibus deftinatae. Ona cum generantur, principio membranas molles smulantur, quae ex variis fibris, & vafis fubtilifiimis funt compofitae , a quibus fuum incrementum , ac nutrimentum defiimunt. Hae fibrae, & membranae lympha in iis infpiflata fenfim indurantur, & quafi cartilaginei evadunt, atque lamellas componunt: primis vero lamellis varia fubinde nova flrata fibrarum, & lamellarum inducuntur, quae demum firmiora reddita, & ope fibrarum obliquarum, transverfarum arftius compinguntur , osque con-flituunt. Ex quo fequitur : eo plnra ejusmodi ftrata fibrarum , & lamellarum in olfe fibi fuperpofita exiftere, quo hoc crafiius eft-, relinquunt autem in olfe fibrae foramella varia, refta.obli-qua, longitudinalia, transverfa, fucco pingui mednliofi) reple-ta. Differentia offium eft penes quantitatem, cavitatem, figu-ram, ufum; exceptis dentibus extra gingivas vefliuntur ofli membrana tenui, perieflio appellata , nervofa , vaftulofa , fen-fus acatilfimi, unde acutiflimus dolor, cum vulnus ad offa us-que pertingit. In olfe quovis Anatomici prster ejus cavitatem , conjun- f8l ftionem cum aliis olfibus, & ufiim, confiderant corpus ipfiim offis, quod tiiapbyjis nuncupatur, deinde apophyfes, & epiphjfes olfis. Eft vero disphjfis pars offis princeps, & maxima •, apo-pbyjts eft offis protuberantia, quae in finibus olfium confpici fo-'et cum offe reliquo continua , magis tamen porofa, & fpon-giofa, quam fit reliqui oflis. Apopbyjis etiam protuberantia , ['rominentia, procelfus , tuberculum ab Anatomicis vocari fo-et: ob varium quoque fitum, ufum, figuram diverfae apophy-fes diverfa nomina ab iisdem Anatomicis accepere , cujusmodi ftnt: caracoides, maftoides, glenoides &c. Ufus apophyfium : juvare articulationem , mufculis originem , & infertionem pribere commodiorem, eorumque faepe vim augere , defen-dere aiias partes &c. Epipbyfis eft olficulum ofii majori , & pnncipali medio cartilaginis adnatum. Epiphyfes in infanti-cartilagineae funt, m adultis in apophyles degenerant: in aduitis offibus medullofis pro operculo lerviunt, impediuntque, Oo 3 quo 594 Physicje Parttcularis quo minus medulla ex iis effluat, ant facile tranffiidet, promi» nentiis fiiis circa tendines vim muftulorum augent, muiculo-rum extremitatibus locum infertionis ampltorem prabent , in infantibus frequentiores fra£luras impediunt. Cfi2 Cavitatts offium aliae articulationum gratia fafltf fiint, alis ' ob alias caufas. Priores acetabula, cotyle , vei glene vocan-tur, humoremque continent oleofum, mucofimh , ex peculia» ribus giandulis, quae mucofie, aut muciiaginofe dicuntur, & ligamentis articuLorum, forfan etiam ex medulla expreifum, qui humor olfa fuper offa magis lubrica, & motui magis ic|o. nea reddit. Cavitates articulationibus non fervientes internae, fi majores fint, medullam, fi minores fuccum rubrum oleo-fum continent, & cavernulae offium nuncupantur : medulla, ac fuccus hic oleofus o(fa molliora, minusque fragilia reddit, Cartilago eii pars corporis offibus analoga, ilexilis, lubrica, «iaftica, nihil plerumque, vei parum medullofi continens, va» riis ufibus deferviens. ^83 Adeps efi fubflantia cralfa, oleofa, in celiulis membranaceis ubique fere in corpore a fanguine fecreta , & colle&a , ufibus variis dicata, a qua medulla offium fere fola fubtilitate differt. Dixi; ubique fert in corporeyrcma.Namlocus eius eft ubique fere lub cute, praeterea inter mufculorum interftitia, in orbita ocu-ii, in omento, mefenterio, circa renes, & pluribus aiiis locis. Conftat ex membrana tenui traniparente , innumeras ceilulas inter fe communicantes habente , & materia pingui , oleofa has cellulas implente , ex arteriolis illius membrans fecret». In hominibus multum macie confe&is foia haec membrana cel-lulofa absque materia oleofa fupereft. In cellulas adipis mem-branaceas pauci admodum ex nervis protertduntur , hinc exi-guus eft in adipe fenius. Adeps plura commoda corpori ad-Krf, nam tuetur illud adverfus frigus, faliumque acrimoniam, cutis mufculorum, aliarumque parcium, quibus interjacet, ije-xionem confervat, partium quarundam, ut ocuiorum , maxilW motum faciiitat, ad pulchritudinem corporis plunmum coa-fert, &c. §. v1. De unguibus, pilis, cnticula, & cute. -o^ T JNgues cartiiaginibus fimiles funt laminas quafi cotnt*, ex* jo-r tremis diaitorum manuum , & pedum appofitae. "ars extrema unguis apex ejus* iiii vero oppofita principium aut ra» dix nuncupatur: hnec tenuior , & mollior eft , illa craifiof, Jurior. Pars uaguis ad radicem caadieans ejas lunula audi. DrsSERTATlO Quarta. ipf Conftant vcro nngnes ex papillis nervoram cutaneis proionga-1 tis, induratis, inter (e firmiter connexis. Hinc ad radicem , ubi papillaehse adhuc tenuiores funt, acutus eft fenfus, in apice vero, ubi jam indurantur, fenfus nulius eft , ut refeftio ejus docet. Quia vero ungues papilli* cutaneis prolongatis con-ftant, ut reliquae papilue , ita & ipfi fuo in principio propria vafa, a quibus nutrrantur, habent, haeque papillx in princi-pio unguium funt velut radices, e qnibus fibrae induratae un-giiHim excreftunt. Singuiares ufus unguium attendenti faciif fe fe aperiunt Pili funt filamina pluribus in partibus eorporis, fed impri-^gy mis in capite cum gratia in longum a cute propullulantia , hi-que capitis pili capiliorum nomen obtinuere. Capilli pars ex-tra cutem apparet aequabiliter teres, microlcopio tamen luftrata fepe nodofa deprehenditur , nulia cavitas , nalli rami in cor-porc capilli notantur; extremitas tamen cjus faepe inftar pen-nicilli apparet fiffa. Pars pili intra cutem exiftens ejus radix, aut etiam ob fuam figuram buibuc nuncupatur ; verifimile au-tem eft illam e(fe cavam, & va(culofam ad eum modum , qu« penns avium juniorum fuis _ in radicibus , quae vafculo(a pars folliculo includitur; oriuntur pili in cute , infra cutem in pinguedinc probabiiiter ex nervis , non vero ex materia ex-crementitia, quemadmodum fuadet iftud dolor , qui in evul-fione pilorum fentitur. Color capillorum varius eft: in incolis regionum calidi(fi-marum nigerrimus, in incoiis regionum temperatarum fufcus, aut niger, in illorum vero, qui frigidas incolunt, flavus, ruf-fus, fubfufcus, ip(a quoque complexio calidior , aut frigidior ad capillorum colorcm facit. Ex abundantia pituitae albent ca-pilli, ex nimia bile rufefcunt, ex bile atra, & calore nigre-fcunt.Ad longitudinem quoquefacit calor: inregionibus admo-dam calidis cnpilli ut plurimum breviores, & crifpi, in tem-peratis autem iongiores deprchenduntur. Hominum ficciorum capilli duriores funt, humidiorum, & infantum molliores. Ek pilis quidam , ut capitis ad ornatum, 6t munimen adverfiisfri-§us, alii ad ornatum una & defcnfionem certorum organorum, nt fupercilia , cilia fiint conceflh Ciaicula eft mcmbrana tenuis totam cutem, cujus veluti pars f 8/ luaedam eft, ambicns; unde apud Gricos epidermis audit, color hujus in Europeis albus , in iEthiopibus niger, conftat ex mi-nutilfimis lamellis, veluti fquammulis arfte inter fe cohxren-tibus, microfcopio obfervabilibus , in quibus copiofilTima fora-mella pilis, tranfpirationi, & fudori tranfitum prxbentia , qus poros dicimus. Craflities epidermidis diverfa, in plantis ta-men pedum, & volis manuum maxima. Leewenhoeckio cuti- physicii Particularis cnla oriri videtur ab expanfione duftuum cutis excretoriorutn Ruyichio ab expanfione papiilarum cutis nervearnm, multas minutas fquammuias inter fe cohaerentes efficientium , Heirte-ro ab utrisque fimul. Defendit illa cutem ab attritu, dolore, & ficcitate, fenfum taftus, & nimiam humorum perlpiratio-nem moderatur. > Cutis eft membrana robufta inftar corii craifa, elaftica, to-tum corpus vefficns , fuperne cuticulae, ac reticulo Malpighii, inferne vero pinguedini cohaerens. Crafiities ejus, ut & duri-ties, perinde variis in partibus hominis, ac in aliis animali. bus varia eft, poris quoque majoribus, ac minoribus perfpira-tioni, fiidori, ac pilis transmittendis lervientibus gaudet. Com-ponitur fibris tendineis, tenacilfimis, mireque inter le imple-xis, vafis (anguiferis copiofifiimis, nec paucis nervis, papillas ut plurimum pyramidales per reticulum Malpighianum in cuti-culam protenfas habentibus , quae papillae in labris, volis manuum, atque imprimis circa digitorum apices , & in plantis pedum cuticula ablata max me funt confpicuae , taftusque or. ganum primarium conftituunt. Officium cutis e(t partes fubje-clas involvere, & defendere, organum ta£his confiituere. Rt-ticulum Malpighii , cujus meminieft tenuifiima membranula innumeris minutiflimis foramellis reticuli inftar perforata , inter cuticulam, & cutem pofita. Articulus Secundus. De capite hominis. $. I. Capitis defcriptio, divitio fpeflata fuperfcie. ) S~i.4pitis nomine venit pars noftri corporis nulli non nota, fu-^ premoe colli vertebrce infiftens. Figura hujus eft rotundo-oblonga , anterius , & pofterius eminens, ad latera eum in modum complanata, ut pars anterior, imprimis circa frontem minus fit lata, quam pofterior. Homines, qui figuram huic adverfam, aut ab hac recedentem na£ti funt, deformes, etiam laeli fnepe judicii e(fe confueverunt. Deformat hominem & nimia magnitudo capitis, nimia vero hujus parvitas non nio-do deformat, fed & judicii defeclui junila elfe confuevit. Caput fpeflata fiia fuperficie dividitur in partem non capill*' tam, quae facies dicitur, & capillatam. In non capillata capitis parte occurrunt frons, oculi, aures, nares, os &c de quibus poftea; dlssertatio quarta. poftea; partis capillatae pars anterior finciput, poflerior occiput fuperior tregma, & wre*, laterales vero partes tempora vo-cantur occurrunt in ea primo capiUi, tum cttticula, feu epi-iermis, infra hanc cutis, qua in capite craflior efl, quam in aliis humani corporis partibus •, fub cute deprehenduntur quatu. »r mufculi cranii valde tenues: duo in fronte, qui frontales, & ,duoin occipite, qui occipitales dicuntur, qui iuis tendinibus fu-perne cranium veluti galea cingunt. Pofi haec occurrit pericra-nium, fub quo intelligitur membrana tenuis quidem, at fatis valida, cum cranio, mufculis vicinis, & dura matre, per va-fa, & nervos capillares praefertim circa futuras communicans, totumque cranium ambiens. Subter pericranio efb perio/lium membrana priore fubtilior, cranio immediate adhaerens, fen-fusque acerrimi-,fequirur demumcm«a>», cui accedunt maxili», hisque contenta. §. I I. De cranio, & ejus futuris. CRanium eft pars capitis magnam illam offeam cavitatem ef- rcj ficiens, qua cerebrum concluditur. Cranium craffum efl: ut cerebro fit munimini; porofum: ut illo contentorum fit fa-cilior perfpiratio. Conftat cranium offibus oflo per varias fii-turas arftiffime inter fe connexis. Primum ex offibus cranii efl frontale five coronale, quod duplex in infantibus, in adultis ut plurimum fimplex, quandoque tamen& in hisadnafum usque bifidum. Secundum, & tertium fiint duo olTa parietalia, feu fincipi-tis, quae fermc quadrata funt. Quartum eft os occipitis, quod pofteriorem capitis partem totam occupat. Eft hoc omnium in homine folidiffimum , in inftnte recens nato quatuor ut plu. rimum fruftis conftans, habetque in inferiore fui parte foramen peramplum , per quod medulla cerebri fpinae dorfi communi-cac: foramen hoc circumftant dus apophyfes , quas Galenus coronas vocat, quaeque inter geminas cavitates primae vertebrae inferuntur, ac inclinando, erigendoque capiti inferviunt. Quintum & fextum funt o(fa temporaria, feu temporum, quo- J rvfm utrumque duplex fortitur nomen. Nam fiiperius ubi at-tenuatur, & in fqaammam definit, vocatur os fquammofum', in-ferius vero ob inaequales protuberantias , variasque apophyfes, luibus exafperatur, os petrojum audit. In parte hac olfium temporanorum petrofa notanda eft cavitas tympani auris, & in «a officula auditus quatuor , quatuorque foramina. Officulo-tum primum vocatur tnalleus , alterum incus , tertium ftapes, ^uartum os orbiculart, quod tamen Cl. Heiftero nonnifi epi-UJih. phjjicx p, 11, Pp phy <298 Phystc^e Particularis phyfis longioris cruris incudis videtur. Foraminurn unum eft, cui ftapedis bafis infiftit , fenefiraque ovalis dicitnr, alterumhuic vicinum fenedra rotmda : hoc ad cochleam , illud ad veftibu-Ium auris ducit; tercium foramen per canalem ad os defmit, quod duBus, aut tuba Euflachii vocatur, per quod nonnulti fu-mum tabacae ex ore per aures emittunt , & furdi ore aperto melius audiunt; quartum in cellulas proceffus maftoidei hiat. Septimum os dicicur fpbenoides a Graeca voce fpbin , quae cu-neum notat; dicitur item cuueiforme, ac bafilare ; quia inftar cunei , reliquis cranii olfibus eft infixum , & tanquam bafis pleraque fuflinet. Apophyfes habet internas & excernas , in-ternae formam habent aiicujus cellae , unde cellae fphenoides nuncupantur. Multa funt in hoc offe foramina,per quae venae, arteriae, nervi , & aliqui mufculi ducuntur. O&avum os efl etbmoides, feu cribriforme, quod inter duos oculos fub offefron-tali fitum efl; hujus pars fuperior proprie cribriformis, inferior fpongiola, tertia in medio narium plana , & fuperius veluti crilla galli. OiTa h,ec cranii exhibet fig. 41 , in qua a eft os frontale, b os fincipitis, c os occipitis , d os temporarium ,j os cribriforme , / os fphenoidis ( fig. 42 ) Sutura cranii funt commiffurae denticulares offa cranii ita connedentes, ut unius infbar appareant. Earum o£to in cra-nio numerantur: quarum aliae dicuntur propria , que fcilicet olfa cranii inter fe conjungunc: aliae communes, quae offa cranii adjunftis offibus ligant. Proprias hic commemorare libet , quae tres in cranio reperiuntur. Harum prima dicitur coronalts, duciturque a tempore ad tempus per verticem capitis. Secunda dicitur fagittalis, & procedit re£ta ex medio coronalis futurae usque ad occiput. Tertia vocatur lamboides, qus a duobus la-teribus partis inferioris occipitis afcendit , donec in futura fa-gittali jungatur. Suturas videre licet in figura prius citata. Quo fucurae arctiores funt , & olfa cranii minus porofa , eo homo ob defetlum perfpirationis capitis doloribus efl magis obnoxius; eo vero minus, quo futurae laxiores, & offa cranu magis porofa. §. III. t>e Mxillis , illisque infertis dentibus. fof JKJAxillarum nomine veniunt reliqua capitis offa fub anteriore parte cranii fita, ad hujus cavitatem nihil ficientia : ha* rum una fuperior eft, & im-nobilis cranii oflibus adhaeret , tera inferior mobilis. Superior quatuor habet prominentias • unarn in nafo, duas in malis, quae poma , aut pomula nuncu- pan- Dissertatio Qjparta. 179 pantur, qnarram, qnae dentium originem continet. Compo-nitur vero ex oiTibus undecim: quorum quinque (unt paria» impar unum in medio parium fitum. Par ex his primum eft lacrywale, per quod oculus cum nafo communicat , cui ofli adhaEret glandula . per quam pituita in nares defluit ; alterum najale g (fig. 41) tertium jugale i, quartum maxillare k , quin-tum palati / ( fig. 42 ) os impar vomer m fig. eadem. Maxilla inferior in pueris per cartilaginem dividitur , quae in adultis adeo induratur, ut duo offa in unum firmum con-creicant. Ex utraque parte hujus maxillae duo funt foramina: unum, pcr quod tranfeunt nervi, arteriae , venae dentium radi-cibus adnaerentes: aiterum, per quod iidem nervi , arteriae , vcnae exeunt, & per mentum , & labinm inferius diftribuun-tur. Maxillam inferiorem oftendit n fig. 41. Dentes funt offa ceteris duriora ad cibos conterendos , & ad vocem formandam defiinata : intra gingivas perioftio , non item exterius vefliuntur, fuis in radicibus cavi funt, eorum-que cavitates membrana vaiculofonervea inveflitae fimt , & foramella in fingulis radicibus habent pro ingreffu vaforum nu-tritioni, & fenfui fervientium. Dentes in homine funt com-muniter 32: fedecim videlicet in ftperiore , & totidem in in-feriore maxilla. Raro reperiuntur pauciores , rariffime plures. Sua vero ilii obtinuere nomina : anteriores dicuntur incifores^ nam cibis incidendis a natura deftinati funt, funtque quatuorin una, quatuor in altera maxilla, radicem-unam fimplicem oblon-gam habent, unde facilius quam ceteri cvelluntur. Pofl in-cifores fequuntur canini: hi lati funt ad bafim , verfus apicem in acumen inftar caninorum dentium definunt, aquibus nomen illis adhaefit. Ifti quoque unica radice , at praelonga praediti funt, hinc difficilius, quam incifores , evelli pofTunt. Dentes canini fuperiores aliquas nervorum fibras habcnt, quae ad ocu-lum pertingere videntur , eamque ob rem oculares audiunt. Caninos fubfequuntur molares una 8? altera parte , in utraqoe maxilla quinque molendis , & conterendis cibis fervientes, quam ob caufam afperi, duri, ceterisque majores , ac firmio-res funt, & maxillis triplici radice communiter adhaerent. Duo poflremi molarium dentes fapientia nuncupantur ex eo , quod non nifi m aetate proveQiore circa annum videlicet 2j pro-deant^». Pp a i IV. goo PhysicjE Particularis §. I V» De parribus cranio eoutentis, dura, pia matre, cerebro, & cerebelto. . y QUb cranio in conlpeflom veninnt mcmbranae duae, quas Grae-jj ci meninget, Arabes matres appeiiaverunt. Ex his ea, quoe cranio proxime fubjicitur, fortior, robuftior, fibrisque teadi-neis conftans eft, atque dura mater audit: altera infra hanc pofita tenuior pia mater, vel ttnuis meninx appellatur. Inter jnas membranas Recentiores tertiam admodum tenuem, araae-arum telae fimtlem, eamque ob rem arocbnoidem appellatam flatuunt. Dura mater non modo ad defenfioncm, verum etiam ad divifionem cerebri in binas partes, ejusque a cerebello fe-parationem deftinata videtur; arterias, & venas non paucas ha-bet, notaturque in ea motus (yftoles, & diaftoles, qui non a motu cerebri, led a motu plurimarum ejus arteriarum, quibus lcatet, oriuntur. Pia mater totum cerebrum immediate ample. ftitur, & inftar bonae matris finu fuo molliter fovet : eft fen-fus acutiifimi, vafa fanguifera habet adeo copiola, ut folis illn contexta videatur. Cerebrum in duas partes dividitur, anteriorem A A (fig. 4j ) quae cerebri nomen fibi proprium fecit, & cerebellum B B. Cerebrum in duo hemifphaeria difpefcitur per finum fagittalem, qui fig. 44. ad a a falcis inftar confpicitur. Magnitudo cere-bri in homine comparate ad molem ejus corporis eft multo ma. jor, quam in aliis animalibus: bubulum certe cerebrum abhu-mano fere triplc fuperatur. Nam ia homine iftud ad 4 > atqae j libras reperitur. »qq In cerebro 1. in confiderationem venit fubftantia cintrkk, ' five corticalis bb, ( fig. 44 ) cujus cralfities eft duarum quafi li-nearum , ftcundum Malpighium, & plerosque Recentiores glandulofa , fecundum Ruyichium tota vafculoia. z. In coufi» derationem venit priori fubjefta fubftantia interior alba c c(fig« 49 ) meduUaris difta. Haec videtur e(fe fibrofa, tubulofai do-rior eft corticali, oriturque ex arteriolis minimis fubftantiae cor-ticalis. }. Corpus callofium d ( fig. 44 ) quod album , duriufcu-lum eft, & hemifphseria cerebri fibris transverfis conjungit. W hoc quatuor ventriculi occurrunt: duo nempe anteriores 11 irt quibus plexus choroideus f /, corpora ftriata g g ( fig. 45 C x thalami nervorum opticorum h b: hi duo ventriculi per foru'* cem i ( fig. 4 4) & ftpturn peUucidum dividuntur. Tertius ven-triculus eft k ( fig. eadem ) in hoc pofita eft celebris glandula a fimilitudine nucis pinee pinealis difta, fubftantiae cinericiae nwi-lis, & fpongiofae, quae videcur in /(fig. 45) huic adpceac Dissertatio Qjparta. 179 siates m m, & teftes n «. Infra haec corpora fitns eft ventri-culos quartns o a figura calamus fcriptorius nuncupatus, qui per rotund >m foramen p, quoda«ar appellatur, cum ventriculo ter-tio commonicat, quod ex altera parte usque ad rimam q por-rigitur. Cerehelli exteriorem formam exhibet fig. 4? , interiorem 600 4? in BB; hoc, quemadmodum prior figura oftendit, exterius variis fulcis transverfalibus ita exaratur, ut per gradus utrinque tanquam per diverlorum circulorum fegmenta fenfim minua-tur, & in procejftm vermiformem diftum , anteriorem , & po-fteriorem definat. Subftantia cerebelli corticalis , & medulla-ris eft, fed corticalis longe hic copiofior medullari , atque fi in partem dextram, & finiftram cultro dividator , arbotculas cum gratia reprasfentat , quarum trunci pedunculos cerebelli vr conftituunt. Ad extremum hic notanda eft medulta oblon-gata D ( fig. 45, & 4? ) quaJ ex parte medullari cerebri , & cerebelli orta, circiter 4 pollices ab anteriore parte priorum ventriculorum usque ad finem quarti porrigitur , fiibindeque per magnum foramen oftis occipitis extenditur, fpinalique me-dullas, acnervis, de quibus n. n2 fermonem fecimus, origi. nem praebet. Quo autem ordine nervorum paria ex medulla oblongata erumpant, exhibet fig. 4j, in qua numeri 1 1 often-dunt par nervorum olfaLloriorum; 2 , 2 par opticorum ; j, j par oculorum motoriorum , 4, 4 nervos patheticos mufcu-lum oculi trochlearem adeuntes; f , f guftatorios ; 6 , 6 ab-ducentes, qui poti(fimum ad mufculum oculum abducentem, feu indignabundum abeunt; "7, 7 nervos duos acnfticos, feu au-ditorios; 8, 8 vagos, 9, 9 linquales repraefentant. Spinalem medullam, ex qua jj reliqua paria nervorum prodeont, mon-ftrat fig. 4*. §. V. De oculis. OCuli binS hominis fpeculae, duo nobis concefli , ut defi-goi ciente ono , alterius adhuc beneficio uti poflimus. Partes oculorum aliae externae, internae aliae: ex externis fiint: orbitae, palpebrs, cilia, & fupercilia, internae funt: mufculi , tunicae, humores. Orbit* oculorum lunt duae mfignes cavitates offeae fub fronte ad latera nafi excavatae. In fingulis orbitis tria de-prehenduntur foramina, e quibus illud , quod omnium inti-mum eft, nervo optico tranfitum praebet ; per alter .m , qu<>d laterale eft , nervi oculorum motores una cum venis, & arte-riis ocolorum propagantur j tatium nafb contiguum f b oife Pp i eth- <302 Phystc^e Particularis ethmoide conftitutum ad interiora nafi, & ad palatum ducitur atque lacrymas confuevit transmittere , unde koynmle nun-cupatur. 602 Palpebra funt geminT oculorum fore» apertae in vigilia , in fomno claufae, motum habent velocilfimum , pulve-em , fo. mum , aliasque aeris impuritates ab ocu'is arcent, lumen ni. mium prohibent, corneam humeflant, & continuo fuo niotu abftergunt; confiant vero ex epidermide, cute tenera, & car. tilagine arcuformi, tarfus di£la, quibus lubfternitur membrana valde lubrica, fenfilis, perioftio , & albugines cculi contigua. Superior palpebra motus fuos peragit duorum mufculorum ope; altero , qui vocatur rtdus, elevatur; altero, qui crbicularis aa-dit, deprimitnr. Ad concurfum palpebrarum duo confpiciun-tur ang li, qui oculi canthi nuncupantur, horum internus nafo fcilket vicinus, major eft, in eoque fita e(l glanduia lacrymalisf foramini Iacrymali incumbens. Hsc glandula foramellis mul-tis pertufa eft, unde fi cafu aliquo corrodatur, indurefcat-j, exafperetur, conftringatur , lacrymas fundit: humor , fpiri-tusve acer, ct naflurtii , item ventus exafperat hanc glandu-lam, dolor eam conflringit •, hinc multum dolentium oculi la-crymantur, lacrymantur quoque non dolentium, cum acri hu-more, fpiritu , aut falibusperftringuntur, quemadmodum etiam eorum oculi lacrymari conlueverunt , apud quos glandula la-crymalis corrofa , aut indurata eft. In altero oculi cantho al-tera glandula eft, qoae oculos continuo hume£lat , motumque iis reddit faciliorem. ^03 Sunt etiam alia duo exilia foramina in angulo majori ad fines tarforum , quae pun£la lacrymalia dicuntur, per haec in-tra palpebrarum membranas admilfas humor pervadit usquead rrembranam nafum mterius veftientem , eamque humeftat Unde fi hic humor fit fortaiTis copiofior , aut palpebrarum membrans rigefcant, ut hyeme, ille nobis per nares deilillat, fi copiofior fir, atque fimul etiam acer, fternutationem quoque nobis inducit. Hinc ratio reddi poteft: cur folem afpicientes ad ller.iutationem provocemur. Nempe fbl fuis radiis com-movet hnnc humorem', commotione ejus fa£Ia ipfum dcfluxu fubito vellicat, ficque fternutationis motum procurat Uide tali cafii impeditur fternutatio majorem oculi canthum compri-mendo. Hoc enim fa£!o obftrufta via humor ille non per na-res defluit , fed in lacrymam abit. 604 Cilta funt pili palpebrarum marginibus uno fimplici ordine inferti, & non nihil furfiim inflexi; fuptrcilia vero alii pili font jn frontis origine fuper palpebras nobis donati. Cilia oculum muniunt, ne leviora corpufcula delabentia facile in ipfum in-cidant; fupercilia tum adornatum homin.s , tum ad fudorem ex dlssertatio ouarta. 303 ex fronte deflunm arcendum ah oculis faciunt. Hxc de parti-bus ocuii externis, ad quas quiajnufculi quoque propius acce-dunt, inter parces interiores oculi de his primum , tum de aliis tunicis videlicet,. & humortbus bulbum oculi componenti. bus fermo crit. Igitur Sex mufculi oculorum motores in orbita reperiuntur , quo- 6of rum 4 reBi nominantur, qui motum retlum oculi furfum, de-orfum , & ad latera efficiunt , duo vero obliqui , qui oculos oblique movent. His omnibus copiofus adeps interjicitur,tum ad faciliorem motum, tum ad humeftacionem , ac calefaftio-nem bulbi. Exhibet hos mufculos fig. 47 Tab. 7. Primus ho. rum g oculos atcollit, quod fuperbis ftmiliare eft , indeque fu-pnbus & ip(e audit; alter b oculum deprimit, hinc humilis ap. psllatur; tertius k oculum verfiis nafum fleQit , qui flexus in-ter bibendum communis , cum bibentcs in fcyphum ordinarie infpiciamus , eamque ob rem bibitotius dicitur ; quartus i ad exteriorem canthum oculum trahit , ut apud indignabundos evenit, hinc imiiguabundus nuncupatur ; quintus l , & fextus m circumaBores vocantur, eo quod aliquantum oculum in orbem agant. Ex his l eft fuperior, diciturque etiam trochlearis, m eft inferior, qtii oculum firrfum , (icut prior deorfum vertit. Duos hos mulculos nonnulli amatcrios quoque vocitant , eo quod amantes, dum biandiuntur, his mufcuiis oculos ahquan-tum in orbem agant. Tunicarum bulbum oculi componentium prima eft albuginea ,606 circa iridem oculi albicans , altero nomine adnata, aut etiam conjuufliva: hoc poftremo nomine idcirco appellata , quia ocu-lum orbitae conjungit. Derivatur illa a pericranio , porrigitur usque ad lridem oculi, eilque fenfus exquifitiffimi ; hanc re-proefentat fig. 48 ad a a. Alteraa dura matrc orta totum bul» bum oculi conveftit, in duasque dividitur, fcleroticam nimi-rum, &comeam. Sclerotica a comea usque ad nervum opticum, \h b videlicet usque ad g protenditur, pofterioremque par-tem oculi tegit; comea vero a (clerotica ad apicein oculi c pro-currit, totamque bulbi partem anteriorem vertit; fcierotica du-ra, & opaca, cornea peliucida eft inftar cornu maxime pellu-ceatis, a quo nomen fumpfit. Poit has (equitur choroides d d mox iub fclerotica fita, in hominenigra, hujus pars anterior a d d in e e procurrens uvea dicitur. Uvea in medio fui per-forata eft, quod foramen pupiUam oculi ethcit , foramen hoc di-latari, ac minui poteit: dilatatur in minore, contrahitur in ma-jore luce. Uvea circa pupiilam varii coloris circulum exhiliec , qui iris oculi appellacur. Poftrema tunicarum eil retiua : haec tenerrima, albicans, & quafi mucofa apparec, eftque uervi op-tici expanfio, oculi & vifus pars primaria. Physic.?: Particularis Hwnores inter oculi tunicas tres continenter, quoram pri-mus eft aqueus, qui anteriorem partem ocuii occupat, in quo uvea velut libere flu£luat. Aiter humorum vitreus appellatur, qui multo copiofior eft aqueo, eoque denfior, vitro fufb fimi-lis, limpidus tamen: implet pofleriores partes oculi, eftque tunicse retinx parte pofteriore ubique contiguus, eamque ex-pandens. Tertius eft cryflaltinus intra aqueum, & vitreum fi-tus, fere lentiformis, reliquis folidior, ninc reftius lens cry/lal. lina dicitur. Hic foveae humoris vitrei ope tunicae tenuiffima: inclufus, a ligamento ciiiari inter aqueum , & vitreum humo-rem mox poft pupiilam quafi libere luipenfus, ejusque opemo-bihs ex multis lameliis pellucentibus, vafculofis ad ceparum fjmilitudinem eft conftru&us, fub cujus tamen membrana faepe aliquid humoris aquei continetur. Uris in tres partes dividitur : exttmam videlicet, meStam. & intimam: extima auris externa, atque ctiam vulgo au. rictila audit, media tympanum , intima labyrinthus nuncupatur. Auris externa , ut nullus non novit, cartilaginea eft, ac ita expanfa, in variasque plicas convoluta , ut fonum copiofe ex» cipere, & in aurem poft plures reflexiones introduce.re queat. Hinc homines, quibus refcfta eft auricula , confufius, & ob-icurius audiunt; animalia vero , quae longiores aures nafta funt, fono excitato eam in partem aures erigunt , ex qua allabitur fonus, ut melius eum percipiant. Exhibet auriculam A B ( fig.49) cujus fundus verfus C concba dicitar ex C ad D eft meatus auditorius, five canalis , qui a concha ortus usque ai tympanum E partem mediam auris porrieitar. Meatus aadi-torius varios flexus habet, quiplurium reflexionum gratia fa£ti videntur, atque etiam ne quandoque validus lonus in aurem re£ta eopiofe illapfus tympanum lsedat. Infunt praeterea mea-tui auditorio plures glandula2 , e quibus prodic flavus ille, ac glutinofus humor,qui ob fimilitudinem aliquam cers cerumeu audit. Finis ejus videtur , ut animalcula aurem fubingreifa ipfo veiut vifco teneantur, neque ad ulceriora prorepant. Noxius tamen etiam hic humor evadere poteft, fi ejus magna copia in aure diu ftagnare finatur. Nam fi fe ad tympanum diftundat, iW" demque concrefcat , tympanum laedere poteft obfervante Cl. du Verney, qui ordinariae furditatis hanc ceruminis concretio» nem caufam elfe exiftimat. §. V l De auribut, Tyv- Dissertatio Qjparta. 179 Tympanum anris dicitur cavitis ejus intra meatum audito-609 rium , & labyrvnthum comprehenfa, uno, & altero fui extrc-mo membrana conclufo , ob quod nomen tympani accepit_s. Membrana tympani tenuis eft , duplici, vel triplici lamella conftans, & verfus meatum auditorium nonnihil concava, ne-que perpendiculariter deorfum , at potius oblique jntrorfum fita, cui ramus quinti paris nervorum pro chorda, ut in tym-pano caftrenfi, fubneiEiitur. Intra duas tympani membranas deprehenduntur 4officula : os videlicet orbiculare i ( fig.eadem^ ftapes 2 , incus 5 , & malleolus, cujus pars 4 manubrium di-citur, fervitque tendendo tympano. In tympuni membrana meatum auditorium refpiciente nonnulli porf Rivinum foramen exiguum ftatuunt, per quod qnidam tabaci fumum ore attra-flum per aurem emittunt , ut fupra infinuatum cft. Dantur & in altera tympani membrana foramina bina, qux feneftrae dici amant, harum una feneftra ovalis , altera rotunda : ovalis ad veftibulum ducit, cui ftapes infiflit, rotunda ad cochleam. Prster has feneffras infuper hic notari meretur foramen unum per tubam , five duflum Euftachii FF ( fig.eadO in os de-finens. Labyrinthus nomen ex ec accepit, quod in femicirculisoffeis 610 fic excavatus fit , ut ex majore illius cavitate , quaj veftibu-lum nominatur , aliae omnes cavitates , aut duftus oriantur, & in enm abfolutis fuis gyris tandem defmant. In labyrintho tria obfervanda veniunt: veftibulnm G (" fig. ead.) tres cana-les femicircnlares H I K, & cochlea L. Veflibulum eft cavitas mediam labyrinthi partem efficiens, cujus introitum feneftra ovalis conftituit. Canalts tres, de quibus agimus , quinque oftiis in veftibulum hiant. Cochlea eft pars canalibus his op-pofita, cochleae fimilis , fpiras duas cum dimidia perficiens. Per omnia labyrinthi cava membrana fubtiliffima procurrit, qune ab expanfione nervi auditorii 0 (fig. ead.) oritur, prima-tiamque auditus organum efficit. §. VII. De nafo, labiis, lingua , palato. IN nnfo duas partes diftinguere oportet: externam unam , 511 cuique confp cuam , alteram internam , quae prorfus abdita , oflique cnbriformi fubjacet. Pars externa per feptum par-fim offeum , partim cartilagineum in duas partes dividitur , ^uarum quaelibet fuperius duo foramina, feu duos finus habet. Sinuum horum unus ad os fpongiofum afcendit , alter ad pa-'atum , & fauces defcendit, per quem nonnunquam potus in Mit.pbyfa4p.j1. Qg nares 306" physic.fi P articul ar.is nares afcendit, & nafi excrementa in os commigrant. Cutis fub fcpto medio craffior eft, interiusque pilis conveftitur, qui vibrjjfte nuncupantur. OfTa nafi lateralia partem nafi fuperio-rem immobilem fuftinent, & finus nafi , naresque nuncupan-tur, eo quod per hos Hnus aer, ac odores nare confueverint. Nafi pars interior oflibus pluribus in cartibginem excurrenti-bus conftat, quas membrana tenuis , mollis , rubra interius veftit, quje a dura matre oriri dicitur, & mucofa, atqueetiam pituitaria nuncupatur ex eo : quod ofcula du&uum excretorio-rum in ea dcprehendantur. Per hanc membranam nervi quo. que fparfi funt i. olfa&orii fatis infignes ; 2 rami quidam gu-ftatorii, qui quia communionem etiam cum oculis habent_j, eificitur: ut odor acer lacrymas cieat , fuavis vero falivam moveat. 612 Labia bina lunt, quorum media rima os concluditur : ho-rum partes foras prominentes , ac rubeae prolabia appellantur, Conftant labra potiffimum ex mufculis , nervorum propagines exquifitum fenfum iis tribuunt, arteriae vero in prolabia co-piofiim fanguinem vehentes eis ruborem concilians. linguct membrana exterior multum porofa , in hominibus mediocriter laevis, in plerisque brutis afpera eft. Porofa eft, ut falivam aiimentis humeftandis tranfmittat; afpera , ut ali-menta facilius verfet, deglutiat , comminuat. Sub exteriore hac membrana pofita cft altera tenuis nervea totam linguse fubftantiam undique circumdans , & plurimas habens exiles prominentias, quas papiUasnerveas dicimus , quxinnumeris pro-pe tenuilfimis nervis funt intricatae. Sub hac membrana latec crufta quaedam carnofa, & glutinofa , variis foramellis inffir cribri pertufa , per qu® foramella eminent papillae nerves : cor-pufcula fapida in hac crulta carnofa diutius detinentur, & me-lius papillis applicantur, ut guftus perceptio major , & diutur. nior exiftat. Vafa linguam irrigantia funt arteriae dux a caro-tidibus , totidemque venae a jugularibus prodeuntes. Os hyoi-des linguae radici coh eret ica, ut inter hanc , & laryngem fi-tum fit, & una cum lingua moveatur. Infervit hoc os glo' tiendis cibis , figuraque literam V refert. 614 Palaeum eft pars oris fuperior , in modum fornicis leviter concava, conftat came giandulofa , cui fuperinducitur tunica multis pertufa foramellis, faiivx liquorem transmittentibus. In fundo palati pendet caruncula quxdam rubea , fungofa , 'on' giufcula , qune uvula, atque etiam gurgulio audit, e tnedio jux-ta narium meatus procedens definit fupra laryngem in obtu-fum apicem, pituitae affluxu facile intumefcic, tuncque refp'-ratio evadit ditlicilior, & cibi dilficulter deglutiuntur. AR* Dissertatio Quarta. 307 Articulus Tertius. De Thorace. THorax efl illa cavitas, quae fuperius claviculis, inferius diaphragmate , utrinque coflis , parte anteriore fterno , & pofteriore olfibus dorfi circumfcribitur: fternum pe-ftus dicitur, poftica pars dorfum appellatur. Partes thoracis aliae funt continentes, contentae aliae. Continentes funt offa varia: flernum videlicet, dorfales vertebrae , cofts, lcapulae , claviculae, deinde mufculi thoracis, diaphragma, pleura, me-diaftinum, quibus accedunt cuticula, cutis, adeps, perioftia tanquam communia integumenta. Contentae funt: cor cum (uo pericardio, pulmones, trachea, oefophagus , portio truncorum aortae, & venae cavse aliaque minora vafa, ac collum , quod thoraci infiftit. De collo, & partibus continentibus primum , deinde de contentis agetur. §. I. De partibus continentibus thoracis. nTHoracis infignis, ac praecipua pars offea eft racbis, feu fpi.6l$ na dorfi P ( fig. $o ) quae continet 24 vertebras nomen in-de ducentes, quod earum opecollum, truncusquecorporisver-ti poftit, ex quibus 7 ad collum, 12 ad dorfum, $ ad lumbos pertinent. Septem fuperioribus dorfi vertebris innexae funt 7 vera coflte, quae fterno Q^adhnerent; 5 vero vertebris dorfi in-ferioribus adneftuntur falfae, aut fpuria: coftce, quae ad fternum non pertingunt, fed earum extremitas immediate fuperiori co-ftae adjungitur. Sternwn eft os peftoris parte inferiore in carti-laginem definens; claviculas humerorum fig. eadem exhibet ad S S, fcapulas ad T T. In collo praeter 7 vertebras, quarum meminimus, notanda 616 funt: ven® jugulares, arteriae cervicales, charotides, & duo alia niajora vafa, feu tubi fatis ampli, afpera fcilicet arteria, feu 'rachea, & oefophagus, feu infundibulum, quo cibus , potus-que in ftomachum infunditur. Tracbea eft canalis cartilagineus, a faucibus ad pulmones extenfus, quem A a fig. , & exhibet. Dividitur hic in laryngem, & afperam arteriam ftri-fte talem. Larynx eft pars fiprema afperae arteriae, quae potifl finaum ex carnlaginibus conftat. In haca a ( fig. jz ) eft car-tilago tbiroides , vulgo pomum Adami , b cartilago circoides, c epi. glottis; praetereo hic mufculos , qui laryngem furfum, ac deor- 3 ' fwn <308 Phystc^e Particularis fum trahunt, tracheamque claudunt, ac aperiunt. Afpera ria ftrifie talis, five truncus trachete interius circirer 20 cartila-ginibus fem;circularibus conftat, exterius vero tunica membra-nola. & mulculofa veftitur, ne fcilicet oefophagus illi proxi-mus L (fig. fO Per eam l®datur; principium hujus rotun. dum efi, digitum facile admittens, finis paulo anguftior fub flerno thoracem fubit, ubi antequam pulmones ingrediatur, in duosramos: dexrum, &finiftrum, qui branchia dicuntur, di-viditur, ut figura citata oftendit, quae fubinde utrinque per pul-mones fubtililfimis ramis diftribuuntur, donec in veficulas de-finant. 6l? Oefophagus latine gula a faucibus initium fumens fub trachea, ubi haec juxta modo di£la larynx nominatur, primum reftade-fcendit, hinc ad quintam vertebram nonnihil dextrofum, ad nonam vero iterum finiftrolum defie£lit, demum ad undecimam vertebram diaphragma tranfiens fuperiori onficio ventriculi ad-nalcitur, eumque fufpenfum tenet. Oelbphagus fubftantia camofie eft, & membranofae, ut commode extendi, & con-trahi poflit, tribusque e tunicis componitur. 6lS Pleura eft membrana laevis, robufta, & tenfa , coftis, mu-lculisque intercoftalibus adhoerens, totumque thoracis cavum veftiens. Dupla eft haec membrana, quae tamen talis elfe fa-cilius circa dorlales vertebras, & in mediaftino , quam aiibi.de-prehenditur. Intra has oberrant nervorum, & arteriarum, fi£ venarum rami, unde fenfus in ea eximius. Quod fi fanguis extra vafa effluens intra has membranas pleura: concrefcat, ge-neratur pleuritis. Si vero ferofitas aliqua, pravus humor, aut flatus inter eas concludatur, ut interdum poft magnos calores, agitationes fubitanee refrigerato corpore accidit, tunc fpuria pieuritis, aut adminus punfturae laterum in homine exori-untur. Mediaflinum eft membrana duplcx , a pleura, cumquacon. tinuaeft, originem ducens fub fterno fita, eique firmiter co-haerens, thoracem fecundum longitudinem in duas partes de-xtram, & liniftram divrdens. Ambic mediaftinum cor cum fuo pericardio, firnul & venam cavam, oefophagum, & quot dam nervos, adhxret immediate claviculis, usque ad dia-phragma protenditur , hoc una , & cor ipfum fulpenfum-» tenet. <>20 Diapbragma eft pellis ampla, muiculola, robufta abdomen tranfverfe a thorace diftinguens, unde a latinis feptum tranfver-fum nuncupatur. Situm habet inter thoracem, & abdomen i» obliquum, ut anterior pars ejus fit elevatior, pofterior deprel-fior, eftque in modum cujusdam fornicis mobilis, modo inlu-periorem, modo in inferiorem partem arcuati, adhaeret fterno» coftis Dissert atio Quarta. 309 coflis fpariis, pericardio, mediaflino, & vertebris lumborum-, figuram habet fere orbicularem, in periphena ee ( fig. 5 1 ) elTtcarneum, in centro vero nervofum. Duo magna forami-na//"hicnotari folent: unum in medio diaphragmatis dextrum, per quod venam cavam . alterum finiftrum , per quod oefopha-gum transmittit. Diaphragma refpirationis fingularc organum e(t: in infpiratione movetur illud deorfum , in exfpiratione ve-ro furfum in cavum thoracis. Unde fi diaphragma praefertim in medio laedatur, vita hominis ceffat. 2. Servit diaphragma pro motu promovendo ventriculi, inteftinorum, chyli, hepatis, lienis, bilis, fanguinis, pro juvanda expulfione fecum , uri-nae &c. Rifus quoque diaphragmati tribuitur ; nam hic non aliud effe videtur, quam tremula quaedam ejus fuccuffio , quae per nervos , & mufculos ad buccam , & genas usque propa-gatur. Singultus etiam motui convulfivo diaphragmatis ad-lcribitur. §. I I. De pertcardio , corde pulmone. pEricardium eft faccus quidam membranaceus in parte me- g^i * dia, & infima thoracis inter duos pulmonis lobos fitus.cor thecae inftar laxe concludens. Figura ejus eft conoidea, cordi analoga, fere triangularis ; conneftitur cum mediaftino , dia-phragmate, & vafis cordis magnis, five communibus, a qui-bus hoc fimul cum corde fuftinetur. Conftat membrana du-plici, quarum una exterior videlicet, communis illi cum me-diaftino, & pleura, altera interior , ipfi propria , lubrica , ac cum tunicis majorum vaforum continua, in qua quandoque in-gens multitudo pororum majufculorum apparet. Sunt in peri-cardio vafa quoque arteriofa, & venofa, lymphatica, nervi: fervit fuftentando cordi quafi penduloid maxime temporis, quan-do dorfo incumbimus , deinde arcet a corde frigidiorem aerem, ne is pulmones ingreffus ipfum offendat, arcet item pus, aquam, fanguinem in thorace quandoque haerentem, ne cor laedere pof. fint, demum liquorem pro magis expedito cordis motu con-tinet. Eft vero hic liquor fimilis aquae illi, in qua crudae car-nes lotoe funt, modicus eft plerumque, videturque Cl. Heifte-ro ex auriculis cordis per ejus fyftolen exprimi, atque per po-ros pericardii abforberi. Si hic humor nimis copiofus in peri-cardio accrefcat, palpitatio cordis frequentior, quin & fuffoca-tio in homine accidit. Cor eft pars hominis mufculofa , robufta , pericardio inclu- 621 fa, m medio fere thoracis inter pulmones pendula, circulatio- 3 nis <310 Phystc^e Particularis nis fanguinis , & vita: organum praecipuum. Figura hujus ad conicam ( fig, $3 ) accedit, atque pars amplior G bafts, te-nuior B opex cordis audit: fitus illius efl fere horizontalis, ut bafis in dextro, apex cum maxima cordis parte in finiftro late-re, ubi puifare percipitur, haereat. Longitudo cordis in adul-tis eft circiter 5 pcll. latitudo poll.4 Conneflitur vero interven-tu pericardii cum mediaftino , fierno, vertebris , & diaphragma-tis quafi media parte, ne in motibus fua e fede aliquo modo deturbetur, invertatur, aut diflorqueatur. Praeterea cor ipfum fua bafi vafis communibus fanguiferis majoribus cohaeret, vena videlicet cava C (fig. ead. ) arteriae pulmonali D, venae pul-monali E, & arteriae magnae F; mucro ieu apex cordis undi-que liber eft. Ex hcc vero innotefcit 4 elfe vafa communia fan-guifera magna in corde: duas nempe venas, cavam, & pulmo-nalem, duas arterias , pulmonalem, & magnam five aortam, Habet cor propria quoque vala ianguifera, quae vena coronaria K K ( fig. ead- ) dicuntur, per quse nutrimcntum cordi ad-vehitur. €23 Notanda ad haec in corde fequentia: duae auricula in bafi cordis, dextraG, & finiftraH. Dextra longe major eft, quam finiftra , funtque hae auriculae diverticula quxdam fanguinis, dum cor eft in fyftole. Hinc eft, quod ipfc quoque motu fy-ftoles, & diaftoles moveantur, diverfo tamen ordine , ac tem-pore. Nam diaftole ventriculorum cordis cum fyftole auricula-rum concurrit, & viciflim. 2. Cavitates duae, quae cordis ven. triculi dicuntur. Ex his ventriculus dexter L ( fig. 54 ) te-nuior, & debilior, fed ut plurimum finiftro capacior fangui-nem ex vena cava, & aurrcula dextra recipit , atqre in arte-riam pulmonalem, ac pulmones expellit-, finiiier Mlongero-buftior, & craflior, fed dextro anguftior fanguinem ex vena pul-monali, ex auricula finiftra accipit, atque in aortam magna vi extrudit. Iile in anteriore thoracis parte, hic in pofteriore fi-tus eft. 3. Inter hos duos ventriculos feptum N robuftum in-tercedit. 4. Lacertuli five columna carnea ad a a, b b cam ful-cis interjefiis in utriusque ventriculi, & auriculae parietibus quam plurimi occurrunt, totidem quafi parvi mufculi, ex quo-rum tendinearum fibrarum concurfu fiunt peculiares membra-nx valvulx nuncupatae, ad orificia auricularum cordis pofitae. Ejusmodi columna etiam ex uno ventriculorum latere in op-pofitumtransverfceferuntur, partim ut in fyftole contfaftionem cordis juvent, partim ut in diaftole nimiam eorum dilatatio-nem impediant. Ex his vero conjicere licet, cordis J}fiole" tunc accidere, cum arftantur ipfius ventriculi, ac fibrae fpira-les contorquentur, & apex a bali recedit, pe£lusque ferit j dia/lolen vero tunc, cum fpirales fibrae evolvuntur, & apex ad bafim D.isse RTATro Quarta. 311 bafim accedic. f, Valvulje, quaram mentio fafta, triplicis ge-neris in corde inveniuntur: harum quaedam tricufpidales dicun-tur, tresque fiint ad ingreffum ven® cavae in dextro ventricu-lo; atiae appellantur mitrales, funtque ejusmodi prioribus fimi-les, quae ad ingreffum venae pulmonalis in finiftro cordis ven-culo confiflunt, fanguinisque ex corde refluxum in venas, dum conllringitur, impediunt. Aliae demum vocantur femilunares, tresque numerantur, ac tam in principio arteriae magnx, quam pulmonalis reditum fanguinis ex arteriis in cor prohibent. Pulmones funt inflar follium in media thoracis cavitate po- 624 fiti, duas in partes H H ( fig. 51 ) per mediaftinum divifi, corque in I ( fig. ead. ) intra fe continentes. Conftant fub-ftantia molliore, quae non tam carnea eft, quam congeries quae-dam membranarum valde tenuium, quas expanfae varias com-ponunt veficulas recipiendo aeri idoneas. Pulmonum fubftan-tiam pervadit arteria pulmonalis, eamque fuis ramulis fangui-neirrigat, quem fanguinem exiliffimi tubuli venae pulmonalis excipiunt. Conne&untur pulmones cum fterno, & vertebris ope mediaftini, cum corde ope vaforum pulmonalium , atque cum afpera arteria ; dividuntur autem in duos lobos magnos : dextrum, finiftrum, e quibus finifter, qui minor , in duos , de-xter vero, qui major, in tres minores, & hi fubinde in plu-rimos abeunt. Sanguis in pulmonibus haufto per refpira-tionem aere refrigeratur. Articulus Quartus. De partibus trunci thoraci fubjedtis, & artubus. PArtes trunci continentes thoraci fubje&ae prreter cuticulam, cutem, adipem funt: quaedam offa, mufculi abdominis, & peritonneum-, partes autem contentae funt: omentum , ven. triculus, inteftina, menfenterium, pancreas, jecur, fplen, re-nes, aliaque vafa. Offa hac in parte truiici occurrentia pri-mum, tum partes abdominis, demum artus breviter percur» rcmus. I. De partibus contincntibus trunci tboraci fubjeHis. OTa , quae in infima trunci regione reperiuntur, funt fequen- j tia: quinque vertebrae lumborum C, os facrum D, duo olia innominata, quorum tamen fingula ex tribus fruftis in pu- eris <312 Phystc^e Particularis eris corrponnntur, hscque nomina obtinent: E E funt ilia, f os pubis, G G oifa coxendicis, in quorum centra cavitates, acetabula diflae excipiendis [femorum capitibus H H irifert£_» flint. De cuticula, cute, adipe praeter fupra di£la non occurrithic quidquam peculiare dicendum. Mufculi, quorum $ paria vulgo numerantur, ambitum abdcminis occupant; continent illi, & defendunt interiora abdominis, motu fuu digeflionem , & pro-greifum chyli juvant, excretionem fa?cum, urinae promovent, refpirationi ferviunt, pluraque alia praeftant. Peritouaum e!l tenuis, iaevis, & lubrica membrana, totum abdomen interius veftiens, & vifcera abdominis pleraque, veiut in facco conti-nens: cohaeret cum diaphragmate, ventricuium, inteftina , me-senterium, omentnm , hepar , lienem , & pancreas invoivit, duplicique iameiia conftat. Feritonaum perinde, ac muicuii ab-dominis,fervit ad continenda interiora abdcminis. Undeeo ni-mium dilatato , fefto, vel rupto contenta abdominis fede fua exeunt, herniae oriuntur. $• I I. De partibus abdomine contentis. /^Mentum eft membrana tenuis, & valida, pinguedine mul-' ^ tainftru£ia, fub peritonaeo inteftina proxime ambiens. Vo-catur etiam rete, aut reticulum ob foramina, quae fepe in eo, tanquam in reti apparent. Omentum feu operimentum dici-tur, quia inteftina operit. Pondus omenti in homine aduito non pingui, nec macilento eft communiter femiiibrae, intefti-norum motui fua pinguedine infervit, illa adverfus frigus fovet, acrimoniam humorum temperat, bilis praeparationi fuam huic pinguedinem praebendo fuccurrit. 028 Ventriculus five ftomachus eft pars membranacea cava in fi-niftro potiftimum hypochondrio, mox fub diaphragmate inter hepar, & lienem oblique fita. Conftat vero tunicis j: quarum prima eft membranacea , cujus fibrae transverfae, aitera ce//ulofa , tertia mufculofa, in qua fibrarum ordo varius, & quafi inextri-cabilis, quarta nervea rugas efficiens, multis vafis fanguiferis, & parvis glandulis, iiquidum gaftricum fecernentibus inftrufta, quinta tenuis, porofa, priori arde adftri&a. Habet ventricu-ius etiam arterias fuas, venas, ac nervos, duobusque orificiis eft inftruflus : unum cx his finiftrum A ( fig. ) quod cor-dia nuncupatur , continuum eft cum oefophago , muitis-que inftruitum nervis, quos figura adumbrat, muitoque altius eft orificio dextro. Alterum ventriculi orificium eft dextrum B, quod Dissertatio Qjparta. 179 quod pylorus audit, inflruflum eft valvula fingulari ventricu. lum clandente, eique inteftina junguntur. Fundus ventriculi duas habet plicas, & glandulas, ex quibus liquor gaftricusex-primitnr. Ufus ventricuii eft ad alimenta recipienda, continen. da, folvenda, per pyiorum ad inteftina expellenda. Magnitudo ejus eft varia: in heiluonibus ingens, in aliis minor, minor etiam in fceminis pierumque, quam viris. In homine unicus in beftiisvariis plures reperiuntur. lnteflina funt canales magni, longi, membranacei aventri-g culo ad anum usque protenli, mirabiliter circumvoluti, Iongi-ores fere fexies ipfo homine, per quos chylus , & cetera ex» crementa vehuntur. Inteltinum reapfe unum eft, dividi tamen folet in fex, e quibus tria tenuia: duodenurn nimirum , jeju. num, &ilcum-, triacraffa: caecum videlicet, colon, &re£lum. Duodeuum C ( ng. ?? ) pyloro jungitur, & primo nonnihil a£ cendit, deinde defcendit, poftea rurfus afcendendo, transverfe verfus renem finiftrum excurrit , & ad 3, vel 4 digitorum a pyloro diftantiam ofcula dufhium probile, & fucco pancreati-co recipit. Nomen duodenum fumpfit a longitudine fua quafi 12 digitorum. Jejunum D fitum eft fupra umbilicum, incipit, ubi duodenum dcfinit, protenditurque circiter ad 15 . fpitha-mas, Nomen obtinuit > quia ob chyli fiuiditatem, ftimulum bilis majorem, & vaforum lafleorum copiam plerumque vacu-um reperitur. lleum E fitum potiffimum infra umbilicum juxta ilia, ejus longitudo interdum vix 19, nonnunquam etiam 20 fpithamas excedit; terminus hujus eft, ubi inteftinum caecum inchoat. Cacum F fitum eft ad os ileum dextrum, eft inftar facculi, longum 4 digitos , habetque appendicem quandam ver-miformem G. Colon H H H fitum eft in circumferentia intefli-norum tenuiorum in variis varie, & mire flexum \ longitudo ejus eft circiter 7 fpithamarum, amplitudo vero in inteftinis maxima. Reflum I longum eft duos palmos, latum tres digi-tos. Reftum dicitur, quia ejus fitus eft fere re£tus fuper olfe facro usque ad anum , ubi definit. Mufculos hoc inteftinum habet tres, e quibus fphintter k pro ano claudenda, & duo ele-vatores e e pro ea aperienda deferviunt. Intcftina quinque tunicis conftant: 1. membranacea, a pe- g ritonaco orta, 2. cellulofa, mefenterio continua, }. mufculofa. 4. nervea, ? villofa. Munus inteflinorum tenuium eft conco-ftionem ciborum continuare , fecretionem chyli perficere, fie-cesque ad inteftina craffa propellere; crafforum autem feces colligere, & fuo tempore expellere Mefenterium eft membrana in homine craffa, pinguis, in 6 medio inteftinorum praefertim tenuium fita , ex membranis , Puinguedine , vafis omnis generis , & multis glandulis coa-Mh. phrfc* p. 11. Rr gmen- 314 Physic^ Particular 1 s agmentata , parte fuperiore cum tribus fuperioribus vertebris lumborum, inferiore cum inteilinis praefertim iejuno , & ileo connexa. Partem illam mefenterii , quae colon tangit , qui, darn mefocolon , reliquam mefenterium , five mefarceum appeilant. Habet mefenterium fua vafa fanguifera, lymphatica, laflea, nervos , glandulasque multas per totum fui difperfas, quarum ufus eft : liquidum fecernere , eoque chylum vafis lafteis per ipfas tranfeuntibus contentum diluere. Advertendum hic: chy-lum per vafa laftea in ciflerutm, feu receptaculum fuum deve-£tum per du£tum tboracicum devehi in venam fubclaviam, e qua deinde ad cor traducitur. Eft vero duBus tboracicus cana-lis tener, cujus latitudo, ubi indivifus, calami ftraminis craP. fioris. Pancreas eit glandula quaedam magna ex multis minoribus coagmentata, plana, carnei ut plurimum coloris, poit ventricu-lum tranfverfim a duodeno verfus lienem extenfa , cum duode-no,mefenterio, vafis iplenicis , & liene connexa, 8 , vel 9 di-gitos longa, 2 circiter lata, 1 cralfa; figura linquam caninam referens, latior ad duodenum, verfus lienem angultior. Servit pancreas ad foccum pancreaticum , qui ialivs inltar e(t, fecer-nendnm, & ad chylum attenuandum. 633 Hepar five jecur eit corpus ex congerie v.iiculorum mini-morum compoiitum, coioris rubicundi, fuperiore fui parte con-vexum, inferiore concavum , multum irregularis figurae, fitum in hypocondrio dextro, veficulam feiiis, & giandulas continens, ftomachumque tegens. Elt autem veficuia fellis ad figuram pyri aliquomodo accedens, in parte hepatis cava conftitura , par-vo ovo gallinaceo fere aequaiis, cujus coilum nobis ereitis fur-funi fpeitat, & quafi fphinfter claudi poteft; fundus vero in-feriora refpicit. Hepar fervit ad feceruendam bilem , feu fel ex fanguine venae portae; veficuia autem fellis bilem colligic, eam ulterius perhcic, ad certum terhpus alfervat, tandemque ex fe expeilit, quae expuifa chylum attenuat, oleoia aqueis mifcet, inteftina ftimuiat, acidum chyii ex parte immutat. Bilis hepatica inlipida, tenuis, & vix colorata eft, cyftica co-ioratior, craflior & amariliima. 634 Lien, five rplen eft corpus molle, coloris atre rubentis, lm- gaae animalis fepe figuram referens, fuperne, qua diaphrag- ma, & coftas fpetlat, convexum ; infeme, qua veatriculum refpicit, cavum, iatum poii.circiter ; , ion um 6, cralLm 1, fitum eft in hypocondrio fin ftro inter coftas fpurias. & ven- triculum; fubftantia iie.iis vafcuiofa, & fibrofa eft, infjgnemha- bet arteriam, & veaam , quarum utraque fplenica audit. Uius lienis Cl. Hsiflero videtur elfe, fanguinem hepatis fpuTum, e* quo Dissertatio Qjparta. 179 quo bilis fecemenda,fluidiorem reddere , hacque ratione obflru-aiones prspedire, ac bilis fecretionem promovere. Reues funt vilcera rubicunda figura fua fabas fere referentia, ad infimas duas coflas fpurias in lumbis utrinque fita, quorum concava pars introrfum, convexa extrorfum refpicit. Non ea-dem femper altitudo utriusque renis, fed nunc dexter, nunc finifler altior altero deprebenditur. Longitudo renum circiter poll. $, iatitudo 5 , craflicies unius, & medii elfe confiievit—». Subflantia eorum eft firma, ac dura, duplexque in iis reperi-tur: exterior , five corticaiis fecundum Malpighium eft glandu--lofa, interior tubtilofa, definens in papillas 8, 10, 12, mul-tis foramellis in pelvim hiantes-, eft vero haec pelvis cavitas re-num membranacea, produtliones emittens, tubulos pelvis di-ftas, papillas renales ampleftentes. Serviunt renes pro urina a fanguine in pelvim fecernenda, & ex hac per ureteres adve-ficam demittenda. Sunt autem ureteres canales duo membra-nacei diametro circiter calami fcriptorii, quorum unus ex uno, altcr ex altero rene in veficam urins protenditur. §. III. De artubus fuperioribus , inferioribus. ARtus fuperiores, feu brachia dividuntur in humerum , feula-^-" certum, cubitum , & manum extremam , quae rurfus in carpum , metacarputn , & digitos dividi poteft. Humerus efl pars craffior a fcapula usque ad cubiti flexum. Cubitus non efl ipfa flexura exterior, gibbus difla, fed pars a gibbo ad carpum excurrens. Carpus efl illa pars brachii cubito adnexa, cujus an-teriore parte puifus explorari confuevit. Id quod carpum inter, ac disitos intercedit, metacarpus, feu paima eft, cujus exterior pars "dorfum manus, interior ejusdem vola nuncupatur. Meta-carpum fequuntur digiti <;: pollex, index, meduis, annularis, auncularis. In his omnibus partibtis praecipua confideratione digna funt olfa, quae fig. jo exhibet; I I indicat os bumeri, K K radium, L L ulnam , m m carpum ex 8 informibus offi-culis d^plici ferie difpofitis compofitum , u n metacarpum 4 offibusconflantem. Digitorum quisque tria offa continet, quae tres ordines pbalangas diftos conffituunt- Artus inferiores feu crura dividuntur in femur, tibiam, extremum pedem; extremus pes dividitur in tarfum, metatar. fum , & digitos. Femur eft pars cruris ab abdomine usque ad genu proteufa; os femoris ( fig, ead.) exhibet O O, hujus offis extrema pars efficit genu, inter quod, fii os tibiaeJnterpo. nitur in parte pedis anteriore patella p p. Tibia eft pars gena Rr 2 fub- <316 Phystc^e Particularis fubjefta, verfus pedem extremum procurrens; os ejus robu-ftum, quod pariter tibia dicitur, exhibet Q_Q^,fibula vero ti-biae indicantur ad R R. Inferior tibiae appendix internum mal. leolum S S efformat, quemadmodum fibulne protuberantise ex-ternos malleolos t t conftituunt. Tibia parte inferiore una cum fibulae appendice efformato finu talum u u admittit. Tarfi nomi-ne venit pars pedis extremi prior, literis z s notata cum cal-ce * , feptemque offibus compofita; meratarfus vero audit pars pcdis extremi y jy , propius digitos pofita: digiti, ut in mani-bus, s in pedibus fingulis numerantur, quorum pollex hallux dicitur, a quo hallucinor derivatum, reliqui anonymi funt_*. Haecfunt, quae ad comparandam aliquam fabricae corporis hu-mani notitiam ex Cl. Heifteri compendio Anatomico potiffi-mum decerpenda videbantur. S E C T I O T E R T I A. De aaturalibus motibus, & fluidis prsecipuis corporis humani. I~lXpofita , ut licuit, corporis humani fabrica agendumell ^ de motibus ejus naturaiibus, in quibus vita ipfa corporis fita ert, deque fluidis, quaein corpore humano his mo-tui , & vitae corporis ferviunt. Fluida hujufmodi aliis praeter-miffis funt: chylus , & fanguis, motus vero : refpiratio , fan-guinis circulatio, nutritio. §. I. Ouid chylus, qucmodo elaboretur, Efp. ad iMttm: Chylus efi fuccus albicans, five lafteus ex affumpto cibo, & potu in ventriculo, & inteftinis elabo-ratus, ex quo deinde veluti materiali principio fanguis ceteri» que humores derivantur. fy. ad 2dum; Chylus huncin modum elaboratur: jmocibus ore exceptus minutiffime dentibus contritus mifcetur falivali humori, qui ex variis glandulis per excretorios illarum tubu-los in os derivatur, quo facilius in pultaceam malfam totus abeat. Cibus fic in orepraeparatus in ventriculum per oe-fophagum fibrarum circuiarium, quibus componitur, alternadi* Jatatione, & contra£lione detruditur, fuccumque hoc in de-fcenfii glandulis Gefophagi expreifum imbibit, a quo ut humo-re falivali ad digeflionem difponitur. 3ti»; Dissertatio Qjparta. 179 jtlo: Poflquam pultacea ma(Ta ventriculo excipitur , fer-mentefcere, dilfolvi , & in qnendam iiquorem abire occipit. Tria vero cibi aifumpti fermentationi, dilfolutioni, actransmu-tationi potilfimum ferviunt: 1. Motus ipfius ventricuii, abdo-minis , & diaphragmatis. Horum etenim motu pultacea: cibi maffre partes heterogeneae mifcentur inter fele , incalefcunt, di-geflivumque fiiccum imbibunt. 2. Ejusdem ventriculi caior, quo fit , ut cibi ingefti maffa laxettir, heterogenes partes dif-folvantur, motuque inteftino, qui digeftioni perfeflse delervit, agitentur. j. Succus gafl-Acus de ventriculi glandulis, qure ga-ftricte audiunt ("n. 629) perinde ac laliva ex glandulis oris.ex-prelfus. Ifthie autem ea vi praeditus eft , ut pultaceam cibo-rum maffam fermenti inftar comminuat, atque diffolvat •, quo ficiliusdeinde lacteus chyli fuccus inteftinorum aflione exprima-tur. Hunc liquorem nonnulli ftatuunt fubacidum , alii lalfum, acido faifum alii ; at pcritiffimi Medici exiftimant neque ab acido folum, neque a fallo, neque ab accido lalfo pultaceam ciborum maifam comminui, atque diffolvi \ verum a fuccis di-verfi generis, qui ciborum texturae penetrandae , diffolvendas oportuni fiint. Ratio eft : quia homines multiplici ciborum genere vefcuntur; quare non una, non duplici fucci diffolven-tis natura, fed multiplici opus habent. Nonnulla enim aci-dis penetrantur, folvuntur, quae penitus falla negligunt: quae-dam a falfis eroduntur, quae auftera, acida firmiora reddunt, ut conftat ex diftis de menftruis in Phyf Gen. 4to : Hunc in mcdum perafta digeftione cibi in ventriculo, 641 illitis malfa pcr pylorum in intellina motu ipfius ventriculi, ac iateftinorum vermiculari, five, ut vocant , periflaltico propelli-tur, perque illorum canalem promovetur. Dum porro chylofa materia hoc motu, adjuvante quoque preflione diaphragmatis & abdominis , agitur , purior tenuiorque illius pars , la£teus nempe fuccus cralfa & faeculenta feccrnitur, perque lafleas mefenterii venas commune in receptaculum , tum in duftum thvoracicum, illhinc per fubclaviam in venam cavam , ex hac demum in dextrum cordis ventriculum liqiior ipfus defertur. Secemitur hic porro a feculenta, cralfaque materia in intefti-nis tenuibus, quatcnus ex malfa digefti cibi, quae de pyloro in canalem inteftinalem tranfierat, valide in illo prelfa expri-mitur, apertaque lailearum venarum orificia fubire cogitur. Corol/. i. Si cibus ore exceptus dentibus neque fubigatur,^^ neque faiiva diluatur, rejicitur integer , & indigeftus. Ratto eft: quod cibus in ore non praeparatus in ventriculo ob partium cohaefionem fermentefiere , diifolvi nequeat. 2. Cibi dige-ftionem, quae in animalium ftomacho peragitur non elfe meram divifionem in minima homogenea ejusdem fruftula , fcd dilfo- Rr j lutio- gi8 Physic.e Particularis lutionem in chemic? prtncipia cibum cOmponentia patet ex foctore, calore, aliisque, quae ab animalibus digedione perafla egeruntur. j. Stomachi fermentum, a quo ciborum digeftio repetitur, earum giandularum tunicas , ex quibus erumpit, non lacerat cibos vero, quibus in ftomacho permifcetur, difc ftlvit. Nam hos , non vero illas diffolvendi virtute pra>ditum e(t. 4. Quidam hominum, qui iisdem cibis vefcuntur , hos facile digerunt, non item alii; nam fermentum , quo potiffi-mum digeftio peragitur , non eft ejusdem naturae nec eadem copia in omnibus, prxterea nec motus ventriculi , ac calor in omnibus par reperitur, at pro circumftantiarum varietate haec multum variant. Hinc juvenes facilius, & melius digenintci» bos ingeftos, quam fenes; lani, quam aegri ; in iliis enim & motus venticuli, & calor major , fjccus quoque ex glandulis ventriculi exprelfus ad facilius digerendum idoneus copiolior reperitur, quam in iftis. $. I I. Quiii fanguis , unrie , £f quomodo praparerur, & qua ejus percolationes ? Efp. ad iiium: Sanguis eft humor ille purpureas , qui ani-AV malis vitam fovet, tuetur , atque confervat. Duae potik fimum in eo diftinguuntur partes: altera confiftens , fluida al-tera. Prior componi deprehenditur fubftantia duplici : albi-cante & rubra; albicans ex pluribus filamentis retis inftar in-texta apparet, rubra minimis quibusdam globulis conftat, qui feorfim fpectati diaphani apparent, fimul fumpti malfam pur-puream referunt. Pars fanguinis fluida, quae vulgo feri nomi-ne venit, binis itidem fubftantiis conftat , quarum una igni appofita in gelatinam maffam abit; hinc ferum concrefcibile v0-catur; altera concrcfcibilis haud eft, cumq ;e pellucida lit, limpidamque aquam referat , lympha dicitur , iplique maxime fanguinis fluiditas accepta refertur. Rubros fanguinis globulos componi fex flavis, & horum quemlibet fex aliis mmoribus coaleicere, primus omnium obfervavit Leewenhoeckius , ut di-ftnm eft Phyf. Gen. n. 191. ^44 ad 2<>'-»n>: Sanguis paratur ex chylo , qui per dufium thoracicum in venam fubclaviam, hinc vero per venam cavam in dextrum cordis ventriculum una cum refluo finguine illabi-tur; in fanguinem autem mutatur chylus: quatenus atterun-tur, & attenuantur crafliores illitis partes, eaeque attritae , & attenuatae cum fanguine perfectilfime mifcentur. Hac enim perfeftiflima commixtione fit ejusmodi contaftus particularum dlsser-tatlo quarta. fanguinis cum particulis cbyli , ut nullum difcrimen naturalis tcxturaE fanguinem inter, & chylum percipiatur. Iflhaec por-ro particularum chyli attenuatio , commixtio perficitur i.mota fanguinis per ptilmones', nam dum languis cum chylo per puU mones fertur, atteruntur, attenuantur craffiores particuls ita, ut ad commixtionem perfedam faciendam eft neceffe. 2. Mo-tu ipfius fanguinis inteftino, quo eum moveri prxtet alia iilius calor oftendit; nam ejusmodi motu fit , ut lafteus fuccus mi-nimas in particulas dividatur , particulae ipfe cum particulis fan^uinis varia d;re£Iione impellantur , quare ut perfe&iffime miiceantur, unamque purpuream fanguinis maffam conflituant. Rc. ad jtium: Tcrnae fangninis percolationes, quibus ille vel purgatur a faecibus, vel falubres fuccos efficit, potiffimum occurrunt, prima fit in hepate, ad quod fanguis ex ima ven-tris parte refluus per venam portae defertur. Hoc in vifcere bilis a fanguine per lllud decurrente fecernitur; eft vero bilis hnmor flavedine & amaritie praeditus. Dividitur in hepati-cam & cyflicam: illa hepate detinetur eflque dilutior , tenui-or, blandior & fere infipida , haec majore fpiffitudine , fla-vedine ac infigni amaritie pollct, & veficula, quae cyftis fellea dicitur, concluditur. fanguinis percolatio in liene poni- tur ; at quid per eam a fanguine feparetur, variant Medici. Galenici- exiflimant meiancholiam, flve atram bilem per eam fecerni, alii alia. Quem ufum tribuat Cl. Heifterus Iieni,di-fium efl num. 634. Tertia percolatio ceteris notabilior ett, qua purgatur fanguis ab eo fero, quod vulgo urina dicitur; haec pluribus heterogeneis particulis componitur: lympha nimi-rum, terra, fale, fulphure, ut exillius colore, odore, fapore, defiillatione fit manifeflum. Infignes quoque percolationes il-Ine habentur, per quas humor, quem fudorem dicimus, per fiibcutaneas glandulas a fanguine feparatur; item illae, quibus faliva, pituita. aliique hujusmodi ntimores in propriis glandu-lis a fanguine fecernuntur. Verum de his aliisque coniuiantur medici. Schol. Ex chyli particulis aqueis, terreis, falinis, & ful-✓ phureis fimul varia doli fanguini permixtis difcrimen tempe-ramentorum derivant Recentiores. Qui maffam fanguineam debita particularum falinarum , fulphurearum commixtione mag^s temperatam & dulcem reddicam na£Ii funt ita, ut ho-rum nulla pars excedat, vel dehciat , in illis emergit te-Xtura bona fanguinis & temperamentum fanguiueum, quod omni-um optimum efl. Hi cnim calidi, humidi, carnofi funt: ra-tione varo fpirituum jucundi, hilares, ingeniofi; quia in his celer.us & agilins paulo moveu'ur. Quibus autem fanguis re-bquique fucci plurimum de falib.is volatilibus acrioribus &_» oleofis gio physic2e particular is cleofi5 participantes obtigere, & ad nberius fellis incrementum difpofiti funt, cbolerici, bilio(i\ ab habitu corporis calidi, ficci, macri; ratione fpirituum ex tali fanguine promanantium aflivi, agiles, inconftantes, iracundi audiunt. Quorum autem fan-guis, ac reliqui fucci minus hac de fubftantia , nempe acido volatili fulphurea participant , humorumque denfitate, ac fpif-fitudine praediti funt, hi tnelancbolici, frigidi, ficci; ratione ve-ro fpirituum tardi, meditabundi, graves eife folent. Demum qui fanguinem uberiore chylo dulci, & probe digefto, pingui. ori. feu lafteo magis temperatum habent, humidi , frigidi, obefi, tardi, & ratione fpirituum minus volatilium nonnihil ingenii obtufi, in aftionibus torpidi, vulgo pituitofi, aut phle-gmatici dicuntur. Hunc fere in modum Cl. Ettmiillerus. ») III- Outd circulatio Janguinis, quoinodo fiat,qua caufa bujus, quanto tempore perficiatttr , qtiis ufus illius ? 64y U Efp. ad imunu Circulatio fangninis is motus eft, quo fan-IV guis de corde per arterias ad extremas usque corporis par-tes continuo protruditur, tum ex iliis per venas ad cor conti-nuo redit. Hujus licet apud veteres aliqua indicia exftiterint, deteftio tamen ejus Guilielmo Harvaeo Anglo, qui eam multis argumentis oftendit, attribuitur. 548 R. ad 2<3um: Ex ventriculo cordis finiftro fangnis in aor-tam , five arteriam magnam impellitur, hinc utrumque illius ramum afcendentem nempe & defccndentem, dehinc horum furculos majores, minores, &capillares, qui tota animalis ma-china non fine mirabili artificio diifunduntur, percurrere cogi-tur; ex his capillares feu minimos venarum canales , qui mi-nimis arteriarum furculis inferuntur, fubit, in majores earun-dem fiirculos tranfit, ex his truncum venx cavae, in quem illi definunt, tum in dextrum ventriculum cordis exoneratur, e quo in arteriam pulmonalem, per eamque in pulmonum fub-ftantiam tranfit; hac irrigata pulmonalis venae furculos, per illam omnem in partem diffufos, fubit, e quibus in ejusdem venae truncum, ex hoc in finiftrum cordis ventriculum relabi-tur, eundem, quem abfolverat, motum inchoaturus. <5j.n Hunc in modum moveri fanguinem in animalibus, nemo fuperat tefte Cl. Borelio, qui dubitet. Enimvero Viri peritif-fimi obfervarunt: quod dete&is vivi canis arteria, & vena, a carneque feparatis, tum filo feorfim conftriftis ea pars venae intumefcat, & fi quopiam ftylo perforetur, fanguinem reddat, quas a) Fhyfiolog. «.2. dlssertatio ojjarta. 321 quae ultra ligaturam eft; illa autem, quae citra ligaturam exi-ftit cordi proxima, detumefcat, nihilque fanguinis ftylo perfo-tata ptofundat. Contrarium experti funt in arteria contingere: ea cnim arterirc pars, quae correfpexit, intumnit; ea verocon-cidit, quae uitra ligaturam pofita fuit. Tranfit igitur fanguis a corde in arterias, ab arteriis in venas, ab his ad cor. Cur enim vena filo conftrifla intumefteret verfus ramos, & verfus truncum detumelceret, contra vero arteria ligata tumefceret, qua parte cor, concideret, qua parte ramos refpicit- 2^0: Sj bracnium conftringatnr ligamine ita , ut folummodo per arte-rias, non vero venas fanguis fuum curfum perficere queat, de-inde brachii pars, quae ultra Iigaturam ponitur, gclidae immit-tatur aquae, donec fanguis , qui venas complet, frigore corri-piatur vinculo foluto fanguis motu celerrimo petere cor percipitur, cui eam vim infert, ut in deliquium prolabamur. Igitur fanguis propellitur de arteriis in venas, & ex his ad cor refluit. Adde: venae incifione omnem fanguinem abire, quod profefto haud fieret, nifi ex arteriis in venas continuo languis ferretur. R:. ad jtium: Caufa circulationis fanguinis eft vis claftica tum mufculorum cordis , tum arteriarum. Nempe fanguinis in cor delati irruptione, ac calore, illius ventriculi expanduntur; cum vero mufculis elafticis fint praediti, his fuo fitui redditis fonftringuntur, quo fit, ut fanguinem expanfione acceptum evomant, & in ipfas arterias exprimant. Dilatatae autem arte-riarum fibrs impetu , quo fanguis per conftrifiionem ventricu-lorum in eas exoneratur, hoc ceffante vi elaftica, qua pluri-mum pollent, contrahunt fe fe, contentumque fanguinem in-trorfum urgent , hincque fanguis venas fubit, & in dextrum cordis ventriculnm relabitur. Animadvertendum hic 1: arterias expandi, dum cor con- 651 ftringitur, conftringi dum cor dilatatur; quare diafiole in arte-riis eft , quando fyftole in corde fit, contra fyftole in arteriis, quando in corde diaftole contingit. Cujus ratio efi: quia arte-riae dilatantur fanguinis ejeflione in eas per cordis conftriftio-nem; conftringuntur vero ceffante cordis preffione, quatenas fanguinem, quo complentur, elaftica fiia vi in venas, quibas inferuntur, evomunt. Unde corde conftriflo illas intumefcere, iliis detumefcentibus cor turgefcere oporte» 2. Alterna cordis & arteriarum contra£lio atque diiatatio pufjus dicitur. Puifum cordis applicata Gniftrae parti pe£ioris manu percipimus, vel etiam aperto in pe£tore vivorum animalium ocolis confpicimus. Pulfum hujus , vel illius arteriae appofita manu alicui parti, ubi arteria haud profunde ponitur, ut m carpo, temporibus &c. «nanifeftum habemus. In venis quod pulfum non experiamur, Mit.ebrfup.u. Ss ra- 322 physrc^ Particularis ratio potilTima eft : quia fanguis in venis movetur ex vafis minoribus ad majora ; quare cum fpatium amplius habeat, im-petuofa tunicarum dilatatio fenfim remittit; contra in arteriii canaies in recelfu a corde continuo anguftantur. 6f2 fy. ad 4.tum: Quantum temporis requiratur, ut tota (angui. nis maffa circulationem unam in homine abfolvat, decerminari nequit. Nam incertnm eft , quantum fanguinis ventricuios cordis fi beat, quantum ab his in fyftole illius ejiciatur , num totus, quem in diatlole receperant, a < folummodo illius pars. Proeterea incertum , qua finguinis copia abundec homo, quot-que pulfus cordis , & arteriarum tempore dato longiore fiant. Variam enim hujus copiam , & pulfuum numerum obtinent: diverfus fexus , aetas, temperamentum, v ctus ratio. 5j 3 fy. ad 5(um: Circulationis fanguinis in animali multiplex ufus eft : I. Continua fpirituum tam animalium , quam vita. lium jaflura circulatione fanguinis reftituitur. Sanguis enim, qui per arterias ad cerebrum propcllitur, malfam continuo mi-niftrat, ex qua in ipfius cerebri cortice vivida fpirituum fub-ftantia perficiatur. x. Dum fanguis circulat , partes corporis fingulae idoneo calore fbventur, nutriuntur, & crelcunt. j.Cir-culatio fanguinis fluiditatem fanguini conciliat. Nam quam-primum aliqua in parte definit circulare , illico frigefcit , fen-fim coagulatur, ac corrumpitur. Atque hinc eft , quod ani-malium vita fanguinis circulo conjunda fit adeo , ut illo cet fante mox vita exuantur. §. I V. Quii nutritio, augmtntum corporis humani, qutmodo inhnc perficiantur, & uncle nutritiouis necejfitas innotefcat? Efp. ad imnm. Nutritio eft eahominisoperatio, quaex ciba iv aifumpto, debitaque ratione praeparato reparat id, quod de fohdis, & fluidis ejus parttbus avolat continuo, & dilfipa-tur. Augmentum vero ea eft illius afletho, qua ex alimento fuf-cepto , debitaque ratione digefto fingulae ejus partes fecundum omnem dimenfionem augentur, donec ad corporis magnitudi-nem fibi debitam pervenerit. g Coroli. j. Pate^hinc difcrimen imo nutritionis & augmen" ti. Nam per nutrrtionem non augetur hominis corpus, fed tantum reparatur jaflura, qus partium tum folidarum, tun» flnidarum tranfjiiratione amilfa eft ; contra vero per augmentum novae adduntur corpori humano partes, quibus majorem in mo-lein fecundum omnem dimenfionem excrefcit. Deinde aug-mentum definit, poftquam corpus debita magnitudine prae- dttum Dissertatio Qjparta. 179 ditum fuerit; at nutritio tamdiu durat, quamdiu viti fruimur. a. Cum augmentum non fiat, nifi usque ad certum tempus, mirari non debent fenes cur juvenes frequentiore alimento in-digeant; nam horum alimentum, & nutritioni & augmento, illorum nutritioni foli neceffarium eft. R: ad 2dum primo: Nutriuntur , & augentur perditae par-tes fluidae hominis, quatenus maffa fanguinea ex finiftro cor-dis ventriculo propulfa arteriofosque canales percurrens diverfa vifcera fubit, per quae dum fertur, percolatur ita , ut pro fpe-cifico illorum dilcrimine liquorem diverfum , cujus vel jafhira reparanda, vel quantitas augenda, in iis relinqoat; fic dum fanguis hepar tranfit, bilem relinquit, dum cerebrum percur-rit, eo liquore exuitur, ex quo tam vitales , quam animales fpiritus generantur. Rr. ad idem Solidae hominis partes reparantur, & cre-^f^ fcunt, quatenus fanguis a corde propulfus per minimos tubulos, quibus partes ipfae componuntur , porrigitur, eosque irrigat; ifthoc enim fit, ut particulae fanguinis in iis deponantur , eo-rum porulis detineantur, ipfisque ita adhaereant, ut reparent quod amilfum fuerat , efficiantque , ut canales ipfi , adeoque partes, qua? ex his confurgunt , majorem in molem abeant. Duo autem requiri ad reftam nutritionem , ac augmentum ob. fervavit Cl. Mazinus. a) Primum: ut lentus, lenis, placidus-que motus liquoris nutrientis fit. Si enim liquor hujusmodi nimia celeritate per partes nutriendas , augendas feratur , cor-pufcula apta nutritioni, & augmento porulis partium minime adhaerere queunt, cum nimio motu abripiantur , alioque pro-pellantur. Confirmant iftud cholerici & biliofi, in quibus quia fangtiis celeritate fertur magna, ficci, macri funt; contraphle-gmatici, quorum fanguis leni placidoque agitur motu , obefi efle confueverunt. Akerum : utpuritas nutritii liquoris , ejus-que particularum apta fimilitudo, & congruentia adfit. Nam ut cohaefio optima fiat, ejusmodi particulas contineat eft ne-celfe, qux magnitudine fua , ac figura porulis , quibus mini-morurri canaiiuni parietes donantur, refpondeant; hinc quippe fanguinis paiticulae porulis ipfis debita ratione adunari queunt. Si vero liquori nutritio defit puritas, non modo nulla fiet nu. tritio hominis , at llle potius fenfim macrefcet; etenim fangui-nea maffa concavam vaforum fuperficiem lambens acrimonia fua continuo aliquid ex illis abradet, quare efficiet , ut moles ipforum minuatur. fy. ad jtium: ex fame^ & fitj. Sunt enim hae affe£tiones,£>o quae cibi potusque defe£tu in animali excitantur. Fames fiqui-dem oritur inde : quod ftomachi fermentum, cum nulla , aut Ss 2 fer- a ) hit, prira, Iaftit, Ikdic. Dirtcit, 13. <324 Phystc^e Particularis ferme nulla in ventriculo cibi digerendi copia , in quam vim cxerat, habetur , illius nervolas potiffimum circum finiitrum orificium pofitas fibras pungat , vellicet. Uc fames a^i ftomachi fermento iplum (ollicitante, ita fitis ab humore fiilfb, five acri oetophagum ipfumque ventriculum vcllicante deriva-tur. Quare infipidi liquores , aqua praefertim fitim extin-guunt; falfi vero majorem excitant ; illi fiquidem lalinas par-ticulas, quoe fauces &c veliicant, diluunt; hi vero quemad-modum augent copiam , ita vim vellicandi plurimum promo-vent. Excitari vero fitis etiam poteft diuturna loquela , ac purgantium potentiorum ufu. Nam in illa faliva fauces alias abluens, & diluens deficit, his tollitur humor , quo arrofio fibrarum Aomachi, punctio, & vellicatio prohibebatur. §. V. Quid refpiratit, qutmodo perficiatur, quis bujus ufus ? 13 Efp. ad i«num: Refpiraeionis nomine venit motus ille, quo 1\. animal alterna thoracis, five peftoris elevatione & deprefi fione aerem & per os. & per nares attrahit, ac propellit. fy. ad 2dlin> = Refpiratio duobus perficitur motibus : uno nempe, quo aer per os naresque in pulmones irruit, altero, quo de pulmonibus expellitur, tracheamque afcendens ex ore, ac naribus prorumpit. Hic motus exfpiratio, prior infpiratio nuncupatur. Inlpiratio non paucorum (ententia habetur con-traflione muftulorum thoracis , ac diaphragmatis, quod in fuo naturali ftatu verfus abdomen concavum , & verfus fauces convexum volunt. Contraftis enim mufculis attolluntur thora-cis coftae , diaphragma vero deprimitur , adeoque crefcit inter-na pectoris amplitudo. Quum autem acr externus vi gravita-tis luae.eo connitatur (k fe recipere, ubi refiftentiam minorem natius fuerit, in os & nares irrumpit, celeriterque tracheam percurrens pulmones occupat, donec ejus tanta in iis copiafit, ut aequilibnum cum externo aere obtineat. Eo enim in aequi-librio pofito infpiratio definit; & quia aer externus in pulmo-nes irruere nequit, quin veficulas eorum dilatet, illi infpira-tione intumelcunt. Contra exfpiratio ablolvitur reftitutione mufculorum. Dum enim mufculi thoracis diaphragmatisque diu contraiti elfe nequeant, fitui redduntur fuo fimul ac in-Ipiratio ddierit. Quamobrem elevatur diaphragma, thnrax de-primitur, adeoque petloris amphtudo anguftatur *, unde com-prefiis pulmonibus ab concidente thorace compellitur aer, qu» eos inlpiratione ingrelTus fuerat, ex lliis egredt, & per tracheam, •g, naies iterum erumpere. dtssertatio qjjarta. 32j T^. ad jtlam: Refpiratio primo fervit nimio fangoinis calort^O compefcendo. i. Conciliandis coccines, arteriofjtque rube-dini, tenuitati & fluiditati fanguinis, dum pulmones tranfit. j. promovendx infenfibili tranfpirationi. 4. Expulfioni fecumal-vi, urinas 6?c. Diaphragmate enim infpiratione depreffo ab» dominis mufculi inteflina , veficam premunt. f.Loqueiae, can-tui , clamori , rifui &c. 6. Su&ioni, forbitioni. Dum enim thorax attollitur, diaphragma vero deprimitur , liquo-res eum in modum os cum aere fubeunt, quo obfervamus em-bolo addudo iiquorem fifluiam ingredi, per eamque aicendere. 7. Oifaclui (Gen. Phyfi n. 7*3 ) 8. Sanguiuis circuiationi promovendae. Nam ut obfervat Cl. Maipighiiis, in animali-hus viveneibus feflo thorace fi jam col/ap/i pulmones iterum immijja f-(lula infhntur, reflituitur motus cordis \am pmore fitnm exiflimabant. Mariotr-s quem fecuti dehinc Du-Hamel, Meryus, Mayran, & D. de S. Yves, ifthoc in choroide pofuit. Reliqui Recen-tiores Cartefii veftigiis inh.-Erentes ipfum in retina ocuii confti-tnerunt. Haec poftrema opinio duabus reliquis prxferenda vi-detur. Prob. In ea oculi partium ftatuendum eft vifus orga-num, quae cum cerebro immediate corsimunicat •, omnis enim perceptio nervorum communicatione cum cummuni fenforio ab-folvitur ( num. 470 &feqq.Metaph, ) atqui ex omnibus parti-bus, quibus oculus conftat, (oia retina eft cjusmodi fn. 60S ) choroides fiquidem non cum cerebro, fed cum meninge tenui immediate communicat; ergo. Unde refte Cl. Heifterus: Cum in omnibus, inquie, reliquis fenfuum organis pars fenriens pri-tnaria nervus fie, rationem fufficieutem non vitieo , quare bic tiervi optici expanfionem in oculo, quce retina efl , exclutkre , aliique mi. nus ad fenfationem apta membrana boc negotium commietere mali-mus. b ) ad jtuim: Eum in modum objefli radiantis in oculum imago illius in fundo efformatur, qui eam in camera obfcura ab obje&o iftius foramini oppofito depingi experimur. Scle-rotica fiquidem fimul cum cornea concamerationem efficit, uvea cum choroide concamerationem ipfam opacam rcddit , pupilla vicem fubit foraminis, per quod lamen ab obje£lo vibratum in ocuium iliabitur; humor cryftallinus ifthoc ipfum efficitcon-vexo convexa fua figura , quod prneftat iens vitrea foram ni ca-merae obicurae applicita; ergo ut in fundo five charta cameras obtenebratae, ita etiam in fundo oculi, quem retma occupat, imago obiefti, quod in eum radiat, quodque a nobis confpi-citur, fitu invcrfb efformetur, oportet. Humores vero aqueus, & vitreus, quorum altero exterior, interior altero noftri oculi cavitas completur, cum fint aere denfiores , refradhonem lu-minis, quod ab objeflo oculum fubit , augent , praeftantque, ut radii omnes, qui de fingulis obje£ti punctis in pupillam oculi illabuntur, unum retinae punftum fimul omnes petant, in eoque quemadmodum apice conjungantur. Corol. 1. Dum vifu obje£tum percipimus , non objeftumg^g ipfiim in fe attingimus, ut patet, at illius folum imago in re-tina ocnli noftri depingirur ope luminis ab eo in oculum illa-pfi. Unde quemadmodum hnec imago fefc in retina oculi no-ftri habet, ita & objeftum percipimus. Sic fi uao oculorum con- ») 1.10. de ufu partrnm c.6. !>) Not. 50. in Compend. Anatom. <328 Phystc^e Particularis conclulb alter leviter preffu digiti agitetur, aut in orbem aga-tur, obje£tum vifum agitari in gyrumve agi videbitur. j. Ctim rerum externarum imagines mediantelumine, quod corpora ipfa in oculi pupillam emittunt, in retina depingan. tur, nullum corpus a nobis videri potefl nifi lumine perfurt-datur , iliudque in nos regerat. j. Cum de fola corporum fuperficie lumen refleftatur, ea fola a nobis vifu percipi potefl. Quare foliditatem , cavitatem corporum non tam oculis ufurpamus, quam familiari quodam ratiocinio deducimus ex vifis & exploratis alias, fimilis-» , foliditatis vei cavitatis experti fumus quamvis iflius difcur-fus vix unquam meminerimus. Sane fi cuipiam absque oaw lorum ufu in lucem edito is reflitueretur, tum cum jam ratio-ne utitur, pauciffima eorum vifu perciperet , quae pro priori taflu cognovit. Hujus exemplum fuppeditat Cl. Voltaire a) de juvene, cujus oculi valentes cetera, pupilla deflituti a ce-leberrimo chirurgo Chefelden Acad. Londinenfis membro, atatis anno quarto fupra decimum hoc vitio fiint foluti. 111« tempore longo nec magnitudinem,' nec diflantiam, nec fitum , neque ipfam adeo rerum figuram diflinguebat: corpufculum-» magnitudine digici prsditum oculis admotum, domumque fua vicinia vifui eripiens non minus exiftimabat effe ipfa domo. Quidquid cerneret fub initium, oculis ipfis contrguum arbi-trabatur non fecus ac ta£lus objefta, huic fenfui vicina effede* bent. Qux rotunda antea ta£lu perceperat, cum videret pofl-ea, num ejusmodi forent, an angulofa , dicere non poterat. Qune prius manus beneficio fuprema in objedo deprehenderat, nunc num infima videret ? decernere nequivit. Magnitudinis ideam ex depi£la imagine in retina oculi adeo non cft affecu-tus, ut cum tandem advertcret fuum cubiculum minus effe do-mo tota, admiratione teneretur, qua ratione iftud vifu diicer-ni poffet. Ubi duos poft menfes deprehendiffet corpora folida vifu reprxfentari , pi£Ium aliquando corpus oculis uftrpans manu prehendere conabatur, at ubi nil foliditatis huic fubeffe cognovit, ftatuere apud fe non potuit, utrum taftu, an vifa luderetur. 4. Diftinfla habebitor vifio obje&i, fi luminis radii , qui dc fingulis obje£!i partibus pupillam oculi fubeunt, in totideni diftiri£lis retinae pun£lis fimul coeant. Confufa vero erit , fi illi radii vel fimul uniantur, antequam ad retinam perveniant, vel perveniant ad retinam oculi.antequam conjungantur-, quam nb rem quo ccnvexior fuerit cryftallinus oculi humor, minus diftare eum a retina oportet, magis vero, quo fuerit planior , «t obje£lum diftin£le percipiatur; nam quo cryftallinus humor ocoii aj Elem. Ihilof. Dissertatio Qjjarta, 329 oculi convexior eft, eo cicius fit unio radiorum, a qua diftin-ftio imaginis, quare etiam vifionis dependet, eo autem tar-dius, quo humor cryftallinus fuerit planior. Utrumque horum experientia certum erit foramini camerce obfcura: Iente jam con-vexiore, jam planiore applicata; in priore enimcalu, ut ima-go objefti diftinfta fit, charta lenti admoveri , in altero vero removeri debet. Item ut objeftum vifu diftinfte percipiatur , debet humor cryftallinus magis diftare a retina , quo vicinius eculo fuerit objeftum, minus vero, quo objeftum fuerit remo-tius. Nam quo objeftum vicinius oculo ponitur, eo tardius ab humore cryftallino ea efficitur unio radiorum , a qua di-ftinftio imaginis pingenda in retina, quapropter & vifionis de-pendet; contra vero illa accidit citius , quo magis radians ob. je£tum ab oculo removetur. Ifthsc ut priora , camerae obfcu-rae fubfidio certa funt. Ratio autem hujusmodi ex di£tis de refra£tione luminis petenda eft. s. Qui cryftallinum oculi humorem vel nimis convexum , 669 vel nimis a retina diftantem habent, objefta longius diffita vi-dere nequeunt at folum oculis proxima. Cum enim radii ab obje£tis remotioribus citius , quam vicinis uniantur ultra len-tem convexo convexam , in quam incidunt, fit & ob nimiam cryftallini humoris convexitatem , & ob nimiam illius diftan-tiam a retina, ut radii , qui ex remoto obje£to in iftiusmodi oculum illabuntur, citra retinam uniantur, adeoque ut nonntfi confufam ipfius objefti imaginem in illa depingant , indeque confnfum objeftum confpiciatur. Contrarium contingit, fi ob-je£ta valde vicina oculis fint. Cum enim horum radii longius a lente conjungantur, neque nimia cryftallini humoris conve. xitas, neque nimia illius diftantia a retina officiet , quo minus unio radiorum ad depingendam objeiti imaginem neceffaria in retina fiat, eamque ob rem objeftum vicinum diftin£te confpi-ciatur oportet. Hoc vitio oculorum laborantes graece myopes la-tine lujciofi audiunt. His opponuntur , qui cryftallinum oculi humorem vel parum convexum, vel parum a retina diffitum natti fiint Remota enim vident diftin£te, fed ln iis videndis caecutiunt, quae oculis funt vicina. Phaenomeni porro hujus ra-tio inde eft: quod radii obje£torum vicinorum longius a lente, in quam cadunt , quam remotorum conjungantur: Id enim cum ita fit, cum vel humons cryitallini exigua eft convexitas, vel modica illius a retina diftantta, radii. qui ex vicinis obje-£tis in oculos propeliuntur, prius ad retinampertingunt, quam ea radiorum unio fiat , quae ad imaginem diltinite eff rman-dam requiritur. Contra vero, quia radii objectorum remoto-rum propit:s lentem uniuntur, neque exigua cryftallini humo-hiftit. pbrftc* p. u. Tt ris <330 Phystc^e Particularis ris convexitas, neque modica a retina oculi diflm-ia imped!-mento eft, qtiominus obje£\orum illorum radii copulentur in retina; atqoe hinc vicina confufe , remota diftin£le vifu perci-piuntur. Huic obnoxii grrece dicuntur presbyta , latine feues; eo quod hnc vitium fenibus fit familiare. ) Et myopum , & presbytarum vitium corrigitur lentibus: illorum quidem plano concavis , aut utrinque concavis , ho-rum vero plano convexis, aut utrinque convexis. Cum enim myopes inde remota objefta refte videre nequeant, quod vel ob nimiam convexitatem humoris cryftallini, vel ob nimiam hujus a retina diftantiam citius radii objeftorum apud eos uni-antur, qoam in retinam incidant , lentesque plano-concavoe radios parallele venientes divergentes efficiant, hae impedient, quo minus illi ante uniantur , quarn in retinam deferantur. Lentes plano convexae radios luminis verfus axem refringen-do colligunt; hinc cum ptesbyt.-e ex eo obje£ta vicina diflinile non percipiant , quod eorum humor cryftallinus vel parum convexus, vel parum a retina diffitus fit , indeque eveniat, ut radiis luminis vicinorum objeitorum poft retinam primo, apud eos uniri oporteat; fi hi lentibus plano convexis utantur , fic ut radii luminis anterius, in ipfa videlicet retina uniantur, ad quod obje£li diftincfam , & claram vifionem conlequi oportet. Lentes concavo-concavae luminis radios magis divergentes etfi-ciunt, & convexo-convexae eos magis uniunt, propiusque fe illos colligunt; eamque ob rem illae myopes , has presbytas magis juvant. Videantur hic difta de refra£fione luminis in Phyfica Generali. Lentes, quarum hic meminimus, confpicilla, aut perfpicilla dicuntur. Cor. Ex di£hs hucusque aperte confequitur: eos valere ocu-lis, qui tum cryftallini humoris convexitatem, tum illius di-ftantiam a retina augere & minuere ad libitnm polfunt. Hi namque funt, qui ea ratione conformare oculos valent fuos , quaopuseft, ut tam vicina , quam remota objefta diftinfte confpiciant. Mutatur autem, ut neceffarium eft ad diftinftam objeftorum omnium vifionem, tum convexitas humoris cry-ftallini, tum illius diftantia a retina ope ligamentorum ciliari-um, quibus cryftallinus oculi humor cingitur , conneiliturque partibus vicinis, & fuftinetur. i III. Dissertatio Quarta. 331 §■ I I I. 0u<£ leges vijionis opticce ? REfp. Legesque has compendio adfero. Lex ima : QuidquUSjx vifu percipitur, id fub quopiatn angulo optico feu viforio ACB ( fig. <; 7 ) quetn intercipiunt radii ab A C, BC nb extremis obje. cli puuBis in centrttm pupHU dufii, videtur. Iitud a quibusdam-axiomatis, ab aliis obfervationis inltar habetur: oftend. tamen: imago objefti eatenus peftipitur vifu, quatenus radii linea re-fta ab objeclo emifii pupillam oculi fubeunt ita, ut illiusima-ginem fitu inverfo depingant fn.<5<58} fed hoc fieri repugnat absque eo, quin angulus quifpiam refultet; radii enim linea reda ab extremis objefti venientes fe in pupilla ocuii interfe-cant, ex interfeftione autem linearum refiarum angulum fieri, e Geometria notum eft; ergo. Qare fit Corol. imum. Quae fub eodem, vel squali angulo con-$"73 fpiciuntur, aequalia, quae vero videntur fub majori, majora: quae fub minori minora apparent. Etenim objefla videntur aequalia, fi imagines eoram in retina oculi xquales depingan-tur, imagines vero aequa!es depingi, fi anguli optici squales fint, manifeftum eft ex fig. ead. ubi A C B eft aequalis angulo ad verticem oppofito aCb. Objefta fub angulo majori majora, minori minora apparere in ead. fig. patet: nam an-gulus A C B major eft angulo D C E, cum hic illo continea-tur, igitur ad verticem quoque oppofitus a C b major angulo d C e , quamobrem imago objefli A B major imagine D E. adum. iEqualia corpora inaequali in diftantia ab oculo pofi-674 ta, & firroliter eidem obverfa continuo eurn in modum decre-fcere videntur, ut remotiftimum minimae, vicinius minoris , quam proximum magnitudinis appareat (fig. ead.) Nam remo-tiifimum objedum fub minimo, propius fub minore angulo, quam proximum confpicit^r. jtium. Reilae parallelae ab oculo intra eas pofito infpeflx, quo longius abeunt, eo magis ad fe mutuo accedere videntur (fig $8 3 fic p'ate;E utrinque aedificia xquali in diftahtia exftru-aa habentes, ambulacra duobus parietibus longis, parallelis ar-boribus m hortis, fylvis comprehenfa imminui apparent. Ratio eadem quae prioris: nam ifthic pun£la reclarum parallelarutn viciniora fub majori angulo, quam remotiora vifii pcrcipmntur. Eadem de caufa accidit, quod in conclavibus ampl ffimis vulgo faala diflis remotiores partes inferioris tabulati continuo eleva-ri, fuperioris vero depnmi videantur. Tt a Lex <332 Phystc^e Particularis Lex Quitfquid fub infenfibili angulo apparee, illud vifu mi. r.ime diftinguieur. Si namque angulus, fub quo cbjefUim oculo fe prodere deberer , fit ejusmodi, ut fenfu difcerni nequeat, latera eum in modum fe habebunt, ac fi forent una eademque* refla linea, Anguio autem, quem intercipiunt radii ab obje-£lo in oculum illapli, aequalis efl anguius, qui fit iisdem ra-d is in pupilla ocuii fe interfecantibus, quibusque imago ipfius obje&i in retina oculi depingitur; igitur re&aequoque, quibus comprehenditur angulus ad verticem oppofitus , perinde fe ha-bebunt , ac fi forent una eademque re£ta iinea, quare imago obje£ti pun£ti inflar erit ; nequit autem pun£tum vifu difcemi; ergo vifu difcerni non poifunt, quae fub inlenfibili anguio con-fpiciuntur. - Cor. i mum.Si diftantia duornm vifibilium fub angulo infenfibili videtur, corpura disjun£ta contigua apparent. Si enim diftan-tia fub angulo infenfibili videtur, inter imagines in retina oculi delineatas nulla eft diftantia , at potius contiguitas; igitur ob-je£ta quoque, quorum iiiae imagines, contigua apparere opor-tet. Hinc fi plurium objc£torum diftantia fub angulo infen-fibili appareat, illa in unum continuum coalefcere videntur. Sic fenfibilia quaeque corpora, licet innumerabilibus porulis in-terfperfa , plane continua videntur, & corpora fcabra , fi maxi-me ab oculo diftent, laevigata apparent. Oftendit Cl. Wolfius, minime vifum iri obje£tum, quod fub angulo, quem minutum fecundum metitur , apparet. 2"um. Duplex non percipitur vi(u obje£lum utroque^gi fimul oculo in(pe£tum, licet geminata illius imago ( pro nu-mero nempe oculorum ) id temporis duabus in retinis depin-gatur. Quoniam duo radii K A, & L A ab eodem punfto imaginis tn retiforma membrana depi£tae per centra oculorum H & I retrodufti ,horopterem A B in eodem pun&o A, « Xt 3 quo <334 Phystc^e Particularis qno irrefrafli per centrum utriusque oculi ad retinam penetra. verunt, ftcant; uterq. e oculns objeflum in boroptere pofitum in codem loco A cor.fpicit: cum vero omne objefli punftum hunc in modum ocnlis appareat, etiam objeftum ipfum unicum vif. percipietur. Hanc e(fe veram hujufce phaenomeni caufam inde manifeftum eft: quod, fi alter oculorum leviter diftor-queatur, ita fcilicet: ut impediatur naturalis concurfus radio-rum, quibus idem objefH punftum in retina utrinque oculi de. pingitur, objedhim duplum a nobis oculis ufurpatur. Cum_» enim fliblato concurfu limilia punfta imaginum non appareant amplius eodem in loco, fed in diverhs , non unum,{ed du-plex tunc videatur obje£\um necelfe eft. Unde patet : haud re£le nonnullos olim fenfilfe , qui propugnabant ea de caufa ducbus oculis unnm confpici objeftum , quod nervi optici prope infundibulum fimul coirent ; geminatum enim videri diximus objeftum, fi oculorum alter leniter digito diftorquea-tur, at hoc in cafu propterea nervi a fe mutuo non divellun-tur, igitur pcrfpicuum eft, villonis unitatem ex opticomm_j nervorum coalitu repeti non poife. Qoid ? quod etiam hac in re falfi convincat juvenis , cujus Galfendus ex Vefalio me-minit : qui nempe , tametfi nervos coeuntes nullatenus ha-buerit, non eft tamen unquam conqueftus , fe omnia dnplica. ta , aut.alias praepoftere quidquam videre. adum. Quia radius K A ab inferiore imaginis punflo per centrum oculi H retrodu&us horopterem in loco fuperiori fe-cat; radius vero M B, qui a fuperiore irmginis parte M per idem centrum oculi H retroducitur , eidem horopteri A B in loco inferiore occurrit; punftum inferias imaginis K vide-tur in loco fuperiori A , punclum vero fuperius M in loco inferiori B. Quare cum imago M G K in retina fit inverfa, obje£tum litu ere£l:o apparet; fi autem imago M G K in re-tina crefta fuerit, eodem modo conftat objeftum debere videri fitu inverlb. Scbol. Ad obje£ta longinqua fub mole majore, & clare vi-denda tclefcopii , five tubi optici modo frequens eft ufus; cujus nomine venit inftrumentum dioptricum , ex lentibus compofitum , per quod remota tanquam vicina fpe£lantur. Dividicur aucem in Galilaeanum , Aflronom cum , & terre-ftrem. Tubus Galilaeanus eft telefcopium lente objecliva con-vexa, & oculari concava compofitum. Lens objeRiva eo au-d t, quod obje£lo; ocularh, quod oculo obvertatur. Galilaea-nus dicitur, quod Galilaeus obfervaciones telelcopicas primus publici juris fecerit, plurimaque in coelo ope teielcopiorurn-* prius ignota revelaverit. Tubus Aftronomicus eft telefco- DrssfiRTATro Quarta. pium lente obje£liva convexa , & oculari itidem convexa conilans. Nomen Aftronomici inde traxit , quod hoc tubo-rum genere ad obfervationes Aftronomicas Aftronomi utan-tur. Hic tubus objefta inverfe repraelentat ; nam Aftrono-morum parum intereft, ereclone an inverfo fitu ftellae appa-reant ? modo clare , & diftinfte repraeiententur. Tubus ter-reftris eft tubus opticus ex pluribus, quam duabus lentibus: communiter ex obje£tiva convexa, & tribus ocularibus itidem convexis compofitus, objecta fitu ere&o fpettanda exhibens. Quare ex aftronomico terreftrem efficies , fi duas alias lentes oculari debita in diftantia adjeceris. Adhibentur pio obiervationibus Aftronomicis, & pro ter-reftribus quoque objeflis diftinguendis telefcopia alia , quae_» ope fpeculorum metallicorum , uniusque Ienticul® , quibus componuntur, fummo tum Ipatii compendio , tum fpeftatoris commodo objefta referunt. Horum telcfcopiorum inventionis gloria debetur illuftri Newtono, a quo & nomen habent, ar-tificesque Angli in iis parandis excellunt. Noftris in terris fpecula his teleicopiis fervientia conficiendi, ac elaborandi mo-dum felici fuccelfu primus reperit vir fummus R.P.Francifcus Borgias Keri, cujus du£Iu plura ejusmodi telefcopia conftrufta nodro in Obftrvatorio vifuntur , pluraque ac majora parantur. De quorum praeftantia hinc efto judicium , quod eorum uno pedes 4 non excedente non modo Saturni anfie, fed & fatel-Iites terni diftin£le cernantur. Ifta hac in materia fufficiant. Horum fiquidem copiam apud Icriptores harum difciplinarum reperire eft. .§. I V. Ouid fenfus reliqui externi, quce eorum organa, quotnodo iis peragantur? T3Efp. imo. Auditus ea eft immutatio organi , qua fit, uttfgj •l V fonus corporum perculforum , colliibrum &c vocesque—» loquentium ab mente humana percipiantur. Organum auditus eft in iis nervorum filamentis fitum, quae de molliori lepti-mi paris ramo ( num. 600 & 610) derivata per intimum co-chleae gyrum porriguntur. Prob. Audittis organon in illo aere nequit conftitui, qui tympani , labyrinthi atque cochleae cavitate concluditur; hic enim , velut fenlorii ratio poftu-lat, cum cerebro immediate non communicat : at neque alfe-ri poteft tympani membranam hoc munere fungi; nam con-ftit experimcntis plurimis, quorum Cl. Heifterus meminit-», ») di- 336 physrc^ Particularis *) difcrumpi eam pofle, qnin auditionis fenfus penitus exflin-guatur. Accedit: audiri fonum poife quin tympani membra-na tremore externi aeris perceiiatur; furdi enim arrepta denti-bus parte extrema mufici inftrumenti , five ab ipfis , fine ab aliis percutiatur, fonum audiunt. Igitur organon auris dicen-dum eft fitum in filamentis nervorum &c. Iiihaec quippe_s ejusmodi exiftimamus, ut ab eo aeris motu , in quo pofitum fonum diximus, atfici nequeant, quin illico eorum motio de-fcratur ad cerebrum , in eoque refidens anima ad audiendum determinetur, quum fola cum cerebro ex omnibus partibus auris immediate communicent. <5g5 Perficitur auditio , five fenfatio foni, quatenus anima mo-tum percipit, qui nerveis filamentis per cochieae antrum ex molliore fcptimi paris ramo diffufis a fonantibus corporibus ae-ris medio communicatur. Prob. Si ifthac ratione fenfatio perfici dicatur, & ipfa, & ejus phaenomena optime exponun-tur; ergo. Ant. pars prior patet : aer ab externis fonantibus corporibus a£lus in motum ab aure externa excipitur , atque per meatum auditorium ad tympani membranam , quae iilius in fine ponitur, pertingit, motuque fuo facit, ut haec utpote tenfa, & eiaftica (imilem tremorem concipiat; membrana tre-mente, aer primum, qui cavitate tympani, tum qui iabyrin-tho, & cochlea cntinetur, tremere occipit. Cum autem aer his contentus tremere nequeat, quin motum filamentis nervo-rum per internos illos anfraflus porreflis imprimat, fit: ut illa hujusmodi tremore mota cerebrum, aquo derivantur, commo-veanf, illo vero commoto ab anima tremorem, adebque fo-num percipi neceifarium eft. ^g^r Pars aitera ant. oftend. Phaenomena auditus funt : quod ad fubitum fonum attollantur aures, aperiantur, vei ciaudan-tur ocuii, caput deprimatur, ciamores edantur , fremitu, fi nimis acutus fonus fit, afficiantur de.ites , gaudeat homo, fi biandus fit: fed horum ratio hac in fententia facile apparet_f. Communicato enim motu nervis acnfticis, ii quoque commo-ventur, qui de eodem trunco fumpta origine partibus memo-ratis inferunrur. Horum tres adftruuntnr a Thoma Villis b) e ramo feptimi paris originem fuam ducentes, qui omnes moti-bus patheticis, aut faitem iis, qui cerebro inconfuito peragun-tur, inlerviunt. Primus habetur, qui propter meatum auditorium eft, hn* jus a&ione fit, ut animaiia qunevis aures fubito foni impuifu affe£l;as, quafi fonum illico evanefcentem capere cuperent, eri* gant. - t) Nota 6o in compend, Anat, b ) Anatom, ecrebji c, 17. Dissertatio Qjparta. 179 gant. Alter ramus eft , qui maxillae mufculos fuperfcandens, ad utrumque oculi angulum furculos propagat, qui mufculis palpebrarum attollentibus inferuntur, quorum muneris eft, ad fubitum foni pulfum oculos aperire, illico circumfpicere, quid rei fit, & num aliquid periculi impendeat; iftud ab animali-bus quibusvis improvifo agitur. Tertius ramus nervi audito-rii verfus linguae radicem defcendit , per mufculos, ac o(fa hyoideos diftribuitur, adeoque organa quaedam vocis edendae conftituit, unde evenit, quod animalia lono aliquo horribili af-fefta linguam in ftnum edendum folvant. Guftus is fenlus audit, quo corporum fipores per-cipimus,eorumque,quibus nutrimur, genera fentimus. Orga-num ejus eife nerveas papillulas fub extima linguae tunica, ut vifum eft, delitefcentes dubium haud eft. Nam nerveae papil-lulae fub extima linguae tunica delitefcentes extrema funt ner-vorum, qui ex intima cerebri fubft^ntia propagati in extima ipfius linguae fuperficie terminantur; igitur ea funt ipfae pars Hnguae, cui applicata corpora (apida iaporem excitant, atqui in hujusmodi parte duntaxat poteft guftus organum collo-carif num. 47° Metaph. ) ergo. Fit vero guftus, quatenus falinae fapidi corporis particulse, (jgg a quibus potiuimum, ut in Gen. Phyf. vifum ( n. 7$} ) fa- 1 pores derivantur.terreis, craftioribusque ope mafticationis, & humore falivae vel alterius humoris auxilio folutae, attenaatae, in motum a£tae, extimam linguae tunicam pervadunt, ad ner-veas, quae fub illa pofitx funt, papillas appellunt, hasque pro ratione magnitudinis, figurae , quibus praeditae funt , diver(a ratione movent, vellicant, & afhciunt. Ifthoc enim fafto mo-tio ad cerebrum fpirituum animalium minifterio defertur, atque ab anima percepta ejus fenfus caufa exiftit, quem faporem, five guftum nuncupamus. Corol. Explicatu haud difficile eft: 1. Cur aliquibus (apo- 6S9 ribus dele£temur,alios averfemur ? 2.Cur unus idemque fapor nobis jam placeat, jam dilpliceat? Primi ratio eft : quod or-ganum guftus in fua nativa conftitutione permanens a re fapi. cla quafi demulceatur , fcilicet corpufculis fefe leniter, placi-dcque infinuantibus,ex quo efficitur, ut motio in cerebro ex-citata grata accidat animae. Si vero guftus organum a re fa-pida molefte afticiatur , animae quoque fore ingratum faporem patet cx num. Metaph.;4f2. Secundi ratio repetenda vel inde : quod guftus organum prae fame , aut fiti exarefafhim, corru-gatumque appolitione corpcris fapidi fuo ftatui reddatur, ex quo nonnunquam fit, ut quae famelicis fitibundisque placue-re, paftis. potisque difpliceant; vel quod organum guftus vi Mt.phrfc*p.n. *Ja mor- 338 Physic^ Partscularis morbi, aut alius tempcramenti eam fit (brtitum conftitutio. nem , ut qux corpufcula rei fapidae in nniva conftitutione.» placide vellicabant nerveas papiliulas , in hac afpere aificiant, & contra. Vel quod organum eum in modum varietur, aat aetate aut crebro, diuturnoque ufu eduliorum , ut q ne cor-pufcuia rei fapidae prius nerveis papillulis haud congruebant, dcmceps quarn optime congruant. Sic fenes cibis deleftan-tur , qui pue. is non arridebant, & affueti rejiciunt cibos, quos pro priore expetiverunt. 6$O jtio- Oifailus ille fenfus efl, quo odores percipimus. Organum hujus pofitum eft in nerveis iis papilluiis , quibus membrana narium anfraftus veftiens diflin£la eft. Prob. Sols nerveae papiliulae omnium partium , quae nafum conflituunt, ex mtima cerebri fubflanua propjgantur. Ex primo e.iim & quinto nervorum pari ( n. 6n ) immediate derivantur; igi« tur munus exercere optimc poterunt organi, quo oifaftus fen-fatio peragitur. 2. Si in hifce papillulis organum olfaftus po« nam.js, absque ditficultate , qui oifaftus fenfatio contingat, expiicari potefl. Nam cum odores non fint aliud , qnam ef-fluvia fubtiiiffima praecipue fuiphureo-mercuriaiia aeris allu» vione a corpore abiata , ac in orbem diffufa, patet fieri in no-bis odoris lenfjum: quatenus fubtiiiffima illius etfiuvii corpu-lcula fub a£fu infpirationis narium cavernas fubeunt , harum fibrillas nerveas pro fua diverfa magnitudine, figura diverfo modo impellunt, & commovent, Hinc enim commoti fpi-ritus animales, qui papillulis nerveis , annexisque fibris con-tinentur, refilire coguntur verfus intimam cerebri fubflantiam, ex quaortum trahunt, cumque ibi fentiens anima agat , fuo impulfu ad percipiendum odorem eam determinant. 691 Guflus , atque olfaftus confentiunt adeo inter_* fe, ut quae guflui placent, nobisque nutriendis idonea funt, olfa£lu difcernamus , quaeque olfa£lui difplicent , ea guflus quoque refpuat. Hujus ratio inde manifelta : quod nervi pa-ris quinti ita diffufi fint , ut eorum quidam ramuli porrigan-tur per interiorem narium membranam , aliqui linguam liib-eant, alii ad praecordia usque defcendant , quo ex confenfu partium videtur fieri non poife, ut una commota aliquid ejus motus in alteram cum hac communicantem non redundet. 2. Patet: cur aliqui odorum vomitum excitent, deliquia eifi-ciant; nam ob commemoratum partium confe.ifum fieri potelt, ut ab odoro effluvio vehementer commota narium membrana is motus propagetur tum ad praecordia, tum ad cerebrum, et quo vomitus, deliquia, aliaque id genus fymptomata confe-quuntur. j. Ob eundem nervorum confenfum accidit: ut vel tabaci Dissertatio Qjparta. 179 tabaci pulvere, aut feftucis, vel alio quovis fubtili corpore irritata narium membrana fiernutatio fiat , qua omne pene corpus valide concutiatur. Acrior quippe nervearum fibrilla-rum titillatio efficit, ut & thoracis, & abdominis muftuli con. vellantur, qua in convulfione ftemutatio confiflit. Demum patet ratio:quare tanta fit odorum vis, ut naribus in deiiquio attrafti uno faepe momento vitam reddant. Nam cum fila-menta nervorum olfafloriorum molliffima fint, facile iritantur a volatilibus-odoris effluviis, unde cerebrum commoveri, to-tumque ferme nervofum fyftema concuti eft neceffe. i^. 4t0 '• Senfum taftus dicimus, qao calida & frigida , do- ^g* ra & mollia, humida, & ficca, afpera & lenia , aliasque ejus-modi affeftiones percipimus. Hic omnium fenfuum maxime diffufus eft. Nam non ad certas folum, ut reliquorum fen-fuum nervuli, fed ad omnes eorporis partes ft ie porrigit , per quas nervuii funduntur. Organum taftus confiftere in iis nerveis pyramidalibus papiliulis , quae e cute prorumpentes in cuticulam definunt, finguiaeque in plures veluti diftribui appa-rent, convenit inter omnes. Nam i. hae medio filamento-rnm nerveorum, quorum apices ipfie conftituunt , cum eere-bro communicant, quare taftui fervire tanquam organum re-fte pofTunt. 2. Senfus taflus iiiic magis percipitur , ubi h« papillulae copiofiores funt moilioresque , ut in planta pedis , vola manus, & digitorum apicibus nullus vero ubi cuticula caiiura obduxit : Nam hoc in loco nequeunt papillulae a ta-ftilibus obje£lis ccmmoveri. Senfum autem ta£tus effici > cum externa corpora ratione magnitudinis , figurae , fitus , motus, quietis fuarum partium , aliove modo commovent , urgent , impediunt pyramidales nervorum papillulas , quotidiana expe-rientia docemur. Si enim digitum applicemus objefto explo-rando, efficitur motus in papiilis pro affeftione corporis tum nofiri, tum ejus, quod contingimus e. g. fi quifpiam majore calore prxditus corpus aiiud calore hoc deftitutum tangat_», iliico percipiet frigus : nam papillulis fpiritus animales con-tenti in calore moventur ceieriter, attafto vero corpore frigido ab hoc motu impediuntur , quatenus moveri nequeunt priore motu ob refpe£livam quietem partium corporis fiigidi. §. V. Quid vigilia , fomuus, & fomnium , quceque horum caufce ? REfp. ad imum. Vigilia eft is flatus hominis, in quo is po-fitus omnium fenfuum tum externorum, tum inteno- Uu 2 rum 34x» phystca: Particularii rum funcliones , omnesque motus fpontaueos, ut illi pla. cet , exercet; contra fbmiius is ftatns efl hominis , in quo nervi fenfationibus , motibusque fpontaneis infervientes illi virtute privantur , qua opus ipfis necefario ert , ut lllas fun£liones elicere ipforum minifterio homo queat. Somntum, eft perceptio , vel perceptionum (eries in fomno excitata ei fimiiis, quam hahere vigiles confiievimus. 694 fy' ad. 2«!"™: Vigitia pendet in homine , immo in_» quouis animali a pra;(entia , & copia fpirituum animalium cerebro , medulla- ejus , nervis , mnfculis contentorum , fi-mul a conditione bona partium folidarum cerebrum , ner-vos, mufculos componentium. Dum etenim hnec praefto funt, mens omnes mutationes in fenfibus externis faftas facilc percpit, membra pcr fpiritus animales fuo imperio fubje-£los ad motum pro lubitu determinat ; fed dum mens in homine ita conilituta eit, homo, & quoduis animal hoc irs ftatu pofitum vigilant; ergo. 69J Contra fomni caufa eft : quod fpiritus animales multo mo. limine in cerebro elaborandi multum imminuantur, conft-mantur , vel quod (anguis cratTior tantus vel humores ad ce-rebrum affluant, ut ob comprefiionem ab his fa£lam fibrarum nervearum, per quas fpiritus animales commeare folent,hi a mo. tu ad commune fenforium , & ex hoc ad alia membra prohibe-antur. Somnus ordinarius ex prima, extraordinarius vero.at in morbis, ebrietate, aut poft fhmptum copiofe cibum noa bene digeftum ex caufa altera potiffimum proficifcitur. In-terdum ad fomnum utraque datarum concurrit. Hinc pi-tet: cur nimio labore , ftudioque exerciti profunde indor-miant fpiritus enim animales labore , & ftudio multum dik fipantur. 696 Somnium promanat ex phantafmatum per fpiritus animales in cerebro difcurrcntes fa:ta commotione , & excitatione, ad quam vi legis mentem inter, & corpus a Deo pofitc fen-fibilis rei perceptio , vel perceptionum feries ipfa in mente confequitur. Hinc fit, ut inter fomniandum doloribus , gau-diis &c alfici nos arbitremur nonfecus, quam fi corporis noftri partes lsdcrentur, aut bonisquibusdam fruere nur. Eademenirn modo , eodemque impetu cerebri fibrx a fpiritibus animali-bus moventur, quo moveri eas oporteret, fi externa fen-foria , quibus ipfa? refjjoadent , arficere itur ; atque eam ob remin mente quoque confnniles affe£lus exiftere oportet. Cum autern fpiritus citra imperium aaime nobis fomniantibus mo-veantur, vitio aut lauji ejusmodi motus atq le affeilus nobis daa nequeunt, nifi fortaffis, quatenus ea a nobis vigilaatibus per- 4 F Dissertatio Qjparta. 179 perpetrata funt , qas (piritibus animaiibus hac ratione in (b-mno exc tandis 'donea novimus. Si vero fpiritos quidam animaies (omai tempore in iiios nervos & mufculos irrum-pant, qui fpontaneis motibus peragendis ferviunt, homo non modo fomniat, at eos agit motns. qui non nifi a vigi-lante abfolvi polfe videntur. Nam e le£lo furgit, vefles in-duit, fores aperit &c. Cum fomnia ut piurimum a nimia cujuspiam rei confide* ratione , a vitio flomachi, ac temperamento fanguinis , aii-isqne hujusmodi promanent, ex his nihil aliud colligi potefl, quam qus padiones plurimum animum, corpusve occupent , 3nid fpei timorisve fit circa (anitatem , aut morbum. Unde la ex fomniis augurari, quae a fola Numinis mundum guber-nantis providentia , hominumve arbitrro pend.'nt , nullamque connexionem cum corpore, animove dormientis obtinent , prorfus ridiculum eft; cum (omnia neque illorum caufae, ne-que effe&us ,~tteque conjunfia figna e(Te queant. Haec de fo-mniis breviter attigifle, univerfaque natura fcripfiife fufficiat; jam enim finis imponendus e(l operi, quo fi quidpiam com-prehendi, quod alicujus utilitati reipublicacque commodo effe queat, illud ad majorem gloriam fontis omnis fapicntiae Dei, Virginisque Matris honorem cedat. E R R A T i. C 0 R R I G E. ?ag. Lin. 10. 21 fi 27. 41 quas cfficiunt 32. 9 tcm $<• 5 3C Quid fanguis , unde , & quomodo prfparetnr, «Sc qna eins peixolationes? 318 3. Quid circulatio fangttims, quomodo fiat, quoe huiits canfa , qnanfo tempore perficiatUT,qnis ufns illins? 32® 4. Quid nutritio , & auginentnm cOrporis humani , quo- modo in hcc perficiantur,