Ladantii Firmiani de diuin's mftitutionibus aduerfus getes.Rubricje primi Iibri in
cipiunt.

q Vanta fit SC  fucrit fempcr cogmtio ueritatis.Et q> nec fine religione fapientia: nec
fine fapientia fit probanda religio. Cap.primum.

De errore philofopho^ euacuantiupuidentia:8i publica ftatuentiu fide. Cap.ii.

An poteftate unius dei mundus regatunan multorum. Ca.iii.

Q_uod (ub uno humili deo particuiares plures efie non poflfunt. Ca.iiii.

De teftimoniis poetarum. Ca.v*

De teftimoniis propheta^ Si philofbphorum.Et de teftimoniis Cottac pontificis Trifi
megifti.Et de deccm Siby Ill's. Ca.vn

De teftimo nio Apollinis Si deorum. Cap.vii

De cxcitate eorum qui plures deos opinantur:8i unde hie error habuit originem. Et q>
corpus deo non eft necefiariummec propagatio Iiberorum. Cap.viii.

De Hercules geftis eius:atq? ortu eius ex loue SC  Alcmcna:8i morte eius. Ca.ix.

De Aelculapio:Apolline:Neptuno:ac Marte SC  Caftore:Polluce atq^ Mercurio. C.x.
De ipfius louis parentibusiSi ortutSi uita eius flagitiofiftimatmorte Si fepultura: SC  opi
ficiopoetarum. Ca.xi.

Quomodo ftoici figmenta poeta^ ad philolophica tranlferant rationem. Cap.xii
Q^uomodo poetx SC hiftorici euacuant ftoicorum traditionem de Ioue;8i Saturno:8i
aliisdiis. Cap.xiii.

Q_uid inde Ennius doceat in facra hiftoria. Cap.xiiii.

Q_ua ratione homines dii experint nominari. Ca.xv.

Q ua ratione dii eftenon poftiinc quos iexus di/cernit.Et q> in naturam dei non accidit
aut fexusraut coitustaut officium generandi. Ca.xvi.

Q_uodftoicifidemhiftoriarum SC poetarumfigmenta inaniphyficulatione peruer✓
tunt:8i qux miCetix SC  turpitudines de diis referantur. Ca.xvii*

Q_uomorefel!antur hi qui deos efie fados ex hommibus mentiuntur# Ca.xviii#

Qjiod deos uanos:deu m uerum nemo fimul poteft colere. Ca.xix.

De propria R omanorum religione. Cap.xx«

De iacrificiis Si minifterus eorum. Ca.xxi.

Qjiis audor prxdidarum uanitatum in Italia apud Romanos fuerit:8i quis apud alt
asgentes. Cap.xxii

Qjuo tempore caeperint mnx  luperftitionestSi quibus audoribus. Ca.xxiii.

Ladantii Firmiani de origineerroris.Rubricae libri.ii.incipiunt.
q Vod rationis obli uiotSi ignorantia fui fecit homines ingratos ueri dei: qui colif
in aduer fis:Si in profperis contemnitur. Ca.primutn.

Q_ux fuerit prima caufe fingendi fimulacra.Et ueriflima dei imago eft homo. Et q>
extra fe deum nemo fideliter colit. Cadi.

Q_uod Cicero 8i alii qui uidebantf fapientesicxteris deterius peccauerint. Ca.iii.

Qjiod nil maieftatis Si reuerentix habeant idola. Ca.iiii.

Quod folus omnium creator uerus deuseftdbluiq^ colendusmecelementamec corpo
ra cxleftia aliquid diuinitatis habentdn quo Si ftoici defipiuttq ftellas deos putant:
qux non fua uoluntate mouent :fed dei.Et qua roe eas fie fieri uoluit. Ca.v.

Quod nec terra:nec aquatnec pars aliqua muclenec totus ip(e dcus eft animatus: ficut
ftoici mentiuntur:qui qcf aftruunnpariter Si euertunt. Ca.vi.

a ii

Qjiod duplidter peccant infipientes*Et q> auaritia fub obtentu religionis coIit?:pfaeua
lente ratione traditione maiorum:8C q fuerint maiores: quo§£ audoritas praeiudicat
ucnrati. Cap.vii*

Q^uod ratione pon'us innitendum eft:& quae miracula fcripta funt ad cofirmationem
erroris multorum. Ca ♦viiu

Q^uod per inuidiam diaboli mrrauit morsel pullulant radices erroru. Etq, deus ipfe
natura efttqui materiam primordialem SC  omnia fecit ex nihilo. Ca.ix.

Q^uoddeusquattuorelementadiftinxit: SC  quattuor qualitates: SC quattuor tempo/
rat& q> ex calore SC  humore fit uita:8C quare hoies igne; caetera ammalia aqua magis
utantur. Ca.x

Q^uod creato mundo fada animalia propter homines funt:& tandem homo ipfe • Et
quid fit q? poetae finxerut Deucalionem homines reparafle* Et q> Ariftoteles falfum
putauit mundurn efle aeternum.Et quae fu nt tres partes* Ca.x/.

uod non de terra uel fponte nata funt ammaliaifed difpofirione diuina cuius feciflet
nos deus confciostfi fare expediret* Cap.xii.

Q_ uare duo fxus mundi minoris id eft hominis:& quid fit mors eius prima: quid fe /
cunda:£C de primorum parentum culpa SC  pcena. Cap.xiii*

Q uod non Liber pater f uit inuentor uinitfed Noe poft diluuiu.Et quae fuit origo gen
tium:& qui primi habucrint feientiam aftrorum*& ignorantia dei* Gap.xirii.

De inquinarione angelorumtSC duobus generibus daemonumtq fe perfuaferunt ut de /
os colitquos etiam familiares philofophi habuerunttut Socrares. Cap.xv*

Q^uod hi prodefle putantur cum nocere definunttnec poflunt a liquid in eos qui in fi /
de folidati funnfed fandi fubiedi eis tanq ferui obediunt. Ca*xvi*

uod hi aftrologiam arufpidnam SC  omnes artesreprobas fnuenerutt&perfuaferut
cuftum idolorum per miracula SC  uarias faffaciaip tendicufas. Cap.xvu.

Cur deus huano generi fic patia t''illudi:& q? tribus de cais uana e deoip religio. C.xvni
Q^uod in cu f tu fimulacrorum nulla poteft efle religio: nam a fimulatione id eft a falfa
ciadidafunt. Ca.xix.

Breuis epilogus:quo docet gentibus fuperatis fibi a philofophisgrauius imminere cer/
tamen* Ca.xx*

Ladantii Firmiani de falfa fapientia*Rubrica:.iii.Iibri faeliciter incipiunt*

c Ommendatur in primis ueritas:& omni praefertur eloquentiae: SC  quare earn no
fint aflecuti philofophitapcrietur.Et quare ftilo fimplici (acra fcribantur eloquia
Et q> philofbphis tunc maxime credendum efbeum fuam ignorantiam profitentur.
Caput primum.

Qjaod ipfb nomine philofophiae coniidtur q inanis fuerit gentiliter philofbphatium
occupatio. Ca.ii.

Ex quibus rebus philofophia conftet:& quis fuerit audor academicae fedae: quae nihil
redi diff mit:q folam opinionem efle in philofophia gcnttliumjqui ldeo plus audet
quia erroreseorum non arguitnifi deus* Ca.iii

Q uomodo Zeno Si  Socrares totam philofbphiam fuftulerut de mcdiojSC quafi quo/
dam ciuili hello (uis confeda eft armis* Ca.iiii

Contra academicos multa fcirctSC natura rerum:& uitae neceflitas cogit* Ca* v.

QjJomodo fapientia in medio errantium fuerittST academicicontraphyficos: 8C pby
fici contra academicos dimicauerunr.Et qua; fint afliftatarum exempla quaddonu.
Et q rationes caeleftium fiue naturalium fciri non pofTunt. Ca.vi.

Demortali phiIofophia:3Cquareficututilionita SC ceterisphilofophia; partibus fit fa/
cilionquae fuerint omnium philofbpho^ fere fententia; de fummo bono. Cap.vii.
Quod  uera fapientia docet fiimmnm bonum homims non efle animi uel corporis uo
luptatemjaut aliquod eorum qua; a phifofbphis funt propofita. Ca.viii.

Q_uid fit uere fapientis fummum bonumiSC q uitiofa fuerit ratio Anaxagoras ad quid
natus fit homo. Ca.ix.

,Q_uod ea qua; uidentur hominis efle propriatcasteris quoq? animalibus comunia func
homini uero pprium eft deum nofeere SC colere. Ca.x*

Qjuod deus fecit  hominem cupidum religioni 8C (apientiaetquo^ alterum conftare fi
ne altero non poteft. Et q nihil eorum q ux  mortales appetuntifiimmum bonu fit •
Ca.xi.

De dupfici pugna corporis 8C anima;:& hoRibus utriufq* Et q uirtus non pptcr fe ap/
petenda efbfcdppter uttam asternamtqua: fummum bonum efbSC uirtutem necefi
fario fequitunSC in pradenti haberi non poteR. Ca.xii.

Q uod anima immortalis:& quare diuina traditio logicam non defidcrat aut philo (b/
phiamtfed cthicam Iblam: m qua docenda fiimmi philofophi errauerunt: SC quare
philofophia non fit dux uita; SC uirtutum parens:expultrix SC uluix uiuorum:quod
tamen Cicero 3C alii aftruereconati funt. Ca.xiii

uod Lucretius SC alii errauerunt opmati iapientiam inuetam efie ab’homine: SC nec
datam hominibusacreatore.EtquomodoCicero fins uerbis conuincitur.Et q phi/
fofophia nec uerum docetmec  ad rede uiuendum inftruit. Ca.xiiii.

Q_uod in  eodem errore futt  Seneca. Et quid philofophia fecundum ipfum. Et q ficut
deus unus SC ueritas unatita una SC fimpiex fapientia; SC quomophorum oratio pu /
gnet cum uita. Ca.xv.

Q^ uod rede docentes SC male uiuentes tefle Cicerone non utilitatem ex philofophia:
fed inanem pcipiunt deledationem.Et q fapientia feipfam temper exercet in bonis
adibus.Et quare non phiae fed fapientia; ipli iugiter infiftendum fit* Ca.xvi*

Q^ua; fuit ipfa dodrina Epicuritqua; monbus omnium appofiriflima loquebatur; 8C
quomodo Leucippum SC Democritum habuerit audores erroris: SC fabros atomo/
rum:3C aflertores uoluptatis. Ga.xvii*

Q_ uomodo py thagorici SC ftoici contrario epicureis errore defipant fic ammarum im
mortalitatem ftatuentestut eas in uaria corpora tranfire mentiantur: 8C uolutariam
mortem perfuaferunt inaniter phtlofophantibus. Ca.xviii*

Q_uod Cicero 8C alii (apientiffimi immortalitatem animarum fed infidelitcr docent.

Et q mala uel bona mors fit ponderanda ex anteada uita 8C gratia del. Ca.xix.

Q^uod Socrates in eo fuit cordatior ceteris; quia a fcrutinio cadeflium SC naturalium
caufis difputationem fufpenditun quibus temere cofumitur ingenium 8C tps: fed SC
in multis defipiunt:quorum fubiiciuntur exempla. Ca«xx*

Q_uod Plato didicerit a Socratejqcffi obtineretthumam generis piret focietas. Ca.xxi
Q_uod dogma Platoms non erat nifi criminis fons;SC fomes; SC uirtutum omnium ex>
termmum. Ca.xxfi.

a hi

De minoribus philofophis:8£ quatenus inuicem rati'one ex return contemptupficiant
&C  erroris aiicrtores lint* Ca,xxiii.

De amipodibus quos ideo ee finxerurtqa opinati funt mundu efte rotundu, Ca.xiiii*
Q_uot &  quanta prxdiccnda funt: SC  alias neceffariasgentiliter philofophantibus: ut
philofophiam nullus aflequatunaut rarus. Ca*xxv#

Q^uod dodrina cadeftis lapientiam fola largitf:quam natura comunis appetit:& quas
rens phiam non inuenit.Et q efficax fit lex dei:& ecclefiae (acramenta» Ca.xxvi.

Q^uod philofophi fiepe redepraecipiunt 8C  interdum uident uerum. Et quare non fit
eis crcdendumffn quo fofo nitatur condirio creature SC  unde: necnon aut fortune •
Et quomodo philofophi fuis inuicem gladiispeunt, C.xxviu

Q_uod fortuna nihil efttquam philofophi non m5 deamtfed deum mentiunt''. Et quo
hunc errore da^mones imiferint eis qui deum nefciebat SC  contencbant, Ca«xxviii*
Item repeticio de fortunate natura eius:& diffinitione eius. Ca.xxix.

Epilogus quo docet quomodo tranfeundum lit a uanitate phorum recedentibus: SC  ad
ueram fapientiam afpirantibustfcilicetad uerbum deinn quo lola ueritas inuenitur
& uirtus:& beatitudo:& ab eis quae dida funtrad dicenda rranfitu facit. Ca.xxx#

Ladanni Fsrmiani de uera fapientia.R-ubricaE libri quarti fadiciter incipiunt.

Vomodo unius faeculi error in omnem fit tranffufus setatemtK orbem occupaue
q rir:& G raecia poft gloriam leptem lapientum Audio pquirendae uetitatis exar (e ✓
rit:$£ ftudiofi eius fe maluerint phos q fapientcs appellari. Ca.primu*

Q uod ibi eft qucercnda fapientiambi gentihus eft ftultitiae titulus. Et quarePythago
ras SC  Plato litterarum pfecutores non accefleruntad iudaros* Cadi*

Q_uod fapientia&religio infeparabilitercohaeientt&qjnecefleefteolHem non diuer
los efte fecrerarios fapienti# SC  numinis facerdotes.Et quare contra namram fir cole>
re plures deos.Et quare neceflitate nature oportet dominum efte unum umcuiq?:ftc
: SC  patrem unum* Cadii.

Q^uod lapietia fpedat ad filiostreligio ad feruos:S£ utriulcp fons deus unus folus SC  ue
rus:quiingratumabdicatfilium:&fugitiuumpunit(eruum. - Cadiii*

Q_ uod oraculapphetarum follicite infpicienda funttquos diuinttus efte locutos: rcru
multo ante pradidarum conuincit cuentus.Et quo tpepphetauerit Moyfes«Q_uot
„ annislofuerexeritpopulum. uotprsefuermt indices :qdiu regnauerintreges.

Q uotpedominatusCyrus.Q^uodinphis&fapienti^fundamentu. Ca.v*

uod deus creator oium cooipotentem gcnuit filiumr&rp eum creauit uniuerfa:tefte$
funt Sibylla Si Trifmegiftustoracula cofonapphetis & fapietiftimo Salomon C.vi
Q_uod nomen filii SC  angelis aut hominibus fit ignotumtlicetnomenhabeat quod no
ab utrilcg adoratur:& unde dicatur Iefus:8c unde Chriftus. Ca.vii.

Q uod filius bis natus eftiseternaliter de patmtpaliter de uirgine matre t led nanuitate
inexcogitabili 8C  ineftfabili.Et quare dicatf uerbu.Et in quo ab aliis angelis d iff era t.
Et quare ilfi n5 dicant? uerbu uel uerba«Et quare hominis fpiritus diflolubilis.Et qd
Dauid SC  Salomon pphctaucrint de hoc ucrbo.Et q? Salomon pratceflerit Troianu
bellum.Etquid Iohanneseuangeliftadeeodemucrbo. Ca.viii.

Q_ uod melius a gratis logos q a latinis uerbum JEt quid de deo lenfcrint gentiles phi ✓
lofophi Zeno&Trifmegiftus* ^ Cadx.

De lecunda natiuitate filii: quam p>phetae multo ante prsdixerunu&quo edudus fit

Ifrael ab Aegypto.Et quibus ingratus beneficiis caput bouis in memoriam Apis clei
Aegyptiorum figurauerit.Et qins ordo publicarum fiicritpoteftatum ufipad domi
nipaflionem. Ca.x.

Q_uae fnent caufa tncarnationis Chrifti. Ca.xu

De conceptu Si  partu uirginispradido apphetis.De paflione:refurrcdione:a(cenfio>
net&iudicio. Ca.xii.

Qjiod filiusa patreeft fecudum deitate. Et q? gemin^ fubftaria: ee conuincitf:tum ex
opibusppriisttu ex oraciilispphetai^ttum et Apollims Milefii teftimoio. Et quare
nec ad bafomonernec ad aliu q ad Chriftu referri poftut uaticiniappheta^:* Gxiii,
De^terno Chrifti (acerdotioiquodpphetae ficut5 i  ceterapraedixerunt fieexprimen ✓
teslefam Chriftu:utoracula:nccadfilium Nauemecad filium Ilodech oaleatretor
qucri.Ec de uiis quas docuit Chnftus:q nunq fuu honore quariiuitried pris* Cxiiil.
De baptifmo Chrifti Si  miracu’is quae gel ft t in came ante paftionem:quae non medo a
pphetis praenunciata (untried etiam uaticinio Sibyllarum: (icut Cicero SC  Varro te
iianturried oracula ante Chrifti aduentum non potuerunt intelligi. Ca.xv.

De paflioe Chrifti quae iudteis eft (cadalo Si  ftu!riciae gentibus quo lumtna uirtute con
tineat:5C uera SC  fingulare (apientia Si  ucritateriicuppphetae fuerut prariocutu C*xvi
Q_uod calumniati (unteum quafi legis deftrudore.Et qd praefiguraueritcircundlio*
Et quare in illo iufta (it fieri mebro.Et quarcptabitum (it carne (uilla uefci. Ca.xvii
Q_uae ca Si  qs fuerit ordo dominicae pafTionisiac qbus fit praenuciata oraculis* Gxvni.
De miraculis quae in paflione domini contigcrunt, De (epultura Si  reksrredione* Et a
quibus teftimoniis pphetarum fides roboretur iftorum. Ca.xix,

Q^uodpiedrus in GaiiJea dominu; poftrefurredione dilcipulis (criptura^ referau it
arcana.Et quare lex uerus dica £teftamentuinec poruerit itelhgi  ante morte domini •
Et q> nouu teftumentum ueteris adimpleuo eft* Et qbus hoc ante praedidu fit refti^
moni/s. f Ca.xx.

De afcenfi'one dominudiuifione dtlcipulor um ad nafcentis ecclefiae fundameutum ia ✓
ciendum Si  roborandum*Et de miraculis eo^. Et quo Petrus Si  Paulus R omam ue
nientespphetauerunt regem in breui ueturum: qui Hierofolimam deftrueret Si  iu
daeos dderetteodem rnodo quo poftea contigit, Ca.xxi.

Q_uod argumentisreuincendi funt q diuinis decrahunt (acramentis. Et quibus argu ^
mentis utantur infidelesmt domimoe incarnanonis (idem euacuent* Ca.xxr.
Q_uod praeceptoris mo^e uacillataudorirasifi no facit ipfe qcfdocct:ficut in pharifeis
patettqcotra (iia praecepta uiuebattfed Chnftus pt io fecit qcPpoftea docuit* C.xxiii
Q^uod caeleftem dodorem pfedum efie oporteat.Et quare perfedus efte non poftit (i
ne corporis aftumptione mortalis. * Ca *xxiiii

Q_uod Chriftus licet mortalitatcm noftra fumpferitmon tamen natuseft utalii hoies:

led ex carne uirginis.Et quare cum l'mmunis eet a culpatfpotc (ubierit poena. C.xxv
De myfterio dominicae crucis:3£ uirtutetSC fignificatione eoru qua: Chriftus geflit aut
ptuIir.Et quomo praefiguratus fit in immolatione agm legalis* Ca.xxvi

De potentia figni crucis quantae efficacia: (it inuocatio nominis crucifixi • Et quatum a
daemoniis timcatur fignum crucis. Ca.xxvit

De uera Si  (ingufari re!igioc:& unde dicatfreligio uel (ecundu Cic.uel alios* Ca.xxviri.
De unitate pris Si  filiriudiqucat quo unius dei poftunt ee cuitori s q duos colunt: a!tc^
patre;altc§i (diuipreni^ imottalemriiliu mortaleide quo fupius didu eft. Ca.xxsjc

a iiii

De ha:refibus:quas n5 modopph eta::fed etiam Chriftus Si  apoftoli prardixcrutemer*
furas ee uitandas,Et q> ilia lbia ecclefia catholica eft & uerafin qua eft cofeftio SC me>
dicina peccatorum ppcenitentiam & fidei facramenta, Ca.xxx.

Ladtantii Firmiani de iuftitia libri quinti Rubrics incipiunt.

Vod imquum Si  impium eft ante damnare uel pfonam:ueI caufam :qde memo
eius cognolccre.Et quare lapientia iungenda fit reIigioni.Et q> eloquetia (emit lx
culo:& pieruqj ut am plius elucefcat ex induftria impugnat ueritatemrqu* fere fern
per idoneis aftertoribus indiget. Ca.prfmum,

Q_uod ex defedtu ducftorum data eft temerariis hominibus audacia impugnandi ue^
ritatem ignotam:& hoc pbat exemplo duorum philofophorum quos uiderat in Bu
thynia. ■ _ *  Cadi.

Q_ uod a difcipulis Chrifti uoluntas mentiendi abfumqui uitam exercebant contraria
uitiis.Et quid refpondendum fuit blalphemix eorum: qui Chriftum magum fuiflc
mentiti iunt:& fibi ipfis contraria docuerunt. Ca.iii#

Q uare hoc opus incceptum fm& contra quos:& ad quid profit. Ca.iiii.

De iuftitia quam non modo philofophhfed etiam poeta: qui eos praccefierunt tanu's q*
fieruntuiribu&Et quomodo pro uero haberi debeat non figmento poetico: q> iufti #
tia terras incolebat rcgnante SaturnoiSC aurea fuific faeculaded loue regnante iuftitt
am e(Tc fugatam. Ca.v.

Qjiad cupiditas fons malorum omnium expulfa iuftitia fuas id eft iniquiftimas pro^
, mulgar leges.Et quomodo fub loue naturae confortes feruituti fubiecerit audaxtaua
ra:ambitiofaduperba Si  crudefe impietas hominum:& aureum expulit Ixcalu : q<?
fola (acit  puri tas uera; religionis. Ca.vi.

De aduentu Chrifti aureum feculum reftitucntis in eleftistid  eft: ueram reformats re>
Iigionem.Et q> uirtus mnotelcattKptobatur txercitio uitiorum:ut liquidum fit qua
re deus mala efte permi fertt, Ca.vii,

Q_uare iuftitia qua: improbatio eft non uideatur ab hominibus ♦ Et q> homo dei tenv
plum eftmon aurum uel1apides*Er q> deus uirtutibus colendus efhnon corruptibili
bus donis.Etq. omnia mala ex eopueniunttq? plures dii coluntunquia fi unus lolus
uere coleretunomnes iura fraternitatis agnofcerent Si  exercerent. Ca.viii*

Q uod iniqui iuftitiam quam fibi abefte fentiunnommbus abefte putant.Et in eos qui
iuftiores Si  innocentiiTimi funt:atrocius feuiunt: id eft in feruos Chrifti menfuram
patrum implentestqui caput omnium luftorumChriftum occiderunt; eo q> diftimi
litudo uitie criminofe fitiat fanguinem innocentium. Ca.ix.

De impia iniquorum qui deum nelciunt pietate.Et quid 8i  ubi fit uera pietastquam de
orum cultorcs afiequi nequeuntppter fubied:as caufas. C»x,

Q uod pfecutorcs chnftianorum no modo beftiae fuerint: fed ipfis beftiis brutiores SC
truciores.Q uibus Si  quare torments martyres afticiant, C xi,

Q nomodo ipfi carnificibus grati fa&i fimt: qui diliguntinimicos. Et q> experibilius
eft efte bonum & malum putarnq malum efte 6i  uideri bonum. Ca.xti.

Q uod ex eo patre iuftitia chriftiana: religionis Si  ueritas fidei: q> de cultoribus deoru
crefeit ccclefiarfed de ecclefia nee ro>nis:nec tormentis compelli poftit ad cultum de>
ornpidicet quidam facrificafle ex infirmitate legatur inuituqui tamen poftea p pce*»

riftentiam in quo nouatiani confutanturrWcxemnt fortiores.Et q patientia marry
rum folidiftimu m eft chriftianae religionis fundamentum. Ca.xiit

De ucra uirtute chriftianorumtqui in cuiminc patientix conftitutitphilofophos lauch
tores patientia: antecedunt uirtute pauedi.Et q uanum SC  ftultum eft imaginatam:
terramq] ut deum colere. Ca*xiin.

Qjuare fapientes habenturp ftultis.Et quomodo m duabus praxipue ufrtutibus?pie>
rate fcilicet SC  aquitare iuftida conftet. Et quid pietas iecundum Triimegiftu;SC qd
aquitas Iecundum Gceronemquaru neutram aftequi potuerunt Romani uel Grx
ci:ncc aliqui ni(i chriftiani. Ca*xv.

Deaquitate chriftianorumquam philofophi non habentestnec inucnire: nec defende
repotuerunt, Ca ♦xvi*

Q^uomodo Carncades SC  iura p utilitate fancija: SC.  ueram in homfnibus mftitiam nifi
forte fluids collegerit inueniri non polle, Et ciuilis iuftiiia fapicntia quidem habeat:
fed iniuftatruNaturalis autem iufta fit ubiqrfed lapientiam oio non hent. Ca*xvii.
: Contra Carneademjq nec ftultus poteft elle iuftusrnec (apiens iniuftus. Et q innocen/
tibus 8C  iuftis deus temper optime confuiit SC  neceftartapuidet:qu^ patet ex diffini-
done fluid cix SC  iapientia:»Et qua; fit cognatto homin s SC  dei* Ca.xviii.

,Q_uod ignoratio immortalitatis SC  dei uen prtedidorum caufa errorum eft: SC  morte
meretur asternam.Etq homo non fit hominis gemtortied miniftcr generationis * Et
. quare deus ueram lapientiam uoluit Tub fpecie ftultirise occultari* Ca.xtx.

De mfania eorum qui deos colunt SC  non audent rarione contendere cum fidelibus ♦ Et
. quare facramentorum fuorum filentiu indicant.Et q religio per padedam defende>
da eft:3C  rarioneporius q fieuitiatferro uel igne»Et quantum SC  in quibus differunt re
ligionis uerx cuicus SC  faliar. Ca.xx.

Q_uod hoftes fuos adorat ftufta gentilitas: quorum cultus non modo chriftianefed SC
philofophi SC  domeftici cultores deorum deftruunt, Ca,xxi*

Q_uare maligni (piritus indigent cultores fuos in perfecudonem fidelium: SC  quare ue
ra religio uideaturinanis. Ca.xxii*

~ Q_uare deus eledos fuos tradita impiis pote ftate uexari pariatur. Ca.xxiii.

Q_uod bonoip tortores torquebunt ;3C  malas beftias de terra auferet deus. Ca.xxiigi

Ladantii F/rmiam de uero cultu libri fexti Rubrics incipiunt.

Vod innoceda ueriflimus dei cultus eftquam carnalis homo corpori deditusno-
fcit, Ca.primum.

Q_uod deus nec efuritmec fititmec in tenebris eft: ut ei oporteat hoftias immoIari:aut
uina offerri uel Iumina*Et quare htec ofterantur diis gennumquae fidem redam SC
ueram mnoeendam ofterre nefciun tin quibus confiftit dei eultus.Et q intra omnia
. qux  ad cuftum deiperdnenttpratftantjOimum eft homines ad ueritatem SC  iuftitia
erudire.Et quare noiit ab ekmentis incipere. Cadi*

De duabus uiisquarum altera uirtutumtaltera uidorum efbqute in littera pythagori /
ca figurantun& fidelius tradantur a chriftianis cj a philofophis* Et de duobus duci
busuiarum. Cadii*

De uia uirtutisqua? in Eli fyos campoS deducere dicitudSC uidorum qua: ad impia tar/
« tata duciuSC ducibus utnufq^ - . Cadiu.

De falfa diffinitione philofophiac:quam audore Lucilio pofuerunt phiIofbphi:& ucra
differentia fcicntiae & uirtutis. Ca.v.

Q_uod philofophi nefcierunr quid eflet bonum aut malum: quia fonrem bom lucid®
nefciebantmec inteliexerunt quis debeat rerum 8C  opum finis effect quomodo con
ftetLucilium falfo diffiniuifie uirtutisoffida. Ca.vi.'

Q_uod in uia erroris eft fpccies fapientise 8C  uirtutis ♦ Et q uia ueritatis & fapientiae eft
fimplex:& angufta:& ardua:& deum habet duccm. Ca.yifi

Q_ uare a phis ucritas inuemri non poterat:nec ab his qui terrenis dediti funtifed abele
dis inuemtur per legem dei:cui poteft Ciceronis diffinitio adaptari. Ca.viii*

Q_uod caput relig;onis & uia ueritatis eft deum fideliter nofcere:& fideliter colere. Er
quare uniuerfe leges Ont a gentibus inftitutae:& qs fenfuum integritate uigeat: qua
gratia largiturpotiusqnatura. Ca.ix.

Q_uod religio deotmifcricordia hommi debet'’: 8C  quas caufas aedificadi ciuitates 8i  cd
ueniendi focialitcr:& inuentionis uerborum falfo comment! font. Ca.x*

In quos prtecipue fit humanitas exerceda:& in quibus liberelitatibus imagmariis pere
ant operate quas impenfa preeftantis. Ca.xi.

A quo fit (peranda & expctenda:& qua; 8C  quanta fit uerce Iibcralitatis mcrccs: & q ina
ms 8L  nulla falfa::&qui funtgradushuman'tatis. Ca.xnV

De pnemio:& q in necefiltate ex precibus pauperum quifip teneat? a deo:SC tribus gra
dibus uirtutis. Ca.xui.

Qjiod philofophi uera caruerunt humanitatetqui cum ftoids earn inter motbos anfi
tr.a: pofuerunt. Ca.xiiii, ■'

Q^ umodo pipathctici uincant ftoicos & doceant affeduu naturalium fhmulos eucllt
non pofle led mitigari.Et q ea qua: bru tis animalibus data funt: fingulo ho mini in fi
ta funt uniuerfa.Et quomodo ftoici mentis affedioncs diffiniant. Ca.x y

Q uomodo pipathctici errauerunt.Et q bonus ufus afleduum uirtus eft:malis uit,u •
Et q ufus ipfe ex caufa penfandus eft. Ca.xyi.

Q^uod ea qua: philofophi uitia putanttuirtutes funttfitamen referatur ad finem di bi/
tum:id eft ad dcum.Et q infani funt qui humanam naturam mgetis affedibus fpo /
liare niruntur. Ca.xyii,

Q_uomodo pr^cepta dei quibus infiftendum eft:a philofophis diffident inftiru; is: 8C
quis lit patienti# titulus. Ca.xviii.

Q^uod pipathetici ftoids obuiat in defenfione afteduum. Et quat fint tres fiance quas
poetarfmxerunt.Et quis earum fit ufus 31  abufus. _ Ca.xix.

De quinq: fenfuum uoluptatibus. Et qu ire plus uoluptatis datum fit homini a natura
q ccetcris animantibus. Et primum de uoluptate uifus 5C de fpedaculis euitadis: 8C
deludorum&fpeculorumaudoribus. Ca.xx.

Dc uoluptate aurium:& quid fibi uelit diuinorum eloquiorum fimplictequa: ommV
bus carminibus 8i  ftonbustpompifq uerboip praeferenda eft. Ca.xxi.

Dc uoluptate olfatus 5Cguftus:quem uirprudens euitare debetutlaqueos & tediculaa
. tnort;?.

De uoluptate tadus & quare in hole fit uehemedor q in exteris aidibus: $ qtas p eurn
d iabolus turpitudincs ingerat:& fpicula gehennae:Et de licito coitu 8C  illicito.Et qua
rc intra omnia animantia fola mulierpoft conceptum fitpatiens uiri. Et quis fit con
tinemia: uel incontincntiae frudus* Q.xxnu

Depeemtentia SC  fru&u eius:etconfcientia 2  ftimulis:3£ diftritfto deiiudicio. Et quibus
lacrificiistet qua ara poffit placari. Ca.xxiiii.

De dfia cloni 8 l  iacrificn diuini:S£ forma laudadi deu:8£ orois forma 8C  frucftu. C.xxv
Lactantu Firmiani de beata uita.Rubrica: libri feptimi incipiunt,

Vid diftum in praxedendbus libristquid reftat dicedum in ultimorqui funtcre/
ditun ueritati:& qui non:et quare. Ca.primum

Q_uod aureum feculum id eft fieliciffimus ftatus futurus eft poftiudicium. Er quare
ratio mundi non poteft ab homine apprehendiJEt q ueram lapietiam non aftequi/
tur quis beneficio naturatfed gratis. Ca.ii.

Q_uantu errauerunt ftoici de r5e mundi:5£ aucftore oium deo:8C hole per quem fatftus
mundus. Et q manifefte contra Epicurum ratiombus doceatur mundum 8C  omnia
qux  in eo (unt deipuidentia gubcrnaru Ca.iii.

Q^ujd omnis res ad aliquem ufum fafta efttetiam ilia quse omnino uidentur efte ma/
Ia:quare homo creatus fit corpore fragilistet capax rationis. Ca.iiii

Q_uare homo creatus fit:& quare ex cotrariis cdftet. Etqei domiciliu conftitutum eft
in medio:& uita duplexpponiturtquarum alteram miniftrat natura: altera Iargit?
gratia.Et quid fignificet q homo primum quadrupedibus conformal:8C poftea er i
gitur;3C tandem utitur exercitio rationis. Ca.v.

Item quare munduscreatus fittquarehomotqinanisfit cultusdeorum. Ca.vi.

Q_uare philofophi nequerunt coptehendere ueritatem integmquam tamen ficut exe
pla declarant:particulatim c5prehenderunt:tamen fe defendere nequerut. Ca.vii*
De lmmorralitate anima::& qbus earn argumentis Piato fit conatus aftruere. Ca«viii.
Q_uae fit de imortalitate aix  fidelis aftertio; et q laboru uirtutuq finis beata aeternitas
eft. Ca.ix*

Item de immortal/rate animxtSl  q uirtus femcl habita ppetuatunSC amittinon poteft:

SC  q uita duplex eft:& item mortes dux  homini praeponuntur. Gx,

De refarreiftione corpo^ mortuof^:8£ mortetet animat^ ppetuitate. Gxi,

Item de immortalitate animat contra Lucretium 8C  Epicurum. Et de differentia mentis
& animae:et corporum refurredhonc. Ca.xii,

Q_uibus teftimomis immortalitas animae approbate futurum ludicium dei.Et qua/
turn Anftoxenus alios uicerit in errore. Ca.xiii.

De fine mundi Si  errore chaldxo^.De xtate  mundi et q poft fex aetatestideft fex mille
annorumtftatus mundi mutabitur et rcnouabitf.Et q mille anni funt unus dies dei.
Et q poft mille annos regnabunt elecfti dei in terra poft ludicium. Ca.xiiii.

Q^uod fubmerfio Pharaonis Si  Aegyptio§r,& liberatio Hebraoru de feruitute Aegy ;
ptipraefigurauit liberationem elecftorum:3C reprobationcm damnatoi^iqua: futura
eft in fine munduEt q figna multa ficut illajita SC  hanc precedent liberationem . Et
q Romanumimpium ante delebitur.Et q in Afiam fummaptas omnium reuertet?
Et quibus aetatum gradibus Roma creuent SC  deficiat. Ca.xv.

Q_uomodo impii uentura fit deftru<ftio:& quae illi figna pracceftura funt fecundu ua /
ticinia y pphetarum SC  Sibylla. Ca.xvi.

De aduentu magmpiphetx qui Helias dicit?:& quomodo interficietur ab Antichrifto:
SC  refurget die tertia SC  afeedet in caelum.Et de pfecutione eedefix quam inferet An/
tichriftus.Etdemiraculiseius. Ca.xvii.

Q uomodo hrccymunciata funt SC  uaticiniis ^phetarumtSC oraculis gentilium uatum
SC  uerlibus (iby llinis. Ca.xvui

Q uomodo Chriftus SC  qbus fignis pracedentibus defcendctde caelomt inter ficiat An
richriftum:& tyrannos:& impios delcat de terra:& q? uigiliae no&urna: chrill iano^i
ideo inftitucae funt:q Chriftus de node uenturus eft. Et q dii Si  cultores eorum da /
buntur inccndio:ut Sibylla praedixit. Ca.xix.

Q^uomodo apienturinferi SC  refurgent mortui:& qui iudicandi funttSC q non. Et quo
mode ha zc  Sibylla pradixit.Et qua rationeanima cum immortalis fit: patibihseffe
poftitlecundumftoicos. Ca.xx.

De potetia dci:qu 2 cp merito cuiu lep poteft & homines:# angelos punire.De carnis l'm
mortalitate poft refurredionem.De differentia ignisgehennahs;# ignis communis
Et quid in e’edkqmd in reprobis opetur. Ca.xxi.

Q uod hxc  a quibuldam dieuntur efte poetical unde ad notitiam uenerint pcera^:
qu bus de caufis corruperint ueritatem: SC  Lethamm amnem SC  aha fantaftica indu>
xerinr. Ca.xii*

De refurredione :&q? Pythagoras SC  alii phtlofbphi ineptc locuti funtt# de anaftafi:
mentfentes animas in uaria tranfire corpora. Ca.xiii.

Q uod iecundum uariemia Sibyllas poft ludicium per milfe annos regnabit in terra fi
lius del cum eledis litis in ianda eiuitate quam conftituet.Et ,q> diabolus uinciet mil
le annis:# omnis creatura m anfuefeet:# ad iucunditate leruiethomini:8C Chriftus
ab omnibus coletur ut deus SC  dominus. Ca.xxiiu.

Q uod non reftant ex quarundam leripturarum afiertione nifi ducenti anni ufq? ad re
rum innouationem.Et q finis non aderit nifi Roma deftruda. Ca.xxv.

Q uod claofis milleannisaurei foculi poftiudicium fo T uetur item diabolus 8C  concita
bit gentestut fandam expugnent cmitatcmtSC  obfidebut earn. Et quomo earn omni
no deus deftruet SC  poem's axernis tradetteledis hominibus tranflatisadgloriam an
oeforum poft refurrcdioncm lecundam. Ca.xxvi.

Exhortatio ut omnesytperent ad fufeipiendam cum religione fapientiam: per quas ad
beatiftimampuennuraeternasuitaebeantudinem. Ca.xxvii.

Ladantii Firmiani de ira dei fequuntur Capitula fadiciter.

R ohcemium in quo pra:mittens ordinem dicendorum ad habendam ueritatem
docet deum efie cognofcendum. Ca.primum.

De oradibus p quos ad ueritatem afeendituri# qui de ipfis gradibus deiicianf. Ca.ii.

Q uod nullus afteruit deum irafei SC  gratia non moueri. Ca.iii*

Contra Epicurum dii'putar qui negabat deum irafcugratificari:# cia^puidere, Ca.iiii.

Contra ftoicos dicentes in deo fore gratiamffed non iram. Ca.v

Qjaod deusirafeitur. Ca.vi.'

Q^uod philolophi errant:# q> homines abaliis animatibus maxime differentreligio/
netquae hominis eft propria.

Contra Epicurum religionem fubuertentem :8C  q religio fit habenda.

Varias opiniones de mundi opificio:# gubernatione enumerat.

Q uod mundus dcipuidentia faeftus fit SC  gubemetur.

Vtrum unius dei an plurium dcorumpuidentia mundus regal? SC  conftet*

Q^uod religio lit:#hominis fit.

Ca.vti.

Ga.viii.

Ca.ix.

Ca.x.

Ca.xu

Ca.xii«

O uodomnia tarn bona q mala hominisgratia fada fiint. Ca.xiii.

Cur deus fecerit hominem. Ca.xim

Wide ad hominem peccata peruenfant* Ca.xv.

Q_uae materia fit in deo mi(erationisigrati^tuel irae. Ca.xvi.

Qjiod deus adminiftrat mundu;& regit hoium adus:& p cofequens irafcitf. Ca.xvu
Q^uod fine ira peccata non corriguntur. Cap.xviu*.

Qjiod homo ex corpore aitixSC  ex anima uirtutes habeat.Et q? cum uelit deus homi ✓
nes bonosteorum uitiis irafcitur, Ca.xix.

Q uod malogt fadicitas fra: dei non cotradfcatiSC q> fit deus patientiflimus. Cxx*

Si deus irafcituncur hominem irafci prohibeat. Ca*xxi,

Epflogus 8C  indudio audoritatu Sibyllae Erythraeae ad fram def^pbandam. Ca*xxii.
Audoritatibus alfarum Sibyllarum fram def probat. Ca.xxiii.

Concludft deum amandumerendum:honorificandum:5i metuendum: Ca«xxfifi

Ladantii Ffrmiani de opfficio dei uel formatione hominfs Capftula fequuntur.
p Rohcemiale capftulum ad Demetrianum; in quo narrat cur hoc opus aflumpfe
rft. Cap.primum*

Q_uae deus homfnf:8C quae caeteris animantibus dedft. Cap.ff*

Contra Epfcuros difputattqui opera naturae damnabant: SC  praecipue q? homo caeteris
animantibus imbecilfiororiatur. Ca.ffi.

Contra Epicures coquerentesholes morbis & immaturae morti fubiedos; Ca.iiii

De df ia creationis brutogt aiaifum:8C hominis fecundum corpus. Ca.v*

Contra Epicurumtqui ex atomfs fbrtuito concurrentibus compadum fabricatuq? ho/
mfnem difputauit. Ca.vi.

De def prouidentfa circa unfuerfalem hominfs fabricam. Ca.vii.

De forma hois 8C  oium membrogj habitudieidC  fpecialiter deauribus SC  oculis. Ca.viif*
Contra eosqui fenfus falfoseflccontendunt. Ca.ix,

uae

u fip ad uentrem per cutem apparent. Ca.x*

De uifeeribus SC  intefhnis ufcg ad membra genitalia. Ca.xi.

De membris conceptionis:& ipfius conceptus phyfica ratione. Ca.xii.

Contra alios qui per uoluptatem membris gemtalibus abutuntur:& fubditorum mem
brorum forma. Ca.xiit.

Q_uod de multis quae fiint in corpore ratio fein nequir* Ca.xiiii

Deobfcurauocis ratione. C.xv.

Vbi fit mentis fedesiSC qua ratione corpori coniungatut: Ca.xvi

Q_uod anima fit aeterna:& quid fit fecundu philoiophogi uarias opiniones. Ca.xvii.
Vtrum animus SC  anima fint idem. Ca.xviii.

De origine animae:3C an fit, Ca.xix,

Cur deus dedit fpiritum temptatorem: Ca.xx«

Operis conclufio:& ueritatem fuperari non pofle. \ Cap,xxi,

Ladantii Firmiani errata primi iibritquibus ipfe deceptus eft per fratrem Antoniu
R audenfem theologum colleda SC  exarata (unt,

p Rimus error quado dicit:& quidem uniuerfaliter fieri nonpofte: quin omneqd?
fiualiquando efte ccepent, Ca.vfi*

Secundus error eft quando exprxeedenti errore credit deum feipfum genuiHe SC fee if
fe. Ibidem. V

In fecundo libro errata.

p Rimus error quando dicit angelos non ftatim a mundiprincipio ad hominu tU'
telameftedecretos. Ca.xv«

Secundus error du dicit deu angelis praxepifte:ne terra cotagione maculentf. Ibidem

Tertius error dum dicit diabolum angelos paulatim ad uidapellexifte. Ibidem.

Q_uartus error quando dicit angelos del mulierum cogreflibus inquinatos: SC  filios ge
nuifte. Ibidem.

(Quintus error quando dicit omnes animas cado creatas efte. Ca.ix,

Sextus quando dicit caelum ftelliferum efte fupremum:S£ efte fedem ipfius conditoris:
SC  ibi fuperos omnes habitare. Cap.x.

Seprimus error quando dicit deum pofoifte iblem Si  lunam in firmamento. Ibidem.

Odlauus quando dicit animam ex dei lubftantia efte decilam. Ca.xi.&.ca.xni,

Nonus quando dicit deum infinitas animastfeu infinitam multitudincm anima^ prin
cipioprocreaftc. Ca.xi.

Pulchra contentio inter Ciceronem SC  Ladatium de materia prima. Ille aeternam efte
dicitthic creatam nititur comprobare. Ca.ix.

Sequitur incidens materia de induration e cordis humanitde caufa quoqj pradefti na>
tionisreprobationifq^. Ca.ix.

Decimus quando dicit deum poft diluuium inftituifle ut homines poft centum uigim
ti annos non amplius uiuerent. Ca.xiiii.

Arguit Ariftotelcm qui mundi aeternitatem pofuitripfe autem a deo produdam efte te
ftatunquodcum ueriftime dicatiitameniftaexiliterita undeaduerfus eumphilolo
phum argumut (bmniarepotius q litigaretne dicam difputareuideatur. Ca.xi.

Sen bit de diiuuio tempore Deucalionis:SC quid antea dixerit dediluuio: obliuiofus ee
dignolcitur. Ca.xi.

Errata tertii libri.

p Rimus error in pbilolbphiatquando dicit Ci  antipodes eftenttcapita deorfum ha
berenttpedes uero ftirfum.Et ubi uere fint antipodesnbi docetur. Ca.xxiiu.

Secundus quando Plaroni dat uitio eum audifle dicere matrimonia ee omnia: led tam
illuftramphilolbphumnequaqintcllexir. Ca.xxi.

Sequitur defenfio Platonis aduerfus Atiftote!em:qui Platonem ipfum SC  Socratem re,
prehendit:q> uoluerit uxorcs efte communes. Ca.xxi.

Item Platonis alia defenfio contra Ariftotelemiqui ilium SC  Socratem damnat q? uolu^
erit facultates efte communes. Ca.xxi.

Tertius quando dixit omnem philofophiam abiiciendam: SC  earn prolixiusinfecftatur
de laudibus Socratis SC  Platonis. Ca.xiiii.

Q^uarri libri errata.

p Rimus quando (piritus fandi omnino negat fubftantiam:& ibi incipit tradatus
detrinitateperfonarum. Cawi.

Secundus error quando dicit ex deo deumtlcilicet filium ex prolatione potuifte gene -
rar /. Ca.viii.5Cetiam.xiii.se Cap.vii*

Tertius error quando ait q> pater filiumjSC films pattern tacit. Cap.xxx.

Q_ uartus eft quado ait q?integrum corpus Chriftie patibulo tradum eftmc laefum Sc
minutum ad refurgendu m inhabile redderetur, Ca.xxv.

(Quintus error eft quado dicit Chfiftum in Galileam profedu noluifte fc Iudxis ofte/
dererne adduceret eos in pcenitentiam:& i mprobos refanaret. Ca.xx*

Sextus error eft quando dicit Pilatum in Chriftum mortis iententiam nequa quamp/
tuliffc* Ca.xviii.

Septimus error quando dicit G hriftum in principio adolefcentiae a Iohanne efie bapti
zatum, Cap.xv

Odauus error eft quando dicit nihil credendum quod oculis mortalibus cermtur: qi
mortale lit necefte eft, Ca,xxini,

Nonus error eft quado dicit deum uirtutem docere non pofte: quia expers corporis no
fa ciet quae docebit. Gap,xxiiii*

Decimus quando dicit Chriftum foluite legem Moyfi, Ca»xvii«

Librifexti errata,

p Rimus error eftjquando dicit eos efie ftultiftimosrqui candelas SC casreos in eccle
fia fuccendunt, Ca,ii*

Secundus error eft quando dicit non efie congruens deum in noftrum adiutorium im
uocaridebere, Cap»u!timo*

Reprehendit Ladantius Ciceronemtcp dixerit eum uirum bonum efte:qui profit qu i/
bus poflitmoceat nemini nifi lacellitus iniuriaifed ibi Cicero defenditur: Ladantius
ueroiurereprehenditur, Ca.xviii*

Q^uartus quando dicit fi quis Iiberos ob pauperiem no potcrit cducamfandius eft ut
abuxoriscongreflioneconneauqTccleransmanibusdd opera corrupat. Ca.xx,
Difputatio pulchra ubi Ladantius reprehendit Cicerone non rede fenfifte de Iiberta /
tcdC  hoipitajitate.SC mukisaliisnit ^ caluniator eftmo ueritatis affertor. Ca.xii,

Errata feptimi libri,

Rimus error e quado dicit copletis fex millibus ano^ mundu defit u^ ee« C. xiiii
Secundus dum dicit cp omnis expedatio de fine mundi non amplius a fe q duce
torumuideturannorum. EodemiocoSC Ca,xxii.

Tertius crror:3C deridendus eft dum dicitiq incolumi urbe Roma de interitu mudi nv
hileflemetuendum, Cap.xxv*

Q^uartus de diuinatione 8C aftrologia multa incidenter SC pulchra dicuntur per Lada
tiumtnefeitur quo oraculo diuinare praftumpferir. Ca.xv*

Q^uintus quando de fine feptimi millefimtjSC fine ducentorum annornm fibimet ad
uerfaturSCcontradicit. Ca.xxv*

Sextus quando mille annos alios famofiflimos quibus diabolus carcerandus eftrquid fi
biuelintnonintelligitfeddelirat, Ca.xxiiii#

Septimus eft quado dicit hoies poft iudiciu ad paradilum delicia^ redimros, C.x> vi
Odauus error eft fortafle fomniarenquando dicit R omanorum lmperium in Afiam
reuerfurum iterum* Cap.xv*

Nonus quando dicit q qui in die iudicii erunt uiuimequaquam morientunfed p mil /
le annos infinitam mulri tudinem gencrabunt. Ca.xxiiii,

Decimus eft quando dicit  cp gentes in iudicio non extinguent? omnino, Ca.xxiiii

Vndccimus eft quado dicit q perado iudicio ciuitas fanda pulchernma a deo in me/
dio terras conftituetur* Ca*xxiiii*

Duodecimus error eft quado implicat in fuis eloquiis duos in fine mundi Anrichriftos
efle uenturosrnec imprudens errorem fuum percaepir# Ca.ultimo.

Decimus tertius quando caslum medium intempefta node: SC  non ex tenebrofa apiri
debere quando dominus ad iudicium uenerit. Ca.xix.

Decimus quartus quando putatdo minumChriftum comitantibus angelis aduerfu
Anrichriftum in aerem delcenfui^:& quarto pradio ilium fapari debere; Cap.xix,
Decimus quintus eft quando credit ante diem iudicii Chriftu uentu^ de cado cu An
tichriflo coflid:uf^:& ita aduetus duos imprudes ponitadmodujppinquos* Cxxiii
Decimus fextusquia contra Platonem diflerere SC  dilputare demundocontemnit:led
fnuolis SC  exilibus nimium argumentis. Ca.primo*

Decimus feptimus quando dicitin refurre&ione uniuerfali non eritcaroilla quam de
us homini fuperiecit hurc terrene fimtlis. , Ca.xxiiii.

Decimus odauus quado dicit deu in fine mudi fadu^ ne fol per triduu occidatSC de
Lada tii eloquentia Uideat'’ qd Seneca multisannis antepraefenferat* Ca.penulti*
Decimus nonus error eft quando non a deo mdicandos diemfed tantum eos qui m  dei
rel igione uer fati font. Ca.xxv*

Vigefi mus error eft quado dicit q? illi quos plena iuftiria SC  maturitas uirtutis incoxit:

ignem iudicii non fentient* Ca.xxi*

Vigefimus primus error eft quando dicit animas ufq; ad diem iudicii in una commu *
niq? cuftedia detineri reclufas* Eodemloco*

Vigefimus fecundus eft quando dicit q>qab infens fufeitabuntunhi praeerunt uiuen/
tibusuelutiiudices* Ca.xxiw.

Vigefimus tertius eft quando credit xtatem  auream propofitam a poetis efielStram: q
dem poft diem iudicii effe futuram. Ca.ii*

Vltimus error eft quando dicit duo iudicia uniuerfalia:duafq? refurreeftiones uniuerfa
les efle futuras. Tempus autem intermedium efle mille annorum plenum omni iuftL
tia SC  pacetomnibufqj deliciis: quo tempore finito fcilicet in fine feptimi millefimi fol ✓
uetur diabolus SC  perfequetur fideles ut prius. Ca«uItimo«

His carminibus fiater Adam Genuenfis increpat fratrem AntOBMRU

Hie malecorripuit ftolidis Antonius aufis
Autfloremtin uariis caufa pianda locis.

Non erat in tenebris errands imaginis aftrum
Diceretuel nitidum lucecarereiubar*

Deniq? cum fan&x eedefix  pia Iumina conftet
Obfequiojex tanto conticuifie uiro.

Tu ueroeloquio lingua interdiVfla latino:

I cubitumtnam tepenfitatelcborum*

loannis Andrew epifcopi Alerienfis ad Paulum fecundum Vetietum pontificcmma >
ximum epiftola,

Aboriofis recognitioibus nris plures uidemus uerae humanitatis amore: delcda

ii pater bri flime Paule lecunde Vetiete pontifex maxime Jccirco aius impendio
nobis creicitmigilantius ctiam g antea laudabili quidem inccepto non dedle:nec£ prim¬
us conatui huiufinodi parceretq (ummus nobis deus dignabitur praftare: ut linguae
latmaetquibus in facultatibus potuerimustcirculum quod aiunttabfbluamus.Sumant
igitur ftudiofi abs te hoc tempore per noftros ingenuos opifices Ladatium Firmianu
femel ab his iterumcp imprefliim priustnon nullis in loris profedo uenorem ♦ Hacqj
opera castcri iqj oibus quicuq? futurus eft lcdor t  iedulo fit oratustut ita de chartis nris
mendastfi qua: ilium oftenderinttbeniuolens a c minimecotumcliofus tollatt utnos de
reli quorum libris dcmenda fine omni moriu uirulenriaq? curamus* Non enim crroru
imputamus recognition ipfi amiftorum ante nos codicum. Sed deprauatts exemplar!
bus culpamtcxpcrti fatis nos quoq? in diemcp magis impendio expenetes jncredibilis
opus efte fielicitatismt fiidori bus noftris exemplorum dentur fubfidia: non uulgariu.
Collatis profedo uigiliis noftris ad reliquorum operas:facillimc extabit differentia*

T u tant um pater beatiftimetquod clcmetiffime facis atcfc {andifiime: in chriftiana un
diq; religione pacem perpetuo fouetftudns caftis opitularc. Felicitate nummis tuino
minifqnhac mercede meritocp diffundetut tuto potiftimum tempore numerus uiro^
cultiflimus omnibus in facultatibus fingularium excellenter augeatur.Non enim fra/
ftra omnipotens deus tarn uberem ac facilem latinis prebuit te tanto pontificc ad cum
das immortalcs artis & diuina ftudia facultate: ita fiettut diues fapietia: ditior catho
lica religione potificatus tuus auguftiifimustomni fi t futuro tempore in animis 8C  lin>
ouis mortalmin:duraturus apud imortalem deu eterno regno coronandus illiust ope
cuius in tcrris legitimus es  uicarius. Roma: anno natalis dommicuMCCCCLXX.
Pontificatus tui fioridifiimi anno fexto.

LXOELII LACTANin FIRMIANIDIVINARVMINSTITVTION VM
AD VERS VS GENTES DE FALSA RELIGIONE.LI
BRIPRIMIPRAEFATIO ADIMPERATO
REM CONSTANTINVM«

Qjaata fit&fuerit temper cognitio ueritans: Et q> nec fine religione lapiennas nec
fine Iapientia fit probanda religio. Cap.i,

AGN O & excelled lgern'o uiri cu tefc dodrinae penitus dedidiflent:
quicquid laboris poterat impendircotemptis omnibus publicis SC  pri
uaris adionibusrad inquireda; ueritatis ftudium cotulerut: exiftima
m tes multo efle prseclarius humanai^ diuinarumq? reru inueftigare ac

fcire rarionGq ftruedis opibus aut cumulandis honoribus inhaerere.
Q uibus rebus quonia fragiles terremeep limp SC  ad fblius corporis /
pertinet cultumtnemo meliorrnemo iuftior efFici pot. Erat quide illi
ueritatis cogmctonedignififimirqua fcire tantopere cupiuerut:atqj ita utea rebus omni
bus anteponeret,Nam SC  abieciife quofda res familiares fcias SC  renuciafle uniuerfis uo 3
Iuptatibus coftattut fola nudamcp uirtutetnudi expediticp tequeretur: tantu apud eos
uirtutis nomen atq? auctoritas ualuit: ut in ea efie fumi boni pnerniu pra:dicaret.Sed
neq$ adepti fut id quod uolebat: SC  opera fimul atep induftria pdideruttquia ueritas id *
eft arcanu fumi deirqui fecit oiaagenio ac propriis no pot tenfibus coprehendi: alioqui
nihil inter deu homineq? diftaretrfi confilia SC  difjpofitioes illius maieftatis xternae cogi
tatio affequeretur huana. Q^uod qa fieri no potuittut homini p leipfijm ratio diuina
notefceret: no eft partus homine deus lume fapictix  reqrente diutius oberraretac fine
ullo laboris eftedu uagari per tenebras inextricabilestaperuitoculos eius aliquado:5C
norione ueritatis munus luu fecittut SC  humana jfapietiam nulla efte moftraret:& erra^
ti ac uago uia cofcqueda: imortalitatis oftederet.Vci^ quonia pauciutunt'’ hoc cadefti
beneficio ac muneretquod obuoluta t obfcuro ueritas latet: eaqj uel cotemptui dodis
efbquia idoneis aflertoribus agetmel odio indodis ob infita fibi aufteritatetqua natu
rahominuprocliuisinuitiapati no poteft. Na quia uirtutibus amaritudo permixta


di ad uera Iapientia dirigant'' tSC  indodi ad uera religione.Q^uae profclfio multo meli
onutiliongloriofior putada efttq ilia oratoria i qua aiu uerfati non ad uirtutet fed pla^
ne ad arguta malitia iuuenes erudiebamus.Multo quippe nuc redius de praceptis cx
leftibus difleramustqbus ad cultu uera maieftatis metes hominu inftrucre poflumus.'
Nec tarn de rebus humanis bene merer'’ qui fcietiam bene dicedi affemq qui pie atep v
nocenter docet uiuere: iccirco maiore in gloria philolophi:q oratores fuer ut apud gra /
cos. Illi eni rede uiuendi dodores lunt exiftimatitquod e loge praftabiliustquonia be
ne dicere ad paucos pertinettbene aute uiuere ad omnes.Multu tame nobis exerritatio
ilia fida^ litiu cotulit:ut nuc maiori copia SC  facultate dicendi cam ueritatis poremus:
qua: licet poftit fine eloquetia defendi: ut eft a multis fepc defenlattame clantate ac n v
tore fcrmonis illuftrada:& quodamo diftereda e:ut potetius i animos influat: SC  ui fua i
ftrudaiSC luce oronis ornata.De religioe itacp nobis rebufcp diuinis iftituit dilputatio.
Nam fiquida maximi oratores qjfeflionisfuasquafiueterani decurfis opibus adionu

b


PROOEMIVM

4,

A, b c

co s

,r\- futtiuc cily 'e'

ftiarurmpoftrcmo fc philofophia: tradideruueamcp fibi requiem laborum iuftiftima
putauerunt fi animos fuos in earu rerum: quadnueniri nonpotcrantdnquifitionc tor
querenput non tarn ociutn iibi q ncgodum quaftfte uideantur.Et quidem multo mo
leftius q in quo fuerant ante ucrlatirquanto iuftius ego me ad illam piam:ucram dim
nam lapientiamtquafi ad portum aljquem tutiffimum conferamu'n qua omnia dictu
pi’ona funttauditu luauiadariliaintelledmhoncftalulceptuJEtftquidamprudeiltes
Si  arbitri oxjuitatis inftitutioncs ciuilis iuris compofitas adiderunt: quibus ciuiudift;
fidentium litcs contcntioncfp lopirenttquanto melius nos SC  redius diuinas inftitutir
ones littcris profcquemnr: in quibus non dc ftillicidiis aut aquis arcendisraut de ma^
riu confcrcndatled de lpc:de uitarde (alutadc immortalitaterae deo loquemur: ut lit'
pcrftitioncs mortiferas errorelq; turpiflimos fopiamus.Qp.xod opus nuc nominis tui
aufpicio inchoamus Conftantinc imperator maximejqiii primus romanorum.princt
pum repudiatis erroribus maieftate dei lingularis ac ueri: SC  cognouifti SC  honorafti.
Nam cum i'llc dies feliciftimus orbi terrarum illuxiflet:quo te dcus iummus ad beatu
imperii oilmen euexitifalutarem uniuerfis SC  optabilem pricipatum prarclaro inicio
auipicatus cs. Cum cuerlam fublatamq; iuftitiam rcducens: teterrimu alioru facinus *
expiafthpro quo fado dabit tibi deus foelicitatem:uirtutem:diuturnitatcmtut eadem
iuftitia qua iuuenis exorlus es gubernaculumrcip. ctia fcnex teneasttuifq; liberis: ut
ipfc a patre acccpifti: tutelam romani nois tradas. Nam mails qui adhuc aduerfus iu>
Eos SC  aliis terrarum partibus facuiunt quanto feriust tanto uehemetius idem omnipo
tens mcrcedem feeler is exoluet.quia ut eft erga pios indulgentiffimus patenfic aduer
fus impios rediftimus iudexteuius religlonem cultumq; diuinumcupiens defendere
quern potius appcllemfqucm ali^uar;'' Nili cum per quern rebus humais iuftitia ac ;
iapictia reftituta cft.OmifTis ergo lum^c terrene philofophia: audoribusmihil ccr«*
ti aftcretibusiaggrcdiamur uiam redam: quosjquidem fi  putarem fatis idoneos ad be
nc uiuendum duces effctSC i pie icqucrerrSC alios ut lequerentur hortdfer: led cum iter
fc magna concertationedilTideanttlecumqi ipfi plxrumq; dilcordentrapparcteorum ■
iter ncquaq die diredumtfiquidem fibi quip ut eft libitu proprias uias impreflerut:
con fu fi one mqj magna m qu a; ren ti bu stucri tatem reliquerunt* Nobis aut qui lacrame
turn ucra: religionis accepimustcum lit ucritas rcuclata diuinitusrcum dodorem fapi
ent ix  duccimp ucritatis deum fequanMrmniuerfos fine ullodifcrimine uel lexus uel
jrtatis ad caclcftc pabulum couocamus.Nullus cnim fuauior ammo cibus eft q cognv
4  no ucritatistcuius addenda: atq; illuftranda: leptem uolumina deftinauimustquis ea
res infmiti pcnc fit operis SC  imcnfmitft quis ha:c dilatare atep exequi plenilTimc uelit;
tanta illi rcip copia cxuperctmt nec libri modu nec fincm reperiat oratio.Sed nos iecir
co breuitcroia colligcmustp omnia qua: allaturi fumus tarn clara fut SC  lucida: ut ma
01s miipcfle uideatur tarn obfeuram uideri hoibus ueritateiSC his prxeipue qui lapi^
fes uulgo putantur: uel q, tantumodo inftituendi nobis holes erunt: hoc eft ab errore
quo lunt itnpliciti ad rediorem uiam reuocandi.Q_uod fi fuerimus ut Ipero aflecutit
mittemus cos ad ipfum dodrina: uberrimu fontem ac pleniflimum:cuius hauftu atcp
potu conccptam uifccribus fitim ledenttardoreq? reftinguant. Eruntq illis 01'a facilia:
prona:manifefta:modo ne pigeat ad percipienda lapicntia: difeiplina legendi uel au^
diendi patienriam comodarc^Multienim uariis fupcrftitionibus pemnaciter inha’rp'
tes obdurat 1 c cotra manifeftam uentatemon ta de (Iiis rcligioibustquas praue aflerut
bcncmeritiq de 1 c malc:q cum hcant iter rcdu:dcuios. Icquut anfradustplanu dder

LIBERPRIMVS

luntnit per pnrcipirium labantduccm refi'nquutmt in tcncbris ca:d a c dcbilcs iaceat*
His confulenduefbnc contra fe  purgentruclintq; 1c tandem ab muctcrads erroribus li
beran>q u °d utiq; farient:fi qua re Tint nati aliquando pcruidcrint,Ha:c.mprauitatis c
cauia ignorario fimquam fi quis cognita ueritate difcuftcritjfcict quo referenda:# que
admodum fibiuita degenda fit.Cuius fdentias breuiter fummam circuferibo: ut neep
religio ulla fine fapienna fufeipienda fit:ncc ulla fine rcltgione probanda iapientia.
De errorc philofophcig euacuantiu prouidentia: 5c publica ftatucntiu fide, - Ca.iiV
Vfecpto igitur illuftranda: ucritatis officio non putaui adeo ncceflarium ab ll
s laquarfh*oneprincipiumfumerc:qua:uidct? prima eftc natura.Sit nc^puidcn

tiatqua: rebus oibus confulatran fortuitu ucl fada fint'omnia uel gcrantY Cm
ius fcntentia: audtor eft Dcmocritustccfirmator Epicurus: fed 8i  antca Prothagorastq
de os in dubiu uocauit: 6£  poftea Diagoras q exclufit: # alii nonulluqui non putaucrut
deos non cfle:qd aliud effeccrutait nulla eflepuidcntia purared :quos tame csetcri phi*
lofophi ac maxime ftoici acerrime retunderunt j dicentes ncc fieri mundu fine ulla rati
one pomifietnec coftare nifi futnma ratione rcgcretunScd #«M.Tullius quis academi
cae difdplinae defenfor eflet depuidetia gubernatrice reig:# multa SC  fiepe diferuit: fto
icote  argumenta ccfirmans SC  noua ipfe aflerens plurima: quod facit turn in oibus fua:
philo (ophise libristtu maxime in his q iunt de narara deoig*Nec difficile lane fuitpam
eorum hoium praue fentientiu redarguere mendaciarteftimonio populofp atq? gentiu
in hac una re non diffidcntiu.Nemo eftan.tam rudis:tam feris moribus : qui no oculos
faos in cerium tollcns tametfi nefeiat cuius dei prouidentia regat hoc omne: quod ccr*
nitunaliquam tamen eftc intclligat ex ipfa refe magn? tudmc:mom:difpcfitioc:cGnftau
natutilitatc pulchrimdine:tcm peradone. Ncc pofie fieri quin id quod mirabili ratice
conflattrrifi cofiliomaiorcaliquo fiti nftrudum. Et nobis uticp facillimumeftexequi
hancpartem quam fiber copiofeSed  qua multum inter philofophos agitata res efh Si
prouidendam tollentibus laris refponfum ludet' ab hoibus arguris Si  eloquentibus:#
follerda diuina: prouidentia: per torn hoc op.uslvquod fufeepimus t  fparfim diccrenos
necefle eft.Omittamus hanc in prasffend quadfioncm:qua: cum exteris fie cohxret: ut
nihil a nobis difleri pofie uideaturmt non fimul de prouidentia dificratur.

An poteftatc unius dei mundus regaturran multorum* Capdii*

It igitur noflri operis exordium qu^ftio ilia confequens ae fecunda. Vtru po
s reflate unius dei mundus regaturran ne multorumf' Nemo eft qui dcum (api

at’rrationemqr fecurn putetrqui non unum eftc intclligat:qui Si  condidcritoia
81  eadem qua: condiditmirtutc modcretur.Q uid enim multis opus eft: ad mundi regi
men {uftincndumfnifi forte arbitremur fi plures fint: minus habere fingulos ncruoru
a tar uirium.Q uod qu idem faciunt ii qui eftc multos uolunttquia neccfte eft imbeciles
efieSfiquidem fi nguli f ne auxilio r cliquoru m: tanrx mclis gubernaculum fuftinerc no
poftent* Dcus autem qui eft: sterna mensrex cmni utiqr parte perfe<fVa: confiitnatreqr
uirtutis eft*Q uod fi ucrum cfbunus f t ncceftc eff.Poteftas enim uel uirtus abloluta re
rinet fuam propriam fi rmitatem Jd autem fblidum cxrimandum eft: cui nihil dcccdc^
redd perfedfumreui nihil poffit accidcre.Q uis dubitet potentiftimum eftc regem: qui
totius orbis habet imperiumr'Ncq^ immerito cum illius fint qua ubtqr fimt omnia t  cu
ad cum (olum omnes undiqr copiie congregantur«At ft  plures paftiatur orbcm:minus
ccrtcopumsminus uirium finguli habebunt: cum intra pradcriptam pordocm leqfqj
«onrincat,Eodem etiam modofi dii  plures funtrminus ualcbunt; aliis tantundem in fe

b ii

DIVINAR.V3VI INSTITVIJONVM

habentibus*Virtutis autcm pcrfeda natura in co poteft eftetin quo totum eft: g in co
in quo pars exigua dc toto e. Deus uero fi  pfedus eft:quia perfedus eft(ut ee dcbct)
non poteft efte nifi unustut in eo fint omnia* Deoru igitur uirtutes ac ptates inferiores
fint ncccfte efbquia tantum fingulis dccrmquantum in extern  fuerit: ita quanto plu^
resrtanto minorcs crunt.Q_uid q> ilia fumma rea: poteftas ac diuina uisme femel quV
dem diuidi potcftf'Q^uicquid enim capit:diuifione SC  intentum capiat needle eft* Si
autcm in tcritus procul eft a dcotquia iucorruptibilis eft SC  tternus:confequens efftuc
diuidi poteftas sterna non poftit.Deus ergo unus eft Ci  nihil aliud efte poteft: quod ta
tunde capiat poteftatis. At ii tame qui m ultos efte arbitrantur: ofticia inter fe  dicut ee
partitos:de quibus omnibus fuo loco di fputabimus.Illud interim quod ad pnefentem
locum pertincttteneo.Si partiti funt ofticia inter lc:eodem reuoluitur resrut ex his qui
libct fufticcrc omnibus nequeat.Perfedus igitur non erit qui ceftantibus etterismon
poteft omnia gubcrnareJta fit ut ad regendum mundum unius pfeda uirtute magis
opus lit:q imbccillitate multorum.Q_ui aute putat hanc tantam magnitudinem non
pofte ab uno rcgi:fallitur:nec*n.quata fit ptas diuina maieftatis intelhgit: fi exiftimac.
fingularem deum qui faccre mundum potuit: cunde regere non pofte quern fecit* Ac
fi concipiatanimo quanta fit diuini huius opis immenfitasreum antea nihil eftet:tame
uirtute atq; confilio dei ex nihilo efte conflatam. Q^uod opus nifi ab uno inchoari pfi
ciqi non potuitnam intelliget multo facilius ab uno regi quod eft ab uno coftitutum«
Dicat fortafte aliquisme fabricari quide tarn immenfum opus mundi: nifi a pluribus
potuiftctquanlibet multos:quanlibet magnos fadattquicquid in multis magmtudmis
poteftatistuirtutistmaieftatilqi poluermid totum in unum cofero: SC  in uno efte dice:
ut tantum in co fit iftarum rcrum: quantum nec excogitaritnec did  potcft.Q ua in re
quoniam SC  lenfu dcficimns SC  uerbistquia ncq^ tanta: intelligent luce pedus huma-
numtncqi explanatione tantarum rerum capit lingua mortalisn'diplum itelligere nos
oportetrac dicere* Video rurfus quid e contrario dici poflit:tales ee lllos plures:quale
nos uolumus unum. At hoc fieri nullo pado poteft:quod fingulorumpoteftas progre
di longius non ualebidoccurredbus fibi poteftanbus etterorum. Ncceftc eft enim uc
fiios qui lip limites aut tranlgredi nequeat: aut fi tralgreftus fiierit:fuis alterum finibus
pcllat.Non uident qui decs multos efte cicdunttficn pofte ut aliqui diuerfum ucliut:
cx qua rc di Iccptatio inter cos SC  certamen oriaturtficut Homcrus bellantes inter fc do
os finxmeum alii Troiam capi uellennalii repugnarent* Vnius igitur arbitrio mudum
red nccefte cft.Nifi enim fingularum partium poteftas ad unam prouidetiam refera^
turno  poterit fumma ipfa conftare unoquoq; curante nihil amplius: q quod ad cum
proprie pcrtineat*Sicut ne res quidem militaris nifi unum habeat ducem atq^ redore*
Q uod fi in uno exerritu tot fuerit imperatoresiquot legionestquot cohortes:quot cu*
ncitquot halt:primum nec inftrui poterit acicstunoquoqa periculum recufatetnecio
ci facile aut ccmperari:q> fuis propriis confiliis utanmr omnes: quoru diuerfitates plus
noceanttq profint.Sic in hoc rerum natura: impen'o nifi unus fuerittad que torius fum
mx  cura referaturmniuerfa folucnturtSi corrucnt.Dicere autem multorum arbitrio re
ci mundum:tale efttquale fi quisaftirmetin uno corpore multas efte metes: quoniam
multa SC  uaria funt minifteria membrorumtut fingulos corpons lenlus: fingult men#
tes tegcre crcdant.Itcm muln affedus qbus comoucri lolemus uel ad iramtuel cupidw
tatcmtucl lttitiamcl metumtucl ad miferationemmt in his oibus totide mentes putent
opcrari.Q uod fi quis profedo dicatme ipfam quidem qu£ una eft habere uidcatwr f

LIBER PRIMVS

quod Ci in  uno corpore tanta^ rcrum gubernationem mens humana poflideatt&Unb
uerfis limul intcnta cfbcur aliquis exiftimet mundum no pofle ab uno regita pluribus
poflef Q^uod quia mtelligunt ifti aflertores deorum ? ita eos praeefle lingulis rebustac
parribus dicunnut tamen unus lit recftor eximius Jam ergo c#teri dii non erunt: It’d la
tellites acminiftrnquos ille unus maximus & potens omnium officiis hiis pr#feceriti
utipGeiusimperioacnutibusleruiant:liuniuerlii pares non funttnonigif dii omneS
lunt.Nec cnnn poteft hoc idem efle quod feruit:& quod dominatur. Nam II deus eft
nomen lumm# poteftatistincorruptibilis efle debet:perfe<ftus:Ipaflibilis: nulli rei fab
ietftus.ergo d ii non funnquos parere uni maxi mo deo neceflitas cogit,

Prophetarum afleri teftimonu's q? unus tantum lit deus. Cap.iiii*

Ed quia non fruftra falluntur hi: qui hoc putant: caulam hums erroris pauIo
s poft aperiemus.Nunc unitatem diuin# poteftatis teftimoiis comprobemus.

Prophet# qui fueruntadmodum multi unum deum pr#dicar:unum loquCb
turtquippe qui unius dei Ipiritu plenitqu# futura eflent pari SC  coniona uoce praedixe
runt. At«n.ueritatis exptes no putant his ee credendu:illas.n»no diuinas led huanas uo
ces fuifle aiunttuidelicet qa de uno deo pr#coniu faciuttaut mlani aut medaces fuel ut.
Atq impleta efle in pl#rilq? quottidie i\\oy.  uaticinia uidemus:& in una lententia con *
gruens diuinatio docet no fuifle furiofos.Qjris.n.mentis emot#:non mo futura pr#d
neretfed etiam cohacretia loqui poflitf'Nu ergo fallaces erat qui talia loquebat-Yqd ab
his tarn longe alienum fuittq ratio fallendiC'cum caaeros ab omm fraudecohiberetJo-
circo cnim a deo mittebanturtut 6 C  prsecones eflent maieftatis eiust& corredtores pra*
uitans human#.Pr#terea uoluntas fmgendi ac mentiendi eo^ efttqui opes appetunt;
lucra deliderantrqu# res procul dubio ab illis lancftis uiris abfuit. Itaenim delegate li>
bi oflicio funcfti lunt:ut derelidris omnibus ad tutelam uit# neceflariistno modo in fu*
turumffcd in diem'quidem laborarentcontenti ex temporal?' ibo quern deus lubmini
ftraflct:& hi non modo qu#ftum ullum habuerunt: led etiam cruciatusatq? mortem,
Amarailunt enim uitiofis ac male uiuentibus pr#cepta iufl t' e.Lacp hi quorum pecca
fa arguebant'’ t8C  prohibebantunexcruciatos eos acerbiflimc necauerut. Ergo a quibus
abfuit ftudium lucriiabfuit etiam uoluntas SC  caula fallendi. quid q> aliqui eo^ princi
pes aut etiam reges fiierunt:in quos cadere no poflet lafpicio cupiditatis ac fraudis; SC
famen pr#comum dei lingularis eademiqua caeteri di matipne ecerunt.
Deteftimoniispoetarum. Cap.v.

Ed omittamus lane teftimonia prophets^ • rnmfts idoneanbatio uideatur
s efletde qbus his oio non creditor*VeiiiViir.us ad aucftores i  e£eosiplos ad ueri

probationem teftes citemustquibus co it  a nos-ua lolent t  poetas dico. ac phiV
lolbphostex his unu deumqibemus neceflt efbnori q illi huerit cognita ueritate:led q?
ueritatisiplius tatauiseftmtnemo pofliteflcta c -a s: qnouideafingerenfe 1coculis
diuinam claritate.Poet# igif quis deos carminibus ornauerintr&eo^ resgcftas aplifi
cauerint lummis laudibus:fepiflime tamen cofitentur fpiritu uel mente unacotineri t
regiqj oia.Orpheus q eft uetuftiflimus pocta^:& #qualis ipio^ deo^i: liquide tradit;
inter argonautas cum Tyndaridis SC  Hercule nauigfletdeu ue^ 8C  magnu TrpoToyo-
Mov.i.primogenitu appellattq- ante iplum nihil lit geniru:led ab iplo lint cuntfta gene
rataiEuridem et tpccvHTo: Japparetem noiattquonia cum adhuc nihil eflct: primus ex
infinito apparucrit SC  extiterittcuius origine atq? naturam qa concipe aio non poterau
ex aere imenlo natum efle dixit TtpOToyoHoS' tp&STcov tt spiJUHK£o9 Hkpoa-uio.i.prim

b iii



DIVINAFsVM INSTITVXIONVM

'  1

\

\mJ

^Xftt^vjc>v>4
^'.rvjvjW^/
r I

i tCAVWj

(jtyfap

Zjt"*

&■ fa f}  < 4 > fce'i

ha

\'A «v°

yt^o-e

px+*>^<>

e r

fj

eipio genitus Pheaton logo acre natus*Aliud*n«amplius qft dicerctmd hebat* Hue ait
d k  oium deo^ parentcrmquoj^ caufa ccelum condideritr libenT^^pfpexcritmt habe«
rcnthabitaculum fedemq; coemieKTio-eKct'eocHccTOJO-i^ojLioH dtpTiTOV.i.codiditim#
mortalibus domum incorrupdbilctruNatura igitf SC  rationeducete intellexitefteprae
ftantiftimam potenti'am cceli ac terra: conditricerru Non poterant.n .Iouem dicereeflq
prindpem rc^:qui crat fatumo genitusmeq; fatumum ipfom qui ccelo natus fcreba£
Ccelum aut tanq deum primum conftituere no audebat: quod uidcbatdle elemental
mundnquod ipfom egucrit audorc.Haxeum ratio pduxitad ilium deum pn'mogo
nitum:cui aftignat& tribuit pnneipatum.Homcrus nihil nobis darepotmt:qd' pern*
neat ad ucntatem:q humana potius q diuina cofcripfidPotuit Hefiodus: qui deorum
generarionem unius libri operc coplexus efftfed tamen nihil deditmon a deo condito #
re fumens cxordium:fed a Chao: quod eft rudis inordinaueq; materia confufa conge#
rics:cum explanare ante dcbucrit chaos ipfom*unde:quando:quo elk  aut coftare ccc#
pidcttNimirum halt abaliquo artifice;difpohta:ordinata effoda iunt omnia: fie ipfai
materiam fidam die ab aliquo needle eft,Q_uis fgitur hanc nifi dominus feccrit?  cu*
ius poteftad (ubiacet omnia* Sed refogif hoe ille d um horret icognita ueritatem* No
cnim mulay inftindu ficut uideft uolebadin Helicone carmen illud eftudit: fed mectf
tatus uenerat 6C  paratus.Noftro^ primus Maro non loge fuit a ucritatetcuius de fonv
mo deo:quem fpiritum ae mentem nominauidha:c uerba hint
Principio ccelum ac treras:campo{q 5  liquentes:

Lucetemq? globum lmmtitaniaqj aftra: Spiritus intus alitttotamqj infufa per amis
Mens agitat molem:5C magno le corpore mifeet ♦ Ac nequis forte ignored quifna eet
ille fpiritustq tantu haberet ptatis:declarauit alio loco diccns: Deum naq? irep oesi
Tcrrafq^tradufqi maris:cceluq? pfondu* Hicpecudcs:armeta:uiros:genusoe foraac
Q^uencp ftbi tenuis nafeentem accrefcere mtas. Ouidius  quoq; in principio pr^cla
ri opens fine ullanominis diIIimulanone:a deo quern fabricatorem munduquem re#
rum opificem uocadmundum fotetur inftrudum* Q^uod ft uel Orpheus:ucl hi ncy
ftri qua: natura ducente (enferundin ppemum defendiftent:eandem quam nos fequi#
mur dodrinarmcomprehenla uentate tenuiflcndSed hadenus de poetis: ad philofo
phos ucniamustquo^ grauior eft audori tastccrtiu fq? iudiciu: quia non rebus comen
riciistfcd inueftiganda? ueritati ftuduiftc credunt: ♦ Thales Mileftus:q unus e numero
feptem fapientu fuit:q primus oium quxfifte de cais naturalibus tradif’ :aquam efte di
xit:a qua nata font oia.Dcum aut die mentem:qu® ex aqua cundra formauerit Jta ma
teriam oium rep  pofuit in humore:principium camcp nafeendi pofoit in deo, Pytha#
goras ita diffiniuit qd diet deus:animus qui per uniuerfas mudi ptes oemq; naturam
comeans atq? diffufos:ex quo oia qu,x nafeunt aialia uita capiut.Anaxagoras deu efte
dixit infini ta mentem:qux p feipfam moueaCAntifthcnes multos qdem efte popula
res dcos:unu tamen naturaleifumma: todus artificem* Cleates SC  Anaximenes asthera
dicunt efte fommum deumscui opinioni poeta nofter aflenfit*

Tu pater oipotens fcecudis hymbribus adher Coiugis in gremiu \xtx  defcedit: SC  oes
Maonus alittmagno pmixtus corpore foctus.Chryftppus naturalem uim diuina rone
praSitatinterdu diuinam neccftitatcm deu pr^dicat ate Zcnon diuina: naturalemqj
legem.Ho^.n.oium fentcntia quis fit incerta:eode tamen fpedat: utnuidenria unam
dleconfcntiatftiue.nmaturatftuc adhenfiue ratioiftue mens:fiue fatalis neceftitas:ftue
diuina lex:fiuc qd aliud dixens:idem eft quod a nobis dick  dcus*Ncc obftat appella


tionumdiucrGtas cu ipla fignificationcad unuola reuoIuantf.Ariftotelesquis lpft Co
cum diftidcat^ac repugnafia fibi Si  dicat & ftntiatrin ftmmu tamen una mentcm muU
do prxeffc  teftat .Plato qui oium lapientiflimus iudicat r : monarchic plene aptcq? dev
fenditmec aethcra:aut ronemraut naturajftd ut cfbdcum noianab eo mundu hunc pfe
<ftum at® mirabilem efte jfabricatu.Q^ uem Cicero ftcutus atqj imitatus l  plurimis dc

Ylcr cbjbi r

Jiuflirf C Q

’T

<f*l

u ^~^tuAlurtSj

i; )p blrv o r \\

’elbihv  >vt*~

J

1/ty.

UU111. eU ^UliitlliduU *vwui Wia *” wv  vivv^e huv a '*«■•» a  * wi i a. it ilUtu U 5 UvU

ab co igr mundu regi necefle eft.Nulli igr eft naturae obedies aut ftbiecftus deus:oem
ergo regit ipft natura.Qjaidaut fit deus in cofolatione difinit.Nec ucro deus lpft q in
telligitur a nobisralio mo intelligi potmifi mens foluta quasda Si  libera legregata ab oi
cocertatione mortali: oia ftntiens:& oia mouens.Annaeus quocp Seneca q ex romanis 3
uel acerrimus ftoicus fuit:q(aepe ftummu deum merita laude nftquitf.Nam cu de im t
matura morte diftereretjno intelltgis inqt aueftoritate ac maieftate mdici's tui:redx>ris 2,
orbis terra^tcceliq? 8i  deo^e oium deu a quo lfta numina quae fingula adoramus SC  co T
limus:ftlpefa ftntJte in exhoitatoibustHic cu prima funaameta molis pulcherria; ia )
ceret:& hoc ordiretf: quo neq? maiusqcq nouit namramec melius: ut oiaiub ducibus <r
fuis irenttquis ipfe p totu ft corpus intenderafttamen mmiftros regni lui decs gcnuit*
Etqmulta alia de deo nris fimilia locutus efttquae nunc difftrotcy aiiislocis opportuni
ora (imnNunc fatis eft demdftrare fummo jgenio uiros attigiftemeritate ac pene tenu
jftemifi cos retrorfu infucata prauis opinidibus coftetudo rapuiftetrq Si  deos alios cc
opinabani: »Et ca qua: in ufum hois deus fecintanq pradita cent:£ diis henda SC colen
dacredebantur. De tcftimoniis prophetarum 6cphilofcphoram t

SC  de tcftimoniis Cottas pontificisTri{megifti:8£ de decern Sibyllis. Cap.vu

*• Vnc ad diuina teftimonia traftamusrftd prius unu p>rera: qcPeft fmilc diuio

n 8i  ob nimia uetuftatem:& q> is quern noiabotex hoibus inter deos relatus eft.

Apud Cicerone.C.cotta potiftx dilputans edtra ftoicos de religionibus Si  de
uarictate opinionutquac (olet die de diisiut more acadcmicoy oia faceret icerta: qnq?
ftifle Mercuries ait:& enumeraris p ordine quattuonqntum foiflecu:a quo Argufoe
.rifts fit:ob eamq? cam in Acgyptuqjfugifteratq? aegyptiis leges ac Iras tradidifte. Hue
aegypth TtvouyHCX appellate quo apud eos primus anni fti mefisd.ftptember nome
accepitJdecondidit oppidurquod et nunc gr^ce uoca^ Mercurii cimtas: 3 £ Phaema^
rae feruat Si  colutcum rcligioft.Q^ ui taetfi ho fucrit antiqftimusttamen Si  inftruiftifli
mus oi genere doftrinaeiadeo ut ei multa^ reRi Si  artiu ftietia Xhifmegifto cognome
rmponercuHic ftnpfit libros Si  quide multosrad cognitione diuina^ reru ptinentes:
in quibus maieftate ftmmi ac fmgularis del aiierit:hi(demq: noibus appellat: quibus
nos deu Si  premtac nequis nomen eius requireretidnavyjadv efte dixit :coq> nois jp*
pnetate non egeattob iplam»Cunitate:iprius hacc uerba funt:b 2 deE 6 cr cor ncr ohoxico
toct  ouTrpCxcr 2 ts EToct fecrTiydp 6  cm  ccviSNyjudo'.id eft. Deus autem unus :unus au^
tom note no eget:eft.n.qui eft finenoie.Dico igr nome non eft:quia (olus eft: nec opus
eft^prio uocabulonnfi cu diftrimeexigit mu|titudo:ut unaquanq? pftna fta nota: SC
appellarione defignes.Deo autem quia ftmper unus efttproprium nome eft deus . Su
pereft de rdjxinfis rcarminibufqueiacris teftimonia: qua: ftnt multo certiora profciv
re,Nam fortafte hi:contra quos agimusmcc poetis putant efte cred.endum: tanquam
uaria bngentibus: nec philofophis: qui errare potuerut: quia Si  hi homines fuerunt*
M,Varro:quo nemo unq docriorme apud grxcos  quidem ncqj apud latinos uixit: in

fli#l r nMw~

DIVINAR VMINSTITVTTONVM

iibris icy.  diuinaijnquos ad.C.Ca:farem fcripfitpontificem maximumtcum de quinde
dm uiris loqueretmbyllinos libros ait no fuifle unius Sibylk:fed appellari unonomi
ne fibyllinosjqj omnes fcemina: uates:Sibylk funta ueteribus nuncupate i  uel ab uni
us Delphidis nomineruel a confiliis deoru denundandis.cjidu9 enim deos non enou?
SC  confilium non (SouAhv fed (SovAidv appeHabat seolico genere fermonisJtacp Sibyl
lam didam efle quafi eedfbouAiN* Cartel^ Sibyllas decern numero fuiflerealq? omnes
enumeraui Tub audoribus r qui de fingulis fcriptitarut. Primam fuifle de Perfisrciuus
mcntionem feceritNicanor: qui res geftas Alexandra Macedonis fcripht*  Secundam
Libycam:cuius meminit Euripides in Lamia^logo.Ternam Delphica:de qua Chry,
fippus loquitur in eo libro:qucm de diuinatione compofuit« Q^uartam Cum^am in
Ttaliatquam Neuius i Iibris belli pumcitPifo in annalibus nominat.Quinta Erythrat
amtquam Apoliodorus Erythneus aftirmat foam fuifle ciuem. Eamq? grails Ilium pe
tcntibus uaticinatam SC  perituram efle TroiamtSi Home^ mendada fcriptu^* Scxta
famfatntde qua fcripfit Eratofthenes in antiquis annalibus famio^ repcrifle fcriptum
Septimam Cumanam nomine Amaltheamtquae abaliis Demophile Herophile norm
natuneamq? nouem libros attulifle ad regem Tarquinium Prifeumtac £>  eis treccntos
philippeos poftulafletregemq? afpematum praeii magnitudinem SC  mulicris inlama
illam in confpedu regis tres combuflifletaqp reliquis idem precium poftulafle, Tarq
mum multo magis mulierem infanire putafle .Qjjae denuo tribus ally's exuftistcu in
eodem precio perfeuerarettmotum efle regemtac refliduos trecetis aurets emiflerquo^
rum poftea numerus fic audustcapitolio refedo q? ex omibns ciuitatibus SI  italicis SC
graxis 8C  praecipue erythrazis coadi allatup Hint Romam: cuiufcunq^ Sibylla nomie
fuerunt*Odauam Hellefponticain agro troiano nata uico Marineflo circa oppidum
Girgithiumtquam fcnbit Heraclides ponticus folonis SC  Cyri fuifle temporibus. No^
nam Phrygiarmqua: uaticinata lit AncirxtDecima  Tiburtem noie Albumeam; qua:
Tiburi colit ut dea iuxta ripas amnis Amenisrcuius in gurgite fimulach^ eius inuem
turn efle dicit tenens in manu lib^.Ha^ omnium fibyllarum carmina SC  ferunt? 8C  ha
bentur pnrterq Cumeaztcuius libri a Romanis occulunf: nec cos nifi a quindecim uu
ns infpici fas eft.Et funt lingula^ finguli libruq quia fibyllaz nomine infcribunt?: um>
us efle crednnt :funtq? cofufimec difcerni ac fuum cuiqj aflignari pot prater erythreazt
qu^ SC  nomen fuum carmini ue^ inferuit:8C erythrazam fe noiat ubi pradocuta eft: cu
eflet orta Babiloniazricd 8C  nos confute fibyllam dicemus: ficubi teftimoniis caiy fuerit
abutendu.Oes igr ha: Gbyllat unu dcum prasdicattmaxime tamen erythrata: qua: cele
bnor inter aeteras ac nobilior habef ♦fiqdem Feneftella diligentiflimus teriptor de ,xv
uiris dices ait: Reftituto capitolio rettulifle ad te«C.Curione coait legati Ery thras mit
tercnf:q carmina fibyllae conqfita Roma dcportarent. Itaq; miflos efte.P*Gabmumt
M.Odatiliu.L*Valeriu:q defcriptos a priuatis uerfus circa mille Roma deportaront
id fupra oftendimus dixifle VarroneJn his ergo uerfibusquos legati Roma attuleru
de uno deo h^c funt teftimoiatgi? eeocr ocr aroHC? eo*tAo 9 6A.HTrepnLEy£0H^ ay evh^
Tocr.imnus deus q folus principal :i fcp ampliflimus increatus.Hunc efle folum deum
fummum qui coelu fecerit:luminibu% diftinxeriu&AAdeebcr jo.6k69 ncr TraV httep*
TCCTTO?OCT TTETTOiHKEV OUpCXHOV HAlOV TEOCCT TEpCXCT h2l6 OEAhKHV  KapTTOCpOpOV VO*

icfVTE K«i uA.dc too" oiZ-uoctcx  TtoKTov«i« fed deus folus unus eminentiftlnius: q fecit
codutfbleq? SC  ftcllastlunaqj frudifcra terra SC  aq tumores poti.Q^ ui:quo folus fit xdi
ftcator mundi SC  artifcx re^rnel qua: in eo fut folu coli oporterc tefta ^t  dvtov tov ixq

LIBER PRIMVS

vov ovTaar^fblcrOE HyHTopd k6$\u6v oct judvo? i\$  cudbvd g^diovtfr etvX Ev.wpfum
qui folus eftrcolite principem mundi:qui folus eft in lieculo atq; a feculo fatftus # Item
alia Sibylla quxcu a$  eft cum perferre fc ad homines dei uocem dicerefcfic ait: juovo?
ydpeiJLMeeocr Kdi ovkeSti  ©socr ocAAoSn'd eft folus enim dcus fam:& no eft alius* Exe

querer nunc teftimonia exterarum nifi 8i  hxc fufficcret: & ilia opportunioribus lops
releruarem«Sed cum defendamus caulam ueritatis apud eos qui aberrantes a ucrita^e
falfis religionibus fcruiutjquod genusprobarionis aduerfiis eos magis adhibere debe*

mus:ej ut eos deorum fuorum teftimoniis reuincamus.

De teftimonio Apollinis SC  deorum. Ca.yii,

Polio enim quern prxtercxteros diuinum maximeq? fatidicum exiftimant:

a Colophonx relpondes quod Delphi’s credo emigrauerat amcenitate dudtus
Afix:quxrenri cuidam quis eftettaut quid diet omnino deustrelpondit uigin
ti SC  unum uer(ibus:quorum hoc principiu eft:dvTO<pvH? ocAiAdKToS' dxtHTop dor
TuifeA ikt#T 0 UVOJU 65  juh  A.EAoyo XdSponuEvdv ejutthpo?  ocicbv tovti ©e 69 juiKpd
2Sl£©€OU  AiepiS* dyyeAoi rub?  : ideft.Ex leortus indodbus fine matre inexpugnabile
nomenjnee uerbo capicndumun igne habitans modica autem dei portio angcli nos*
Nuriquid potes fiifpicari de Ioue efte duftum quare matrem habuit & nome. Q_ uid
quod Mercurius ille ter maximus:cuius fupramenrionem fednonmodo fine matre:
ut Apollo :fed fine patre quoq? appellat deumtq, origo illi non fit aliude: nec enim po*
teft ab ullo gcneraruqm ipfe uniuerfa generauit: laris ut opinor SC  arguments docui:
& teftibus confirmaunquod per fe laris clarum eft*Vnum efte regem mundimnu pa*
tremtunum deum*Sed fortafte quxrat aliquis a nobis idem:q> illud quod apud Gee*
ronem quxrit Hortefius: Si deus unus eftrqux efte bcata folitudo queat tanq nos qui
unum efte dicimus defertum ac fblitariu dicam us. Habct.n.mimftros:quos uocamus
nuncios.Er eft illud  uerum quod dixifte m exhortarionibus Senecam fiipra rcttuli:ge
nuifie regni fui miniftros deum. Veru hi neqj dii funtmeq: decs fe uocariaut coli uo *
!u.nt:quippe qui nihil prxter iuftiim ac uoluntatem dei  fariant* Nec tamen illi lunt q
uulgo coluntunquorum 6C  exiguus SC  certus eft numerus. Q_ uod fi cultores deorum
iplbseos (c  colerc putanttquos lummi dei miniftros appellamusmihil eft q> nobis fad
ant inuidiamiq unum dicamustmultos negemus. Si eos multitude dele<ftat:non duo
decim dicimustaut trecentos lexagmta qumcfijut Orpheus: led innumerabiles efte ar
guimus col}: erroresjqui tarn paucos putant*Sciat tamen quo nomine appellari debe*
annne dcum uerum uiolenGcuius nomen exponuntdum pluribus tribuunt ♦ Crcdat
ApolUni fuotqui eodem illo refponfo:ut ioui principatumtfic eriam exteris diis abftu
lit nomcn.Tertius.n.uerfus oftendit dei miniftrosmon deos: fed re^ miniftros appcl*
lari oportcre.De le qdem ille metitustqui cum fit e numero dxmonu angelis 1c dei ag
gregamttdu denicp in aliis relponfis dxmone le efte cofeftus eft.Nam cu interrogaret
quo fibi fupplicari uelletrita refpodiumovSotpE ttocvto AiAcckte d£ juoAocrldcp kA\i
Si  2-CXij u,6v:id eftoia fapiens:oia do<fte:qui p multa Claris exaudi dxmo. Item rurlus
cumprcces in Apolline Iminthium rogatus exprimerettab hoc uerlu exorlus eft: dp*
julov ih Koerjudv (pdg^oAs KOtt o-oepg A-ocitronid eft coaptatio mudi SC do  lucide: SC  la*
piens dxmo.Q^ uid ergo fupeft nifi ut fua cofeftione uerberibus ueri dei ac pernx lub
laceat lempiternx .Nam i alio refponloita dixit: A-df jul6ve9 01  (J)oiTcoo*iTrgpi Xtov&
scoci TTEpi ttovtov  aKotJuaToi Adjuov rdi urdi judcTTHyi eEoio.i.dxmones qui pgut
circa terra Si  circa pontu mdefefludoman^ uerbcrc dcu pc  utrilq? genenbus intiidi*

DlVINAR VMINSTITVTIONVM

bro diftercmus.Interim nobis fat cftqdumfc honorarc uult:& in ccelo coljocarexotv
feftus eft idtquod res fe habettquomodo lint appellandi qui deo femper affiftunt* Re-
trahant ergo fc homines ab erroribus SC  abiectis religionibus prauistparentem fiium;
dominumq? cognofcantrcuius nec uirtus exiftimari poteft; nec magnitudo pfpici: nec
principium comprchenditcum ad ilium mentis humanx intentio SC  acumen &  memo
ria proucnerittqux fubachs SC  cofumatis omnibus mis fubftitit* Hxrcttdcficmnec eft
aliquid ulterius quo progredi poftit: uerum quia fieri non potcfbqum id quod finals
quando effc cceperinconfcqucns efbut quoniam nihil ante ilium fait: ip fe  ante omnia
ex feipfo fi tprocreatusndcoq; ab Apollic ccvTOcpvHcr ideft ex fe ortus*A Sibylla cxvt<>
levtto -  id eft ex fc  gcnitus;& dT evHToa* ideft igenitus: SC  dirdiVTOcr id eft infeeftus no
minatur.quod Seneca homo acutus in exortatiombns uidit, Nos inquit aliunde pede
mus.ltaq] ad aliquem refpicinaustcui quod eft optimum in nobistdebeamns, Alius nof
edidinalius nos inftruxittdeus ipfe fe fecit.

De cxcitate eorum qui plures dcos opmanf :SC  unde hie error huit origme:& cp cor
- pus deo non eft neceftariummec propagatio liberoruiru Ca.viiu

Is igitur tot 8C  tantis teftibus comprobatur unius dei poteftate acprouidentia
h mundum gubernarheuius uim maieftateque tantam efle dicit in Timxo Pla
to:ut ea neque mente concipere: neque uerbis cnarrare qfq poftit ob nimiam
SC  iextimabilem poteftatem* Dubitet ergo aliquis an quicq difficile aut impoftibile fit
deotqui tanta taque mirifica opera prouidentia excogitaumuirtute conftimit: ratione
perfecitmunc autem fpiritu fuftentetipoteftate moderetuninexcogitabilistineffabilis;
SC  nulli alii fan's notus q fibi.Vnde mihi de tanta maieftate fxpiu s cogitatt qui deos co
lunt interdum uideri folent tam cxciit am mcogitabilesttam excordesttam non multu
a muris animalibus difFerentestqui credant eos:q ui genin' funt maris ac feminx coin*
aliquid maieftans diuinxq; uirtutis habere potuiffercum Sibylla Erythrxa dicauou^
2uvaTca dv2.p dcr SKjuHpov jufiTpacr teoecct tstuttcxu  spoor eivai : ideft no poteft
ex uiri femonbus SC  uulua deus fbrmams efte« Q uod fi eft uerum ficuti eft: appa-
ret Herculem: Apollinem: Liberum;Mercurium;Iou emq; ipfntn cum exteris homi¬
nes fuiflctquando funt ex duobus fexibus nan* Q uid eft autem tam remotum a deo;
q id opu s;quod ipfe ad propagandam fobolem mortalibus tribuit; SC  q fine fubftatia
Ccrpotali nullum poteft efte (  Dii ergo fi funt immortalcs:xterni:quid opus eft altera
fcxufnimirum ut generenturdpfa progenie quid opus efttcum fucccftione nonegeat;
qui futuri funt femperJMam profeclo in hominibus exterifep animantibus diuerfitas
fexus SC  coirio SC  generatio nullam habet aliam rattonemmifi ut omnia genera uiuem
tiumtquomam funtconditionemortalitans obituratmutua poffint fucceftioe feruari,
Deo autem qui eft fempiternustneq? alter fexusneq; fucceffio ncccflaria eft* Dicet aR

* i  1  . 1  i ■  • r  nr . 1- : r\  -I... . « n....

os procrearefNam fi quibufdam minutis animalibus id prxftitit: ut’fibi e foliis natos
SC  fuauibus herbis odorc legant; cur exiftimet aliquis ipfum deum nifi expermixtioe
fexus alterius non pofic generaref Illos igitur quos l'mperm SC  infipientes tanquam de
©s SC  nuncupant SC  adorantmemo eft tam inconfideratus: qni no inteliigat faiffe  mor*
tales.Q u omodo ergo inquit aliqstdii credit! funtf Nimi^e quia reges maximi ac pa-
tenriflimi fucrunt:ob mcrita fuarum uirtutum aut munerum aut artium rcpertaip:cu
cari fuident hiis qbus impcntaucrantn'n memoria funt confecrati, quod fi qs dubiten

LIBER PRIMVS

scs eorum gcftas SC  fatfta cofidercuqua uniucrfa ta poctx q hiftorici uctcrcsqxliderut,
De Hcrculc SC  gcftis cius:atq; ortu eius ex Iouc SC  Alcmena SC  mortc eius, Caux*
Erculcs qui ob uirtutem clarifiimus SC  quafi Africanus inter deos habetunno
h ne orbem terra:: que pcragrafte ac purgalle narrat :ftupris ilibidimbus: ad ul

teriis inquinauit^ncc mirum cum cflet adultcrio genitus Alcmcna:,Q uid ta
dem potuit in eo die diuini:qui fuis iple uitiis mancipatus:& mares SC  fceminas cotra
omncs leges infamia:dcdecorc:flagitio affccitfSed nc ilia quidem qua: magna SC  mira
bilia geilmtalia iudicanda funtrut uirtutibus diuinis tribuenda uidcatur,Quid enim
tarn maonificum ft leonem apruqi luperauit (  fi aues fagittis deiecitC'  fi regiujn ftabu^
lum cgcfhtC fi uirgine uicitfcingulumq^ detraxit f fi cquos feroces cum domino intere
mid Opera firn't ifla fortis uirhhois tamcnJlla enim qua: uicit fragilia SC  mortalia fue
runt.N ulla eft cnimtquod ait orator tanta uis qua: non ferro aut uiribus debilitari fra
gicp poftmAt aium uincere:iracundiam cohibcre:fortiffimi eft: qua: ille nec fecit unq:
nec potuit,Ha;cqui fadat non modo ego cum lummis uiris coparo:lcd fimillimu deo
iudico.Vcllem adiecjftet de libidine:luxuria:cupiditate:infolentia:ut mrtute eius im
plcrettquem fimile deo iudicabat ♦ Non enim fortior iudicadus eft qui leoncm:q qui
uiolentiam 8C in feipfo inclulam feram fuperat iracudiam: aut qui rapaciffimas uolu
ercs deiicittq qui cupiditates auidiffimas cocrcet*Aut qui Amazonem bellatricem:aut
qui fimum de ftabulo:q qui uitia de corde fuo egerit: qua: magis funt pernitiolatquia
domeftica SC  ; ppria mala fut:q ilia qua: uitari poterat SC  caueri. Ex quo fit ut ille fblus
uir fortis debeat iudicari: qui teperans SC  moderatus eft SC  iuftus, Q uod fi cogitet all
quistquae fint dei operanam ha:c qua: mirantur holes ineptiftimimdicuk iudicabitJl
la enim non diuinis uirtutibus quas ignoranttled infirmitate fuaRz uirium metiunturc
nam illud quidem nemo negauit,Hcrculem non tatum Euriftheo feruifle regi: quod
aliquatenus honeftum uideri potefbfed impudicarmulicri Omphala:: quae illu uefti
bus fuis indutum fcdcre ad pedes fuos iubebat penla facietem:dcteftabilis turpitudo:
fed tanti crat uoluptas.Q uid tu inquiet aliquis: Poctis nc credcndum putasfQ_uid
ni putemfNon enim lfta Lucillius narrat:aut Lucianus:qui diis SC  hominibus non pe
percittfed potiftimum qui deoip laudes cancbat.Ergo quibus credcmus:fi fide laudan
tibus non habetnusf'Q_ui hos metiri putat:proferat alios quibus credamus audrorcs:
qnos doceant q fimtifti diifQ^uomofunde ortirQ^ ucc fit uis eorufXQui numerusC'

Q ua: ptasr'Q^uid l  his admirabilef quid cultu dignumfQ^ uod deniq; ccrtius utrB
ulqimyfteriu :nullus dabit. Credamus igitur iftis qui non utreprehederent funt lo^
cutkfed ut pradicaret, Nauigauit ergo cum argonautistexpugnauitq; Troiam iratus
Laomedonri ob negatam fibi pro filiaz falute merccdcm. Vnde quo tempore fucrit:ap
paret. Idem furore atqj infania pcitus uxoremfuam cumliberisinteremit:hunc ho>
mines dcum putant,Scd Philodtctes eius hares no putauit:qui facem luppofiiit arfu*
rotqui ardlus fuos SC  ncruos cremari ac diffluerc uiditf Q_ui offa eius ac cineres l Oe
theo monte fipeliuittquo muneve fagittas eius accepit, \

De Aefcukpio:Apolline:Neptuo ac Maite SC  Caftorc:Pollucc:atq; Mercuric. Ca.x.
Efculapius SC  iple n5 fine flagitio Apollinis natus: quid fecit aliud diuinis ho
a nonbus dignumifi q> lanauit Hyppolituf morte lane habuit clariore quod a

deo meruit fulminari.Hunc Tarquitius de illuftribus uiris dillcrens ait incer
tis parentibus natum expofitum SC  a uenatoribus inuentum canino laclc nutritu Ch u
toni  traditum didicifle mcdicinam: fuifle autem Mcftcniumtfed Epidauri moraturm

DlVINAlvVM INSTIIVTION VM

Tullius etia Cynoforifait fopultu, Qjiid Apollo pater eius none obamore quo flagra
bat turpifli me gerge pauit alienutSC muros Laomcdoti extruxit: cu Ncptuno mercede
condudustqux illi negari potuit impunetab coq? rex perfidus qcqd cu diis pepigiftet:
didicit abnegare* Ide formofu pueru:SC du amat uiolauit:8C du ludittoeddit♦Homicri
da MarstSC p gratia cxdis crimie ab Athenielibus liberatus ne uideretur nimis ferus 8C
imams adulteriu cu Venerc comilmCaftor 8C Pollux du alienas Ipolas rapiut:ee gemi
ni defieruuna liuore iiurix cocitatus Idas alteru gladio trafocrberauit:8C cofdem poetx
alternis uiueretalternis mori narrantmt ia lint no dcoru tantutled omnium mortalium
mi lerrimi: qbus lemel mori no licenHos tame Homerus abos fimplicitcr mo ut poetx
folenttmortuosefte teftatur.Nam cu faceretimurisaftidetem Priamo Helena cudos
grxeix principes recognolceretfolos autem 1c fratres luos requireretfobiecit oratioi hu
iufmodi ucrfamtHxc ait: aft illos retinebat terra lepultos,Furacnebulo Mercurius
quid ad famam foi reliquitmiTi memoriam fraudu foams' Cxlo dignus quia palxftra
docuit:8C 1 yra primus inucnit.Liberu patre in fenatu deo^ fumx autoritatis primxq?
crie fontentix needle e:qa prxtcr Ioue fblus omnium triuphauitfexercitu duxit:Indos
debellauit:fod iuidus ille Imperator ielytus maximus ob amore ac libidine turpiftime
uidus cft.Delatus enim Greta cu fomiuiro comitatu nadus eft ipudica muliere in lit>
tore ac fiducia uidorix iclitx uir eftc uoluitme nimiu molis eflfe uideretur: atq? ilia pa
tris ^pditrice fratris itereptrice ab alio relida:3C repudiate in coiugiu libi uedicauitSc li
bera fecit:3C cu ca pariter afceditin cxliu uid omniu horu pater Iuppiter qui in 1<>

lenni prccatioe optimus maximus nominatur.Nonnc a prima foa puericia impius ac
pene paricida deprehenditVCu patre regno expulit ac fugauit: non expedauit morte
decrcpiti lenis cupiditate regnadi.Et cu paternum folium per uim p arma cepiflettbel
lo eft a Titanibus perfocutustquod humane generi principiu fuit malo^rqbus uidis
SC pace iperpetuu comparata reliqua fob uita in ftupris adulteriilcp cofompfit. Omit
to uirgines quas iminuit:id eni iudicari folet tolerable. Amphitryone ac Tyndarum
prxterire non poftumtquoru domos dedecore atq? ifamia pleniflimas reddiditJUam
uerofommxipietatisaclceleris quod regium pueru rapuit ad ftupru.parueniuide>
batur fi in expugnada feeminaru pudicicia:maculofos ac turpis efletmih etia foxui foo
iiuriam faceretthoe eft ueru adulteriu quod fit contra natura:hxc qui fecit uiderimus
an maximustcerte optimus no efbquod nome a corruptoribustab adulteristab iceftis
abeft: nili forte nos erramusthomines qui talia facientes foeleratos uocamus ac perdh
tosromnibusq? poems digniftimos iudicamus.Stukus autem.M*Tullius qui.C.Verri
adulteria obiecit .Eadem eni Iuppiter que colebattadmifo. Q_ui*P« Clodio fororisin
cxfturm At illi optimo maximo eadem fuit 8C foror 8C coniunx,

Deiplius IouisparetibusSCortu SC uita eius ftagitiofiffimatmorte SC fepultura SC
opificio poctarum. Ca«xi«

Vis eft igitur tarn cxcorsrqui hue in cxlo regnare putet quinein terra quide
q debuitf Non ifolfo quidam poeta triumphu Cupidinis Icripfittquo i libro no

m5 potetiftimu deoru Cupidine:led etia uidore facit* Enumeratis enim amo
ribus linouloru quibus i poteftatem cupidinis ditioneq? ueniftentaftruitpompam in
qua Iuppiter cu exteris diis ante curru triuphantis ducitur catxnatus. Eleganter id
dem dicitur a poeta figuratu:led tame non multu diftat a uero. Q^ui eim uirtutis eft
expstqui cupiditatibus ac libidinibus mail's uinciturf'no cupidini ut ille finxitifed mor
ri lubiedus eft fompiternx*Sed omittamus de moribus diceretremcofideremus ut uv

LIBER PRIMVS '

telligant homines in quibus milcri ucrfentur crroribus. Rcgnarcicdo ioiicm uulgus
; exiftimatiid dodis pariter SC  indodis perfoafom eft. Quod  SC  religio ip fa SC  precatfi
ones SC  hymni SC  dclubra SC  (iimulacra demonftrant. Eundcm tamen faturno SC  Rhea
genitum confitentur.Q^uomodo poteft dcus uideri:aut ut ait poeca hominu rcrumqj
repcrtor:antc cuius ortum infmita hominum milia fuerutr'Eorum fcilicet qui faturno
regnante uixerunttac priorcs luce q iuppiter funt potiti. Video alium deum regem fu
: iflc primis temporibustalium confequentibus.Poteft ergo fieri: ut alius fit poftea futu
rus.Si enim regnum prius mutamm efbeur defperemus 8i  pofterius pofie mutari: ni
fi forte faturnus generarc potuit fortioremnuppiter non poteft. Atq diuinum imperiu
aut temper imutabile eft:aut fi eft mutabile:quod fieri non poteft:temper utiqi mutabi
Je eft.Poteft enim inppiter regnu amittere:ficut SC  pater eius amifit, Ita plane: nam cu
idem  neq? uirginibus neq: maritatis unq peperciflet is abftinuit fe tamen una Thetide:
quod refpofom fuit maiorem patre foo futurum quifquis ex ilia natus diet ♦ Et primu
in eo prudentia non dei:cui nifi Themis fumra dixifTetnpte nefeiret. Si autem diuinus
no fuitme deus quidem fuinunde ipfa diuinitas nominatur: ut ab homine humanitas.
Deinde conteientia imbecillitatis:qui ti'muit utiqi maiorem:quod qui facinteit utiq?
tedo non efle fe maximumsquando quidem poteft aliquid maius exiftereJdem p fty
giam paludem fandiffime iurat:Vna foperftitio fii peris qua: reddita diuis: qua: e ifta
foperftitiosaut a quo reddita eftc'Ergo aliqua poteftas maxima eft:qux pderantes dc<
os puniat:qux tanta form!do eft paludis infernxsfi font imortalesC'quid metuunt earn
quam uifori non font: nifi quos mori necefle eftf uid igitur homines oculos foos id

caslum tolluntfquid foperos deierant: cum ipfi iuperbi ad inferos deuoluartturG ibiqt
habeant quod uenerentur SC  adorent Jllud uero quale eft die fatatquibus dii omnes SC
ipfe iuppiter pareatsfi parcarum tanta uis efbut pi us poflint q cadeftes uniuer fi:quaq|
ipteredorac deus: cur non illepotius regnaredicatur: quaiy legibus a ftatutis parere
omnes deosneceflitas cogitdNunccui dubium eft quin isrqui aficui rci obtequit :ma>
ximus non fit.nam fi fitsno accipiat fata fed facial Nunc ad illud quod omiteram:re>
deo.In una itaqi fbla fuit cotinentiorxum earn deperiret:& no uirtute aliqua fed metu>
foccefToris. Q ux  fortitudo utiq; eius eft qui fit mortalis SC  ibecillis: SC.  nihil quippe q
potuit:& tuc cum nateeretur extingui:ficut fratcr eius ante gemtus exftdus eft: qui fi
uiuerc potuiftetmunq minori conceffiflet imperiu .Ipfe autem forto teruatussfurtimq:
nutritus:^EUcr fiue £hM  appellatus efbno utifti putat feruore edeftis ignis: uel q? uitx
fit dator: uel q> animantibus ifpiret animas:qux uirtus fblius del eft:quam enim pofiit
mfpirare animamtqui ipfe accepit aliudefSed q> primus ex liberis Saturni maribus ui
xerit .Potuerunt igitur homines alium deum habere redoremdi faturnus non fuiflet
ab uxore delufos.At enim poetx ifta finxerunt.Errat quifquis hoc putat: illi cm de ho/
minibus Icquebantfsted ut cos ornarent:quoiy memoria lau dibus celebrabat: deos ee
dixerunt.Itaq: ilia potius fida font:qux tanq dc diis no ilia qux tanq de hommibns lo
cuti font:quod clarum fiet cxemplo quod iferemus. Danacn uiolatums jiuppifer au ✓
rcos nummos largiter in finu eius infudit.Hxc ftupri mcrccs foit. At poetaxq quafi de
deo loqucbanf :ne audoritate creditx maieftatis infiinocret:finxerut ipfom in aureo
hymbre dclapfum:eade figura qua hymbres terreos dicutxum multitudinem tdo^
fagittarumq: deferibut. RapuifTe dicitur in aquila Catamitumtpoeticus color eft: fed
aut per legionem rapuit: cuius infigne aquila efbaut nauis in qua eft impofitusttutela
habuit in aquila figuratamrfictit taurum figuratum cum rapuit SC  tranfoexit Europa:

DIV1KAR VMINSTITVTIONVM

eodcmmodo conucrtiflc in houem tracJitur Io Inachi filiani S qua: ut fram lunonis el
fugcrenut crat iam fetis obfitariam bos tranaffe dicitur marerin Aegyptumft ueriifte:
i.atqj lbi recepta priftina forma:dca fada:quitnunclfis uocatur.Q_uo igiturargume-
to probari potcft nee Europam in tauro fediffenec Io fadam bouemfquod certus cfP
, es habetur in faftisrquo Ifidis nauigiumcclebratunqua; res docetnon tranafle ilia: fed
nauigafIcJgitur qui fapere fibi uidentur: quia intelligunt uiuum terrenumqj corpus
in crelo cfle non poftdtotam Ganymedeam fabulam profalfo repud/ant: non fentiut
in tcrratid efte fadurmquia res ac libido ipfa terrcna eft.Non ergo ras ipfas geftas fin-
xerunt poetaxqd' fi facercnt (lent uaniflimi :fed rebus geftis adcfiderut quenda colore
Non*n* obtrcdates ilia dicebaufed omare cupientes:hinc holes decipiuntf’ :maxjeft
hiec oia Fida ce arbitral a poctis:ft colut:ignorat:nefciunt:q fitpoeticxlicctix  modus
quoufq: .pgrcdi fingedo liccafccu officiu poetic fit i cotut ea qua: gefta funtuercun all
quas fpes obliquis figurationib us cum dedecore aliquo conuerfa traducanG Totu at
quod refcras fmgererid eft ineptum efte 8C  mendacem potiufq poetam: fed finxcrunt
ifta:quit fabulofa creduntur.Num ctiam ilia quit dc diis fceminis deorumcp connubi
is dida funtF Curigitur fic Figurantur:fic colunturmifi forte non tantum poctxtfcd pi
dores ctiam fidorcfcy imaginum mentiuntur* Si cnim Iuppitcr quiauobisdicit'’ de
usuio is eft qui ex Satumo & Ope natus eftmon oportuit nifi folius limulacru in tern -
pits eibus colocari • Qjaid fibi muliciy effigies uolunt (  Qjaid fexus infirmustin que
fi ccridir hicluppitcneum uero ipfi lapides hominem fatebuntur*Mcntitos aiuntefte
poetast SC  his tamen crcduntnmmo uero non efte mentitos re ipfa probant.Ita.ndeoi^
fimulacra confmgunnut ex ipfa diuerfitate fexus appareat uera cfle: quae dicunt poo
faxNam quod aliud argumentum habet imago cantamiti:& effigies aquilaxcum ante
pedes louis ponuntur in templis:5£ cum ipfo pariter adorantur ? mfi ut nefandi  fcele -
risac ffupri memoria maneat in sternum.Non lgitur a poetis totum fidum efbaliqd
fortafte tradudum:8£ obliqua figurarione obfeuratunuquo ucritas inuoluta tegcrct:
ficut illud de fortitionc regnorum.Aiut enim loui carium obrigiftc:Neptuno marerin-
fema PlutonuCur non terra potius in fbrtem tertiam uenitmifi ft in terra gefta res eft.
Ergo illud in uero efbquod regnum orbis ita partiti (ortitiqj funt: ut orietis imperium
loui cederet:Plutoni cui cognomen Agefilao fuinpars oeridenris obtingcret* ho ft pla
ga orientistex qua lux mortalibus datur:fupcnor:occidentis autem inferior cfle uidear
mr.Sic uentatem mendado uelauerunt:utueritasipfa pcrfuafioni publict nihil dene
eraret.De Neptuni forte manifeftu efbeuius regnum tale fuiffe dirimus:quale.M«An>
tonii fuit infinitum illud imperiunueui totius ort marinmae poteftatem fenatus decre
ueratmt p rad ones perfequcretunac mare omne pacaret* Sic Ncptuno man tuna oia
cuminfulis obuencrunttquomodo id probari poteftf Nimirumuetereshiftori^ do¬
cent* Anti quus audor Eumcrusrqui fuit ex ciuitate meflana: res geftas louis ex caxero
rum qui dii putantur collcgmhiftoriamq; contexuit ex titulis SC  mferiptionibus facris:
quit in antiquilTimis templis habebanturtmaximeq; in fano iouis Triphyllpubi aure-
am colunam pofitain efte ab ipfo ioue titulus indicabat: in qua colunna gefta fua per-
fcripfrtmtmonumenta eflent poftens rcrum fuarum. Hanc hiftoriam interpretatus e
Ennius SC  fccurus:cuius hitc uerba funt:Vbi iuppitcr imperium neptuno dat marismt
infulis omnibus & qua: loca funt fecundum mare omnibus rcgnarcr. Vera funt ergo
qua: loquuntur poetaeffed obtentu aliquo fpeciccp uelata.Potcft SC  mons OlympusfP
guram poetis dediftdut ioucm dicercnt cadi regnum cfle fortitum: ft Olimpus ambf

UJ3ER. PjRJMVS

lignum nomen eft SC  motis St caeli.In Olympo aut Iouem habitafle docct hiftoria ea ✓
»dem:qu#dicit:Eadem tempcftate iuppiter m monte Olympo maximam partcnruiV
tx  colebatifit coad cum in ius uenieDannfiqux res in controuerfia crancr item fi quis
quid noui inuenerattquod ad uitam humanam utile eftetieo ueniebat: atq? ioui often
debat.MuIta in hunc modum poet# tranfferunt: nonut in deos mentiantunquos co/
lunnfed ut figuris uerficoloribus uenuftatem aeleporem carihinibus finsaddantrqm
autem non intelligent quomodo aut quare quidq? figuretun poetas uelutmcndaces
SC  facrilegos infequuntur.Hoc errore decxptiSC philofophnq- caquxdc ioue ferunr:
minimein deu m conuenire uidebanturtduos loues fecerunttunum naturalemtalteru
febulofum. Viderunt ex parte quod erat uerumteum feilicet de quo poet# loquuntun
hominem fuifte.In illo autem naturali Ioue uulgari cofuetudine rcligionis induefti csv
rauerunttqdn deum nomen hominis tranftulerunttquirut (upra diximus )quia folus
eft:non indiget nomineJouem autem ilium eflerqui fit ex Ope Saturnoq? natusmega
n nonpoteft. Vana igitur perfuafio eft eorumtqui nomen iouislummo dco tribuunt,
Solent enim quidam errores fuos hac excufatione defendere s q coriiundti de uno deo
cum id negare non poftimtnpfum fe colere affirmant. Verum hoc fibi placeremt iup /
piter nominetur: quo qd ablurdiussluppiter enim fine contubernio coiugisfiliaeq? co
li non fblet.Vnde qui qui fittapparetmec fas eft id nomen eo tranfferritubi nec Miner
ua eft ullatnec Iuno,Q_uid q> hums nomims proprietas non diuiuatn uim exprimit t *
fed humanamC'Iouem enim i unonemq; a muando effe didtos Cicero interpretatur.Et
iuppiter quali iuuans pater dicitunquod nomen in deum rnmime cogruit: quiaiuua*
re hominis eft opis aliquid coferentis in eumtqui fit alienus Stexigui benefidi. Nemo
fic deum precaturmt fe adiuuet:fed ut feruenut uitam falutemq^ tribuat: quod multo
plus ac maius eft q luuare.Et quoniam depatre loquimunnullus pater dicitur filiosiu
uarc:cum eos generat aut educat.Ulud enim leuius eft:q ut co uerbo magnitudo pater
ru beneficiiexpnmatunquanto id magis conueniens eft dco :  qui uerus eft pater: per
quern fumus:St cuius toti fumusta quo fingimur:ammamunilluminarnur: qui nobis
uitam impertit: falutem tribuit:ui<ftum multiplicem fubminiftratsnon intelhgit bene
ficia diuinarqui fe iuuari tantumodo a dco putat.Ergo non imperima modorfcd&im
pius cfttqui nomine Iouis uirtutem fumm# poteftatis imminuit. Q_uare fi iouem ex
rebus geftis SC  ex moribus hominem fuifleiin terraq^ regnafte: deprehendimus. Sm
pereft ut mortem quoq; eius inueftigemus. Ennius in facra hiftoria dc feriptrs omno
bustqua: in uita fua geflit:: ad ultimum fic a it: Deinde iuppiter poftq terras quinquies
circuiuit:ommbufq] amicis atqj cognatis fin's imperium diuifit: reliquitqj homimbus
Iegestmorestfrumetaqp parauittrnultaq? alia bona fecit: immortali gloria memoriaq^
affe<ftus:fempitema monumenta fins rcliquittxtate perfumata in Cretamitam comm
iauitt& ad deos abiit.Eumc^ Curetes filii fui curauerunttdccoraueruntc^ cum SC  fepul
ch^ eius eft in Crcta [  oppido Gnofo:& dicimr Vefta hanc urbem crcauiftctin qua fe
pulehro eius eft inferiptum anti quis litteris gr#cis f evcrKpowdnud eft latine: Iuppiter
Satumi filius.Hoc certe non poet# traduttfed antiquarum litterarum feriptores; quae
adeo uera fiunt:ut ea fibyllinis uerfibus confirmenturtqui funt tales.
idTrdHtXCr d^v/xduo- HEKUOV EiACiAa KOCJU.OV tov

Gv KpHTH Ka'u XHJud Tcrtpoucr h2lhc r juovoct  EXEitid eft d#moncs ianes cadaue^: fimu
iacramortuorumtquorum fepulchra habet Creta male peritura.Ciccro de naturade^
©rum cum tres ioues a thelogis nominari diceret:aittcrtium fuifte Cretenfem Saturn*

DIVINARVM JNSTITVTIONVM

fjliumtcuius in ilia mfula fcpulchrum oftenditur,Q^uomodo igitur poteft dcus alibi
efle muusralibi mortuustalibi habere templumtalibi fcpulchru <  Sdant ergo romani
capi tolivmi fourmid eft fummum caput rehgionum luarum publicarum nihil efte all
ud q inane monumcntum, Veniamus nunc ad eius patremjqui ante regnauit: & q for
tafle plus habct in (c:^ ex coitu tantorum elemcntoru genitus efTe dicatur. Videamus
quid in eo foerit dco cfignum Jn primis illud cy aurcum ficculum narratur habuifle:q?
luftitia fob eo fuerit in tcrra,Tcneo aliquid in eotquod in eius filio non fuir, Q_uid,n.
tam conueniens dcotq iuftum regimen acpmm fxculum fScd cum eadem rationcna
turn efle cogitomon poflum putare deum fommum:q> uideam dlcaliquod antiquius
cxlum fcilicct atq? terrain.At ego deum quxroailtra quern nihil eft omninotqui fonst
& origo fit rerum,Hie fitnecefie eft?qui cadum ipfom condidimcrramqj fondauit,Sa
turnus autem fi ex his natus eft(ut putatur)quemadmodum poteft cflc dcus principa
lisrqui aliis oitum foum debett'Aut quis prxfoit mundo;antcq Saturnus gigmreff
3ed hoc pocticum eft(ut dicebam paulo ante)figmentu: ncc enim fieri poterat: ut ele
incnta inicnfibiIia;tantoq? interuallo feparata in unum coirenttac filium procrearcntr
auc is qui natus efletmon potiflimum genitonbus fimilis cxiftercnfcd earn formam ge
reret:quam parentes lui non habebant, Q_uxramus ergo quid ueritas fob hac figura
lateat.Minutius fielix in co librotqui Odauius infcribinir;fic argumentatus, Saturnu
cum fugatus cet a filion'n Italiamq? ueniflct:Cadi filium didum:q, foleamus eos: quo
rum uirtutem miremunaut eos qui rependne aduenermt:dc eaclo cecidifle diccre,Ter
tx  aut q> ignotis parentibus natos terras filios noiemus.Sunt hxc quide fimilia uerimo
tamcn uerarquia conftat ctia turn cum regnaretnta efle habitu, Potuit & fic argumeta
ri.Satutnum cum potendflimus rexefletad rednendam parentum fuoyi  memoriam:
nomina corum cxlortcrrxqj Ididiflerc um hxc prius aliis uocabulis appellaretur: qua
radonc SC  montibus SC  fluminibus nomina font impofita.Neq? enim cum dicunt poe*
tx  de progenie Atlands aut Inachi fluminis id potiifimu dicunt: homines ex rebus fen
fo carcnribus potuifle gencraritfed eos utiq? fignificanttqui nati font ex his homrnibus
qui ucl uiui uel mortui nomina montibus aut fluminibus indidcrut, Nam id apud ue
teresrmaximeq? grxcos ufitatum fuinfic maria eorum traxific nomen accepimus: qui
decidcrant in ea:ut Aegxumftcarfom:Hellcfpontum:& in Lario Aucnrinus uocabulu
monri deditn'n quo (cpultus cft.Tyberinus uel Tybris amnnquo merfos eft. No ergo
mirandum fi nomina corum cxlo terrxqj attributa eflent: qui reges genucrant potem
riffimos. Apparet ergo non ex cxlo natum efle:qnod fieri non poteft:fed cx hochomft
ne:cui nomcn Vrano foinquod efle ueru Tifmegiftus audor efbqui cu diccrct admo
dum paucos cxritifTc:in quibus eflet perfeda dodnna:in his V ranumtSatumwMer*
curiumxognatos foos nominauit.Hxc ille quja ignorauitralio traduxit hiftoriamtqui
quomodo potuerit argumcntaruoftcndnNunc dicam quomodotubira quo fit hoc di,
ftum.non enim Satumus hocrlcd Iuppitcr fecit Jn facra hiftoria fic Ennius tradit,De^
indc Paneum deducit in montem:qut uocat cxli ftclla.Poftq eo afcendinconteplatus
eft late tcrrasdbiq; in co mote ara creat cado,Primus in ea ara iuppitcr facrificauit : i co
loco fufpexit in cxlmmquod nunc nos nominamusddq? quod fupra mudum crat: qcf
xther uocabatunde foi aui nomine cxlo nomen indidit.Itaq^ iuppitcr quod xther uo^
catur rprecans primum cxlum nominauitttcrrxcp hoftiam quam ibi (acrauit:tota ado
leuit.Ncc hie tantum facrificafle iuppitcr inuenitur. Cxfar quocp in Arato refert Agla
ofthenem dicere iouem cum ex infola Naxo adncrfiis Titanas proficifceretur: SC  facri

LIBER: PRIMVS

ficium faccret in littore:aqui!am eiin aufpicium aduolafie: quam uidor bonoommc

■ T--T- *- J-- w - V T»*ir - ^2**  **'*'*•'#■,##*’*'*** «* 3. a.M.9

que dieit Eubemerus in Oceania mortuum:& in oppido Aularia fepultum,
Q_uomodo ftoirifi gmenta poetay ad philofophica tranfter ant roncm* Ca,xii.

Voniam reucl auimus myfteria poetarum: & faturm parctes inucnimus: ad
q uirtutes cius & fada redeamnsJuftus in regno fuitr primum ex hoc ipfo iam

deus non efhqui fuit.Deniq^ q> ne iuftus quidem fuit tfcdimpius no modo in
Elios quos necauitruerum eriam in patrem: cui dicitur abfcidifie genitalia: quod fbrfiV
tan uere accident, Sed homines relpedu elementi quod diciturcadum: totam fabula
explodut tang ineptiffime fidam:quam tamen ftoici(ut (blent) ad rationem pbyfica
conantur traduceretquorum iententiam Cicero denatura deorom diflerens podiit,
Geleftcm inquiualtiffimamjanhereamqj naturam :id eft igneam: qux  per (cie omnia
gignerettuacare uoluerunt ea parte corporistquac coniundionc alterius egcret ad pro
creandum.Q^ ua: ratio in Veftam potuit conuenireffi mas diceretur.Iccirco epim uir^
ginem putant Vcftam:quia ignis inuiolabile fit elemcntum: mhilqj nafci poflit ex eo t
quippc qui omnia quae cornpuerit:abfumat. Ouidius in faftis?

Nec tualiud Vcftam quiuam intellige flamam;

Natacp dc flama corpora nulla uides, *

lure igitur uirgo clbquse fcmina nulla remittit: ,

Nec capit:& eomites uirginitatis amat, Vulcanocg id potuit afcribi: qui quidem pU/

1 Q T  Aw* Ma Mia i. m. ^ *m.  L D- d -*-« A. . D — U— _ ' a!  Or C7 t . « - - -i — - /l. — -i—— -- — 4fS » - -l?

jjs  opus utgenitaJtDustq caiomcuius foetu condpiuntun
ftentani? oia.Poftremo etiam fi ita fit(ut uolunt)q magi sabfoium efic cselu putemus:
q omnino fine genitalibus natum*Nam fi per (e gigninnon indigcbat utiqj genitalibuf
cum faturnum ip(um procrearenSi uero habuinSC a filio abfafa (tint: orms return &
natura omnis interifiet.Q_uid q? ipfi Saturno non diumum modo (enfum:fcd huma/
numquoqj adimunttcum affirmant efic cum (aturnum: qui curfum & conucrfionem
lpaciorum ac temporum continet.Eumq: grace idipfum nome habere: KpoHocr enim
drcitur quod eft idem quod xpoHccnid eft (paciu tcmporis, Saturnus enim eft appcb

qua: quana fit:cuiui$ intelligere promptifiimum eft ♦ Si enim fatumus cadi eftfilius:
quomodo potuit aut tempus a cado gigni:aut ca:lu a tempore ablcidi: au t poftea tcm/
pus impcrio fpoliari a filio loue^Aut quomodo mppter natus eft ex tempore: aut qui
bus annis (aturari poffit ^ternitas:cui nullus eft finish

alusdiis, • ■  Ca.xiii,

I ergo uana: funt iftce rarioncs pbilo|opho^:quid iupereft mfi ut uere fadum
S die  crcdamus: id eft homincm ab homine abfafiimi'mfi forte aliquis criftiet
dfuw  fuifietqm timutt coh^redem:cum fiquid diumitatis habuifietmon pa^

uxorenurelponlo uentus efle dicit mares liberos cducare: q? futuiy efilet ut a filiq ^lle
ietur:quam rem mctuens:natosfibi filios non utic^ dcuorabatCut fer ut iabulx) fed ns

DIVINARVM INSTITV170NVM

cabattquanq leriptum fit in hiftoria lacra Satumum & Opemtcseterolq? tuc homines
humana camem (olitos cfitare.Ve^ primum louem leges hoibus morelq? condctcm:
cdufto yh ibuifie ne liceret eo dbo uelcirqd' fi um  eftrquat pot jn co fuifie iuftiriaf5ed
fidum lane putcmus laturnu filios deuorafie mo cum aliqua rone. Nunc iedreo q ait
uulgustcomedifie filios fuos eum q extulerinlepulturasq? madauerit.Ops aut cum Io>
uem pepcrifienlubtraxitinfantemteumq? nutrieridum furrim mifitm Crcta.Rurlum
imprudentia reprehendenda nccefic eft.Cur.n.relpolum ab alio accxpir  pot ms C Cur
in cario confiitutus in terra non uidebaturfCur eum corybates cymbalis iejfelleruntf
Poftremo cur extitft aliqua uis potentior aut maionquanllius uinceref poteftatef Ni-
mi^i fcncx a iuuenc facile uidus eft ac Ipoliatus impcrio.Fugit igit'’ expuftiiss&iiiltall
am nauigio uenit:cum errafiet diutficut Ouidius in fafto^j libris refertr
Caula ratis lupercfbculcum rateuenitad amnem

Antcpcrerrato falcifer orbedcus. Hunc erratem atq mopem lanus exexpit:  cuius
rei argumenta fimt numini uetcrcsun quibus eft cum duplici fronte ianus : SC  in altera
parte nauistficut idem poeta lubiedt:

At bona pofteritas puppim formauit in a?re:

Holpitis aduentum teftificata dd. Omnes ergo non tantu poets: led hoftiaru quoq
ac reiy antiquaiy leriptores hoiem fuifie colentiunt: q res cius in italia geftas memonas
prodidcrunt.Graeci Diodorus & Tallus.Latini Nepos SC caftlus SC Varro. Nam cum
agrefti quoda more in italia uiueret'’ t
Is genus indocile ac difperfum montibus altis
Compofuit.Icgclep dcdittLatiumqi uocari

iMaluitihis quonia tutus latuifictin ons. Cenletncaliauisdcum efie:q pulfus eft: qul
fugittqui laruitfNemo ta ftultus eft:qui.n.fugitaut later: & uim SC mortem timeatne
ceftecft.OrpheusquitempoHbuscmsrecentiorfuittaperte/atumuin terra SC  apud
homines regnafle commemorat.

TrpcoTKr toct juf'n  crvd|fiWF rnx ©ovicw KpoMccr&v^pdv

fk  Kpdv<$Ny£V£ rdyrocr  ccHocf juLsycccr gupVTrdpt/o'.i.pnmus quida regnauft ter
reftrium laturnus uiro^uEx laturno autgenitus eft rex magnustSC lateiuppitcr fonas.
ItemMaronofter:

Aureus hanc uitam in terris laturnus agebari Et alio loco:

AurcaqCut perhibent illo fub rege fuere <

Saxulatfic placida populos in pace regebat. Ncq? lupius dixit i cado asgifle uita: neq*
iferius lupos i pace rexifie.Vndeappetillu rege fuifie terrenu:qd /  alibi aptius declarat
Aurea condet Saxularqu# rurfus latio regnata per arua

Saturuo quonda. Ennius qdem in Euhemero no primu dicit regnafie laturnum: fed
Vranu premJnitio inqt primus in terris ipium lummu caelus huit.Id regnu una cum
fratribus (uisinftituitatqi parauit.Non magna diflenfio: figdem maximoru audoru
de filio preq; dubitatio efttled tame utrucp fieri porcut 8C  primus Vranus cminere iter
carteros potentia ccepmSC principatu hrenon regnutpoftca laturnus maioresfibi opes
<roparauerit:acregiunomealciucrit. uidindeEnniusdocctmlacrahi. C.xnii

Vnc quonia ab his qua! rettulimustalicjtum lacra hiftoria diflcntit:appcria*
n mus ca qua: ucris Iris cotinentunne pocta^ ineptias in acculandis religioibus

leq aepbare uidcamur:hasc.n.ucra lunt.Exin fatumus uxorem duxit Opem
Titan q maior natu crattpoftulat ut iple regnaretmbi Vefta materco^ SC  fbrores ceref

LIBER PRIMVS

atcp Ops fuadent fatumoiutdc regno no concedat fratriJbi titamq facile deterior cett
q faturnusticcirco & q? uidebat matrem atq? forores opera dare: ut faturnus regnaret t
conccflir ei ut is regnaret Jtacjj patftus eft cum Saturno: uti fiqd Iibero^ uirilisiexus ei
natum efletmequid educarettid eius rei ca fecitmti ad luos gnatos regnu rediret.Tum
Saturno filius qui primus natus cfbcum necauerunt.Deinde pofterius nati funtgemi
ni Iuppiter atqj Iuno.Tum iunonem Saturno in conlpedtu dederc:atq^ iouem cla ab/-
fcQndunttdantq? eum Vcftte cducandu cselantes Saturnu .Item Neptunum clam Sa^
turno Opspanneuqj clanculum ablcondit ad eundem modu.Tcrtio partu Ops parit
geminostPlutoncm 81  Glaucam.PIuto latine eft diclpitenalii Orcu dicuntdbi Glauca
filiam Satumo oftendunttac fxlium Plutonem caelant a tq? abfcondu t. Deinde Glauca
parua emoriti*Hxc(ud fcripta ftmt)iouis fratruq? eius ftirps aut cognario in hunc mo
dum nobis ex facra fcriptione traditu eft.Ite paufo poft hxc  refert*Dcinde titan poftq
refciuit Satumo fijiospercatos atq? educates eftejclam leducit fecu filios (uost qui rita^
ni uocantfsfratreq? fuurn Saturnu atq? Opem coprebenditteofip muro circuagit:& cu
ftodiam bis appofuit.Hax hiftoria q uera fiudocet Sibylla Erythnea eade fere dicens
nifiq> in paucis qua: ad rem non prinent:difcrepatJuppiter ergo liberal fiimmi leek
ris crimmetq? prem uinxide copedibus phibef.Idm.ritan patr uus fecit: q? ille cotra pa
iftione iufiy iurandumares liberos fuftulifiet.Reliq biftoria fie eotcxif tloue adultum
cu audiuilfet prem atq] mrem cuftodiis circufeptos tatq? in ulcula coieftos: ucniric cu
magna crctenfiu multitudinemtanuq; ac filios eius pugnado uiciftbparetes uiculfs ex
emiftexpatri regnu reddidiftetatq? ita in creta rcmeaflc. Poft haec deinde Saturno data
fbrtemmt caueret ne filius eum expelleret.IUum eleuanda: lortis atqj effugiedi pencil'
Ii gfa infidiatu iouirnt eum necaret. Iouem cognitis infidiis regnum fibi denuo uendi>
cafletac fugafle iaturnurq cu iadlatus eetp oes terras piequenti bus armatistquos ad eu
Coprehenjendum uel necadum iuppiter miferattuix i Italia locu in quo lateretauenit.
Q_ua rarione homines dii ccepcrint nommari. Cap.xv.

Vibus ex rebus cum conftet illos holes fuifiemon tamen eft obicuiy qua rone
q dii coepint nominari.Si enim nulli reges ante Saturnu uel Vranu fuerunt g;

pter hominum raritatemtqui agrefte uitam fine ullo rccftore uiuebant: no eft
dubiumrquin illis temporibus homines regem ipfum totamq? gentem fummis laudi .✓
bus ac nouis hononbus iatftare cceperintmt et deos appellaret? fiue ob miraculum uir
tutishoc ucre putantrudes adhuc 8C  fimplicesjfiue ut fblet in adulatione prarlcntis po
tentiardiue ob bcneficia quibus erant ad humanitatem copofiti.Deinde ipfi reges cum
cari fuiffent hisiquorum uitam copofiierantimagnum fiii defidenum mortui rcliquc^
runt.Itacg homines eorum fimulacra finxerunt: ut hercnt aliquod ex imaginum com
templarione folatium.Progreftiq? longius per amorcm:mcmoriam dcfuniftorum co ^
lere coepcrunttut gratiam refcrre benemeritis uiderentur: Si  fticceftorcs eorum allice^
rent ad berte impcrandi cupiditatem: quod Cicero de natura deorum docet dicestSuf
ca?pif autem uita hominum confuetudoq? communism t beneficiis excellentes uiros in
ca?lum fama ac uoluntatc tolleret.Hinc Hercules:hinc Caftonhmc Poluxthinc Aefcm
Iapiusthinc Liber.Et alio loco atcp alio in pkrilcpciuitatibus intelligi potcft: acuends
Uirtutis gratiataut quo libetius reipublica: periculum adiret oprimus quifcp r uirorum
fortium memoriam honore deorum immortalium conlccratam. Hac (cilicet ratione
Romani Cxlares confecraueruntrSC Mauri reges fucs.Sic paulatim religioneseftecoe
pcreidumilli primi qui eqs nouerantieo ritu fiios liberos ac nepotestdeinde omnes po

c 111

tyW ^

MaW

Vl\\

Pcryj  HV,mv\

L+fvr+j  ykmvt

^m#nj $T+r\M  /.

^incti^;

iwitmT

/ iMiCAy^x^/

I  Vi

,/e

/ *ctc«

eo/tiv/tnen^,

DIVINAR.VM INSTITVTIONVM

fteros imbucrunt.Et hi tamen fiimmi reges ob celebritate nominis in prouinciisomni
bus colcbaritur*Priuati uero finguli populi gentis aut urbis conditores: feu uiri fortitu
dine infignes crant:(cu fccmina: caftitate mirabiJcs fumma ucneratione coluerun t: ut
Aegyptus Ifidem: Mauri Iubam: Macedones Gabyrum: Pcem Vranumt Lanni Fam
num:Sabini SaburmRomani Q_umnum*Eodem uricp modo Athene MineruatSa^
mos Iunonem:Paphos Vencrem: Lemnos Vulcanum: Naxos Liberum: Apollinem
, — w/ . Delphos.Sic per populos atcp regiones uaria lacra falccepta funt : dum grad homines
> uZ"er/.  efle in (uos principes cupiunnEt quos alios honores uita carentibus deferantunuenire
non poflunnPraeterca pietas eorum qui fucceflerant: pltirimum contulit ad erroremt
qui(ut diuma ftirpe nati uidcrcntur)diuinos honores paremtibus detulerut: deferriqj
iuflerunt. An potcft aliquis dubitare quomodo religiones deorum fint inftituta: : cum
apud Maronem legat Aeneas uerba fociis imperanns:

Nunc pateras ligate ioui:precibu% uocate

Anchifen genitorem* Cui non tantum immortalitatennuerum edam uentorum tribu
it potcftarcm:

Pofcamus uciitostatcp hacc mea facra quot annis

Vrbe uelit pofita templis fibi ferre dicaris* Idem icilicet de Ioue Liber SC  Pan:& Men
curius SC  Apollo fecerunttac poftea de hiis ipfis fucceflores eoruttnAflerunt etiampoe
tx 8C  compofitisad uoluptatem carmmibus in caelum eos fuftulerut: ficut faciunt qui
apud reges etiam malos panaegerycis mendacibus adulatur: quod malum a graecis or
tumeft:quorum leuitas inftructa die edi facultate SC  copia incrediblle eft quantas me
daciorum nebulas excitaucritJtaqj admxrati eos SC fufexperue primi facra illomm rSC
uniuerlis gentibus tradiderunnOb hanc uanitatem Sibylla fic  eos increpat:

iAAdr 2 lhti TTETtbiTcra-£Trcx:V2.pcxcr HyejaoHocr
Trpocr ti Ze  A-OpaVraTCXid KaTacpemevoicr ccvariGHcr
euEicr ei'AoAio* tiojoi  e v v&TrAbcvHV efhccA e v v

6crT£o*f toc2l  e TToisiv n gyocAo i/esoio TrpoS'oTrduocTTo AEysua jul eh6v:  ideft Gracia
quid confidis in uirosprindpesfad quid donainania mortuis ponisdmmolas ldolisf
quis tibi m mentem errorem unpofuit/ut hec perficias magni del ore rclicto«M.Tnlli
us qui non tantum perfedus oratorrfed philofophus fuinSiquidem folus extitit Plato
nis imitator in eo librotquo (eipium de morte filiae confolatus eft: non dubitauit dice^
re deos qui publiee coleretur homines fuiidc. Q uod ipfius teftimonium eo debet gra.
uiffimum iudicaritq? & augurale habuit iaccrdotium:& coidcm fe coleretueneraricy
tcftaturJtaq; intra paucos uerficulos duas res nobis dedit. Nam dum imaginem fi\ix
codeni Cc  modo coniecraturum efle profitereturtquo illi a ueteribus funt confecrati: dC
^ i|j 0 5  mortuos efle docuin& originem uanae fuperftitionis oftendit. Cum uero inquit
^ 8C  mares & feeminas complures ex hominibus in deorum numero efle uideamus:& eo
\ rum in urbibus atq; agns auguftiflima delubra ucneremunaflentia eo^ fapieti^tquo
i rulll  ingeniis SC  inuentis oem uitam legibus SC  inftitutis excultam conftitutaq^ hemus.
q Q uo d fi ullum unq animal conlecrandum fuittillud profccto fuitj (iCadmiaut Am
1 phitryonis progeniestaut Tyndari in cxlurn tollcnda fama fuit: huic idem honos ecu
J te dicandus eft: quod quidem faciam«Tcq; omnium optimam dodtiflimamq? appro
itofcfht'  diis immortalibusipfis in eorum ceetu locatam ad opinionem omnium mor

talium conLcrabo(Fortafle dicataliquis pronimio luefti dclirafle Ciccronem« Atqui
ommsillaoratiiodrdocftrina:& exemplis SC  ipfo loquendi genereperfeda no aegri fed

LIBER PRIMVS

conftantis aniini ac iudicii fuit.Et hare ipfa fcntcntia nullum pracfertiudicium dolorifc
Ncq; ciiim puto ilium tam uarie:tam coptofe: tarn ornate leriberepotuifte:nifi lu<ftu
cius Si  ratio ipia:& conlolario amicorum:& temporis longitudo mitigaftet* Q uid tp
idem dicit in libns de republicafi'dem de gloriaf Nam de legibus quo m opere Plato*
ttem fecutus leges uoluit poneretquibus putaret ufiiram efte iuftam: Si  lapientem ciut
tatcmtde religione ita fanxirtDiuos Si  eos qui caclcftes habiti funt:colunto.Et ilJos quof
in caelum menta Jocauerunt* Herculem: Libcrum:AcfculapiumtPolluccm :Caftore s
Q uirinum.Item in Tu(oilanis:cum diceret totum pene cadum humano genere com
pletum:Si uero inquit icrutari uetera:8C ex illis ea quae fcriptores Graxiae prodiderut:
criiere conenipfi illi maiorum gentium dii qui habcntunhinc a nobis profcdbiincadu
rcpcrientur.Q^uaere quorum demonftrantur lepulchra in Graeciatremini (cere quoni
am es imciatustquae tradutur myfteriis«Tum deniqj q hoc late pateatiintelliges. Telia
tus eft: uidelicet Attici confcientia ex ipfis myfteriis intelligi pofle: q> omnes illi homi*
nes fueruuttqui coluntunSC de Herculc:Libero:Aelculapio:Caftore:Polluce incontaU
ter fatentur*De Apolline ac patribus eorumn'tem de Neptuno: VulcanorMartei quos
maiorum gentium deos appcllauitttimuit aperte confiternEt iccirco ait late hoc paten
«t idem de Iouctcacterifip antiquioribus diis intelligamustquorum memoriam fi cade
tan'one ueteres conlecrauerunttqua le imagmem nomcnq? (iliac conlecratu^ efte dicit
ignolci merentibus potefttcredentibus non pot*Qpuis.n»tam demens: qui conlcnlu Si
placito innumerabilium ftulto^ aperiri caelum mortuis arbitral (aut aliquem qcf iple
non habeat dare alten poflet' Apud Romanos deus lulms: quia hoc federate homini
placuit Antoniordeus quirinustquia hoc paftoribus ui fum efttcum alter germani fra* ^
tr/s extitenttalter patnac paridda.quod fi conful non fuiftet Antonius.G*C£elar ,piuis
in rempublicam merias:Si defiincfti hominis honore caruiftenEt quidem cofiUoVifo*
ms {bceri:X»L t Cx(aris propinquuqui uetabant fimus ficri.Et Dolobdiae confulisrqui
colunnam in fororid eft titulum eius euernttac forum expiauit.Nam Romulum deli
derio fins foifle declarat Ennius: apud quem populus amiftum rege dolens hax loqft
O Romule Romule die
Q ualcm tepatrix cuftodem dii genueruntf
Tu produxifti nos intra luminis oras,

O pater: o genitor patriaito languen diis oricndum* Ob hoc defiderium fadlius Credi
turn eft Iulio proculo mentienti:qui iubornatus a patribus efttut nuciaret plebi iuac ui
difte le regem humano habitu auguftiorermeumq? madafle ad populum: ut fibi delu*
brum fieretde deum efte Si  quirinum uocari.Quo faefto Si  ipG populo pcrluafit Ro *
mulum ad deos abiifle:8C fenatum fulpicione cacdis regix liberauit.

Q ua ratione dii efte non poftuntrquos firxus diicernit. Et q? in naturam dei non ac
eidit aut lexustaut coitusraut ofticium generandi, Ca.xvi.

Oteram his quae rettuli efte contentus: fed fupfunt adhuc multa fulcacDto opi
p neceftana.Nam quisipfo religionum capite deftru&o uniuerfa fuftulerimdi

bet tamen pfequi cactera:SC redarguere plenius inueterata pfuafionem: ut tan
dem hoies pudeat fuo^ ac poeniteat erro^,Magnum hoc opus Si  hoiedigumruRcligi
onutn animos nodis exoluere Pgo(^ut ait Lucretius)qui quidem hoc eff ccre non pote/
rattquia nihil ueri affcrcbat.Noft^ eft: hoc officimq Si  ueru deum aflerimus: Si  fallos
rcfutamusJlli ergo q poetas (inxifte de diis fabulas opinant^rSidcas fedasefte credutl
* mlunnreuoluunt iprudentes ad id qd'ncgaucranncoire lllos ac parcte, Nec,n,fiert

DIVINARVM INSTITVT10NVM


I!

.. 0  , tuerofexuumdiuerfitatej

non m telligunt confequcns eftemt concipianttquod in deum cadere non potcft: fed ut
ifti putanttnam 8C  Iouis efTc filios dicunt 8Ccx terorum deo^. Nafcuntur ergo SC  quod
die quidem dii nouitnec emm uincUntur ab hoibus foecundicate* Igitur deorum inno«
jnerabilium plena funt oia nullo fcilicet moriente. Nam cum horum uis icredibilis mv
merus fit inextimabilistquos tamen ficuti nafeuntunmori necefTe efbqd deo^ efTe tan
dem putemusjqui tot fieculis nati funtamortalefq? manferunt^Gur ergo tarn pauci co
lunturf' nifi fbrte arbitramur non generandi ca:fed tantumodo capieda? uoluptatis da
os efTe fexus deoptSC ea exercere qua: homuculos SC facere SC  pati pudet.Cum uero dv
cantur aliqui ex aliquibus natneonfequens eft utfemper nafeantur: fiquidem aliquan
do funtnati:uel fi aliquando nafei defierunt:fcire non conueuit curaut quando defio
rint. Non illepide Seneca in hbris moralis philofophia:Q_uid ergo eft inquit quare
apud poetas fallaciflimus Iuppiter defierit liberos talleref' Vt$£ fexagenarius fadus e;
& illi lex Pappia fabulam impofum'an impetrauit ius trium liberoj^An tademilli ue
nit in mentem ab alio expedes:alteri quod feceris.Et timet nequis fibi faciatrquod jpfe
Satumof'At jfti qui decs afleruntmideant quo refpondeant huic argumento: quod in
fercmus.Si duo funt fexus deo^jfequitur concubitusJSi coeut: SC  domos habeat necef
fe eft.Nec enim carent uirtute ac pudorerut hoc promifeue aut in propatulo faciant: fi

antr& quidem audoreNafoneiqui ait:

Plebs habitat diuerfa loeisthae fronte potentes

Cadicolas clariq; fuos pofuere penates. Si habent Urbest# agros igitur habebunt. la
quis non uidet qux  fequantunarare illos & colererquod quidem uidus caufa fiacrgo

concubitu.Si concubitus ab his abeft:& fexus feemineus. In diis autem uidemus SC  fee
minas efIc:ergo dii non fiinnDifToIuat hoc argumentu fi quis pot* Ita.n.res rem iequic
ut hare ultima necefTe fit cofTterhSed ne quidem illud difloluet aliquis: ex duobus fexi
bus alter fortior efttalter infirmior.Robuftiores emm mares funufeeminse imbecillio
res.Imbecillitas autem non cadit in deumtergo nec foemineus fexus. Huic additur fu
periods argumenti conclufio:ut dii non finuquoniam in diis SC  feeminae funt.

Q^uod ftoici fidem hiftoriarum SC  poetarum figmenta inani phyfica ratione pciv
uertunfc& quae miferiae SC  turpitudines dc diis referantur. Cap.xvii.

B has rationes ftoici alio uerfus dcos interpretantur. Et quia no pramiden|qd
o fit in uerorconantur eos cum rerum naturaliu ratione coiungere: quos Cicb.fe

cutus de diis ac rel igionibus co^ hac fentetiam tulit. Videm ne igit'’ ut^phy
ficis rebus bene atqj utiliter inuetis tradat ratio ad comentirios ac fidos deos: qux  res
penult falfas opinioes errorefq; turbuletos:fuperftitoes pene aniles:& formaacni de 09*
nobis & aerates SC  ueftitus ornatufq; no funt. Genera praeterea tcoiugiarcognatoes oes:
omniaq? traduda ad fimilitudinem imbecillitatis humanae. Quid planiustqd uerius
diet potr'Romanae philofophiae: priceps:& apliflimo facerdotio praeditus comenticios
ac fidos deos redarguit: quo^ cultus fupftitdes pene ariiles ee teftat'' 0fis opimoibus

f

LIBER PRIMVS

bit  ignoranti ueritatetqd'ipfe fimpliciter in eodcm opere confi'tctur. At.n.facilius fe
pofle dicere quid no fit:q quid fitrhoc eft falfa fe intelfigeremeranefeire. Clarueftigic
hom.inesiuifleillostqui aii putantur.Et co^ mcmoriam poft mortem confecrataudeo
etiam states diuerk funt.Et ccrteimagines fingulorum q> in eo habitu SC xtatc  fingm
lorum fimulacra configurata funtrin qua quecp mors deprehendit: c6fideremus(li pla
fcOerunas infelicium deo^Ifis filiurri perdidit.Cercs filiam expulfam: SC  per orbem
terns iacftatam:Latona uix infulam paruabn qua pareret iuenit. Deu mater SC amamt
formofum adolefeentem :8C  eunde cum pellice deprehenfum exfedis uirilibus femiui
rum reddidit.Et nunc a gallis facerdonbus facra eius celebrantur. Iuno pclU'ces acerrie
pcrfecuta eft:quia parere ipfa no potuit ex fratre.Inlulam Samum feribit Varro prius
Partbeniam noiatam:q? ibi Iuno adoleueritabiq? et loui nupfit. Itacp nobiliflimu SC  an
tiquiflimum templu eius eft Sami:8£ fimulac^ in habitu nubentis figuratum: SC  facra
eius anniuerfaria nuptial^ rim celebrant'’♦ Si ergo adoleuittfi fuit uirgo primo: poftea
■jnulienhoiem fuifietqui non intclliginpecudem fe fatetf.C^uid loquar obfecenitatem
•Veneris oibuspftitutae libidinibusfnon deo^ tanturmfed 8C  boium . Haec.n.ex famo^
ib Marris ftupro genuit Harmoniamtex Mercurio Hermaphroditu: qui eft nams An
,drogynus.Ex loue Cupidine.Ex Anchifa Aeneam:& ex Bute Erycem. Ex Adone qde
nullum potuittqui et turn puer ab apro idus occifus eft: qua? pnma(ut i  hiftoria facra
continet )artem meretriciam inftituittaudorqa mulieribus i Cypro fuit: uti uulgo cor
.porum qua:ftum faceret.Q^uod iccirco iperauitme fbla pratter alias mulieres impudi
ca SC uiro^ appetens uideretf .Etiam ne habet hxc  aliquid numinisfcuius plura nume
rantur adulteria:q partusf Sed ne ilk quidem uirgines illibatam caftitate feruare po ✓
tuerunt. Vnde.n.jputemus Enchthonium ee natumf An ex TerraCut poeta? uideri uos
JunOAtres ipfa cfamat. Nam cum Vulcanus diis arma feciflet:eicp luppiter optione
riediflet premii^quod uelIet}poftulandi:iuraftetq5(ut fblebaOper infernam paludem
fe nihil negatuip:tum faber claudus Minerua? nuprias poftulauit. Hie iuppiter oprius
maximus tanta religione coftridus:abnuere non potuit: Minerua tame monuit repu^
gnaretpudidtiaqj aefendere.Tum in ilia colludatoe Vulcanum in terram profiidifTe
aiunt fementunde fit Erichthonius nams. Idq; illi nomen impofitu rocTroTHcr £pi2Locr
fttexi xe6voo-:ideftexcerfamine atq? humo. Cur igimr uirgo eum puerum cum draco.*
ne conclufam SC  obfignatum tribus uirginibus Cecropidis commendauit: euidcns(ut
opmor}ic$ftum:quod npllo modo poftit colorari. Altera cum pene amatorem fuum
perdidiflettqui erat turbatis diftradus equis: pr^ftannibmum medicum Aefeulapiu
curando iuueni aduocaukeuraq? fanatum
Secretis alma recondit

Sedibus:SC nympho a?geria?:nemoricp relegat:

Solus ubi in film's italisignobilis amum

Exigerenuerfbq? ibi nomine uirbius efTet. Qmid fibi uult haec tamdiligensttam foil!
citacuratiofjquid feercta: fedesfquid relegatio uel tarn longe: uel ad mulicremrncl in
felirndinefquid demde nois comutatiofPoftremo qd equoi^ tarn prinax abommariof
Q_uid fignjficat hxc  oiatnifi cofeienna ftupnfaut amore minime uirginale.Erat pla^
ne cur tantu labored tarn fideli iuuene fufcipenqa amati nouerca: obfequm pnegaret.

.. OLuomodo refellanf’ hii qui deoseffe fadosex hoibus mentianmr. Ca.xviii.

Oc in loco refellendi funt et hi:qui deos ex hoibus efte fados no tantu fatent'':

fed ut eos laudenmia gloriant? aut uirmris gratiamt Herculetaut mune^iut

DIVINAR.VM 1NSTITVTIONVM

Cererem ac Libetum:aut arrium rcpcrta^:ut Aelculapium uel M/neruam. Hat ucro

*

'


||

i>:*.


ram

tutem efle dicunt:qu£ hoiem toliat in caduminon ilia de qua philofophi dixerut: qua;
pofita eft in bonis an fed hanc corporalem quae dicif’ fbrtitudo r qua: quonia pracipua
in Hercule fuitamortalitatem meruifle credidQ^uis tarn ftulte ineptus eft: ut corpo
ns uires diuinu uel et humanum bonu iudicet:cum lint SC  maiores pccudibus attribur
txtSC  uno morbo fepe franganf :ucl ipfa lenedute minuant? SC  corruantJtaq? idem ll*
le cum deformari ulccribus toros luos cernerctmec lanan fe uoluinnec lenem freriine*
quando feipfo minor aut deformior uiderct »Hunc ergo q uiuum leipfum cobuflerat;
alcendifle in cadu putaucrutieaq: ipfa quae ftultiflime admirati funtrlimulacris SC  ima
gin bus exprdTa SC  colccrata poluerunt:ut in ppetuum uanitatis coip monumeta peril
fteret:q ob nccem beftiaip deos fieri credidillent ♦ Scd ha:c graecoi^ fortalk culpa lit: q
res leuiilimas^p maximis femp huerunt.Q^uid noftrimum lapientiores f q athlatica
quide uirtute contenunt:qa nihil obelbled regia(quia late lolet nocerejfic admirant;
ut fortes SC  bellicolos duces in deoip ccetu locari arbitret? . Nec die ulla aliam adimor-
talitatem uia:q exerdtus ducere:aliena uaftare: urbes delete: oppida excidere: liberos
populos aut truridare:aut (ubuccre feruitutimidclicet quo plures hoies afdixcrinnipa
iiaucrint:occiderit:eo le nobiliores SC  clariores putat:& ianis gloria; fpede capti fcelcri
bus fuis nomen uirtutis iponunt Jam mailt ut a feraip caedibus deos fibi fmgeret:q in>
mortalitatem tarn cruenta,pbarent.Siquis unu hoiem iugulaucrittp cotaminato ac ne
fario habeftnec ad terrenum hoc domiciliu deoft: admitti eu fas putantJlle at q infini>
ta hoium milia trucidauerittcruore capos inundauerinffumina infxcentmon  mo in te
plum:led et in cadu admittit :apdPEnnium licloqtur Aphncanus: Si fas cxdcdo cxlo
ftia Icandere cuiq eft: Mi foil cxli  maxima porta pa tct. Scilicet  qa magna ptem gene*
ris humani extmxit ac pdidit.O cjris in  tenebris Aphricane uerfatus csmel potius opo
eta q per cxdcs SC  (anguine patcre in cadu alcenlum putaueris.Cui uanitati Si  Civaflen
tit*Eft ucro inqt Aphricane:nam SC  Herculi eade uia ifta patuit: tanq ipfc plane cu id
fieretnanitor fuerit in cado.Eqdem ftatuere no poftum: dolendu ne potms an ridendu
mVlf>5 Rr  omupc Rr  rln/Vnc-OVf tit  fi hr indent metes mrostin tam milcra#

equidem

2

furore,piedo inocentes die ac iufti uelint.Mum igit nemo erit l  cado dignusf num pi
bit uirtustqa hoibus in homines faeuire no dabit .Sed ifti q euerfionesurbium populo
rumcp fummagloriam coputant:ocium publieu nonferet:rapient: facuient:5C iniuriis
infolcntcr illatis humanae focietatis foedus irrupennut hr e hoftem poffint: que fcelcra
tius deleanttq lacdlerinnNunc ad reliqua pergamus. Nomen deo^ CereriacLibera
traditio muneru fecit* Pollum diuinis docere litterisuinu atq; fruges antepgenie caell
atcp Satumi fuille in ulum hoium:led ab his lane mueta die fmgamus.Num pot plus
uideri:aut maius collegifle fruges:hilcp fadis pane facere docuiile: aut uuas dc uitibuS
ledas exprdlilfc:uinucp fecilfeq fruges iplas aut uites generalle: autptuliflc de terra
Reliquerit ha:c fane deus humanis igeniis eruedattame fieri non pot qmpuus Tint oia

. v LIBER PRIM.VS

Vulcano fabrica*Colamus lgitur SC  illos:qui fullonicamtfutrinamq? docucrut.Curau
. tern figulinxrcpcrtari honos non hahcturfAn quiaifti diuitcs uafa famia contenunP
. Sunt-& alia: artestquarum repertores hnmanx uitxplurimum profuerunt* Cur non
etiam illis attributa funt templar fed rumirum.Minerua eft qua: omncs repperit. Ideo
illi opifices fuppkcandErgo abhis fordibus Mmerua afeenditin caelum. Eft uero cam
la cur qui(| derclinquatcurmqui terram cum animantibusScadum cum aftris 8C  lumf
mbus exorfus eft:ut earn uencretunqux telam docuit ordiri.Q uid file qui uulnera in
corporibus fanare docuitfNum poteft die prxftantior: q qui corpora lpfo formauitf
fentiendi ac uiuendi rationem dcdiCHerbas demcp SC  cxtera:quibus tnedendi ars con
ftat:cxcogitauit ac protulin

Q^uocl deos uanos SC  deum uerum nemo fimul poteft colere. Cap.xix.

T enim dicetaliquis SC  huic fummo qui fecit omnia:& illis qui partim profue
' a runttfuamuenerationemefte tribuendam.Primum nec facftum eftunq: utq

hos colinetia deum coluerittneq? frcri poteft: quoniam fi honos idem tribuit
aliisnpfe ideo non colituncuius religio eft ilium efte uanum ac folum deum credere.
Clamat lurnmus poeta eos omnes qui inuetas uitam excoluerc per artes: apud inferos
eftcupfumqj ilium medicinal repertorem talis SC  artis ad ftygias undas fulmine ee de ✓
-trufurmut intelligamus quantum ualeat pater omnipotens: qui SC  deos fulminibus ex
tinguat.Sed homines ingeniofe hanc fecum habebant fortafie rationem'iquia deus ful
,minari non potefttapparet no efte facftumdmmo uero quia facftu m efttapparet homfe
nem fuifte non deum.Mendacium enim poetarum no in facto cft:fed in nomine ♦ Me
tuebant enim malum fi contra publicam perfuafionem fatercntur: quoderat uerum.
Q^uod fi hoc conftat inter l'pfos ex hoibus deos fatftostcur ergo non credunt poetis: fi
quado illo^fugas 8C  uulncra:& mortes:& bella:& adulteria deferibun Q_ uibus ex re-
bus intelligi datunnon potuiffe ulfo pacfto fieri deostquia ne homines quidem hi pro-
bi fueruntteacp in uita fua gcfteruntrqux mortem pariunt fempitcrnam.
DepropriaRomanorumreligioneV Cap»xx.

Emo nunc ad proprias Romaiiorum religioestquoniam de communibus di-
u xnRomuli nutrix Lupa honoribus eft affe&a diuinis ♦ Et ferrem fi animal id

ipfum fuifteccuius figuram genttcuius audlor eft Liuius.Larentix cfle limit/
lacrum SC  quidem non corporis:fed mentis ac morum.Fuit enim Fauftuli uxor:& pro
pter uulgati nominis uilitatem Lupa inter paftores nucupata eft: unde etiam lupanar
dicitunexemplu fcilicet Athcnienfium in ea figurandi:romam fecuti funt: apud quos
meretrix quxdam nomine Lxena cum tyrannum occidiftet: quia nefas erat fimulac^
conftimi m eretricis in templo:animaiis effi'giem pofuerunt: cuius nomen gerebat.
Itaqt ut illi monumentum ex nominetficifti cx profeftione feceruuHuius nominis cm
am dies feftus dicatus eft: SC  larentinalia conftituta* Nec hanc folam R omani mere/'
tncem colunnfed Faulam quocy: quam Hcrculis fcortum fuifte Vernus feribit: lam
quanta ifta immortalitas putanda fmquam etiam meretnces aflequantur ♦ Flora cum
tnagnas opes ex arte mcrctricia quxfiuiflettpopulum Romanum feripfit hxrcdercer-
tamcp pecuniam reliquit:cuius ex annuo fcenore fuus natalis dies celebraretf: cditione
ludorumtquos appellant Floralia.Q^uod quia fenatui flagitiofum uidebaturrab ipfo
nomine argumentum fumi placuitmt pudendx rei quxda dignitas adderct^Dca fi m
xerunt efte qua: fioribus prxfineaq^ .oportere placari: utfruges cum arboribus aut uiti
bus bene profpereq; florefceret:Eum colorem fecutus in faftis poeta no ignobile nym

DIVINARVM INSTIT VIION VM

pham narrauitrquae fit Cloris uocitatateaqj sephyro nupta quafi dotisloco id  acccpif
ft muncris a marito:ut heret omnium fioiy potcftatcm. Honcftc quidem ifta dicunf:
fed inhonefte turpiterq? creduntur.Non debet cum ueritas quatritur: huiufmodi nos
uelamenta decipcrc.Celebrantur ergo illi ludi cu omni laftiuia coauenietes memoriae
mcrctricis.Nam prater uerbo^ liccntiam:quibus obftcenitas omnis effunditur: exuu
tur ctiani ueftibus populo flagitantc meretrices: qua: tunc minoy.  fungutur officio : SC
m confpe&u populi u (cp ad fatietatem impudicoip luminum cum impudendis moti *
bus dctmentur.Cloacinx fimulacrum in cloaca maxima repertum Tatius conftcrauic
8C  quia cuius efiet effigies ignorabattcx loco illi nomcn impoiuin Pauorem: Palloreqj
tullus Hoftilius figurauit SC coluit.Q^uid de hoc dica:mfi dignum fuifte qui fetnp do
os fuosrficut optari iolct)praftntes heret; - ' Ab hoc iIlud»!M,Nlarcelli de conftcrarionc
honoris atq? uirtutis honeftate nominum differnre congruit. Eadem uanirate metem
quoq; inter deos collocauit ftnatus:quam proftdo fi huiilcneiuimodi facra nunq fufi
rapiftet:Magnum Cicero audaxq? conciliu (uftarpifteGraciam dicit:q> cupidinum SC
amo^ fimulacra in gymnafiis conftcraftenadulatus eft uidelicct Attico:SCirifit homa-
nem familiarcm.Non eft enim illud magnu t aut omnino coniilium dicendu fuinScd
impudicoip hominum perdita SC deplorata nequiciarqui Iiberos fuos quos crudire ad
honefta deberent:proftituerunt libidim iuuetutis;a quibus flagitioiy deos SC  in iilispo
tiftimum locistubi nuda corpora corruptoip Iuminibus patet; 8C in ilia coli aetate uolue
runnqux (implex SC  improuida prms irritctur:& in laqucos poteft caderetq caucre.
Q^uid mirum fi ab hac gente uniuerfa flagitia manarut: apud qua ipfauitia religiofa
funt : eaq? non mo no uitanf:uciy et coluntur.Et ideo huic kntetix  tanq gracos prude
tia uincerett adiecittVirtiites enim oporteremon uitia cofccraruQ^uod G recipis  o.M«
tulli:non uides fore utirrupant uitia cum uirtutibus: quia mala bonis adherent: SC in
animis hoium potend'ora imttqux  fi uetas coftcrarnreipondebit tibi ill a cade Gracia
fe  alios deos coiercmt profinttalios ne noceant.Harcrndempcr accufatfo eft eo^; q ma^
la (ua pro diis henttut Romani Rubiginem ac Febre.Si ergo uitia conftcrada no (unt:
in quo tibi afientionnc uirtutes quidem.Non enim per ft fapiunt aut ftntiuntmeq? io-
tra parietes aut acdiculas luto fadastftd intra pedus collocanda: (unt: SC  interius com.,
prehendendee ne fint fabulaeffi extra hominem fuerint collocate. Itaq? praclaram ilia
legem tuam deridco:quam ponis his uerbis? Aft ilia propter quas datur homini afeem
fus in c^lum:metem:uirtutemtpietatem:fidem;earumqi laudum delubra funt. Atqo*
ha:c ftpari ab hole no poftunt.Si.n.coleda (untthoieipfo fint necefle eft. Si aut funt exi
tra hoicrmqd opus eft ea colcre:qbus creamus.Virtus colenda eftmo imago uirtutisSC
coleda eft no facrificio aliquotaut thure autpcatione folenifed uolutate (ola atep^ppo
fito.Na qd eft aliud colere uirtutemtmfi earn coprchedere aio SC teneref Q_uod unuf
quifep fimul acccepit uelletconfcquif .Hie folus uirtutis eft cultus: na religio SC uenera
tio nulla alia nifi unius del tenenda eft. Q uid igr opus eft ouir fapientiflimefupuacu
is extrudionibns loca occuparerqua; poffint humanis ufibus cedcre C  quid facerdotes
conftituere uana SC inftnfibilia culturosfqd imolare uidimasf Q_uid tantos iumptus
uel fingendis uel colendis imaginibus ipenderef Firmius SC icorruptius templu eft pe^
dus humanuthoc potius orncf thoc ueris illis nummibus ipleatur.Has ergo falfas con
fecrationes ftquif :qd'necefteeft. Q^ui.n.uirtutes fie coluntd.qui umbras atcpimagi^
ncs uirtutu confcdanturrea ipfa quae uera funtttenere no poflunt. Itaq? nulla in quqq
uirtus eftjuitus ubiqj dominantibus nulla fidestuno oia ft quoc^ rapiente: nulla pifr

I

LIBER PRIMVS

-  -_ ~ r“‘ ulw w " uaiu itcuiennDus; pnuans lmmiuni s.  uup

ad languinem furentibus*Nulla pudicida libidinibus effrenaris omncm fcnfum 8C  oef
corporis partescontaminanribustnec tamcndcfinunt ea coleretqua: figunc 8C  oderunt
Coluntenimthure acfummis digiristquae fenlibus intimis colere dcbucruntjqui error
omnis ex illius principalis ac fummi bomignoradone defcendi't. VrbeaGaUis occupa
taobfefliincapitolio romanixumexmulie^ capillis tormenta feciflent: £edem Vene^
ri calux  fecerunt.Non igitur mtelligunt q uana: lint religionesmel ex eo iplo q> eas his
tnepriis cauillantur.A Lacedasmoniis fortafle didicerant dcos fibi ex eUentis fingcrc.
Qui cum Meflenios obfidercnt:& illi furrim deeaepds oMoribus egrefli ad diripie
dam Lacedsemonem cucurriflentja fpartanis mulieribus fufi fugari funt. Cogmris aut
hoftium ifidiis lacedxmonii lequebantf* His armatai mulieres obuia longius exiuerut
qux  cumuiros luos cernerent parare le ad pughanwq, putarent Mefiemcs efle rcorpo
fa lua nudauerunt. At ill 1  uxonbus cognitis:& afpedu in li bidinem cocstad: ficut erat
armari:permixd luntudq? promifcue.Nec cnim uacabat dilcemere: lie iuuenes ab rif
dem antca mifli cum uirgmibus:ex qbus (imt pthenii nati.Propter huius fadi memo/
riam'xdcm V cneri armatac Gmulacrum po(uerunt:quod tametfi ex caula turpi: tame
honeftius uidef armata Vencrcm conlecrafle:qcalua.Eodem tpreloui quoq; Piftori
ara appofita efttqp eos in quicte monuifienut ex omm frumento quod baberent: pane
jfacerent:& hoftium caftra iadarencocpfado foluta eflet obfidio : defperatibus Gallis
inopia liibigi pofle Romanostquse ifta religionu denfio eft.' li eo^ defenfor efiem: qd
tarn grauiter q uen poflemtq deo^ nomen in tatum ucnifle contemptu: ut turpillimis
noibus ludibrio heaG Q_uis n5 ndeat Fomace dea' uel porius dodos uiros eelebran
dis fbmacalibus operari.'quis cu audiat deam Muta:tencre rilum queatf'HancelTe di
cunt cx qua fint nari Iares:& iplam Lara nominat uel Larundam.Q^uid praeftarc co>
lend  poteftrqiue loqui non poteftfColitur 6C  Ca:ca:quae Herculi fecit ludicium de far
toboum:diuinitatemconlccuta:quia perdidit fratrdEt Cunina quae infantes in cunis
tueturtac falcinum lummouet.Et Stcrcurius qui ftercoradi ronem primus mduxit.Et
Furinustin cuius finu pudendo nubentes praeft dent: ut illarufn pudieitiam prior deus
delibafle uideatur.Et mille alia portentatut iam uaniorrsqui ha:c colenda fulceperint;
qargyptiosede dicamus:quimonftruola 6C ndicula qu^eda fimulacra ueneratur &co
tunubec tamen hentaliquam imagincrn.Q uid qui lapidem colunt ioformen atep ru
dontcui nomen erat Termmus^Hic eft quern pro loue latumus didtur deuorafle-mcc
immerito illi honos tribuitur«Nam cum Tarqiiinus capitolium facere uellctjeoq? ilo/
co multo^i deorum lacella eflenttconfuluit cos per auguriatutrum Ioui eedere ucllent;
SC  cedentibus caeteristlolus Terminus mafiuVnde ilium poeta capitoli immobile laxu
uocatJam ex hoc iplb q magnus iuppiter inuenituncui no cefiit la pis: ea forrafie fidu
cia q>illutn de paterms faucibus liberauerat.Fado iraqj capitoliotfiipra lplum Termi
num foramen eft in tedo relidum : ut quia non ceflcrattlibero cjelo frueretun quo nc>
ipfi quidem fruebatunqui lapidem frui putauerunt.Et huic ergo publice lupplicatur
quafi cuftodifinium deo:qui non tantum lapistfed etiam ftipes interdum eft* Q_uid
de hisdica:qui colunt taliaf'nili iplos potiffimum lapides ac ftipites efie*

De (acrifidis 8d myfteriis coruin. Ca.xxi.

Iximus de diis ipfistq colunGNune de lacris ac myfteriis eoi^ pauca dicenda
funuApud cyprios humanahoftia loui Teucrusimolauit*Id^fiicrificiu poftc

PIWmVM INSXIXVXIONVM

fis rradidupjquod eft nuper Hadrianp jmperante fqblatum, Erat lexapud Thauros in

Jmmanam& fera gcntem uti Dianathofpites imolaretur: SC  id facrificiu multistpibus
_*_ anzu:cr. __ u _••_.. i.. .1 t f  .

dem bwius imamtatis cxpcrtes fucrunt f $iquide latiahs Iuppiter SC  nunc fanguine co ✓
litur humano.Q^md ab his bpni precaf’tqui fie facrificanrfAut quid tales dii homing
bus praftare poiiunt;quo^ pcenis,ppiciantur;'Sed de barbaris non eft adeo mirandu
quoiy religio cum moribus congruit.N oftn uero qui femp manfuctu dinis SC  hnmani
tatis gloria fibi uendicarunttnone facrilegis his facrislmaniores rcpperiun^Hi.n.po^
tius icclcran font habenditq cum lint Jibcralium diiciplina^ ftudiis cxpojituabhuma
nitate dclcjTcunnq qui rudes SC  imperiti ad mala faemora bono^ lgnoratione Jabunf’,
Apparet tamen antiquu efte huiic imolando^ hoium ritum.Siqdcm faturnus in Latio
eodem genere facrificii cultus eft:non qdem uthoad aram imolare^: fed u tl in Tybei?
de ponte Miluio mittetef*Q_uod ex refpdfb quoda faditatum Varro aueftor eft* Cw

^ l; ,, ..„  4 „ 7  ^__ . amfriffita . v

SC  ho iaci foJct.V cty  id genus facrificii  ab Herc,cu ex Hifpama redirettdidf ee fublatu
ritu tamen pmanente ut,p ueris hoibus imagiues iaceret ex feyrpotut Oui»in fa«docet
Donee in bate uenit Tjrynfhius aruatquot annis
Tnftia Iciicadio facra putata modo*

Ilium ftramineos in aquam mififte quirites

Herculis cxcmplo corpora falfa iace. Ha:c facra neftales uirgines faciuntmtait ide;
Turn quoq; prifeorum uirgo fimulacra uirorum

Mittere roboreo feyrpea ponte folct,  Nam de mfantibus : q eidem fatumo imolaban
turppter odiu iunonistquid dicaf  No inuenio tarn barbarosttam imanes fuiflc holes  ;
curparicidiu fuu.i.tet^ atqj execrabife humano genere facinus  facrificium uocarent:
cum teneras atq? mnocentes aias qua: maximeeft a:tas parcntibus dulcior; fine ullo re
fpedru pictaris extinguerent:imanitatemqj oium beftia^rqua: tamen foetus fuos amat?
feritate fuparet.O dementia mfimabilemtqd illis ifti dii amplius faccre poftentifi eent
iratiftimijq faduntppiciifCum fuos cultores paricidiis inqnant: orbitatibus ma(ftat:
humanis fenfibus fpoliant*Q_uid pot efte his hoibus fandtif' Aut qd inqjfanis fadet: q
interarasdeorum fiirnma fcelera comirtuntf PoftcnniusFcftusinlibnshiftoriarum
per fatyram refert carthaginenfes laturno humanas hoftias folitos imolarc: 8C  cum uP
cti  eftent ab Agathocle rege licujorum iratum fibi deum putauifle, Itaq^ut diligentius
piaculumfbluercnt:ducentosnobiliumfiliosimolafte. !■ :

Xantum religiopotuit fuadere malorum: "

Q_ua: pepit fcelerofa atq; ipia fada» Gur ergo clementiflimi holes illi iacrificio cofu/e
banneum fanta ptem ciuitaris occjderent;quanta fortafte ne Agathoclcs qdem uidor
occidcrat.Ab lfto genere facro^ no minoris inlania: iudicanda funt publica Ilia facra:
qupiy altera funt mris deunn qbus holes fuis ipfi uirilibus litant. Amputatotmlexu ncc
uiros fe:ncc feeias faciunt. Alia Virtutistqua eande Bellpna uocanttm qbus laccrdotcs
no alicno fed fuo cruore facrificanSedisnaqj hueris SC  utraqjmanu diredos gladios
exercetes curruttcffcruf ;mfamut t  Optieigf qnti.i Phanatico:Ifhid inqtfi deus cogit:
iratus c;  et ne ha:c facra funtfNone farius eft pccudft mo uiueretq deos ta ipiosttapfa
nostta fagumarios coleft fed ude ifti errorestSC hate tata flagitia manauctittfuo loco dii
ferensjntcri uidcaus cajteratq caret fceleretne ftudio infc&di uideaur ehger peiora»

• “ LIBER PRIMVS

Ifydis £egyptia facia funttquatenus filium paruulum uel perdidermucl inuenerit.Nl
primo facerdotcs eius deglabrato corpore iua pcclora tunduntdamentatur: (icut lpfa
cum perdidit fecerat«Dcmde pucr producitur quad inucntus;& in lxuriam ludus ille
mutatur.ldeo Lucanusr
Nunquamq? fatis quxfitus Ofifis ♦

Semper enim perdunttfemper 5C  inueniunt, Refertur ergo in facris imago reitqux

Pompeius adolcfcens morte patri
Euoluam bufto iam numcn gentibus ifin:

Ettcdum ligno fpargam per uulgus ofirin. Hie eft Ofiris: quern Serapin 8C  Scrapi
dem uulgus appellatoolcnt cnimmortuis confeeratis nomma immutaricredo neqs

Mcliccrtes filius eius Palxmontatq? Portunus. Sacra uero cereris eleuftnx n5 funt his
diflimilia»Nam ficut ibi Ofiris puer plandu matris inquiriturrita hie ad incxftum pa
trui matrtmoniu rapta Proferpina:quam quia facibusex Aetna: ucrtice accenfisqux-/
faftc in Sicilia ceres dicituniccirco facra eius ardenrium txdaipiadarione celebrantur.
Apud Lampfacum Priapo Ixtabilis uidima eft afellus* Cuius facrificii ratio in faftrs
hxe  redditur.Cum dii omnes ad feftu matris magnx conueniftcnt: epulifep fariati no*
dem lufibus ducerenttquieuifte hurni V eftamdomnuq? expifle :■ itaPriapum fbmno
eius ac pudicirix infidiatuifed illam intepeftino clamore afellitquo Silcnus uehebatur
excitamrlibfdine uero ifidiatoris efte deexpta* Hac de caufa Lampfacenos afelluPria
po quafi in ultionem madare confueuifte* Apud Romanos uero cunde ueftalibus fa/'
cris in honore vudicitix  conferuatx panibus coronari.Q uid turpiusfQ uid ftagirio
fius:q fi Vefta beneficio afini fygo  eftfAtpocta fabula finxiriNum ergo illud e uerius
qd’ referunt hiraui phxnomena confcripferuntf cu de duabus eancri ftellis loquunt?:

_ : *.it .:_:_ r -nr.1  -r >. -r  ... * .._ ..._•

Itaq^ inter eum Priapuqj ortum efte certamen de membri obfeoeni magnitudine: Pria/
pum uidum 8i  iratu interemifle uidorem.Hoc uero multo magis ineptu eft fled poe/
tis licet quicquid uelint.Non excurio tam deforme myfteriumec priapum denudotne
quid appareat rifu dignumJFinxerunt hxc fane portx*fcd neccftc eft alicuius maioris
turpitudinis tegendx gratia fida fint.Qux fint ergo quxramus. At ea profedo mani
fefta cft.Nam ficut Luna: taurus madatunquia fimilitcr habet cornua:&

Placat equo perGs radiis Hyperiona cindum?

He detur celeri uidimatarda deo* Ita in hoc quia maonitudo membri uirilis enor /•
mis efttnon potuitci monftro aprior uidima reppiri: cj quxipfum: cui madatur pof
fet imitari. Apud Lyndumtquod eft oppidum Rhodi: Herculis facra funt: quorum
a exteris longe diuerfus eft ritus.Siquidem non EnphcmiaCut orxei appellat) fed ma
ledidis &C  execratione celcbramr, Eaq] pro uiolaris habentifi quando inter fbjennes ri
tusmel imprudenri alicui excident benum uerbum * Cuius rci hxc ratio redditur: fi
tamcn ulla efte in rebus uaniftimis poteft ♦ Hercules cum eo delatus eftet: famemque

unu

Q—iul)  f»*i
io/foe i

•fay J**  qz

DIVINARVM MNRTIT VTION VM

i*

rafiduobus illis iuuencis niteretur.Herculcs folfta uiolenna ufost q'sm unum accipcre
non potuittutruq? fobftulit. At ille infelix cum boues foos madari uideret siniuriam
foam malcdidis ulcus cftsquod hqmini elegant! 8t  urbano gratiffimumfoinNam du
comitibus fois epulas apparatsdumq? alienos boues deuoratdllum fibi amariftimeco
ui'tiantcmtcum rifo SC  cachmnis audiebat. Sed poftq Herculi diuinos honores ob ad
mirationem uirtutis deferri placuma ciuibus ei ara pofita eftsqua de fado jibov^HyoH
id eft bouis l'ugum nommauit:ad quam duo judi boues imolarcntunficutilli quos ab
ftulerataratoriteumq? ipfum ft bi conftituit facerdotem; ac prascepit ut iifdem maledi
dis temper in celcbrandis facrificiis utcrctunq? ncgaret te unq epulatu iucudius. Hacc
iam non facra fontsted facrilegiann quibus id fadum dicitur: quod in aliisfi fiatifmc, '
riftime uindicatur ♦ Ipfius autem ctetici Iouis facra quid aliudsq quomodo fit aut fob
tradus patri aut nutritus oftediturfCapella enim Amaltheae nympho; qux  uberibus
fois aluit infantemsde qua Germanicus Cat far in arateo carmine fie aits Illaq? putat?
Nutrix efte louissfi uere iuppiter infans;

Vbera cretea; mulfit fidiftima capras;

Sidere qua; claro gratum teftatur alunum. Huius capella: corio ufom efte pro (cu,
to louem contra Titanas dimicantem Mufeus audor eftmnde a poetis Aegiochus no
minatur Jta quicquid eft geftum in abfeondendo puerosidiplum per imaginem gcri£
in facristquod Ouidius exponit in fiftis;

Ardua iam dudum rdonant tinnitibus Idas
Tutus utmfanti uagiat ore puer«

Pars clypeos fodibussgaleas pars tunditinaness
Hoc curctes habentrboc corybantes opus*

Res latuitsprilciqj manent imitantia fadi
Aera deasscomites raucaq; terga mouent.

Cymbala progaleisspro fcutis tympana pulfants

Tibia dat phrygios ut dedit ante modos* Hanc totam opinione quafi a poetis fidi
Saluftius relpuiuuoluitq’ ingeniote interpretari:Cur altores Iouis dicantur curetes ftu
iffe  fic amquia prindpes intelligendi diuini foeruntmetuftate ut cetera in maius com
ponentem altores Iouis celebrauifle*Q_uantum errauerit ho eruditus: iam res ipfa de
claranSi enim prmceps eft Iuppiter;& deo^ SC  religionutfi ante illu nulli dii colebant?
uulgotquia nondu nati fuerantsqui coluntur apparet:Curetes ex diuerfo principes fo*
ifte diuini non intelligendnpcr quos error omnis indudus eft:& dei ueri memoria fob
!ata*Ex ipfis itaq; myfteriis Sfoerimoniis intelligcre debuerunt hoibus te mortuis fop
plicareJNon igitur exigotut aliquis poeta^t fidiombus credatt qui hosmentiri putatr.
pontificu ipCozi  teripta confideret;& quicquideft litteraiy ad facra pertinetium reuob
uattplura fortafte q nos afterimussinuenieuin quibus intelligat mania inepta demena £
efte ommasqu^ pro fandis habentur.Si quis autem percaepta fapientia dcpofucritcr*
roremtprofedo ridebit ineptias hoium pene dementiumsillos dicojqui inhonefto fab
tatu tripudianttuel qui nudi:undi:coronati:perfonati:aut luto obliti currut*Q_uid de
foutis iam uetuftate putridis dicamf qua: cum portant deos ipfos:fe geftare humcris fil
is arbitrantur. Nam Furius Bibaculus inter praecipua pietatis exempla numeratur*

Q ui cum pra-tor eflet:tamen lidoribus praseuntibus ancilleportauiticu haberet ma
giftratus ofticio uacationdNon ergo ille Furiussfed plane fonofos foitsq prastura hoc
minifteno feputauitornare, Meritoigitur cumhascaqinsiioniperitisaenidibusfiSl


. LIBER PRJMVS

Lucretius cxelamat:

O ftultas hominum mentcsjo pedora caeca:

Qjialibus in tcnebris uitaeiquantilcp pencils

Degitur hoc xui  quodcunq^ eft* Q_nis hxc  ludibria non derideat: qui habeat abV
quid lanitatisf'Cum uideat homines uelut mcntc captos ea le no facere:quae fiquisfaei
ata'n lufu nimislafduus SC ineptus die uideatur,

Q^uis audor praedidarum uamtatu inltalia apud Romanos fiierit: 8C quisapud
alias gentes« Ca.xxii,

Arum uamtatum apud Romanos audor SC conftitutor Sabinusille rex s qui
h maxime animos hominum rudes atq; imperitos nouis fuperftitionibus impli

cauitrquod ut faceret aliqua cum audoritate: fimulauit cum dea Aegeria no#
durnos le habere congreflus»Erat quaedam Ipelunca peropaca m nemore Ancinomiv
de riuus perenni fonte manabauHuc remotis arbitris le interre confaeuerat : ut metiri
poflet monitu dcae comugis ea lacra populo le tradererquae acceptillima dns client: ui
delicet aftutiam Minois uoluit imitantqui le m antrum Iouis recodebat: 6C ibi diu mo
ratus leges tanq fibi a loue traditas afferebatmt homines ad parendum non modo im;

puli fe roces animos mitigauit:Sd ad ftudia pads a rebus bellicis auocauinSed <
os falleret:feiplum tamen no fefellinNam poll a nnos plutifnos Cornelio 8C Bebioco#
fulibus in agro Icribae Petilii lub lamculo area: dua lapidcalunt reperta a foilbribus:
quarum in altera corpus Numxluithn altera feptem latinilibri de lure pontificio« Ite
gr xci  toridem de dilciplina Capientix  Icriptuquibus religiones no eas modo: quas iple
ilh'tueratrled omnesprarterea diholuit.Q^uarcad lenatum delatatdecrctum eft: ut hi

idea combufthquia religiombus derogabantanemoria lit naditum* Nemo ergo tunc
in lenatu non ftuItiftimus«Potueraut enim SC libri aboleri: SC res tamen in memoriam
non cxireJta dum uolunt 8C pofteris approbare quanta pietate defcndermt religiones
audorem religionum iplarum teftando minuerunt, Sed ut Popiliusapud Romanos

lentam Faunam:eandemq? coniugemconlecramt:quam«C*Ballus Fatuam nominata
trading mulieribus fata canere confueuillet:ut Faunus uiris.Eandem V arro leribit ta
ta pudicitia fuilfeut nemo eam(quoaduixerit) prater uirum liium mas uiderit: ncc
nomen eius audierit Jecirco illi mulieres in opto iacrificant:SC bonam deam nominat#
Et.C,lex.Clodius in eo libro:quem grace Icripfittrefert Fauni hanc uxore fuifle: quas
quia contra morem deculcp regium clam uini ollam ebiberat:8C ebria fada eratmirgis
myrteis a uiro ulqj ad mortem cafam.Poftea uero cum eum fadi lui pceniteret:SC de#
lidermm eius ferre non poflettdiumum illi honorem detulifleaccirco in lacriscius ob#
uolutam uini amphoram ponh Reliquit ergo pofteris Faunus quoq; non parum err©
nstquem tamen prudentes quincj pfpiauntJNam Luallius eoipftukitum: quiiimu
lacra deos putant eftetderidet his uer bis:

Terricolas Lamias Fauni quas Pompiliiqj
Inftituere Num«:tremithas:hic omnia poniK

y


r

_

in

9 r ru  fy

«<« e  .M 4 ?
r>  Oc.

fix  1

divinarvm institvtionvm

Vtpueriinfantescreduntfignaomniaahxna
ViueretSC efle hominestfic-ifti omnia fidta
V era putanttcredu nt fignis cor inefte ahxnis;

Pcrgula pidorum-Et cxtera. Poeta quidem ftultos homines infantibus comparauit:
at ego multo imprud entiorcs efle dicojlli cnim fi mulacra homines putant efle: hi de*
osd llos xtas facitputare quod non eftthos ftultiriaJlli utiq? breui definunt falli: horu
uanitas SC  dclirat femp:& crefcit.Sacra Libcri patris primus Orpheus induxit in Grx/
ciarmprimufq? celebrauit in mote BoetixThepistubi Liber natus eft proximo: q cum
frequenter Citharex cantu perfonareerCithcron appellants eft. Ea facra etiam nuc Or
phica nominanturiin quibus ipfe poftea dilaceratus SC carptus efltdC fait per cadem fe
re temporatquibusFaunus.Sed quis xtateproceflerittdubitari pot: fiquideper eofde
annos LatinusPriamufq; regnauerunt♦ Item patres eorum Picus SC Laomedon: quo
regnante:Orpheus cum Argonautis ad Ilienfium littus acceftit. Procedamus lgitur ul
tenus;& quxramus quis omnino coledorum deorum primus audtor cxtitit.Didymus
jjs inIibrisE]H£Hcr£ocr7Tiv21a:piKHcnideftexpofitionis -pindaricxait Meliflea cretenfiu

~  regem primum diis (acrificaflerac ritus nouos facrorumq’ pompas itroduxiffe. Huius

duas fuifle filias:Amaltheam SC  MelifTam: qux Iouem puerum caprino ladle ac melle
iiutrierunt. Vnde poerica ilia fabula origine iumpfittaduolafle apestatq; os pueri mel>
le complefte.Meli ftam uero a patre primam facerdotem matri magnx conftituta.Vn
dc adhuc ciufdem matris antiftites Meliflx nuncupantur.Hiftoria uero facra teftatur
ipfum Iouem poftq rerum potitus eft:in tantam infolentiam ueniffout ipfe fibi phana
mukis in locis conft ituerct.Nam cum terras circuirenin quacunqj regionem ucnerat:
regestpricipdue populorum hofpitio fibi SC  amicitia copulaban& cum a quocp digrc*
derctuKui debat fibi phanum crcari hofpitis fin nominetquafi ita po (let atnicitix SC foe
deris memoria conferuari.Sic conftituta lunt tcmpla ioui Athab yriotiom  Labriadro.
Athabyrius cnim 8C  Labryandus holpites eiusatq? adiutores in bello fueruntJtcm io»
ui Laprion'oui Molionuioui Caftio:& qux funt in cundcm modum: quod file aftufE*
me cxcogftauitmt&fibi honorem diuinum: SC  uthofpitibus fin’s perpetuum nomen
acqmrerct cum religjcne coniundtum. Gaudebant ergo illi SC  huic imperio cius liben
ter obfequebantuRSd nominis fui gratia ritus annuos:& fefta cclebrabanuSimilc quid
dam in Sicilia fecit Acncastcum conditx urbi Aceftx hofpitis nome impofuit: ut cam
poftmodum Ixtus ac libens Aceftes diligcretiaugetettamaret. Hoc mode religionem
cultus fill per orbem terrx iuppiter feminauit:& exernplum exteris ad imitandum de
ditiSiue igitur a Melifteo^ficut Dydimus tradiOcokndorum deorum ritus effluxitt fi
ue ab ipfb quoq: ioue:Euhcmcrus ut traditDe tempore tamen conftattquando dii co
!i cceperint.Mclifleus quidem non multum anteccffit xtatc:quippe quieducaueritio*
ucm pronepotem.Et iccirco fieri poteft:uel ut anteiucl ut adhuc puero loue deos cole>
reinftituerit:id eft alumni fui matrem SC  auiam Tellurcmtqux fuit Vrani comuxipa*
trem SaturnutmEt ipfe hoc excmplo atq^ inftituto iouem ad tatam fuperbiam prouo
xenttut poftea fibi diuinos honorcs auderct afiiimerc.

Q^uo tempore cceperint uanx: fupcrftitiones:quibus fub audloribus. Ca.xxiii.

Vnc quoniam uanarum fuperftitionum originem deprehendimus: fupereft
n ut etiam tcmpora colligamus:pcr qux fucrint illi: quorum memoria colitur.

Thcophilus in libro de temporibus ad Autolycum feripto raitin hiftoria lua
Tallum diccrcrq, Bellus quern Babylonii SC  Affyni colunt: antiquior Troiano bello

LIBER SECVNDVS

faifte mueniatur.CCC.xxii.annis.Bellu autem Saturno arquale fuifte: SC  utrunqjuno
tempore adoleuille.Q^uodadeo uc^ eft:ut ratione ipfa colligi pofiit.Nam SC  Agamf
non(qui geffit bellum troicu)Iouis abnepos fitit:& AchillesjAiaxq^nepotes tSC  VI y
xeseodem graduoximustPriamus qdem longa ferie*Scd auctores quida tradut Dar*
danum SC  Iafium Goriti filios fuiftemo Iouis.Ncc.ndi ita fuifletrad ulus impudicos Ga
nymedempnepotem fuum hre potuiftetJtaq; parentibus il!o^ quos fupra nominaui
ft cograenter annos diuidasmumerus colentiet.Abexcidio aut troiana; urbis colligun/
tur anni mille quadrmgenti feptuaginta.Ex hac tempo^ ratione manifcftu eft ante an
nos non amplius q milleodingentos natum efte Saturnu:qui SC  fator oium deo^ fuit.
Non ergo iftiglorient'’ facro^: uctuftatejquoi^ 8i origotSC  ratio: SC  tempora deprehen
fa funt.Reftant adhuc aliquatquse ad arguendas religiones fallas plurimum ualeant.
Sed mm finem facere libro decreuitnc modum excedat.Ea cnim plenius funtexequc>
da:qua: uirtuti uident: obftaretut hoies qui bono^ ignorantia uagantGnccrti: ad relL
gionem ueram poflimus imbuere.Primus aut fapientia; gradus eft falfa intelligere.Se
cundus uera cognofcere.Ergo apud quern hxc  prima inftitutio noftra profeceritf'qua
falfa deteximustexcitabit? ad uen cognitionermquia nulla eft homini meundior uolu*-
ptas:6C erit iam fapientia caeleftis difciplinae dignus: qui ad cognofceda cetera libens
ac paratus acceflerit.

Laelantii Firmiam inftit utionum diuinarum aduerfus gcntilesdiber fecundus*
uod rationis obliuio:8C ignorantia fui facit homines mgratos ueri dei: qui colit
- inaduerfis;& inpfperiscontemnitur.

Vanq primo libro religiones deo^ falfas efte moftrauerim:q? hi quoru
uarios diftimilefcp culms p uniuerlhm terra confenfus hoium ftulta per
q fualioRe fufc^pittmortales fuerintjfunehqj uita diuinas neeeflitati mor

te cocciflerinutamen nequa dubitatio relinquat.hic fecundus liber foil)?
tem ipfum patefaciet erro^tcaufafq? ces explicable: qbus deceptihoics
&primitus deos efte crediderutit:S£ poftmodu inueterata ptuafioc in fiifceptis prauii<
time religionibus pfeueraucrint.Geftio.n.couidis inanibus: SC  hoium impia uanitate
dete&a hngularis dei aflerere maieftetetfufcipies utilius SC  maius offieiuifcilicet reuo^
candi hoies a prauis itineribus:& in gratia fecu ipfos reducendi: ne fe(ut qdam philo-?
lophi fatiunt)tantope dcfpiciattneue fe infirmos fupuacuos SC  nihil SC  fruftra oio na^
tos putenttqux opinio plxrofq: ad uitia compellit. Nam dum exiftimat nulli deos ee
cune:autpoft mortem nihil efte futuros:totos fe Iibidinibusaddicunt:& dum licerefi
bi putantthauriendis uoluptatibus fitienter meumbunt: per quas iprudentes in laque
os mortis incurrant.Ignorant enim qua; fit hominis ratioiquam fi tencre uellet: in pri
misdeum fuum agnofcerent:uirtutemtiuftitiamq 3  fequerentunterrenis figmentis am
mas fuas non fubfternerenttmortiferas libidinum uoluptates non appetcrent. Demq$
feipfos magni aftimarennatq; intelligerent plus efte in homine q uidetur: cuius uim:
conditioncnxp non aliter poftet retineri: nifi cultum ueri parentis fui depofita prauis
tate fufcacperint.Equidem ficut oportet de fumma rerum fkpenumcro cogitanstadnij
ran foleo maieftatem dei fingularistquas continet regitefc omniatintatam uenifte obln
uionem:ut qua; fola coli debeat:fola potiftimu negligac. Homines aut ipfos ad tatam
cartitatem efte dedudosmt uero ac uno deo mortuos anteferant: terreiios at in terraqi

dii

divinarvm insitvtionvm

fepultos ci  qui fundatoripfius terra: fuittSC tamen huic impietati hommum poftct uo
nia concednfi omnino ab ignorantia diuini nominis ueniret hie error.Cum uero ipfos
dcoip cultores faspe uideamus deum (ummum 8C confiterx SC praedicare:quam fibi ue*
niam fperare poftint impietatis fuaef qui non agnofeunt cultum eiusrquemqjrius igno
rari ab homine fas non eft.Nam 8C cum luranttSC cum optattSC cum gratias agunt: no
Iouem aut dcos multosrfed deum nominant: adeo ipfa ueritas cogete natura etiam ab
inuitis peccatoribus crumpit*Q uod quidem non faciuntinqjfperis rcbus*Nam turn
maxime deus ex memoria hominum clabituncum beneficiis eius fruentes honore da
re diuime iudulgentiae debent* At uero fiqua neceftitas grauis preilerit: tunc deum re-*
cordantur*Si belli terror infremuerittii morborum peftifera uis incubuerit: fi alimeta
f rugibus longa ficcitas denegauerittii lasua tempeftastfi grando ingruerittad deum co
fugiunt:a deo petitf auxiliumrdeus ut iubuemat oratur* Si quis in man uento fiemem
te iadat? :hunc inuocant*Siq uis aliqua ui afflidatuithunc porius imploranSiquis ad
extremam mendicandi neceftita tern dedudus: uidum precibus expofeit: deum folu
obtcftatur:8C per eius diufnum atq; unicum nomen hoium fibi miicricordiam quasrit*
Nunquid igitf dei memincrutmifi dum in mall's (untfPoftq metus deferuit: SCpericu
!a recefieruntttum uero alacres ad deoip templa concurrunt.His libantthis (acrificant:
hos coronant*Deo aut quern in ipfa neceffitate imploraueruntme uerbo quidem grad
as agunttadeo ex re^ prolperitate luxuriatex luxuria uero autuitia omnia: fie impie^
tas aduerfus deum nafcit r ’*Q_ uanam lftud ex caufa fieri putemusfnifi efle aliquam j>
uerfam poteftatem:quae ueritaris fit femp immicatquas humams erroribus gaudeat*
Cui unum ac perpetuum fit opus eftundere tenebras: SC hoium caecare metes: ne luce
uideantmc deniq? in carlu afpiciantiac naturam corpons Cui  ieruet. Nam cu m carters
animates^pnis corporibus mhumu fpedetrqa ronem ac Jfapientia no account: nobis
flatus redustfublimis uultus ab artifice deo datus finapparetiftas religiones deo^ no
efle ronis humana::qa curuantcaelcfteaial ad ucncrada terrena ♦ Parensm.nrille unus
8C folus cum fingeret hoicm*i.aial mtelligens SC rationis capaxteum uero ex humo fub
leuatum ad contemplationem fui artificis crcxinqd'optime ingeniofus pocta fignauic
Pronaqi cum fpedent animantia cetera terram:

Os homint fublimc dedittcxlumq; uidere

luftinSC credos ad fidera tollere uultus ♦ Hinc uoeg avep&rrov graeci appellauerunt:
q, lurfum fpcdaret.Ipfi ergo fibi renunciant:lcqj hoium nomine abdicat:q> no lurfum
alpiciant:led deorfummifi forteidiplum q? redi lumustfinc caufa hoiattributu putat.
Spedarc nos cxlu deus uoluinuti'q? no fruffra : nam 8C aues 8C ex mutis pene oia cadu
uidendfcd nobispprie datu eft caelum rigidis ac ftantibus uidere: ut religione ibi qua:
ramustut deum cuius ledes ilia efbqucm oculis no poflumus: aio contcmplemur: qcf
profedo no facittqui xs  aut lapidem:qua: funt terras ucnerat JEft aut prauiftitnum cu
ratio corporis reda fittquod eft temporale:iplum uero animum qui fit seternus: humi
lem fieritcum fi'oura 8C ftatus nihil aliud fignificent: nifi mentem hominis eo Ipedare
oporterc uuItutSC animum tarn redum efle debere q corpustut id cui dominari debet:
imiteturtue^; homines 8Cnominis lui SC rationis oblititoculos fuos abalto deiiciunt: fo
Ioq: defigunt:at£p timet opera digito^ fuo^ quafi quicq efte poifit artifice iuo maius ♦
Q ui fuerit prima caufa fingendi fimulacra: SC q? ucrifiima dei imago eft homo*
Etq> extra fe deum nemo fideliter colit* ^ F 3 * 11 *

\x  igi? amentia cfbaut ea fingere quae ipfi poftmodum timeant; aut timere

LIBER SECVNDVS

qua: finxenntr'No ipla inqunt timcmus:fid eos ad quo^ imaginem fa&a: 8C  quo^ no
minibus conficrata fiinnNempe ideo timctis:q> eos efle in cadoarbitramini«Neq>n«
fi dii funt aliter fieri pot.Cur igr oculos in cx\u  non tollitis:<SC aduocatis deo^ noibus in
apto facrifida celebratis/Cur ad parietes:8C ligna:& lapides potiflimu q tllo fpedatist
ubi eos ee credatis^Q_uid fibi teplatqd arse uolutf Q^uid demq; ipfa fimulacra: qua:
aut mortuo^iaut abientium monumenta funti'Nam oio fingenda^ fimilitudinum ro
iccirco ab hoibus inuenta eft:ut poflet eo^ memoria retineriiq uel morte fiibtradhtuel
abfintia fuerant ieparatnDeos igit? in quo^ numero reponemusfSi in mortuo^:quis
tarn ftultus ut colatf'Si in abfintiutcolendi ergo no fimttfi nec uident quas facimusmec
audiunt qua: precamur,Si aut dii abfintes efle no poifunt: qui(quonia diuinifunOin
quacunq? mudi pte funt:uident 8C  audiunt uniuerfa, Supuacua ergo fimt fimulacra ib
lis  ubiq? pr^icntibustcum fan's fit audientium noia precibus aduocare*At,n,prsefentef
non nifi ad imagines fiias adfirnt: ita plane^queadmodum uulgus exiftimaOmornuv
rum aias circa tumulos 3C  corpo^ fuorum reliquias aberrare,S ed tamen poftq deus il
le prsefto efle ccepitfiam fimulacro eius opus non eft, Q_usero enim fiquis imaginem
hominis peregre conftituti cotemplet'’ fepius: ut ex ea iolatium capiat abfcntis: num
idem fanus efle uideatunfi eo reuerfo atcp prsefinte in conteplanda imagine pftueret:
eaq? potius q ipfius hois afpedu frui uelitf'Mmime ^pfedo.Et tamen hois imago necef
faria turn uidet; :cum ypcul abeftjfupuacua futura cum prsefto eft,Dei at cuius fpiritus
ac numen ubiq? diffufiim abeffe nunq pottfemper utiqftmago fupuacua eft: fed uere/
tur ne ois eorum religio inanis fit SC uacuatfi nihil in prsefenti uideattquod adorent: 8C
ideo fimulacra conftituunuqua: quia mortuorum funt imagines:fimilia mortuis fimt:
omni enim finfu carent, Dei aut in sternum uiuentis: uiuu 8C finfibile debet efle fimu
lacruiruQ^uod fi a fimilitudine id nome accxpit : quo poflunt ifta fimulacra deo fimi
lia iudicari:quse nihil ientiutmec mouetur ♦ Itaq; fimulacru dei no illud efttqdPdigitis
hois:8C lapide aut a:re:aliaue materia fabricat?; fid ipfi homo quonia SC fin tit 8C mo/
uetur: 8C multas magnaicp adtiones habet* Nec intelligunt homines ineptiflimi q>fl
fentire fimulacra SC moueri poffent r ultro adoratura homines fuiflent: a quibus funt
expoliatatquse eflent aut incultus 8C horridus lapis: aut materia informis 8C rudis: nifi
fuiflent ab homine formata,Homo igitur illorum quafi parens putadus eft: per cuius
manus nata fimt:per quern fpeciem:h'gura:pulchritudinem hrecceperut, Etideo me>
lior eft qui fecittq ilia qua: facfta fimt.Et tamen facftorem ipfiim nemo iufiipit aut uere
tur.Q^use fecit timet:tanq plus poflit efle in operetq in opificc,Redte igitur Seneca in j
libris moralibus jfimulacra inquit deo^ uenerant'’:illis fupplicant: genu pofito ilia ado L
rantullis per totum aflident diem aut aftantnllis ftipem laciuntmictimas csedunttSCcu /
hxc  tantope iufcipiant:fabros qui ilia fecere contemnunt • Q^uid inter fi tarn contrari J
um:q ftatua^ defpicere facftorcm:ftatuam adorare: 6C  eum ne in conuidlu quidem ad
mittere:qui tibi deos faciatC'Q^uam ergo uimtquam poteftatem habere poflunt:cum
ipfi qui fecit illamon habeat.^fidne ha:c quidem dare his potuittqux habebat uidere:
audirc:loqui:moucri; y Q^uifq ne igitur tarn ineptus eft:ut putet aliquid efle in fimula/
cro deidn quo ne hominis quidem quicq eft:prseter umbra: fid ha:c nemo confiderat:
infefti fimt enim perfuafionetac mentes eo^ penitus fuccum ftultitia: perbiberut,Ado
rant ergo infinfibilia: qui fintiunt: irrationabilia qui fapiunt:ex anima qui uiuut: tft>
renaqui oriuntur e cx\o  Juuat ergo uelut in aliquaiublimi fpecula conftitutum unde
uniuerfi exaudire poflint:Perfianum illud proclamare: O curuas in terras alx:8C,cx\e

d Hi

divinarvm insitvtionvm

ftium inanes*Cxlum potius intueminnad cuius Ipedaculum uos excitau itille amfex
uerus deus .Ille uobis fublimem uultum dedit:uos in terram curuamini: uos altas men
tes SC  ad pattern fuum cum corporibus fuis eredas ad iferiora deprimitis: tag uos pce>
niteat no quadrupedes efle natos. Fas no eft cxlefte aial cum terrenis: in terracp ueroi>
tibus uerlari.quid uos baneficiis cxleftibus orbatistproniq? j terram ueftra fpote p> cu?
bitisfHumi.n.mileri uolutaminircu deorfiim quxritis: quod r i  lublimi quxrcre debt!
iftis.Nam ifta mortalium digito^ ludicra SC  fragilia figmeta: ex quolibet materise ge*
tiere formatarquid aliud iunttnifi terra ex qua natai' quid ergo rebus iferioribus fubia
cetisr'quid capitibus ueftris terram lupperpoitisi'Cum ergo uos tcrrx lubmittitis: hu>
miliorefq? facitistipfi uos ultro ad iferos mergitis: ad mortemq; damnatistquia nihil e
terra iferius SC  humiliustnifi mors SC  ifen: qux fi efFugere uelletis: lubiedam pedibus
ueftris terram cotemneretistcorporis ftatu laluo.quod iccircoredurn acccpiftis: quo
oculos atq? metem cum eo qui fecit coferre poftetis. Cotemnere autem SC  calcare terra
nihil aliud eftjq fimulacra no adoraretquia de terra fida lunt. Item diuitias no cocupi
fccremoluptatcs corporis Iperncrctquia opes SC  corpus iplum cuius holpitio utimur :
terra eft* Viuum colitctut uiuatis.Moriatur enim necefle efttqui ie; fuamq^ aiam mor
tuisadiudicauit.

Q_uod Cicero SC  alii q uidebatur fapietestcxteris deterius peccauerunt* Ca.iii*

Ed quid prodeft ad uulgus SC  ad holes impcritos hoc modo concionariCcum

s uideamus etiam dodos Si  prudetes cum religionum intelligat uanitaterntni

hilominus tame etiam in his ipfis qux damnat: colendis nefcio qua prauitate
prxftare.Intelligebat Cicero falla efle qux holes adoraret. Nam cum multa dixil let:
qux ad euerfionem religionum ualerettait tame no efle ilia uulgo dilpu tada: ne lulcx
ptas publice religiones alfputatio tail's extiguat. u id ei faciesr'qui cum errare fe Cay

tiattultro ipfe in lapides impingat:ut populos ois oftedatup/ e fibi oculos eruat: ut oes
cxci  fintrqui nec de aliis bene mcreatur: quos patitur errare: nec de feiplo:qui alienis
accedit erroribusmec utitur tadem lapietix lux bono: ut fadis impleat quod mete y
ccpittfed prudes SC  Iciens pede laqueoilerittut fimulcum cxteris quos liberate ut pru
dentior dcbuit-8£ ipfe capiaturtquin potius Ci  qd tibi Cicero uirtutis cfbexperire popu
lum facere lapietem.Digna res eftrubi oes el©quetix tux uires exeras. No enim ucre^
dum eft ne tibi in tarn bona caula deflciax oratio: qui fxpe etiam malas copiofe ac for.-
titer defendifti.Sed mina^ Socratis carcerem timesu'deoq; patrocinium ueritatis fufd
pere non audes.At mortem ut lapiens cotemnere debuifti. Et erat multo pulchriustut
ob benedidatq ob maledida morereris. Nec tibi laudis plus philippicx afferre potue
runt:q dilcuflus error human! generis SC  mentes hominum ad lamtatem tua dilputati
one reuocatxjled concedamus timiditatitqux in lapiente efle non poteft ♦ Q_ uid ergo
ipfe in eodem uerlaris errore^ Video te terrena SC  manufada uencrari.Vana efle inteb
IicristSd tame eadem facistqux faciunt ipfi tquos ipfe ftultiflimos confiteris. Q uid igu
tur profuit uidifle te ueritatem: quam nec defenfarus efles: nec fecuturus (  Sed Ci  li >•
bentcr errant hitqui errare le (endunttquanto magis uulgus indodum: quod pompis
inanibus gaudettanimilq? puerilibus Ipedat omnia:obledatur friuolist&fpecie fimu
lacrorum capiturmecponderare lecum unamquanq; rem potefbut intelligat nihil co^
lendum cfletquod oculis mortalibus cernitur:quia necefle eft mortale fit ♦ Nec miratv
dumeflfe:fi deum non uideantreum ipfine quidem hominem uideant: quem uidere Ce
crcduntf'Hoc enim quod oculis lubiedum efti no homo led hominis receptaculu efti

/ . v.

■■■ LIBER SEC VND VS

fcuiusqualitas SC figura no ex Iimamentis uafculi^quo ccnnetuOfed cx'fiu&s SC mori#
bus peruidcf.Q^ui ergo colut fimulacra:corpora hint homimbus caretiarquia fecot*
poralibus dederun t:nec uident plus aliquid mentc q corpore:cum fitanimi ofticium
ea fubtilius ccrncrctqua: acies corporalis non poteft inrueri.Q_ uos homines idem ille
philofophus ac poeta grauiter acculatuanq humiles 8 C abiedlos: qui cotra naturae fuse
rationem ad uencrada fe  terrcna profternat* Ait enim:

Et faciut animos humiles formidine diuum:

Depreflofq: premut ad terram. Aliud quidem ille cum hoc diceret: lentiebat nihil
uticpefte coledunuquia dii humana no curent. Dcniqj alio loco religiones deoi^ & cul
tus inane efte ofticium cof itetur:

Necpietas ulla eftjuc latum fepe uideri
Vertere fe  ad lapidemtatq^ oes accedere ad aras:

Etprocumbere humi proftratum: 8 C padere palmas
Ante deum delubramec aras (anguine multo

Spargere quadrupcdutucc uotis nedlere uota* Q uacpfecfto ficafla (unrtnooportet
lublimes SC excelfos aios auocaruatq? in terra premi: led nihil aliud q cadeftia cogitare
Impugnatae hint ergo a pruderioribus falfe religionestquia (cntiebatefte faHastied no
eft indudta ueratquia quail's aut ubi eftet ignorabanltaq? he habuerut tanq nulla eflefi
oioiquia ucram no potcrat inuemre. Et eodem modo inciderut in errorem multo ma*
loremiqilli qui falfam tcnebat.Nam 8 C ifti fragilium cul tores quis fint ineptitquia ca>
leftia coftituunt in rebus corruptibilibus atq; terrenistaliquid tame fapientiaeretinent:
SC habere ueniam po(Tunt:quia fummum hois ofticium etfi no re ipfa: tame propofito
tenetftiquidem hoium atq? mutorum uel folum uel certe maximum in religione difcri
men eft«Hi uero quato fucrint (apietiorestq? intellexerut faKx  rcligionis erroreirutato
fadti (unt ft ulnorcsrq? effe  aliquam ueram no putaucrut, Itaq? quoniam facilius eft de
alicnis iudicaresq de (uistdum alio^ pr^cipitium uidet: no profpexerut quid ante lo¬
os pedes efletJn utraq; igitur pte: 8 C fumma ftultitia iuenitur: SC odor quidam (apien 4
nae:ut poftis dubitare quos dicas ponftimum ftultioresnllos ne qui falfam religionetn
fufeipiuttan cos qui nu 1 lam.Sed(ut dixi( uenia coccdi poftet imperitis:& qui (e iapie.-
tes efte no fateantunHas uero no poteft qui (apietiam profefliiftultin'afn potius exhu
bent*No (urn cquidem tarn iniquustuteos putem diuinare potuifle: ut ueritatemper
feipfosinuenirenquod fieri ego non poftecofiteonfed hoc ab his cxigo: quod ratione
ipfapraftare potuei ut.Facerent enim prudetius fi SC intelligent efte aliquam ueram:
& falfis impugnaris apertc pronunciaret earn quae ueraeftet: ab hominibus no tencri.
Scd mouet eos fortaftc illud q> fiqua uera eftet religiotexerceret fe ac indicaretmec pate
ret'’efte aliud quicq.Videre eni nullo modo poterat:quateaut a quo: 8 C quemadmodu
religio uera opprimerctunquod eft diuini facramenti SC cadeftis arcani. Id uero nifi
doceatunaliquis feire nullo pa<fto potefhSumma rd h xc  eft* Impend SC fapientes fat-
fas religiones pro ucris habettquia neq? ueram (ciunneqi fal (am inteliigun Prudentio>
res uero quia ucram nefeiunttaut in his quas falfas efte intclligunpcrlcueraht: Utaliqd
tenerc uideantunautomnino nihil coluntmeincidantin errorem: cum idipfum maxi
mifiterroristuitam pccudu fub figura hominis imitari. FaHum uero intelligcretcftq>
dem fapientia::fed humane* Vltra hunc gradum procedi ab hominc n5 potent. Itaqj
multi philofophorum religiones^ut docui fuftulcrunt:uerum autem fare  diuinae eft
fopicnn*c« Nemo aut per (eipfum pcrucruread hane fapientiam pot: nifi doce^atur a

d iiii

DIVINARVM INSITVTIONVM

deo.Philofophi quod fummum fiiit humane fapientix aftccuti font: utintelligerent*
quid non fitullud aftequi nequerunt:ut dicerent quid fit,Nora Ciceronis uoxeft: Vti*
nam tam facile ucra inuenire poflem:q falfa conuincerc ♦ Q_uod quia uires humanx
conditionis cxccdit:eius officii facultas nobis eft attributa: quibus tradidit deus fcicnri
am ueritatisrcui explicandx quactuor pofteriores libri feruient«Nunc interim falfa uc
ccepimus:dctegamus,

Q uod nil maieftatis 3C rcucrentix habeant idola, Ca.iiii*

Vid igitur maieftatis poffunt habere fimulacra: qux fuertmt in  homuculi pa

q reflate uel ut aliud fierentmel ut omnino non fierent: iccirco apud Horatiuni

Priapusita loquitur

Olim trancus cram ficulnus inutile lignum:

Cum faber ineertus fcanum faceret ne priapum*

Maluit efte deurmdeus inde ego fururmauiumq^

M axima formido, Quis  non fit tanto hoc cuftode fecurusfFures enim ta ftulti fonts
utPriapi tentiginerh timeattcum aues ipfe quas tcrrore falcis aut inguinis abigi exifti
mannfimulacris fabrefactisnd eft hoium plane fimilibus infideant:nidificent:inqnet*
Sed Flaccus ut fatyrici carminis fcriptor derifit hoium uamtatem, Ve^ hi qui faciuf:
fcriarn fe facere rem opinantf.Deniq? poeta maximusthomo in cxteris prudes: in hoc
fold no poeticetfed anilter defipiuittcum in illis cmendatiffimis libris et fieri hoc iubct
Et cuftos furum atq? auium cum falce faligna:

Hellefpotiaci feruet tutela Priapi. Adorant ergo mortalia aut a mortalibus fada: fra
gi enim cremari poftimt ac perire«Nam 8C tedis uetuftate labentibus ficpe cominui (o
lent:&confumptaincendiodilabunt'ancinerem:&plxruqCnifi foaillis magnitude
fubuenerittaut cuftodia diligens fepferit)in prardam furibus cedunt* Q_ ux  igitur irv
fania eft ea timere:p quibusaut ruinxtaut ignestaut furta timcanturf" qua: uani tas alu
quafn ab his (pedatetutelam:qux tueri femetipfa no poffuntr'qux peruerfitas ad e<>
rum prxfidia dccurrerc:qux lpfa cum uiolantunmulta funt: nifi a eolentibus uindice
tur^Vbi ergo ueritas eftmbi nulla uis adhiberipoteft religioni:ubi nihil quod uiolari
poftit apparettubi facrilegiu fieri non pot CQ_  uicqd aut oculis mambufqj lubiedum
eft:id uero quia fragile cfbab omni ratione imortalitatis eft alicnum. Fruftra igitf ho^
mines auro:eborc:gemis deos cxcolut & exornant: quafi uero ex his rebus ulla poflint
capereuoluptate* Quis  ufus eft preciofo^ munerum nihil fentietibusf An ilieqmor
tuusf Pan enim ratione defundo^ corpora odoribus ac preciofis ueftibus illita died,  .
uoluta humi codiunttqua deos honoranttq neq; cum fierent fentiebant: neq? cucolun
tur fciut«Nec,n,fcnfom cofecratione fumpferut, Non placebant Pcrfio: q> aurea uafa
templis inferantur foperuacuum putanti efTe inter religiones: q> no fanditatis fed aua
iidx  fit inftrumentum Jlla enim fatius eft deotquem rede colas inferrep munere.
Compofitum iusrfafip animiifandofq^ recefius:

Mentis:& incodum generofo pedus honefto. Egregie fapicnterq? fenfit. Vcig illud
ridiculu fubdidit.Hoc cftcauig in teplistq fint Vcneri donatx a uirginepuppx: quas
file  omittcre fortaffc ccntepfmNon uidebatm.fimulacra ipfa &  effigies deo^Polycle
ti 8c  Euphranoris 8C  Phidix manu ex auro atq^ ebore pfedas: nihil aliud efte q grades

/LIBER SECVNDVS

grandibus puppis:& ungueta SC  thura SC  odores inlcruoHis opimas SC  pingues hofti>
asimolant: qbuscft quidem os: fed carcnt officio dentiu.His peplos SC  idumenta preci
ola:qbus ulus uelaminis nullus e.His auip SC  argentu conlecrat:qua:ta non henttq ao
cipiuttq qui ilia donarut.Nec micrito Dionyfius Sicilian tyranus poft uidloria Gracia
potitus dcos tales contepfitdpoliauitrillufinSiqdem lacrilegia lua l'ocularibus et dichs
^.fequebat.Nam cu Ioui Olympio aureu ami&u detraxiiTedaneu iuffit iponi diccns
?eftate die grauem aureu:hyeme fh'gidudaneum uero utriq? tpi aptu. Idem aurea bar
bam detrahens Adculapio incogruens SC  iniquu effe ait: Cu Apollo pater eius iberbis
dTct adhue ac lenistpriorem filiu q prem barbatu uideri. Item pateras.& exuuias;& p^
qu^da figillatqua; fimulacro^ portends manibus tenebant'’: detrahebat: SC  accipe

Q  uin etiam fecuta efteu Iblita fielicitas. Vixit.nmlcp ad lenedute: regnuqi p manus
filio tradiditJneo ioit'’ qa holes lacrilegia uindicare no ooterat: oDortuit decs iplbs lui

crii

cestSC  quicqd excogitareiratis SC  furetibus licenSed cum puniut deprehenlos in facri/

legiotipfi de dcoRi luo^ ptate diffidunt. Cur enim illis potiflimu non relinquantuld,
icendi (uilocutfi eos poflTe aliqd arbitrantf (  Q uin etiam putantillo^ numine accidif
(e:ut prardoncs reiy luaty coprehendi tenerent tSC  Ikuiunt non tarn ira q metu:ne fi de*
orum iniuriam no uindicauerinttiplos expedat poenaeuncredibili,Cuanitate:q nocitu
ros fibi deos putan t ob aliena lcelera:q ipfis a quibus uiolati fpol iatiqj funttp fciplos ni
hil nocere potucrut. At enim fiepe ipfi quotp in facrilegos uindicaueruttpot id uel ca 'ii
•aeddiflcaicl aliquando no lemp.Sed tamen paulopoft^quado id accident pftendam
Scd  qurero cur illi tot SC  ranta lacrilegia in Dionyfio no uindicauerunt." q non furtim:
fed pala deos ludibrio huit.Cur hunc tam potente lacrilcgu a tempiis:a cerimoniistab
jmaginibus luisnoarcueruntCCuretia lacris rebus ablatis:p>fpercnautgauitC qd'ioco
ipfo teftatus eflfut lolebat Video's neinqtccmmbus fins naufragiu timentibustq
fpera facrilegis nauigario ab ipfis imortalibus tribua/CScd hie fortaPe a Platone di di*
ccrat deos nihil eflc.Q uid Caius Verres: quern Tullius accufetor cius cidem Diony
fio SC  Phalaridi:& tyrannis omnibus comparat: nonne omnem Sicifiam compifauit:
lublatisdeorum fimulacristomamennlcp phanorumf' Ociolum cfl: perlcqux lingula:
unum libet commemorare: in quo acculator omnibus eloquent^ uiribus: omni do
niq] conatu uods SC  corporis deplorauit.De Cerere Catmefi uel Aetnenfitquarum ab
terius tanta fuit religiotut adire temoli cius lecreta penetralia uins nefas efiet. Alterius
antiquitas tanta: ut omnes hiftoria: loquantur iplam deam fnjges in Aetnx folo pri ^
mum rcpperifldfiliamq} eius uirginem ex codem loco raptam, Deniqj gracchanis to
poribus turbata republican (editionibus SC  oftetis cum repertum eflet in carminibus
Sibvllinis:antiquiflimam Cercrcm debere placaridcgati lunt Aetnam mifli. Hare igp
tur Ceres uel rellgiofifTimarquam uidere maribus ne adorandiquidem gratia licebat
‘uel antrqffima:qua«Cfenatus popululcp R o.facrificiis domlq^ placacauerattex arcanis
Sc  uetuPis penctralibus a.C.Verreimiffis latronibus leruis: ipune lublata eft:* Ide ue>
ro cu affirmaret le a Siculis Cut camputneije lufcipet}oratu:his uerbis u (us eft: fefe ia
fte decs quide in fin's urbibusC ad duos c6fiigercnt}habere:q> eo^ fimulacra fandiffi^
ma.C.Vrrres ex delubris rdig/ofiffimis luf1uliHet:quafi uero fi Verres ex utbibus de
c  lubrift^ fuflulcrattdc cado quoq; fuflulcrat t Vnde apparctillos deos nihil hre aplius:


DIVINARVM INSXITVTIONVM

qmateriam de qua funt fabricatiyncc imcrito.Ad te*M.Tulli:hoc eft ad homincmSi?
cull c6fugerunt:quomam trienmo funtexperri dcosillos nihil uaIere.Eftent»n»ftulrifli
mi;fi ad cos ob defendendas iniurias hoium cofugiftcntrqui.G Verri neqp fe ipfis ira*
ti efte potucrut»At cnim Verrcs ob hxc facinora damnatus eft* Non ergo dii uindica?
uerunt: fed Ciceroni's induftria qua uel defenfores eius oppreflit: uel gratixrcftitit. r
Q-Uidj apft l'pfum Verre no fuit ulla danatio fed uocatiofut queadmodu Dionyfi©
deoip Ipolia geftari: dii imortales bonam dederant nau igarionem: lie etiam V ern bo*
nam quietem tribuifte uidcantur:in qua facrilegiis fuis tranquille fruipoftet*Nam fre
mentibus poftea ciuilibus bellis: lub obtentu dojtninationis ab omni periculo SC metu
remotusraiiorum graues cafus & mirabiles exitus audiebat:3C qui cecidifte folus omni
bus ftantibus uidebatur:is uero unmerfis cadetibus folus fterit: donee ilium 8C opibus
lacrilegio parris:SC ui ta latiatum ac fcne&ute cofed:um:prolcriptio triumuiralis aufer
ret:eadcm fci licet qua: Tullium uiolatx deo^ maicftaris ultorem .Q^uin etiam fxlix
in eo iplb fuit:q> ante fuam mortem crudeliflimum exitu fin accufatoris audiuit* Dn$
uidelicet prouidenribusmt facrilegus ac prxdo ille religionum fuarum non ante more
rctunq Iblatium de ultioneccepiflet*

Q_uod folus omnium creator uerus deus cft:folulq$ colendus: nec elemeta neccof
pora cxleftia aliquid diuinitatis habettin quo SC  ftoici defpiciut:qui ftellas dcos pu
tanttqux non fua uolutate mouenf fed deriSC qua ratione eas fie fieri uoluit, Ca.v#
Vanto igitur rectius eft omiflis infenfibilibus SC uanistoculos eo tendere: ubi
q fedestubi habitatio eft dei uerirqui terram ftabili firmitate fulpedit: qui cxlu

diftmxit aftris fulgetibustqui folem rebus humanis clariflimum ac fingulare
lumen in argumentum Cux  ac unicx maieftaris accenditf Terris autem maria circufu*
dittflumina fempiterno Japfu fiuereprxcepit:

Iullit SC extendi campostfubfidere uaiies:

Fronde tegi filuasriapidofos fiirgere montes. Q_ux utiq; omnia no Iuppiter fecittq
ante annos mille feptmgetos natus eft:led idem*

Ille opifex rcrum mundi melioris origo. Q_ui uocatur deus: cuius principium quo*
niam no poteft comprehedime quxri debet quidem* Saris eft homini ad plenam per*
fedtamqj prudentiamtfi dcum d ie mtelligat : cuius intelligerix uis 8C fumma hxc eft %
fufcipiat SC  honorificet cocm parentem generis humanuSC re^ mirabilium fabricator
renuVnde qui da hebetis obtuficp cordis: elementa qux SC  faefta funt SC  carent fenfu s
tanq deos adorat:qui cum dei opa miranf :cxlum cum lumimbus uariis: terram cum
campis SC  montibustmaria cum fiuminibus SC ftagnis SC fontibustea^ rerum admira* .
done obftupefa<fti:& ipfius artificis oblitnquem uidere no poterari eius opa ucncran
SC colere ccepunttnec unq itelligere qucrunncjto maionqtoq? mirabilior fit:q ilia feci;
ex nihilotqux cum uideant diuinis legibus obfequetia: comodisatq? ufibus hoium p*
petua neceftitate famularuTame ilia aeos exiftimat ee ingrati aduerfusbenefida diui
na:q deo SC pri indulgetiftimo fua fibi opa prxtulcrut. Sed qd miiprfi aut barbariraut
impiti holes crratxum SC philofophi ftoicx difeiplinx in eade funt opinioet utoia ca>
leftia q ux mouettindeo^ numero henda efte cefeantfSiqdem Lucillius ftoicus ape?
Cic.fic loqtur*Hanc igr in ftcllis coftantiamthanc tanta in ta uariis curltbus in oi xter
nitate conuenientia tpo^ non pollum intelligere fine mentc:r6ne:cofilio*qux cu in fi»
deribus ee uideamustno poflumus ea ipla Jn dco^ numero poncre. Ite paulo fupius.
Reftat iriquit ut motus aftrorum fituoluntanustqux quideacnd indoefte folum:ue§*

LIBER. SECVNDVS

etiam impie faciattft deos efle neget.Nos uero & quide coftanter negamustac uos phL
lofophi no (blum indodos 8C  impiosiuerum cxcos 8t  ineptos delirofip probamusrqui
ignorantiam imperitorum uanitate uiciftis .Illi enim (olem Si  Iunam: uos etiam fidera
deos putatis*Tradite igitur nobis ftellarum myfteria: ut aras & templa fingulis eriga*
mus:ut fciamus quo quaq? ritutquo die colamustquibus nominibus: quibus predbus
aduocemus:nifi forte nullo difcrimine tam innumerabilesttam minutos deos aceruad
colere debemusf Q^uid q? argumentum illudtquo colligunt uniuerla cadeftia:deos ee
in contrarium ualetfN am fi deos efle iccirco opinatimquia certos Si  rationabiles mu
fus habent:errant,Ex hoc enim apparet deos non efle: q> exorbitare illis a prazftitis itu
neribus non licerekCasterum fi dii eflent:huc atcp illuc paflim fine ulla neceflitate ferre
tur:ficutanimantes in terra:qua^rquia libera funt uo!utates)huc atqj illuc uagant? ut
li bet;& quo quacp mens duxeritreo fertunNon eft igitur aftrorum motus uoluntarius
fed  neceflarius:quia praftituds legibus officiiicp (eruiunt.Sed cum difputaret de curd
bus fiderurmquos ex ipfa rerum ac temporum cogruentia intelligebat no efle futuross
exiftimauit uolutarios efle:tanq non poflent tam difpofite: tam ordinate moueri: nifi
lenfus illis ineflet officii iui lciens.0 q difficilis eft ignoratibus ueritas:& q facilis (cien
tibus* Si motus inquit aftroru fortuiti non funtmihil aliud reftat nifi ut uoluntarii fine
Immo uero non efle fortuitos manifeftum eftn'ta nec uoluntarios • Q^uomodo igif  in
conficiendis itineribus coftantiam fuam feruantf'Nimirum deus uniuerfi artifex fic i!
la difpofuittfic ilia machinatus efttut per fpatia cx\i  diuina Si  admirabili ratioe decur^
rerenuad efticiendas luccedentium fibi temporum uarietates. An Archimedes ficulus
concauo xre  fimilitudincm mundi ac figuram potuit machinaritin quo ita folem ac lu
nam compofijittut inarquales motus Si  cadeftibus fimiles conuerfiombus fingulis qua
fi diebus efficerent:& non modo deceffus (oils 8i  receffusiuel incrementa dimminutio
nefip luna::ucrum etiam ftellarum; uel inerrantium uel uagarum: dilpares curlus or>
bisille dum uertitunexhiberet (  Deus ergo ilia uera non potuit machinari Si  efficerej
quas potuit follertia hominis imitatione hmulare;' Vtrum ne igitur Stoicus fi aftroru
figuras in illo xre  pidas effidafip uidiflettfuo ilia confilio moueri diceret:a c non pod
us artificis jngenio Jneft ergo fideribus ratio ad peragendos meatus (uos apta: (ed dei
eft ilia ratio:qui fecit SC  regit omma.Non ipfo^ fiderum qua; mouentur: nam fi (olem
ftare uoluiflet:perpetuus dies utiqj eflet Jtem fi motus aftra no haberent: quis dubitat
fempitema nodem fuifle futuramfSed ut dei ac nodis uices eflent: moueri ea uoluit:
Si  tam uarie mouentut non mo lucis ac tenebra^ mutual uiciflitudines fierentiquibus
laboris Si  quietis alterna fpatia conftarent: (ed etiam frigoris 8C  caloris Si  diuerforum
temporum uis ac poteftastuel generandis uel maturandis frudibus coueniret.Q_ua
follcrtiam diumac poteftatis in machinandis itineribus aftrorum: quia philofophi no
uidebanttanimalia efle fidcra putauerunt:tanq pedibus 8i  (ponte non diuina ratione
procedcrennCur autem excogitaucrit ilia deustquis non intclligitf' Scilicet ne folis lu/
mine decedentemimium caeca nox tetris atq^ horretibus tenebris ingrauefccret: noce^
retep uiuentibus .Itacp Si  caelu fimul mfra uarietate diftixit:& tenebras ipfas multis mi>
nutifip luminibus temperauit.Q uato igitur Na(o (apietiustq till qui fapietix  fltude ✓
re (eputattqui (entita deolumina iliauthorroretenebraru depelleretinftituta»Iseu
Jib^ quo phenomena breuitcr coprehenditthis tribus uerfibus terminauitt
Tot numero taliq? deus fimulacra figura
Impoluit cadotperqj atras (parfa tenebras

DIVINARVM INSTITVTIONVM

Clara pruinofa iuflit dare Iumma nodi* Q^uod fi fieri non potefbut ftclk dii fintt
ergo nec (bl quidem nec luna dii efte poftuntrquoniam luminibus aftrorum non ratio
tie difteruntrfed magnitudine* uod ft hi dii non font: ergo nec caelum quide in quo
ilia omnia continentur*

Q_uod nec terramec aquamec pars aliqua munditnec totus tpfe deus eft ammatus:

ficut ftoici mentiuntunqui quod aftruuntjpariter 6C  euertunt* Ca.vi

Imili modo fi terra quam calcamustquam fobigimus:3C colimus ad uidum :

s deus non eftme campi quidem ac montes dii erunt. Sed hi non fonttergo ne

tellus quide uniuerfa deus uideri poteft* Item fi aqua qua feruit animantibus
ad ulum bibendi aut lauandudeus non eftme fontes quidemtex quibus aqua profluit*
Si fontes non funttne flumma quidemtqua: de fontibus colliguntur*Si ftumina quoq?
dii non fonttergo SC maretquod ex fluminibus conftat: deus haberi no poteft ♦ uod

fi neq: calumrnecp terrameq: maretquae mundi partes font: dii efte non poflunt: ergo
tie mundus quidem totus deus efbquem idem lpfi ftoici 3C animantem 3C  fapiente efte
contendunuEtpropterea deum in quo tarn mconftantes fuerut: utmhil didrum fit ab
histquod non ab iifcfem fueriteuerfum.Sic enim argumentanmrtfieri no pofte: ut Jen
fu careattquod fenfibilia ex fe generat*Mundus autem generat homincm: qui eft fin *
fo praeditustergo 8C ipfum fenfibilem efte Jtem fine fenfu efte non poflercuius pars ha.-
beat fenfiim Jgitur quia homo lenfibilis efbetiam mundo cuius pars homo eft: mefle
fenfum.Propofitiones quidem uerae funt:SC fenfibile efleqd' fenfu praeditu generat: SC
habere fenlumtcuius pars fcnfum auda fit*Sed affumptiones falfse: quibus argumeta
concludunttquia ncq: mundus generat hoiemmecp mundi homo pars eft: nam homi#
nem a principio idem deus fecit tq  SC mundum:8C non eft mundi pars homotficut cor#
poris membrum* Poteft enim mundus efte fine homine: ficut urbs SC domus ♦ Atqui
ut domus unius hominis habitaculum efbSC mbs  unius popu lit  fic SC mundus domici
hum totius generis humani.Et aliud eft qdPincolitf:aliud qcf colitur* Sed illi dum ftu#
dent id quod falfo fofcarpant cofirmaretSC fenfibile efte mundu SC deumtargumento^
fuoyt  confequentia no uiderunt*Nam fi mundi pars eft ho:8C lenfibilis eft mundustqa
homo fentit.Ergo quia mortalis eft homotmortalis fit8Cmundus necefte eftmec tantu
mortalistled etia omnibus morbis 8C paflionibus fubiedus:8C ecotrario: fi deus eft mu
dus:SC partes eius udq? imortales funnergo 8C homo deus eft: quia pars eft(ut dicitis)
mundi.Si hotergo iumenta 8C pecudes:8C oetera genera beftia^ SC auium SC pifcium:
quonia ilia eodem mo fentiut:8C mundi partes funt. At hoc tolerabile eft*Nam SC hare
colut aegyptiuSed res eo puenitmt 8C rana 8C culices SC formica dii efte uideant r> : qa SC
ipfis ineft fenfus:8C ex pte mudi funt Jta fempargumenta ex falfo petita: ineptos SC ab#
fiirdos exitus habent*Q_uid q? iidem ipfi aiunt: deoiy SC hominum caufa mundu efte
conftrudum quafi coem domumf Ergo nec mundus deus eftmec ammanstfi confirm
dusefbAnimans enim nonconftruitr’ fcdnafcit'’. Et fi eft adificatus: 8C fic utiq; tanq
domusttanq nauis*Eft ergo aliquis artifex mundi deus:8C feorfum erit mundus qui fa
(ftus efttfeorfum file qui fecitJam illud quidem repugnans 8C abfurdum: cp  cum cx le>
ftes ignestcasteraq? mundi elementa deos efte aftirmantfttem ipfum deum mundu diV
cunt .C^uomodo poteft ex deo^ multo^ aceruo unus deus cofi citfi  aftra dii funttmu
dus ergo non deus fed domicilium deo^ eft«Si uero deus mundus eft: ergo omnia ilia
quae funt in eotdii non funttfed dei mebrai qua: utiq: folius del nomen accipere no pof
funt*Nec enim rede quis dixerit membra hominis unius multos holes efleifed tamen,

LIBER. SECVNDVS

' non eft fimilis coparatio aialis & mundi.Animal.n.quia lenlu prxditu eft: SC  membra
dus habet lenfummec nili a corpore diuulfa putrefcut.Cuius igr rei fimilitudine gent
tnudus^Nimi^ lpG docetrcu fadu efteno diftitcnttuteetdiis SC  hoibus quail cots do/
mus.Si ergo cit coftrudus ut domusmccipfe deus eftrnec elemeta qua: funt ptes eius :
qa neq] domus hre dominum fui potefttneq^ ilia de quibus domus coftatv N on tantu
igitur ucritate:fed etiam uerbis luis rcuincuntunSicut enim domus in u(u habitatis fau
da per le nihil (entittdominoq; fubieda efttqui cam fecit autincolitata mudus p fe ni^
hil fentiensrfadori deo iubiacettqui eum in ulurn lui ftcit.

Q_d'dupliciter peccat infipientes:& q> auaritia lub obtetu religiois colif’ prxualete
ronettrad toe maio^:& q fuerit maioresrquo^ audorxtas prxiudicat^itati. C.vii
Vplici etgo ratione peccatur ab infipientibus*Primu q> elementa id eft dei ope
d ra deo prxfcrunt, Deinde quod elementoru iplbrum figuras humana fpecie
coprehenlas colunt.Nam foils lunxqp fimulacra humanum in modum format
Item ignis SC  terra: SC  mans qua: illi Vulcanum: Veftam: Ncptunum uocant: nec ele>
mentis ipGs in aperto litant, Tanta homines imaginum cupiditas tenettut iam uiliora
dicantur ilia qua: uera lunttauro Icilicet: gemis SC  ebore delectantur,Horum pulchri^
tudo ac nitor perftringit oculostnec ullam religionem putant ubicunqj ilia non fulle>
rint Jtaq? lub obtentu deorum auaritia SC  cupiditas colitur. Credunt enim deos amare
qcquid lpfi concupilcunttqmcquid eft propter quod furta:& latrocinia: SC  homicidia
quotidie lxuiunt: propter quod beila per totum orbem populos urbelq; (ubuertunt,
Conlecrat ergo diis manubias SC  rapinas (uas:quos certe necei le eft ibecilles ee ac lum »
tax  uirtutis expertestfi lubiedi lunt cupiditatibus:cur enim ealeftes eos putemus fi de
Gderant aliquid de terraC'Vel bcatosifi aliqua re indigetf Vel incorruptosrli uoiuptaa
habent ca:in quibusappetedis cupiditas hominum non imento damnatur (  Veniut
igitur ad deos: non tarn religonis gratia:qux nulla poteft ee in rebus male partis 8i  cor
ruptibilibus: q utaurum oculis hauriancnitorcm leuigati marmoris aut eboris afpi-
cianttut infignes lapillis SC  coloribus ueftes: uel diftinda gemmis fulgentibus pocu *•
la mlaaabili contempkaone contredent.Et quanto fuennt ornatiora templa SC  puL
chnora fimulacrattanto plus maieftatis habere credantunadeo religio eorum nihil ali
ud eft: q quod cupiditas humana miratur * Hx lunt religoncs quas libi a maioribus
fuis traditas pertinaciftime tueri ac defendere pcrfcuerant;ncc conlidcrant:quales fint
fed ex hoc probatas atqi ueras efte confidunt: quod eas ueteres tradideruntrtantacp eft
audoritas uetuftatismt inquircre in earn Icelus efte dicatur.Itaq? creditur ei pafliin tan
quam cognitx ucritati.Deniq? apud Ciceroncm fie dicit Cotta Lucillo, HabcsBalbe
quid Cotta: quid pontifex lentiat: fac nunc ego intclligam: quid tu fentias: a te enim
philoibphx rationem religionis accipere debeo.Maioribus autem noftris etiam nulla
ratione reddita rationis eft credere«Si credis:cur ergo rationem requiris quae poteft ef>
f icere ne credas«Si rationem requiris SC  quxrendam putas:ergo non credis Jdeo enim
quxris ut cam fequaris:cum inuencris docet tc ecce ratio:non efte ueras religiones deo
rum ;  quid fariesf Maiores nc potius: an rationem lequerisf Q  ux quidem tibi non
ab alio infinuata:led a te ipfo inuenta SC  eleda efttcum omnes religiones radicitus erui
ftu Si rationem mauistdilcedere te needle eft abinftitutis SC  audoritatc maioru:quo
niam id lolum redum efbquod ratio prxlcribit.Si autem pictas maiores lequi luadet
fatere igirur SC  ftultos illos fuiftetqui excogitatis contra ratione religionibus leruiut: SC
te ineptum quiid eolastquod falfum efte conuinceris* Sed tamen quoniam nobis ta tv

DIVINARVM INSTTTVTIONVM

topcrcmaiorum nomen opponitunuidcamus tamen qui fuermtmatofcsilJi: a quo^
audoritate difcedi ncfas ducitur.Romulus urbe conditurus: paftoresfinter quos ado
leucraOconuocauit.Cumq? his numerus condendas urbi parum idoneus uideret'scon
fb'tuit afilum*Eo paflSm confugerunt ex finitimis locis peliimi quiqj fine ullo conditio
nis difcrimineJta confiauit ex his omnibus populumtlegitq? in fcnatum eos; qui seta*
te anteibantrSC patrcs appel lauittquorum confilio gereret omnia:de quo fenatu f&op-
nus elegia^ fcriptor hsec loquit?:

Buccina cogebat prilcos ad uerba quirites
Centumulli in prato fiepe fenatus erat.

Curiaprsetexto nunc qua: nitet alta fenatu:

Pellitos habuit rufh'ca corda patres. Hi funt patresiquorum decretis cruditi  ac pru*
dentes uiri deuotiffime feruiebatJdq? uerum ac immutabile omnis pofteritas ludicet:
q? centum peliin fenes ftatu efle uoluerunt.quos tamenrut in primo libro didum eft)
Pompilius illexit:utdie crederent facratqua: ipfe tradebat. Eit uero q> illorum audo*
ritas tanti habeatur a pofteris:quos nemo cum uiuerentmeq? fummus neqj infimus af-
finitate dignosiudicauiu

Q^uod rationepotius innitendumefb8C qua: miracula fcripta funt ad confirmario
ncm erroris multoRu Ca.viii*

Vare oporteret m ea re maximenn qua uitse ratio uer fatunfi quencp confide*
q retfuoq? iudicio ac propriis fen fi bus mti ad inueftiganda SC profpiciedam ue

ritatemrq credcntem alienis erroribus decipi: tanq ipfum rationis cxpertem.
Dedit omnibus deus pro uirili portione fapientiammt SC inaudita inueftigare poflent
SC audita ppendere.Nec quia nos illi temporibus antecellerunt: fapicntia quoqj ante*
cefieruntrqux fi ommbus xqualiter datunoccupari ab antecedentibus non poteft.Ilfi
babilis eft  tanq lux SC claritas foJistquia ut ioJ oculo^dic fapientia lumen eft  cordis hu
mani.Q^uare cum fapererid eft ueritatem quxrere omnibus fit innatum: fapiennam
fibi adimunt:qui fine ullo iudicio inuenta maio$:pbant: SC ab aliis pecudum more du
cuntur.Scd hoc fallit:q> maio^ nomine pofito non putant fieri poffemt au t ipfi plus fa
plant: quia mmorcs uocantunaut ill i defipuerint:qu la maiores liominantur. Q_uid
ergo impedit: qn ab ipfis fumamus exemplufut quo illi qua: falfa inuenerat: pofteris
tradiderunttfic nos qui ue^ inucnimus:pofteris mcl iora tradamus«Supeft inges qux*
ftiorcuius difputatio no ab ingenio fed a feientia uemriqux pluribus explicada erit: ne
quid dubium ofo relinquat'’.jsjam fortafle aliquis ad ilia coftigiattqux a multis 8C non
dubiis tradunf’ audoribusteos ipfos quos docuimus deos no efletmaieftate fuam pfie*
pe oftedilTe SC,pdigris:8C fomniistSC auguriis:8C oracul is.Et fane multa enumerari pofi
fimt digna miracula. In primis illud q<J Adius Nauius fummus augur, cu Tarqnum
Pnfcu comonerettut ni hil noui facere incipetmifi prius eet inauguratus: eiq? rex arris
eius eleuas fide diceretmt cofultis auibus renuciaret fibi ut^ ne fieri pofiet id cb  ipfe 210
conccpifletraffirmaretq? Nauius pofle.Cape igit hanc inqt coteteaq? nouacida defiice
at ille incontater accepit ac lecuit.Deinde q>  Caftor 8C Pollux bello latino apef lacu Iu*
turns: uifi font equofe fudore abluetes: cum sedes eo^( qux iuda fonti craOfua (pote
patuiffet.Ide bello Macedonico eqs albis infidetes .P. Vatieno R oma node uenieti fe
obtuliflc dicun^nuciantes eo die rege Perfen uidu atq? captu: qdP paucis poft diebus
litterac Pauli ueru fuiffe docuerutJllud et mirabilciq, fimulac^ Fortunx muliebrisno
femel locutum efle traditAItem iunonis Monetx cum capris Vciisex militibus ad earn

LIBER. PRIMVS

'tranffercndam unusiocabundus ac ludens interrogaret: utru nc Rom am migrate uel
letfrelpodit uelle.Claudia quoq? propomtur in exemplo tniraculi. Nam cum ex libris
Sibyllinis Idxa mater diet accita:& in uado Tybcrini fluminisnauisin qua ueheba^ "•
tur)hxGflet:nec ulla U i comoueretur.Claudiam fcrunt qua: temper linpudica cflct ha
: bita:ob nimios corporis cultus dearn fubmiflis genibus oraflemt fi te caftam mdicaret
fuumcingulumtequeret.Itanauini qua:abommluuentutenonualuitcomoucri:ab
una mulierc efle comniotam.Illud xquc mirumiq? lue fxuetc Acteulapius Epi'dauro
accitusturbem Rornarn diuturna peftilentia li berafle pcrhibetuiiSacrilegi quoqj nu^ * n *t£-

merari poflunt:quo^ prxfentibus poenis iniuriam foam dii uindicafle creduntur. Ap
pius Claudius cenfoncu aduerfos relponfom ad teruos publicos lacra Herculis traftu
lillcnlummibus orbatus eft:& Potitiorum gens qux prodidit:itra unius anni tempus
exrinda cftJtem cenfor Fuluius cum ex Iunonis Lacinix templo marmoreas tcgulas
foftuJiflettquibus xde Fortune equeftris('quam Roma: fecerat)tcgeret:mente captus
efh& amtflis duobus filiis in lllyrico militantibus: fommo animi mcerore cofomptus
eft*Prxtedus etiam.M«Antonri Turullius cum apcf Coos euerfo Aelculapii luco elaf
fern fccifletteodem poftea loco a militibus Cx laris eft interfectus* His exeplis adiugitf
Pyrrhus: q foblaca ex thelauro Prolerpinx Locrefis pccuniamaufiragium fecit: ac uici-
nis dex littoribus illifos eft:ut nihil prxtcr earn pecuniam incolume repperiret: ♦ Ceres
quocy Milefia multum fibi apud homines ueneratioms adiecit;Nam cum ab Alexam
dro capta ciuitas effettac milites ad earn fpoliandam irrupiflent:omnium oculos repo
te obicdus folgor ignis cxtinxit.Reppenuntur etiam fomnia:qux uim deoy uideantf
oftcnderc.Tybeno nanq? Attinio homini plebcio per quietem obuerlatus efle Iuppri
ter dicitur:& prxcepifle ut confolibus 8C  fenatu i nundaret ludis circcnGbus proxunis
prxfoltorem libi diipl euifletq? Antonius Maximus quidam ucrbcratum teruum fob
furca medio circo ad fopplicium duxcratrideoqj ludos inftaurari oportcrc.Q^uod cu
ille neglexifletteodem die filium perdidifleripte autem graui morbo eft correptus»Et
cum rurfoseandem imaginem ccrncrcttquxrcntem fads tie pcenap pro negledo ira>
perio pependiflettledica dcktus ad cofoles:& omm re in fenatu expofita recepifle cor
poris jfirmiratemjfoilq? pedibus domum redn’fleJllud quoq? fomnium nominoris fu^
itadmirationistquo Cxlar Auguftus dicituf efle teruatus. Nam cum bello ciuili BrU/
tiano implicitus graui morbo abftinere a prxlio ftatuiflctimedico eius Artorio Miner
ux fpecies obuerlata efttmones nc pptcr corporis imbecillitate caftrs ie cotineret Cx
fardtaqi in acie ledica platus eddodeq; die a Bruto caftra capta font ♦ Multa prxterea
cxempla fimilia pofluntpfcrri: led ucreor ne fi fuero in yjpafitionc rerum contrariaip
diutius immoratustaut oblttus efleppofiti uidear: aut crimen loquacitatis incurram«

. Q^uod per inuidiam diaboli intrauit mors:& pullularunt radices erro^.Etqjdeus
iplenatura eftiqui materiam primordialem 6C omnia fecit ex mhilo, Ca fix

Xpona igr oiumifto^ roncm:quo facilius res difliciles dC  oblcurx intelligant
e 6C  has oes fimulatas numinis prxftigias reuelabotqbus indudi holes a uenta

nsuia logins rcceflerut:fedrcpetalongealtiust ut ftqsad legendu expsueri 86
ignarus acccfleritunftituaf’ atq; itelligat: q> tande lit caput ho^: 8C  ca malo^:& lumine
accepto foos ac totius generis humani pcrlpiciat errores»Sicut mater fine exemplo go
nuitific ineftabilitcr pater genuifle crededus eft coxtemum.Dc matre natus eft: q ante
iam fuit dc patre:qui aliquando non defoit«Hoc f ides eredat: intelligcntia non reqrat.

Nc aut non inuentum putet incredibileiaut repertum no eredat lingularc.Cueflet de

DIVINARVM INSTITUTION VM

us adexcogitandum prudcntiffimusrad faciendum fblcrtiffimusjanreq ordiretur hob
opus mundi:quoniam plcm& confumati boni fons mipfo eratriicut eft Temper: ut a<r
eo bono tanq riuus oriretunlongeq? profkeret:produxit fimilem fin fpiritum:qui eet
uirtutibus dei patris pra:ditus.Q_uomodo autem id uoluerit: in quarto docere cona*
bimur libro.Dcindc fecit alterumnn quo indoles diuina: ftirpis non permanfit, Itaqj
fuapte inuidia tanqueneno infe&us cft:& ex bono ad malum tranfeendit: fuoq? arbi>
trio quod a deo illiliberum datum fuerat:contrarium Tibi nomen adfciuit. V ndc ap>
. paret cundorum malorum fbntem efle liuoremJnuidet enim illi anteceftori fuo: qui
deo patri perfeuerando turn probatus:tum etiam earns eft. Hunc ergo ex bono per ,fe
malum eftedum gr xci  AidjidAov appellantmos criminatorem uocamus:q? crimina
in qua: ipfe illiiinad deum deferat.Exorfus igitur deus fabricam mundmlium primu
SC  maximum filium praefecit operi uniuerloieoq; fimul SC  confiliatore ufiis eft SC am,
fice in excogitandis: ornandis: faciendifq^ rebus: quomam is SC  prudential ratione
SC  poteftate perfedus cft:de quo nunc parcius:q> alio loco SC  uirtus: & nomen eius SC
ratio enarranda nobis crinNemo qua:rat ex quibus ifta materiis tarn magna: tarn mi
rifica opera deus fccerinOmnia enim fecit ex mhilo,Ncc audiendi fimt poctx: q aiut
chaos in prinripio fuiflerid eft confu fionem rerum atq? clcmcntorum.Poftea uero di
remiffe omnem lllam congeriem:Gngulifq; rebus ex confufb aceruo feparatis in ordi>
ncmq; difeerptis:inftruxiflc mundum panter SC  ornallctquibus facile eft relpondere
poteftatem dei non mtelligentibus; quern credunt nihil cfticere poffe nifi ex materia
fubiacente ac pra:parata:in quo errore etiam philofbphi fuerunt, Nam Cicero dena*
tura deorum difputans ait fie : Primum igi tur non eft probabile cam materiam reru:
unde orta Turn omnia:efle diuina prouidentia effedam. Sed habere SC  habuiile uim:
SC  namram fiiam* Vt igitur faber cum quid adificaturus eft : non ipfe facit  materiam:
led ea utitur qua: fit parata:fidorq? item cxva :fic ifti prouidentia diuina materia pra:
fto efle oportuitmon quam ipfe facerettfed quam haberet paratam ♦ Q_uod fi non eft
a deo materia fadatne terra quidem:& aqua:& aer: SC  ignis a deo fadus eft, O quata
fiint uitia in his decern uerfibus * Pnmum q, is qui in alns difputatiombus SC  libris fere
omnibus prouidentia: fuerit aftertor: SC  qui acerrimis argumentisimpugnaucrit eos:
quipuidcntiam non efle dixeruntadem nunc quafi proditor aliquis aut tranftuga fc,
uidentiam conatus eft tollcrean quo fi contradicerc uelis:ncc cogitatione opus efftnee
labore:fua illi dida recitada funt.Nec enim ab ullo poterit Cicero q a Cicerone uehe*
mennus rcfutari.Sed concedamus hoc more & inftituto acadcmico^: ut liceat homi-
nibus ualde liberis dicere ac {entire qua: uelint:fententias iphus cofidcrcmus. Non eft
inquit pbabile materiam rerum a deo fadarmQ_uibus hoc argumentis docesT Nihil
enim dixifti quare hoc non Gtpbabile Jtaq? mihi econtrario uel maximepbabile uide
turmec tamen temcre uidet cogitati plus eife aliquid in deo:quempfedo ad imbecih
litatem hominis redigisxui nihil aliud q opificium concedis. Q^uomodo igit ab ho^
mine diuina ilia uis diftert:fi(ut homojlic etiam deus opeindiget alienaflndigetaute
fi nihil moliri potefbnifi ab altero illi materia miniftret .quod fi finimpfeda: utiqj uir
tutis eft:SC erit iam potendoriudicandus materia: mftitutor,Q_uo igit nomine appel
Iabitunqui potentia deum uicitfSiquidem maius eft propria facere: q aliena dilpone
re,Si aut fieri nonpoteft:ut fit potentius deo quicq:quem necefle eft perfecta: efle uii>
tutis:poteftatis:rationisddem igitur materia: fictor efftqui Sirerum ex materia confta
tium.Neqj enim deo non faciente SC  inento efle aliquid: autpotuit aut debmt«Sed pi»

Liber secvndvs

babifeeftiflcjaitmatemni refum & habere &habuiflcnaturanj foam SCuimt cjtiatfci
turn potuit Habere nullo dantcfquam naturam nullogenerant^Si habuit uimrabalri
quo dam fumpfit.A quo autem lumere nib a deo potuitfSi habtsit naturamtqux Utiq>
a nafcedo diciturtnata eftta quo autem nifi a deo potuitqicrearifNatura enim qua du
<itis orta efle ommatfi confilium non habettefficere nihil poteft • Si autem generandi
autfariendi potens eftthet ergo confiliumt&^pterea deus fit necefle eft, Nccaliono*
mineappcllari poteft ea uisrin qua eft SC^puidentia excogitandi:& (bllcrria potcftafcp
facieridi.Melius igitur Seneca omnium ftoicoy acutiftimu stqui uidit nil aliud efle tsa
turam q deum.Ergo inquit deum rio laudabimustcui naturalis eft uirtus i nec enim i'L
tam dicucit ex ullonmo laudabimus.quis enim naturalis ilia ei fittfibi illam deditr quo
niam deus ipla natura eft.Cur igitur ortum re^ tribuis naturx ac detrahis deof in eo*
dem luto hxfitanstucrluram fol uis. A quo enim fieri negastab eodem plane fieri mum
*o nomine confiteristfcquitur ineptiftima compado: ut faber inquit cum quid xdifica
turus efttnori ipfc facit materiatfcd utitur catqux Gtpatatfuftorqj item cxra. Sic ifti £
uidentix diuinx materia efle prxfto oportuittnon qua ipfc faceretrfed quam heret pa
ratamtimmo uero non oportuit.Erit enim deus minoris poteftatis : fi ex pato facit q<£
eft homtnis.Faber enim fine ligno nihil xdificat; quia lignum ipfom fiicere no potrik
Non pofle autem imbecillitads eft humanxtdeus uero facirfibi ipfc materia quia pot*
Pofle enim dei eft :na fi no potefttdeus non eft,Homo facit ex eo quod efttquia p mod
talitatem imbecillis efttper imbecillitatem definite ac medkx ptaris* Deus autem fid
cit ex eo quod non efttquia per xtetnitatem fortis efttper fortitudinem ptaris imenfxj
qiix fine ac modo careattficut uita fiuftoris • Q_ uid ergo mirum fi fa&urus mundu de
Ustprius materia de qua faccrettprxparauit ex eo quod non erat f  quia nefas eflet deii
aliunde aliquid mutuameum in  ipfc uel ex ipfc fint omnia. Na fi eft aliquid anteillil r
facftum:& quicquid non ab illo fadum efttptatem dei3C nomen amittct.At enim ma* ;
teria nunq fada efttfic deus qui ex materia fecit mundum. Duo igitur conftituuntuf
xtema:& quidem inter Ce  contraria: quod fieri line difcordia & pcmicie non poteft.
Collidat enim necefle eft catquo^ uis & ro diuefa efb fi utracp xterrta efle no porerut f
fi repugnant:quia fuperare alterum necefle eft.Ergo fieri no poteft quin xterni natui
fa fit fimplextut lhde omnia uelutex fontedefcetiderim. Itaqt aut deus ex materia or
tus efttaut materia ex dcotquid horum fit ueriustfacileeft mtelligi. Ex lu's enim duo*
bus alterum fe nfibile efttalterum caret fcnfu. Poteftas facicndi aliquid no poteft efle
tiili in eotquod fcntittquod fapittquod cogitat tquod mouetur. Necincipi aut fieri?
autconfomari quicq poteftmifi fuerit ratione premium .Etquemadmodum fiattan*
teq efttaUt quemadmodum conftct poftq fuerit effedum.Dcntqt is facit aliquidtqui
hetuoluntatemadfaciendumtSCmanusadidtquod uoluit implendum.Q_uodaut
infcnfibilc efttiners 8C turpidum temper iaccttni hil ide oriri poteft: ubi nullus eft mo>
tus uoluntarius. Nam fi omne animal rone conftat* ccrte nafci cx eo no poteft: quo<f
roneprxditum non efttnec aliunde recipi poteft idtquod ibi unde petit''tnoncft.NcC
tamcn commoueat aliquem: q> animalia quxdam de terra nafci uidentur.Hxc enim
non terra per fc gignit: fed fpintus denfine quo nihil gignitur.Non ergo deus ex mate
riatquia fcnfu prxditum ex infcnfibilitfapiensex brutotimpatibile de patibilitexpers
corporis de corporalitnunq poteft oriritjed materiapotius cx deo cft.Q uicqd enim
eft folido & incontratftabili corporetaccepit externam uim.quod acripit uimtdiflblu
bdeeftjquod difloluitur mtenbit: quod interiuortum fit necefle eft:quod Urtum eft j

DIVINARVM INSIT VTIONVM

habuit fontem unde oriretunid eft fadorem aliquem tcnticntem:prouidum:perituq}
faciendi.Is eft profcdoncc ullus alius q deus.Q__uin quonia tentu:rone;prouidcntia;
potcftatetuirtutc prasditus cft:& animaria SC  inanimata creare SC  efficere poteft ; quia
tenet quomodo quidq? fit faciendum.Materia uero temper fuifle non potefbquia mu
tationem non caperctrfi fuiflet.Q_ uod enim temper fuiutemper efle non defimt:& ui*
de abfuit principiumrabeflc hinc et finem necefle cft.Q_ uinetia facilius eft ut id quod
huit initium:fmc careattq ut heat finemtq? initio caruin Materia ergo fi facia non eft :
nec fieri ex ca quicq potcfhSi fieri ex ca non poteftmec materia quidem erit ♦ Materia
cnim eft ex qua fit ahquid.Omnc autem ex quo finquia recipitopificis manu deftrui*
tur tSC  aliud elle incipit.Ergo quonia finem huit materia: turn cum factus eft ex ca mu
dus:& initium quocp huiuNam quod deftruitunaedificatum efbquod idluimnaiJiga
tumrquod finitunincacptum eft.Si ergo ex comutationc ac fine materia colligic huiiic.
principiumia quo alio fieri nifi a deo potuitfSolus igitur deus eft qui fadus non elhdt
iccirco deftruere alia potetbipte defti ui non potefbpermanebit temper in eo quod ku
ittquia non eft aliunde gencratus nec ortus:nec natiuitas eius ex aliqua alia re pendet:
qua: ilium mutata difloluat.Ex teipto eft:ut in primo diximus libro. Et ideo talis eft
qualem fe etle uoIuit:impalTibilis:imutabiIis:mcorruptus:beatus:a:ternus.Iam uero il
ia conclufio qua tententia terminauit Tullius multo abturdiorrq? fi materia inqt a deo
eft fadamcc terra quidem:& aqua:SC aer:& ignis a deo fadus eft: q calide picuiu pra>
tcruolauit.Sic cnim tuperius illud aflumpfit: tanq probatione non indigere t: cum id
multo eflet incertius q illudrproptcr quod aflumptum eft • Si non eft inquit a deo fa
da finateriamec mundus a deo fadus eft. Ex faltp maluit colligere quod falfum eft; q
ex uero quod uerum.Et cum debcant incerra de certis probarnhic probationem fonu
pfitcxincertotad euertendum quod eratcertum. Nam diuina prouidentia eftedum
etle mundumtut taceam de termaximo Trimegiftofqui hoepradicat: taceam de car *
minibus Sibyllarumtqua: idem nunciatf Taceam de prophetis:qui opus nudi acopi
ficium dci uno tpiritu ac pan uoce teftant. Etiam inter philofophos peneumuerlbs
conuenit. Idem etpythagorici: ftoici: peripatcticnquac funtprincipales omnium dri
fciplinac. Deniqj a prknis illis feptem fapientibustuti a Socrate ufq; ad Platoncm pro
confeflo SC  indubitato hitum eft: donee unus multis poft tacculis exdtit delirus Epicm
rus:qui auderctnegare id quod eft euidcntifiimum; ftudio tcilicct inueniedinoua ut
noie fuo conftimeret difciplinam.Et quia nihil noui potuit repperire: ut tame ditleru
tire a ca:ten's uideretunuetera uoluit uertere: in quo ilium circunlatrantcs philotophi
oes coargucrut, Ccrtius eft igfri mundu puidentia inft rudu; q materiapui detia con ■*
globatam. Qjjare no oportuit putareiccirco mundu non ee duinapuidcnria fadu;
quia materia eius diuina prouidentia facia non fit:fcd quia mundus diuina prouidem
tia fitcfFcdus:& matenam eflefadam diuinitus. Crcdibilius eft enim matcriam po ✓
tius a deo fadamjquia deus omnia poteftrq mundum a deo non efle fadumtquia fine
mente:ratione:confilio nihil fieri poteft. Verum hax non Ciceronis eft culpa:fc feda:
Cum enim futcapiflctditpurationemtqua dcorum naturam tolleret: de qua philofo.*
phigarnebanttomnem diuinitatem ignorantia ucri putauit efle tollcndain .Itaq; de*.
os potuit tollcrctquia non erant.Cum autem prouidentia diuinam qux  eft in uno deo
conarctur cuertcreiquia ueritatem niri coepcrattdeficientibus argumentis: in hanc fo*
ueam neeeflario dccidittunde fi-extricatfe non poflet * Hicergoillum teneo hacrcntetn
teneo defixumtqua Lucillius(qui contra diflerebat>bmutuit. Hie eft ergo cardo r<*

LIBER SECVNDVS

namhicuertun^ oiaiixplicet te Cotta fipottcx hac uoragine proterat argumcntarqui
bus doceat temper fuiile materiarmquam nulla prouidentia effecerit* Oftendat quo*-
modo quicq ponderofum & grau«aut efle potuerit fine audore taut immutari ualue
iitrac defierit efle quod temper fuit:ut inciperet efle quod nunq fuit. ux  fi docuerit
turn demum aftenrianne mundum quidcm diuina prouidentia conftitutum: & tame
fic aflennanut aliis ilium Iaqueis teneam.Eodem enim quo nolit reueletur: ut dicat 8C
materiamjde qua mundus eft:& mundum qui de materia cftmatura extitiilexum cr>
go ipfam naturam deum cfle contendam.Nec enim poteft faccre mirabiliand eft ma¬
xima rone conftantiamifi qui habet mentem:prouidcntiam:poteftatcm. Ita fiet ut do
us feccritomniatnec quicq efle poflit omnino: quod non ongincm a deo traxerit. At
idem quotiens Epicureus eft:& non uult a deo fadum efle mundum: qusrere iolet q
bus manibusrquibus machinis:quibus uedibus:qua molitione hoc tantum opus fece
rit, Videret fortafletfi eo tempore potuiflet efletquo deus fecit. Scd neperfpicerctho-
mo dei opcratnoluitcum iuducerem hunc mundum: nifi perfedus omnibus: fed ne
induci quidem poterat.Q uomodo enim fobfifteretrcum fabricaretur deluper csduj
terra fubtus fundarctuncum fortafle humida uel nimiis rigoribus corporata cocrefee*
renttucl igncis caloribus incoda & fblidata durefeeret. Aut quomodo uiuerct (die no
dum inftituto: nec frugibus ac aialibus natis( Itacp necefle fait hoiem poftremo fieri?
cum ia mundo caeterifep rebus manus fumma eflet ipofita.Denkp fanda: litter# docet
hoiem fuifle ultimu dei opus: 8C  fic indudum fuifle in hunc mundu: quafi in domum
iam parata 8C  mftruda.Illius enim caufa fada funt oia.Idem et poetsefatent?« Quid!
us^ptedo iam mundo & uniuerfis aialibus figuratis hoc addidit:

Sandius his aial mentitep capaaus a\tx
Deeratadhucr&T quod dominariin cartera poflcf

Natus homo eft. Adeo ncfas extimadum cflrea fcrutari: quae deusuoluiteflecaelata*
Verum ille non audiendi aut diteendi Audio requirebatrted falleditquia cofidebat no-
mi'ncm id pofle dicere. Q uafi ucro ex hoc putadum fit non efle h xc  diuinitus fada y
quia quomodo fada fint: no pot prouideri.An ru ctfi educatus in domo fabrefada 8C
ornata nulla unq fabricam uidiflestdomum illam putafles non ab hcie efle aedificata:
quia quomodo aedificetur ignoraresJdem protedo de domo qu#rercs:quod nunc.de
mundorequirisrquibus mam bus:quibus ferramentishomo tantaefletopamolitus i
maxime fi faxamgentiaamenfa caementatuaftns colunastopus totum fablime & excel
fam uideres.Nonne hxc  tibi humana^ uirium modum nidcnt'’excederef' quia ilia no
tarn uiribustq rone atcp artificio fada efle neteires. q> fi homo in quo nihil perfedu eft
tamen plus efficit rone:q uircs ciusexiguae patiatur: quid eft cur incredibiie tibi efle ui
deaturtcum mundus dicitur fadus a deotin quo(quia perfedus eft) nec fapientia po
teft habere terminumtnec fortitudo menfara( Opera ipfius uidetur oculis: quomodo
autem ille teceritme mete quidem uidentur: quia (ut Hermes aiCmortalis lrnmomh
temporale perpetuo:corruptibile incorruptoppinquare no poteft: id eft propius acce
dere:& intelligentia (ubteq: & ideo terrenu adhuc aial rerum cadeftium perfedionem
non capittquia corpore quafi cuftodia teptum teneturtnimis foluto ac libero tenfucef
nat omnia.Sciat igitur qinepte fariattqui res inenarrabiles qu^ritidoc eft enim modu
conditionis fuc tranfgredimec intelligere quoufq? homini liceat accedere. Deniq? cum
apperiret hoi ueritatcmdcustea tela fare nos uoluit : quae interfuit hoiem lcire aduiti
contequendu.Q^uae uefo ad curioiam &  ^pfanam cupiditate ptinebattreticuittut area

c it ■

-

DIVINAR.VM INSIT VTIONVM

tta cficnt, Q_uid crgoquacrisrqua: necpotes fcircfNcc fi fdastbeatior Gas, Pcrfcdac
in homine fapientiatfi & deum die unum:5£ ab lplo efte fa&a uniuerfa cognofcat, '

Q_uod dcus quattuor elcmcnta diftinxit:& quattuor quahtates; 8C  quattuor tem>
pora :&q?ex calore SC  humore fit uita: SC  quare homines igne: cetera aialia aqua
magisutantur. . Ca,x, :

V nc quoniam refutauimus eosrqui de mundo SC  fadore eius deo aliter lentil,
n unt:q uentas habetrad diuinam mundi fabricam rcucrtamundc qua in arca>

nis lands: religionis Iris traditf'. Fecit igitur deusprimum olum cdum;&in
fublime fufpenditiq? diet icdes iplius dei conditoris. Deinde terram fundauit ac cado
fubdidittquam homo cum ceteris animalium genenbus incoleret,Eam uoiuit bumo^
re circuflui 8C  c6tineri:fuum uero habitaculum diftinxit clans lumimbus: 8C  impleuit
foie Ccilicet lunarq? orbe fulgenti:& aftrorum micantium Iplendentibus fignis adorna
uitttenebras autcm quod ell his contrariumtconftituit in terra,Nihil enim per le con-
tinet luministnifi accipiat a cxlotin quo pofuit lucem pcrcnnem: SC  fuperos SC  uita per
petuam,Et contra in terra tenebras SC  inferos SC  mortem, Tanto enim hxc ab illis fupi t
oribus diftanttquatum mala a bonis:& uitia a uimmbus Jplius quoqj terra: bfnas par
tes contrarias inter le dmcrfafqj conftituitdcilicet orientem occidenteqj: ex qui bus ori
ens deo fimilis cenletunquia ipfe luminis fons St illuftrator eft rerumtSt q> onri nos fa.
ciat ad uitam lempiternam, Occidensautem conturbatxilli prauaeq* mcnti afcnbit:
q? lumen ablcondattq? tenebras temper inducat,Et cp homines faciat occidere: atqj im
terire peccatfs»Nam ficut lux orientis efbin lucem autem uita? ratio uerlatunfic occide
tis tenebrx fimt.In tenebns aut mors SC  interims cotinetur, Deniqj alreras partes cade
ratione dimenluseftjmeridiem ac teptentrionem: qux partes illis duabus ioaetateiu
guntur.Ea enim qua: eft lolls calore flagrantiortproxima e(i:SC  cohxret orienti, A t ib
la qua: frigoribus SC  perpcmo gelu torpettciuldcm eft cuius extremus occafas, Nam
ficut cotrarix funt lumini tencbrxnta frigus calori. Vt igitur calor lumini eftpximus:
fic meridies orienti.Vt frigus tenebrisnta plaga teptentrionis occafui, Q^uibus lingu-
fis partibus (bum tempus attribute, Ver Icilicct orientuxftatem mei idionali plagx:oc
cidentis auttunus: leptentrionis hybernus Jn his quoq; duabus partibus:mendlonali
SC  feptecrionali figura uita: SC  mortis continetunquia uita in calore eft; mors in frigo^,
re,Sicut autem calor ex igne eftnta frigus ex aqua, Secudum harum partium dimem
fionem diem quoqj fecit ac nodem;qux fpatia SC  orbis tcmporum pcrpetuos ac uolu
biles quosuocamusannostalterna per uices lucceftioe conficiat, Dies quem primus
oriens lubminiftratdei fit necefte efttut omnia quxcunq? meliora funt,Nox aut quana
occidens extremus inducitteius lcilicet quem dei efle xmulum diximus, Q_ux duo et
in hoc praelcius futurorum deus fccittut ex his SC  uerx religionists: fal farum fuperftiti
onum imago qnxdam oftenderetur.Nam ficut fbl qui oritur in diedicet fit unus: urn
de folem efte appellatum Cicero uult uiderteq? oblcuratis fideribus folus appareat: ta*
men quia uerum ac pertedx plenitudinis lumen eft:Sd calore potiflimotSi fulgorc cla
riffimo illuftrat ommanta in deo licet fit unustSC maieftas SC  uirtus SC  claritudo pfeda
eft.Nox autem quam prauo illi Antithxo dicimus attributateius ipfius multas SC  uari
as religiones per fimilitudinem dcmonftrat.Q^uanuis enim ftellx innumerabiles mb
care ac radiare uideanturttamen quia non Hint plena ac folida lumina: nec caloris per^
ferunt quicq :nec tenebras multitudine fua uincunt. Duo igitur ilia principalia inueni
tintunqux diuerfam SC  contrariam fi.habcnt potcftatenncalor SC  humor qux mirabb

LIBER SECYNDVS

I^dfdisadfujdentattda ^gfgfiendaomniacxcogita’uit. Namcuttiuiptusefieififi^
ealore SC  ignitmfi ardorem uimq? eius admixta humor is a c frigorismatcria temperaft
fettnec na lei quicqtnec cohaererc potuifiettquin ftarim coflagratione internett quicqd
iffe eecpiftri. Vnde SC philofophi quidam 8C poette difcordi concordia mundum coiv
flare dixerunttfed rarioncm pemtus non uiderunt.Heracly tus ex  igne nata efie omnia
dixit.Tales Milcfius ex aqua.Vterq? uidit aliquidtfed errauit tame utcrqj.quod alter#
Btrurn fi (olum fuiftettneq^ aqua nafei ex igne potuifletinec^ rurfus ignis ex aqua. Sed
eft Herius fimul ex Utroqt permixto cunda generari .Ignis quidem permilceri cu aqua
fcon potefbquia funt utraq? inimica:& fi cominus ucncrinttaltcrutrum quod fuperaue
liteonficiatalterumnecefteefttfed eo^ lubftantia: permifccri poftunt.Subftatia ignis
ealor efttaqua: humor.Rede igitur Ouidius? *

Q uippe ubi tempenem (ump(ere humorq^calorcg
Coneipiunt:& ab his oriuntur cunda duobus. ■

Cumq; fit ignis aqua: pugnaxtuaper humidus omnis

Res creat:& difeors concordia feetibus apta eft • Altcrumenim quafi mafeulinu ck
rnentum eftetalterum quafi fcemininunualterum adiuumralterum patibile. Ideocj a
ueteribusinftitutumefttut(acramento ignis SC aqua:nuptiarumfeedera fancianturs
op  feEtus ammantium ealore SC  humore corporentunatqj animentur ad uitam. Cum
tnun coftet omne animal ex anima SC  corporctmateria corporis in humore efttanimae
in calore.Q^ uod ex aumm feetibus datur (cirit quos craft! humoris plcncs nil! opifetf
ealor fuerit:ncc humor poteft corporarnnec corpus animan. Exulibus quoq? ignis SC
aqua interdict (olebat.Adhuc emm uidebaturnefas: quismalos tamcn homines (up *
plicio capitis afti'cere.Interdido igitur ufu earum rcrum: quibus uita conftat hominu
perinde habebatur: aefi eftet qui cam fententiam excarpcrat:rnorte muldatus. Adco
ifta duo elementa prima (unt habitatutnec ortum hoministnec fine his uitam credide
lint pofte conftare.Horum alterum nobis comunecft cum artcris animantibustaltcis*
foil homini datum.Nos enim quoniam cadefte atcp immortale animal fumusugneuti
munqui nobis in argumentum imortalitatis datus cfttquoniam ignis e cado efttcuius
fiatura^quia nobilis eft:& rurfum nititur(uitae cotinct rationem. Cetera uero animat
Iia quoniam tota funt mortaliattantumodo aqua utuntun quod eft clemcntumcprpo
rale atep terrenum. Cuius natura quia nobilis eft ac deorfum uergenstfiguram mortis
©ftcndit.Ideo pecudes neep in cadum fufprciunttncq; rcligioncs fentiunt: quoniam ab
his ufus ignis alienus cft.Vndc autem uel quo dcus hxc duo pricipaliatigncm SC  aqua
uel acccnderittucl cliquaucrittfblus (cire poteft qui fecit.

Q^uod creato mundo fada animalia propter hoies (untt& tandem homo lpfe. Et
quid fit q? poette finxerut Deucalioncm holes rcparaftct& q. Ariftotclcsfalfum piu
tauit mundum cfic <eternum:5C qua: (unt tres partes. Ca.xi*

Onfumato igitur mundo:animalia uariis generis diftimilibus formis SC  ma *
e  gna SC  minora ut fieret impcrauit.Et fada (unt bina: id eft diuerJfifexus fingu

latex quorum feetibus &acr:&terra:S£ maria copleta funt. Deditqthis omni#
bui generatim dcus alimcnta dc tcrra;ut u(ui homini efte poftct.Alia nimiru adcibosj
alia uero ad ueftimcntum.Q^ use autem magnarum (unt uiriutmut in cxcolenda terra
muarent:unde dida funt iumeta.Itarebus omnibusmirabili defcriptione compofitis
fegnum fibi atternum parari coftituittK inumcrabiles aias procrearetquibu&imbr^li#
iatern daret,t'um fecit lpfe fibi

1  DIVINARVM IJHSUVnONVM

fbrmamtqua nihil poteft efie perfe&iusihoiem figurauic ex Iimo terratunde ho nun*
cupatuseft:q> fit facftus ex humo. Dcniq? Plato humanam formam theoidem efte ait*
Et Sibylla quae dicit:

e ikon ectt avepcoTros jLuHAoybv cxpedvixoi/crd: id eft imago eft homo mea ratione
rcStam habes ♦ De hac hommis fictione poet# qucqj quis corrupte: tamcn non aliter
tradiderut.Nanq? hominem de luto a Pronmheo factum efte dixerut, Res eos nofe*,
fcllit:fed nome artificis.Nullas enim htteras ueritatis attigerat: fed  quaeprophetarum
uaticinio tradita in iacrario del cotinebantur: ea de fabuiis 8C  oblcura opinione colic*
tfta 8C dcprauata:ut ueriras a uulgo folet uariis lermonibus diflipata corrumpi; nulla
non addetcaliquid ad id quod audieraucarminibus Iuis comprehendcrur. Ei hoc qui
dem ineptc:q> tarn mirabile: tamq; diuinum opificium homini dederut .Q uid enim
opus fuit hominem deluto fmgi:cum poflet eadem ratione gencrari: qua iple Prom#
theus ex Iapeto natus eltfqui fi fuit hotgenerare hominem potuit faccrc no potuit.Ue
diis aut ilium no fuifte:pccna eius in Gaucafo mote declarat. Sed neq? patre ipfius Jape
tumtpatruuqj Titana quifqdcos nuncupauit: qa regni iublimitas penes Saturnum lo
lum lumper quam diuinos honorcs cum omnibus iuis pofteris colccutns eft. Mulns
argumeris hoc figmentum poctarum coargui poteft.Factum efie diluuium ad perde*
dam tolledamqj ex orbe terr# maliciam coftat inter omnes. Idem enim 8C philoiophi
6£ poetactlcriproreftp rerum antiquarum loquutur: in eoq; maxime cum prophetaru
lermone coftntiunt.Si ergo catacly fmus a deo fadtus eft: ut maliciafqua; per nimiam
ir.ulritudincm increueraCperderetunquomodo fidtor hois Prometheus fuit: cuius fi
hum Deucalionem iidem ipfi obiuftitiam lolum efte dicut feruatumiquomodo unus
gradus & una progenies orbem terra: tarn celetitcr  potuit hoibus implererSed uidcli*
cet hoc quoq? fie corrupei ut:utillud liiperius: cum ignoraretm quo tcmporecataclyf
mus fit fadtus in tcrra:& quis ob iuftitia mcruentgencrc humano pcrcunte faiuari: X
quomodo aut cum quibus leruatus fit:qu# oia poetic# littci# docet. Apparet fallum
eftequod de opificio Promethei narrant. Verum quia poetas dixera non oio mentiri
foleretfed figuris inuoluere SC oblcurare qu# dicantmo dico efte metitos: fed primum
cium Prometheum fimulac^ hois formaftc de pingui SC moli luto. Ab ccKp nata ei ;e
prime artem ftatuas SC fimulacra fingendi.Siquide louis temponbus fumquibus pri*
mum templa coftituuSC noui deo^ cultusefie coeperunt:fic uentas fucata medacio eft
& illud quod a deo fadtum ferebatunhomini q opus diuinum imitatus efttccepit aferi
bi.Cetcrum fidb ueri ac ui ui hominis e iimo dei eft:quod Hermes quocp tradit: q no
tantum hominem ad imagincm dei faeftu efie dixit a deoiled etiam illud explanare te*
y  ptauitrq fubrili ratione lingula queep in corpore homims tnebra formatterit:cum cap

nihil lit quod no tantundem ad ulus neceflitate qtum ad pulchritudinem ualcat. Id ue
ro etiam ftoicPcum de prouidetia difierunt)facere conatur:8C fecutus eos Cicero plu*
nbus quidem locis.Sed tamcn materiam tarn copiofam 8C uberem ftridtim contingit:
quam ego nunc iccirco pmcreo: quia nuper proprium de ea re librum ad Dcmetria*
num auditorem meum Icnpfi.Illud hoc loco praterire non pollum: q> errantes philcv
fophi quidam aiunt homines caeteraq? animalia fine ullo artifice orta efte de terra. Vtj
de illud Virgilianum eft:

Terrea progenies duris caput exmlit amis» Et hi maxime fuerunt in ea lententia:^
efte prouidentiam negant.Nam ftoici animantium fabricam diuinae follerti# tnbuut
Anftoteles aut labore ft ac moleftia liberauitidices ftmpmundu fuiftcJtacp uthuma*

LIBER SECVNDVS'/.'' V ' i

• awn genus 5t  extern qux in eo funtnnitium non haberctfed fuifle (emper: ac lempfiv
ie*Scd cum uidcamus fingula quaeq? animalia qua; ante no fucrantnncipere efte& ee
definere:necefte eft totum genus aliquando efte coepifte: SC  aliquando defiturum efle:
quiacoepit.Omnia emm tribus temporibus cotincri necefte eft:praeterito:pra:lenti:fu
turo,Prxteriti eft origo:prxlentis luoftantiatfuturi diftolutio, Q_ux omnia in fingu^
|is hominibus apparent: incipimus enim cum na(cimur:& (urnus cum uiuimus: & de
defimmus cum interimus*

Clotho colum baiulat:Lache(is trahit: Atropos occat. Vndc edam tresparcas ee uo
lueruntrunam qux uitam hominis ordiatunalteram qux contexat:tertiam qux rum/-
pat ac finiat Jn toto autem genere hoiumrquia fblurn prxfens tepus apparet: ex eo ta^
men dCprxteritind  eft origo colligirunSd futurum:id eft diftolutio «Nam quoniam eft
apparet aliquado ccepifte.Efle enim nulla res line exordio poteft:& quia ccepitrappa^
ret quandoq; defitura.Ncc enim poteft id totum efte imortaletquod ex mortalibus co
ftat, Nam ficut uniuerfi per fingulos interimus:fieri poteft: ut aliquo cafu omnes uel
fterilitate terrarum t qua: accidere particulatim (diet: uel peftilentia ubicp diftufa:quae
lingulas urbes atqj regiones plxrunq; populatunuel incedio in orbem mifto: quale ia
foiffe Tub Phaetote diciturtuel diluuio aquarum:qualc iub Deucalione traditur: cum
prxter unum hoiem:genus omne deletum eft, Q_ uod diluuium fi calu accidittprofc^
<fto potuit accidcre:ut SC  unus ille qui fuperfuit interim, Si autem diuina: prouidetiX
nutu^quod negari non poteft}ad reparados homines reieruatus eft tapparet in dei po
teftate eernel uitam uel interitum generis humani»Q_uod ft uult poteft acciderein to
tum:quia per partes accidittapparet aliquando efte ortum:& fragilitas ut mitiu:fic de>
clarat&terminum.Q^ uas ft uera fan t:no potuit defcndcrc Ariftoteles:quo minus ha^
buerit 8C  mundus ipie principium»Q_ uod ft Anftoteli Plato SC  Epicurus extorquent:
SC  Platoni SC  Arrftotelitqui temper fore mundum putauerunttlicet ftnt eloquentes: in
gratis temen idem Epicurus eripiet:quia tequitur ut habeat 8C  finem, Sed hxc in  ultix
mo libro pluribus*N unc ad hominis originem recurramus,

Q uod non de terra uel fpote nata fant animalia:ted difpofitione diuina; cuius fe,
ciftet deus nos conteios :fi Caret expediret, Ca.xii,

lunt certis conuerfionibus cxli:8C aftro^ motibus matuntatem quandam ex,
a tifle aialium ferendo^, Itacp terram nauam temcn genitale retinente; follicur

los ex te quofdam in utero^ ftmilitudinem ptulifle:de quibus Lucretius:
Crelcebant uteri terra radicibus apti. Eoftp cum maturuiftentmatura cogete ruptos :
aialia tenerapfudifle,Deinde terram ipfarn hu more quoda q eftetlacfti fimilis: exube>
rafte:eoq: alimetno animantes efte nutrituos.Q uo autem uim frigoris aut caloris fer,
teaut uitare potuerut:aut oio nateitcu fol exurerct:fngus adftrigeretf' Noerant inqut
in principio mudi hyems SC  xftas:(ed ppetua teperics SC.  uer acquabile. Cur ergo nihil
ho^ fieri etiam nunc uidemusfqa temel fieri neceftariu fuitmt aialia nafcerent?’.Poftq
uero efte cccperunt: concefta his facultate generandi:& terra parerc deftt:& temporis
conditio mutata eft,0 g difficile eft medacia redarguerc, Primu quia nihil pot efte in
hoc mundojquod n5 fic pmaneat:utccepit.Nec enim iol SC  Iuna SC  aftra tunc no erant
aut cu eflenttmeatus non hebanttaut non diuina modcratio quae curfus eoiy cempat SC
gubernat:cum lpfts fimul ccepit.Deinde q, ft ita fit^ut dicunt)puidentiam efte necefte
*ft:& in ldiplum idduntrqft maxime fugiunt, Nondu.n.natis aialibus aliqs utiq^pui
dft ut nafcerenf’tne orbis terra: defertus auticultus h©rrcret,Vt aut de terra fine ofticio

p nil


DIVINARVM INSITVTIONVM

parcntum nafci poflentthcceflccftmagnarationccftcnuilum. Dcindeuthumorille
eocretus dc terra in uarias imagines corpo^ fingered Item utcfolliculisfqbus tegeba
tur>ccspta uiuendi fauiendiqj roneitanq ex aluo matip profunderenf; mira inexpli
cabilifip,puifio eft.Scd putemus id quoqj calu accidifledlia certe quae fequunf fortui/-
' ta efte no poiFunttut terra cotinuo ladle manaretmt aeris temples diet squall's ♦ Q_us
fi coffat icc ireo die fadamt aialia recens edita uel herent elementu: uel non haberet pi
culummccefic eft ut aliquis diuina nefa’o qua roneprouiderit. Q^u/s aut pot puidere
ni fi deus; v  Vidcamus tamcnan idiplum quod didanttfacere potucrinutboies naiccre
tur e terra.Si cofideret aliqs qdiu SC  quibus modis educe tlnfansnnrelligcqpfcdo non
potuiffe terrigeas illos pucros fine ullo educatore nutriri.Fuit.n.necedc qpluribus me
fibus laccrcpiedtos: donee cofirmatis neruis moucre fcdocuq? mutarepoffentjqd'uix
intrauniusanni Ipatiu fieri pot Jam uide ut^ tie infans eodem mo 8C  eodem loco; quo
eft eu'u (usnacere p multos menles ualuerit.Annon humoreillo feme: quod aJimenri
gratia miniftrabat:&£ fui corporis purgametis in unu mixtis:obrutus;coriuptulqj mo
rcrcturJtaqj nullo mo fieri poteftiqn ab aliquo fueriteducatus; nifi forte aialia omnia
non tenera nata funttled ex crctaiquod ut diceretmunq uenit illis in mente. Omni's er
go ilia ro impofllbilis SC  uana efblitamen ratio diei pottqua id agitmt nulla fit ratio,
Q^uin enim dicit oia lua Ipote die natamihilqj diumaqpuidetis tribuitthicpfcdo ra-*
tionem no afierittfed eucrtit.Q^ uod fi neq? fieri quicq fine rone neq^ nafci potiapparet
diuinam ellepuidentiatcuius eftpprium quod dicit’ ratio.Deus igit re^i oium mac hi
hator fecit hoiemtquod Cicero quis expscxleftiu littera^iuidit tamemqlibro de lcgfi
bus primo hoc idem tradidit quodpphetaeicuius uerba iubieci. Hocaial puidum; fa,
gax:mulriplcx;acutu;mcmor;plenum ronis SC  confilifiquem uocamus boi'cm;pra , cla<
ra quada coditionegcnctatu ellea fummo deo iolum.Eftenim ex totanimannugenex
ribus atq? natuns particcps ronis SC  cogitationis;cum cartcra f nt oia exptia, Vides ne
hoiem quis longca ucritatis norida remotum; tamcn quonia imaginem lapicntis rue
batunintellexiffe non nifi a deo hoiem potuiffe generarir'Sed tame diuinis opus eft te,
ftimoniisme minus humana fijfficiant.Siby 11a hoiem dci opus die teftaturt
ocr rroHocr £o-n© goer ktictth 9 ockpocThToS' UTrcxpxcoH -

CtUTOCr2.£ S'THp fig TUTTPH JULOpCphCT ja£p07TG}KT6

ccuto? eTup cpucn'K ttocntov y £Neh 9 pbio TOion'd eft q fblus eft deusxreatoninuidus:
liber Jpfe aut ftatuit figuram forms hoium. Iple mifcuitnaturam oium in generatioe
uitsiadem tamen fands litters cotmcnt.Deus ergo uen patris officio fundus eft. 1
Ipfe corpus effinxitn'pfe aiam qua fpiramusiinfudit Jllius eft totumtquicquidfumus •
Q uomodo id feceritrfi nos oportcrct fcire:docuiffet ficut docuit cstera?qus cogmtv
onem nobis SC  priftini erroris SC  ueri luminis attulerunt.

!

Q uarc duo lexus mund'i minoris id eft hominis:& quid fit mors eius primarquid
fecundate deprio^parentum culpa & poena, ^ Cap*xif,

J  \ 1  Vm ergo marem ad fimilimdine fuam primu finxifctum et fomina conm
|; cl gurauit ad ipfiushoiseffigiemnit duo inter fe pmixdfexustppagare fobole
V.. _ „ ' poffent:5C oem terram multitudme opplere. In ipfius aut hois fidione illaru

dua^ materia^rquasinter fe diximus ?ffecotrariasngnis QC  aquascoelufittprsfecit^
roncm.Fido.n.corpore fpirauitei aiam de uitali foilte Ipiritus fufiqeft pennsstutipfi/
Us mundi ex cotrariis conftatis dementis firmkndiae gerere^Conftatmaex aia SC cqp

I

LIBER. SECVNDVS

pore.i.quafi e cx lo SC  tcrratquandoquide aia qua uiuimus uelut c carlo orit a deo: cor
pus e terra:cuius e limo diximus cfle formatu.Empcdodes que nefoas ut^ ne inter po
etas an inter philofophos numerestqa de re^ natura ucrfibus fcripfittut apud Roma«
nos Eucretius;& Varto quattuor elcmcnta c6ftituit,i.ignem:aerem:aqua SC  terratfon*
. tafle Trimegiftu fecutustq noftra corpora ex his quattuor elemetis coftituta efle dixit
a deo.Habere nanqj in fc aliqd ignistaliquid aeristaliquid aquar:aliquid terra»& neqj
ignem riTctnecp aeretneq; aquamtneqj terrarqua; qdem falfa no funt, Nam terra: ro in
carneefbhumoris in (anguinetaeris in ipirituagnis in calore uitali, Sed necp ianguisa
corpore fecerni pot: ficut humor a terra; neqj calor uitalis a fpiritutficut ignis ab acre:
adeo rc^ oium duo foia repperiunt elementa:quo^ omnis ro in noftri corporis fidoe
conduia eft,Ex rebus igit diuerfis ac repugnantibus ho factus eft: ficut ipfemundus:
ex luce ac tenebristex uita & mortetqua: duo inter l e pugnare in hole prtecepittut fiaia
fuperauerit qua: ex deo orit: fit imortalis:& in ppetua luce ucriet?,Si aut corpus uiceric
aiamtditionicp (ubiecerittfit in tenebns iempjternis SC  in mortc.Cuius non eanis eft:uc
I'niuftasanimas extinguat oiotfed ut puniat in a:ternu. Earn pcenam iecunda mortem
noiamustquat eft SC  ipla ppetua dicut SC  imortalitas, Primam fic diffinimus,Mors eft
corporis aiaecp Iedudio,becundam uero fic. Mors eft arterni doloris perpeflioVel ita*
Mors eft animaipp meritis ad aeterna fupplicia damnatio,Ha:c mutas pecudes non at
tinginqua^i animx non ex deo coftantestled ex coi aere rnorte foluunf, In hac igit'’ leu
cietate cadi atq? terrsetqua^ effigies in homine exprefla efhfupiorem partem tenent ea
quae fimt denAnima fcilicet quse dominu corporis hetJnferiorem aut eatqua: lunt dia
boli.Corpus utiq? quod qa terrenum efttaiae debet efte fubiedumtficut terra carlo, Eft
enim terra quafi ua fculutquo tanq domidlio temporali hie fpintus carleftis utat,Vtri
U% officia funnut hoc qd 1  eft ex ccclotSC  deo impet Jllud uero quod ex terra eft:& dia/
bolo ieruiat.quod qdem no fugit hoiem neq Saluftiumtq ait: Sed omnis noftra uis io
animo SC  corpore fita efttanimi impioicorporis feruitio magis utimur, Rede fi ita u u
xiftet ut locutus eft,Seruiuit enim fbediflimis uoluptatibustluamqj iple fententiatn ui
tx  prauitate diftb!uit,Q_ uod fa anima ignis eft(ut oftendimus}in cariurn debeteniti $
ficut ignis ne extinguat:hoc eft ad Imortalitatem qute in ctelo eft* Et ficut ardere ac uir
were non poteft ignis; nifi aliqua pingui materia teneatur: in qua habeat alimentum :
fic anima: materia SC cibus eft iola mftitiatqua tenetur ad uitam* Poft hare deus hoiem
quaexpolui ratione generatu pofint in paradilb: ideft in horto fcecundiflimo SC  amce
mftimo:quem in partibus orientis omni genere Iigni arborumqp coleuit; ut ex earum
uariis fiudibusj alcrctur, Experfqiomnium laborum deopatri fiimma deuotione ler/
uiret Turn dedit ei certa mandaratqua: fi obleruafletnmmortalis maneret:fi tranlcen
diftettmorte afficeretur* Id autem prarceptum jftn't: ut ex arbore una(quse fuit in me/
dio paradifi'non guftaretu'n qua poiueratintelligentiam boni SC  mali* Turn enmina
tor ille inuidus operibus dei;omnes fallarias SC  calliditates fiias ad dedpiendum homi
nem intendittut ei  adimeretimmortalitatern.Etprimo mulierem dolo illexit; utuetw
turn dbumfumeret;8C per earn ipfi quoq? homini perfuafit tut tranfcenderetdei le/
gem, Percatpta igitur Icientia bom SC malitpudere eum nuditatis fuse ccepittablcon *
ditq; (ea fade deitquod antea non folebat. Turn deus fententia in peccatores latateic/
cit homincm de paradilo: ut uidum fibi labore conquireret; ipfumq; paradium igni
circunualauit: ne homo poflet accedere: donee fummum ludidum faciat in tej?/
«a:&iuftos uiros cultores luos in eundem locum reuocetrmorte lublata.

DIVINAR.VM INSTITVTIONVM

Sicut Tacrxlittcrx doccnttSCSibyllaerythrseacumdirit; ‘ v

•pl2.E$£OH TULlOHTE? CXAAO IHOV CtEHaovyg

JCHH KAHpoxojaoucri t'cv ocionoct  xpov dnctvroi

6jkouate9 TTocpaA-Eicrdviojua? ?p ighAecc KHTtbvnd eft: quiautdeum honorantUept
fempitcrnam utiq? uitam haereditario iurepoftident feculi tps ipfi habitantesadpara
difum fimiliter florcntiflimu hortu. Ve^ quoniam hxc extrema funtttotam extrema
opcris hu/us pte tradabimus.Nuncea qua: prirna funnexpliccmus.Morsitaqj fecura
eft hoicm fecundum dei fcntcnria:quod etiam Sibylla in carmine fuo docet dicenss

CtHTpCiTtOV TTETrAdcTTCXl 0EOU TTOCAoCJUOdS' EVidUTOl?

ov kcxi ssAochhcteh  6cpi9 yoA racrem rroipocK aNsAesiv

*ov TCXNCtTOuyHO^ ihtc Acqbeiv aypeouTE KdcKou-mid eft hoicm fidum dei mani>
bus in annostqucm etiam feduxit ferpens dolofe ad fatu afeendere mortistnotionemqj
accipe bom SC  malituel fic hoiem plafmatum dei ipfius palmis: quern dolls fefellit fer^
penstut uim mortis incurrcrcc:& feientia accipet boni Si  mali.Sic fata hois uita eft tem
poraI;s.Scd tamen logatqu# in mille annos yppagaretunq? diuinis litreris proditum SC
per oem fcientiam publicatumtcum Varro no ignorarettargumetari nifus cfttcurpa^
tcrentur antiq mille annos uiditafle. Ait.n.apuda:gyprios,p annis mefes haberuut no
fobs per duodecim figna circuitus faciat annu: led lunze qua: orbe ilium fignife^.xxx,
dierum fpatio luftranquod argu mentu perfpicue fal fum cft.Ncmo cnim tunc milleii
mum annum tranlgrellus eft.Nunc uero q ad ccntefimum pueniunt(quod fit fkpifli/
me mille ccrte ac duccntis menfibus uiuut.Et audores idonei tradunt ad ccntum.xx,
annos puenirc foIere.Sed qa ignorabat Varro cur aut quando uita hois eflet diminuta
iple di minuit cum feiret mille &.ccc.menfibus pofle uiucre hoiem •

Q uodnonLiberpaterfuitinuentoruini:ledNoepoftdiluuiu.Etquaefuerit otu
gogcntium:&T qui primi habuerint feientia aftro^ 8 i  ignorantiam dei. Ca.xini.

Eus autem poftca atm uideret orbem terra malitia SC  (celcribus oppleturfta^
d tuit humanum genus diluuio pdere: fed tamen ad multitudmcm reparadam
delcgit unu: quod corruptis oibus fingulare iuftitia: fupcrcrat exemplu. Hie
turn fexeentos: eflet attnorumtfabrieauit area ficut praxepat ei dcus: in qua ipfeeum
comuoe ac tnbus filiisnotidemq^ nuribus releruatns eft; cum aqua uniuerfos montes
altiTimos operuiflet.Deinde orbe ficcatotexecratus iuftitia prioris feculi dcus: ne rur
fus longitudo uitx caufa eflet cxcogitandoK malorum:paulatim per fmgulas progeni
cs diminuit hois £tatcm:arq: in centum &.xx.annis metam collocauit: quam tranfgrc
di non licerct Jllc uero cum egreflus eflet ex arca(ut fanda: littcra docent) terram ftu
diole coluitiatq^ uineam fua manu feuit. Vnde arguutur qui audorem uini Liberum
putant.Tlle enim non modo Liberumtfed etiam Saturnum atqi V ranu multis antccef
fit £etatibus.qua ex uinea cum pnirnu frudum coepillet: lactus fadus bibitufq ad ebri
etatemtiacuitcp nudus.Q^uod cum uidiflet unus exfiliistcui nome fuit Chamrnon te
xit patris nudi tatemtfed egreflus etiam fratribus indicauit.At 1II1 fumpto pallio intra
uerunt auerfis uultibusrpatremq: texerunt.Q^ ua: cu fada recognouiftet pater: abdi*
®auit atq: cxpulit filium. Atille profugus in eius terra: parte cofedit: qua nunc Arabia
hominatur.Eaqi terra dc nomine fuo Canaan dida cft:&: pofteri eius Cananci. Hare
fuit prima gcnstqua: deum ignorauit: quoniam princeps eius Si  conditor culmm dd
a patre non accaepittmalcdidus ab eo. Itaque ignorantiam diuimtatis mmoribus
fnis reliquit, Ab hacgente proximi quique populi multitudine increfecnte:hu/ -

UBER SECVNDVS

fcerontJpftiis at patris pofteri hebr xi  dfth'jpenes quos religio dei feftdit i ftd & ab his
poftea mulriplicato in imenfum numerotcum eos anguftiae loco^ fuot^ capere no poi
fenntum adoleftentes uel mifli a parentibus: uel fua fponte cum reru penuria cogeret;
profugi ad quserendas fibi nouas ftdes hue atq; illuc dilperfitomnes in/ulas SC owe to*
turn implcueruntr& a ftirpe fanftx radicis auulfit nouos hbi mores atq; inftituta p ar
bitrio codiderunt.Sed omnium primi qui Aegyptum occupaucrut: cadeftia /uftipere
atep adorare cceperut.Ea quia neqi domiciliis tegebant? propter aeris qualitatem :nec
ullis in ea regione nubi bus fubtexitur cdutcurfus fide^ 8C  defedtus notauerunn du ea

di:cadum:/olem:terram:mare fine ullis imagmibus ac templis uenerabantur.Ethis (a*
crificia in aperto celebrabant: donee pceftu temporu potentiftimis regibus templa SC
Simulacra fecerunnEaqj uidimis SC  odoribus colere inftitucrunttfic aberrantes a notv
cia del gentes e/ft cceperunuErrant igitur qui deorum cultus ab exordio re# fuifte con
tcndunt:& priorem e/ft gentilitatem q dei religionem: quam putant pofterius inuen^
tamtqa fbnte atep origmem ueritatis ignorat, Nunc ad principiu mundi reuertamur •
De inquinatione angeloiptS! duobus gener ibus daemonu: qui /c pfaaftrunt ut deos
colnquosetiarnfamiliaresphilofophihabuerunttut Socrates. Ca.xv*

V m ergo numerus hoium coepiflet incre/ccre:prouides deus ne fraudibus fa
c is diabolustcui ab inino dederat poteftatemtuel corruperet uel di/pergeret ho

mines:quod in exordio ftccrattmi lit angelos ad tutelam cultumq? generis hu
snanitquibus praxcpit ante oia ne terras contagione maculati /ubftannk cadefhs amit
teret dignitatcm:fcilicet id eos facere prohibuitiquod ftiebat e/ft fadluros: ut ueniam
Iperare non po/ftntJtaq? illos cum hominibus ccmorantes: dommator ille terra: falla
ciflimusjcon/uerudine ip/a paulatim ad uitia pcllcxinS: mulieip congrcftibus inquina
uinTum mcxlu  ob pcccata quibus ft imiftranttnon rccarpti cedderunt in tcrratfic eof
diabolus ex angelis dei (uos fecit fatellites ac mmiftros .Q_ui aut funt ex his procreati:
quia neq; angeli neq? homines fueruntded media quandam natura gerentesmon /unt
ad inferos recarptidicut in cx  lum parentes eo^* Ita duo genera dasmonum fa<fta fonts
unum cadeftetalterum terrenu. Hi /untimundi /piritus malorum qua: geruntaudxv
ies:quorum idem diabolus eft princeps. Vnde Trimcgiftus ilium dasmoniarchen uo
cat.D^monas aut gramatici didlos aiunttquafi 2-<XHJu6nd9 :id eft pentos ae rcip ftios,
Hos autem putant deos e/ftrftiunt illi quidem futura multa:(cd non omnia. quippe q
bus confilium dei feire non liceat.Et idco folent refpo/a in ambiguos exitus temperare,
Eos poens SC  feiuntefle dasmonas SC  loquuntur,Hefiodus ita tradit:

*roi juEvSlccirrdHEcr bS n iycxA6\j  2u 6.  fbo vAoccr

£tt txeoNi 61 <pu AdK£cr6VHTQKavepcoTro^ 'r id eft hi quidem darmones funt lev
wis magni propter uoluntates boni terreftris cuftodcs mortalium hominum. Q uod
tccircoditftum eftrquoniam cuftodeseos humano generi deus mi/eratt fed ipfi cu (int
perditores hoiumtcuftodcs tame fe  uocan uolut:ut ipfi colan^ iSC  deus nocolat^Philo
fophi quoqj de his dixerunt. Na Plato et naturas eo^ m fympofio exprimere conatus
cft,Et Socrates efte circa ft aftiduum daemona loquebatur: qui puero fibi adhasfiftet:
cuius arbitrio SC  nutu /ua uita regeretur, Maoorum quocp ars omnis ac potenna horu
alpirationibus conftatia quibus inuocari uft^ hoium prxftigiis obcsecacibus fallut: ut

f i



DIVINARVM INSUIVtlONVM

fjoti uideant ca quae funtt& uidere fe putcnt illatquas non fint.Bi ut dico fpiritus conta
rmnati ac perditi per omem terram uagannm& folatmm perdmonis fux perdedis ho
minibus opcrantur.Itaq? omnia infidiistfraudibusterroribus complent. Adherent enl
fingulis hominibus:& omnes hoftiatim domosoccupanttac fibi gcniorum nomeafiif
muntdic cnim latino ftrmone dxmonas interpretantur. Hos in fuis penetralibus coni
fecrant.His qnotidie profundut;& fdentesdxmonas uencr antunquafi terreftres deo$
& quafi dcpulfores malorumtqux ipfi fadunt& lrrogant.Q^ui^quoniam fpiritus tei
lines&incomprchcnfibiles)infinuat ft corporibus hominum: SC  occulte in uiftcnbus
opertijuali tucfine Uitianttmorbos ritantrfbmhiis animos terrentrmetes furoribus qua*
fiunnut homines his malis cogant ad eorum auxilia decurrere*

Q uod hi prodeftc putantuncum nocere definut: nec poffunt aliquid in eos qu i in
'• fide iolidaci funttfcd fandis fubiedi eis tanq ftruis obediunt. Cap.xvft

' Varum omnium fallaciarum ratio expertibus ueritatis obftura eft* Pro deffe

• q enim eos putanttcum nocere ddinut;qui nihil aliud pofiimtq nocere. Dical

fortaftc aliquis colcndos efle ergo nc noceanfiquidcm poflunt nocere. Nocet
fill quidemtftd his a quibus timenturtquos manus dd potens SC  excel fa noprotegit : q
profani funta facrameto ueritatis.Iuftos autem id eft cultures dei metuutrcuius nomi>
fie adiiirati de corporibus exceduttquorum uerbis tanq flagris uerberati no mododx
morns fe efle cofitentunfed etiam nomma fua eduntnlla qux in templis adorant'’ j qd 1
plxrunqi coram cultoribus fuis faciununo utiq? in opprobrium religiomstfed honofif
funquia nec dcopcr quern adiurantunnec luftis quorum uocc torquentur: metiri pof
funt.Itacp maximis fepe ululatibus editistucrbcrari ft SC  ardere SC  iam iatriq? exirepro
clamant.Tanmm habet dei cognitioac iuftitia poteftaris. Cui ergo nocerepoftunt; ni
fi his quos habet in fua poteftate^Deniq? affirmat eos Homcrustqui cognouerunt deft ’
non tatum ab incurf bus dxmonu tutos efletucrum etiam ne fato quidem teneru  juioc
inquincpuAofKh ivcrefbejdJvcrefbov&ydcp  dvTpoTrou outs  Adi juoNKdcKocrouTe si
rrdp  Tf^T^pofT£i.T€o9 yap pvETOCt t6nA/o'e|1A EATrdvTocr KOCKoO.ydtp EVKai ju6no
HEV aVopcoTrdia- EcrTiva'y decv eucre(5Eid:id eft una inquitcuftodia pietas. Pium eni
horn mcmmec daemon malusmec fatum tenet.Nam deuslibcratpium abomni malot
quod imum SC  folum in hominibus bonum e pietas.Q_ uid fit autem £ucr£(5£id:ideft
pietas alio loco his uerfibus teftatur dicens: ftydp eWf field yH6cno- ectti t6uiceov ?
id eft pietas enim notio eft dd.Afclepius autem auditor dust eandem ftntetiam lat.'us
exolicauit in lllo ftrmone profcdotquem feripfit ad regem. Vterqj uero dxmonas eg
affirmatinimicos & uexatores hommumtquos ideo Trimegiftus ayysAducr ttohS £
pdudu'deft angel os malignos appellatiadco no ignorauit ex cxleftibus deprauatos ter
yenosefftceepifte.

Q uod hi aftrologiam arufpicinam 5 C  oes artes reprbbas inueneryt: 5T pfuaftruni
cultum idolorum per miracula:8i uanas fallaciarum tediculas. Ca.xvi*

■n  ; Ortirhimieta fimt aftrologia:8C arufpicina:& auguratio: SC  ipfa qux dicutui
% oriicula: SC  nccromatiatSC ars magicatSC quicquid prxterea malorum excrcet
t holes ucl palam ucl occultetqux oia per fe falfa funttut Sibylla crythrara teftak

turtsTTei TtAdcMH-rrov T0CTdcA.feE9 TtmdT3 pd(])poHl9 dw!Ap!9 IpfupcH iKdToHjudv^.qa
error hxc oia funt quxftulti homines fenitatur quotidie.Sed idem ipfi audores prxf
ftrrtia fua'faciunut uera efle credatur. Ita hominum crudclirate merita diuinitate
ludiimttqj illis werum apperirenon cxpedifcHi funt qui tagiries fimelacra fipg^

I i ,

Ul Jl

LIBER SECVNDVSj ' ’ . ‘

docuerunttqui ut hominum mentes a cultu ucri defauerteret: effidos mortuorum re
gum uultus SC  ornatostexquifita pulchritudine Batin' coniecrari'q^ feccrunt:& illorum
fbi nomina quafi pcrfcnas aliquas induerunt.Sed cos magi SC  hitquos uere maleficos
iiulgus appel lat: cum artes fuas exccr abilibus exercent: ueris fuis nominibus cient iU
3 is cadeBibustquas in littens (andis leguntur* Hi porro incasBi ac uagi ipiritustut tur^
bent omnia:& errores humanis pedoribus effundant: ferunt ac mifcentfaliacumue^
risJpfi enim cadcBcs multos finxerunt efiejunumqj regem omnium louemteo q> mul
ti font fpiritus angelorum in cxlotSC  unus parens ac dominus omnium deus* Sed ueri
tatem mentitis nominibus inuolutam ex oculis abBulerunt. Nam deusfut in prince
pio docuijneqj nomine cum folus fitcget:neq 3  angeli cum fintimmortales: diciiede^
os autpatiunturtaut uolunt.quorum unum folumcp officium cfbieruirc nutibus dei {
nec omnino’quicq nifi iuBa facere.Sic enim miindum regi a deo dicimusmta redore (
prouinciam*Cuius apparitores nemo focios efie in regenda prouincia dixerittcjuis illo
rum mmiBerio res geratur.Et hi tamen pofiunt aliquid prater iuBa redoris: per ipfo
us ignorantiamtqua: eB condidonis human#. Ilie autem pr#fcs mundi SC  redor uni>
uerinqui Bit omniatcutus diumis oculis nihil (eptum eB: folus habet rerum omnium
cum filio foo poteBatemmec eB in angelis quicqmifi parendi neccfii'tas. Itaq^ nullum
fibi honorem tribui uolunttquorum honor in deo eBJlli autem quidefierunta dei mi
niBeriotquia fontueritadsinimici SC  praeuarieatores: dei nomen fibi SC  cultum deoru
uendicare conanturmon quo ilium honorem defiderent. Q^ uis enim honor perditis
eBf nec ut deo noceanttcui noceri non poteBtied ut homimbus quos mtuntur a cultu--
ra SC  nodcia uerae maieBatis auerteretne imortalitatem adipi fei poilint: quam ipfi fua
nequicia perdiderunt.Effundunt itaqj tenebra^tSd ueritatem cafigine obducunnne do
minutne pattern fuum norint: SC  utilliciant facile: in templis fe  occulunt: SC  (acrificiis
jpfis prarBo adfont.Eduncq? fiepe prodigiatquibus obBupefadi homines fidem conv
modent fimulacris diuinitatis ac numims* Inde eB q> ab augure lapis nouacula inciius
efi:& q> Iuno Veiis migrare le Romam uelle relpondittqj Fortuna muliebris pcricul u
denunciauitiq? Claudia manum nauis fecuta eB:q? in lacrilegos 8C  Iuno nudata:& Lo
crefis Pro(erpina:& Ceres Milefia uidicauit:8£ Hercules de Appio:& luppitcr de Atu
nio:SC  Mmcrua de Carfare* Hinc q> ierpens urbem Romam peBilentia liberauit Epr-
dauro arcefiitus* Nam illud darmoniarches ipie in figura foa fine diflimuladone peiv
dudus eB:fiquidem legati ad earn rem miBi draconemfecum mirx magnitudmis at>
tulerunt* In oracuiis autem uel maxime falluntt quorum prarfligias profani a uerita^
te irttelligere non pofluntJdeoq? ab illis attribui putat:& imperial uidorias: SC  opes
SC  euentus profperos rerum.Deniq? lpfoip nutu fiepe rempublicam periculis immine-
ribus liberatam.Q_ua: pcricula SC  rdponfis dcnunciauerunti8i (acrificiis placati auer^
terunt*Sed omnia iBa fallacia: font* Nam cum di(po(iriones dei pr^fontiant: quippe
qui miniBri eius foerunt:interponuut (e in his rebus: ut quarunq? a deo uel fada font;
uel fiuntnpfi poriflimum faeere aut feciBe uideantur * Et quoriens alicui populo uel
urbi (ecundum dei Batum boni quid impedetnili (c  id faduros uel prodigiis: uel (om
niis uel oracuiis pollicentur: fi fibi templatfi homines:fi facrificia tnbuantur, wv

bus dads cum illud accidcrittquod neceBe efl: fommam fibi pariunt ucncrationcm.
Hihc templa deuouentur:Si nouar imagines conlccranturtmadantur greges hoBia^j
Sed cum hxc  fada fontmihilominus tamen SC  uita SC  falus eorum Cqui ha:c fecerint)
anolantur, Q^uoriensautpericulaimpedent^balxquam (eineptam SC  leue caufans

DIVINARVM INSITTVTIONVM

profitcntur iratos:(icut IunoVarrom: q, formolum puc^ in teplo lotus ad cxuuiastc
ncndas collocarat: SC  ob ha nc cam Romanum nome apud Cannas pene deletum eft*
uod ft Iuno altc^ Ganymcdem ucrebat ;cur luuentus Romana luit pcenasf Vel ft
dii tantumodo duces curantrcxtera mulritudmem neghgunt. Cur Varro folus euafitr
qui hoc fccitf'Et Paulus qui nihil meruitoccilus eftf Videlicet ml tunc Romanis accu
dit fatis lunonis iniqux: cu Hannibal duos exercitus populi Ro,& aftu SC  uircute cofe
cit.Nam Iuno audere no poterat aut Cartbaginem defendere: ubi arma eius QC  currus
fuirraut Romanis nocere:quia progeniem troiano a fanguine duel
Audicrat:tyrias s olim qua: uerteret arces* Sed illo^ Iunt ifti lulus; qui lubnomihibus
mortuo^ delitelcentes uiuentibus plagas tendunt. Itacp fine lllud periculum quod im
minet uitari poteftruideri uolunt id placari auertifthfiue nonpoteft id agunt; utpror
pter illo^ contemptu accidifte uidcatur.Itaqi fibi apud holes q eos nelciunt; audfcorita
tern ac timorem pariut ♦ Hac ucrliitia SC  his arribus noticia ueri ac fingularis da  apud
oes gentes inuetcrauerut.Suis.n.uitiis pditis Ixuiut SC  craflant'' rut pdant. Iccirco it  hu
manas hoftias excogitaueruntripfi hottes humani genens utq multas deuoraretaias •
Cur deus humano genen fie patiatur illudi; SC  q tnbus de cauhs uana eft eorum re
ligio. Ca»xvitii

Icet aliquistcurergo deus hxc fieri patit fnee tarn malis luccurrit erronbus ur
d mala cum bonis pugnetrut uitia lint aduerfa mrtutibusrut heat alios quos pu

niatralios quos honoret. Vltimis.n.temporibus ftatuit de uiuis ac mortuis iu
dicarerde quo iudicio mihi erit i ultimo libro di l putatio. Differt ergo donee ueniat
porum finisrquo effundat iram fua in ptate ac uirtute cxlefti: ficut uatu prxdida prh
orum terribili monitu horrificant.Nune autem patit'' homines errarer Si  aduerliim le
quoqj impios efteriple iuftus:& mitis:& patiens.Nec enim fieri pot: ut non is in quo p
fafta fit uirtusrfit etiam pfeefta patientia. Vnde quida putantrne irafci quide deum do
q affedibus qui font perturbarioes animi fubicdus non fit; quia fragile eft omneanfi-
malrquod afficitur SC  comouctur. Q^ux perfuafio ueritate atq? religione funditus tol
littScd leponaf interim locus hie nobis de ira dei dilierendi: q SC  uberior eft materia;
SC  opcrcppno latius exequeda.lllos ergo neqflimos Ipiritus quifqs ueneratus fueritSC
fecutusmeccxlo nec luce potietfrqux iunt deirled in till's decidetrqux in diftnbutione
tap  attributa efteipfi malo^ pnncipf dilputauimusun tenebras»f.& inferos: SC  in fup
plicium lempiternu* Doeui religiones deo^r triplici mo uanas efte. Vno q fimulacra
iplarqux coluntreffigics lint hoium mortuorum. Eft aut peruerfum SC  incongruens:
ut fimulac^i hominis a fimulacro dei colat'’. Colit enim quod eft dcterius8i imbecilli#
us.Tum inexpiabile farinus efterdelercre uiuenterut defunefto^ monumentis leruiasJ
qui nec uitamnec lucem darc cuicj pofluntrqua ipfi carent.Nec efte alium quenq deu
prxter ununvrcuius iudicio ac poteftati omnis anima fubiedla fit • Altero q ipfe ima
gincs facrxrqbus lnaniftSmi homines feruiuntromni fenfu carent: quoniam terra lint*
Q U1S  aut non intelligat nefas efte rectum animal curuarirut adorer terramfqux iccir
co pcdibus noftris fubieefta eftrut calcanda nobisrnon adorada fitrqui limius ideo exci
tatirSC ex co ftatutn liiblime prxter exteras animantes accxpimus: ut no reuoluamur
dcorfumrnc hue cxlefte uultuquiciamusad terra. Sed oculos eo dirigamus:quo illos
* naturx fux conditio direxitrnihilqr aliud adoremusrnihil colamus:nifi loliusartificis
parenri (qj noftrtunicu nomenrqui prxterea hoiem ngidum figurauitrut Iciamusnos
ad fuperna QC  cxleftia prouocari.Xertio q? Ipiritusrqui prxfunt ipfis rdigionibus: coo

LIBER SECVNDVS ’ 1

demnati SC  abicdi adeo per terram uolutentnnqui non tantum nihil praftareedtoft.
bus fills poflinttquoniam rerum poteftas penes unum eft. Verum etia mortifcns coS
illecebris & erroribus perdat:quoriiam hoc illis quotidianum eft opus: tenebras homi:
mbus obduceretne quaeratur ab illis uerus deus*N on igitur colendi funtrqui (ententia:
dei fubiacent*Eft enim piaculum maximum addiccre te ptari eo^: quibus fi iuftitiam
fequarc:potentior efle poffis: & eos adiuratiorie diuini nomiriis expeilere ac fugare.
Qjiod fi apparet religioncs iftas tot modis efteuanasrquibus docui: manifeftum e ft
eos qui uel mortuis fupplicantruel terra uenerantur : uel fpiritibus impuris ammas (u*
as mancipannronem hominum non tencre:eofip impietatis ac (celeris fui fupplida pc
furos:qui rebelles aduerfus parentem generis humani deum: fufoepti inexpiabilibus
iacris fas omne uiolauerunt.

Q_uod in cultu fimulacrorum nulla poteft efle religio, Nam a fimulationetid eft a
fallaciadidafunt. Ca.xix.

Vicun® igitur iacramentu hominis tucmroncmq: nature fux  niritur obtine
q redpfe (e ab humo fiifcitet:8C ereda mente oculos fuos tendat in caelum: non
' iub pedibus quadrat deummec a ueftigiis fin’s eruat quod adoret: quia quicquid
homini fiibiacettinfra homine fit necefle cft.Sed qu^rat in fublimfiquserat in fummo
quia nihil poteft homine maius efletnifi quod fuerit fiipra hominem. Deus autem ma
ior eft hommedupra ergo non infra eft,Nec in ima potius:fed in fiimma regione qua:
redus eft.Q_uare non eft dubiutqn religio nulla fittubicuncp fimulac^ eft.Nam fi re>
ligio ex diuinis rebus efttdiuini autem mhil efimifi ineaeleftibus rebus. Carent ergo re
iigionc fimulacratquia nihil poteft efte calefte in ea retquae fit ex terra: quod quide de
nomine ipfb fapienti apparere poteft. Q_ uicqd enim fimulaf: id falium fit necefie eft \
nec poteft unq ueri nome acciperetquod ueritate fuco SC  imitatione mentitf’.Si autem \
omnis imitatio non res potiflimu fena:fid quafi ludus ac locus eft: non religio m fimu \
lacristfed minus religionis eft.Praefercndu eft igitur uerum omnibus falfis. Calcanda \
terrena:ut cadeftia cofequamur.Ira enim res fihet: ut qui fip ammam fuaicuius origo J
decalo eft:ad mfema &ima proftrauerit:cocadanquo (eiple deiecerit. Ideocp opor^
tet rationis ac ftatus memore non nifi adiuperna niti temper ac tendere.Q_ uod qui fe
cerinhic plane fapiens:hic iuftus:hic horiio:hic cadodeocp dignus tudicabitur: que fii
us parens non humilem nec ad terrarn more quadrupedum: fid ftantem potius ac re>
ftum ficut cum tecittagnoucrit.

Brcuisepilogus: quo docet gentibus fuperatis fibi a philofophis grauius imminere
ccrtamcn. Ca.xx,

Erada eft igitur(ni falIor)magna 'SC  diffidlis fufcxptt  opis portio:& maiefta
p te cselcfti fuggerente nobis dicendi facultate inueteratos depulimus errores.

Nunc uero maior nobis ac difticilior cum philofophis propofita ludatio eft;
quo^ fiimma dodnna SC  eloquentia quafi moles aliqua mihi opponit. Nam ut illic
multitudine aeppe contenfu omnium gentiu premebantunita hie audoritate prafta
tiurh omni genere ludis uiro^. uis aut nefciat plus efle momenti m paucioribus do

di.:q in pluribus imperitisf Sed ncn eft defperandu lft os quoq: de fentetia deo ac ue^
ritate ducibus pofle depclli.N ec ta pcrnnaccs fore arbitror: ut clariflimu folem fanis:
ac patentibus oculis uidere fe  egent.Modo lllud uerum fmqucd ipfi folet profiteri ftu 1

dio inueftigandac ucritatis fe  tcneri.Efficia profedo:ut quaefita ueritate diu SC  aliqua^
do inuenta efle credanttSC humanisirigcniisinueniri non potuifle fateantur*

DIVINARVM lNSltTVIIONVM

Ladantii Firmiani diuinarum inftitutionum aducrfus gemesthfeeftertitisi ,

Commendatur in primis ueritas:& omni prxfertur eloquentixjSt quare earn non (int
aflecun philofophi: apcritur:& quare ftilo fimplici foci a fori bantur eloquia: SC  q> phi;
lofophistunc maxime crcdendum eftjcum fuam ignorantia pfitentur. Ca.pnmk

Ellcm mihi quoniam ueritas in obfcuro latere adhuc exiftimatunuel er
foreatqj imperitia uulgi uariis 8C  ineptis fuperftitionibus fotuichristuei
B phiJofophis prauitateingenio^ turbatibus cam pod us q lliuftrantibus

ctfinon qualis in.M.Tullio fuitCquiaprxcipua SC  admirabilis fuit) ali>
quamtamenproximaeIoquentixcontingcrefocultatem:utqtumueri;
tas ui fua propria ualfeatttantum ingenii quoq? uiribus nixa exerceret foaliquando: SC
difouftis conui&rifcp ram publicist^ eoip qui fapientesputantur crroribusthumano go
nereclariflimumlumeninferrct. Q uodquidemduabusexcaufisfieri uellemUielcp
magis poflcnt credere homines omatar ueritaritqui edam medario credunttcapti ora^
rionis ornatu lenocmioq? uerbo^ruel certe ut ipfi philofophi fins armis podflimum:q
bus placere fibi SC  confidcrc folcnnopprimeretur a nobis. Sed quoniam dcus hanc uo
luxt efienaturamtut (implex SC  nuda uenras efict luculcntior: quia (ads omata p (e eft,
Idcocp ornamentis extrinfocus additistfucata corrumpitf .Mendaciumuero Ipecic pla
cet alienaiquia per fe corruptum uanefoit ac defluirinifi aliunde ornatu quxfttbtaitu*
litum fuerit ac politUmtxquo animo ferre ingenium mihi mediocre fuihe concefium •
Verum ego non eloquetix fed ueritatis fiducia (ufesepi hoc opus: ferrafle maius q pof
fit meis uiribus (uftincrirquod tame etfiego defecerim:deo(cuius ell: hoc munus^ad*
iuuantetueritasiplacomplcbit.Etcnim cum foia maximosquoq? oratoresa caufidicis
mediocribus (xpe uidrostg? tata eft potenria ueritadsrut foipfom quis in rebus exiguis
fua claritatc defendat. Cur hanc ego in maxima ca ab ingeniofis quidem ac illis di fciv
tis uiristfod tamcn fa!(a dicentibustoppreflfum iri putcmfac non ilia fiminus orone no
ftra:qux de tenui fonte admodum e xilis emanamumine tame (uo clara &illuftris ap
parcat.Nec fi philofophi cfocftrina htteraip mirabiles cxtitcrinncgo et rllis fcientiaucri
cognitionemcp concefforirmqua nemo cogitado aut diiputado aflequi poteft.Ncq^m
riunc reprehendo eomm ftudiumtqui ueritatem feire uolueruntrquia natura homimf
dcus ueri adrpifeendi cupiendftima focit.Sed id arguond rcuinco: q? honefta llloru SC
optima uol untatem non (it (ccutus eftecftustquia neq? quid efiet ucrum ipfirni fciebat?
neq: quomodo aut ubi aut qua menre quxrcndumJta dum (uccurrere humanis erro/
gibus cupiunttipfi fo in plagas SC  errores maximos induxerunt. Ad hoc igitur me opus
coargucndi pbilofophiatfufoxptx materix ordo ipfo deduxit • Nacurn error omnis
aut ex religione falfa oriaturiautex (apienriatin eo conuincendo neceflc eft utruq; fob-
ucrtcrc.Cum cnitn (it nobis diuinis litteris traditum: cogitariones omniu philolqphc^
rum ftultas eftetidipfiim re SC  arguments docendum efttnequis honefto (apiennx no
mine indudusiaut inanis eloqucntix fpledore deexptusthumanis m Jit q diuinis ere
dereiqux qnidem tradita finnt breuitcr ac nude .Nec cnim decebat aliten ut cum deus
ad hominem lequeret'’: argu metis aHcrcrct (uas uocesitanq fides and herctur:fcd(ut
oportuit "eft locutusrquafi rerum omnium maximus iudex: cuius non eftargumenta
ri fod pronunciarctucrum ipfo ut deus. Nosautcm cum ad res fingulas teftimonia d^
uinx uocis heamus: profodto monftrabimus qto cerdoribus argumcntis pofiint ue*.
ra defenducum et folia fie defondatur*ut uera (okanttiidcri* quare non eft q> plnloiey

LIBER. TERTIVS

phis tantum honoris habeamusm: corum eloqucnriam ptimdcamus.Loqui enim bo¬
ne potuerunt ut homines eruditirucre aut loqui nullo modo: quia ueritatem non did!
cerantabcotqui eius potens eflct.Nec lane magnum aliqd cfficicmus: q? lllos ignoran
tia: arguemusiquam ipfi fepiftime confitentur in co (olojquoniam non credit"’:in quo
lolqcrcdi debuittconabor oftcnderc nunq lllos tarn ueridicos fyiftetq cum ftntentiam
de fua ignorarionc dixerunr.

Q^uod lpfo nomine philofophia: conuincitur q inanis fucrit genriliter philolbphii
tium occupatio. Cadi*

Vnc quomam duobus (uperioribus libris religionum falfitas demoftrataeft?
n neeno origo totius erroris expofita: huius Iibri munus eft philofophia quoqj
oftederc:q ianis SC  folia fit:ut omni errore lublato: ueritas patefoda clareicar,
Ordiamur itaqj a communi philoiophix nomine:ut ip(o capite deftrudo: focilior no
bis aditus patcat ad excidcndum omne corpus:!! tamcn poteft corpus uocari:cuius p^
tesac membra diftordcnt:nec ulla compage inter ft coha:rcat:fcd quafi difieda St  dif
fipata palpitarc potius q uiuerc uideantur.Philofophia eft:ut nome indicatjipiiqj do
finiunt ftudium (apicntix*. Vnde igitur probcm magisphilofophiam non die (apien^
tiamtqex ipfius nominis fi'gnificationef Q^ui enim fapientia: ftudet: uticp nodum fiu
pittftd ut lapere poftit ftudet .In ejeteris ambus ftudium quid efticiat: SC  quo tedat: ap
parct.quas cum diftendo aliquis aftecutus efliiam no ftudiofus artificinftd artiftx no^
minatur.At enim ucrccundias caufa ftudiofos ft fapientiartno fapientes uocaucrut. Im
mo uero Pythagoras qui hoc primus nomcn inuenmeuni paulo plus faperet: q illi pri
ores qui ft (apicntes putauerutnntellexit null© humano ftudio poOe ad fapientia puo
niri.Et idep no oportere incoprehenfe atep imperftdae rci perftebum nomen imponi
Jtacp cum ab co quarrcrctunquenam ft profitcretur.Rcfpodit philofophu: id eft qus
fitorem tapicnti&Si ergo philoftphia lapientiam qua:rit:ncc ipfo fapieria eft; quia ne
ceileeft aliud die quod qu^ritralmd quod quaritunnec quaditio ipfo rccla eft: quia
nihil poteft inucnire.'r go uero ne ftudiofos quidem (apientia philolbphos eftc concef
ftrimtquia illo ftudio ad lapientiam noperuenitur.Nam fi facultas inuenieda:uenta^
ris huic ftudio fubiacerettetfi eftet id ftudium tanq iter ad lapientiam: aliquando diet
inuenta.Cum uero tot temponbus:tot ingeniis in eius inquilitione contritis: non fit co
prehcnfaiapparctnullam die i bi fopientiam.Noncrgo fapientia: fiudentquiphilolb,
phanturiftd ipfi ftudere fe putant:quia lllfcd quod qua:runt:ubi au t quale fit neftiur *
Siue ergo lapicntiae ftudcnttfiuc non ftudcnnlapicntes non lunt: quia nunq repperiri
potefttquod aut non rede quarritunaut omnino non quamtur.

Ex quibus rebus philofophia ccnftet.Et quis fucrit a udor acadcmica: ftdse: quae
nihil rede definit q folam opinioncm effe in philofophia gentihum: qui ideo plus
audcntjquia errores eorum non arguit nifi dcus. CapdiiV

Ideamus tamcn idipfum poftit ne hoc ftudio repperiri aliquidtan nihil.Dua
il bus rebus uidetur philofophia coftarejfticntia SC  opinationc: nec ulla alia re,

Sdentia ab ngemo uenire non poteft: nec cogitationc comprchcndi: quia in
feiplo habere propriam fc entiaminon hornmis ftd dei cft.lVfortalis aut natura non ca
pit fcieriammifi qua: ueniatextrinfccus.Icctrco enim oculos:&: aures:& cartcros ftnfus
pateftcit in cor pore diuina follertiatut per cos aditus ftientia pcrucnirct ad mentem.
Namcaufosnaturaliumrerum dilquireretaut ftirc uellc fol utrumne tantus quantus
ttidetur;an multis ptibus maior fiu^omms hac tcrra.Ite luna globola fit: anconcaua:

DIVINARVM INSITVTJONVjM

& ftellar utrum ne cohcercant cadotan per acre libero curfu ferant?. Cadum lplum qua
magnitudinc:qua materia conftettutrum quictu fit an mobilctan incrcdibili celeritate
uoluatur.Q uanta fit terra; craftitudoraut quibus fundamentis librata SC  fufpefa fit.
Hare inqua difputando SC.  coicduris uclle comprehendere t tale eftprofedo: quale fi
diflerer e uelimus:qualem efte arbitramur cuiufpiam remotiftima: gentis mrbcmrqua
nunq uidimustcuiufip nihil aliud q nomen audiuimus. Si nobis in ca rcfiicntiarriuev
dicemusdjua: no poteft ficri)none infinite uideamur: qui id aftirmare audeamusa'n
quo reuinci poftimusf Q_ uanto magis qui naturalia^qua: feiri ab hole non poflunt)
fore fir putattfuriofi dementefip fiint iudicadii'Rcde ergo Socrates:& eum fecuti aca>
darmici fo'entiam fuftulcruttqua: no di fputatis fed diuinantis eft.Supcreft u t opmatio
in philofophia (bla fit.Nam unde abeft feicntia:id totu pofiidct opinatio.Id.n.opinat?
quifiptquod nefcit.Tlfi aut qui de rebusnaturalibus difputat:opinatur ita eftetut difpu
tant.Ncfo'unt lgitur ucritatcm:quonia fiietia certi eft: opinatio incerti.Redeamus ad
illud fuperius exemplum. Age opinemur de ft a'tu 8C  qualitate urbis illius: qua: nobis
rebus omnibus prater nome ignota eft. Verifimile eft in piano fita lapidcis mcenibus
xdificiis lublimibustuiis pluribustmagnificis ornatifip delubris* Defcribamus(fipla>
ceri mores habitumq: ciuium.Sed cum hare dixerimustalius cotraria difputabit: &' eu
hicquoq; perorauerittfurget SC  tertius SC  aliideinceps: SC  opinabutur multo difparia:
q nos furnus opinati.q uid ergo erit ex omnibus certiusf Fortafie nihil. At omia fiint
didaequa: m rerum natura caduttut necefte fit aliquid eorum efie uerum. Atnafcitur
quis uerum dixeriftpoteft fieri tut omnes cx parte aliqua errauerint: ex pte attigerint
ueritatcmtStulti ergo fumustfi hoc difputatiorie quaramus.Poteft emm fiipcrucmrc
aliquisrqui opiniones n oftras deridcat:nofqj pro infinis habeat: qui uelimus id quod
ncfomustquale fit opinari, Verum non opus eft Jogcpofita ccqrcre, Vndcncmo for*
taffc uemanqui nos redarguat. Age opinemur quid nuc in foro gcraturtquid in curia
Longum eft id quoqj dicamustinterpofito uno parietequid fiat: nemo poteft id fore:
nifi qui audiuentaut uidcrit. Nullus enim audet id dicerctquia ftatim non uerbis fid ;
re ipfiprafintirefutabitur. Atquihocidem facuintphilofophi:quidifputat in carlo
quid agaturtfid eo id impune faccrc arbitraturtquia nullus cxiftit: qui crrorcscorum
coarguat.Q^uod fi exiftimaret defeefurum efle aliqucm:qui eos delirarcac metin do
cerettnunq quicq dc bis rcbusCquas feire n5 poftunOdifputaret.Nec tame ldeo felici
Or putada eft eorum impudetia Si  audaciatquia no redarguutunRedarguit enttn de<*
ustcui foli ueritas riota eft: licet coniucre uideaf’: caqt hominum fipientiapro iiimnia
ftultitiacomputat.

q uomodo Zeno SC  Socrates totam philolophiam fuftulerunt de medio:& quafi
• quodatnciuili bcllo fin's confeda eft armis. GadniV

Edc lgitur zeno  ac ftoici opinationem repudiarut. Opinari enim tc ftirejqcf
r nefetastnon eft fipientis fid tcmcrarii potius ac ft ulti. Ergo fi ncqt fieri quicc|

- potcftCut Socrates docuit>cc opinari oportetut renottota philofophia ful>

lata eft.Q uid q? non tantum ab his duobus cuertitunqui philofophia: principes fuc>
runt:fidab omnibus utiam uideatur iampridem fins armis efie confida: in multas Ct
das philofophia diuifa cfttK oes uaria fintiuntdn qua ponimus uerittaef in oibus cef ?
te non potcft:dcfigncmus quanlibettnemre in ceteris omnibus fapientia no crit.Tr%
fiamus ad finoulas«Eodem mo quicquid uni dabimus:ca:tcrisauferemus. Vnaqutecp
enim fada omnes alias cucrdttut fe fuaqt cofirmarct.Ncc ulli alteri lapere coneediune

1 ' LIBER XERTI VS

ledefipere fateaturtled licut alias tollinfic ipla quoq; ab aliis tollitur omnibus# Nihilo
minus enim philolophi lunt qui earn ftultitis accufant# Q^uamcunqj laudauerisiue^
ramqj dixerista philoiophis uituperatur ut falfa»Credemus ne igitur unnle (uamq^ do
drinam laudantita multis unius alterius ignorantiam culpantibus^ Rcdius ergo fit
ncccfle eft quod plurimi lentiuntiq quod unus» Nemo.mpoteft de le rede iudicare:
quod nobilis poeta teftaturJta enim comparatam efte omnibus naturam ommu: alie
na ut melius uideant & diiudicenttq lua. Cum igitur omnia incerta fint:aut omnibus
crcdendum fi ttau t nemini#Si nemini:lapietes ergo non lunt t  quia finguli ab omnibus
cfle negantur fapientes#Pereunt igitur uniuerfi hoc modo:& tanq fpartiats llli poets*
rumjfic le inuicem iugulanut nemo ex omnibus reftet,Q_ uod co fit: quia gladium ha
bcnnlcutum non habent«Si ergo finguls leds multarum ledarum ludicio ftultiticc
conuincuntur:omnes igitur uans atq? inanes reperiunturJta feipfam philolophia co-'
fumitdl  confeciuQ^ uod cum intelligeret Archefilas Academia: conditon reprehenfi
ones omnium inter fecollegitrconfdnonenxp ignorantis clarorum philofophorum ;
armauitq] le aduerius omnes# Itaq? conftituit nouam non philofophandi philoiophia
Eo igitur audore duo philoiophis genera eftecceperunt# Vnum illud uetus quod lei
entiam fibi uendicattalterum nouum repugnas: quod earn detrahit Jn his duobus ge
neribus uideo diffidium & quad ciuile bellurmfapientiam qus diftrahi non poteftnn
qua parte ponemusf'Si natura rerum Icin poteibhsc tyronum caterua interibittli no
poteftmeterani coficientur.Si pares fuerint: nihilominus peribit dux omnium philo ✓
lophia:quia diftrada eft. Nihil enim poteft fine interim mo fibi efte contrarium« Si
autem(ut docuOnulla poteft in homine mterna 8C  propria feientia: ob fragilitate con
ditionis humans Archefils manus uicit# Sed ne ipla quidem ftabit: quia non poteft
©mnino nihil lcin«

Contra acadsmicos multa lore 8C  natura rem8C  u its neceffitas cogit • Cap#v.

Vnt enim multaqus natura nos lcire:& ulus fieques 8C  uitsneceffitas cogit

s Itacp pereudum eftmifi Icias qus ad uitam fimt utiliamt appetas: qus pioi/

lolatut fugias & uites.Prsterea multa lunt qus ulus inuenit.Nam folds ac lu
ns uarii curlus:& meatus fiderum:& ratio temporum deprehefa eft: & natura corpo
rum a medicistherbarumqj uires:& ab agricolis natura terrarum: necnon hymbrium
futurorum:ac tempeftatum figna colleda funt.Nulla deniq; ars eft: qus non Icientia
conftet.Debuit ergo ArchefilasCfiqd lapcreOdiftingueretqus fieri pofienttqusue nc
iciruSed fi id feciflet:ipfe le in populum redegifiet.Nam uulgus interdum plus fapit:
quia tantum quantum opus efttlapit. A quo fi qusras utrum Iciat aliquid:an nihii:di
cet Icire qus feiaufatebitur fe nelcire qus ncfciat.Redeergo aliorum luftulit dilcipfi>
lias: led no rede fundauit fuam. Ignoratio enim rerum omnium non poteft efte lapie
riatcuius eft fare  proprium# Ita cum philolbphos expugnauerit: ac docuerit eos nihil
Iciretipfe  quoq? nomen philotophi perdidittquta dodrina eius eft nihil Icire# Nam q
alios reprehending nefciantnple debet Iciens efte.Cum autem nihil lriat:qus peruer
fitastqusue inlolentia eft:ob idiplum le philolophum conftituere propterquod cste
ros tollat; y Poftunt enim fic refpondere:fi nihil nos Icire conuincens:8C ideo non efte la
pientes:quia nihil lciamus:ergo ne tu quidem es lepienstquia te confiteris nihil Icire.

uid ergo promuit Archefilas mfi confedis omnibus philoiophis feiplum quoq?
eodem raucrone tranftixit. f ii

DIVINARVM INSTITVTIONVM

- Qjuomodo fapientia in medio crrantium fuerit. Etacadarmici contra phyfeos:<k
phy fid cotra acadxmieos dimicauennt. Et quaefint afyftataip exempla'quxftionfi
Et q? rationcs caeleftium fiuc naturalium fciri nopoflmt. ‘ Ca.vi.

Vfqne igitiir fapietia eftflmmo uero inter philofophos fine fed nemo uidit.
n Alii putauerunt fciri pofle omnia:fapientes utiq: non fuerunt,Alii nihiltne hi

quidem fapientes fuerat Jlli quia plus homini dederunnhi qa minus. Vttt'fip
in u'trancp partem modus defuit.Vbi ergo fapietia eft: ut neq: te omnia feire putes qcf
dei eftmeep omnia nefciretquod pecudis. Eft enim aliquid medium quod fit hominisr
id eft feientia cum ignorationc coiunda SC  temperata, Sdentia in nobis ab anima eft i
quae oritur e cxlo:ignoratio a corpore quod eft terra. Vnde nobis Si cum deo:& cu ani
malibus eft aliqua comunitas. Ita quoniam ex his duobus conftamus elementisquo^
alterum luce prxditum eft:alterum tenebrisrpars nobis data eft feientix: pars ignoran
tipper hunc potem tranfire fine cadendi periculo licet.Nam fi illi omnes qui in altera
partem inclinaueruttaut dextro aut finiftro uerfus ceciderut. Vtraq; autem pars quo/
modo errauent dicam. Acadxmici contra phyficos ex rebus obfeuris argumetati funt
nullam efle fcientiam: SC  exemplis paucarum rerum incompreheGbilium cotenti am/
plexi funt ignorantiam tanq fcientiam totam fuftuliflent: quia in partem fuftulerant.
Phyfici contra ex eis quae aperta funt: argumentum trahebant omnia fciri pofle: com
tentiq: perfpicuistretinebat fcientiam tanq totam defendiflent: quia ex parte defender
rant.Ttaq: neq? hi claratneq? ilk obfeura uiderut: fed utricp dum folam fcientiam cofer,
tis manibus uel retinenttuel eripiunt.Non uiderunt in medio conftitutam foretqux  il
Iosad fapientiam tranfinitteret.Verum Archefillas ignorantiam magiftenrum Zeno,
ni obtredaret principi ftoicorum: utjtotam philofophiam eucrtcrct audore Socratc
fiif expit  hanc fcntcntiamHit affi'r marct nihil fciri pofle ♦ Itacp  coarguit xftimationem
philofophorumtqui putaflent ingeniis fins erutam atq: inuentam ucritatcm:uidelicet
quia mortalis fuerat ilia fapietia:paucifq; ante temporibus inftituta: ad fummum iam
incrementum peruenerattut iam neceflario cofencfceret ac perirct: repente extitit acm
diemia tanq fenedus philofophixtqux illam coficeretiamdeflorefcentem. Redecp
uidit Archefilas arrogantes uel potius ftultos efletqui putent fcientiam ueritatis conie,
dura pofle comprehendi.Sed tamen falfa dicentem redarguere nopotefhnifi qui feie
rit ante quid fit uerum.Q uod Archefilas uentate no cognita facere conatustintrodm
xit genus philofophix derver  TCCtovtquod latine inftabile fiue incoftans pofliimus di
cere. Vt enim nihil feiendum finaliquid fcirenecefleeft.Nam fiomnino nihil feias: id
ip fum nihil fciri pofle tolletur.ltaq? quiuelut fentetix loco pronunciat nihil fcirfitanq
prxeeptum profitetur SC  cogm'tum:ergo aliquid fciri poteft. Huic fimile eft illud: qa
in fcholis proponi foletnn alyftati generis cxemplurmfomniafle quendam ne fomniis
crederetSi enim credideritrtum fequitur ut credendum non fit.Si autem non credide
rititunc (equiturutcrededum fit. Ita fi nihil fciri poteft: necefle eft idipfum fciri: quod
nihil fciatur.Si autem fcituripofle nihil fciri ♦ Falfiim eft ergotquod diritf nihil fciri  pof
fe. Sic inducitur dogma fibi ipfi repugnansifixp difloluens. Scd homo uerfutus certis
philofophis uoluit fcientiam eriperc: ut earn domi abfconderet.Nam fibi illam profe /
do non adimit: qui aliquid afti'rmat:ut exteris adimat:fed nihil agit.Apparet cnimtac
furem fuiim pfodit.Q uanto faceret fa pientius ac ueriustfi exceptione fada diceret :}
caufas rationefip duntaxat rerum cxleftiiffeu natu ralium quia funtabditx: nefeiri pof

LIBER TERTIVS

feiquia nullusdoceat: ncc qimi operfemquia inucni'n qu^rendo non poftunt.Q^a
exceptione interpofita:S£ phyficos admcnuiftetme quarreretea: qua; modum excede/
rcntcogitatiois humana;:& (eiplam calumnia; inuidia liberaflet: & nobis certe dedif/
let aliquid quod (cqueremur. Nunc autem quoniam ab his (equendisnos retraxerit %
ne uelimus plus fciretq poflimusmcn minus a fc quccp ipfo retraxit.C^uis enim uelit
Jaboraretne quicq (ciatfaut eiufinodi fufciperc docftrinamtutetiam comunem (cienti/
am perdat.Quse ft do&rina efttfcientia coftetnecefle eft. Si non eft: quis tarn ftulrus
cfttut ddcendum id putetnn quo aut nihil difcitunaut omnino dedifcimt?  Q uare ft
ncq? omnia iciri poftunttquod phyfici putauerutmecgnihil quod acadatmici:philo(b/
phia omnis extincfta eft*

De morali philofbphiat&T quare ficut utilionita & ceteris philofophia: ptibus fit fa
ciliortqua: fucrint oium philofopho^ fere (entetiae de (ummo bcno. Ca.vii*
Ranfeamus nunc ad alteram philofophias partem: quam ipfi mortalem uo /
t cant:in qua totius philofophite ratio continctur.Siquidem in ilia phyfica (o>

la obledatio efbin hac etiam utilitas:& quoniam in difponedo uitse ftatutfor
mandiftp moribuspericulo maiori peccatun maiorem diligcntiam necefteeftadhibe
ritut (ciamus quomodo nos oporteat uiuere .Illic enim poteft uenia concedi: quia hue
aliquid dicuntmihil pro hint: fiue delirantmihil nocet.Hic uero nullus diftidiomullus
errori eft locus .Omnes unu (entire oportenipiam.q? philofbphiam uno quafi ore pras
cipere: quia fi quid fuerit erratummita omnis euer titur.In ilia priori partetut piculi mi
nustita plus difficultatis eft t q? obfcura rerum ratio ccgit diuerfa & uaria (entire. Hie
utpericuli plusiita minus difficultatis ♦ Q uod ipfeuius rerum & quotidiana experi/
menta poffunt doccre quid fit ucrius:& melius. Videamus ergo utrum ne confentiat:
aut quid nobis afferanttquo reeftius uita degatur. No ncceffe eft omnia circuire. Vnu
eligamus acpotiffimumtquod eft fummum ac principalenn quo totius lapientia: car/
douerfatur. Epicurus fummum bonumin uoluptateanimieftcccnfet. Ariftippusin
uoluptate corporis.Callyphon 8C Dy anomachus cytenaichhoneftatcm cum uolupta
te iunxerunt.Diodoms in priuatioe doloris fummum bonum pofuit. Hieronymus in
non dolendo.Peripatetici autem in bonis animi & corporis & fortune ♦ Erilli fummu
bonum eft fcietia.Zenonis cum natura cogruentcr uiuere. Qjiorudam ftoico^ uirtu
tern fequi. Ariftoteles in honeftate ac uirtute fummum bonum collocauit. Hx  (unt
fere omnium (entente. In tanta diuerfitatetquem (cqmmurf Cui credimus (  Par eft
omnibus aucfforitas.Si eligere poftumus quod eft meliustiam non eft philofophia no/
bis ncccflaria: quia fapietes iam fumustqui de fapientum (entententiis iudicemus. Gu
uero difeenda: fapientias caula ucniamus t quid poftumus iudicarexqui nondum (ape/
re cceperimus.Maxime cum prafto aflit acadtemicus i  qui nos palio retrahat: ac uetet
cuiq crederemec tamen afferat ip(e quod (equamur*

Q uod uera (apientia docet (ummum bonu hominis no efte animi uel corporis uo
luptatemtaut aliquid eorum qua: aphilofophis funt opofita. Ca.vnu

Vid ergo fuperefttnifi ut omiftis lirigatoribus furiofis ac pertmacibust uenia/
q mus ad iudicem illumtftilicct datorem fimplicis 3C  quiets (apienttetqui non

tan turn formate nos ac induccre in uiam poftit: ucrum etiam de controuerfi^
isiftoium ferre fententiairuHax:nos decettquid fic hominis uerum ac (ummum bonu
de quo priufq dicere incipioJilk omnes (enteric funt rcfellend#: ut appareat nemine

f iii

divinarvm institvtionvm

illorum fuifle fapiente.Cum dc officio hominis agaturtoportet lummu iummianima
Iisbonu in eo conftituitqUod comunecum ceteris animali bus efte non poftihSed ut fe
, ris dentestarmends comuamolucribus pennae propria iunttfac homini aliquid fuu de¬
bet afcribnfine quo rationem fax  conditioms amittat*Nam quod uiuendi aut genera
di cau(a datum eft omnibus:eft quide bonu naturale: lummu tamen no eft: nifi quod
eft unicuiq? generi proprium* Sapiens ergo non fuinqui fammu bonum credidit ani ✓
mi uoluptatemrquonia fiue ulla iecuritas fiue gaudium eftrcois eft omnibus • Ariftip
po ne reipondendum quide duco: quern corporis iemperuoluptate tuentem: nihilqj
aliud q uentri 8C  ueneri feruientetnemini dubium efthomine non faifte* Sicemrn ui>
xittut nihil inter cu pecudeq; diftaret: nifi unu:q> Ioquebatur.Q_uod if afmo aut cani:
aut iui facultasloquendi tribuatunquaeraiq? ab his quid fibi uelinticum feminas tarn
rabide coniedanturtut uix diuelli queanttcibos etiam potucp negligant. Cur aut alios
mares uiolenterabiganttaut ne uicffci quidem abfiftantiied a fortioribus fepc contriti:
eo magis infedentur fCur ne hymbres nec frigora pertimefcantdabore fuicipiat: peri
culum non rccuientf Q_uid aliud refpondcbunt C nifi lummu bonum efte corporis
uoluptatem: ea fe  appeteremt affi'ciantur iuauiftimis ienfibus; eofip efte tanti: ut afte>
quendorum cauia nec labore fibi ullum: nec uulneratncc mortem iplam recufimdam
putent* Ab his ne igitur praecepta uiuendi pctemustq hoc idem ientiuntt quod animae
rortis cxpertcsf'Aiunt Cyrenaici uirtute ipiam ex eo ipfo efte laudandamtquod fit effh
dens uoluptatis*No erro ergo inqt obicaenus canis :aut ius die lutulentustnam ideo cu
adueriatio fuma uirium contentione depugno: ut uirtus mea pariat mihi uoluptatem
cuius exps fim necefte eft:fi uidus abiceflero*Ab his ergo iapere diicemus: quos a pecu
dibus acbaduis non iententia fed  lingua diicernitf Priuatioem doloris iummum bonu
putare: non plane peripateticorutn ac ftoicoru t ied cynicorum philoiophorum eft *
Q uis enim non intelligat ab aegrotis 8C  in aliquo dolore pofitis: efte hoc diiputatum C
Q uid tarn ridiculu:q id habere pro fummo bonotquod medicus poftit dare (  Dolciv
dum eft crgotut fruamur bono;& quidem grauiter ac (aepetut fit poftea non dolcreio^
cundius.Miierrimus eft; igitur qui nunq doluit:quia bono caretrquem nos feliciftimu
putabamus:quia malo caruif«Ab hac uanitate no loge abfuit: qui 010  nihil dolere ium>
mum bonum dixiuNam preeterq q> omne aial doloris eft fugtcnst quis poteft fibi hoc
bonum pr;eftare:quod nobis ut eueniatmihil aliud poftumus q optaref Summu aute
bonu no poteft efficere quenq beatummifi (emper merit in ipfius poteftate ♦ Hoc aute
no uirtus hominimo dodrinamolabor:ied natura ipfa cundis animantibus praeftat*
Q ui uoluptate cum honeftate iunxeruccomunionem hanc effugere uoluerunt* Sed
effecerunt repugnas bon um: quoniam qui uoluptati deditus eft: honeftate careatne/
cede eftrqui honeftati ftudetmoluptate.Peripateticoru bonu nimium muuplex: exce<«
ptis animi bonis:qu£e ipia qua; finttmagna cotentio eft: cdmune cum baeluis poteft-ui-
dcri*Nam corporis bona:id eft incolumitasdndoletiatualitudotno minus funtmutis:
q homini neceflaria. Ac neicio an etiam magis: qa homo dC medclis:8C minifteriis iub
c leuari poteft:muta no poftuntJtem qua; appellat fortune bonamam iicut homini opi
bus ad uitam tuedam: ita illis preeda 8C  pabulis eft opus* Ita inducedo bonumtqd'non
fitin hominis poteftate:tdtum hoiem alienee ditioni iubiugarunt*Audiamns eu’am ze^
f nonem,Nam is interdum uirtutem ibmniat*Summu inquiteft bonum cum natura co
ientanee uiuere* Basluartlm igimr nobis more uiuendum eft*Nam quaeabcfte debent
- ab homine: in his omnibus deprehenduturiuoluptates appetunttmetuut: fallunmnfi

LIBER TERTIVS

diantunoccidunt.Et quod ad rem maxime attinet:deum nefciunt,Qjuid ergo me do
cctiut uiuam fecudum naturam:qux ipla in detenus prona eft: SC  quibufdam blandi-
mentis lenioribus in uitia praxipitat:uel li aliam muto^raliam homrnis dicit efte natu
tam:q> homo ad uirtutem fitgenitustno nihil dicitfSed tamen no erit diffinitio fummi
bonfiquia nullum eft animal quod no fecundum naturafiiam uiuat. Qaii fcientiam
fummu bonum fecit aliquid homini proprium dedit: fed fcientia alterius rei gratia ho
mines appetuntmon propter ipfam.O uis enim fcire contentus eftmon expectans aliV
quern fru<5tum CcientixCArtes  ideo difcuntur: ut exerceantur. Exercentur aute: uel ad
fubfidra uitaKuel ad uoluptate :uel ad gloria. Non eftigitf fummu bonu:qcPn6 ppter
fe experif’.Q^uid ergo intereft ut^ fcientia fummu bonu putemusran ilia ipfa qua: fci
entia ex fcparit.i.ui<ftum:gloria:uoIuptate:qua: non funt hoippriat& ideo ne fummat
qdem bona.Na uoluptatis SC  uictus appetentia non homini folum: fed et mutis ineft.
Qjiid cupiditatis gloriasfNo ne in eqs deprehedit?:cu uidores exultant: uidi dolet C
Tantus amor laudumaanta: eft uidoria cure.

Nec immerito fummus poeta experiendum efte ait,

Et quis cuicp dolor uido qua: gloria palm# C  Q_uod fi ea qua: parit fcientia: comunia
funt cum aliis animalibustnon eft ergo fummu bonum fcientia, Pmerea non medio¬
cre huiusdifputationis eft uitium:quod fcietia nuda ponfturtmcipient non bcatiorcs
uideri:qui artem aliquam fcienntnmmo ucro qui SC  res malas fcierintmt tam bcatus fit
qui uenena didicerit tcmperarcq qui mederi.Q^utero igitur ad quam rem fcientia re>
ferenda fitffi ad caufas rerum naturaliutqua: beatitudo erit mihippofitafi fciero nnde
Nilus oriai?:uel qcquid de cx lo phyfici delirat (  Q_uid ea^ rerum no eft fcietia fed
opimo:qu^p ingeniis uaria eftdeftat ut fcietia bono^ acmalo^ fummu bonum fit.
Cur ergo fcietiam maluit:q ipfam fapietiam fummu bonum dicere: cum fit utriufq? fi
gmficatiosSC uis eade^Nemo tame adhuc fummu bonum dixit efte fapientiarqcP meli
us dici potuit.Nam fcietia pa^ eft ad bonum fufcipicnd u:mal uq? fugiedum: nifi acce
dat& uirtus.Multi.n.philofophoip cum de bonis malifq? diftereret: aliter tamen q lo-
quebant namra cogete uixerunt:qa uirmte caruerut, Virtus aut cum fcietia coniuda
eft fapietia.Supeft ut eos eria refellamus:q uirtute fummum bonu putaucrunttin qua
opinione etia.M.T.fuitan quo multu incofiderati fuit. No.n.uirtus ipfa eft fummum
bonumtfed effedrix SC  mater eft fummi bom: quoma pueniri ad iilud fine uirtute non
pot.V truq^ intelledum eft facile.Q_uxro.n,ut^ ne an praccla^i iilud bonum facile p>-
uenire putettan cum difticultate ac laboredcxpediat acumen fuurn erroreq? defendat*
Si facile ad illd ac fine labore puenit: fummu bonum no eft.Qjiid.n.nos cruciemus.
qd coficiamus cnitedo diebus SC  nodibus^ Qjaadoquidem tam inpmptu id qdPquae
rimus iacetiut iilud qlibet fine ulla cotentione animi deprehendat, Sed fi coi quoqp ac
mediocre quodlibet bonu no nifi labore afleqmur: quonia bonoiy natura m arduo po
fita efhmalo^ in pra:cipiti.Sumo igitflabore fummu bonum afteq necefle eft.Q^ uod
fi ueriftimu cftxrgo altera uirtute opus eftmt puemamus ad ea uirtutetqux dicie fum
mum bonutqd eft incogruens SC  abfurdu:ut uirtus p feipfam perueniat ad (eipfam. Si
non pot ad ullum bonu nifi p labore peruenirfiapparet uirtute efte p quam puematur
quonia in fiifcipiedis pferendifip laboribus uis officiu uirtutis eft. Ergo fummu bonu
non pot efte idpppter qd'necefteeft ad aliud pueniri. Sed illi cum ignorarent qd effice
ret uirtus aut quo tederefhoncftius at nihil repirent:fubftiterut in ipfius uirtutis noie:
q*am nulloppofito emolumeto appetendaefle dixerutate bonu fibi conftitueret: qd'

f iiit

DIVINAR.VM INSXITVTIONVM

bono indigerct. Ariftotcles ab his non longe rcceffittqui uirtutcm cum honeftate Rim
mum bonum putauit:quafi ulla uirtus poffit cfle inhoncfta: ac nonfi quid habuerit
turpitudinistuirtus efle definatrfed uidit fieri poffout de uirtuteprauo mdicio fcntiatf
mafe:S£ ideo aeftimationi hominum feruiendum putauit ♦Q^uod qui facitta recto bo /
noq^ difcedit t  quia non eft in noftra poteftate: ut uirtus pro fins meritis honeftetur.
Nam quid eft honeftasmifi honor perpctuustad aliquem fecundopopuli rumore de/
latusr'Q^uid ergo fiet:fi errore ac prauitatehominutmala reftimatio fiibfequaturfAbii
ciemus ne uirtutemtquia flagitiofa dC  turpis ab incipientibus iudiceturi'Qjiae quonia
fnuidia premi ac uexari potcftmt fitipfiim proprium acperpetuumtnullo extrinfecus
adiumento indigere debet: qn (uisper fe uirtutibus eftinec ullum malum recufandu.
Q uid fit uere fapientis fiimmum bonum. Et q uitiofa fuerit ratio Anaxagoras: ad
quid natus fit homo. Ca.ix*

Enio nunc ad uerae fapientis fummu bonu: cuius natura hoc modo deter mu
u nanda eft.Primum ut folios hominis fit nec cadat in ullum aliud animal ♦ De/

inde ut folius animi nec comunicari poffit cum corpore.Poftremo ut non pofi
fit cuiquam fine fcieritia SC  uirtutc contingere ♦ Q^uae circunfcripto illas omnes fenten
tias excludit:ac fbluit.Eorum enim quae dixeruntmihil tale eft.Dicam nunc quid fitrut
doceam quod inftitui.Pphlofbphos omnes caecos atq; infipientes fuifte:qui quod eft
homini fummu bonum conftitutumtnec uideretnec intelligeremec fufpicari atiquado
potuerunt. Anaxagoras cum ab eo quaerereturtcuius rei caufa natus eftet: refpondit:
foil’s ac cadi uidendi. Hanc uoccm admirantur omnes ac philofopho digna iudicant.
At ego hunc puto non inuenientem quid refponderet:eff udifle hoc paffimme taceret.

uod quidem fecufn fi fapiens fuiflet tcommentatum SC  meditatum habere dcbuitt
quia fi quis rationem fui nefciat t  ne homo fit quidem: fed putemus non extempore du
ftum illud effufum. Videamusintribusuerbis quot Si  quanta peccaucnt. Primu q,
omne hominis officium in foil's oculis pofiiitmihil ad mentem referens: fed ad corpus
omnia.Q uid fi caecus fuifiettofficiu ne hominis amitterettquod fieri fine occafu ani/
mx  no poteftf Q uid caster, as corporis ptes:nu carebut fuis quoqr muneribusf Q uid
q> plus eft in auribus q in oculis fitu:quonia dodrina & fapientia pcipi auribus folis po
tefttoculis foils no poteft.Geli ac fobs uidedi caufa natus es. Qjiiste in hoc fpeculum
ind uxitfaut quid carlo rerumcp natura: uifio tua confertfNimirum ut hoc imenfum SC
admirabile opus laudesfConfitere ergo rerum oium efle coftitutorem deumtqui te in
hunc mundum quafi teftem laudatoreq: tanti fui operis induxit. Magnu eft credis up
dere caelum ac foIem.Cur ergo gratias no agis citqui huius beneficii aueftor eftf Cur no
ipfius uirtutemtprouidetiamtpoteftatem metiris aiotcuius opera mirarisf Etenim ne/
cefie efttut multo mirabilior fit:q mirabilia fecit. Si te quifpiam uocafiet ad cccnamtin
eaq? optime acceptus efiesmum (anus uidereretfi plur's faceres ipfam uoluptate t  q uo
luptatis audoremfAdeo philofophi ad corpus oia referunttnihil ( prfus ad metemmec
uident ampliustq quod fub oculos uenit. Atq remotis oibus officiis corporis in fola me
te ponenda eft hominis rariotnon ergo ideo nafeimur: ut ea qua: font fada uidcamus:
fed ut ipfum fadorem rcrum omnium contemplemurtid eft mentecernamus. Q^ua
re fi quis hoiemCqui uere ftpit interrogetreuius rei gratia natus fitdefpodebit intrepi/
dus ac paratustcoledi fe dei gratia natum:qui nos ideo generauittut ei (eruiamus. Ser/
uire aut deo nihil aliud cft:q bonis opibus tueri SC  cofcruare iuftitiam. Scd ille ut ho di
uinarum reru impitus:rem maxima redegit ad mmimmdao fola deligedo: quarfibi di

LIBER TERTIVS ‘ ?

eerct intuenda.Qjaod fi natu (c efte dixifletmt mundum intueretur: quanq omnia co/
prehenderet:ac maiori uteretur fonottame implellct hominis ofticiunnquiaquato plu
ris eft: aiaq corpus: tanto pluris eft deus q mudus:quia mundum deus fecit SC  regit»No
ergo mundus oculis:qa utruq? eft corpus:fed deus aia contempladus eft:qa deus ut eft
ipfe imortalistfic animum uoluit efte fempiternCuDei aut contemplatio eft uenerari SC
colerecoemparetem generis humam.Q_uod fi aphyficis abfumpiedfaq; in terra fue^
runt diuina ignoradoiexiftimandus eft Anaxagoras ad ea qua: uideda natum efte fedi
xit:nec cadum uidifle nec folem.Expcdita eft igitf hominis ratio: he fepiat cuius ppria
eft humanitas: na ipfe humanitas qd eft mfi iuftitiai' Q_uid eft iuftitia nifi pietasi' Pie
tas aut nihil aliud eft:q dei parentis agnitio*

Q^uod ea qua: uidentur hominis efteppriatexteris qnocp animalibus coia funt: ho
minis uero proprium eft deumnofcere SC  colere, Ca*x*

Vmmum igitur bonum hominisinlola religione eft«Nam cetera etiam qux
s putantur efte homini ppria:in ceteris quoqs animalibus reperiunt'’ .Cu enim

fijas uocesppriis inter fe notis dilccmut atep dignofcuntjcolloq uidentur iden
diq} ratio apparet in his aliqua:cum demulfis aunbusxotradoq; ridru SC  oculis i lafcL
uiam refolutis:aut hoi illudunttaut fins quifip coiugibus aefirtibusppriis. Nonne all
quid amori mucuo & indulge tix fimile imptiutS' lamilia qua: fibi profpiciu tin futu^
SC cibos reponunt:hent utiqjpuidentia:rationis qaocp figna in muftis deprehendunt?.
Nam quando utilia fibi appetut:mala cauent:pericula uitartlatibula fibi paratin plu ✓
res exitus difpatetiatprofecfto aliqd intelligunt*Poteft aliquis negare illis inefie ronem
cum hominem ipfurn fiepe deludat.Nam qbus generadi mellis officium eft:cum aftL
gnatas incolutiedes:caftra muniuntidomicilia inenarrabili arte copohunttregi fuo ler
uiunnNefeio an in his pfeda fit prudetiadneertum eft igitf ut^ ne ilia qua: hoi tribuu
turxoia fiat cum aliis uiuentibus»Religionis certe funtcxptia.Eqdem he arbitror unu
uerfis animalibus efte data r6nem:(ed mutis tantummo ad uitam tuendaihomini aute
ad propaganda JEt quia in hoie ipfa ratio pfeefta efhfepietia nominal: qua: in hoc exL
mium fecit hoiem:cp foil datum eft homini itelligere diuina.Q_ua de re Ciceronis ue^
ra eft fentetia.Ex tot inqtgeneribus nullum eft animal prater hoiemrquod heat notiti
am aliqua deiJpfifip in hominibus nulla ges eft neeptam mafuetamcq; tarn fera: quae
non etiam fa ignorettqualem deum haberi deceat:tamen habendum fciat« Ex quo cftL
citur ut is agnofeat deumrqui unde ortus fit:recordetur*Qjna ergo philofophi uolut
animosomni metu liberareitollunt etiam religionem SC  or bant hominem luo propria
ac fingulari bono:quod eft a rccte uiuedo atep ab oi humanitate difiundu: qa ut deus
cunda uiuentia fubiecit hominirfic lpfum hominem fibuNam quid eft cur iidem ipfi
difputentjco dirigenda efte mentem:quo uultus eredus eft Si enim nobis in cdum
fpedandum eft:ad nihil aliud utiq; q ob religionem*Si religio toUit?: nulla nobis rano
cum cado eft.Itaq? aut eo eft (pedandutaut in terrapeumbendu. In terrapeumbere ft
uelimustquidem poflumusiquo^ flatus redus eft .In cadumigit? fpedadum eft: quo
natura corporis prouocat.Q_uod fi coftat efte faciendu: aut ldeo eft faciendum ut reli
giom feruiamus:aut ideo ut ronem rc^ edeftium cognofcamus.Sed ratione ren cx\e
ftium cognofcere nullo mopoftumustqa nihil eiufinodi pot cogitado inueniritficut fu
pra docui*Religioni ergo feruiedum eft:quam qui no fu(cipit:ip(c le pftemitin terra:

fi errant m religione deligendattamen nature fux  coditionifip meminerunt*

DIVINARVM INTIT VTIONVM

Q^uod deus fecit hominem cupidum rcligionis 5C fapientia:: quo^ alte$i coflare fi
ne altero no poteft.Et q> nihil eo^ qua: mortales appetuttfummu bonum fit. Ca.xj
Onflat igitur totins humani generis cofenfu religionem fufcipi oportere: fed
c quomodo in ea erretunexplicandum efl.Naturam hominis hac deus efle uo

luit:ut duarum rerum cupidus 8 C appetens eflet:religionis SC fapietiar.Sed ho
mines ideo fallunt:q> aut religionem fufeipiut omifTa fapientia: aut fapientix foil flu-
dent ornifla religionetcum alterum fine altero efle non poflit ueru.Cad ut ergo ad mul
tiplices religionestfed ideo falfas:quia fapientia reliquerunt: qua: illos docere poterat:
deos multos efle n5 poflc.Aut ftudent fapietiac: fed ideo falfe: quia religionem fummi
del omiferutrqui cos ad ucri feientiam potuit erudire.Sic homines qui alterutrum fufi
cipiuntiuiam deuiam maximifep erroribus plenam fequuntf: quoniam in his duobus
infeparabibiliter conexis SC officium hoministSC ueritas omnis inclufa efl* Miror ftaqj
nullum omnino philofopho^ extinflefqui fedem ac domiciliu fummi boni reperiret*
Potuerut enim fic qua:rerc.Q^uodcunqiefl fummum bonum: necefle efl omnibus ee
propofitum. Voluptas cfbqua: appetit a cudis:fed hxc  SC comunis efl cum baduis: SC
honefli uim no habet:SC fatietatem affert: 8 C nimia nocet:SC proceflu minuit actatis: SC
mulris non cotingit.Nam qui opibus caret: quorum maior efl numerus:etia uolupta-
te careant necefle efl.Non efl igitur fummu bonum: fed ne bonum qdem uoluptas.

uid diuitixfMulto magis.Nam 8 C paucioribus 8 C plcrunqi cafinSC inertibus fepe:
SC nonunq fcelere cotingunt 8 C optanf ab his:q eas iam tenet. Q^uid regnurn ipfumf
ne id qdem.Non enim cudi holes regnare poflunt:SC necefie efl uniuerfos fummi bo¬
ni capaces efle.Q^ uarramus igr aliqd:quocfpropofitu fit omnibus. Num uirtusfnega
ri no potefbquin 8 C bonum fit: 8 C oiura certe bonum.Sed fi beata efle non potefl: qa uis
SC natura eiusin dialog perferetia pofita efbno effpfedo fhmmu bonu. Q ureramus
aliud.At nihil uirtutc pulchriustnihil fapietia dignius inueniri pot. Si.n.uitia ob turpi
tudinem fugteda funfcuirtus igit appeteda efl ob decore.Q^uid ergof Poteflne fieri:
utquod bonum:qcF honeflu efle coflatmiercede ac prxmio careat: fit 9  tamflerilctut
nihil ex fc comodi panat.Labor file magnus 8 C difficultas 8 C eludario aduerfus mala q
bus hxc uita plena eflraliquid magni boni pariat necefle efl. Id uero qd efle dicemusf
Num uolupratemf At nihil turpe ex honeflo nafei potefl.Num diuitiasf N um pote>
flatcsf At ca quidem fragilia funt SC  caduca.Num gloriaf Num honoremf Num me-
moriam nomimsf At ha zc  omnia no funt m ipfa uirtute: fed in alioru xflimatione atqj
arbitrio pofita.Nam fiepeuitms 8 C inuifa efl: 8 C malo afFicitur. Debet autem id bonu:
quod ex eo nafdtur ita coha:rere:ut diuelli atq; diflrahi nequeat: nec aliter fnmmu bo
num uideri poteflrq fi 8 C proprium fit uirtutis: 8 C tale ut neq; adiici quicq: neq; detrahi
poflit.Q^ui d q? in his omnibus contemnendis uirtutis officia confifhint C  Nam uolu-
ptates:opes:potenrias:honoresatq: omnia qua: pro bonis habentunnonconcupifcere:
non appeteretnon amaretquod certe fadut uidi cupiditatejid eflpfedo uirtus.AIiud
eroo fublimius atq: prxclarius effidttnec fruflra his prxfentibus bonis reludatunm-
fi q, maiora SC ueriora defiderat non defperemus inueniri pofle.Modo uerfet fecogita
tio in omnia.Neq; enim leuia aut ludicra premia petuntur.

De du plici puona eorprisSC ammxtSC h oflibus utriufep. Et q? uir tus non propter
fe appetenda 3l:fed propter uitam xternamtqux fummum bonum efl* Et uirtute
ncccflariofequit , ’: 8 C in prxfenti haberi non potefl, Ga*xifi

LIBER TERTIVS


Ed quasritur quid fit: propter quod na(amur:quideflficiat uirtus: poflumus
s' fic iucftigarc.Duo funtex quibus homocoftattanimus SC  corpus. Multa funt

propria animitmulta ^pria corporis.Multautriqj comunia: ficut eftipfa uir/
tustquac quotiens ad corpus rcfcrtur:difcernedi gratia fortitudo nominatur. Q^uoni/
am igitur utricp fubiacct fortitudo: utricp propofita dimicatio eft:& utricp ex dimicari
©neuidoria.Corpus quia folidum eft SC  coprehenfibiIe:cum folidis SC  comprehefibili
bus cofligat necefle eft. Animus autem quia tenuis SC  inuifibilis efbcum his cogreditur
hoftibus:q uideri tangiq? nopoflunt.Qui funtaut hoftesanimimifi cupiditatestuitia
peccatafqua: fi uicerituirtus fugaueritn'mmaculatuseritanimusacpurus.Vndeergo
colligi pot: quid effi'aat animi fortitudofnimii^ ex coiundo 3C  pari: hoc eft excorpo/
ris fortitudinc,Q_uod cum in aliqua congreflionem certameq? uencrit: qd aliud ex ui
doria q uita petit (  Siue eni cum hoictfiue cum beftia dimicestpro falute certatf.Ergo
ut corpus uincedo id aflequitfiut non intereat:fic etiam aius ut permaneat: SC  ficut cor/
pus ab hoftibus (in's uidum morte muldatf: ita fupatus a uiriis animus moriat? neceft
(e eft.Q_uid ergo intererit iter animi corporiiq: dimicatione: nifi q? corpus temporale
uitam cxpetittaius (empiternamfSi ergo uirtus p (eipfam beata no eftiquonia in perfe
rendis(ut dixi)malis:tota uis eius eft.Si oia quae^p bonis cocupifcuntur negligitifi film
mus eius gradus ad mortem patettquadoqdem uita quae optaf a ceteris: fepe refpuic
mortecp quam c.xteri timenttfortiter (uicipit.Si necefle eft aliqd ex fe  magni boni pari
at:quia (uftentati SC  feparati ufq: ad mortem: labores fine premio efle non poflunt. Si
nullum premiu quod ea dignum fmin terra reperiret? t  quandoquide cunda qua: fra/
gilia funt SC  caduca Ipnit. Q uid aliud reftat: nifi ut cadefte aliqd efticiattquia terrena
uniuerfa cotemnitfSC  ad altiora nitai?:quia humilia defpicit. Id uero nihil aliud poteft
efle: q imortalitas.Mcrito ergo philofopho^ no obfcurus Euclides:qui fait codiror me


fit.id eft autem imortaliras.Ncc aliud oio quiccjtquia fola nec imminuirncc augcrnnec
immutari pot.Seneca quoq? imprudes inciditfut fateif nullum efle aliud uirtutis pre
mium q imortalitatem.Laudas enim uirtutcm in eo libro: quern de matura morte con
fcripfit: Vna inqt res e:qua: nobis imortalitatem donate poflinS: pares diis facere.Scd
&ftoici quos (eoitus efbncgat (ineuirtuteeftici quenq bcatu pofle:ergo uirtutis premi
um beata uita cfhfi uirtus(ut rede didu eft^beata uitam facit. No eft igitur(ut aiut)
propter (eipfam uirtus expetedaded propter uitam beatam: quas uirtutem neceflario
fequitur.Q^uod argumetum docere eos potuittquod eflet (ummu bonum. Hare aute
uita pnefctis SC  corporalis beata efle n5 poteftjquia mail's eft (ubieda per corpus. Epi/
curus deum beatum SC  incorruptum uocattquia (empiternus eft.Beatitudo enim per/
feda efle debet:ut nihil fit quod earn uexare ac iminueretaut imutare poflit.Necalirer
quicq exiftimari beatum poteft:mfi fuerit incorruptum. Incorruptum autem nihil eft
nifi quod eft imortale.Sola ergo immomlitas beata efbquia corrumpi ac diflolui non
poteft.Q^uod G  cadit in hominem uirmstquod negare nullus poteft: cadit 8i  beatitu/
do.Non poreft enim fieri ut fit mi(er:qui uirtute eft prxditus. Si cadit beatitudotergo
SC  immortalitas cadit in huminem quae br ataeft.Summu igitur bonum fola imortali/
tas inuenit^quia nec aliud animabnec corpus attingit.Nec poteft cuiq fine feietite uir/
tute:id eft fine dei cognitione ac iuftitia peruenire • Guius appetitio q uera:q reda fit:
ipfa uita huiufee cupiditas indicat: qu x  licet fit teporalis SC  laoore plcniflima: expetit



DIVINARVM INTIT VTIQNVM

tamen ab omnibus & optat ur. 'Hanc cnim tam fencs q pucii; tam reges q infirmntam
dcniqi (apientes q ftuIticupiunt.Tanti eft(ut Anaxagone uilufn eftpcontemplatio cx
Ii ac lucis ipfiustut quafcuncp milerias libeat fuftincre.Cum igit laboriofa ha:c eft bre>
uis uita non tantum hcminumtled ctiam oeterorum animanrium confenfu magnum
bonum efte ducatur, Manifcftum eft candcm fummu ac pcrlecftum fieri bonunufi &
fine careattSC omni malo.Denicp nemo unqua cxtitiftettqui hanc iplam breuem conte
nerettaut lubiret mortemmifi Ipe uita: longioris. Nam illi qui per falutem ciuium up/
Juntaria lie neci obtulerunttficut Thebis Menechus:Athenis Codrus:Roma Currius:
SC  Mures duo Deciitnunq mortem uitacomodispratuliftenttnifi leimmortalitatem
opinioneciuium confequi putauiflent.Qui tametfi nefcicruntimortalitatisuiamrrcs
tamen cos non fcfellit.Si enim uirtus diuitias Si  opes ideo conteninquia fragiles lunt:
uoluptates ideo brcues: ergo 81  uitam fragilem breueq^ ideo ccntcmnit: ut folidam 8C
perpctuam conlequatur Jpfa ergo cogitatio per ordmem gradiens Si  uniuerla confide
rans:perducit nos ad eximium illud 81  lingulare:cuius caula nalcimur bonu ♦ uod

fi feciftentphilofbphnfi no quod femel apprehenderanntueri pertinaciter maluiftent:
profe&o pcrucniilcnt ad ucrum hoc(iit oftendrmodo. Q uod fi non fuit corum qui
cadeftes animas una cum corporibus cxringuunt: illi tamen qui de hnortalitate diPpu/
tant animitintelligere debueruntrideo propofitam nobis efte uirtutem t ut perdomitis
libidimbus rerumq? tcrreftrium cupiditate luperatatpurae acuicftriceS anima: ad deut
id eft ad originem mam reuertantur. Iccirco enim lolianimantiu ad afpecftu cadi ere/
<fti fumustut fummu bonum noftru in lummo deo efte credamus. Ideo religione loli
capimus: utex hoc fciamus humanu fpiritum non mortale tcpdeum qui eft imortalis
& defidcrat Si  agnolcit. Igitur ex omnibus philofbphis qui aut pro lummo bono Icie/
tiam aut uirtute lunt amplexittenuerunt guide uiam ueritatis: led noperuenerunt ad
iummu.Hasc enim duo lunttqure fimul cfticiant illud quod quaeritur.Sc’ientiaid prae
ftat:utquo& quo perueniendu fitmcucrimusmirtus utperucmamus. Alteru finealte
ro nihil ualet.Ex Icienria eni uirtus:cx uirtute fummu bonum nafcitur. Beata iguita
quam philolophi quadiucrunt fcmpcr 81  quterunt: flue in cultu deoru: fiue inphijolb/
phiamulla eft.Et ideo abhis non potuit rcpcriri: qa lummu bonum no in lummo qua:
fiuerunttted in imo*Summum aute quid eft nifi caelum 81  deus unde animus oriturf
Imum quid eft nili terra unde corpus cftf Itaqj licet quida philolophi lummu bonum
non corpori led animo dedcrmtttamcn quoniam ad illud hanc uitam rettulerut: quae
cum corpore terminaturtad corpus reuoluti lunttcuius eft omne hoc tepus quod trafi
gitur in terra.Q^uare non imerito lummu non coprehendcrunttquia quicquid ad cor
pus fpe<ftat:& imortalitatiseft cxpersmnum fit necefte eft. Non cadit ergo in homine
bcatitudo illo modo quo philolophi putaueruntt led ita cadit: no ut mnc beams fit: cu
uiuit in corporetquod utiqi ut diftoluatunneceflc eft corrumpi: led tuc cum anima lb/
detatc coi poris libera ta in lolo fpiritu uiuif.Hoc uno beati efte in hacuita poftumusrfi
minimc beati cfTe uideamur.Si fugientes illecebras uoluptatum loliq? uirtuti leruien ✓
tes:omnibuslaboribus miteriilq! uiuamustqua: luntexercitia Kcorroboramcnta uir /
tutis.Si deniq? afperam lllam uiamq} difficilem teneamus: quae: nobis ad beatitudme
patefacfta eft.Summu igitur bonum quod beatos facit non potcft cftetnili in ea religio
ne atqi dodrinatcui fpesimortalitatts adiunda eft,

Q uod anima fit immortalis: 81,  quare diuina traditio logica non defidcrat aut phi

lolbphiamtled cthicam lolam: in qua docenda fiimmiphilolophi errauerunt ♦

LIBER TERTIVS

Etquare ph ilofophia non fit dux uits SC  uirtutum parens: expultrix SC  ultrix uitio
jfumjquod tamen Cicero 8i  alii aftru ere conati funt* Ca»xiii«

Es exiVcre uidetur hoc Ioco:ut quoniam docuimus immortalitatem cfle (um^
i  mum bonumiidipfum imortalem efle animam comprobemus.Q^ua de re in

gens inter philoibphos difceptatio eftmec quicq tamen explicare aut probare
potUerunt hi:qui uerum fcntiebat de aia expertes huius diuins eruditionis: nec argU/
menta uera quibus uincerent attuleruunec teftimonia quibus probaret.Sed opportu^
nius hanc queftionem tradrabim us in ultimo libro: cum de uita beata nobis erit difle/
rendum.Supcreft ilia pars tertia philofophis:quam uocat logicam id eft rationalem:
in qua tota dialedica SC  omnis loquedi ratio cotinetur, Hanc diuina eruditio non deft
deratjquia no in lingua fed in corde fapietia eft.Nec itereft quali utatur fermone. Res
enim no uerba queruntunEt nos no de grammatico aut oratore:quoru fcietia’eft quo^
modo loqui dcceanSed de fapiete difleremustcuius doctrina eft quomo uiuere opor<
teat.Q^ uod fi neq^ phyfica ilia ratio neceflaria efbneq? hxc  logica: quia beatos facere
non poflimt:reftat ut in fola ethica totius philofbphis uis cotineatur: ad quam fe abie^
<ftis omnibus Socrates cotulifle diciturdn qua etiam parte quoniam philofophos erra
re docuhqui fummu bonum cuius capiedi gratia generati fimt:n5 comprehenderunt:
apparet falfam SC  inancm efle phiiofophiamtquia nec inftr uit ad iuftitis munerainec
ofticium hominis rationcmq? cofirmat* Sciat lgitur errare fetqui philofophiam putat
cfle fapietiam:non trahatur audoritate cuiu(q:fed ueritati potius Si  faueat:& accedau
Nullushietemeritati locuseft:insternumftultitispoena fubeudaeft:fi aut perfona
inanis aut opinio falfa decspcrinHomo autem qualifcunq; eftdi fibi crcdit:hoc eft ho
mini credit:ut no dicam ftu Jtusrqui fiium no uideat errorem. Certe arrogans eft:qui fi
bi audeat uendicaretquod humana coditto non recipit. Ille ipfe Romans lingus (um
mus audor qtum fallatunlicetex ilia feientia peruidere: qui cum in libris officio^ phi
lolophiam nihil efle dixiflettq ftudium fapietis: ipfam autem fapientiam rerum diufi-
narum Si  humanarum faetiam.Tum adiecit cuius ftudium qui uituperat: haud fane
intelligo quidnam fit quod laudadum putet.Nam fi obledatio qusnturanimitrequi
e% curarumtqus coferri cum eorum fhidiis poflunt: qui femper aliquid inquirunt:
quod fpedet 8i  ualeat ad bene beateq? uiuedum. Si ucro ratio coftantis uirtutifqj du*-
citur:aut hsc ars eft :aut nulla omnino per quam eas aflequamur« Nullam dicere ma^
ximarum rerum artem efle: cum mimmarum fine arte nulla fit: hominum eft parum
confiderare loquentiumtatq; in maximis rebus errantium.Si autem eft alia difeiplina
uirtutis:ubi ea qusretur:cum ab lfto genere difeendi difceflerisCEquidem tametfi ope
ram dederimiut quantulacunq? dicendi aflequerer facultatem propter ftudium dicen
di:tamen eloquens nunq fiii« Qjiippe qui forum ne attigerim quidem: fed necefle eft
ipfa me faciat efle bonitas eloquentemtad qua diferte copiofeq? dejfendendarmfcientia
diuinitatis Si  ipfa ueritas fufficit.Velle igit Ciceronem paulifp abiferis furgere: ut uir
eloquetiflimus ab homunculo no diferto doceret'’ • Primum qdnam fit quod laudam
dum putettq uitupat id ftudiu: quod uocat'’ philofopbia* Deniq; neq? illam efle artem
qua uirtus iuftitia difeatur: nec aliam ullam ficut putauit, Poftremo quonia eft uirtu
tisf difeiplina ubi qusrendafit:cum abillo difeendi genere difeefleris: quod ille non
audiendi difeendique gratia qusrebat, A quo enim poflet audiretcum fciret id nemo^
Scd ut in caufis facere fblebattinterrogatione uoluit urgere: ad confeflionemq; dedu >•

DIVINARVM INTITVTIONVM

cerettaricj confideret rcfponden prorfas nihil pofie: quominus philofophia eflet rriagi
ftra uimitis,Q^uod quidem in tu fculanis difputationibns aperte profcfTus cfbadcam
ipfam conucrfa oratione tana fe declamatorio dicendi genere iadarct.O uitaphilofo
phia dux inquitto uirtutis indagatrix:epulatrixcp uitiorum qdnon monos: led omni/
no uita hominum-fine tc efle potuifletfTu inuentnx legum:tu magiftra morumac di
fciplina fuifti.Qjjafi uero ahquid per fe lpfa fentiret:ac non porius ille laudandus eC
fet qui cam tribuit.Potuit eodem modo gratias agere cibo&potui:quia fine his rebus
uitaconftarenonpoflitrinquibus ut fenfus:itabenefi'ciinihil eft* Atquiutillacorpo
ris alimenta funtmcanima fapientia.

Qj-iod Lucretius & alii errauerunt opinati fapientiam inuentam efle ab homine:

6C  ncc datam hominibus a creatore.Et quomodo Cicero fill's uerbis conuincid: SC  q>

philofophia nec uerum docet:nec ad rede uiuendum inftruit. Ca.xiiiu

Edius itaqi Lucretius cum eum laudat qui fapientia primus inuenit.Scd hoc

r ineptc:q> ab homine inuentam putauinQ^uafi uero lllam alicubi lacente ho/

mo lllejquem laudabat inuenerit; tanq tibias ad fontem(utpoeta aiunt) q? fi
repertorcm fapientia: ut dcum laudauit Jta enim dicit:/

Nemo(qitopinor>rit mortali corpore cretus. r""

Nam ficut ipfa petit maieftas cognita rerum. <,

Dicendum efhdcus file fumdeus incl yte Memmi • Tamen non crit fic laudadus de
us:q? fapientiam inucqerittfed q> hommem fecerittqui poflet capere fapietiam.Minu/
it enim laudcm:qui pafrern laudat ex toto.Sed ille ut hominem laudauit: qui tame ob
idipflim deberet pro deo haberitq? fapere inuenerit: nam fic at. Nonne decebit:Hunc
hominem diuum numero dignaricr efle. Vnde apparet Py thagoram uoluiflelaudare
qui fe primus^ut dixf)philofbphorum nominauittut Milefium Talem: qui de rerum
natura primus traditur difputafte.Sed dum hominem quarit extollere:rem ipfam de
pref!it.Non eft enim magnatfi ab homine potuit inueniri. Vcrum poteft ut poeta da
ri uenia.At ille idem perfedus orator:fummufcp philofophustne graces reprehenda:
quorum leuitatem femper accufattSi tamen fequitur ipfam fapientiam:quam alias do
numtalias muentum deorum uocat poetice figuratam laudat in fariem. Grauiter etia
queritur extitifte aliquos:qui earn uituperarent.Q^uifq ne inquit uituperare uita pa/
rentbm:& hoc paricidio fe inqumare audcat:& tarn impie ingratus eflef' Nos ne ergo
M.Tulli paricida fumus:& infuedi te iudice in culleum: qui philofophiam negamus
parentem efle uita. An tu qui aduerfus deum tarn impie ingratus esf' Non hunc cuius
effigiem ucneraris m capitolio fedentem:(cd ilium qui mundum fecit: hominemq: fi/
guraumqui fapieti am quoq: ipfam inter cetera caeleflia fua beneficia largitus eft. Ma
giftram tu uirtutis aut parentem uita: uocastad quam fiquis accefleriumulto fit incerti
or necefle eft: q prius fueriti' Cuius eni uirtutis qua ipfa ubi fita fmadhuc philofophi
non expediunt cuius uita: cum ipfi dodorcs ante fuerint feneduteac morteconfedi
q conftituerinriquomodo uiui deceatxuius ueritatis indagatricem profi'teripotestqui'
fape teftans: cum tanta multitudo fueritphilofophorumtfapientem tamen extitifte
adhuc neminem. Q uid ergote magiftra ilia uitadocuit^ An ut potentiftimum
confulem maledidis incefleres: eurnq? hoftem patria uenenatis oranonibus faceresf
Sed omittamus ilia: qua poftunt excufari fortuna nomine • Studuifti nempe philo/
fophia:& quidem ficuit nullus unquam diligentiustquippe qtii omnes cognbucns di
feiplinas:f»cut ipfe gloriari foies :eamque ipfam latinis littcris illuftrauerisnmita/

LIBER. TERJIVS •

toremq* Platom's oftcndcris.Ccdo igitur quiddidiccrisraut in qua fo&a ucritatcm de>
prchcndcris .In academia fcilicet quam fccutus cs:qxiam probafti. At h.Tcnihi! docct:
nifiut fcias tenihil foirc.Tuiergo re libriarguuttq nihil apdilofophiadilctpoffitaclui
tam.Hax tua uerba funt.Mihi autem no modoad fapicntiam cocci uidcnumfcdad cp
ipfatqua: aliqua ex parte ccrni uideatur hebetes& obtufi. Si ergo philofophiacft nia^
giftra uitactcur tibi carcus Si  hebes & obtufus uidebarc: quem opertuif ilia decctcm SC
lentfte SC fapcrc:& in clariftima luce ucrfarif'At quam cofoftus fucris philofophia: ucri
tatemrdocet ad filium compofita prxccptatquibus mones philofophia: quidempra:;
cepta nofocndaiuiuedum autem cfieciuiliter.Q^ uid tarn repugnas dici poteft'f Si no
feenda funtpracccpta philofophia::idco utiq? nofoenda funt:utrc<ftc fapientcrqi uiua;
mus. Vcl fi ciuiliter uiubndum efbno eft igitur philofophia fapientia: fiquidcm mc1i<
us eft eiuiliter q philofophice uiucrc.Nam ft (apietia eft qua: dicitur philofophiatftul
tcprofoclo uiuit qui non fccudumphilofophiam limit. Si autem no ftulte uiuit qui cL
uifiter uiumfequitur ut ftulte uiuat qui phifofophice uiuit. Tuo itaqjiudicio philofo;
phia ftultitiae inanitatiTcp damnata cft.idem in cofolarionc: id eft in opereno ioculari •

Baric de philofophia fontentia tulifti.Scd ntfoio quis nos tcncat error: aut mifcrabilis
ignoratio ueri.Vbi eft ergo philofophia minifteriufaut quid tedocuit ilia uitae pares
fi ue^i miferabilitcr ignorasf Q__dTi hate errorisignorationifep cofeflio: peneiuito tibi
ab intimo pc&ore exprelTa cfhcur no tibi aliquando ucip fatearis: philofophia quam
tu nihil docentcm in caelum laudibus extuliftii magiftra uirturis efte non ponef
Q_pod in eodem errorefuit Scncca:& quid philofophia fccundum ipfom.Etq? fi>
cut deus unus & ueritas unarita una eft SC  fimplex fapientia. Et quomodophilofo^
phorumoratiopugrictcumuita. Ca.xv

Odcm dueftus errore Seneca: quis cnim ueram uia teneret errante Cicerone;
c Philofophia inqt nihil aliud eft q re<fta uiuendi rorucl hone ftc uiuendi feiem

tiasuelarsrctfta:uiWagedat.Nonerrabimusfidixerimusphilofophiaefteie I’" 5

gem bene honeftcq; uiuedi.Et q dixerit illsm regula uitattfuu illi reddidit. Hie plane
ndrefpexit ad coe philofophia: nometquat cum fitin pluris fotftas difoiplinafq: diffufa
nihilqi heateertunihil deniq; dc quo uniuerfi una meteac uoce confontiat. uid pot

efte tarn falfimuq regula uine philofophia uocari: in qua diuerfitas prseccpto^ rctftu
ster impediat Si  turbetfaut lege brne uiuendi cuius capira logc diftonattaut foientia ui
tacageckan qua nihil aliud cfticit'’ cotraria fepe diccdcwq ut nemo quiccj fciat..Q ua>
ro.n.ut^ne academia philofophia putetefte an nofNegatuiji no arbitror.qd’fi eftmiV
hil ergo illope cadit iti philofophia: qua: ut oia reddat icerta: legem abrogat: arte nulla
putattroncm fubriertittregula deprauattfeientia funditus tollit.Falfaigit ilia oiatquia
in rem (emper incertam Si  adhuc nihil cxplicantcm cadcre non pofiunt.lSlulla itaqi ra
tip uel foientia uel lex bene uiucndimiG in hac unica &i  uera Si  ca:lefti fapientia confti ^
tuta eft: qua: philofophis fuerit ignota. Nam ills terrena quoniam fallax eft: fit ua ✓
ra:& mulrip!ex:fibiq: tota contraria eft:& ficut unus eft huius mundi coftittutor SC  re
ftor deus una uentasrita unam cflcac fimplicem fapietiam necefleeft: quia quicquid
eft ucrum ac bonumrid perfedum efte non poteftmifi fueritTmguIarc.Q^uod fiphiV
lofbphfa uitam poftet inftrucrc ? nulli alii nifi philofophi efient boni. Et qui earn non
didiciftcnt: clientbmnes fempcr mali. Cum innumcrabiles exiftant: Si  fomperex ✓
titerint:qui fintautfuerint: fineulla doeftrina boni. Ex philofophis autem perra^ !
fdfuerittqui aliquid in wita foceritlaudedignumtqriis efttaridemtq nonuideateps

y-

DIVINARVM INSTITVTIONVM

homines uirtutis:£j ipfi egentmon cfic do Aorcs^ Nam fiquis mores eorum dilivcnter
inquiraninuenict iracundos:cupidos:1ibidinofos:arrogantes:protcruos: 8i  fub obten/
tu fapientia: fua uiria colentestdomi facientes eatqux  in fcholis arguiflent.Fortafle me
tioraccufandigratiamoncidipfum Tullius £i  fatetur dC  quxntur C  uotusinqtqfqj

f >hilo(opho^ inuenitur:qui fit ita moratustita animo 8C  uita cofh tutus: ut ratio potlu^
at:qui difeiplinaueram non oftentationem taauixtCcd legem uita!putet:qui obtem/
pcrct l'pfc fibi;5d dccretis pariat fuisf'Vidcreautem licet alios tanta leuitate dC  iadratioe
ut his fuerit no didicifle meliustalios pccuni# cupidosralios gloria:: multos libidinum
feruostut cum eorum uita Sc uitiis mirabilitcr pugnet oratio. Nepofep Cornelius ad cu
dem Ciceronem ita fcribit: Tantum abefbutego magillram efleputem uita:philofb/
phiam:bcatarcp uita: pcrfeAnccm: ut nullis magis exifhmem opus efTc magdlros ui ✓
uendi q plxrifqnqui in ea difputanda uerfantur. Video enim magnam partem corum
qui in fchola de pudore & cotinentia pracipiant argutifTimcteofdcm in omnium hbu
dinum cupiditatibus uiucrc.Itcm Seneca in cxortationibustPlcnqj iqu tphilofi pho^
rum talcs funt diiertiin couicium fuumjquos fi audias in auaririamun libidineu'n am/
bitionem pcrorantcs:in iudidum fuum putes profefTos. Adeo redundant ad ipfos ma
Icdi Aa in publieu m mifiatquos no alitcr intueri decct: q rnedicostquorum tituli reme
dia habent pyxides uenena.Q^ uofdam ucro ncc pudor uitiorum tenet: fed patrocinia
turpitudini fua: fingunttut etiam honefte peccare uideantur. Faciet inquit lapiens idc
Seneca etiam qua: no probabit: ut etiam ad maiora tranfitum inueniat: nec relinquec
bonos mores: fed tempori aptabit:ut quibus alii ututur in gloriam aut uoluptate: utatf
agenda: rci cau r a.Deinde paulopofbOmnia qua: luxuriofi faciunquarq; imperitnfaci
et 3C fapiens: fed noeodem modocodemqj propofito ♦ Arqui nihil intcreft quo animo
faciastquod fcciflc uitiofum cfbquia faAa ccmutunanitnus no uidetur. Arilhppo Cy
rcniacorum magiftrocum Laide nobili fcorto fuitco-uctudorquod flaginum grauis il
k philofophia: doAor fic defendebat:ut dicerct mult um inter fe 8t  cartcros Laidis ama
tores intcrcflerq. ipfc haberet Laidemtaliiuero a Laide haberetur.O pra:clara & imita
da bonis fapietia.Huic ucro libcros in difciplinam daresrut difeeret habere merctnce.
Aliquid inter fe ac perditos intcrefie diccbanfcilicct q? illi bona fua perderenipfe gratis
luxuriaretur Jn quo tamen fapientior meretrix fuit: qua: fic philofophum habuit pro
lenone:utad fe omnis luuetus doAoris exemplo Si  auAoritatc cocurrcret corrupta fi*-
ne ullo pudore. Q_uid ergo intcrfuittquo am mo philpfophusad mcretricem famofif
fimam comcaretrcum eum populus & riuales Pui uideret omnibus perditisncquioreP
Ncc fan's fuit ita uiuere:(ed docere etiam libidincs ccepit: ac mores fuos de lupanari ad
fcholam traftulit:difTercns uoluptatem corporis efTe fummum bonum. Q_ux doAflU
na execrabilis & pudendamo in corde philofophitfed in finu merctricis efl nata.Nam
quid ergo de Cynicis loquar; v quibus in propatulo coire cum coniugibus mos fuit. qd
mirum fi a canibus^quorum uita imitantur>tiam uocabulum nomenq: traxeruntP
Nullum igitur in hac difeiplina magiftrum uirtutiseft: cum etiam illi qui honeft/ora
pra:cipiunt:aut faciuntipfi qua: ftia3ent:aut fi faciunttquod raro acciditrnodifciplina
eos adrcAumtfed natura producat: qua: farpius ctia mdoAos impcllit ad laudem*

O uod rcAe docetes 8i  male uiuentes tefte Cicerone no urilitatem ex philofophia?
fed inanem pcrcipiutdclcAarionem. Et q> fapietia feipfam femper exercetin boms
aAibu-.Et quarc no philofophia: fed lapientia: ipfi iugitcr infiftendu fit. Ca.xvu
E rum enim cum fe perpetu^ defidia: tradannullam^ oirtutem capefiant :«

LIBER TERTIVS

emnem foam uitam nihil aliud q in eloquetia peragantrquid aliud q inertes putari de
bentfSapieritia autem nifi m aliquo adu fuerit:quo uim fuam exerceatunanis & fal fa
eft.Redeqj Tullius ciuiles uiros qui remp.gubernent:qui urbes aut nouas conflituat:
aut'coftitutas ^quitate tueatunqui falutem libertatemcp ciuium uel bonis legibus: uel
falubribus confiliistuel iudidis grauibus coforucnt: philofophiam dodoribus pramfert*
Bonos enim facere oportere ponufq inclufos in angulis facieda pramcipere:quam ne ipfi
quidem faciunt qui loquuntur:& quonia (e a ueris adibus remouerut:apparet eos ex^
ercendam lingua; cau fa:uel aduocandi gratia artem ipfam philofbphia reperifte. Q_ ui
autem docenttantum nec faciunmpfi praceptis fois detrahuntpodus. Q uis non oR
temperet cum ipfi praceptores doceant non obtemperaref Bonum eft aut reda 8C  ho
nefta pramcipere:fed nifi 8C  facias:mendacium eft: 8C  eft incogruens atq^ ineptum no in
pedoreded in labiis habere bonitatem.Non ergo utilitatem ex philofbphia: fed oble*
dationem pctunt.Q^uod quidem Cicero teftatus eft* Profedo mquit omnis iftorum
difputatio quanq uberrimos fontes uirtutis & ftientiam conrineatrtamen eollata cu ho^
rum adis perfedifcp rebus:uereor ne no tantum uideatur attulifte negociis hominum
quandam obledationem ocii.Vereri quidem no debuit:cum uerum dicerets fed qua^
fi timeretne proditi myfterii reus a philofophis citaret?.Non eftaufiis confidenter 'g*
nunciare quod fuit ue^t illos no ideo difputare ut doceat: fed ut obledent in ociotqui
quoniam audores funt rcy.  geredarumtnec ipfi quicq gerunt: pro loquacibus font ha
bendi.Sed profedo nihil quia boni ad uitam afferebant: nec ipfi decretis fins obtem ✓
peraueruntmec quifq per tot fecula inuentus eftjqui eorum legibus uiueret. Abiicien
da eft igitur omnis phiIofophia:quia non ftudedum fapientiam:quod fine ac modo ca/
reattfod fapiedum eft 8C  quidem mature« Non enim nobis altera uita coceditunut cu
quamramus in hac fapietiamtin ilia faperepoflimusnn hac utruqi fieri nccefte eft* Cito
inueniri debetmt cito Cafcipi  pofti'tmequid pereat ex uita:cuius finis incertus eft, Cice
ronis Hortenfius cotra philofophia diflerenstcircuuenimr arguta conclufione: qui cu
diceretphilofophadum non eftemihilominus philofophari uidebatur: quoniam phL
lofophi eft quid in uita faciendum uel non faciedum fit difputare.Nos ab hac calunia
immunes ac liberi fumus:qui philofophiam tollimus:quia humanae cogitationis inue
tio eft.Eamq? ab omnibus fufcipi oportere teftamur* Ule cum philofophiam tolleret:
nec melius aliquid afterretdapietiam tollere putabat?: eoqjfacilius de fapientia pulfus
efttquia coftat hominem no ad ftultitiam:fed ad fapietiam nafci.Pramterea illud quoq?
argumentum contra philofophiam ualet plurimum:quo idem eft ufos Hortefius: ex
eo pofte intelligi philofophiam non efte fapientiamtq? principium & origo eius appa^
reat,Q_uando inquit philofophi efte cceperunt:Thales(ut opinorjprimus: reces hamc
quidem amtas. Vbi ergo apud antiqores latuit amor ifte inueftigandam ueritatisfTdem
Lucretiusait:

Denicp natura hare rerum:ratiocp reperta eft
Nuper:&: hac primum cum primisipfe repertus.

Nunc ego fom in patriasrqui poflum uertere uoces* Et Seneca:Nondum font inqt
mille annnex quo initia fapietiac mota font. Multis ergo fieculis humanum genus fine
ratione uixit.Qjiod irridens Perfius: Poftq inquit faperc urbi Cum pipere & palmis
uenit.Tanq fapietia cum fa poris mercibus fuerit inueda: qua: fi fecudum hominis na
turam eftxum homine efte coeperit necefte eft.Si uero non eft: nec capere quidem ilia
poftet humana natura*Sed quia recipit:igitur a principle fuifte necefte eft.Ergo philo

g

DIVINARVM INSTfT VTION VM

fctucrunt.Et ideo cum uacare fapientia humana uitam putaucrunt tphilolophiam c<>
menti funtnd eft latentem atq; ignotam iibi ueritatem difterendo eruere uoluerunt: q,
ftudium per ignorantiam ueri fapientiam putauerunt.

s^ux fuit ipfa dodrtna Epicuri qux monbus omnium appofitiftima loquebatur

morum SC aflertorcs uoluptatis. Ca.xvii.

Ixi de philofophia ipfa qbreuiterporuirnuncad philofophos ueniamus: non
d utcum eifdem certemus qui ftare non poflunt: fedut eos fugientesatq^deie-'
<ftos noftro campo in(equamur*Epicuri diiciplina multo cele brior femper fu
it q exterorum : non quia ueri aliquid afterat j($ed quia multos ad populare nomen
uoluptatis inuitat* Nemo enim non in uitia pronus eft. Prxtereaut ad fe milt/tudtne
cotrahattappofita fingulis quibufp moribus loquit.Defidiofum uetat litteras ditcere:
auat^ popufari largitoe libera tngnaubphibct accedere ad remp.pig^ exercerertimidu
militare.Irrcligbfus audit deos nihil curarea'nhumanus 8C luis comodis feruiens lubet
nihil cutq tribuere.Oia.n.fua ca facere faptente:fugientt turba folitudo laudatur.Q^ui
nimiu peus eftidifeit aqua SC polenta uita pofle tollerari.Q^ui odit uxore:huic enumo
rantur cxlibatus bona.Habenti malosliberostorbitas prxdicatf .Aduer fus ipios parent
tes nullu efle uinculu naturae.Impatienti ac dchcato dolore efte oium maloj^ maxima
f  diciturtforti etiam in tormentis beatum efle fapiente.Q^ui claritati ac potentix ftudet
huic prxeipitur reges colcrc.CQ ui moleftiam ferre non poteft: fiuic regiam fugere
Ita homo aftutus ex uariis diuerfiftp modis circulu cogit : SC dum ftudet pjacere onmu
bus: maiore dilcordia fecum ipfepugnauit: q inter fe uniuerfi. Vndc autem difei ✓
plina eius tota defeendanquam originem habeattexplicandum eft. Videbat Epicurus
bonis aduerfa femper accidcre:paupertatctn:laborcs:exilia:carorum amiflioncsrmalos
contra beatos efleiaugeri potenria:honoribusaffici uidebatinocentiam minus tutam:
(celera impunecomitti. Videbat finedclcdu morutfine ordincac difcnminc annoru
fxruire mortemtfed alios ad fenedutem perueniretalios infantes rapi: alios iam robu.
ftos interiretalios in pnmo adolefcentix flore immaturis funeribus extinguiun bellis
potius meliores 8C uinci SC perire.Maxime aute conmouebat homines in primxs religiV
ofos grauioribus malts affici.His aute qui aut deos omnino negligerenttaut non pie co
lerenttuel minora incomoda eueniretuel nullaJpfa etiam templa fulminibus coflagra*
re.Q^uod Lucretius queritur cum dicitdedeo:

Cum fulmina mittat 8C xdes

Ipfe fuas diflribuet?8C in deferta recedens f

Sxuiat exercens txlumtquod fxpe nocentes

Prxteritxxa minatq? indignos tnq? merentes. Q^uod ft uel exiguam ueritatis auram
colligcre potutflettnunq diceretxdes ilium fuas dtfturbare: cum ideo difturbet: qa no

ucrint ex dido Ciccronis apparettqui ait diuinitus extitifle illam flamamtnon qux ter
reftre il lud domicilium Iouis delereded qux fublimius maguifi'cetiufq; depofeeret ♦
Q ua dc re e tiam in libris confulatus fui eadem dixmqux Lucretius;

Nam pater altitonans ftellantinixus olympo

LIBER. TERTIVS

Ipfc fuas arces atq? incfyta tcmpla pctiuir:

Etcapitolinis iniecit fedibus igncs* Perrinacf ergo ftultma non modo uim maiefta ✓
temq; ueri dci no intellexerunttfed etiam impietate fai erroris auxeruttqui templu ex?
lefti iudicio fxpe damnatum reftituere contra fas omne cotenderint. Cutn hxeigitf co
gitaret Epicurus:earum re^ uelut iniquitate induchis.Sic enim caufam roncmq; igno
ranti uidebatur exiftimauitnullam efle prouidentfftQyuod cum fibi pfuafiiletauicxx
pit etiam defendendumtfic in errores inextricabiles fe ipfc inclufin Si enim prouidem
tia nulla efttquomodo tarn ordinatettatn difpolite mundus effeftus eftfNulfa inquit
difpofitio efttmulta cni faefta font aliter q fieri debuerunEt inuenit homo diuinus qua;
reprchendcret.QjJX lingula h uacaret refellere:fadle oftenderem nec fapientem hue
foifle nec fanum.Item fi nulla prouidentia efttquomodo animalium corpora tarn pro
uideter ordinata fonttut Cingula quxq; membra mirabili ratione difpofita: fua off icia
conferuetttf Nihil inquit in procreandis animalibus prouidentia: ratio molita eft, Na
neqj oculi fadli font ad uidendumtneep aures ad audiendumtneqj lingua ad Ioquendu
neep pes ad ambulandumtquonia prius hxc nata funt q eftet loquitaudiretuidcre: am
bulare.Itaqj no hxc ad ufum nata funttfed ulus ex fill's natus efhSi nulla prouidetia eft
cur hymbres cadunttfruges oriuntunarbufta frondefeuntf Non inqtut femp animan
hum caufa ifta fiunttquomam prouidentia nihil pro funttfed omnia fua fpote fieri ne>
cefte eft.Vnde ergo nafeuturtaut quomodo fiunt omniatqux gerutur C Non eft inquit
prouidentia: opus.Sunt enim femina per inane uolitatiat quibusinter fe temere coglo
ban’s uniuerfa gignutur atep cocrefcunt.Cur igitur ilia no fentiamustaut no cermmus^
Qjuia nec colorem habent inquit nec calorem ullum nec odore: faporis quoq? dL  hu ✓
moris experria funt:& tarn minutatut fecari ac diuidi nequeant* Siceurn quia in prim-
cipio falfiim fo fcxperattcofequentium rerum neceftitas ad ddirameta perduxit ♦ Vbi,
enim fonttaut unde ifta corpufculafCur ilia nemo prater unu Leucippu fomniauitf'

A quo Democritus eruditus hxrcditatem ftultitix reliquit Epicuro« Q^ux fi fint con-
pufcula 5C  quidem folida(ut dicut)fub oculos certe uenire poftunt«Si eadem eft natu^
ra omniumtquomodo res uarias efFiciunC Vario inqt ordme ac pofitione conueniunc
ficut litterxtqux cum fint pauextuarix tamen collocatx innumerabilia uerba confide
unt.At litterx uarias formas habent.Ita inquit dt hxc  ipfa primordia. Nam funt afpat
font hatnatatfunt leuia.Secari ergo SC  diuidi poftimttfi aliquid ineft illis quod emineat
Si autem leuia font SC  humoris indigenttcohxrere non poflunt, Hamata igitf ee opor^
tettut poffint inuicem cocathenari ♦ Cum uero tarn minuta efte dicanturt ut nulla ferri
acie difoci ualeanttquomodo hamos aut angulos habcntfQ uos quia extattnecefle eft
pofte diuelli.Deinde quo foedere inter fetqua mete conueniunt: ut ex his aliquid coftL
tuaturtfi fenfo careanttnec coire tarn difpofite poffont: quia non poteft quicq rations
Ie perficerc nifi ratio.Q^uam multis coargui hxc uanitas potefttfed properat oratio*
Hiceftille:

Q ui genus humanum ingenio fupcrauitt& omnes

Extinxit ftellastexortus aut xthcreus fol. Q uos equidem uerfos nunq fine rifo lege
re poftum*Non enim de Socrate aut Platone faltem dicebat t qui uelut reges habentur
philofophorum.Sed de homine quo fano& uigete nullus xgcr ineptus delirauitJraqj
poeta inaniflimus leonis laudibus murem noornauittfed obruitSd obtriuit. At ide nos
mctu liberat mortistde qua hxc ipfius uerba font exprefta* Q uando nos fomus:mors
non eft: quando nos non fumustmors cft,Mors et;go nihil ad nos: q argute nos fefellit,

S M

DIVINARVM INSTlT VTIONVM

quafi ucro trafada mors timcaturtqua iam fenfus ereptus eft: acnon l'pfum mori quo
fen fas cripit ♦Eftigit'' tps aliquod:quo SC  nos iam no fumustSd mors tamen nodum eft.
Idq; lpfa m uidet rnife^ efteiq? SC  mors efte icipitrSCnos efte definimus, Nec fruftra dil
du m cft:mors mifera non eft. Aditus ad morte eft mifenhoc eft morbo tabefeere: idu
ppetitfcr^ corpore exciperetardere ignitdetibus beftia^ Janiari.Harc funt qua: timerv
tur:no quia mortem aflerutjfed qa dolorem magnu, Q_uinpotius eftiecne dolor ma*
lum fit.Omnium inqt malo^ rnaximu eft. Q_uid ergo nopoftum no timere: 6 id qft
mortem anteccdmaut eftiemmalu cftfQ_uid q? totum llfud argumetum folium e:qa
no intereunt aiarf'Vere iquitmam quod cum corpore nafeftfaum corpore itereat nccef
fe eft Jam fapius dixi difterre hunc locu melius:& opi ultimo referuare: ut hac Epicuri
pfaafionem :(iue ilia Dcmocritifauc Dicearchi fait:argumetis SC  diuinis teftimoniis re
darguam.Ve^ ille fortafte impunitate uitiis fais fpopodit. Fuit.n.turpiftima; uolupta
tis aftertoncuius cap iedx caufa nafei hoiem putauit.Q_uiscum hocaftirmariaudiat:
uitiis SC  fcelenbus aDftineat.Nam fipitura; funt aia::appetamus diuirias utoes fuauira
tes cape poftimus.Q_ua: ft nobis defuntrab hisqui habetauferamus clam:dolo:ui. Eo
magis fi humanas res nullus deus curanquandocuq^ fpes ipunitatis arriferitrrapimus :
necemus.Sapietis eft enim malefacercrli 8C  utile fit 8C  tutu: quonia fiqs in cado deus e i
no irafeid’ cuiq.Aeq? ftulti SC  benefocereiqa ficut ira no commoucd; ita nec gratia tangi
tur.Voluptatibusigitf quoquom6poflumus:(eruiamus.Breui.n.tpenullierimus oio
Ergo nullu diem:nullum deniq^ teporis pundu fluerc nobis fine uoluptate patiamur:
ne quia ipfi quandoq; perituri (umus:idipfum quod uiximustpercat.Hsec llletametti
no didt uerbotre tame ipfo docet«Nam cum difputat oia fopietem fua caufa focere: ad
utilitarem fuam refert oia qua: agitJtaq^ qui audit hxc  ftagina: nec boni quicq fadew
dum putabittquoma benefoccre ad utilitatem fpedatalienameca fcelereabftinedum
quia maleficio prasda coiunda eft.Archipyrata quifq uel latronum dudor: fi fuos ad
giaftan dum cohorted’jquoalio fermone u ti potefttq ut cade dicat: qua: dicit Epicurus
decs nih il cura rcfNon iratno gratia tagiunfero^ poenas no efte metuedas: q> aia: poft
mortem occidatmec ulli omnino lint inferiiuoluptatem efte maximum bonum: nulla
efte humanam focietatemfabi queqj cofalerejneminem efte qui alterum diligat nifi fua
caufa,Mortem no efte metuendain forti uiro: necullum dolorem quin ctiam fi torque
arunfi uratunnihil fe curare dicat.Eft plane cur quifq putcthaeuocem uiri efte fapien
tis: qua: poteft latronibus aptiftime commodari.

Q^uomodo pythagorici SC  ftoici cotrario epicureis errore defipiat fie animaru im <
mortalitacem ftatuetestut eas in uaria corpora trafire mentiantur. Et uoluntariam
•mortem p-rfuaferutinanitcrphilofophantibus. Ga.xvinV

Lii aurem cotraria dixerunt fapercfte aias poft mortem:& hi funt maxime py
a thagorici ac ftoicaquibus &fi ignofeedum eft:quia ucru fentiunt: nopoftum

tamen no reprehedere eos:qui non fcictia led cafu incidetut in ucritatem.Itaqj
in eo ipfa qJrcdc ienticbant:aliquid erraucrut.Nam cum timeret: argumentum illcf
quo colligitunneccfle ut occidat anima: cum corporibus: qa cum corporibus nafeunt
d xerunt no nafii animastfed ifinuari potius in corpora tSC  de aliis in alia migrare cop
pora.Non putaucrut alitcr pofte fierimt fupfint aia: poft corpora:m'fi uideantur fuifte
anrecorpora.Par igit'' acq»pe fimiliserror eft ptis utriufcp.Scd hare in pr^terito falia e:
illai futuro.Nemom.uidit qd f eft ueriftimu SC  nafei aias SC  no occidcrc:qa cur id fierct:
aut qua: ratio eftet:hominesncfciret.Multi ergo ex his qa:ternas efte aias fufpicabant:

LIBER TERTTVS

tanq in calum migraturi eftenttfibi ipfi manus intulerunt: ut Cleantes 8C Chrylippus:
ut zeno 8C Empcdoclcs:qui le in ardetis Aetna: fpecum intepefta node deiecit: ut cum
repentc no appamiftet:abiifle ad deos crederetur. Ex Romanis Cato:qui fuit in oroni
fua uita locrarica uanitatis imitator.Nam Democritus in alia fuit perfuafione. Sed ta^
men Ipote fua latho caput obuius obtulit ipfctquo nihil fceleratius fieri poteft.Nam fi
homicida nefarius elbqui hominis extindor efbeidem fceleri obftridus eft: qui le ne-*
cattquia hominem necat Jmmo uero maius efte id facinus exiftimandu cfttcuius ultio
deo foli fubiacet.Nam ficutinhancuitanonoftra Ipote uenimustita rurfus ex hoc do -*
micilio corporis quod tuendu nobis aftignatum eftteiufdem iuflu nobis recedendu eft
qui nos in hoc corpus induxit ta diu habitaturostdonec mbeat emitti.Et fi uis aliqua in
ferat?:aqua mete patiendum cftrcum extinda innocentis aia multa efte no pofiitthabe
amufqj iudicem magnuxui foli uindida integra lemper eft. Homicida; igitur illi oes
philofophi:5C ipfe romana lapietia princeps Cato: qui anteq le occideret: plegifle Pla
tonis libru diciturtqui eft fcriptus de aternitate aiarum.Et ad lummum news philolb/
phi audoritate copulfos eft. Et hie tamen aliquam moriendi caulam uidetur habuifle
odium feruitutis.Q_uid Ambraciotes illerqui cum eunde librum plegiftet: pracipite
le dedit nulla aliam ob caulammifi q> Platoni crediditr'Execrabilis / prfus ac fugieda do
drina:fi abigit homines a uita. Q_uod fi lciftet Platotatq: docuiftct a quo: SC quorno^
do:8C quibus:8C qua ob fada:3C quo tempore imortalitas tribuatur: nec TheombrotU
impegiftet in morte uoluntariam:nec Catonetled eos ad uitam SC ad luftitia porius era
difiet.Nam Cato uidetur mihi caulam quafifte moriendimon tarn ut Calare fugeretf
q ut ftoicorum decretis obtemperaret: quos ledabatur: nomcncp fiium grandi aliquo
facinoreclarificarettcui quid mail accidere potuerit:fi uiueret non inuenio. Caius eni
Cafar ut clamens eraftnihil aliud effi'cere uolebamia in ipfo belli ciuilis ardore: q ut
bene mercri de republica uideretf:duobus optimis ciuibus Cicerone SC Catoc feruatis •
Sed redeamus ad eosrqui morte pro bono Jaudant.De uita quarens quafi uixeristaut
unq tibi ratio conftitenttcur oio fis natus. Nonne igitf tibi uerus ilk  SC comunis omni
urn pater terentianu illud lureincrepauerittPrius dilce quid fit uiuemfi dilplkebit ui
ta:tum iftoc utitor.Indignaris te malis efte fubiedum: quafi quicq mereans boni: qui
patremrqni domu:qui regem tuu nelcis:qui quis clariftima lucem intuearis oculis:me
te tamen cacus es:8C in pfundis ignorantia tenebris iaces.Q_ ua ignorantia effecittut
quofdam dicere no puderet: iccirco nos efte natostut fceleru pcenas lueremus: quo qd
delirius dici pofli't non inuenio. Vbi enim uel qua Icclcra potuimus admitteretq omni
no non fuimusC'Nifi forte credemus inepto illi feni: qui le in priori uita Euphorbium
fuifte metitus cft.Hic credo q« erat ignobili genere natus:familiam fibi ex Homeri car-*
minibus adoptauit.O miram 8C Gngularcm Pythagora memoria.O mileram obliuiV
onem noftrum omnium:qui nelciamusquid ante fuerimus. ioed fbrtafte uel erroreali
quo: uel gratia fit eftedum: ut ille lolus lathcum gurgite non attigerit: nec obliuionis
aquam guftauerit:uidelicet lenex uanus:ficut occila anicula lolenttfabulas tanq infan
tibus crcdulis finxit. Q uod fi bene lenfiftet de histquibus haclocutus eft: fi homines
eos exiftimafFetrnunq fibi tarn petulanter mentiendi licentia ucndicaftet: led deridem
da hominis leuiftimi uanitas.Q uid Ciceroni faciemustqui eum in principio conlola/
tionis lua dixiflet luendoru Icele^ caula nalci homines:'' Itcrauit id iplum pofteaiqua^
fi obiurgans eumtqui uita no efte malis plena putet * Rede ergo profatus eft errore ac
mifcrabili ueritatis ignorantia fe teneri,

g

D1VINARVM INSTITVnONVM

Q^uod Cicero 8C alii fapienflimi lmortalitateni aiaiji fed infideliter docet* Et q> ma,

la uel bona mors fit ponderanda ex antcada uita SC gratiadei, . . Ca*xix

T illi qui de mortis bono difputant:quia nihil ueri fciunnfic argumentantur ♦
a Si nihil eft poll mortemmo eft malum mors.Aufert emm fenfum main Si au

tem fupcrfunt animaetefiam eft bonunuquia imortalitas fequif’ ♦ Q^uam fern
tentiam Cicero de legibus lie explicauinGratuIemurq? nobis: quoniam mors aut leuio
rem q qui eft in uita:aut certe non deteriore eft allatura ftatutmNam fine corpore anfi
mo uigente diuina eft uitatfenfu carenti nihil profedo eft main Argute ut fibi uideret:
quafi nihil aliud efle poflfit. Atqui utrunq^ hoc falfum eft ♦ Docent enim diuina fitters
non extingui animas:fed aut pro iufticia pramio afficiraut pcena pro fceleribus fempi
terna.Nec emm fas eft:aut eum qui fceleratus in uita fkliciter fueritteffugere quod me
returtaut eum qui ob iuftitiam miferrimus fuerit:lua mercede fraudari ♦ Q_uod adeo
uerum eft: ut idem Xullius in confolatione non eafdem fedes mcolere iuftos atq? impix
os pradicauerinNec enim omnibus inquit idem illi fapientes arbitrati funt eunde cur
fum in carlo patere*Nam uitiis SC fceleribus contaminatos depnmi in tenebras: atq? in
coeno iacere docuerunnCaftos autem animos:puros: integros: incorruptosrbonis etia
ftudiis atq; artibus expolitosileui quodam SC facili Iapfu ad deostid eft ad naturam fui
fimilem peruolare.Q^ua: fententia fuperiori illo argumento repugnau Illud enim fic
aflumptum efbtanq necefle fit omnem hominem natum imortalitate donari* Q_uod
igitur erit diferime uirtutis ac Iceleris: fi nihil intereft utrum ne Ariftides fit aliquis an
PhalarisC'Vtrum Cato an Catilinaf Sed hanc repugnantiam rerum fententiaq; n5 fen
tittnifi qui tenet ueritatcm.Si quis igitur nos roget:u trum ne mors fit bonum an malu
relpondebimus qualitatem eius ex uita: rationependere* Nam ficut uita ipfa bonum
eft fi cum uirtute uinatunmalum fi cum fcelere ; ita SC  mors ex pmeritis uita: a dibus
ponderanda eftJta fit ut fi uita in del religione tranfada fmmors malum non eft: quia
tranflatio fit adimortalitatennSi aliter malum fit nccefte eft: quonia(ut dixi)ad aetetv
na fupplicia tranfmittit.Q uid ergo dicemusmifi errare illos: qui aut mortem appetue
tanq bonum:aut uitam fugiunt tanq malumf'Nifi q? funt iniquiftimi: qui potiora ma*
la compcnfant bonis pluribus.Nam cum omnem uitam per exquifitas SC  uarias trada
cant uoluptatestmori cupiunttfiquid forte his amaritudinis fuperuenerit. Et fic habec
tanq illis nunq fuerit bene:fi aliquando fuerit male.Damnant igitur uitam omne: pie-
namcp nihil aliud q malis opinatur* Hinc nata eft inepta ilia fententia:hanc efle mor/
tem:quam nos uitam putamus:illam uitam quam nos pro morte timeamusdta primu
. bonum efle non nafcidccudum citius mori.Q^ua: ut maioris fit audoritatis:Sileno at>
tribuitur.Ciceroin cofolatione: Non nafei inquit longe optimumrnec in hos fcopulos
incidere uit^.Proximum autem fi natus fis:q primum mori tanq ex incendio effugere
uiolentiam fottunat.Credidifle fe illi uaniflimo dido:exinde apparet q> a diecit  aliquid
de fuo ut ornaret.Q uaero igitur cui efle optimum putet no nafei: cum fit nullus omnji
no qui fentiatf'Nam ut bonum fit aliquid aut malum fenfus effi'eit. Demde cur omniu
uitam nihil aliud efle q fcopulos SC  incendium putauerit: quafi aut in noftra fuerit pop
teftate ne nafeeremunaut uitam nobis for tuna tribuat non deus: aut uiuendi ratio qcq
fimile incendio habere uidcatur.Non diffinule Platonis illud eft: quod aiebat fc gratis
as agere natura^Primum q? homo natus eflet potiufq mutu animal* Deinde q? mas pq
trnfq feeminatq? gra:cus q barbarus*Poftremo q. athenienfis non thebanus: SC q> tepo-'

, LIBER. TERTIVS

ribus Socratis*Dipi non poteft quantam mentibus ctecitatemjquantoftp pariaterrores
ignoratio ueritatis, Ego plane cotenderim t  nunq quicq didtum efle in rebus humanrs
deliriustquafi uero fi aut barbarustaut mulienaut afinus deniqj natus eflettide ipP Pla
to non eflettac non ill ud ipfum quod natus fuiflenSed Pythagoras uidelicet eredidit:q
utuetaret homines animalibusuePi: dixit animas dc corponbus in allots animalium
corpora c5meare:quod SC  uanum 8C  impoilibile eft, V anum quia necefte non fuit uete
res animas in noua corpora inducereicum idem artifex qui primas aliquando fecerat:
potuerit Pmper nouas facere, Impoflibile quia redta: rationis animatam imutare natu
ram flatus Tut non potefbq ignis aut deorfum niti: aut in tranfuerfum fluminis modo
flamam fiiam fundereJExiftimauit ergo homo fapiens fieri potuifle:ut anima qua: tuc
erat in PJatonenn aliquod mutu animalicluderetunefletcp humano ftnfu prxdita tut
intelligeret ac doleret incongruenti P corpore onerata,Q_uanto fanius facerettfi grati
as fe agere dicerenq? ingeniofusiqj docilis natus eflet: q> in his opibus ut liberaliter eru^
diretur,Nam q? Athenis natus efltquid in eo beneficii fuitf An non plurimi extiterunt
in aliis ciuitatibus excellenti ingenio atqj dodtrina uiri t qui non meliores flnguli q oes
athenienPs fueruntfQ_uanta hominu multa fuifle credamus :q SC  Athenis nati:8d tc*
poribus Socratistindodti tamen ac fluid fueru t. Non eni aut parietes aut locus in quo
quiPy eft effufus ex utero conciliat homini fapietiam. Q^uid uero attinuit Socratis fe
temporibus natum gloriariC'Num Socrates ingenia diftentibus potuit daref’ Non ue^
nit in mentem Platoni Alcibiadem quoq^ SC  Critiam eiuldem Socratis aftiduos audito
res fuifletquoy alter hoftis patrix acerrimus fuittalter crudeliflimus oium tyrannous,

Q_uod Socrates in eo fuit cordatior cseteristquia a Prurinio cadeftium SC  naturaliu
caufis dilputationem fufpenditdn quibus temere conPimitur ingenium SC  tempus:

- Pd 8C  in muftis defipuittquo^fubiiciunturexempla, Ca.xx

Ideamus nunc quid in Socrate ipfo tarn magnum fiierit: ut homo fapiens me
u rito gratias ageret illis temporibus efle P natum.Non ificior fuifle ilium pau^

lo cordatiorem:q cxteros qui naturam rerum putauerunt ingenio pofle com
prehendi Jn quo illos non tantum excordes fuifle arbitror:Pd edam impios:q?in Pcre
ta illius aelefhs prouidendae curiofos oculos uoluerunt imittere, Roma: etiam in ple^
rifcp urbibus Pimus efle qu^dam facra:quat afpici a uiris nefas habetur.Abftinent igiV
tur afpedlu quibus ilia contaminari no licet :&cfi forte uel errore uel cafli quopiam uir
afpexerittprimo poena emstdeinde inftauratione facnficii Pelus expiatur. Q^uid his
faciastqui inconcefla Prutari uoluntf Nimirum multo fceleratiores qui arcana mun^
di SC hoc cadefte templum prophanan impiis difputationibus quarunt tqqui xdem
Veftae aut bona: deaetaut Cereris mtraueriuQ^ ux  penetralia quisadire uiris non lice-'
antame a uirisfabricata funt«Hi uero non tantu impietatis crime eflfugiunttPd qcFeft
multo indigniusteloquentias fama aut ingenii gloria conpquuntf, Q^uid ft aliqd inue
ftigare poflentf Sunt enim tarn ftulti in afleucrandotq improbi in quazrendo tcuneq?
inuenireqcq poflinttnecdefenderetetiaft inuencrint,Nam fiueruuel fortuitouiderit
quod Pepius contingittcomittunt ut ab aliis id pro falP rcfellatur. Non enim dePedit
aliquis de cx lo qui Pntentiam fingulo^ opmionibus ferat ♦ quapropter nemo dubita^
ueriteos qui ifta conquirant:ftultos:ineptos:infanos eflc.Aliquid ergo Socrates habu.'.
it cordis humannq cum intelligeret haec non pofle inuemri:ab eiufmodi quaeftionibus
P remouit.Vereorcp ne in eo fblo:multa enim funt eius non mo laude inaigna: Pd eti

DIVINARVM INTITVTIONVM

am reprehcnfionc digniftimann quibus fiiit fuorum fimillimuGEx his unu elioamiqd'
ab omnibus fit probatum celebrc:hoc proucrbium Socrates habuit. Q^uod fupra nos
nihil ad nos. Procumbamus igitur in terram:& manus nobis ad praeclara opera datas
conuertamus in pedes.Nihil aa nos caelum: ad cuius contemplationem fumus cxcitati
nihil denicp lux ipfa pertineat. Certe uidus noftri caufa de caelo eft. Q^uod fi hoc fen
finnon cfte de rebus caeleftibus diIputandum: ne illorum quidcm rationem poterat co
prehendcrquae fubpedibus habebat. Q^uid ergof' Num errauit in uerbisT Verifimile
non eftjfed nimirum id ftnfitrquod locutus eft rcligioni minime ftruiedum.Q^ uod fi
aperte diceretmemo pateretur. Qjais  enim non ftntiat hunc mundum tam mirabili
ratione perfedumtaliqua prouidetia gubcrnarftQ_uandoquidem nihil eft quod pof
fit fine ulJo moderatore confiftere.Sic domus ab habitatore diferta dilabitur.Nauis Cu
nc gubernatore abitpefliim. Et corpus relidum abanima defluittnc dum putemus ta
tam illam molcrmaut conflrui fincartificc:aut ftare fine redore tandiu potuific.Q^ ft
fi publicas illas religiones uoluiteuertereinon improbo.quin etiam Iaudabo:fi ipfe qft
eft melius inuenerit. Verum idem per canem & anftrem deierabat.O hominem Ccur*
ram(ut ait zeno epicureus)ineptum:perditum:defperatum: fi cauillari uoluit religion
ncm:dementem.Si hoc ftrio fecit:ut animal turpiflimum pro deo haberet.Q^ uis 1 am
fuperftirionesaegyptiorum audcat reprehendere : quas Socrates Athenis audoritate
confirmauit iuai' lllud uero none fummae uanitatis: q> ante mortem familiarcs fuos ro
gauitmt Aeftulapio gallum quern uouerattpro ft facrarenft Timuit uidelicct ne apd*
Rhadamanthum receptorcm uoti reus fieret ab Aefculapio. Dcmcntiflimum horni#
ncm putaremtfi morbo affedus periftet.Cum uero hoc fanus ftceritreft ipft infanustq
eum putet efic fapiente.En cuius teporibus natu efle ft homo iapiensgratuletur.
Q_uod PlatodidiccritaSocrateea:qua:fiobtincret:humani generis  perirct Co »
cictas. Ca.xxi.

Ideamus tame quid ilium Socrates docuerit: quicum totam phyficam rcpu^
« diaftetteo ft contuli t:ut de uirtutc atq: ofticio quarreret. Itaq? non dubito quin

auditores fuos iuftitice praeceptis erudicnt. Docente igitur Socrate non fugit
Platonem iuftitia: uim in aequitate confiftere.Siquidem omncs pari conditione nafcu*
tur.Ergo inquit nihil priuati acproprii habcanttftd ut pares cfte poflinfcquod iuftitia:
ratio defiderattomnia in comune poffideant.Ferri hocpotcft: qdiu de pecunia did ui*
detur.Q^uod iplum q impoffibile fit & q iniuilumtpoteram multis rebus oftcndcrc.
Concedamus tamen ut poftit ficri.Omnes enim fapientcs erunt:& pecuniam contenv
ncnt.Q uo ergo ilium communitas ifta perduxitf' Matrimonia quoq; inquit commu
nia efle debebuntrftilicct ut ad eandcm mulierem multi uiri tanq canes confluant: 6C  is
uticp obtineattqui uiribus uicerit.Aut fi fapientcs funt ut philofophitexpcdent ut uici>
bus tanq lupanar habeant.O miram Platonis aequitatem. Vbi eft igitur uirtus caftita*
tisr' Vbi Tides coniugalisC'Q^ ua: fi tollastomnis iuftitia fublata eft. At idem dixit bea-
tas ciuitates futuras fuifie fi aut philolophi rcgnarenttaut rcges philofopharent. Huic
uero tam iufto:tam aequo uiro regnum dares:qui aliis fuftulifftt fua: aliis condonaficc
alienatproftituiffct pudicitiam mulierunuquae nullus unq non mode rexiftd nc tyra*
nus quidem fccit.Q^uam uero intulit rationem peflimi huius c6filii:ficinquit:Ciuitar
concors erit:& mutui amoris conftrida uinculis: fi omnes omnium fuerint 8C marjti 5C
patres:3C uxores:8C liberi.Q_u# ifta cofufio generis humani eftT Q^uomo ftruari pot
caritasmbitiihil eft certum;qnod ametV ^uisaut uir muliereiaut mulier ui^ diligct?

LIBER TERTIVS

nifi habitauerint lempcr una: nifi deuota mens SC leruata inuicem fides indiuidua fece
ritcaritatemC' uirtus in ilia promifcua uolutate locum non habetf' Item fi omnes

omnium liberi fucrintiquis amare liberos tanq fuos potent: cum fuos efle aut ignoret:
aut dubitetv'Q^uis honorem tanq patri deferettcum unde natus fit nelciatf' Ex quo fit;
ut no etiam alienum pro patre habeatded etiam patrem pro alicno, Q_uid q uxor po*
teft efle coistfilius uero no poteftC'quem cocipi non nifi ex uno needle eft, Perit ergo lU

uxo

res uelmt efle c5es«At nulla uehemetior difeordiarum eft caulaiq unius fcemina: a mul
tis maribus appetirio.In quo Plato fi ratione no poteratiexeplis certe potuit admoneri
& mutorum aialium qua: ob hoc uel acerrimc pugnantiSC hominum qui temper ob ea
rem grauiftima inter fe bella geflerut,

Q^uod dogma Platoms non erat nifi criminis Tons & fbntes:8C uirtutum omnium
exterminum, Ca.xxii*

ter

r quas funditus euertedas eft uirtus uel maxi me neceftaria, Itaqj no inuenit co*

cordiam quam quaerebatiquia no uidebat unde oriatur, Nam iuftitia l  extra
pofitis nihil mometi habetmec in corpore quidem r led tota in hominis mete uerfatur,
Q_ui ergo uuk homines adaequaremo matrimoniaino opes fubtrahere debet; (edarro
gantiamiluperbiamttumore : ut illi potetes SC elati pares die fe etiam medaciflimis (cis
ant.Detracfta enim diuitibus infolentia SC iniquitate : nihil intererit utrum ne alii diuu
tesialii pauperes fint:cum animi pares fint:quod efficere nulla alia res prsetcr religione
dei poteft,Putauit igitur le inuenille iuftitiam:cum earn pror (us euerteretiquia no re^s
fragiliumifed men ti urn debet efte comunitas, Nam (i iuftiria uirtutumomniu eft ma<
ter;cum i\\x  fingulae tolluturn'pfa (ubuertitur, Tulit autem Plato ante omnia fragility
temiqua; ua'cp nulla eftiubi proprii nihil habetur,Tulit abftinetiam; fiquidem nihil fit
eritquo abftineatur alienu.Tulit temperantiaituhfcaftitate: qux uirtutes in utroq
xu maxima: funt, Tulit uerecundiam:pudorem SC modeftiam: fi honeftaSC laegitima
eiTe incipiunqua: folent flagitiofa SC turpia iudicari,Sic uirtutem cum uult oibus dare;
oibus ademit*Nam re^ proprietas:& uitiof^i&I uirtutum materia cotinet, Comunitas
autem nihil aliud q uitio^ licetiam.Nam uiri qui multas mulieres habentmihil aliud
did pofluntiq luxuriofi ac nepotes.Item mulieres quae a multis habetur no utiq adub
teraiqa cermm matrimoniu nullum eft;fed qiftituta: ac meretrices fint necefle eft.Re^
degit ergo humanam uita ad fimilitudincm no dico muto^ fed pecudu ac baduarum*
Nam uolucres pene oes faciunt matrimonial^ paria mnguturiSC nidos fuos tanq geni
tales toros cocordi mente defendutiSC foetus (iios quia certi funtiamatt 8C  fi alienos adii
ceris abigut,At homo (apiens cotra mortem hoiumteotraq; naturam ftultiora fibi quae
lequerctunelcgit. Et quoniam uidebat in caeteris aialibus officia mariu feemmarumq?
no die diuilaiexiftimauit oportere et mulieres militaretSC confiliis publicis lntcrefleiSi
magiftratus gererciSC impia fufcipere.Itaq his arma SC equos afiignauitjcofequens eft
ut lana SC telam uiris infantiu gcftati6es,Nec uiditipolfibilia efle qua: diceretex eo: q
adhuc in orbe terra: ncq ta ftultaineq? tam uana ulla ges extiteritiquae hoc mo uiucrer,
De minoribus philofophisiSC quatenus inuicem ratione ex re^i cotemptu proficiat:
SCerrorisafldtoresfinc, Ca.xxni,

Vm igitur in tanta uarierate ipfi phijofophorum principes deprehedantunqd
illos minorcs putabfinusiq nunq fibi tam lapietes uideri loletiq cu pecunis co/

DIVINaRVM INTITVXIONVM

temptu glorianturfFortis animus.Sed expcdo quid|facianti6c quo ifte cotemptus eua
dat.Tradita fibi a parentibus patrimonia:tanq malum fugiunt ac delerut.Et ne in tem
peftate naufragiu facianttin tranqllo fe ultro precipitant* Non uirtute fed puerlo me/
tu fbrtcs:iicut illi q cu timent ne ab hofte iugulend :ipfi fe  iugulat:ut mortem morte dc<
uitent.Sic lfti unde poftentgloriam Iiberalitatis acquireretfine honore: line gratia per
dunt. Laudatur Democritus q? agros luos dereliquerit: eofcp  palcua publica fieri pad
lus lit.Probarem (I  donaflet.Nihil aut lapiencer fst:quod fi ab omnibus fiat: inutile eft
ac malum.Scd hec negligentia tolerabilis. Q^uid file qui patrimoniu in numos rcda/
dum effudit in maref' Ego dubito utrum ne (anus an domes fuerit. Abite mquit in pro
fundum male cupiditatestego uos mergamme iple mergar a uobis.Si tantus pecunie
contemptus efttfac ilia beneficimfac humanitatemdargire pauperibus*Poteft hoc qc?
perditurus estmultis (uccurrercme fame aut fiti:aut nuditate moriatur.Imitare infania
faltem furoreqj Tuditanhfparge populo diripieda.Potes SC  pecuniam effugcretSCta^
men bene collocare:quia laluum eft quicquid pluribuspfuit.Zenonis aute paria pec^
cata quis probatfSed omittamus idtquod eft ab omnibus lemper irrilum. Illud latis e
ad coerccndum furiofi hominis erroremtquia inter u/tia SC  morbos milericordiapofii
it* Adimit nobis aftedum:quo ratio humane uite pene omms conrinetur* Cum enim
iiatura hominis imbecillior lit:q ceterorum ammalium: que uel ad preferedam uim
temporummel ad incurfiones a (ms corporibus arcendas: naturalibus munimentis
uidentia celeftis armauit*Homini aurem quia nihil iftorum datum eftiaccepit p iftis
omnibus milerationis aftcdumtqui plane uocatur humanitastqua nofmet inuice tue>
remur*Nam ft homo ad cofpedum alterius hominis cfferared :  quod facere uidemus
animantes:quai^ natura loliuaga eftmulla eflet hominum locietasmulla urb/um com
dendaru m uel cura uel ratio*Sic neq? uira quidem latis tuta: cu cxteris  animalibus ex>
pohta eflet imbecillitas hominum: 8C ipfi  inter lemetiplos beluarum more feuirent.
Non minor in aliis dementia. Q md enim did  poteft de illo: qui mgram dixit cffcnu
uem fcj  confequens erat ut etiam picem albam efle dicerct ♦ Hie eft ille qui fe  iccirco na>
turn efle diceretjut celum ac lolem uiderenqui in terra nihil uidebat lole lucete.Xcnov
phancsdicentibusmathematicisorbcmluneduodeuiginti partibus maioremefle q
terram:ftultiflime credidit.Et q? hmc leuitati fuit cofentaneum:dixit intra cocauum Iu>
ne finum efle aliam terram: SC  ibi aliud genus hominum fimili modo uiucre: quo nos
in hac terra uiuimus.Habent igitur illi lunatici homines alteram lunam: que illis no /
(fturnum lumen exhibeattficut hec exhibetnobis ♦ Et fortafle hie nofter orbis alterius
iferioris terre luna fir.Fuifle Seneca inter ftoicos ait: q deliberate! utrum ne foil quoq?
fuos populos daretiepte Icilicetqui dubitauerit* Q uid enim perdcret fi dedifletf Sed
credo calor deterrebatme taram multitudinem periculo committeret: ne fi eftu nimio
periflenttipfius culpa euenifle tata calamitas diccrctur.

De antipodibustquos ioefle fi'nxeruttqa opinati limt mundu ee rotudum. C*xxiiii
Vid illi qui efle contrarios ueftigiis noftris antipodas putatf Nunquid aliqd
q loquunturf'Aut eft quifq tarn ineptus:qui credat efle hoiestquoip ueftigia lint

fupiora q capital'Aut ibi que apcP nos iacet uniuerlatpedere fi uges & arboref
deorfum uerfus crelcererpluuias 8C  niues SC  gradines lurlum uerlus caderein terram.

Et miratur aliquis hortos penfiles inter leptem miranarrari: cum philolophi SC  agros:
SC  maria:& urbcs:& montes penfiles faciatf Huius quoq? erronsaperieda nobis origo
cft-Nam lemper eodem mo fallutur.Cum enim fallum aliqd inprincipio lumpferint:

LIBER. TER.TIVS

uenfitiiilitudine indu&imecefteeft cos in ea qua: confcquuntur currcrc.Sic ineidut in
multa ridicula:quia ncafle eft falfa cftetqua: rebus falfis congruunt* Cum autem prri
mis habuerint fidem:qualia funt ea qua: lequuntunnon circunfpiciunufed defendunt
omni modo:cum debcant prima ilia utrum ne uera fint an falfa: ex confcqucntibus iu^
dicare,Q^ua: igitur illos ad antipodas ratio perduxitf V idebant fidcrum curfus m oc/
cafiim meantium.Solem atq: lunam in cadem partem temper occidere:atqj oriri fetru
per ab eadem.Cum aute non pcrfpicerent qua: machinatio curfus eorum temperaret::
nec quomodo ab occafu ad orientem rcmeat.Gdum auteipfum in omnes partes puta
rent efte dcucxum.Q^ uod fic uideri propter imenfgm latitudine neceflc eft* Exiftima-'
uerunt rotundum efte mundum ficut pilam.Etex motu (idem opinati funt carlum uol
uijfic aftra folemqj occiderint uolubilitate ipfa mudi ad ortum reterri * Itaq; a’thereos
orbes fabricati funtiquafi ad figuram mundi eofqj cadarut porcentofis quibufda fmiu/
facrisiqua: aftra efte d icerent ♦ Hanc igitur cadi rotunditatem illud tequebatunut terra
in medio finu cius eftet inclufa.Q^uod fi ita eftettterram ipfam globo fimi!em*Neq>n
fieri poftet:ut non eftet rotundumrquod rotundo tenerctnr.Si autem rotunda eria ter^
ra cftettnccefte eft ut in omnes cadi partes eandem faciem gcratn'd eft montes erigattca
pos tendat:maria cofternat« Q_uod fi eftetttequebatur illud extremum: ut nulla fit ps
tcrra::qua: non ab hominibus caeterifqj animalibus incolatur. Sic pedulos iftos antipo
das caeli rotunditas adinuenit.Q^uod fi quaeras ab his qui hxc portenta dctendut:quo
modo non cadunt omnia in infer iorem ilia cadi partemfHanc refpondet rerum ee na
turarmut pondera in medium ferantur: & ad medium conuexa fint omniatficutradi^
os uidemus in rota.Q ux  aute leuia funt ut ncbula:futnus:ignis:a medio deferantf: ut
cadum pctanr.Q^ uid dicam de his nefcioiq cum temel abcrrauerinttconftanterin ftul
titia perteucrarir:& uanis uana defendunt: nifi q> eos interdum puto ioci caufa philofb
phari:autprudcntcs SC  teios mendacia detendenda fiifcipere: quafi ut ingenia fua i ma
lis rebus cxerceant ucl oftendar. At ego multis argumentis probare poftemmullo mo/
do fieripoftetut cadum terra fitinterius:nifi& liber iam concludendus eflet: SC  adhuc
aliqua reftarennqua: magis fint praetenti operi neceftaria. Et quoniam fingulorum er^
rores pcrcurrere no eft unius libri opusrfatis fit pauca enarrare:ex quibus poftint qua*
lia fint aetera intelligi,

Q^uot & quanta pradiccnda funtt&T alias neceftaria gentilitcr philofophatibus: ut
philofophiam nullusaftequaturautrarus. Ca.xxv.

Vnc pauca nobis de philofophia in communi diccnda funttut confirmata ca
n peroremus. Summus ille noftcr Platonis imitator exiftimauit philofophiam

non efte uulgaremtq, cam no nifi doefti homines aftequi poftent. Eft inqt phiV
lofbphia paucis contenta iudicibus:multitudine confulto ipfa fugiens.Non eft ergo fa
pienria fi ab hominum ccetu abhorret, Q_ uoniam igitur fapientia fi homini data eft:
fine ullo diterimine omnibus data eft:ut nemo fit prorfus qui earn capere no poffit. Ac
illi uirtutem humano generi datam fic amplexantur: ut foliomniu publico bono frui
uellc uideantur:tam inuidi q fi uclint deligere oculos:aut eftodcre ceteris ne foie uido
ant.Nam quid eft aliud hominibus negare fapientiam:q metibus corum uerum ac diV
uinum lumen auterrcfQ uod fi natura hominis fapientia: capax efboportuit opifices
& rufticos:Sc mulicres:3£ omnes deniqi qui humana formam gcrunndoceri ut fapiant
populumq; ca omni lmgua:& conditioned texud setate conflan.Maximum itaqj ar
gumentum eft: philofophiam ncq; ad fapientiam tendererrteqj ipfam efte fapientia:

DIVINARVM INTIT VXIONVM

myfterium eius barba tantum celebratur SC  pallio.Senferut hoc adeo ftoicitqui SC  ler*
uis SC  mulieribus philofophandum efte dixerunt ♦ Epicurus quoq* qui rudes omnium
litterarum ad philofophiam inuitatJtem Plato qui ciuitatem de lapientibus uoluit co
ponere.Conati quidem funt illi facere quod ueriras exihebat:led no potuit ultra uerba
procedi.Primum quia multis artibus opus eft:ut ad philolophia poflit accedi,Dilcen*
da: litterac iftae coes propter ufum lcgendi: quia in tanta rerum uanctate nec difci audi
endo poftunt omnia:necmemoria cotineri.Gramaticis quoq? nonparum opera; dam
dum efbut recftam loquendi rationem fcias.Id multos annos auferat nccefteeft:. Nee
oratoria quidem ignorada efbut ea qux  didiceris;proferre atqj eloqui poftis.Geome^
tria quoq; ac muftca SC  aftrologia neceftaria eft:: q hx  artescum philolophia hentali*
quam locietatem:quae uniuerla perdilcere neq; fcemina: poftunt: quibus itra puberes
annos officia mox ulibus domefticis profutura difcenda limt ♦ Ncq; lerui quibus per
eos annos ucl maxime feruiedum elbquibus poftunt dilcere : neq? pauperesraut opifb
cestaut rufticirquibus indiem uicftus labore eft: qu 2 eredus.Ob earn caulam Tullius ait
abhorrere a muldtudine philofophiam, Atenim rudes Epicurus accipiet, Q  uomodo
ergo ilia qua: de principiis re^ dicuntur intelligetjquae perplexa &"inuoluta uix etiam
poll'd homines aftequuturf In rebus igitur oblcuritate implicitis; SC  ingenio^. uarieta*
te cofufus:8C eloquentium uiro^ exquifito lermone fucatis;quis imperito ac rudi locuf
eftfDcmq nunq ullas mulieres philofophari docuerutrpracter unam ex omni memo*
ria Themiften,Necp feruos prater unum Pythagoram: quern male (eruientem rede*
mifle ac docuifte tradut.Enumerant etiam Platonem ac Diogene;qui tamen ferui non
fuerunt:fed his leruitus eueneranfunt cmm capti, Platonem qdem redemifte Anicens

-     j- —T-.—T-T --- - - - - * J "" - - - - - J • - - - —

tus;q no multam pecuniam perdidit: Icilicet aurum appendere debuit tanq pro mor*
tuo Hecftore:aut tantum ingercrenumorutmquantum uenditor no popolcitf' Ex bar*
barisj ucro nullum prater unum Anacharfin Icytham: qui philolophia ne lomniaflet
quidemmift SC  linguam SC  litteras ante didiciflet.

cadeftistqu# lola lapientia eit, iJli lcilicet perluadere cuiq potuerut: qui mini
per fuadet etiam fibiT Aut cuiufq cuprditatcs oppriment: iram temperabut; libidinem
coercebunt:cum ipfi SC  cedat uitiisjSC fateantur plus ualere natural Dei aut pr zccpta:
quia SC  fimplicia SC  uera funtjquatum ualeant in animis hominum:quotidiana expen
menta demoftrant. Da mihi uiru:qui fit iracudus:maledicus:eftrenatus;paudftimus

tcrumiganeonemjam Ibbriumrcaftumrconrinentem uidebis,Da crudelem SC  fangui
. nis appetcntemJam in ueram dementia furorillemutabitur,Da iniuftunnfipietem:

peccatorcmtconrinuo SC  a:quus SC  prudcns:& innoces erit, Vno emm lauacro malitia
:  omni^abolcbitur, Tanta diuinas fapietia: uis efbut in hominis pedus mfufatmatrem
dclictorum ftultida uno fimul impetu expcllat, Adquod cflicicndum: non mercede;

dci uerbis: tarn plaqdum qouem redda,Da cupidum;auarum;tenacem Jam tibicum
liberal cm d abo;<3£ pecuniam liiam propriis manibus largientem,Da timidum doloris
ac mortis Jam cruces SC  ignes:& pencula:& taurum contemnet. Da libidinolumradul

- - • ' r '~ 1 i r,- r _*

LIBER TERTIVS

non libris:no lucubrationibus opus eft.Gratis ift a fiut:facile:cito:modo pateant aures:
& pedus fapientiam fitiat.Nemo ucreatunnos aquam n5 uendimus:nec folem merce
de pra£ftamus.Dei f ons uberr imus atq? pleniflimus patet cudis: 66  hoc cx  lefte lumen
uniuerfis oritur:quicucp oculos habet.Num quis haec philolopho^ aut unq pradlitit:
aut prarftare fi uelit poteftf'Q^ui cum states fuas in ftudio philofophiae coterantmeq^
alium quenqtncqg fcipfos fi natura paululum obftitit:poflunt facere meliores .Itaq? fiu
pientia eoru ut plurimum efficiat; no excidit uitiatfed abfcodit.Pauca uero dei prxce ✓
pta ft toturn homincm immutat; 86  expofito uetere nouum redduntmt non cognofcas
eundemefle.

Qjiod philofophi fiepc rede praxipiut:& interdum uidet uerum. Et quare no fit
eis crededumun quo folo nitatur cdditio nature. Ca.xxvii

Vid ergor'Nihil ne illt fimile praxipiutflmmo permulta:& ad uerum freque
q ter acceduuSed nihil poderis habet ilia prasceptaiquia funt humana: & audo

ritate maiori id eft diuina ilia caret.Nemo igitur credit:quia tarn fehoiem pu
tat efle q audittq eft ille qui praxipit.Prxterea nihil apud eos certi efttnihil quod a fcie
tia ucniat.Sed cum omnia coieduris agatur: multa etiam diucrfa& uaria proferatur:
ftultiffimi eft hois praeceptis eorum uelle pareretquas ut^ uera fint an falfatdubitabid
Et ideo nemo parettquia nemo unit ad incertum laborare. Virtutem efle ftoici aiunt:
qua: fola efficiat uitam beatam.Nihil poteft uerius dici.Sed quid ft cruciabitur aut do
lore afficictur.^Potent ne quifq inter carnifices beatus eflef Iramo uero illatus corpori
dolor materia uirtutis eft.Itaq? ne in tormetis quidem mifer eft.Epicurus multo fortiuf
fapies inquit femper beatus eft:& uel iclufus in Phalaridis tauro hanc uocem cmittet *
Suaue eft 86  nihil curotquis eum no irriferitf'Maxime q? homo uoluptarius perfonam
fibi uiri jfortis impofuinSC quidem fupra modum. No cnrm fieri potefttut quifq cruci
atus corporis pro uoluptatibus ducancum fan's fit ad officium uirtutis impledum pen*
ferre ac fuftinere ♦ Quid  dicitis ftoicif Q_ uid tu Epicuref Beatus eft fapies:etiam cu
torquetur.Si propter gloriamtfapietia no fruetur. In tormetis enim fortafle morietur.
Si propter memoriamtaut no (entiet fi occidut animastaut fi fentietmihil ex ea cofeque
tur.Q uis ergo alius frudus eft in uirtutcf'Qua: beatitudo uitac: ut xquo animo mo
riaturf Bonum mihi aftertis unius horx  aut fortafle momed: propter quod no expedi
at in tota uita miferiis 86  laboribus coficu  Quantum autem temporis mors occupat:
qax  cum uenit ut^ xquoanimo an iniquo earn fubierisuam nihil refert Jta fit ut nihil
aliud ex uirtute captet? nifi gloria.Sed hxc  aut fuperuaeua 86  breuis efttaut prauis ho^
minum iudiciis n5 fequetf’. Nullus igitur ex uirtute frudus eft: ubi uirtus mortalis eft
86  caduca Jtaq; qui hxc  locuti fimtmmbram quandam uir tutis uiderunt: ipfam uirtm
tem no uidebant.Deflcxi enim fuerut in terramtncc uultus fuos in altum erigebant: ut
earn poflent intueriiqux fefe cx\i  regionibus oftendebat. Hxc  caufa eft cur prxceptis
eorum nullus obtemperetiquoniam aut ad uitia crudiut: fii uoluptatem defendut: aut
fi uirtutem after utmcq^ peccato pcenam minatur: nifi folius turpitudims: neq; uirtuti
ullum premium pollicetunnifi folius honeftatis 66  laudis: cum dicantnon propter ali
ud:fed propter (cipfam expetedam efle uirtutem.Beatus eft igitur fapies in tormentis:
fed cum torquct pro fidetpro mftitia: pro deo ilia patietia dolons beatiffimum faciet.
Eft enim dcus qui folus poteft honorare uirtutemtcuius merces immortalitas fola eft:
quam qui n5 appetuntmec religionem timentxui externa fubiacet uita. Profedo nccj
uirtutis unn fciut:cuius premium cum res no inueftigabiles quasrunt: quia ratio in cas

DIVINARVM IN3TITV170NVM

lum fjpedandi nulla alia eft nifi aut religionem fufcipereraut hanc aiam fuam l'mmor/
talem efte credere.CQuifquis enim aut deu coledum efte intelligittaut imortalitatis fpc
fibi jaropofitam habet:mens eius in cxlo eft ♦ Et licet id non afpiciat oculistanimx ta*
men Iumineafpicit.Q_ui autem religionem no fufpiciuntitcrreni font: quia religio de
cxlo cft.Et qui aiam pu tant cum corpore mteriretxque in terra fpedant:quia ultra cor
pus quod ell: terra nihil amplius nidetiq? fit immortale ♦ Nihil igit prodeft hoiem eflc
jfidum:ut redo corpore fpedet in cxlum: nifi ereda mente deum cernat: SC  cogitatio
eius in fpe uitx perpetux tota uerletur.

(Quod fortuna nihil efttquam philofophi non modo deamtfed deum mentiuntur
Et quomodo hunc crrorem dxmones immifeiant eisiqui deum nefciebanttaut con*
temnebant* Ca ♦xxviii

Vapropter nihil aliud eft in uitatquo ratiotquo codirio noftra nitatunnifi dei
q qui nos genuit agnitio;& religioius ac pius cultus. Vnde quonia philofophi

aberrauerunttlapietes utiqj non fuerunt*Q_uxfieruntilli quidem fapietiamt
fed quia non rite quxrebanttprolapfi fiint longius:& in maximos errores inaderut: ut
etiarn coem fapientiam non tcnerenuNon cnim tan turn religionem aficrere uoluerut:
uerum etiam fuftulerundum fpecie uirtutis falfx indudi: conatur animos omni metu
liberaretqux religionis euerfio naturae nomen i liuenit«Illi enim cum aut ignorarent a
quo eftet effedus mundustaut perfuadere uellent nihil efie diuina mente perfcdu: na
turam efte dixerunt rerum omnium matremtquafi dicerent omnia fua fpote efie nata j
quo uerbo plane imprudentiam fuam cofitcntur.Natura enim remota prouidentia SC
poteftate diuina prorfus nihil eft*(Q uod fi deum naturam uocat: quxperuerfitas eft
naturam potius q deum nominareftSi autem natura ratio efbucl n eceftitas uel coditict
nafcedi no eft per foipfam fenfibilistquia  necefte eft mentem efte diuinatm  qux fua £
uidentia nafcendi pricipium rebus omnibus prxbeat*Aut fi natura eft cadum atqj ter*
ta:8C  omne quod natum efhnon eft dei natura fed del opus* Non diffimili  errore ere*
dunt efte fortunamtquafi deatn quandam res humanas ueris cafibus illudentem: quia
nefciutunde fibi bona SC  mala eueniant* Cum hac fe compofitos ad prxliandum putat
nec ullam tarnen rationem reddunt quo SC  qua ob caufamdcd tantum cu fortuna fe di*
gladiari momentis omnibus gloriantur Jam quicunqj alios confolati funt ob interim
amifiioncmqj caroru:fortunx nomen accrrimifaccufationibus profeiderut nec omni
noullaeorumdifputatio dc uirtuteeft jin qua non fortuna uexetur.M. Tulms in fua
confolatione pugnafle fe temper contra fortunam loquitur: earnq? a fe efte fuparatam
cum fortiter inimicorum impetus rctudifietmec tu quidem fe ab ca fradum: cum do*
mo pulfus patria caruitfTum autem cum amiterit cariflima filiammidum fe a fortuna
turpiter cofitetur.Credo inquit SC  manum tollo.Qjaid hoc homine miferiustqui fic ia
ceat r'Infipienter inquittfiquis prefitetur teefle fapienre* Q uid ergo fibi uult affuptio
nominisf (Quid cotemptus illc rerum:qui magnificis uerbis prxtenditurf (Quid di*
fpar ceteris habitusf Aut cur omnino prxcxpta fapietix dantun fi nemo qui fapiat ad
hue muentus eftfEt quifq nobis inuidiam facinquia philofophos negamus efte fapien
fescum ipfinec fare  quicq nec fapere fateantur (  Nam fi quando ita defeccrmt: utne
effi'ngere quidem quicq poftinttquod faciunt in rebus exteris. Turn uero ignorantix
admonentunK quafi furibundi ex(iliunt:5( exclamant fe cxcos efte SC  excordes. Anaxa
goras pronunciatcircunfufa efte tenebris omnia.Empedocles anguftasefie fenfuu fe*
mitas queritur ;  tanq illi ad cogitandum rheda quadiigis opus cfict* Democritus qua

LIBER. TER.TIVS

fi in puteoquodam fic alto ut fondus fit nullus:ueritate iacere demerlammimirum ftul
taS ut cattera. Non cnirn tanq in puteo demerfa eft ueritas: quo uel defcedere uel etiam
cadereilii licebat.Scd tanq in fiimmo motis excel fiuer tice-: uelpotius in cado:quod eft
ueriflimum. Qjiid enim eft cur earn potius in imuni depreftam diccret:q in fummu
leuatam:nifi forte mentem quocp in pedibus aut in im:s calcibus conftitucre malebat;
potius q in pecdore aut in capitefAdeo remotiflimi fuerunt ab ea ueritate:ut eos ne fta
tus qdem fui corporis admoneret:ueritate in fijmmo illis efte quarrenda.Ex hac deipo
ratione confeftio ilia Socratis nata efbqua (e nihil (cire dixitmifi hoc unu:q nihil fciat.
Hinc academia: dilciplina manauittfi tamen di fciplina dicipoteftr in qua ignoratio8£
di(citur:& docef»Sed ne illi quidem qui icientia fibi aflfomplerutndipfiim quod (e (cfi
re putabant:conftantcr defendere potuerunt, Q ui quonia ratio illis non quadrabat:
pcrignorantiam rerum diuina^ tarn uariutam incerti fuerunt: fibiqj fiepe cotraria dif
ferentes:ut quid (entirent:quod uellent: (atis ftatuere ac diiudicare no poftis.Q_uid igi
tur pugnes aduer(us holes eos:qui (uo fibi gladio percutf Q uid labores ut eos deftru*
asrquos (ua lpfos deftruit atq aft icit oratiof Ariftoteles iqt Cicero ueteres philofophos
accufans eos ait aut gloriolos aut ftultifiimos fiufler qui exiftimaftent philoiophia fu^
is ingeniis efte pfe<dam.Sed (e uidere q> paucis annis magna acceffio fadta eflet: breui
tempore philofophiam plane abfolutam fore,Q_qiod igitur fuit illud tempusf quo in.
oref quando eftiauta quibus abfolutaC'Nam q ait ftultiflimos fuifle qui putaftentin
geniis fuis perfecdam efle (apientiamtuerum eft.Sed ne ipfi quidem (atis prudentenq
aut a ueteribus coeptamtaut a nouis audram: aut mox a pofterioribus perfedn iri pu/
tauit.Nunq enim poteft inueftigaritquod non per uiam (uam quazritur.

4  Item repetitiodefortunatSC natural definitione eius* Ca.xxix.

Ed  repetamus id  quod omifimus.Fortuna ergo p (e nihil eft: nec fic habendu
S eft:tanq fit in aliquo (enfu, Siquidem fortuna eft accidetium re^ fubitus atqj

inopinatus euentus. Verum phifofophi ne aliquando non errent: in re ftulta
uolunt efle (apientes:qni fortune (exam mutantteamqj non deam ficut uulgus:(ed de
um efle dicunt.Eundem tamen interdum naturam:interdum fortunam uocat.Q^uid
multa inquit idem Cicero:efficiatiopinata nobis propter obfcuritatem ignorationeqj
caufarum. Cum igitur caufas lgnorcnttppter quas fiataliquid:& iplum q fatianigno
rent necefte eftJdem in ope ualde firio: in quo prascepta uita: deprompta ex philofb .
phia filio dabat.Magnam inquit efte fortune uim in utranq parte quis nefiiatf Nam
6C  cum profpero ftatu eius utimunad exitus puenimus optatos:8£ cum reflauerit afflL
gimur.Primum qui negat fciri pofle quicq: fic hoc dixit tanq SC  ipfe 8C  omnes (ciant.
Dcinde q etiam qute clara (unt aubia conant? cfficere:hoc putauit efle claip: qd'illi efle
debuituel maximum dubiu:nam fapieti oio falfiim eft.Q_ uis l'nqt nefiitfEgo uero ne
fcio.Doceat mc(fi poOquae (it ilia uis:q flatus ifte:& qui reflatus.Turpe igit eft hoietn
ingeniofum dicereiqcl fi neges probare non poflit.Poftremo q is q dicit aflenfiis ee re.
tinendostq ftulti fit hois rebus incognitis temere aflentire .Is inq plane uulgi SC  imperi
torum opinionibus credidit:q fortunam putant efle qua: hoibus tribuat bona& mala.
Nam fimulacfp eius cum copia SC  gubernaculo fingut:tanq ha:c opes tribuat:& huma.
narum reyi  regimen obtincat.Cui opinioni SC  Virgilius aflenfit: q fortuna oipotenteha
uocat.Et hiftoricus q ait.Sed,pfed:o fortuna in omni re  dominat. Q_ uid ergo ceteris
diis loci (upeftf' Cur non aut ip(a regnare diciftfi plus p5t:aut folacolif 5 : (1  omnia uel fi
tantum mala imittitf Aliqd caufe ( pfcrant cur fi dea fit:hoibus inuideat:eo(q pditos cu

h ii

fi


DIVINAR.VM INSTIT VTION VM

perpetuaf' Cur deniq; tam mala fortita fit ptatem: ut rcscu&as ex libidine magis q ex

cum hominibus tam inimica fit:q putatur. Itaq? i\\x  oes oranones qbus' iniquitatem
fortune laccratifuafq^ uirtutes contra fbrtunam fiiperbiftime iaftat: nihil aliud funt ^
deliramenta incofiderata: leuitatis.Q^uare no inuideat nobisrquibus aperuit ueritate
deustqui ficut fomus nihil efle fortunamjita fcimusefteprauum ac fubdolu fpiritum:
qui fit mimicus bonis hoftifq? iuftitia;;qui cotraria faciat q deustcuius inuidix  caufam
in fecudo libro explicauimus.Hic ergo ifidiatur umuerfis: fed eos qui nefout deum er
rore impeditfcftultitia obruit:tenebris circufudit: nequis poffit ad diuini nois perueni-
re notitiamtin quo uno 8C  fapieria conunet"’ 8C  uita perpetua, Eos aut qui deum fount;
dolls 6C  aftutia aggredit'’:ut cupiditate ac libidine irrasnatraut pcccati blandimentis de-
prauatos impellat ad mortem:uel fi dolo nihil profeceritjuioletia deiicere conaf. Iccir
co enim in primordiis trafgreftionis no ftatim ad poenam detrufus a deo eft:: ut hoietn
malitia fua exerceat ad uirtutemtquac nifi agitetur: nifi aflidua uexatoe roboretur; no
poteft efle pfe<fta,Siquide uirtus eft perferedorum malo^ fortis ac inuidta patietia •
Ex quo fit;ut uirtus nulla fittfi aduerfarius defit, Huius itacp puerfae poteftatis cu uim
fentiret uirtuti expugnatemtnome ignoraret; fartunse uocabulu fibi f.nxerut,Q_uod
qlogeafapietia fit remotum:dedarat Iuuenalis his ucrfibus:

Nullum nume abeft fi fit prudetiatfed nos

Xe facimus fortuna deam'rcadoq; locamus, Stultitia igitur 8C  error SC cxcitas: 8C( ut
Cicero ait'ignoratio rerum atcp caufarumtnatura; ac fortune noia induxinSed ut ad-
uerfarium fuum  nefciuttficnec uirtutem quidem fout: cuius foetia ab aduerfarii noti
one defcedinQ^ ux he  coiunda eft cum fapietia:uel(ut ipfi aiutgeadem lpfa fapienria
efbignoret necefle eft i quibus rebus fita fit.Nemo enim poteft ueris armis iftrui; fi ho
ftem cotra quern fueritarmadus:ignorat,Necaduerfarium ulcere: q in dimicado no
hoftem uerutfed umbram petit, Profternetur enim qui in alio intetus uenietem uitali
bus fin’s i<ftum:nec pr£uiderit ante neccauerit,

Epilogus quo docet quomodo tranfeudum fita uanitatephilofopho^ reccdetibus
8C  ad ueram fapientiam afpiratibus folicet ad uerbum dei:in quo folo ueritas inue-
nit"’ :8C  uirtus;& beatitudo:& ab eis qua; di<fta funttad diced a tranfitu facit, C.xxx.

Ocui quantum mea mediocritas tulittloge deuium philofophos iter a uerita -
d te tenuifte,Sentio tame qmulta prteterierim: quia no erat mihi contra philofo

phos difputatio.Sed hucneceftario diuertedum fiiit: ut oftenderem tot& tan
ta ingenia m rebus falfis efle c6fumpta:neqs forte a prauis religionibus exclufustad eos
(e coferre uel letttanq certi aliqd reperturus,Vna igitf fpcs hoi; una falus in hac docfhi-
na quam defendimus:pofita efhOmnis fapietia hominis in hoc uno eft; ut dcu ccgno-
(cat 8i  colat,Hoc nod re dogmathax fentetia eft, Q_uanta itaq; uocc pofium teftincor
proclamotdenucio* Hoc eft illud quod philofophi oes in tota fua uita qusfieruntmcc
unq tame inueftigaretcoprehenderettenere ualueruttquia autprauam religionem te-
nueruttaut tota penitus fuftulerut. Faceftant lgif illi oes qui humana uitam no inftru-
unit; fed turbat,Q_uid.n,docent^Q^uem inftruutrq feipfos non inftruxcrut;’ /  Q_ uem
fanarc a;grot^Q_uem regere caeci poflunt^Huc ergo nos oes quibus eft cura fapieti*

LIBER. QJVART VS

conforamus.An expe<ftabimus donee Socrates aliquid foiatf.Aut Anaxagoras lume in
tenebris inueniat:aut Democritus ueritatem de puteo extrahat; y  Aut Empedocles dila*
tet animi fui  fomitasf' Aut Archefilas St  Cameades uideant:fcntiant:prxcipiant y  Ecce
uox de cario ueritatem docens:& nobis foie ipfo clarius lumen oftendens*Quid nobis
iniqui fumus St  fapietiam fofdpere cotamun quam doefti homines contritis in quaere
do xtatibus foismunq reperire potuerunt. Q_ ui uult fopiens ac beams efle: audiat dei
uocemtdi (cat iuftitiamjfocramentum natiuitatis fox noriuhumana cotemnat: diuina
fufoipianut fummum lllud bonum ad quod natus eftrpoflit adipifci. Diftolutis religio
m'bus uniuerfistSC  omnibus quxcunq; in earum defonfionem did  uel folebant uel po ✓
terant refotaris:dcinde couicftis philofophix difcipJinis: ad ueram religioncm fopienti
amqj ueniendumcftrquonia eft^ut docebo^utrunqj coniuh&u: ut earn uel argumetis
uel exemplistuel idoneis teftibus afteramus. Et ftultitia quam nobis ifti deo^ cultores
obiedare no definuntmt nullam penes nos:fic tota penes ipfos ee doceamus.Et quanq
prioribus libris cum folfos arguerem religiones: St  hie cum folfom fopientia tollerem:
ubi uentas (it oftenderimtplanius tamen quae religio St  qux (apientia uera fit; liber qv
ximusmdicabit*

LadVantii Firmiani de inftitutionibus diuinis Tibri quarti prxfario*

Q uomodo unius feculi error in omnem fit tranffofos aetatem St  orbem occupauerit*
Et Grxcia poft gloria foptem fapientum ftudio perquirendce ueritatis exarferit;& (W
diofi eius fe maluerint philofophos q fopientes appellant Ca.primum*

Ogitanti mihi St  cum animo mco fiepe reputanti priorem illuge-
neris humani ftatu:& mify  pariter St  mdignum uideri folet: q? uni
us fecuh ftultitia religiones uarias fofoipietisrdeofqj multos ee ere
e dentisari tanta fobito ignorarionem fui uentu eft: utablata ex ocu

Iis ueritatemeq^ religio ueri dei:neqj humanitatis ratio teneret?: ho
minibus non in cx lo fomrnu quxrentibusrfod in terra.Q uam ob
caufam profeefto feculo^ ueterum mutata foriicitas eft* Cceperut
enim reliefto parente St  conftitutorc omnium deo:in(cnfi bilia digito^ foorum figmen
ta uenerarirqux prauitas quid fecerittquid malorum attuleritires ipfo declarat.Auerfo
nanq; a fummo bono quod ideo beatu St  fempiternum efttquia uideri:tangi:compre>
hendi non potcftrSC a uirtutibus ei bono congruentibus qux font xque immortalesrad
bos corruptos St  fragiles deos Iapfn& ftudentes his rebus quibus folum corpus ornaf’:
alimnmortem fibi perpetuam cum diis St  cum boms corporalibus quxfieruttqa mor^
ti corpus omne fobiectu eft.Infocuta eft igimr huiufinodi religionis iniuftitia St  impie
tas ficuti fuerat neceffe.Defierunt enim uultus foos in caelum tollererfod deorfom meiv
tes hominum depreflx terrenisutreligionibus:ficeriam bonis inhxrebat: fecutum eft
diftidmm generis humanity fratrs Si  nefos omnetquia (pretis fompitemis atq? incorru
ptis bonis:qux fola debent ab homine concupifci:temporalia St  breuia maluerunt: ma
iorq; ad malum hoibus fides fuittq prauum re<fto quia prxfontius foerattprsetulerunt
Sic humanam uita prioribus fxculis in clariftima luce uerfotam caligo St  tenebrx co,
prehendcrunt.Etqethnicprauitaticongruenserattpoflq fopientia foblataeft tturn de
mum fibi holes fopientum nomcn uendicare cceperunt. Turn aut nemo fopiens uoca/
batuncum oes erant. Vtinaq? nomen illud publieu aliquando quis ad paucos redaeftu
*um uim foam rctineret.Poftent enim fbrtafle pauci illi uel ingenio uel autftoritateiuel

h iii

divinarvm instit vtionvm

afliduis hortamentis liberare populu uitiis SC  crroribus: fed adeo m t©tu fapientia oo
cideratiut ex ipfa nois arrogantia nullum eorum qui uocarent?: apparuit fuiflc fapiem
tern. Et tamen prius q ha:c philofophia qux diciEiefletinuenta fcptcm fuiflc traduntT
primi oiu mtqui quia de rebus naturalibus quxrere ac difputare funt auft: fapientes ha 1
beri appcllariqj maluerunt,0 mile^ calamitofumq} fleculum: quo p orbem totum fe/
prcm foli fueruntiqui holum uocabulo cicrentf.Nemo enim poteft iure did hotnomE
fi qui fapicns cft.Sed fi caeteri oes prater iftos ftulti fueruntrne illi qdem fapietes: quia
nemo fapicns efle uere iudicio ftulto^ potefl:,Adeo ab his affuit fapientia: ut poftca q
dem increfcente docftrina:5£ multis magnifq? ingeniis in id/pfum femp intends no po/
tuerit pfici ueritas SC  comprehcndi,Nam poll: llfoK feptem fapientum gloria: incredf
bile eft quanto ftudio inqrendx ueritatis Gracia omnis exarferit ♦ Ac primum nomen
ipfum fapientia: arrogas putauerunt:fed qa non fapientes fed ftudiofos fapientia uoca
uerunr.Q uo fado SC  illos qui temere fapientum fibinomen afciuerantierroris ftulti/
tixq? damnauerunt:& fe quoq? ipfos ignoratixtquam quidem non diffitebant. Nam
ubicuqj rc^ natura ingeniis co^ quafi manus oppofuerat: ne rationem poflent aliqua
reddereiteftiflcari folebant nihil fe fcire:nihil cernere.Vnde multo fapietiores inueniu
tur qui fe aliqua ex pte uiderunttq illi qui fapere crediderant.

Q_uod ibi quarrenda eft: fapientiaiubi gentibus eft ftultitia: titulus: SC  quare Py tha
goras SC  Plato littcra^ perfecutores non acceflerint ad Iudaeos. Cadi.

Varc fi ncq: illi fucre fapietes q funt appcllati: ncq potentiores q non dubita/
q ucrunt inflpientia confiternquid fnpeft nifi ut alibi quarrenda fapientia: quia

non eft ubi quxrcbaE inuentaf Q^uid aut putemus fuifle caufx:cur tot inge/
nils totq: temporibus fummo ftud io SC  labore quxfita no reperiref: nifi q earn philo,
fophi extra fines fuos quxfierut (  Q_ui quoniam peragratis SC  exploratis oibus nufq
ul lam fapicntiam coprehefiderunt:& alicubi efle ilfam necefle eft: apparet hie potifTf
mum efle quxrendamiubi ftultitix titulus apparetreuius uelamento deus ne arcanum
fui  diuinioperis inppatulo cfletithefau^ fapientia: SC  ueritatis abfeodit. Vnde equide
folco mirarhq cum Pythagoras SC  poftea Plato amore mdagadae ueritatis accenfi: ad
Acgyptics SC  Magos SC  Perlas ufqi penctraflcnt : ut caa: gentium rims SC  facra cogno/
feerent.S u fpicabant enim fapietiam in religione uerfaritad Iudxos tantum no accede
runtrpenes quos tunc folos erat:& quo facilius ire potuiflent. Scd auerfos efle arbitror
diuina prouidetiatne fare poflent ueritatem: quia nodum fas erat alienigenis ingeniis
rehVionem dei ueri iuft itiaq: cognofcere. Statuerat enim deus appropinquate ultimo
tempore ducem magnu cxlitus mitteretqui ea perfido ingratoqi populo ablata exteris
gentibus rcuclaret.Q ua de re in hoc libro aggrediar difputarcifi prius oftendero fapi
entiam cum religione fic cohxrereiut diuelli utrunqi n5 poftit,

Q uod fapientia SC  religio infeparabiliter cohxrent:& q necefle eft eofdem non di
uerfos efle fecretarios fapientia: SC  numinis facerdotes. Et quare contra naturam fit
colcre plures deos. Et quare ficut neceflitate naturx oportet dominum efle unu unu
cuiqpfic SC  patrem unum. Ca.iii*

Eorum igitur cultus in priore libro docui no habere fapientiammon modo qa
d diuinum animal terrenis fragilibufq: fubfternit: fed qa nihil ibi diflerit quod
proficiat ad mores cxcolendos uitamqi formadam. Nec habet mquifitionem
aliquam ueritatistfed tantummodo ritum colendi: qui non officio mentis fed minifte/
rio c apon's conftat«Et ideo non eft ilia uera religio iudicandatquia nullis iuftitiac uin

LIBER Q_VARTVS

utrifcp prareeptis crudit efficitq? meli'ores Jta philofophia quia religioncm: id eft funv
mam pietatem no habettnon eft uera fapientia ♦ Nam fi diuinitas qax  gubernat hunc
mundumtincredibili beneficio genus hoium fuftentat:& quad patema indulgentia fo
uettuult profedo gratiam fibi referri:& honorem dari. Nec conftare hommi ratio pie
tans p5t:fi cadeftibus beneficiis extiterit ingratusiquod no eft utiq? fapientis. Q uonia
igitur(ut dixi"phiIofbphia SC  religio deoy.  difi'unda funt& longe difcretajfiqdem alii
funt profeftores fapientiaz:per quos utiqj ad deos non adit'’ • Alii religionis antiftitest p
quos fapere non difoit'’:apparet nec illam efte ueram fapientiammec hanc religioncm.
Iccirco nec philofophia potuit ueritatem comprehedere:nec religio dcorum rationem
(iii qua caretjreddere. Vbi autem fapientia cum religione infeparabili nexu cohaeret:
utruncp uerum efte necefte eft:quia SC  in coledo fapere debemus: id eft fcire quid nobis
SC  quomodo fit colcndum:& in fapicndo colerend eft re SC  adu quod fcienmus imple
re.Vbi ergo fapientia cum religione coniungiturf ibi fcilicet ubi deus colitur unustubi
uita SC  adus omnis ad unum caput 8C  ad unam fumma refertur. Deniq; iidem funt do
dores fapientiaetqui 8C  dei facerdotes.Nec tamen moueat quenqtquia farpe fadum eft
SC  fieri poteftmt philofophus aliquis deo^ fufcipiat facerdotiumt quod cum fit non ta
men coniungit'’ philofophia cum religionetfed philofophia inter facra ceflabit: SC  reli>
gio quado philofophia tradabitfJlla.n.religio muta eft:n5 tantum qa mutoip eft: fed
quia ritus eius in manu SC  digitis eft non in corde aut linguatficut noftra quae uera eft.
Iccirco SC  in (apietia reIigio:& in religione fapietia eft. Ergo non pot fegregari: qa fape
nihil aliud eft nifi deum uese iuftis ac piis cultibus honorare. Multo^ aut deorum cul
tus no efle fecundu nduramretia hoc argumento colligi pot&coprehcndi. Omne de>
um qui ab hoie colit? meccffe  eft inter folenes ritus SC  precationes patre nuncupari.No
tantum honoris gratia: fed SC  rationisrq? SC  antiqor eft hoie: SC  q> uita: falutem: uidum
prarftat ut pater. Itaq? SC  Iuppiter a precantibus pater uocat?: 8C  Saturnus: SC IanasiSC
LibertSC exteri  deinceps:quod Lurillius in dco^e cofilio irridet:

Vt nemo noftrumtquin SC  pater optimus diuum:

Aut Neptunus pater:Liber:Saturnus pater:Mars?

IanustQ uirinus pater fie Sc  hoc dicatur ad unu. Q__uod fi nature non patit?:ut lint
unius hois plures ptes.Ex uno enim procreat'’:ergo deos et multos colere contra natu/
ram eft contraq? pietatem. Vnus ergo colendus eft:qui poteft uerus pater nominari •
Idem etiam dominus fit necefte eft:quare ficut poteft indulgeretita etiam coercere.Pa/
ter ideo appellandus cfbquia nobis multa SC  magna Iargitur.Dommus ideojquia cafti
gandi SC  puniendi habet maxima poteftatem.Dominum uero eundem efte q fit pater:
etiam iuris ciuilis ratio dem5ftrat.Q uis enim poterit filios educare: nifi habeat in eos
poteftatem (  Nec imerito paterfamilias diciri’ tlicet tantu filios habeattuidelicet nomen
patris*CompIcditur etiam feruostquia familia fequit'’: 8C  nomen familiar compledit?
etiam filiostquia pater antccedit.Vnde apparet eundem ipfum SC  patrem feruorum SC
dominum filiorum.Demq; SC  films manumittitf tanq foruus:& feruus liberatusrpatro
ni nomen accepit tanq filius.Quod fi propterea paterfamilias nominatunut appare/
at eum duplici poteftate praditurmquia SC  indulgere debet qa pater eft:& coercere qa
dominus.Ergo idem feruus efttqui SC  filius:& idem dominus qui SC  pater. Sicut igitur
naturar neceftitate non pot efte nifi unus paternta nec dominus nifi unus. Q uid enim
faciet feruustfi multi domini diuerfa impereuerintfErgo contra rationem ccntraq] na
turatn fiint rcligiocs multo^ deo^f Siqdem nec patres multi poftunt ejftemec domini.

PIVINAR.VM INSTITVTIONVM

Decs aatem SC patres SC  dominos nucupari neccffe eft.Teneri ergo ueritas non Doteft:
ubi homo idem multis patribus domini% fubiedus eft.Vbi aius in multa difpfufhuc
atq^ illuc diuagat^Nec habere ullam firmitatem religio pot: quado certo SC  ftabili do^
mieilio caret*Cultus ergo deo^ ueri efie.no pofliint* Eodem modo quo matrimoniu di
ci no potefhubi multer uiros multos habenfed hxc  aut meretrix:autadultera nomina^
bitur. A qua enim pudor:caftitas:fides abcfbuirtutc careat neccfle efhSic SC  religio de
orum impudica eft SC  inoefta:quia fide caret:qa honos ille inftabilis SC  incertus caput
SC  originem no habet.

Qjaod fapietia fpedat ad filiofireligio ad feruos:& utriufqj fons deus unus folus Si
' uerus:q ingratum abdicat filiu:8£ fugitiuum punit fcruum. Cabin.

Vibus rebus apparet q inter fe comunda fint fapietia 8C  religiorfapientia fpe,

q <ftat ad filios:qua: exigit timoremuNam ficut illi patre diligere debet §C  bono *

rarc:fic hi dominu colere Si uereri.Deus aut qui unus efhquonia utranq; pfo>
nam fuftinet 8i patris SC deitSC  amare eum debemus:qa filii fumus:8i rimere qa ferui.
Non poteft igit nec religio a fapietia fepararnnec fapietia a rcligione fecerni: qa idem
deus efhqui SC  diligi SC  intelligi debet:q> eft fapientia::Si honorari cp eft religionis. Sed
fapietia pracedittreiigio fequif :quia priuseft deu fciretcofequens colere Jtaqj in duo>
bus noibus una ms efttquis diuerfa effe uideatur ♦ Alterum enim pofitum eft in fenfu:
alterum in adu.Sed tamen fimilia funt duobus riuis uno fonte manatibus* Fons aute
fapietia: deus eft:a quo hi duo riui fi aberrauerinttarefcat neceffe eft: quern qui nelciut
nec fapietes effe pofIunt:nec religiofi.Sic fit utphilofbphi SC  qui deos coluttfimiles fint
aut fi! iis abdicatistaut feruis fugitiuis:quia neq: illi patrem quxnmnccp hi  dominum:
SC  abdicari hxrcditatcm no aftequutunSi fugitiui impunitatem. Itaqj neq: phifofophi
immorfalitatem accipiuttquas eft regni cadeftis hxreditasnd  eft fummum bonum qcf
illi maxime quanutmeq? cultores deorum pcenam tempi terna: mortis effugient: qua:
eft animaduerfio ueri domini aduerfus fugitiuos fax  mnieftatis ac nois. Deu uero effe
patrem:eundemq? dominum utriq: lgnorauerut tarn cultores deorum q ipfi profeffcv
res fapietiaz:quia aut nihil coledum omnino putaucrunaut religiones falfas approba^
ucrunt: autetia fi uim poteftatemq? fummi dei intellexeruttut Piato qui ait unum effe
fabricatorem mudi deum.EtJVLTuIlius: qui fatetur hominem praeclara quadam con
ditione a fummo deo effe generatum: tame SC  debitum tanq fummo patri no reddide/
rj?nt:quod erat cofequcns atqi neceffarium t Deos autem neq: patresmcq; dominos effe
poffemo tantum multitudofut fupra oftedQfcd etiam ratio declarat:qua neq^fidum
effe ab his hoiem traditurmeqi deos ipfos antecedcre originem hois iuenitur. Siqdcm
fuifte in terra holes anteq Vulcanus:SC Liber:& ApollotSC ipfe Iuppiter nafcercnt: ap'
paret.Scd neq: Saturno fidio hominis: neqj Cado patri eius aflignari folet ♦ Q_ uod fi
nullus eorum qui colutur:formaflea principio atq^ inftituifte hoiem tradidNulfus igi
tur ex his paterhominis nucupari poteft:ita ne deus quidem.Ergo fas non eft ucncrau
eos:a quibus no fit homo gencratustquia neq; a multis poteft generaruVnus igif ac fo
Jus coli debenqui Iouemrqui Saturnum:qui carlum ipfum terraq: anteccflitJs enim ne
cefte eft hoiem figurauermqui ante hoiem cxlum terramq; pcrfedt.Solus pater uoca^
dus eftrqui crcauitifolus dominus nuncupandus qui regit:qui habet uita: ac necis uera
ac perpctuam poteftatem»Q_uem qui no adorat:8C infipiens feruus eft: qui dominum
fuu m aufugiat:& impius filius:qui fuum uerum patrem uel Occident uel ignoret *

LIBER QJVARTVS

Q^uod oracula pr opheta^ follicite infipienda limit quos diuinitus efTe lociiots tap
ifiulto anteprxdidtarum couinciteuentus.Et quo temporeqiphetaueritMofes.Q^uot
annis Iofue rexerit populum.Q^uot prxfuerint iudicestqdiu regnauerit rcges. Q uo
tepore dominat us fit Cyrus.Q^uod in philofophis eft lapietias fundamentu. Ca,v«

V nc quoniam docui fapientiam 8C  religionem no pofte deducnfupereft ut de
n ipfa religione ac fapietia diflcramus.Sentio quidem q fit diffidlj's de rebus cx

leftibus difputanotfed tamen audendum eft:ut illuftrata ueritas pateat.MuL
tiq’ abertoreatq? interim Iibcrentunqui earn Tub uelameto fttiltitix latentem alperna
tur ac refpuut.Sed prius q inripiam de deo SC  operibus ei'us dicererpauca mihi de pnv
phetis ante diced a funtiquo^ teftimoniis nunc uti nccefle eft: quod in priori bus libris
ne facere tempaui. Ante oia qui uen'tatcm ftudet coprehendere: non mo intelligendis
prophctarum uocibus animum debet intedere:fed etiam tempora per qua: quifip iMo*
rum fuerit diligetiftime iquirere:ut fciat SC  qux futura prxdixerint:& poll: quot annos
prxdicta completa fint.Nec difficultas i his colligedis eft nulla ♦ Teftati enim flint fub
quo quffip rege diuini fpiritus fueritpaiTus inftincftum. Mulritp (criptos libros de tern
poribus ediderumnitium facietcs a propheta Mofequi Troianum bellum fepnngeris
fere annis anteceffit.Is aut cum per annos quadraginta populum rexiflet: fucceftorem
habuit Iofuerqui feptcm S i  uigiti annis tenuit principatu. Exinde fub iudicibus fuerut
per annos trecetos ftptuaginta.Tum mutato ftatu reges habere ccepcrut: quibus impi
urn tenetibus per annos quadringetos fexaginta uflp ad Sedechiae regnum oppugnati
a rege Babilonycotcaptiq; Iudxi diuturnum feruitiu protulerut: donee feptuagefimo
poll: anno Cyrus maior captiuos Iudxos tern's ac iedibus fuis redderet: q per idem te>
pusiPerfas fafexpit  imperiumrquo Roma: Tarquinius Supbus. Q^uare cum omnis
temporum (cries  ex iudaicis SC  ex gran's romaniiq? hiftoriis colligatunctiam fingulo/
rum prophctarum colligipoflunttquorum tame ultimus Zacharias fuittquem coftat
flib Dario rege flreudo anno regni eius ocftauo meie cecinifle. Adeo antiquiores ee gfx
cisferiptoribus propheta reperiutur.Qua omnia eo proferomt errorem flium lent u
ant:qui icripturam facram coarguere nitutuntanq nouam SC  rcces fiftamngnorantes
ex quo fonte landfcx religionis origo manauerit.Quod fiquis collccftis perfpedriftp te
poribustfundamentum doeftrinx falubriter iecerit: SC  ueritatem penitus com prehem
det:8£ errorem cognita ueritate deponet.

Qjiod deus creator omnium coomnipotentcm genuit filium SC  p eum creauituni
uerfa.Teftes funt Sibylla SC  Trimegiftustoracula confona prophetis SC  lapientiftiV
mo Salomoni. Ca.vi#

Eus igitur machinator conftitutorq; rerum fiicuti in fccudo libro diximusram
<3 teq prxclarum hoc opus adoriretur: lanftum: SC  incorruptibilem:5C inrepre

henfibilem fpiritum genumquem filium nuncuparut.Et quis alios poftea im
numerabiles per ipfiim creauifiet:quos angelos dicimus: hunc tamen folum pnmoge^
nitum diuini nominis appcllatione dignatus eftpatria lcilicet:uirtute ac maieftate pol
lentemtefte aut fummi dei filiu: q fit ptate maxima prxditus: no tantu congruetcs in
unu propheta^ uoces:fed etiam Trimegifti prxdicatiotSi Sibyllarum uaticinia demo
ftrat.Hermes in eo eo librorg AoyoS T£A8io9 inferibit?:his ufus eft uerbis: 6 KuploS'Kai

*T &\'Z3<XH  T<S)V TTOIHTHCT OV0EOH KCxAlm VEHOHKCCJaEV ETTEI TOV^-EUTEpdvETrOlHCrEeEOV

opoc tov Kcci cx9j$htoh dicreftTovA-E c|)hjui 6u2lkx to cctcreEmecci ocu tov trep ly ocp
•rduTdu 6 ukeVti  ttoTEpov ccutoct  aicroot t6cxAA 6 Ti^lo'cciareRS'iVUTroTtsjaTtgi Ktxi

DIVINARVM INTIIVTIONVM

ei?  vouv 6 ti 6  oh tovtoK c , rowers upfeTo v Koci JuopoN koci  EvdtKocAd? 2.8 0 CUt 6  8 <j>d >
nhkoc'i  TrAHpecrTaTOcr ttoc'h tqv  Tandy deav Gy cxo^thte koci  -rrcxHuEcj) jAh? 8 v goct
i2uon tokov: id eft dominus 8C  omniu creator:quem deum uocarecenfcmus: quia fe>
cundum deum fecit uifibilem 8C  fenfibilem. Senfibilem autem aio non ideo: quia ipfe
fcntir.Hoc enim non eft utrum ipfe fentiat: led quia ipfe in fenfom mittit 8i  mentem.
Q^ uoniam hue fecit primum & unum folum.Bonus autem ei uifos eft: 8i  pleniflimus
omnium bonorumtobledatus eft 8C  ualde amauit quaG proprium filium.Sibylla ery
thraea in carmmis fui principio quod a fummo deo exorfa efbfilium dei ducem 8C im,
peratorem oium his uerfibus praedicat.TrdHTO Tpdcpov ktiSthv  oei? yAuKU Trvsujudf
crrrdcr ind  t&s t 6 kcxi  rtyHTopd y eeson wan tcov  EKoiHcrKi’d eft omnium rfutritorem
creatoremqitqui dulcem fpiritum omnibus appoGiitiacpricipem oiurn deorum fecit,
Etrurfos in fine eiufdem carministoturoN eA-OKsesocrzsicrTOi? d.NA-poccn yepaiHEV*
Id eft eum dedit deus fidelibus uiris honorare,Et alia Sibylla prcecipit hue oportere co
gnoftfiduTOhicroH yincScKsesov otou uiov  soHTCCud eft ipfom tuum cognofce deum:
qui dei filius eft. Videlicet 8C ipfe  eft dei filius:qui per Salomone fapietiftimum regem
diuino fpiritu plenum Iocutus eft ea qua: fobiecimus, Deus poftedit me in initio foa ✓
mm uia^ in opera fua ante fecula.Fundauit me in principio anteq terram faceret:am
teq abyftos conftituerertprius q prodirent fontes aquarum: ante oes colies genuit me:
dominus fecit fegiones 8C  terras inhabitabiles Gib caelo.Cum pareret calos aderam illi
SC  cum fecemeret foam fedetcum fop uentos faceret ualidas nubes: 8C  cum cofirmatos
poneret fob caelo:quando fbrtia faciebat fundameta terrateram penes ilium difpones
Ego eram cui adgaudebat: quottidie aute iucuudabar ante faciem eius: cum laztaretur
orbe perfecftoJccirco aute Trimegiftus 2 Arc  ldopyoHTo'ueedua’deft opifice  dei dixit
Et Sibylla crt/jjjJduAcmid eft cofiliarium appellat: qui tanta fapieria fit inftrudhis a
deo patreiut confil/o 81  manibus utered in fabn'eatione mundi,

Q  uod nomen filii 8C  angeliut hoibus fit ignotutlicetnome aliud 8C  aliud heat: qc?
ab utri!q: adorat^&T unde dicatur Iefos:& unde Chriftus. Ca,vii*

Or tafle quadrat aliquis hoc loco quis fit ifte tarn potes:tam deo cams: 8C  quod
f nome het:cm'us prima natiuitas non mo anteceftir mundmueiy et prudentia

difpofoeritiuirtute conftruxerit, Primum nos fare couenit nome eius ne ange
Iis qdem notum eftetq morant?in cado:fed ipfi foil ac deo patri.Nec ante id pubblicabt
tur:uteft faneftis litteris traditu:q difpenfatio dei fuerit impleta, Deindenec enunciari
pofte hois omficut docet Hermes h^c dicens, oerr toh 2ls too tou too cut ioo htoo>
©boo Kcuoc'y ehhtou dydeov (IouAh? i? hosov tspcftNey Kspou to onojucx ou2.uvd
TdidcuepcSTrmcs? TO-ucrri AdAfieftNcxiJd eft caufa aut huius caufie diuini 8C  icrean bo
m uolutas quae deum£>tulit:cuius nome non pot humano ore did* Et paulopoftad fu
IlUm,£0"Tl ydpTl? 6TFKH0V OOTOppHeO? Aoyo? ?OCpta? 0?x0? TTEpi TOOKOpiOU Z3CCK/
tov koci  TTpoHooujusHou ?©eou ov£t Ttsi uzs£pdv©p«zsoN 8?©iH;ideft,Eft enim fill fecre
tus quidam fermo fapientiae landus de folo domino oium,Et dei qui ante mente capic

uocabulum:& inter homines aliud Jefos quippe inter homines nominatur,Nam Chri
ftus non proprium nome eft:fcd nuncupate poteftatis 8C  regni, Sed exponeda huius
nominis ratio eft propter lgnorantiu errorem:q eum mutata littera Chruftu folet dice
re.Erat Iudxis ante prsceptum ut fac^ conficerent unguentum: quo pungi poftent hi

i LIBER. QjVARTVS

qut uocabantur ad facer donum uel ad rcgnum. Et ficut nunc Romanis indumentum
purpura infigne eft regix dignitatis affumptx: ficillis uncftio facri unguenti nome ac
poteftatem regiam conferebat.Verum quonia grxci ueteres xpi ecrecu dicebant ungi t
quod nunc aAEicpeo-etiuficut indicat Homericus uerfus file quopropitiabant unxerut
oIco.tov Ai %xxc>di  AouStiv kcxi xpi9 ocn eAdian'd eft huncaut famulx lauerut & urn
xerunt olco.Ob hanc rationcm nos eum Chriftum nucupamus: id eft undtiuq hebrai
ce Meftias dicitur. Vnde in quibufHam grxcis fcripturisrqux male de hcbraicis inters
pretatx funnAAnjujULSHos’id eft ungendo creatus fcriptum inuenit'’ hAeijujulenoS 1  and
tov aAricpecnrccta'd eft ab ungendo curari.Scd tamen Utrolibet noie rex fignificatur •
Non Op  file regnum hoc terrenum fuerit adeptus: cuius capiendi nondum tempus acL
ueninfed q? cxlefte ac fempiternu efttde quo difteremus in ultimo libro; nunc uero de
prima eius natiuitate dicamus.

Q^uod filius bis natus efbxternaliter de patre:teporaliter de uirgine matretfed nari
uitate incxcogitabili SC  ineffabili JEt quare dicat'’ uerbum:3C in quo ab aliis angelis dif>
ferat.Et quare illi non dicant? uerbum dei uel uerba. Et quare hominis fpiritus diffolu
bilis.Et quid Dauid SC Salomon pphctauerint de hoc uerbo. Et o>  Salomon prxcefle/
ritTroianum belIum:8C quid Ioannes euangelifta de eodem uerbo. Cap.viii*

N primis enim teftif icabimur ilium bis efte natumtprimum in fpiritu: poftea
i in carne.V nde apud Hieremiam ita dicitur.Prius q re formare in uteromoui

tc.Et item apud lpfum.Beatus qui erat antcqnafceretf: quod nulli alii contitv
git prxter Chrifto.Q^ui cum efteta pricipio filius dei: regencratus eft denuo fecundu
camemtqux duplex natiuitas eius magnum intulit humauis pcdtoribus crrorem:cif/
cunfuditq? tcnebras etiam his qui ucrx rcligionis facramenta retinebat. Sed nos id pla
ne dilucideq; mcnftrabimusrut amatores fapientix facilius ac diligentius inftituantf’ :q
audit dei filium dici;non debet tantum nefas mente concipemt exiftimet ex connubio
ac pmixtione fceminx alicuius deum,pcreaffe: quod no facit nifi animal crporale mor
tiq: fubiecftu.Deus aut cum fblus adhuc eflet: cui pmifcere fe potuitfaut cum eflet tatx
ptatistut quicqd uellet:efficetet:utiq; ad creandu focietate alterius no indigeretmifi for
te exiftimabimus deum ficut Orpheus putauit:SC marem efte 8C fcemina q alitcr gene/
rare non quermnifi heret uim fexus utriufcp: quafi aut ipfe fecum coiret: aut fine coitu
non potueritpcreare.Scd Hermes in eade fuit opinionetcum dicittccuTOird. roper kcxi
au rojLiHTopac.idpfum fuiparrem SC  lpfum matre fui. Q^uod fi ita efletait a pphetis
pater dicitf’tfic etiam mater diceretur. Q uomodo igiturpcreauitf Primum nec feiri a
queq poftunt nec narrari opa diuinatfed tame faneftx litterx docent: in qbus cautu eft
ilium dei filium dei efte fermonem.Iteq: exteros angelos dei fpiritus efle.Na fermo eft
fpiritus cum uoce aliqd fignificateplatus.Sed tamen quonia fpiritus 8C  fermo diuerfis
ptibus proferunt?:Gqdem fpiritus naribustore fermo procedit: magna inter hunc dei fi
hum ceterofq: angelos differentia eft.IIIi.n.ex dco taciti fpiritus exicrunt:q non ad dev
(ftrinam dei tradenda:fed ad minifteriu creabanf Jlle uero cum SC  ipfe fpiritus: tamen
cum uoce ac fono ex dei orepceflit ficut uerbutca.Grone qua uoce eius ad populu file /
rat ufus.i.q? tile magifter futurus eflet dodrinx dei:8C cxleftis arcani ad hoicmpferen
di.Q^ uod ipfum primo Iocutus e:ut p eum ipfe ad nos loqueretf.Et illc uoce dei ac uo/
luntatem nobis reuclarct.Merito ergo fermo SC uerbu dei dicitf:: quipcedentem de ore
fuo uocalem fpiritumtquem non utero fed mente concxpat: incxcogitabili quada ma
Teftatis fux uirtute ad cfti'giem quxpprio fenfu ac fapientia uigcat:comprehedit:8C all

DIVINARVM INTITVTIONVM

os item fpiritus in angelos figurauit.Noftri fpiritus diflblubiles funttquia mortalcs fu
mus.Dci autem fpiritus Si  uiuunt:& manet:& fentiuntrquia ipfe imortalis eft:& fenfus
& ! uits dator.Noftrs uoces licet aure mifceatur atq? euanefcatttamen pleruq? manent
litteris comprehefequanto magis dei uocem crededum eft:& manerc in sternum: SC
fenfu ac uirtute comitari:q deo patre tanq nuus de fonte traduxit.Qjiod fiquis mira/
tur ex deo deum prolationc uocis ac fpiritus potuifte generariYfi facras uoces propheta
rum cognouerit: definctprofeclo mirari. Salomoncmq? patremq? eius Dauid poten/
tiftimos reges fuiCfaSC eofdem prophetastetiam his fortafte fit notum: qui diuinas litte
ras non attigerunttquorum alter qui pofterius rcgnauit: Troians urbis excidium cen
turn SC  quadraginta annis anteceffit.Huius pater diuinorum fcriptor hymnoru in pfal
mo trigefimofecudo fic ait: Verbo dei csli folidati funt:& fpiritu oris eius omnis uirtus
eorum Jtem rurius in pfalmo quadragefimo quarto: Erucftauit cor meum uerbum bo
numtdico ego opera mea regi.Coftat uidelicet nulli alii opera dei efle nota:nifi filio Co*
lirqui eft uerbum dci:& quern regnare in perpetuum neccfte eftJtem Salomon ipfum
uerbum dei efte demonftrat:cuius manibus opera lfta mundi fabricata fnnt. Ego inqt
ex ore altiftimi prodiui ante o mnem creaturamrego in cslis feci ut oriret lumen inde*
ficiens:& nebula texi omn cm terram.Ego in altisjhabitaui: 8C  thronus meus in coluna
nubis Joannes quoq? ita tradidinln principio erat uerbum: SC  uerbum erat apud deu.
Omnia per ipfum facfta funt:S£ fine ipfb fadum eft nihil.

Q uod melius a grscis logos q a latinis uerbum:8C qd de deo fenferint gentiles phi
lofophi !Zcno Si  Trimcgiftus. Ca.ix,

Ed melius grsci Aoyov dicunt q nos uerbum: fiue fermonem. Aoyccr enim
s SC  fermonem figni ficat Si  rationemjquia ille eft uox Si  fapientia dei.Hunc fer

monem diuinum nephilofophi quidem ignorauerunt; fed quidem zenon re
rum naturs difpofitorem atq? opifieem uniue rfitatis Aoybv prsdicattquem Si  fatum
Si  neceftitatem rcrum:& dcum:& animu Iouis nuncupat: ea fcilicet  confuemdine qua
folent Iouem pro deo accipc.Sed nihil obftant uerbatcum fententia congruat ueritati.
Eft enim fpiritus dcfiquem ille animum nominauit. Nam Trimcgiftus qui ueritatem
peneuniuerfam nefcio quo modo inueftigauitjuirtutem maieftatemq? uerbi fspe de*-
feripfittficut declarat fupius l'Uud cxemp!um:quo fatet? efte ineffabilcm quendam fan
<ftumq: fermonermeuius enarratio modu excedat ♦ Dixi de natiuitatc prima breuiter
ut potui. Nunc de fccunda:quoniam controuerfia eft in ea maxima: latius difterendu
eft:ut ueritatem fare cupicnribus lumen intelligentis yferamus.

Dc fecunda natiuitate filii quam prophets multo ante prsdixerunt. Et quomodo
cdudus fit Ifrael ab Aegy pto:& quibus ingratus beneficiis caput bouis in memorf
am Apis dei sg ypdorum figurauerir. Et quis ordo publicaiy fuerit poteftatu ufq?
addominipaftionem. Ca.x.

N primis igif feire oportet holes fic a pricipio prsccffifte difpofitionem fum*
i  mi dei:ut effet neccfte appropinquate fsculo termino dei fih'um defeedere in
terram:ut coftitueret deo templutdoceretq^ iuftitiamfVerutamen no in uirtu
tutc angcli aut ptate cxledrSed  in figura hois SC  conditoe mortali: utcu magifterio fun
eftus fuiftetaraderetur in manus impiorum:mortcmq; fufeiperenut ea quocp p uirtute
domita refurgcret:& homini quern indueranquem regebat: SC  fpem uincends mortis
afferr ettSC  ad prsmia immortalitatis admitteret.Hanc ergo difpofinone neqs ignoret:
doccbimus prsdufta efte omnia qus in Chrifto uidemus efte coplcta«Nemo aficucra

liber; q^vartvs

tioninollrxfidem commodet: lift oftendcro prophetas ante multam tempos feriem
prxdicafleiforeut aliquado filius dei nalceretur ficut homot&mirabilia faecrct: SC  cul
turn dei per totam terram leminaret:& poftremo patibulo figeretur:& tertio die refur<
geret* Q_ux omnia cum probauero eorum tempoy litterisrquideum liiu mortaiicor
pore utentem uiolauerunt.Q^uid aliud obftabit: quo minus ueram fapietiam clarum
fi t in hac religione uerfan.N unc a principio totius lacrameti origo narrada eft^Masoy
res noftri qui erant principes hebrxorum cum fterilitate atq; inopia laborarent: trafie
runt in Aegyptum rei frumetarix gratiaabiq? diutius comorantes cum intolerabili ler
uitutfs iugo premereturmim milertus eorum deus eduxit eos ac liberauit de manu re >
gis xgyptio^rpoft annos trecentos triginta duce Moferper quern poftea illis lex a deo
data efhin  qua edudione oflendituirtutem fax maieftatis deus. Traiecitenim poplin
lum medio mari rubro prxeedete angelotatq? Icindere aquam: ut populus per ficcum
gradi poflenquem uerns ut ait poeta:

Curuata in montis faciem circunftetit unda. Q_ua re audita tyranus xgyptioi^ cum
magna faorum manu inlecutus efb& mare adhuc patens temere ingreflus coeuntibus
aquis cum exercitu deletus elLHcbrxi uero egreffi in falitudine multa mirabilia uide>
runt.Nam cum fitim paterenturtidu uirgx rupe percuBa: nfiliitions aquxtpopuluq?
recreauit.Q_uo rurfasefuriente:cxleftis alimeti pluuia delcedittqnetiam cothumices
in caftra eo^t uentus induxit:ut no modo pane cxlefti:led etiam inftrudioribus epulis
laturaren^.Pro his tarn diuinis beneficiis honorem deo no reddiderunttled depulfa ia ,
{eruitutetiam fiti fameq^ depofitaun luxuria prolapfi ad prophanos xgyptiorum rituf;
animos tranftulerunt.Cum enim Moles dux eorj: alcendiflet in montem: atq? ibi qua^
dragmta diebus moraret raureum caput bouis quern uocant ipli Apin: quod eos prx>
cederet figurarunt. Q_uo peccato ac Icelere oflenfas deustimpiu SC  ingratum populu
pro merito pcenisgradibus a ffecittSC  legi quam Molen dederat fabiugauit. Poftea uo
to  cum in delerta quadam parte Syrix conlediflet: amilerunt uetus nomen hebrxi.

Et quoniam princeps eorum examinis Iudas eratrludxi fant appellati : 8C  terra quam
incoluere Iudxa.Etprimo quidem non domino regum fabiedi fiierut: led populo ac
legi ciuiles iudices prxfi’debantmo tamen m annum coftituti ficut Romani cofalestled
perpetua iurifditione fabnixi.Tum fablato iudicum nomine: poteftas regalisinduda
eft«Verum regimen eorum iudicibus tenentibus prauas religiones Ixpe lulexperant:
atqj oflfenfus ab his deus totiens alienigenis fabiugabattdoncc rurfas pcem’tetia popu^
li mirigatus iiberaret eos leruituteJtem fab regibus finitimorum bellis ob delida uexa
titpoftremo capti abdudky Babylonem pcenas impietatis lux graui leruitio pepede >
runt:donec Cyrus ueniret in regnumtq ftatim Iudxos refhtuit edido.Exinde Tetrad
chas habuerut ufey ad Herodemtqui fait fub imperio Tyberii Cxlaris: cuius anno qti
todecimo nd eft duobusgeminis confalibus ante diem decimum calendarum apriliu
Iudxi Chriftum cruci amxerunnhic rerum exitus: hie ordo in arcanis landarum litre
rarum continetur.Sed pnus oftedam qua de caula in terram uenerat Chriftustut lutv
damentum diuinx religionis 6C ratio clarelcau

Q_uxfuerit caula incarnationisChrifti. Ca,xi«

Vm Ixpe Iudxi prxeeptis lalutaribus repugnarettatq: a diuina lege delcilce/

c rent aberrantes impios cultus deo^: cum deus iuftos SC  eledos lando Ipiritu

tmplebauProphetas in media plebe coftituens p quos peccata ingrati populi

DIV1NARVM INTITVTIONVM

iserbis minacibus incrcparct: Sc mhilominus ad pcrnitentiam fcclcris agendamhorta*
fentunquam nifi cgifient:atcp abiedis uanitatibus ad deum fuum rcdiilent: fore ut to
ftamcntum fuum mufarcta'd elf hasrcditatem uitarimortalitatisad externasconuerte
ret  nationes. Aliumq? fibi populum fideliore ex alienigenis eongregaredlli autem a
phetis increpitimon modo uerba eorum re(puerunt:fed cp fibi peccata exprobarentur
oftenfi:eos ipfos exqfitis cruciatibus neeauerunt: quas oia diuinaz litre rx  fignata confer
liant*Dicit enim propheta HieremiasrMifi ad uos feruos meos prophetas: aute lucem
mittebam SC  non andiebatis merneq? intendebatis auribus ueftris cum dicerem uobis.
Gonuertatur unufquifip a uia iua mala: SC  a nequiftimis affedationibus ueftris: SC  ha*
bitabitis in terra ifta:quam dedi uobis SC  patribus ueftris a feculo ufip in fasculu* Noli
te ambulare poft deos alienostut feruiatis eis: Si  ne incitetis me in opcribus manuu uo
ftrarum ad dilperdcndos uos.Hefdras autem propheta: qui fuiteiufdcm Cyn tempo
fibus;a quo Iudasi funt reftituti he  loquitur:Defeiuerunt a te SC  abiccerunt legem tuam
poft cor (uum:8C prophetas tuos mterfecerunt:qui obteftbanf eos utreuerterentur ad
tc.Item Helias in libro Bafileon tertio:Aemulans armulatus fum domino deo omnipa
tentirquia dereliquerunt te filii Ifrael:<3C altaria tua demolierut:SC prophetas tuos inter
feceruntgladio:3C remanfi ego loIitarius:8C quarrut animam meam auferre a me* Prom¬
pter has illorum impietates abdicauit cos in perpetuum: itaq; deGit prophetas mittere
ad eos.Sed ilium filium fuum primogenitum: ilium opificem rerum SC  confolatorem
fuum labi iuftit e caslotut religionem iandam dei tranfferret ad getes: id eft ad eos qui
deum ignorabant:doceretqi iuftitiam quam perfidus populus abieceratiquod 1 am pri
dem anunciauerat fe effc fadure.Sic Malachias indicat dicens:Non eft mihi uoluntas
circa uos dicit dominus:SC (acrificium acceptum non habeo ex manibus ueftris:quom
am a (blis ortu ufq? ad occafiim clarificabitur nomen meum apudgentes* Item Dauid
in pfalmo.xvi.Conftitucs me in caputgentiurpopulus quern no cognouideruiet mihi.
Elaias quoqj fie loquitur: Venio colligere oes gentes SC  linguas SC  uenient:& uidebunt
claritatem mcam:SC dimittam (uper eos fignum.Et mittam ex his conferuatos in getes:
qua: longe (unt:qute non audicrant gloriam meam:8C nunciabunt claritatem meam in
gentes. Volens igit? deus metatorem tepli fui mittere in terram: noluit eum in potefta*
te SC  claritate cselefti mitterctut ingratus in deum populus in errorem maximum indut
cerctutjac poenas pro (acinoribus fin's lueret:qui dominu ac deum (uum no recaepiffet;
quod olirn prophetas cecinerant fic efte fadu^.Efaiasenim quern ipfi iudasi ferta cofe
dum crudeliftime necauerutn'ta dicit.Audi cadum SC  pcipe auribus terra: quonia do *
minus locutus efbfilios genui SC  cxaltauia'pfi autem fpreuerut me. Agnouit bos pofief
(orem (uum:3C afinus prasfepium domini (ui.Ifrael autem me no cognouit: SC  populus
meusmenonintellexit*Hieremiasquocp (imiliterait* Cognouit tempus (uum turtur
SC  hirundo:& ruris SC  pafleres cuftodierunt tempora mtroitus funpopulus autem me*
us non cognouit iudicium domini* uomodo dicitis (apientes fiimus: SC lex domini

nobifeum eftf Ineaflum fada eft metatura fal(a, Scribas cofufi fantdapietes trepidaue
runt SC  capti fimnquonia uerbu domini reprobauerut.Ergo(ut ccepam) diccre:cu fta
tuifiet deus dodorem uirtutis mittere ad homines:renafei cum denuo in carne praxo
pit:8C ipfi homim fimile fi’eri:cui dux:8C comcs:3C magifter eftet futurus.Sed tame quo
niam efemens eft SC  pius erga (uos deus:ad eos ip(os eu mifitiquos oderat: ne illis in P'
petuum falutisuiam clauderet:fed his libera (acultatem fequendi deum: utpnemiu ui
m  adipifeerent'';fi fecuti fuiflent:quod plurimi eo^ faciunt atq? fecerut; ut culpa fua in

LIBER qVARIVS d ’ ’

pcenam morris incurrerent:fi regem fu um repudiaflcnt.Apud illosigitur SC  ex comm
icmine regenerari cum iuftitine fi fuiflet alienigenariuftam poftent excufationem de le
g e pmenderc:q? cu non fulacpiftent fimul ut nulla omnino gens eftetin terra: cui (pes
imortalitatis negaretur.

De conceptu SC  partu uirginis pradido a prophetis, De pafiione:refurrcdione:SC
alcenfione SC  iudicio. Ca.xii.

Elcendens itacp de cario (piritus ille dei (andam uirgine: cuius uterole inCu
d nuarettclcgir, Atilla diuino (piritu haufto repletaconcacpit :8C  fine ullo atta
dlu uiri repente uirginalis uterus mtumuit.Q^uod fi ammalia quaidam uem
to SC  aura concipere Co lere omnibus notum eft: cur quifq mirum putet: cum
Ipiritu dei  cui eft facile quicquid uelittgrauata efte uirginem dicimus.''Q_uod lane in/
credibile poflet uideriinifi hoc furaru multa ante fecula prophets ceciniftent»Salomo
fic aittlnfirmatus eft uterus uirginis:8C accxpit fbetu SC grauata tft:& facfta eft in multa
miferarione mater uirgoJtem propheta Efaias:cuius uerba funt hxc:  Propter hoc da/
bit deus ipCe  fignu.Ecce uirgo concipiet in utero:& pariet filiu: SC  uocabitur nome eius
Hemanucl,Q_uid hoc manifeftius did poteftfLegebant ifta iudasi: qui eum negauo
runt.Siquis nos hxc  fingere arbitraturtab his requirat: ab his potiftimum fumat.Sa/
tis fi'rmum teftimoniu eft ad^pbandam ueritatetquod ab ipfis perhibet inimicis.Hcm
manuel nunq uocatus efttied Iefustq latine dicif (alutaris fiue (aluator: qa cunetis gen
tibus (alutifer uenit.Sedppheta declarauit hoc nomen quod deus ad holes in came ue
turns efter.Hemanuel autcm fignificat nobifcum deus: fcilicet qa illo per uirgine nato
confiteri holes oportebat deum Cecum  cfierid eft in terra SC  in carne mortali. Vnde Da/
uid in pfalmo odogefimoquarto: Veritas inquit de terra orta efttquia deus in quo ue/
ritas efttterrenum corpus accxpittut  terrenis uiam (aluris aperiret .Item Efaias ipfe*
Ipfi autem non crediderunt:& exacerbauerunt (piritu (andum.Et conuerfus eft eis ad
mimicitiam.Et ipfe expugnauft:& recordatus eft diey,  fieculi:qui (uftitauit de terra pa
ftorem ouium.Q uis autem fu turns eftet ille  paftondeclarauit alio loco diccns: ExuL
tent cxli  defuper 8C  nubes induant iuftiriam: apcriatur terra SC  pullulet (aluator, Ego
enim dominus deus creaui eum,Saluator uero eftf ut (upra diximus)Ie(us»Sed alio lo
co idem propheta fic prxdicauit:Ecce natus eft nobis puer.SC  datus eft nobis filius: cu/
jus imperium fuper humeros eius:& uocatum eft nomen eius magni confilii nuncius«
Iccirco enim miflus eft a deo patremt uniuerfis gcnribus quae fiib caelo (unt: fingularis
SC  ueri dei fan&um myfterium reuelaret ablatum perfido populo: qui aduclus deum
fxpe  deliquit.Danihel quoqi fimilia prasloeutus eft, Videbam inquit in ui(u nodis:3£
eccc  in nubibus caeli ut filius hominis uiuens:& ufip ad uetuftum dierum pemenit, Et
qui affiftebant obtulerunt eum:& datum eft ei regnu:& honor:& imperium:& omnis
populus tribus lingua (eruientei:& poteftas eius sterna qux  nunq trafibit:8£ regnum
eius quod non corrupetur.Qjiomodo igitur iudari SC  cofitentur SC  (perant Chriftum
deirqui hunc iccirco reprobaucrunriquia ex hole natus eft. Nam cum ita fit a deo cofti
tutum :ut idem Chriftus bis ueniat in terram:(emel ut unu deum genribus nunciettde/
iride rurlus ut rcgnetiquomo in (ecudum eius aduetum credunt: qui in primu non ere
dideruutf'Atqui propheta utrofq; aduentuseius paucisuerbiscomprehendit, Eccein
quit in nubibus cxli  ut filius hominis ueniensmon dixit ut filius dei (ed filius hominis:
ct oftenderet q? carne indui haberet in terra: ut fufbepta hominis figura SC  condirione
tnortalitdcccrct domines iuftiriam, Et cum mandatis dei fiindus ueritatem genribus

DIVINARVM JNTITVTIONVM

reuelaffcnmuldaretur etiam mortc:ut inferos eriatn uinccrct ac refignarct. A tq? ita de
mum refurgens ad patrem proficifccret in nube fublatus. Adiccit emm propheta SC  aft
& ulep adantiquumclieyperuenittSdoblatuseftei» Antiquudie^appellauitfummu
deumxuius xtas SC  on'go no poteft comprchcnditquia folus a fxculis f uit: SC  erit letup
in fecula.Chriftum aut poft paftionem SC  rcfiirredione afeenfurum efte ad deum pa^
trciruDauid in pfalmo cetefimononp cotcftatus eft his uerbis,Dixit dominus domino
meoifede a dextris meisiquoadufep ponam inimicos tuos fuppedaneum pedum tuoK
qui propheta cum rex eftetrquem appellare dominu fuum poffet;q federet ad dextera
deiinifi Chriftum filiu dei:qui eft rex regum SC  dominus domino:^, Q  uod Efaias ap
tius oftendit dicens: Sic dicit dominus deus Chnfto domino meo: cuius tenui dextra
obaudireAnte eum getes SC  fbrtitudinem regum dilrumpam, Apena ante ilium por^
tas;8£ ciuitates no claudcntunEgo ante te ibo:& motes deplanabo: SC  fores xreas conte
ramiSC (eras ferreas cofringam,Et dabo tibi thefauros abfeoditos SC  inuifibiles: ut feias
quia ego fiim dominus deus:qui uoco nome tuum Ifrael. Denxp ob uirtutem SC fidctn
quam deo exhibuit in terrardatum eft ei regnui& honor:& imperiu; SC  oes populi tru
bus linguae fcruietei:& poteftas eius xterna:qux nunq trafibitt& regnum eius no cor
rum petur»Q uod quidem duobus modisintelligitunquia SC  nuc habet perpetua po
teftatemxum oes gentes SC  oes lingua: nume eius ueneraturtmaieftatem c5f itent: do
tftrinam fequutunuirtutem imitarur»Habctimpcrium:habcthonore:cum oes tribus
terra: praxeptis eius obtemperanEtidem poftcacum rurfus aduencrininpoteftate ac
claritate aut oem animam iudtcet:& mftos ad uitam reftituattcuc uerx totius terra: rg
gimen obtinebit.Tuc fublato de rebus humanis oi malo: aureum feculumf utpoetae
uocat^id eft iuftum ac pacificum tempus orietur, Sed bxc uberius in ultimo libro dif
feremusxum de fecudo aduentu loquemurmuc de primoQjt ccrpimus^cxplicemus,
uod filius a patre eft fecundum deitafem:& q> gemina; fiibftannx efte couincit:
turn ex operibus propriisttum ex oraculis propheta^:& etiam Apollinis Milefii te^
ftimoniotEt quare ncc  ad Salomonem:nec ad alium q ad Chriftum referri poflunt
uaticinia prophetarum, Ca«xiii,

Vmmus igitur deus ac parens oium cum religionem iuam trafferre uoluiftet;

S dodorem luftitia: mifitecxlojutnouis cultoribus nouam legem ineo uel per
eum darct. Non ficut ante fecerat per hominem: fed tamen nafei eum uoluit
tancj hominem:ut per omnia fummo patri fimilis exifteret, Ipfe enim deus pater SCori
go SC  principium reanquoniam SC  parentibus carendcuocTop atq^ cxmfiTcop: id eft fine
patre atep matre a Trimegifto ueriffime nominat e ex nullo fit procreatus* Iccirco eti
am filium bis nafei oportuitrutipfe fieretapator atqi arnetorJnprimaenim natiuitate
fteculi ametor fuit:quia fine officio matris a folo deo patre progeneratus eft, In fccuda
qero carnali apator fuittquoniam fine patris officio uirginali utero procreatus tut me^
diam inter deum SC  hoiem fubftantia gerens noffram hanc fragilem imberillemq? na ✓
turam quafi manu ad imortalitatem poflcteducererfadus eft: aei filius per fpintum SC
hominis per carncmffd eff SC  deus SC  homotdei uirtus i eo ex operibus qua: fecinappa^
ruit.Fraoilitas hois ex paffione quam pertulitiquam cur fufca:pcrit:paulo poft docebo
Interim %C  deum fuifte SC  hoiem ex utroq? generepmixtum prophetis uaricinatibus di
fcimus*Efias deum fuifte teftatur his uerbis:Fatigata eft Aegyptus SC negociatio Aetbi
opum SC  Saba, Viri alti ad te tranlgredient^ tui erunt femkSC  poft te ambulabut uin
di compcdibusiS: adorabunt te SC  te precabunf’jquoniam m te deus cft.Et no eft alius

LIBER QJVARTVS

deus prater te.Tu enim deus cs 5c nelciebamus:deus Ilrael laluator. Confiindentur SC
rcuerebuntur omnes qui aduerlant tibirSd cadent in cofu (ionem • Item propheta Hie>
remias fie ait:Hic deus nofter:& no deputabit? alius abfq illoiqui inuenit oem uia pm-*
denu*£:& dedit earn Iacob puero fuo:S£ Iirhael dileefto fibu Poll hare in terris uilus eft:
SC  cum hoibus ucrlatus eftJtem Dauid in plalmoquadragefimoquarto:Thronus tuus
deus in fiecula feculo^:uirga a:quitatis:uirga regni tui. Dilexifti iuftitiam:& odio ha^
buifti iniuftitiamtpropterea unxit te deusideus tuus oleo exultationis. Q^uo uerbo 8C
nomen oftendit:liquidem(ut lupra docui_)ab undh'one appellants eft Chriftus.Deim
de hoiem fuifie eundem Hieremias docet dicens:Et homo eft:& quis cognouit eum •
Item Elaias:Et mittet eis deus hoiem SC  laluabit eos:iudicans fanabit cos. Sed SC  Mofes
in Numeris ita loquitur: Orieturftella exIacob:& exurgethomo ex Ilrael.Propterea
Milefius Apollo colultus utrum ne deus an homo fueritjhoc mo relpondit grace.
eHHtrdcr gHNKocTaS'ccpKd solos' in epyoi9

ocAocOTrd xdAA-bcicoNKpi tcoNottAoiIT AdAoecj?

yojut(p6i9 KOti SKoAdjuioxn ssiKpHN ccNe-zsAASe TEAeurSN.Id eft mortah eratcorpore:
lapienstmonftrofis operibustfed Tub iudicibus Chaldaris armis comprehefus: clauis SC
fuftibus amarurn finem compleuit.Primo quidem uerfii uerum dixit: led argute com
fitltorem fefellinlacramentum ueritatis penitus nelcientem.Videt? enim negafle ilium
deunr.led cum fatei; lecundum carnem fuiffe mortalemtquod nos etiam pradicamuss
conlequens efttut lecundum fpiritu deus fucrittquod nos affirmamus* Qjtid enim fu
crat necefle carnis facere mentionem:cnm latis eftet dicere fuille mortalemf'Sed uerita
te preflus negate no potuit quemadmodum res le haberet:ficut lllud quod ait fitifte la^
pientem. Q  uid ad hoc Apollo refpondes i  Si lapiens eft: ergo dodrrina eius lapientia
eft:nec ulla a\ia:8C  lapientes qui lequunturmec ulli alnCur ergo uulgo pro ftultis SC  ua
ms SC  ineptis habemunqui fed-amur magiftrum etiam iploip deorum cofeftione fapiV
entemfNam q? ait portentifica ilium opera fecifte: quo maxime diuinitatis fidern mc^
ruitraflentirinobis jam uidetur cum dicit eadem:quibus nosgloriamur. Sed colligit fe
tamcn:&ad d^monicas fraudes redit.Cum enim uerum necelfitate dixiflet:iam deo^i
ac lui proditor uidebaf:nifi q ab eo ueritas exprefieratimendacio fallente cadafiet. A it
ergo ilium fecifie opera mirandatuerum non diuina uirtute led magica. uid miru:

hoc Apollo ueritatem ignorantibus perluafit^cum Iudari quoq; cultores utuidebatf
(ummi dei idem putauerinttcum ante oculos coip quottidic fierent ilia tniracula:nec ta
men tantaip uirtutum conteplatione impelli potuerunt:ut deum credcrent quern uide
bant.Propterca Dauid quern inter caaeros prophetas uel maxime legut: in pfalmo ujV
gefimo lie eos damnat.Redde illis retnbutione eo^:quoniam non intcllexcrut in ope^
ribus domini ♦ Ex huius ipfius domo Chriftum generatu iri lecundum carnem:& iple
Dauid SC  alii anunciaucrunt.Apud Elaiam ita leriptu eft: Et erit in die ilia radix Iefle:
SC  qui exurget principari in nationes:in eum gentes lperabunt:& erit requies eorum in
honore.Etalio loco:Exiet uirga de radice IefifcSC flos de radice eius afeendet: Si  requie
Icet luper eum Ipiritus deitfpiritus lapientia et intellectus:fpiritus confilii et fortitude
nistlpiritus pietatistet implebit ilium Ipiritus timoris dei.Iefle aut f uit pater Dauid: ex
cuius radice alcenlurum efie florem pralocutus eft eum Icilicet: de quo Sibylla dicit:
cfNoa^Et 2 lcxnoc 9 KcredpoN.Id eft florelcctaut flos purusJtem inBafileonlibro lecudo
Propheta Nathan miflus eft ad Dauid uolente deo templu fabricare: et fait uerbu do-
mini ad Nathan dicens; Vade et die leruo meo Dauid.Hacc dicit dominus oipotens.

i

divinarvm institvtionvm

Non tu acdificabis mihi domum ad inhabitandumtfed cum impk’ti fuerintdics tui &
dormieris cu m patribus tnis: fufeitabo fcmen tuum pod te:& parabo femen eius. Hi'c
cediTicabit mihi domum innoie meo:& engam thronum ufip eius in feodum. Etego
ero ei in patrcm:& ipfe erit mihi in filiunuSC fidem confequet? domus eius ufcj fn fecu
Jum.Sed hascutludapi non intelligerent ilia fuic cau la: q> Salomon filius Dauid deo te
plum cedificaumfii ciuitate quam de luo noie Hierofolima nucupauit. Itaqj ad ipfum
qua: a propheta dicta funttrettulcrunt. Salomon aut ab iplo patre luo imperii regime
aoacpit.Prophcta: uero de eo loquebantf::q turn nafeeret?: podq Dauid cam patribus
fuis requicuider.Pmcrea Salomonis imperiu perpetuum non fuit. Annis enim qua>
dragmta regnauittdeide q>nunq filius del di&us fmfed filius Dauid: SC  domus quam
sedificauiunon eft fidem cofecuta ficut ecclefiaiqua: eft uerum templum deiiquod non
in parietibus eft:fed in corde hoium ac fidetqui credunt in eum:ac uocantf fidelcsJIId?
uero Solomonium templum qa manu fadtum ed:manu cecidit . Denicp pater eius in
plalmo centefimo uigefimofeptimo de open bus filii fui prophetauit hoc modo.Si do,
minus non adificauerit domumjfinecaufa laborant qfedificant earn*Si dominus non
cultodierit ciuitatemtfine caufa uigilant qui cullodiunt earn ♦

De tetemo Chrifti lacerdotiotquod prophets ficut SC cetera praedixerunt: lie expri
mehtes Iefum Chriftu:ut oracula nec ad filium Naue nec ad filium Iofedech ualeat re
torqucri.Et de uiis quas docuit Chriltus:q nunq fuu honore quaefiuinfed pris* C.xiiii
Vibus ex rebus apparet prophetas oes denunciafle de Chrifto: fore aliquado
q ut ex gencre Dauid corporaliter natus codituerct sternum templu deo:quod

appcllaf’ ccclcfiatSC uniuerfas gentes ad religione ueram dei conuocaretJF-fec
domus fidelisthoc imortale templumrin quo fiqs non facrificauerit: Imorralis premia
non habebit.Cuius templi SC  magni SC xterni  quonia Chridus fabricator fuittidem  ne
cede clt habcat in eo laccrdorium fempiternum.Nec pot nifi per cum q condituit tem
plum ad aditu templi SC  ad cofpedtum dei pueniri. Dauid in pfalmocetefimonono id
ipfum docet diccns: Ante Lucife^ genui te Jurauit dominus ST no pcenitebit eum:tu es
faccrdos in Sternum fecundum ordinem Melchiledech Jtem in Bafilcon libro primor
Et fufeitabo mihi facerdote fidelem:qui oia qua: funt in corde meo faciat.Et asdificabo
r  ei domum fidelcSC tranfibit in cofpecdu meo oibus dicbus.Q uis aut futurus efleticui
dcus sternum faccrdotiu pollicebat tZacharias etiam noie pofito apertiffime docuit:
fic enim dixit: Et odendit mihi dominus deus Iefum facerdotem magnum ftantem an
te  facicm angeli dominie diabolus flabatad dexteram ipfius:ut aduerfaretur ei.Etdi
xit dominusad diabolumrlmperctdominus in te:qui elegit Hierufale: SC  ecce tjtiocie/
(ftus ab igne.Et Iefus erat indutus ueltimentis fordibus:& ftabat ante facicm angeli: SC
t cfpondit SC  dixit ad circunftantes ante facicm eius:Ferte ueftimenta fordida ab eo: SC
induite eum tunica talari:& imponite cidarm mundam fuper caput ipfius.Etcoopcru
erunteumueftimcntoi&impofuerutcidarinmundam fupercaputipfius. Etangelus
domini flabatiet tedificabatur ad cum diccns.Hxc dicit dominus omnipotes:Si in u u
is mcis ambulaucristet pracepta mea feruaueristtu iudicabis domum mea: SC  dabo tb
bi qui conuertentur in medio horu circundanti um* Audi itaq: Iefii facerdosmagne*
uis non lgitur captos mentibus turn fuifTe Iudaeos arbitretunqui cum hxc  legerent
8C  audirentmefandas manus fuas deo intulemt, Atqui ab eo tepore quo zacharias fuit
ufq?ad annum quintumdccimum Tyberii Ca:faris:quo Chriduscrucifixiisedtanni
quingenti numcrantur: fiquidem Dani sm Alexandra adoleuit^tate: qui fueruntnbn

LIBER Q_VARTVS

multo poftq Tarquinius Superbus exacftus eft, Sed illi rurfus eodem modo falfi deee
pti funttputantes hac de Iefu efle dida filio Nauejqui fucceflor fuit Mofi: aut de facer
dote Iefu filio Iofedechin quos nihil congruit eorum qua: propheta narrauit.Non eni
Ibrdidati illi unq fuerunncum alter eoru princeps potentiflimus fiieritj alter facerdos;
aut perpefti fimt aliquid aduerfimt tancj titio eiectus ex igne putarentur, Aut aliquati/
do in confpedu angelorum fteterunttaut propheta deprateritis loquebatur potius q
de futuris.Locutus eft igil i  de Iefu filio dei; ut oftenderet eum primo in humanitate SC
8C  came efle ueturum.Hac enim eft ueftis fordidatutpararet templum deo:& ficut tu
tio  igni amburereturtideft ab hominibus cruciamcnta pcrferret:& ad ultimum exons
gueretur.Titionem enim uulgo appellat extradum foco torrem femiuftum extindu#
Q_uomodo autem 8C  cum quibus mandatis a deo mitteretur in terram: declarauit (pi
ritus dei pcr,pphetam docens futurumtut cum uoluntate fummi patris fideliter 8C  con
ftanter imp!cflet:accipecrct iudicium atcp imperium fempiternum. Si in uiis meis in*
quit ambulaueris SC  pracepta mea feruaueris:tu iudicabis domum mea. Q_ua fuerit
uiadei:& qua: pracepta eiustncc ambiguum nec obfcuiji eft, Deus enim cum uideret
malitiam 3 C  falforum deoru cultus per orbem terra: inualuiftejut iam nome eius ex ho
minum mcmoria fuiftet pene fublatum, Siquidem Iudai quocp quibus lolis arcanum
del* creditum fueranrelido deo ad colenda figmenta irratitiidamonum fraudibus ab
erraflent:nce increpiti per prophetas reuerti ad deum ucllent: f ilium fuum principem
angelorum legauit ad hominesmt eos couerteret ab i mpiis 8C  uanis culribus ad cogno ✓
fcendum SC  colendum ueru deum .Item ut eorum mentes a ftultitia ad fapientiatab ini
quitate ad iuftitia opera traduceret.Ha fdnfruia dei in quibus ambulare eum prace ✓
p iuHxc  pracepta qua feruanda mandauit: il Ie uero exhibuit deo fide, Docuit em’rn
q> unus deus fi tteumcp fblu coll oporteremec unq fe deum efie dixittquia non feruafiet
fidem:ft miftus ut dcos tol!eret:& unum aftereretunduceretalium prater unum. Hoc
eratnon de uno deo facere praconiu:nec eius qui miferattfed fuum proprium negoci/
um gerere:ac fe ab eo que iliuftraturus uenerat fepararc.Propterea quia tam fideiis ex
titinquia fibi nihil prorfus aftumpfittut mandata mittentis impleret: SC  facerdotis per
petui dignitatem regis fummi honore:3£ iudicis poteftatem dei nomen accapit,

De baptifmo Chrifti 8C  miraculis qua gefli’t in carne antepaftionetqua non modo
a prophetis pranuciata funttfed etiam uaticinio Sibylla^dicut Cicero SC  Varro te>
ftanturtfed oracula ante Chrifti aduentu non potuerunt intelligi, Ca.xv,

Voniam de fecunda natiuitate diximus: qua fe hominibus in came monftra>
q uinueniamus ad ilia opera mirada:qua cum cent uirtutis caleftis indicia i ma

gum Iudai putauerunt ♦ Cum primum coepit adolefcere:tindus eft a Ioanne
propheta in Iordane flumine-.ut lauacro fpiritali peccata non fua t qua utiq; non habe^
banfed carnis quam gerebat:aboleret:ut quemadmodum Iudaos fufcapta circuncifio
neiffc etiam gentes baptifmo id eft purifici roris perfufione faluaret.Tunc uox decalo
audita eftrFilius meus cs tutego hodie genui te. Q ua uox apud Dauid pradida inue
niturm defcendit fuper eum fpiritus dei formatusin fpeciem columba candida.Exin
de maximas ut rtutes coepit operari non praftigiis magicistqua nihil ueri ac folidi ofte
tane.fed ui ac poteftate calefti: qua etiam pridcm prophetis nunciantibus canebatur,
Q_ ua opera tam multa funtiut unus liber ad implenda omnia fatis non fit, Enumera^
bo igitur ilia breuiter: SC  generatim fine ulla perfonarum ac locorum defignatione t  at
ad exponedam paftionis eius crucifq^ rationem poftim perueniretquo iam dudum fe

* ii

DIVINARVM INSTIIVilONVM

ftinat oratio*Virtutes eius fuerunttquas Apollo portentificas appcllauit: q, quacunqj
iter faciebat: 2 egros ac debiles SC omni morborum genere laborantes:uno uerbo unoq?
momento rcddcbat incolumestadeo ut membris omnibus capti: receptis repente uiri-
bus ipfi ledtulos iuos reportarentnn quibus fuerant pauloance delati ♦ Claudis ucro ac
pedum uttio afflidismon mo gradiendi:fed etiam currendi dabat facultate.Tum quo
rum cxca  lumina in altiffimis tenebris erantteorum oculos in  priftinu reftituebat afpe
dum.Mutorum quoq; linguas in eloquium fermoneq? foluebat* Item furdoru patefa
dhs auribus infinuabat auditum:pollutos ac alperios maculis repurgabat ♦ Et hxc  oia
non manibus autaliqua medela:(cd uerbo ac iuftionefaciebat: ficut etiam  Siby llaprce
dixerat:sscxNTdA6A.6 TrpcXTToH TfcccrocH tshoctoh  eepdrreu^Njid eft oia uerbo ages:
omnerminfirmitate curans.Ncc utiqj mirum q> uerbo fackbat  mfrabilia: cum ipCe  eec
del uerbu cadefti uirtute ac poteftate fubnixu* Nec Ian's fuit q> uires ibecillibus redde ✓
ret:q? debilibus mtegritate:^  acgris 8C  languentibus fanitatemmi Cl  ctia mortuos Cafcita
reuuelut e fonino IbIutos:ad uitaqi reuocaret. Q_uae uidentes tunc Iud^ei: darmonica
portenta fieri argucbantrcum omnia fic futura ut fada luntiarcanae illoru litters corn
tinerentXegebat quippe turn alioru prophetaruttum ECaix  ucrba dicentis:Conforta*>
mini manus reiblutas:8C genua debilia confolamini ♦ Qjui eftis pufilli animi nolite ti*
mere:nolitemetuere:dominus nofter iudiciu retribuet: ipieueinet SC faluos facietnos*
Tunc aperientur oculi cxcoy.  8C aures furdorum audiennTunc faliet ciaudus ficut cer
uustSC plana erit lingua mutorutquia rupta eft in deferto aqua: SC liuus in terra fitieti.
Sed SC Sibylla eade cecinit his uerfibusT
N£Kp*v A£Cxho&  Tcccr i9 brrdi k  d'l xsA&h 2.p6ji6<r  6ko?

kocY  Kcocpo? aKoi/creuKcft TUcpAoi |3A ttyo ucn.Aa Ancrc uf m  ouAd A^MTgfJd cftmor»
tuorum aute lurredio critidC ckudoru curfus  uelox.Surdus audiettcxci  uidebunt: lo^
quentur non Ioquentcs.Ob has eius uirtutes SC  opera: diuina cum magna illu multitn
do Iequeretur:uei debilium uel tegrotorutuel eorum qui curandos Iuos ofterre cupie ✓
bant:a/cendit in montem quendam dciertummt ibi adoraret: ubi cum triduo morare/
tur ac fame populus laborarcnuocauit diicipulos quarrens quantos fecum cibos gefta >-
rent. At illi quintp panes SC duos piices in pera habere dixerunt. Afferri ea mffittac mul
titudinem per quinquagenos diftributam difcumberc. Q uod cum diicipuli faciunti
frangebat ipft pancm minutatiimcarneqj pifcium comminuebat:8C utraq; in manibus
eius augebantur.Et cum apponere ilia populo diicipulis imperaflet:laturata funt qnqj
milia hominu:SCiniuperduodecimcophim refiduis fragmimbus impleti ♦ Qjjidaut
dici aut fieri poteft mirabilius^ At id Sibylla futuiy cecinerat olim his uerbis:

EMtxp toi?  odud-rreKTS KCxt ixeo£cr i A.i/crm
cc.HA.pov xiA ioeA.cc '9  enephju6tteht8  KopE^lit
KOCl TdCTT£pt?cr£UOHTd Act(i6HjUL£TCtKAacrJU(XT0C

A-coA-ekcc c^AHpocrsi Ko<p ihou? bctsAtt  i AaTroAAoH ♦ Id eft panibus limul qnq & pi
Icibus duobusihominu milia in hercmo quinqj fatiabit: SC reliquias tollens duodecim
cophinos implebit in Ipcm multoru* Q uxro  quid hiepotuerit ars magica moliri:cu/
ius peritia ad nihil aliud q ad circunicribendos oculos ualetf Item ceifurus orandi gra
tia ficut folebat in montemtpraxepit di (cipulis ut nauiculam lumerent: feq, precede /
rent,At illi urgentc iam ueipere profe<fti:contrario uento laborare coepcrut. Cum iam
medium fretum tenerent: tumpedibusmareingreftuscoiccutuseftcostanqin folido

gradienstnon ut pocta: Orionem mentiuntur in pelago incidcntem: qui demerla cor^

LIBER QVARTVS

pons parte:humero fupereminet uhda&Et rurlus cum obdormiuiftetin naui:& uetus
ufq? ad extremum periculum feui're ccepiflet:excitatus e fomno filere prorinus uetum
iuftit:& ftudibus qui maximi ferebanturtconquiefeere: ftatimq? fub uerbocius tranql
litas infccuta eft.Mentiuntur fortafte littera: land# docentes tantam fhifte in eo pote>
ftatemiut imperio fuo cogeret uetos oblequnmaria fcruire:morbos cedcrcjinferos obe
dirc*Q_md q> eadem Sibylla carminibus fin's antedocueruntf quarum una cuius (a*
pra fecimus mentionermftc ait:

ju.aiN6juL£NHv*7roS‘iNgipHNH? ttjctei  TETrdTHcrdS‘: id eft uentos copeiceufternet aute in
lanu mare pedi bus fideq? cafeans.Et rurlus alia qu#dicit:

KUJUCCTCC TTHpEUCrgl NOCTOV CCMt£cOS5COV OCTToAuCTE I

fna-st reepHurtiS  ocTro^ETtxt ocAysa zsoAAbis' v  \

ekmclS  imyA? dpTouxopToS* ecrcrsTdi ocH2Lp6vJd eft ftudibus pambulabit: mop
bos hominum relbluet:uiuificabit mortuosiarcebit dolores a multis* Ex uno lonte po^
tus laties erit uiris»His teftimoniis quidam reuidftfolent eo confugere: ut aiant no ilia
efle earmina Sibyll#:led a noftris fida atq? compofita*Q_uod profedo non putabit q
Ciceronem V arronemqi Iegerittaliblep ueterestqui Erythr#am Sibyllam c#tcrafcp co
memorant:ex quarum libris ifta exempla proferimus: qui audores obierunt antequa
Chriftus lecundum carnem nafeeretur ♦ Verum non dubitotquin ilia carmma priori^
bus temporibus pro deliramento fint habitatcum ea nemo intelligeret JDenundabmt
enim monftrola qusedam miracula:quorum nec ratiomec tempusmec aUdor defigna
batunDfeniq? Erythnea lore ait: ut diceretur infana 8C  mendax*Ait eninucpHO-ovA lvor
ifSt/AAHV JULdlNOJUSHHV 5* TpiCCV t-JuiftdtN 2LEy£NHTdl dudHOCTd THH jKOC ju6u JUHh

JU.HH TTOl HCTSTg KOtl OUKSTlJUS OU2LB9JUOaNdJU8HHV<pH$“EITHH 0EOUJUSydAOlO UpoCpH

THN::d eft dicent infanam uatem:& mendacem me* Cum auteinfada fuerint unmeria
turn mei meminerit: nec^ me iam quifq mendacem dicet del magni propheten* Latue
runt igitur multis feculis: poftea uero animadheria limt: q Chrifti natiuitas SC  paffio
patefecit arcana ficut etiam uoces prophetarum: quae cum per annos mille quingetos
uel eo amplius led# fuiftenta populo Iudaeorumtncc tame intelled# funt:nifi poftq
Chriftus SC  uerbo SC  operibus interpretatus eft* Ilium enim prophet# anunciauerunc
nec ullo modo poterant qua: 1  Hi loquebantur intelligent fi fuiftent uniuerfa completad
De paftione Chrifti qu#Iud#is eft fcandalo 8C  ftultitice gentibus:quo fumma uirtU
tutem contineat SC  ueram SC  fingularem fapicntiatn Si ueritatem ficut prophet# fu>
cruntpraelocuti. Ca.xvi.

Enio nunc ad ipfampaflionetqu# uelut opprobrium nobis obiedari lolet: q.
» SC  hominem: SC  ab hoibus infigni fupplicio aftedum SC  excruciatu colatnus:

ut docea earn paftionem ab eo cum magna SC  diuina ratione lufc#pta:& in ea
lola SC  uirtutem SC  ueritate SC  lapientiam cotineri.Neq? enim fi beatiftimus in terra fu*-
iftet:&: per oem uitamin fumma fseliciratc regnaftecquifq illu lapiens aut deum credi>
difletiaut honore diuino dignu iudicaflenquod faciut uer# religionis exptcsjqui cadu

_ * ■  -• n. C__,o» _1* - . r- * f . .

—— - - - - —-—- 3 ^ »**»-"— —

quam neuiua qdem prxfentemq fapientes coienda fibi unq putaucrunNec enim pot
aliqd in rebus terrenfs efle uenerabife caeloc^ dignu:fed fola eft uirtustfola iuftitiaiquae
poteft uerum bonum SC  caeiefte SC  ppetuum mdioari: quia nec datf cuiq rice aufeitur f

i iit

D1VINARVM INSTITVXIONVM

quia uirtute ac iuftitia:quoniam Chriftus inftru&us uenit in tcrraiimmouero quonft
i  pfe eft uirtus:8C ipftiuftitia deftendittut earn doceret hoiemqj formaret, Q_uo magi/
fterio ac dei legatione pfundtus ob eaiplam uirtute quam firmil& docuittSC fecitaboi
bus gentibus SC  meruit:& potuit deus credi.Ergo cu magnus populus ad eum uel ob iu
ftiriamquam docebattuel ob miracula qux  faciebat lubide coflueret: 8C  pra:ccptaeius
audiret:& a deo milium deiq? filiu crederetitu primiores Iud^oru 8C  iaccrdotes ira fti>
mulati:q> ab co tanq pcccatores increpabanf:& inuidia deprauati: q> confluente ad eu
raulcitudme content fc ac deftri uidcbant:& q? caput fteleris ilIo& fint ftultitia 8C  err ore
caxati:& imemores prarcepto^ carieftium ac prophetaru coierunt aduerius eumrimpi
umqj confihum de eo tollendo cruciandoqj coeperunt: quod ^ppheta: multo ante ftri/
pftrant. Nam& Dauid in principio pfalmo^ luorum prouidens in ipiritu q turn fact/
nus admifluri eflent:beatum efleait:q non abierit in confilio impioru.Et Salomon in li
bro fapientia: his uerbis ulus eft.Circunuemamus iuftuiquoniam inluauis eft nobis:&
exprobat nobis peccata legist^mittit ft fcientiam dei haberc:& filiu dei ft noiattfadus
eft nobis in tradudionem cogitarionu noftra^tgrauis eft nobis etiatn ad uidendurquo
niam diftimilis eft aliis uita iiIms:8C imutata: funt uiac illiusttanq nugaces exiftimati fu
mus ab eo: SC  cotinct ft a uiis noftristquafi ab imundis:& praefert nouiflima iuftorurn:
& gloriat? patrem ft habere deum, Videamus ergo It fermoncs illius ueri funt:& tentc/
mus quae uentura lunt illi.Contumeliis SC  tormenris interrogemus eum:ut ftiamus re/
uerentiam illiusr SC  probemus patietiam illiustmorte turpiffima condencmus eu,Hatc
cogitauerunt 8C  errauerunt,Excaecauit enim illos ftultitia iploru: 8C  neftiuerunt facra/
menta deuNonncita deftripfitnefasillud con filiu abimpiismitu contra deumaitpla
nc interfuifle uideat'VAtqui a Salomone q h^ccecinitufq? ad tempus quogefta res eft
miileac dece anni fuerunt.Nihil nos fingimusmihil add/mus.Habebant haecrqui fecc/
runt legebant in quos haxdida lunt:ftd& nunc hatredes nois SC  fteleris illo^«Ha:c ha
bcnt:& damnationem luam pphetarum uoce praedida quottidianis ledicnibus p(o>
nantJSIe aliquando in cor luum quae pars cft:& ipfa damnationis admittuntn'ncrepiti
Ergo fepe a Chrifto Iudari exprobante illis p eccata SC  iniuftitias: SC  a populo pene de/
ftrti concitati lunt ad eum nccandum.Cuius rei audaciam illis dedit humanitas eius*
Nam cum legerent cum quanta uirtute SC  claritate filius dei ueturus diet e cadotlcliim
autem cernerent humilcm:quictum:(brdidumtinfbrme:non credebant filium dei efler
ignorantes duos aduentus eius a prophetis efle prardidos.Primu in humanitate carnis
obftu^.5ecundum in fortitudinecarnis maniftftu.De primo Dauid in plalmo ftptua
gefimoprimo lie aittDeftendet licut pluuia in uellus: SC  oriet'’ in diebus eius iuftitia: SC
abundatia pac/s donee extollat; luna*Sic enim pluuia fi deftedat in uellus: animaduer
ti non ponquia ftrepitum no facitnta Chriftum in terra fine cuiufq liifpicione ucntuip
efte dixittut iuftitiam doceret SC  pace*Efaias quoq? ita tradidit:Domine qs credidit au/
ditui noftro:& brachium noftru cui reuelatum efti'Anunciauimus cora iplb ficut  pue/
ritSC  ficut radix in terra fitientimon eft figura eius neqj claritas:5i uidimus ilium 8C  non
habuit figuram ncq^ pecore:ftd figura eius fine honore SC  deficiens prater c^teros ho
mines homo in plaga pofitus:8C ftiens ferre imbecillitatetqa aucrlus cft:SC  non eft com

i ^utatus.Hic peccata lloftra portat:SC pro nobis dolet:& nos putauimus ipfiim ee m do
ore SC  in plaga SC  in uexarioeJpft aut uulneratus eft^ppter facinora noftra: SC  infirma
tus eft propter peccata noftra:do<ftrina pads noftra: luper ilium: liuore eius nos lana/
ti fumus.Omnes ficut oues errauimusifiC deus tradidit ilium pro pcccatis noftns,Et Si

LIBER QJVARTVS

bylla eodem modlo locuta eft:

ojKTpo? a'-r ijuo 9 ajabpcpoS' EHoiKTpoi? eAtt iA.cc A&reuid eft miferabilis: ignomini/
ofasnnforrnisdnmiferabilibusfpemprxbcbit. Propter hanchumilitatemdehinierut
confilium deteftandummtpriuarenteum uita:qui uteos iuftificarctiaducnerat.

Q_uod caluniati funteu quad Ixgis deftructore:& qd prxfiguraueritcircunciflo.
Et quare in ilio iufla fit fieri membro. Et quare prohibitu fit came fuilla uefei. C.xvii
Ed irx atq? inuidix fux q uam in cordihus fin’s gcrebant intus inclulam: alias
f caufas prxferebat:q> lege dei p Mofen datam lblucret.i.q, fabbaris no uacaret
opans lalute hoiumtep circunrifione uacue faceret: q> abftincntia fuillx carnis
auferret .In qbus rebus iudaicx religioniffacramcnta cofiftunt. Ob hxc itaq? extera ps
populi qua: modu ad Chriftu feceflerat:a facerdotibus incitaba^ :ut impium iudicaret
eum:q> lege del folueretrcu hoc ille no fuo iudiciojfed ex dei uoluntate & fecundu prx ✓
dida facereppphctaip.Micheas.n.noua legem datu^ denundauit hoc mo: Lex de Sy
on:& fermo domini ex Hierurale:& iudicabit inter plurimos populos & rcuincct:& di
riget ualidas nat6cs.Illa.n.prior lex qux p Mofen data e:no in mote Syon: fed in mote
Oreb data efttqua Sibylla fore uta Elio dei folucretftoftedit.ccAAoTOCN tocutcx dtTrocN
to. teAeicooh  dirEpEntoHEiS’ ocOtch ttoc?  AucrETCxi tf djuoS.i. fed quando hxc oia pfe*
da erunt qux dixi:in ipfum omnis lex foluctf.Sed & ipfe Mofcs per quern datam fibi
lege dum pcrtinaciter tuerenmr exciderunt a deotfed deum non agnouerunt: prxdixe
rat fbrejut propheta maximus mitteretur a deotqui fit fupra legem: qui uoluntate dei
ad homines prxferat.In Deuteronomio ita feriptu reliquit, Et dixit dominus ad tne:p
ph etam excitabo eis de fracribus eoru ficut te:& dabo uei bum meu in os ems: 5 C  loque^
tur ad eos ea qux prxeepero ei:& quifquis non audierit ea qux loquetf propheta illcin
nomine meo:ego uindicabo in eum. Denundauit fcilicct dominus per ipfum legiferu:

filium fuum id eft uiuam prxfentemq? legem miflurus eflet: & lllam ueterem p Mm
fen datam foluturusmt denuo per eu qui eflet xternustlegem fancirct xterna ♦ Item de
circuctfione folueda Efaias itapphetauit.Hxc dicit dominus uiris Iuda q hitant in Hie
rufale.Reuocate inter uos nouitate:& ne feminaueritis in fpinis. Circucidite uos domi
no deo uro:& circucidite prxputiu cordis ueftrime exeat ira mea ficuti gnis: & no fit q
extiguat.Ite Mofes ipfe:In nouiflimis diebus dreudet dominus cor tuu ad dominu de ✓
um tuu amandu.Ite Iefus Naue fucceflor eius. Et dixit dominus ad lefum.Fac tibi cub
tellos petrinos nimis acutos S£ Cede 8C circucide  fecudo filios Ifraeljcircuncifione futura
eftc dixit no carnis ficut fuit prima:qua et nunc Iudad ututur :fed cordis ac fpiritus qua
tradidit Chriftus qui fuit uerus Iefus.N6 emm propheta fic ait.Et dixit Iefus ad me:fed
ad lefumtut oftedcrct q? non de fe Ioqucrct'’: fed de Chrifto:ad que tunc deus loqueba^
tur:Chrifti cni figura gerebat ille Iefustqui cu primu Aufes uocaret?:Mofes futura prx
fentiens iufiit eulefum uocarnut dux militix deledus eet aduerfus Amalech: q oppm
gnabat filios Ifrael:& aduerfarium dcbellaret per nois figura:& populu in tcrrapmifli
onis induceret.Et iccirco Mofi et fucceffinut oftederet noua legem p Iefum Chriftu da
tamueteri Iegi fuccefluratquxdatapMofemfuit. Na ilia carnis circucifio caret utiqj
ronetqa fi deus id uellettfic a principio formaftet hoiem:utprxputiu non hret: fed hm
ius fecudx circundfionis figura erat: fignificas nudandu die pccftus.i.apto di  fimplici
cordc oportere nos uiuercrquonia ps ilfe corporis qux circuncidit^het: quanda fimilb
tudinem cordis:5C eft pudenda.Et ob hanc cam deus nudari earn iufiit:ut hoc argume
to nos admoncretme inuolutu pedus haberemus.i.neqdP pudendu facinus intra com

i iiii

DIVINAR.YM INSTITVTIONVM

fcientise fecreta uellemus.Hxc eft cordis circuncifiotde qua prophets loquunt'quam
deus a carne morrali ad aiam tranftulitjqua; Tola manfura eft. Volens enim uitx  ac h,
luti noftnc $  sterna fua pietate confulere: pcenitentia nobis in ilia circuncifioneppo>
fuirtut fi cor nudauerimustid eft fi peccata cofefli fatis deo fecerimus: ueniam cofequa*
munqua: contumacibus 8C  admifta iua cadantibus dcnegaf ab eo:qnon facie iicut ho^
mo:fed intima SC  arcana pcdoris intuet. Eodem ctia fpedat carnis fuillaeinterdidio:
a qua cum dcus abftinere iuflmid potiftimu uoluit intefligi: ut fe a peccans atcp immu/
ditiis abftinerent. Eft enimlutuletum hocaial & imundurmnec unq cadurn afpiciufed
in terra toto corporepicdum & ore:uetri femp&pabulo feruittnec ullum alium dum
niuittpraftare ufum pot: ficut cattery aiantes qu£e uel fedendi uchiculu prabenrtuel in
cultibus agroni  iuuaiit:uel plauftra collo trahunttuel onera tergogcftantrue! indume>
turn exuuiis fuis exhibennuel copia ladis exuberannuel cuftodiendis domibus inuigi
lant Jntcrdixit ergo ne porcina carne uteret:id eft ne uitam porco^ imitarenf: qui ad
folam mortem nutriunf:ne uentri ac uoluptatibus feruientes:ad facienda mftitiam iru
utiles cftcnt:ac morte afficcrent?.Item ne ft fcedis  libidmibus imergerent ficut ius: quae
fc cceno ingurgitanucl ne terrenis feruiant fimulacristac fe luto inquinent. Luto enim
fe oblinunt qui deosnd eft qui lutum terramcp ueneranturtfic uniuerfa praccepta iudai
cx  legis ad exhibendam iuftitiam (pedant: quoniam per ambagem data funt t ut per
carnalium fguram fpiritalia nofcerentur.

Q_ux ca 6C qsJfueritordodominiespaffioistKqbusfit prxnudata oraculis. Cxviii
Vm igitr ca quse deus uoluit fieri: quatq; peqpphctas fuos multis feculis ante
c pnrdixitrChriftus iplcret.Ob ea incitati & diuinas Iras nefcietes  coieru t: ut de

urn fuu condenarcnt,Q_ uod cu Icirct futu^ac fubinde diceret oportere fc  pa
titac in terfi crp falu tem u! to^tfecefiit  tamen cum difcipul/s luistno ut uitaret quod nc/
cefte erat perpeti ac fuftincro fed ut oftenderet q? ita fieri oporterctin omni per'ecutio
ne:ne (ua quis culpa mcidifte uideatunac denunciauit fore:ut ab uno eorum proderct.
lead? ludas premloifiedhis tradidit filium dei Iudaas.Atilli comprchcnfum ac Pontio
Pilato(qui turn legatus Syriam regcbaf)oblatum:cruci affigi poftulaucrut: obucietes
cinihil afmdtnifi q?  diceret fe filium dei ee:regem Iudaeoijt. Item q? dixerat:Si folucritis
hoc tempiu qcPatdificatu eft annis quadragintafex: ego illud fine manibus in triduo re
fu fem  ho:figni ficans'breui futura paflionem fuam:& fealudans interfedum tertio die
refarreduru Jpfeerat enim uc^ dei tempiu.Has uoces eius tanq infauftas dC  impias in
fedabant .Q^ua; cum Pilatus audifiet:& ille in defenfione fui nihil diceret: pnuciauit
nihil in eo danationc dignu uideri.At iniuftiftimi accufatores cu populo que incitaue>
rant:(ucclamare cceperunt:& crucem eius uiolentis uocibus flagitare.Tum Potius &C  il
lorum clamoribus &C  Herodis tetrarcha: inftigatione metuentis ne regno pelleretunui
dus cft.Nec tamen ipfe fententiamqatulinfed tradidit cum Iudseis: ut ipfi de illo fecun
dum legem fuam iudicarcnt.Duxerunt ergo eum ftagellis uerberatum: 5cprius q erm
ci affigeret: illuferunt.Indutu enim colons punicei: uefte ac fpinis coronatu quafi rege
faiutauerunt:^ dederunt ei cibum fellis:S£ mifeuerut aceti potionem. Poft ha zc  cofpue
runt in facie eius:6C palmis ceciderunt. Cumq: ipfi carnifices de ueftimetis eius conten
derent: fortiti funt inter fe de tunica & pallio.Et cum hxc oh  fierent: nullam uocemex
ore (uo tanq fi mutus eftettemifit. Turn fufpcndcrunt eum inter duos noxios mediu:q
ob latrocinia damnati eranncrucicp affixcrunt.Q^uid ergo in tanto facinore deploref
Atit quibus uerbis tantum nefas confequarf'Non enim Gabianam cruce defcribimus;

LIBER. QJVARTVS - yr - J

q uam.M.T bllius uniuerfic eloquetia; Cux  uerbis ac uiribus uelut eft ufis totiusingenii
fontibos proiccutus eft: facinus idignum efle qxdamanseiuem Romanum contra oes
leges in cruce efle fublatum.Q ui quis innocens fuerit:& illo (upplicio indignus: mor/
talis tamen 8i  ab homine (celeftotqui iuftitiam ignorarenaftedus eft. uid de huius
crucis indignitate dicemusn'n qua deus a cultoribus dei fu(pefus atq? fufFixus efQ^uis
tam facundus & tanta rerum uerboruq? copia ihftrudus exiftet f quas oratio tanta: aft
fluentise ubertatedecurrcns:util!am crucem merito deplorefcquam mundus ipfe&to
ta elementa JuxcruntrHax: aut lie fotura fuifle & propheta^ uocibus:& ftbyllinis car/
minibus denundatum eft.Apud Hlaia italcriptttm inucnitf.Non fum contumax:neqj
cotradico:dorfum meu pofui ad flagella:^ maxilas meas ad palmas. Facie aute meam
no auerri a feeditate Iputo^. Similiter Dauid in pfalmo.xxxiiii.Cogregata funt fup me
flage!Ia:<5c ignorauitdifloluti funttnec copundi fant:teptauerunt me: 8C  deriferunt me
deri(u:& ftridcrunt dentibus (uis fup me.Sibylla quoq 3  eadem futura monftrauit*

El? dHOJUOl/? XElpOC? K0C1&7o 1?T<2>V UCTTSpOH H^El i

2.696^1 ^.Eoecbpcc'ts l^jua'Td xspS'mdudy vdi9
kcci  ?T6jubtoiH juudpbi? tv nTucrjadToc cpdpjudCKo eHtCC

2ca?£i 2 lei? nd? Ttyd? assAcb? ocynov toten6tov« 1» in manus intquas SC  infideliu
poftea ueniettdabut deo alapas manibus incjeftis‘r& oribus imundis expuet faliuas ue>
nenofas.Dabit aut in uerbera oio innoces dorfum Jte de filetio eiustquod ufip ad mor/
tern ptinaciter tenuit.Efiiias fie Iocutus efbSicut ouis ad immolandu dudus e: 8C  ficut
agnus coram tondentibus fine uocctfic no aperuit os fuum.Et Sibylla fupradida:

KCXI xdAdcp iIojue'no? cnyA^El JUHT IS ETT iy«6
Tis Adyo? hz :6  0cH hAcev  iNdcpe ijueuo  i?i AcrAA? it

kcci ? t  Ecpcxnd v cpdp£?Ei tou ocKocNe 1 NOVU.& collaphos accipiens tacebit: neqs agnoftat
c, uerbum 8C  unde uenitmt mortuus loquaf tSC  coronam portabit (pinca.De cibo uero
6C  potu quern anteq cum figerentn’lli obtulerunt.Dauid in pialmo (exagefimo edauo
fic ait.Et dederunt in efcam meam fcl:& in fitimea potauerunt meaceto* Idem hoc fa/
rum eriam Sibylla concionara eft:

2ET0(SpC3nd xoAhnei? 2iydH«£69 e 2 < 6 k 6 ch
th?  dep lAcpHid? tcc'uthh  2ei£ovcr t Tp'ditEfdcH.wn cibum aut fel:in fitim acetum de
derunt: inhofpitalitatis hanc monftrabunt menlam : 8C  alia Sibylla Iudaaam terra his
uerbis increpat:

txuTAy dp? uccippodv toh?cv Uov  duKE'ncficrd?
trdildHTCX euftTot? 1 HoHjabc?iN dAAct KOCKdNeocicr

EcTTsyd? crTEtpdsto cpog)EpH»4TE xoAAv EKEpcrcra&.Ideft tu cnim flulta deum tuu non
cognouiftiiludentcm mortalium mcntibusiied & (pirn's coronafti coronathorridumq;
fel miTcuiftAFore aut ut ludaei manus inferrent deo fuo: eumq^ interfi'cerentt teftimo/
nia prophetarum htecanteceflerunt.Apud Efdram ita icriptum eft. Et dixit Efdras ad

bic locus in sternum tepus didt dominus:deus uirtutum. Si non credideritis in cum:
neep exaudieritis anunciatione eiusreritis derifto m geribus. Vnde apparct I udeeos nul
lam alia (pern hremifi fe abluerint a (anguine: ac (peranerint in eum ipfum: quern ne/
gauerunt. Efinds cum facinus eorum dcfignattdicittln humilitate eius iudicium fubla
nm cft.Natiuitate eius qs enarrabitf'quonia aufere£ a terra uitaeius:8£ipfe peecatum

DIVINARVM INSTIIVXIONVM

multo^ pertulittSC propter facinora illof^ traditus eft.Dauid quoqi in pfalmo.xmi.Ca
ptabuntm aiam iufti;64 fanguine innocente condemnabunt: 64 factus eft mihi domin
nus in refugiu.Et Hiercmias:Domine figmfica mihi 64 cognoica:tunc uidi meditation
nes eo^iego ficut agnus fine macula pdudus fum ad uidirna: in me cogitauerut cogin
tationem dicetcsiV enite mit tamus lignu in panem emst & eradamus e terra uita  eius:
64 nomen eius no erit in memoria ampjius,Lignum aut cruce iignificat:^ pane corpus
eius:qa ipie eft cibus 64 uita oium qui credunt in carne quam portauit: 64 in crucem in

qua pependit:de qua tamen aptsus lpfe Mofes in Deuteronomio ita prcedicauiuEt ent

pendens uita tua ante oculos tuos:6c timebis die ac node:64 non crcdes uirx tuarJdem
rurfus in numcris:Non quail ho dom i nus iuipendidneq > q uafi filim; hois minasp atitf
Zacharias etia lie tradidinEtmtucbunf in meiquem tranffixeruntJtcm Daufdinpial
mo.xxi.Effoderunt manus meas 6c pedes mcostdmumeraucrunt oia ofla mead pfiaut
conteplati funt 64 uiderunt me:64 diuiierunt iibi ueftimeta mea: SC  fop uefte meam mi
f ferunt iortem, Q^uae unq^ppheta non de fe  locutus efhF uit enim rcx;& nunq ilia pern
peilus eft*Spiritus dei per lliu foquc batTqu i fuerati lla p afturuspoft annos mille cc qn
quagmtan^t ehim coilTgunf anni a regno Dauid ufqj ad crucce Chrifti.Sed 64 Salon
mon films eius:qui Hieroiolimam codidit:eam ipiam peritura efte in ultionem fancies
crucis prophetauiuQjiod fi auertimim a me dicit dominus: 84 non cuftodieritisueri
tatem mearmreiicia lirael a terra quam dedi illis:8c domus hxc  erit deferta: 84 omnis q
tranfib: t per illarmadmirabitf 6C dicet* Propter quam rem fecit dominus terra: huic 64
ffomui huic hxc malafEt dicet: Q uia reliquerum dcminum deum Iuum; 84 p er fecun
ti funt regem fuum d llcdii Timum dcum: 6c ci uciauerunt illuminhumilitatc magna:
prdptcrhocimpor rauit dcuslUis mala hax>

De miraculis qua: in paftione domini conngerunt: de iepultura 64 rdurredb'one:54
a qui bus teftimomis prophetarum fides rcboretur iftorum. Ca.xix.

Vid amphus de facinoribusIuda:o^ did pot:q exc^catos turn fuifie:aiq: inia
q nabili furore correptos:q hcec quottidie legentes nec mtcllexerunt: neq; quin
facercnt caucrc potucruntf Suipefos igif atq$ affixus exclamauit ad deminu
uoce magna:84 ultro fpintu poiuit.Eadcm hora terrsemotus fadus eft JEt uelum tepltt
quod feparabat duo tabernaculaiiciilumeft in duasptcs«:& iol repente fubduduseft.
64 ab hora fexta uiq; ad nena tentbne fada: font* ua de re Amosppheta teftaf: Et

ent in die iilo:dicit dommus:ccddct fol meridie:84 tenebrabitfdies lucit:64 conuertadi
es feftos uros in ludu:5£ cantica ueftra in lamcntatione. Ite Hieremias: Externtaeft
qux  pant:54 teduit aiam:84 fubiuit foi eitcum adhuc medius dies eencofaia eft SC  male
drda:re!iquos eo^c in gladium dabo i n cofpedu inimicorum eoium:84 Sibylla ait:
hccou  2d9 xiaZHcrEToci diiderxxdxd  kcu h juocti jascrcro

ecttoci^KOT oeSSa: tteTv^pioS 1  EHTpiS mcopod9.Ideft templiuero feindet uclu:84
medio die nox erit tenebrofa nimis tnbus hons,Cum hxc  fada eflent: neprodigns ^
dem ca:leftibus fadnus iuum intelligere quiuerunt. Sed quoniam prcedixerat fe tertio
die ab inferis refurrcdu^tmctucntcs ne a difeipulis furrepto 64 amoto corpore unmer
fxreiurrcxifle eum crederent:84 flerct multo maicr in piebe cofuiio^DcrraKt’iunt eu cm
ci:64 conclufum in monumento firmiter;militari cuftodia dreundederunt, Vcrum ter
no die ante lucem ternrmotu fado:repcnte patefadum eft fcpulchrum:64 cuftodibus
quos attonitos obftupefccerat:pauor nihil uidetibus itegcr e icpulchro ac uiuus egreb
fus in Galileam profedus eft:ut diicipulos fuos quxreret .In fepuichro nihil repcitum

'■'LIBER Q.VARTVS

•eftjnili extiuiaKquibus inuolutum corpus inclulerant. Ilium autem apud inferos non
remanfurumtlecl die tertio refurredurum prophet# cednerant* Dauid in pialmo qtv
quagefimo.Non derelinquas animam meam apud inferos: nec dabis landum tuu \xu
dere interitum .Item in tertio:Ego dormiui& fomnum ccep/:& relurrexi: quoniam do
minus auxiliatns eft mihi.Ole# quoq; primus«xii,prophetaruni de refurredione eiuf
teftificatus eft.Hic films meus lapiestpropter quos nunc no refiftet in tribulatione fill
orum fuorum:& de manu infcro^ eruam eum. Vbi eft iudidum tuum mors:aut ubi
eft aculeus tuus; y  Idem alio loco: V iuificabit nos poft biduum die tertio«Et idco $ibyl
la impofiturum efte morti terminum dixit poft tridui fomnum*
udl ebtKct Toi/judipav teAectsi TpiTOv Hjuocp u7rHob?d9

XCXl TOTOCTTUCpe 1TTEHOV CCHCX2Ll9cx9El9<p£Xo9 Epl

25 p 6 To 9  6 chcc 9  TdtcrecoS* kAhtoi?  ocpxHN uTToiei^oc? .Id eft mortis fatum finiet trium
dierum Ibmno lufcaepto:& tunc a mortuis regreftus in Iucem uenietrprimus reiurredi
onis uocatisinitium oftedcns.Vitam enim nobis acquiliuit morte fuperata. Nulla igi
fur (pes alia conlequend# immortalitatis homini datunnifi crediderit in eum:& illam
crucem portandam paticndamcp fufcaeperit*

Q_uod profedo in Galileam domino poft relurrectionem dilcipulis (cripturaru re
leruauit arcana* Et quare lex uetus dicatur teftametum:nec potuerit mtelligi antemor
tem domini.Et quod nouum teftamentum ueteris adimplctio eft, Et quibus hoc ante
praedidum fit teftimoniis* Cap.xx.

Rofedus ergo in Galilcaminoluit enim le Iudads oftenderetne adduceret nof
p in pcenitentiam atqj impios releruaret. Dilcipulis iteru congregatis leripturai

apfipphet# lege quae Iudxis data  erattteftamentu uocant: qa nifi teftator mortuus fue
titmcc cofirmari teftamentu m pot:nec lari qd in eo lc»jptum fir: quia claulum SC obti*
gnatum eft.Itaqj nifi Chriftus mortem lulc#piflet:;?periri teftamcntumud eft reuelari
& intelligi myfterium dei non potuiflet* Verum £riptura omnis in duo teftamenta di
wife eftJilud quod aduentum domini paffionr^qj anteceffitnd eft lex SC  prophet# ue
cusdicitur*Ea uero qu#poft relurredione«i eras leripta lunt: nouum teftametum no
minaturJudad ueteri utuntunnos nouo;£d tamcn diuila non funt: quia nouum uete ✓
ris adimpletio:8C in utroqj idem teftarof eft Chriftus: qui ,p nobis morte lu(c#pta:nos
batredes atterni regni feciuabdicaro SC exhxtedato  populo Iudatorum: ficut HieremiV
as propheta teftatur cum loquitur talia* Ecce dies uernunt dicit dominus:& conluma*
bo domui Ifrael Sc  domui Iuda teftametumrquod difpolui patribus eorum m die qua
apprehend! manum eo$nut illos edueerem e terra Aagypti: quia no pleuerauerunt in
teftamento meo:& ego neglexi eos:dicit dominus.Item alio loco Cmiliter ainDcreliqui
domu meam:dimifi hacredirate meam in manu inimico^ eius* Fada e mihi haereditas
mea ficut leo m filua*Dedit (up me uoce fuatideo odiui earn cu fit h#reditas cadefte re>
gnum.N 6 utiq? ipfam h#reditate le occidifle dicit: led h#redes q aduerfus cu ingra tir
R ipii extiterut* Fada  e ftinq t harreditas m ea ficut lcorid rftpra da SC  deuorado:fadus
fum h#redibus meist q me im olaue runt ficutpecus:dcdit (up me uoce  luam:id eft fcr>t
tentiam adudlu s meimortiscrucilq^d ixcrun Nam q> lupius aitconluma turum le^ o
ipujTudaleftamcntumlnouumtofteRclit uetusilludmftamdumTquod^crMolfn ^ftj


£

DIVINARVM INSTITVTIONVM

fpV^CK'/L

mus autluda SC  Ifrael non utiq? ludaeos fignificatrquos  ab di'cauit: fed nos qui ab eo co »
uoca ti cxgentib u s in illofelo cum ad^i^emqjjfucceflimus: SC  appellamur filii la dx
,orum:quoddeclarat Sibylla cam dicit:i6u2.dvcbv JucxKCcp ion es'ioN y enoS* oupan 16
Nov:id eft ludxorum beatum diuinum genus cadeftium» Q^uod autem futurum eet
id Efaias docecapud quern pater femmus ad filium loquitur dicens.Ego domiuus do
us uocaui te ad iuftitiam:& tenebo manum tuam SC  cofirmabo t e:SC  dedi te in teftamer
turn generis meitin Iucem gentium aperire oculos cxcorum:prcducere ex uinculis alii
gatos:& de domo career is fedentes in tenebris*Cum igitur nos antea tanq exei: SC  tanq
carcerc ftultitix inclufi federemus in tenebristignorantes deum SC  ueritatem: illumina
ti ab eo famustqui nos teftamento feo adoptau itiSC liberates uinculis malis:atqj in Iur
cem fepientia: produ&os in hscreditatem regni casleftis afciuit.

Deafceniionedominirdiuifionedifeipulorumadnafeennsecclefi# fendamentum
iaciendum SC  roboradum?& miraculis eorumtSC quomodo Petrus SC  Paulus Romam
uenientes prophetauerunt regem in breui uenturumtqui Hierofolimam deftrueretiSJ
Iudazos deleretieodem modo quo poftea contigit. Ca*xxi

Rdinato uero difeipulis fuis euangelio ac nominis fei praedicationeici rcunfii
o dit fe repente nubesteumq;in caelum feftulit quadragefimo poft paflione die

ficut Daniel fore oftenderat dicens: Et ecce in nubibus caeli filius hominis uer
niens ufq^ad uetuftum dierum puenit*Difeipuli uero per prouincias dilpfi fundamen
ta eccleCix  ubiq? pofeeruntt facietes SC  ipfi in nomine magiftri dei magna SC  pene incre
dibilia miracula:qui defeendens inftruxerat eos uirtuteaepoteftate: qua pofletnouae
anuciationis ratio fimdari SC  cofirmarnfed SC  fiituraaperuit illis oia qua: Petrus SC  Pau
lus qui Roma: pra:dicauerunt:& eaprasdicatio in  memoriam feripta permafitt in qua
cum multa alia mirattum etiam hoc futurum efte dixeruutiutpoft breue tempus imio
teret deus regem :qui cxpugnaretIuda:os:& ciui'tates eorum folo ad^quaret. Iplos aut
feme fitiqj  confetftos obfideret,Tum fore ut corporibus feorum ucfeerentur:& confer
merent fe inuicem*Poftremo ut c*pti uenirent in manus hoftium: SC in  confpecftu feo
accrbiflimc coniuges feas uexari ornerenttuiolari aeproftitui uirginesidiripi pueros:
allidi paruulostomnia deniqj igni ferxoq^ uaftarheaptiuos in ppetuum tern's fuis exter
minariieo q? exultauerunt feper amantilfknum SC  probatiflimum dei filium Jtaq; poft
illoru m obitumteum eos Nero interemiftet.Iudaeorum getem SC  nomen Vefpafianus
extmxitjfecitcp omnia quae illi fotura prazdixemit.

Q_uod argumentis reuincendi fent qui diuinis detrahunt facramentis: SC  qbus ar/
gumentis utantur infidelestut dominies incarnationis fide euacuent. Ca ♦xxii

Onfirmata fent oiafut opinoRqua: fella SC  incredibilia putantur ab his quos
c uera cadeftiu Iittera^ dodtrina no imbuitifed tamen ut refeilantf a nobis et illi

qui nimiu non fine malo feo iapmnt:rcbu(cp diuinis fide detrahunttargumen
tifq; illo^ coarguamus erroretut tantunde aliquado puideant ita fieri oportuifle: ficut
nos oftendimus fa&u.Et qq apud bonos indices fads habeat firmitatis: uel teftimonia
fine argumentismel argumenta fine teftimoniis: nos tamen non content! alterutro fiu
musicum feppeditat nobis utrUncpmecui puerfi ingeniofo aut non intelligendi: aut co
tra difterendi locu relinquamustnegant fieri potuifte ut natura: imortali qcq decederet

ris imbedllitate fe hoibus oftendereteofm iuftitiam doceret: fiquidem id uolebat m»-

LIBER. Q_VARTVS

iorc audtoritatefut aiunt profeffi dei)  Tunc enim cundtos fuiffe prasceptfs cadeftibus
periturostfi ad ea uirtus ac poteflas dei praxipientis accideret. Cur igitur ad docendos
homines non ut deus ucnmcur non manus hominum aut uirtute repulitr aut diuinita
te uitauitfCur non maieftatem fuam lub ipfa faltern morce patefecit: fed ut inualidus
in iudicium dudtus efbut nocens damnatustut mortalis ocdfusfRefutabo ha:c dilige
tcr:nec quenq pattar errare .Ilia enim magna SC mirabili ratioe funt facta: qua: quicuqj
prasceperit non tantum mirari definet dcum ab hominibus effe cruci atum;uerum etia
facile peruidebit ne deum quidem potuiffe crednfx caipfa qua: arguinfadta non effent.

Q_uod prarceptoris mo^ uacillaf audtoritas:fi no faeft ipfe q<f docettficut in phari
feispatettq cotra fi 1 a prtecepta uiuebanfed Chriftus primo feempoflea docuit, Gxxiii
Vicunq^ prascepta dat hominibus ad uitamtmorefq; fingit alioru: qutero do
q beat ne ipfe facere qua: prascipittan non debeat f Si non fecxtifoluta pracepta

funt.Si enim bona funt qua: pracipi utur: fi uitam hominum in optimo ftatu
collocantmon fe debet ipfe preceptor a numero coctuq^ hominu fegregare: inter quos
habitat ipfc.Et ipfi eodem modo uiuendum effe quo decet efle uiuedumme fi aliter uiV
xerit:ipfe prsecepds fuis fidem detrahattleuioremaj dodtrinam fuam faciattfi re ipfa re
jfbluat quod uerbis nitatur aft ringere, Vnufquifq^ enim cum audit praxipientemmon
uult fibi impom necefiitatem parendittanq fibi ius libertatis adimatur. Iraq? refponde
bit dodtori hoc modo.Non pofium facere quae iubestquoniam funt impoftibiliafVe^
tas me irafenuetas cupere:uetas libidine c6mouen:uetas dolorem aut mortem timere,
hoc adco contra natura efttut his affcdtibus animalia uniuerfa fubiedta finuuel fi adeo
putas repugnari pofle natura::3£ tuipfe quaspradpistfac ut feiam fieri pofle. Cum au>
tern ipfe non faciasrquae infolentia efbut homini libero iponere uelis lcgestquibus ipfe
nopareasfPrius diice  qu i docestSC  anteg m ores al io ru m c orrigas:tuos corrige* Q_uis
negetiuftam eOebanc relponfionem7quinetiam fi incontemptum ueniet huiufmodi
dodtor:3£ eludet uiciflim:quia uidebitur SC  ipfe dcludere. Q_uid ergo faciet SC  ille pras
ceptonfi bxc  ei fuerint oppofitatquomodo adimet excufationem cotumacibus: nifi ut
praefentibus fadtis doceatpoffibilia fe doccref Vnde euenit ut philofophorum praxes
ptis nullus obtempcret.Homi nes e nim malunt exe mpla q uerbatq uia Ioqui facile e ft:

jea qui praxipiuntnec maunr:apeit apeis naes.ee n no mines mermneontemnentur  .

ud eues.fi deus j/opponet ei fragilitatis humanae excufatio fSupereft ut fadtisuerba
menturtquod SC  philofbphi facere nequeunt .Itaq? cum ipfi praeceptores uincantur afe .'

fedtibus quos uinci prsedicantoportere: neminem poffuntad uirtutem quam praedfe
cant fal fb erudire,Ob eamq; caufam putant neminem adhuc perfedtum effe fapiente:
id eft in quo fummae doctrina; ac feientiae fumma uirtus SC  perfedta iuflitia cofenferit:
quod quidem ueipfuiuN emoenim poft mnndn conditum mlk p vtititmifi r.hn'fhisrq
& uerbo fapientiam tradidct:8d dodtrinam praefenti uirtute firmauit .

Qjaodcaeleftcm dodtorem perfedtum effe oporteat; SC  quare perfedtus efle no pof
fit fine corporis aflumptione mortalis, Ca.xxiiii,

Ge nunc confideremus an dodtor e caelo miflus pofiit non effe pfedtus* Nom
dum de hoc loquortque uenifle a deo neganuFingamus e ctelo alique effe mit
tendum:q uitam hoium rudimetis uirtutis inftituat:3i ad iuftitia formet. Ne^
mini dubium potefl effetquin is dodtor qui caelitus mittitur tarn feietia fit rerum oium
q uirtute perfedtusme nihil inter cadeftem terrenum^ differat, Nam in homine inter

V

DIVINARVM INSmVTIONVM

na & propria dodrina cfifc nullo pado poteft. Nec cnim mes tcrrcnis uifccribus l'nclu
fa:& tabc corporis impeditataut comprehended per fepoteft:aut capere ueritatcmtnt
fi aliunde doceatur.Et fi maxime poffit: fummam tamcn uirtutem capere ncqueat r 8C
omnibus uitiis refiftcreiquorum materia in uifceribus continetur. Eo fit ut tcrrcnus do
dor pcrfeduseftc non poftit. At uero caeleftis cui fcientiam diuinitas:uirtutem imorta
litas tribumin docendo quoqj ficut in ceteris perfedus 8C  confumatus fit necefic eft.
At id ornnino fieri non potefttnifi mortale corpus aftumat. Cur autem fieri non poflit:
ratio clara eft.Nam fi ad homines ueniat ut deustut omittam cp  mortales oculi clarita*
tern maicftatis eius confpiccre ac fuftinere non poflunt.Ipfe certe deus uirtutem doce/
re non poterittquia expers corporis non faciet qua: docebirrac per hoc dodrina eius p
feda non erit.Alioquin fi uirtus fumma eft: dolorem pariter pro iuftitia officiocjj  per/
ferret fi uirtus eft mortem ipfam SC  intentatam non metuere: 8c  illatam former  fuftine^
re:debet ergo dodor ille perfedus SC  docere ifta pfaecipiendo: 8C  confirmare faciendo
quia qui dat prarccpta uiuenditamputare debet omnium excufationum uias: ut impo
nat hominibus parendi neceftitatcm non aliqua ui:fed pudore: et tamen libertatem re
linquattut SC  premium fit conftitutum parentibus:quia poterant non parcretfi ucllet.

uomo ergo poterit amputari excufatio:mfi ut qui docet faciat qua: docet: Si  fit qua
fi primus: SC manum porrigat fecuturotqucmadmodum poteft facete qua: docet fi no
fit ci fimilisrqucm docct.Nam fi nulli fubiedus fit paftioni: poteft ei docenti homo fie
refpondere.Volo equidem non peccarejfed uincor. Indutus fum enim came fragili SC
imbecillathacc eft quas irafeitunquas cocupifcinquae dolettqu* mori timet.Itaq: ducor
inuitus SC  peccoinon quia uolotfed quia cogor.Sentio me etiam ipfe  peccare: fed  necef
fitas fragilitatis impellittcui repugnare non poftu m.Q uid ad hxc refpondebit  prarcc
ptor illeiuftitiattquomodo refutabitrac rcdarguct  homine: qui defidis fuis excufatio ✓
nem carnis oftendettnifi SC ipfe came  fuerit indu tustut oftedat etiam carnem pofle ca^
pere uirtutemf' Conrumacia enim redargui non poteft nifi exemplo. Nam habere no
poflunt quas doceastfirmitate nifi ea prior feceris: quia natura hominum pcliuis in uiV
tia uideri uult non modo cum ueniatfed etia cum ratione peccarc.Oportet magiftrum
dodorem uirtutis homini fimillimu fieritutuincendo peccatum doceathomineruinci
ab eo pofle peccatunnSi uero fit imortalis:exemplum proponere homim nullo modo
potefiExiftct enim conftans aliquis ac dicettTu quide non peccas:quia liber es ab hoc
corporctnon concupifcistquia imortali nihil eft necefiarium. Mihi uero multis rebus
opusefbut tuear hanc uitam,Mortem non timestquia in te ualerc non poteft* Dolore
contenistquia nulla uim pati pot.At ego mortalis utrunq: timeotqa cruciatus mihi gra
uiftimos inferunt:quos tolerare infirmitas carnis non pot.Dodor itaqt uirtutis et hanc
excufkionem debuit hoibus auferremegs quod peccat neceftitati potius afcribancj cul
px  fuar.Ergo ut pefedus effe poflittnihil ei debet oppom ab eo: qui dicendus eft: ut fi
forte dixerint ipofti bilia pratcipis: refpondcat:Ecce ipfe facio.At ego eande carne gcro:
Sc  tauten peccatu in me no dominabitur. Mihi opes contemnere difficile efbquia uiui
after non poteft in hoc corpore.Ecce mihi corpus eft:8C tamen pugno contra omnem
uoluptatem.Non poflum pro iuftitia nec dolore ferremec morte quia fragilis fum.Ee
ce Si  in me dolor ac mors habet poteftate:& ea quae timesruinco ut uidore te faciam do
loristac mortis.Prior uado per ea qua: fuftineri non pmendis: fi prarcipientem feq no
potestlequere antccedentem.Sublata eft hoc modo omnis excufatio t SC  fateri homine
nccefie eft fua cul Da iniuftum eftetqui dodorem uirtutis SC  eundem ducem non fequa

' LIBER. Q^VARTVS

tur*Vides ergo quanto perfedior fit mortalis dodonquia dux efle mortali pot q imor
talistquia paticntiam docere non potefbquia fubieduspaflionibus no eft* Nee Hoc ta
men eo pertinettut hominem deo prxferam: fed utoftendam neq? hominem perfeda
dodrina efle poflejni’fi fit idem deusait audorirate cadefti ncceflitatem parendi homi
nibus imponat.Neq? dcum hifi mortali corpore induatunut prxeepta fua fadis adim
plendo exteros parendi ncceflitate conftringat. Liquido ergo apparet eu qui u itx  dux
SC  iufbitiac fit magiftencorporalem efle oportere:nec aliter fieri pofle: ut fit illius plena
SC  perfeda dodrina:nifi habeat radicem 8C  fundamentumtftabilifcp apud homines ac
fixa permaneat Jpfum autem fubire carnis ac corporis imbccilfitatem:uirtutemq? in fe
reciperc dodoris:ut earn fi mul 8C  uerbis doceat 8C  fadis. Item fubiedum efle morti SC
paflionibus cundis : quoniam &in paflione toleranda frSC in morte fubeunda uirtutis
officia  uerfantur«Q_ux omnia(ut dixi^confumatus dodor perferre debeat:ut doceat
pofleperferri.

Q uod Chriftus licet mortalitate noftram fumpferit: no tamen natus ut alii boles:
fed ex carne uirginis:& quare cu imunis eflet a culpa:fpote fubiecert poena. C.xxv.

Ifeant igitur homines SC  intelligat: quare dcus fummus cum Iegatu ac nundu
d fuum mitteret ad erudiedam prxeeptis fuftitiae fux mortalitatem: mortali uo

lucrit eum carne iduitSC cruce afligi:& morte muldari. Nam cum iuftiria mil
la eflet in terratdodorem mifit quafi uiuam legem:ut nomen ac templum nouum con
derettut uerum ac pium deum per omnem terram uerbis SC  cxemplo feminaret.Sed ta
men ut certum eflet a deo miflfum non ita ilium nafei oportuit: ficut homo nafeitur ex
mortali utroqi cocretusdcd ut appareret ilium etia in homine efle cadcflemtcreatus eft
fineopagenitoris.Habebatenim fpintalem patredeum:& ficut pater fpirituseiusder
us fine matrenta mater corporis eius uirgo fine patre fuit. Igitur deus SC  homo inter de
um atq^ homine medius confHturus.Vnde ilium grxei xxkcr  item  uocant: ut hominem
perducere ad deum poflettid efl: ad imortaIitatem:quia fi deus tantum fuiflet(ut {upi ✓
us didum efldexempla uirtutis homini prxbere non poflet: fi homo tantu non pofiet
homines ad iuftitiam cogeremifi audoritas ac uirtus homine maior accederet. Etenim
cum conftet homo ex carne 8C fpiritutSC  oporteat fpiritum iuflitix opibus emetiri ut fi
at xtcrnus.Caro quia terrena eft ideoq? mortalis: copulatum fibi fpiritum trahit (ecu:
SC  ab immortalitate ducit ad mortem.Ergo fpiritus carnis exps dux efle homini ad inv
mortalitatem nullo pado poterit:quoniam caro impedit fpiritum quominus deum fe
quatur.Eft enim fragilis SC  fubieda peccato.Peccatum autem pabulu mortis eft. Itaqj
icdrco mediator aduenit:id eft deus in carnetut caro eum fequi poflec:& eriperet morr
ti hominemteutus eft damnatio in carnem Jdeo carne fe iduittut defideriis carnis edor
mitis doceret no neceflicatis efle peccarcded ^ppofiri ac uolutaris. Vna cm nobis SC  mar
gna SC  prxcjpua cu carne ludatio efttcuius infinite cupiditates premunt aiam: ncc do
minum retinere patiunf :fed etia uoluptaribus SC  illecebris fuauibus mancipata morte
afficiunt fempiterna,Q uibus ut repugnare poflemus: deus nobis uiam fiiparidx carr
nis SC  aperuit SC  oftendit.Qux uirtus perfeda 8C  omnibus uinculis abfbluta: corona
uincentibus SC  mercedem expetendx nobis imortalitatis impartit.

De myfterio dominicx cmds:8C  uirtute SC  fignificatoe eo^ qua: Chriftus gefli t aut
ptulit.Et quomo prxfiguratus fit in imolatione agni legalis. Ca.xxvi.

Ixi de humanitate:& fragilitate:& paflionejeur hxc deus fubire maluerit:nuc
ipfius crucis ratio reddenda eft;& uis enarrada: qd fummus pater a principle

DIVINARVM INTIT VTIONVM

difpofucrit: SC  quemadmodum cunda quxgeffa funtjordinarit no tantum diuinatio
prophetarutqux in Chriftum ucra proccflit:fed et ratio ipfius paflionis docct* ux->

cunq? enim paffus eft non f uerunt inaniaffed habuerunt figuram SC  fignificarione ma-
gnarmficut etiam diuina ilia opera qua: fecit:quo^ uis SC  poteftas ualebat quide in pra:
fenstfed declarabant aliud in futuiju Aperuit cxcorum oculos uirtus cdeftis:& lucem
non uidentibus reddidiuEt hoc fado figmficauit fore: ut conuerfus ad gentes qua: deu
nefciebanninfipientium pedora illuminaret luce fapieti:5C ad uentatem contemplan/
dam oculos cordis aperiret* Verc enim card funt: q cadcftia non uidcntest&tenebris
ignorantiae circunfufiiterrena & fragilia uenerant «Patefecit aures furdoru ♦ Non utiqj
hadenus uis ilia cadeftis operata eft: fed declarabat breui foretut q erat ueritatis expcr
tes:& audirent SC  intelligent diuinas dei uoces. Vere enim furdos dixeris:quicxleftia
SC  uera SC  farienda non audiunt: muto^ linguas m eloquium foluinAdmirabilis etiam
cum fieret potentiated inerat huic uirtuti alia ftgnificatiotqua: oftenderet mox fututy
ut rerum cadcftium nuper ignaripercaepta fapientia: difciplina de deo differerent.Na
qui rationem diuiniratis ignorat:uere elinguis SC  mutus efblicet fit oium difertiffimus*
Lingua enim cum uc^ Ioqui ccepinid eft uirtutem maieftateq: dei fingularis interpret
tari:tum demu officio naturae fux fungi t?»Q uadiu autem falfa loquit?: in fuo u(u non
eft:& idco infans fit neceffe eft:q diuina proloqui no poteft. Pedes quoq? claudoru ad
officium gradiendi reformauiuLaudabilis diuini operis fortitudo: fed f igura id conti/
nebattquod cohibitis erroribus uitx fxcularis ac dcuixtiter ueritatis aperiret?: per qd*
graderentur holes ad dei gratiam cofequendam Js enim uere claudus exiftimadus eft:
qui caligine ac tenebris infipientiae implicatus SC  quo tendat ignarus: offenfionibus SC
caducis greftifcus per uiam mortis incedat. Item labes SC  maculas inquinato^ corporu
repurgauinNon exigua imortalis potential opera:ucrum id  portedebat hxc  uis:q> pec
catorum labibus ac uitio^ maculis inquinatosrdodrina eius punficatura eftet erudiri
one iuftitix leprofi atq? elephatici debent haberffquos ucl l'nfinita: cupiditates ad fcele
ratuel infatiabiles uoluptates ad ffagitia compelIunt:& dcdcco^ maculis iniuftos labe
afficiunt fempiterna. Iacentia mortuo^ corpora erexitteofep noibus propriisinclama/
tos a morte reuocauit.Q uid incogruentius deoi'Qjffd miraculo dignius oium kcu/
lorumq decurfam uitam refignafle:copletiftp hoium temporibus tempora abiecifle p
petua arcana mortis reuelaffeted hare incnarrabilis poteftas imago uirtutis maioris
fuit:qux demoftrabat tantam uim habituram effe dodrina fuam: ut gentes in orbe to
to qua: alienae deo fubiedx morti fuerunttcognitione ueri luminis animate ad imorta
litatis premia pcruenirent.Eos enim rede mortuos exiftimaueristq datorem uitx de/
urn nefeientestatq? aias fuas a carlo in terram deprimentesnn laqucos aeterna: mortis in
currunuQ_.ua: igitur cum taciebat m prxfcnstimagincs erat futuroytqux ilkfis affe/
di% corporibus adhibebat ea fpiritalium figura gerebant: ut in prxfenti uirtutis no/
bis terrene opera monftraret:K in futu^ poteftatem lux  edeftis maieftatis off ederen
Ergo ficut opera eius fignificantiam quoq? maioris poteftatis habuerunt:ita etiam paf
fio non fimplexmcc fuperuacuamec fortuita prarceffiuSed ut ilia qua: fecittmagna uir
tutem ac poteftatem dodrina: eius fignificabant:fic ea qua: paffus eft: odio futura effe
fapientiam nunciabanuAceti enim potus ac fellis cibus acerbitates SC  amaritudines in
hac uita fedatoribus ueritatis pollicebat? ♦ Et quanqipfa p fe acerba SC  amara fpecime
nobis futurorum tormentorum dabat:qux moratibus nobis in hoc farculo uirtus ipla
r doponitjtamen illius modi cibus SC  potus in os dodoris noftri ueniens: preflura no/

LIBER QJVARTVS

bis labor um ac miferiarum prxbebatexemplum. C^ux omnia tolerari acperpeti no
eefte eft eos:qui ueritatem fequu tur:quoniam ueritas eft acerba SC  inuifa omnibus: qui
ueritatis expertes uitam fuam mortiferis uoluptatibus dedunn Nam corona fpinea ca} (2'ro-rm jCt'
pitieiusimpofitaid declaratfore: ut diuinam fibiplebcmdcnoccntibuscongrcgaret«( ir^

Corona enim dicitur circunftans in orbe populus. Nos autem qui ante cognitione dei? *

fuimus iniufti:( pinx id eft mali SC  nocentes eramus: ignorantcs quid eflet bonum: SC  a ! 9
iuftitix notione atqj open bus afieni:omnia fcelere ac libidine pollucbamus»Eledi ergo "
ex dumis ac lentibus fandum dei caput cingimusrquia conuocati ab ipfo Si  circunflift'
undiq; ad eum magiftro 8i  dodori aftiftimus:regemcp ilium mundi & omnium uiuen
tium dominum coronamus. Q_uod uero a d crucem fpcdat: magna in ea uis ac ratio
eftrquam nunc conabor oftendere* Deus nanq^ficut fuperius expofttQcum ftatuiflet
bominem libcraretmagiftrum uirtutis legauit in terram:q SC  prxceptis falutaribus for
maret homines ad innocentiam:8C operibus fadifcp prxfentibus iuftitix uiam pande>
rettqua gradiens homo SC  dodorem fuum fequensrad uitam xternam perueniret. Li*
cet igitur corporatus eft SC  uefte camis indutustut homini ad quern docedum uenerat:
uirtutis& excmpla SC  incitamenta prxberenSed cum in omnibus uitx ofticiis iuftitix
fpecimen prxbuiftetmt doloris quoq^ patientiam mortis cotemptum: quibus perfeda
SC  confumata lit uirtusitraderethomini: uemt inmanus impixnationis: cum Si uitare
potuiftet fcietia futuri quam gerebat:& repellere eadem uirtute qua mirabiiia faciebat
Suftinuit ergo cruciatus ac uerbera Si  fpinas *Poftremo etiam mortem fufcipere no re*
culauit:uthomoillo duce (ubadam SC cathenatam mortem cum fuis erronbus triunv
pharenCur autem fummus pater id podflimum genus mortis eligeret: quo aftici eum
l ineretthxc ratio eft.Dicat enim fortafle aliquistcur fi deus fuit 8C  mori nccefle fuit: no Jyvtv rrc .
faltem aliquo honefto mortis genere affedus eftf' C ur potiflimu crucef  Cur mfatni ge  ^

nere fuppficiiTquod etiam hodie hbero quis n ocenri uideatur indignum^Trimum q? ^ ^ -

is  qui humilis aduenerattut humilibus Si  infirmis opem ferret: Si  in omnibus fpem cc La

lutis oftenderetteo genere afti'ciendus fuittquo humiles SC  infirmi folettneqs eOet omni
no qui eum non poflet imitari. Deinde ut integrum corpus eius (eruaret r> :  quern die ter
ho refurgerc oportebat.Nec hoc cuiq ignorandum eft: quod ipfe ante de fua paflione
prxdicansteriam id notum fecerit habere ft poteftatem cum uellet deponedi fpiritum
8C refumednSuftixusitaq? cum fpiritum fponte depofuiflettneceftanum carnifices no
putauerunt:o(la eius fuffringere^ficut mos eorum fcrebat) fed tantumodo latus eius p
jforauerunuSic integrum corpus patibulo detradum eft: SC  fepulchro diligenter indu
fum.Q ux omnia iccirco fada funt: ne Ixfum atqt dimmutum corpus ad refurgend u ^
in habile redderetu r.Illa quoqi: prxcipua fuit caufa cur deus crucem maluericq ilia e% /
altari eum fuit neceffe:& omnibusgentibuspaffionem dcInotefcere«Nam quoniam is
qui patibulo fufpendimr:5C cofpicuus eft omnibus:& cxteris altior: crux potius eleda
efttqux fignificat ilium tam confpicuumttamqa fublimcm futu^: ut ad eum cognofce
dum pariter SC  colendu cundx narionesex omni orbe cocurrerent. IDeniq? nulla gens

tam inhumana eftmulla regio tam remota:cui aut paftio eius aut fublimitas maieftatis _

ignota fit«Extendit ergo irr padionc man us fuastorbemqi dimcfus eft: ut iam nine ofte /tf^ ^
deret ab ortu foil's ufcp ad occafiimtmagnum populum ex omnibus linguis SC  tribubuf l

congregatu m  fub alas fuas efie uenturum:3C fignum illud maximum atep fublime fro,
tibus fuis fuftxpturum* Cuius rei figuram Iudxi etiam nuc exhibent: cum limina fua
de cruorc agni notet« Deus enim percufturus Aegyptiostut ab plaga immunes faceret

ic

DIVINAR.VM INSTITVTONVM

^ Hebraeostpraecepcrat his:ut agnum candidum fine macula immolarentrac fignum Iu,

/ rt+ctA CtM ^  minibus fuis dc (anguine eius imponcrent ♦ Itaq? cum Aegypriorum primogenita una

noc ^ e  i n teriflcnt:Hcbrxi foil figno (anguinis tuci fucrunt: non quiacruor pecudis tan
tam in fe uim haberetmt hominibus faluti cetrfe d imago fait rerum futurarum,  Nam
agnus candidus fine macula Chriftus fiu'nid eft mnocens 3C  iuftus SC  (andtusrqui ab iif
dem Iudads immolatus faluti eft omnibus qui fig ms (anguinis ideft crucisrqua fangui
pern fudit fua in fironte conlcriplerunt, Frons enimlummum lumen eTFhominis: SC \u
gnum (anguine delibutum crucis fignificatio eft, Deniqj imolatiopecudis ab his ipfis:
qui faciunt:pafcha nominatur anoTOU Tracrxgivrquia pafiionis eft figurarquam deus
pradcius futurorum tradiditper Mofen populo fuo celebrandam, Sea tame figura ua
juit in praelenti ad depellendum periculum:ut appareat quantum ueritatis ipfa uaiitu/
ra fit aa plebem dei protegendam in extrema totius orbis neceftitate,Q_uomodo ante
uel qua plaga tuti homines fint futuri: qui fignum hoc ueri SC  diuini (anguinis in (uhv
rno corporis (ui notaueruntn'n nouiftimo libro docebo,

De potentia figni crucis quanta efticaci^ fit inuocatio nominis crucifixi: SC  quanta
a daemoniis timeatur fignum crucis, Ca,xxvii

Vnc (atis eft de huius figni potentia quantum ualeat t exponeretquanto terro
n ri fit daemonibus hoc fignum fciet: qui uiderit quatenus adiurati per Chriftu
de corporibus quae obfederint:fugiant.N am ficut ipfe cum inter homines age
ret: uniuerfos darmoncs uerbo fugabatthominumqj mentes emotas SC  malis icurfibus
+ furiatas: in fenfuspriftinos reponebat«Itanunc(e<ftatores eo(dem (piritus mquinatos

de hominibus Si  nomine magiftri (u i Si  (igno paftionis exclud unt, Cu.us rei non diifib
*> typu*  ci!is eft probatio,Mam cum diis fuis immoiant: li alfiftataJiquis fignatam frontem ge^

rensrlacra nullo modo litant,

Nec relponfa poteft con fultus reddere ua tes, Et hxc fxpe  cau/a prarcipua iuftiriam
perfequendi malis regibus fuit,Cum enim quidam miniftrorum noftri (acrificantibus

^ ‘ aideosillorumfugaueruntmepofientinui

i ‘ . ii‘  ® r •  * * n

i^vvc frarvHOt.^  dominis aflifterentrim

(ceribusbeftiarumfuturadepingere, Q^uodcumintelligerentauru(pices:inftigantn-
bus hffdemda’monibusiquibusprofecrarantconqucrentesprophanos homines (acris
t interefte:adegerunt principes fixos in furore:ut expugnarent dei tcmplum: (eq^ uero fa
crilegio contaminarent: q> graUlftimis perlequent/um poem's expiraretur, Nec tamen
ex hocipfo exei  homines intelligere poftunt aut hanc efte ueram religioner cui ad uim
cendum tanta uis meftraut illam (allam qua: (ubfifti aut congrcdi non poteft, Scd aiut
hoc decs non meturueru odio facercrquafi quiiq poflit odifle nifi eumrqut aut noceat:

-W A I r • 1 r>  *

b us Ccxleftem notam uideritrnec his nocere quos fignu immortale mum'erit: tanq incx^

HVVW ** wr  —  .  - - -    . . _ _- —    _

o nemdaemon um nouitiSC aftutiam intcllign;& uim  ret undit: & eos fbiritahbus armj s
domitos aelubaeftos cedcre fibi coai t, Si negantrteftimoniis poctaru acphilofopho/
rum re(elIentur,Quod fieftcSf malos efte lnficiaseuntiquid (upeft nifi ut alios dicant

LIBER. QJVARTVS

u% generis honorem cultumq? mifeebimus' Si a utem funt immigrant ctemoncs de*
os non timenttaut dii dtemones fugarenon poftunt.E cce aiiquis inftin&u da:monis p* j
citusdementinefFerfanfaninducamus iftum in Iouis optimi maximi templum: uel qa 1
fanare homines Iuppitcr neicinin Aefculapii uel Apollinis fanum iubeat utriuilibet fa
eerdos dci fui noiciut nocens file fpiritus excedat ex homine:nullo id paefto fieri poteft.
Q_uas igitur deoj^ uis cfbfi fubiedos fibi diemones non habentf'At uero iidem damio*
nesadiurati per nomen uen dciprotinus fugiunt«Q_ua 2  ratio eft:ut Chriftum timcat: (
Iouem autem non timeantmifi q> iidem flint daemoncsiquos uulgus deos efle opinat? Cl
Deniqi ft conftituat in mcdio:& is quern coftatincurfum da^monis pcrpeti:& Delphic I
ci Apollinis uates:eodcm modo dei nomen horrebunt: SC  tarn fcelenter excedet fuo uai
te Apolloiq ex homine fpiritus ilfe da 2 monicus:& adiurato fugatoq? deo fuo uates in p
petuum conticefcet.Ergo iidem funt d^monestquos fatentf exccrandos efte:idem dii q
bus fupplicant.Si nobis credendum efte nan putant:crcdant Homcro:qui fummum i[
lum Iouem daemonibus aggregauit:fed SC  aliis poetss ac philofbphis: qui eofdem mo *
do dasmonasrmodo deos nuncupanttquorum alterum uerumralterum falfum eft:»Illi
enim n equiflimi fpiritus ubi ad iu  rant: abi fe da:menas confitentf:ubi coluntf: ibi fc de,
os mentiunt: tuterrores hominibus immittant:& a ueri dei notione: per quam Tola  po*
teft morscetema uit ari .Idem funt q deiiciendi hominis caul a uarios libi cultusperueF*
fa religione condidcrunttmcntitis tamen aftumptifq? nomibus ut fallerent. Nam quia
diuinitatem per feipfos affedlare non poterant: afeiuerunt fibi nomina potentium re *
gumifub quorum titulis honores fibi deorum uendicarcnt. Qjji error difeuti poteft::
6C  in Iucem ucritatis protrahuNam ftquis ftudet altius inquirere: cogregct eas quibus %
peritia eft: uereab inferis animas.Euocet Iouem:Ncptunum:VuIcanum:Mcrcurium: *
Apollincm:patremqi omnium Saturnum.Refpondebuntab inferis omnes: 8C  interro
gati loquentunSC defe&de deo fatebuntur.Pol t hxc  euocent Chriftumon aderitmoti
apparebitiquia non amplius q biduo apud inferos £uit* Q_uid haeprobatione certius
proferri poteft; y Ego uero non dubitorquin ad uentatem Trifmegiftus hanc aliqua ra*
tione pcruenerit:qui de deo patre omnia:& de filio locutus eft multa? que diuinis com
tinenturarcanis.

De uera SC  fingulari religione: & unde dicatur rcligiotuel fecundum Ciceronem i

uel alios. Ca.xxviii.

Vte cum ita fe habeant^ut oftendimus^apparct nullam aliam fpem uitx  ho*
q mini efleppofttamtnift ut abiedh's uanitatibus SC  errore miferabili deu cogno

fcat:8C deo feruiattnifi huic teporali renunciet uita::ac fe rudimetis iuftitiae ad
cultum religionis inftituat.Hac enim coditione gignimur: ut generari nos deo iufta SC
debita obfeqa praebeamusthunc folum nouerimusthunc fequamur. Hoc uinculo pie*
tatis obftridti deo SC  religati fumustunde ipfa religio nomen acciepitmon ut Cicero in*
terpretatus eft a rclegendo:qin libro de natura deoru fecundo dicit ita: Non enim phi
lofophi folummerum ctiam maiores noftri fupftitione a religione feparauerut. Nam
qui totos dies precabant'’ SC  imolabanttut fui fibi filii fupftites cftennfupftitiofi funt ap*
pellati.Q_ ui au t omnia quae ad cultum deorum pcrtinerent:reti a<ftarcnt:& tanq rele*
gcrentthi di<fti funt religiofi ex relegendonanq ex eligcndo:5: eligendo elegantes:& ex


rdftT

alte^ laudis.Hacc interpretatio qinepta fit:ex re ipfa licet cognofcere.Nam ft in iifHem

K  11

DIVINARVM INSTIIVTONVM

diis.colendis»8C religio SC  fupftitio ucrfatunexigua ucl potius nulla diftantia efbQ_ uid

cnurs mihi affert caufa::curprecari pro falute filiorum femel rcligiofi Si  idem dccics fa
/- n.--k;.—»— sQ;  — C ,.—^___ a.


Q^mJ ~

L l

J e fiyp/hac

hoft tx pi u rimanquia mulriplicata obiequia  dcmcrcnfponustcj offendunt,Non enirn
nobis odiofi uidentur hi famulfiqui ailidui ac fre quetes  adobfe quiu m fuerint: fed mm
ois carnCur igitur fit in culpa Si  nomen reprehenfibile accipiat: qui aut filios fuos mm
gis diligitjaut deos fan’s hon oratfLaudetu r an tem qui ininus*Q^uod argumetum cm
am ccont rano ualcnS i cnim totos d i es precari Si  immolare criminis  e fhergn Crmr] t
Si fuperllitcs filios iublnde optareuitiofum eft: luperffitiofus eftigiturille qui raro id
optaucrit Aut cur uitii nemen fit in eo tradum:quo nihil honciliusmihil iuttius  opta/

tUHUlU VIVViUM. ^*-iV , - —-—--- j- .  ____^__ _

tant:cum multo utiq: diligentius ex affiduitateipfa relegantca qwbus dii colunturr*
Q uid ergo eflfNimirum religio uen culms: fuperfh 'n o fal li.Et orpnino quid colas in
tcrefbautquidpreceris»ScdquiareTigiofos deorumcultorcsfeputant:cumfintfuper
fbtiofiniec rcligonem pofTunta fuperftmone difcerncre:nec fignifjcantiam nominum
exprimere. Diximus nomen religionis a uinculo pietatis die deducturn: q, homincm
fibi deus rcligauerir:& pietate conftrinxcriuquia nos leruire ei ut domino: & obfequi ut
patr inecefTeej bEo melius ergo id nomen Lucretius intaprctatubeTtTqui ait rcliaio ✓
n urn fe nodosfol ucrcAu per ftidofi autem uocantur non qui fihos fuperftites optant.
Omnes enim optamustfed aut ii qui fupcrfh'ttm mcmona defundtoru colunttaut cui
parentibus fuis fuperflitibus colebat imagines coru domi tanq deospenates.Nam qui
nouos fib? ritus aflumcbannut in deorum uicem mortucs honorarentiquos ex homini
bus in cadum rcccptos putabant:hcs fuperfiitiofos uccabannEos ucro quipublicos SC
antiques decs colerentjreligiofos nominabannVndc Virgilius:Vana fuperftitio uete
rumq?ignaradcoruimScdcumuetercsquoqi decs inuemamus eodemmodo confer
cratos efleport obiturmfuperffitiofi ergo qui multos ac falfos deos colunt* Nosautem
unum dcum rcligiofi qui uni SC  uero deo fupplicamus.

De unitate paths Si  filiimt liqueat quomodo unius dci pofiunt efle cultorestqui dm
os colunt:alterum patrcm:alterum fliumipaircmqi immo rtalem ifilium mortalemtde
quo fupen'usclidtum cfb Cap.xxfx*

OotafTe quxrat aliquis quomodo cum dcum unum nos colcre dicamus: dues
f ta men afieueremus deum patrem & dcum filiiuqux afleueratio plcrofqi in
maximum inpegit errorem ♦ Qguibus cum probabilia uideantur die qua:
dicimusu'n hoc uno laborarc nos arbitrantunq? Si  alteram mortalem deum fatemur,
Demortalitateiamdiximus:nuncdeumtatedoceamus» Cumdicimus deum patrem
&C  deu filiummon diuerfum dicimus: ncc uirumqj fccennmustquianec pater finefifio
efle poteflmec filius a patre fccerni: fiquid em ncc pater line filio nuncuparf: nec filius
poteft fine patre gcnerari.Cum lgitur Si  pater filium faciat: & fiiuspatrem:una utriq^
mensrunus fpiritus: nna fubflantia eftifed llle quafi exuberans foris cft:hic tanq defim
ens ex eo riuus:il!e tanq fohhic tanq radius ex foie porredus:qui quoniam fummopa
tri Si  jfidelis Si  carus eft no feparaf ficut ncc riuus a fontc:nec radius a folc:quia 8i  aqua
fbntis in riuo cft:5c foil's lume in radio:a:quc ncq; uox ab ore feiungimec uirtus aut ma/
nus a corporc diuelli potdft Cur igitur a prophetis idem manus dei Si  uirtus SC fermo

I

LIBER QJVARTVS

dicatunutiq}nulladifcretioefhquia SC lingua lermonis miniftra:& manusinquaeft:
uimtsnndiuidux funt corporis por tionesftriopiorc exemplo uti libct.Cum quis habec
filium quem unice diligit :qui tame fit in domo SC  manu patris: licet ei nomen domini
poteftatemq? cocedittciuili tamen iure SC  domus una SC  unus dominus nommatur«Sic
hie mudus una dei domus SC  fiiius SC  patenqui unanimes incolunt mumdurdeus unus
quia SC  unus eft tanq duo:& duo tanq unus«Ncq: id mirum cum SC  fiiius fit in patre:qa
pater d digit filium:& pater in filiotqui uoluntati patris fideliterparetmec unq faciat
aut fccent mfi quod pater aut uoluit aut lull it. Deniq^ unumdeum efletam patrem q
filium.Elaias in exemplo quod fupertus pofuimus:oftendit:cum dicerct. Adorabut te
SC  pracabuntf tquoniam in re deus eft:SC non eft alius deus prater te. Et alio loco fimili
ter ait. Sic dicit dominus deus rex IlracI : SC qui eruit eum deus xtemus ego primustSC
egonouiflimus:& prater me nemo eft deus. Cu duas perlonas propofuiftet: dei regis
id eft Chrifti:& dei patris qui eum poft paftionem ab mferis excitauit: ficut oftt ndii ie
diximus Ofeam ^pphetam qui ait.Et de manu inferorum eruam eumttame ad utranqj
perfonam referens intulit:5C prater me non eft deustcu m poflet dicere prater nos: led
fas non erat plurali numero leparationem tantx neceflitudinis fieri. Vnus eft enim Co
Ius liber deus lummus carens originetquia iple eft origo reru: SC  in co fimul SC  films SC
omnia continent»Qjia propter cum mes SC  uoluntas alterius in altero fitmel potius in
Utroq^unarmerito unus deus uterqj appellatunquiaquicquideftinpatread film tranf
fiuit:6C quicquid in filiota patre delcendit.Non poteft igitur die lummus ac lingular .is
deus nifi per filium colhqui folum patrem le colere putatificut filium no colmita ne pa
trem quidem colit.Q^ ui autem filium lulcipit:& nomcn cius geritus uere cu filio fimul
SC  patrem colittquonia legatus SC  nuncius SC  facerdos lumi patris eft films. Hie templj
maximi ianua eftthiclucis uiathic dux (alutisihic hoftium uita:.

De hxrefibus quas no modo prophera: led etiam Chriftus SC  apoftoli prardixerunt
emerluras efle uitandas.Et q? ilia lola eedefia catholica eft SC  uera; in qua eft cofefiio SC
medicina pcccatorutn per poenitentiam SC  fidci lacramenta. Cap.xxx*

Ed quoniam multat htereles extiterunt: SC  inftimftibus dxmonu popufus dei
f feiftus eft tdetermimnda eft nobis breuiter ueritas: ac in luo |>prio domieilio
collocada: ut fi quis quam uira cupit hauriremon ad detritos lacus deleraf:qui non ha
bentuenamded uberrimu dei fontem nouerittquo irrigatus pereni luce potiatur.Ante
omnia feire nos coucnit:& ipliim SC  legatos eiuspradixifteq? plurimx Ccctx SC  hareles
haberent exiftcretqux concordiam lamfti corporis rumperent: ac menuifte ut fumma
prudentia caueremustnequando in laqueos SC  fraudes iliius aduerlarii noftrixum quo
lucftari deus nos uoluituncideremusttamen dedifte certa mandatatquae in perpi tuum
cuftodire deberemus.Q^uo^ plericp imitatoros deferto itsnere cadcftis uias fibi dcuias
per anfratftus SC  pracipitia condiderunt: per qua: patrem plebis incauta:& fimpheein
ad tenebras mortemeg deducerent.Q_ uod quatenus accidat:exponam.Fuerunt quida
noftro^ ucl minus ftabilita fidemel minus dodimel minus cauti:qui diflidiu facerent
unitatis:& ecclefiam diftiparet. Sed hi quo^ fides lubtica fuit:cum deum nolle le SC co
Iere fimularet augendis opibus tSC  honor! ftudentes aftteftabant maximu facerdotium
SC  a potioribus uicli cadere le cum luftragatoribus fill's maluerut :g eos faccre prapolri
tostquibus cocupiant ipfi ante praponi.Q^uida uero non latis caricftibus litteris crudi
ti:cum uentatis acculatoribus refpondere no poftennobiicientes uel impolfibile uel iti>
eongruens eftemt deus in uteru m mulieris includeref ;nec cxfeftem illam maieftatsm

k  iii

DIVIMAR.VM INST1TV TONVM

ad tantarn infirmitate potuifle deducimt hoibus conteptui:derifui:contumel«e 8C ludl
brio eflennPoftremo et cruciameta pferrettatq? execrabili patibulo figeret) Q^ua: oia
cum neq? ingenio nec dodrina defendere ac refutare poftent: nec enim uim rationeq?
penitus puidebanttdeprauati font ab itinere redo :8C  calefies litteras corruperut:ut no
uam fibi dodrina fine ulla radice ac ftabilitate coponerent«NonnuIli aut falfo^ pphe
taru m uaticmio i'!Icdi;-de qbus SC  uere prophets 8C  ipfe pra:dixerat:exciderut a dodri
na deu5£ traditione ueram reliquerunnSed llli oes d^monicis fraudibus irraftititquas
profpicere 8C  cauere debueranttdiuinu nomen 8C  cultum per imprudcntiaperdiderut.
Cum enim Phryges aut Nouatiani:aut Valentinianitaut Martionitatraut Anthropia/
niraut Arianirfeu qlibet alii nominant^chriftiani efle defierunt hitq Chrifti noieamiC
fo:humana 8i  externa uocabula induerunnSola lgi'tf catholica ecclefia efttqua: uerum
cultum retinet.Hic eft fbns ueritatis:hoc eft domiciliu fidei:hoc templu deirquo fiquis
non intrauerit:uel a quo fiqs exiuerit:a fpe uitx  ac falutis alien us eft.Nemfne Cibi  opor
tet pnnaci concertatione bladirhAgit? ♦n>dc uia 8C  falutcicui nifi caute 8C  diligenter cofu
Jatunamifla 8C  extinda erinSed tamen qa finguli quoq coetus hxteticofy,  fe potiftimu
chriftianos:& fuam efte catholica ecclefiam putattfcicndu eft illam efie uera in qua eft
religiotconfeftio 6C  pcenitentiatqute peccata 8C  uulnera qbus eft fubieda ibecillitas car
nis falubriter curat.Haec interim paucis admonedi gratia rettulitneqs errore fugere cu
piens:maiori implicetf errore:dum penetrale ueritatis ignorat.Poftea plcnius 8i  uerius
contra oes mendacious fedaspprio feparatoqs ope pugnabimus. Sequit? ut quonia fa
tis de religione uera di  fapietia locuti fiimus: in proximo libro de luftitia difTcramus,

Ladatii Firmiani inftitutionu diuina^ aduerfugetesliberqntus. Deiuftitia / pcemiu«
Q_uod iniquum 8C  impiu eft ante danare uel pfbnam uej caufamt q de merito eius
cognofcerc«Et quare fapientia iungeda fitreligionnEtquare fapietia huius mudi litte-
ras facras contempferinEt q? eloquentia feruit faxulo:# plcruq utamplius efuccfcat,
De induftria ipugnat ueritatetqute fere femp idoneis aftertoribus indigen Gprimu.

On eft apud me dubiu Conftantme imperator maximctquin hoc
opus noftru mtquo fingularis ille rerum conditor 8C  huius immefi
opis redor afteritA Si quis attigerit ex iftis ineptae religioistut funt
n nimia fiiperftitione impatietes infedetur etiam maledidistut uix

ledo fortafte principio:afftigat:proiiciat:execretur: feqi inexpia/
bill fcelere cotaminari atq? aftringi putet:fi hac aut legat patieter:
aut audiat* Ab hoc tamen fi fieri poteft humanitatis iure poftuia*
mustut non prius damnettq uniucrfa cognouerinNam fi facrilegis:& proditoribus:&
uenefi'cis poteftas dcfendendi fui daturtnec pradamnari quenq incognita caufa licet:
non iniufte petere uidemunut fiquis erit ille qui incident in hxcSi  leget:perlegat:fi au^
diet:fentetiam differat in extremum.Scd noui hominum pertinaciammunq impetra/
bimust Timent enim ne a nobis reuidmnanus dare aliquando clamante ipfa ueritate
cogantur.Obftrepunt igitur 8C  intercedunnnc audiant:& oculos fuos oppnmut: ne lu
men uideanttquod offerimus. Q uo plane ipfi diffidentiam fua: perdita: ration! often
dunt:cum neqKognofcere:necp congredi audienttquia fciunt fe facile fupari.Et iccirco

difceptationefublata: r  .

Pellitur e medio:fapientia:ui geritur rcsCut ait Ennius) 8C  quia ftudent damnare tanq

LIBER QVINTVS

nocentestquos utiq* fc  iunt innocentcs:conftarc de ipfa innocenria nolunttquafi no  ma
iot  iniquitas fit probata innocentiam danafletfed inaudita,Sed(ut dixOuerenturme fi
audierint:damnare non poftmr.Et ideo cultores dei (ummi hoc eft iuftos homines tor/
qucnt:mterficiunt:exterminant:nec caulas odiorum ipfi reddere poflimt: q tam.ueho
menter oderunt:quia ipfi errantrirafcuntur his qui uia ueram (equunt?: SC  cu corrigere
fe  poftinttcrrores fuos injfup crudelibus fadris coaceruant:innocentiu cruore maculant?
SC  dicatas deo mentes euifceratis corporibus detorquenr: cum talibus cogredi 8C  difpu
tare cotendimus.Hos ad ueritate ab iepta pfuafione traducere’: q (anguine facilius hau
ferint q uerba iufto^.Q_uid igituri'Operam ne pdemusf'Mimme.Nam fi lucrari hof
a morte:ad quam concitatiflime tendununon potuerimustfi ab illo itinere de morte ad
uitam lucemq? reuocaretquonia ipfi (aluti fuae repugnant: noftros tamen confirmabi>
mus:quoipnoneft ftabilis ac folidis radicibus fundata 8C  fi'xa fententia* NutanMi.plu
rimi 8C  maxime qlittera^ aliquid attigerunt«Nam SC  inhocphilofophi:& oratores:6C
poetaspniciofi (unnq? incautos animos facile irratire poflunt (uauitate fermois: 8C  car/
minum dulci modulatione currcntiutOb eamq? caulam nolui (apientia cum religioe
coniungemneqd ftudiofis ilia inanis dodrina poflit ofTi cere: ut iam (cientia Iitteraru
non modo nihil noccat religioni atqj iuftiriae:(ed etia poflit qplurimu:fi is q eas didice/
rittfit uirtutibus inftrudlionSi ueritate (apietionPraterea etia fi nulli aliimobis certep
derit:deledVabit (e c6(cientia:gaudebit mes (e in ueritatis luce uerfari: quod eft animx
pabulum incredibili quada iocunditate perfulum. Verum no eft de(perandu:fortafle
non canimus (urdis.Nec enim tam in malo ftatu res eft:ut defint faux  mentes: qbus SC
ueritas placeat:& monftratu fibi redum i ter SC  uideat SC  (equanf«Circunlinat'' modo
poculu cxleftis fapientixmelletut  poftint ab imprudetibus amara remedia fineoffen/
fionepotarndum illiciensprima dulcedo acerbitate faporis aiperi (ub praerextu luaui/
tatis occultat, Nam ha zc  in primis caufa eft cur apud (apientes:& dodos: &’principcs
huius feculi feriptura fanda fide careat: q? prophets communi ac fimplici (ermone
ut ad populum (unt locuth C entemnunt'’ itacpabhfsjqnihilaudireuellegerenifiex/
politum ac di(ertu uoluntmec quiq haerere animis cor: poteftrnifi q> aures blandiori Co
no mulcent Jlla uero quaj (ordida uidentf:anilia:inepta:uulgaria exiftimant". Adeo ni
hil uerum putantmifi quod auditu (uaue cft:nihil credibilemifi quod pot incutereuo/
Iuptatem:nemo rem ueritateponderat fed  ornatu. Non ergo credunt diuinis:qa phu/
co carenttled ne illis quide qui eas interpretant?:quia (unt SC  ipfi aut omnino rudestaut
certe parum dodi.Nam ut plene fint eloquetesrperraro cotingit: cuius rei caula in ap
to cfhEIoquentia enim feculo (eruit:populo fe  iadare SC  in rebus malis placere geftit •
Siquidem ueritatem faepius expugnare conatur: ut uim fiiam monft ret: opes experit:
honores concupi(cit:(ummum deniqi gradum dignitatis expofcit.Ergo hxc  quafi hu/
milia delpicittarcana tanq contrana fibi fugit: quippe qux  publico gaudeat: SC  multi/
tudinem celebritateq^ dehderct. Eo fitut (apientia & ueritas idoneis praconibus indi/
geat. Et fiqui forte litteratorum fe  ad earn cotulerunttdefenfioni eius non fuffecerunr.
Ex his qui mihi noti (unt:Minutius felix non ignobilis inter caufidicos loci fuit» Huius
liber cui Ocftauio titulus efttdeclarat qidoneus aflertor efle potuiflettfi fe torn ad id ftu
dium cotuliftetSeptimus quocp Tertullianus fuit omni genere litterarum peritustfed
in eloquendo parum facilis SC  minus comptus:SC muftum obfeurus fuit.Ergo ne hie q/
dem fatis celebritatis muenit. V nus igitur praccipuus SC  clarus extitit Cy prianus: qui
magnam fibi gloriam ex arris oratori* profeflfione quatfieraK SC  admodum multa con

k  iin

DIVINARVM INStITVTIONVM


fcnpfit in fuo gcnerc miranda.Erat enim ingeniofkili:copiofb:fuaun& quyfermonis
maxima eft uirtustaperto ut difcemere nequeas:utrum ne ornati'or inloquendotan fa/
rilior in explicando:an potcnrior in perfaadendo quifij fuerit.Hic tamenplacere ultra
ucrba facramentum ignorantibus nonpoteft: quom'am myftica funt quy locutus eft:
SC  ad id pryparataiut foil's fidelibus apdiatur.Derifqj a dodtis huius feeuli quibus for/
te fcripta eius innotuerunttderideri folet« Audiui ego quendam hominem difertum fa/
. netqui eum fmmutata una littera Caprianum uocaret: quafi qui elegans ingenium:8£
melioribus rebus aptumtad aniles fabulas contuliftet.Q_uod ft accidit  hoc eitcuius elo
quentia no infuauis efttquid tandem putemus accidere ilfis:quorum fermo ieiunus eft
SC  ingratustqui neqj uim perfuadenditneq* fobtilitatem argumcntandimeq; ullapror/
fiis acerbitatem ad reuincendum habere potueruntf

QJod ex dcfcctu docftorum data eft temerariis hominibus audacia impugnadi ue/
r itatem ignotam:& hoc probat exemplo duorum philofbphorum: quos uiderat in
Bythinia. Cadi.

Rgo quia defuerunt apud noftros idonei peritiq? dodtores: qui uehementer:
e qui acriter errores publicos redarguerentjqui caufam omnem ueritatis ornate

copiofeqj defenderentrprouocauit quofdam hxc ipfa penuria: ut auderet feri
bere contra ignotam fibi ueritate. Omitto eostqui prioribus earn temporibus nequicq
laceflierunt ♦ Ego cum in By thinia litteras oratorias accitus docerem: contigifletq} eo/
dem tempore ut dei templum euerteretur:duo extiterunt ibidemiqui iacenti atq abie/
<fty ueritati nefcio utrum fuperbius an importunius infultarent: quorum alter antifti/
tem fe philofophix profitebatur.Verum ita uitiofusrut continently magifter non mi /
nus auaritia q Iibidinibus arderetnn uidlu tarn fumptuofus: ut in fchola uirtutis after/
tonparfimoniy paupertatffcp laudator: inpalatio peius ccenaret q domi, Tamen uitia
fiia capillis 8C  pallior&fquod maximum eft uelamentum^diuitiis prytegebat: quas ut
augeretadamicitiasjiudicum miro ambitupenetrabat: eofq? ftbirepente aueftoritate
falfi nominis obligabatmon modo ut eorum fentcntiam uendcretmerum etiam ut con
fines fuos:quos ydibus agrifep pellebat:a fuo repetendo hac potetia retardabar. Hie ue
ro qui fuas difputationes moribus dcftrucbanuel mores fuos difputatioibusarguebat:
ipfe aduerfus fe grams cenfor:& accufator accrrimus: code ipfo tempore quo l'uftus po
puius nefarie lacerabatuntres libros euomuit contra religionem nomcmq? chriftianu.
Profeftus ante omnia philofophi ofticium efte erroribus hominum fubuenirejatq? illof
ad ueram uiam reuocaren’d eft ad cultus deorumtquorum numine ac maieftatefut file
dicebat)mundusgubemaretur * Ncc pati hominesimperitos quorundam fraudibus
illicime fimplicitatis eorum prydy ac pabulo fit hominibus aftutis ♦ Itaq? fe fufexpifle
hoc munus philofophia dignumtut pry ferret non uidentibus lumen fapientix:no mo/
do ui fufcyptis deorum cultibus refanefcanttfed etiam ut pertinaci obftinatione depo,
fita corporis cruciamenta deuitennnec fyuas membrorum Iacerationes fruftraperpeti
uelimuVtautem appareret cuius rei gratia opus illud elaboraftet: effufiis in principu
laudestquorum pietas 8C  prouidentiafut quidem ipfe dicebat>um in exteris  rebus hu
manisrtum prycipuein defendendis deorum religionibus claruiftettconfultu efte tan
dem rebusmt cohibita impia SC  anili fuperftitioetuniuerfi homines lygitimis facris ua/
carenttac propicios fibi deos experircntur.Vbi autem religionis eius contra quam per
orabat infirmare uoluit ratione:ineptus:uanus:ndiculus apparuit:quiagrauisille con
fultor utilitatis alienxmon modo quid oppugnarenfed etiam quid loqueret nefaebat

LIBER. Q VINTVS

Nam liqui noftrorum affuerunttquis temporis gratia coticerenttanimo tamen denies
re:utpotc cum uiderent hominem profitentem fc llluminaturum aliostcum ipfe cxcus
eflettredadurum alios ab error e:cum ipfe ignoraret ubi pedes fuos poneret: erudituip
alios ad ueritatem:cuius ne Icintillam quidem unam uidiffet aliquandot quippe cu fa/
pientix profeffor profligare iapientiam niteretur.Omncs tamen id arguebaticp illo po
tiftimum tempore id open's eflet aggreffus: quo furebat odiofa crudelitas. O philolb/
phumadulatorem:actempori (eruientem, Vemmhicprofuainanitatecotemptuseft.
qui 8C  gratiam quam lperauit:non eft adeptus:& gloria quam captauitiin culpa repre/
henlionemq? conuerla elhAlius eandem materiam mordacius Icripfit; qui erat tunc e
numero iudicum:& qui audor in primis faciendx plecutionis fuit:quo fcelere non co/
tentustetiam ftriptis eos quos afflixerat inlecutus eft .Copofoit enim libellos duos non
contra chriftianos:ne inimice inledari uideretur: led ad cbriftianos ut humane & be/
nigne conlulerc putareturnn qui bus lta falfitatem leripturx facrx arguere conatus eft
tanq fibi diet tota contraria.Nam quxdam capita qua: repugnare fibi uidebantur ex/
po(uit:adeo muIta:adeo intima euumerans:ut aliquando ex eadem difciplina fuille ui/
deatur.Q^uod li fuittquiseum Demofthenes poterit ab impietate defendere: qui reli/
gionis cui fuerat aflenlus 8C  fideiicuius nomen induerat:& lacrameti quod accceperat:
proditor fadus efttnifi forte calu in manus eius diuinae litterx incideruntf' Q__ux igitf
temeritas erit id audere diftoluere:quod illi nemo iterpretatus eft (  Bene q> aut nihil di
didttaut nihil intcllexinTantum enim abcft a diuinis litteris repugnantia: quantum il
le abfuit a ueritate SC  fide:prxcipue tamen Paulum Petrumqs lacerauiftcxterofcp dilci
pulos tanq falladx leminatorcsrquos eolde tamen rudes 8C  indodos fuille teftatus eft»
Nam quofdam corum pilcatorio officio quxftum fecifle: quali xgre jferrenq. illam re
non Ariftophanes aliquis:aut Ariftarchus commentatus lit*

Q_uod dilcipulis Chrifti uoluntas ment/endi abfuinqui uitam exercebant contrail
am uitiis.Et relpondedum fait blalphemix eorum: qui Chriftum magum fuille
mentiti funt:& fibi iplis contraria docuerunt. Cap.iii*

Bfuit ergo ab his fingendi uoluntas SC  aftutiaiquoniam rudes fuerunt*Aut qs
a poflit inaodus apta inter (e SI  cohxrentia fingereicum philolophoru dodvlfi
mi Plato:5C AriftoteIes:& Epicurus: Si  Zenon ipli fibi repugnantia Si  contra
ria dixerunuHxc eft enim mendado^ naturaiut cohxrere non poffint Jllo^ aut tradi
tio qa uera eft:quadrat ubiq^tac tota fibi conlenrit:& ideo p(uadet:qa conftanti ratione
fuffulta eft.Non igitur quxftus SI  comodi gratia religionem iftam comentati funt: qp
pe q SI  prxceptistSC ipla re earn uitam lecuti lunt:qux SI  uoluptatibus caret: Si  omnia
qux habentur in bonis lpernit:& qui n5 tantum mortem pro fide lubierint: led etiam
morituros effe fe:& Icierint & prxdixerintrSC poftea uniuerlbs qui eorum difciplinam
fecuti eflenttacerba & nefanda pafturos ♦ Ipfum aute Chriftum affirmauit a Iudads fu
gatumtcolleda noningento^ hominum manu latrocinia feciffe. Q^uis tantx audori
tati audeat repugnare^ Credamus hoc plane ♦ Nam fhrtafle illi hoc in Ibmnis Apollo
aliquis nundauit* Tot lemper latrones pcrierunt:<5£ quotidie pereunt: utiq$ multos Si
iple damnaftbQ uis eorum poft ctucern luammon dicam deus: led homo appcllatus
eft Z  Verum tu forfiran ex eo credidifti: quia uos homiddam Martem conlecraftis ut
deumtquod tamen non feciflctistfi ilium areopagitx in crucem luftuliffent* Item cum
fada eius mirabilia deftr ucrecnec tamen negaret: uoluit oftendere Apollinem uel pa
*i»:uel edai maiora feciffe»jMirumq> Apolloniu prxtermifit: ouiik  lolet Si  multa SC mi

DIVINARVM INSTITVTIONVM

ra memorari.Cur igitur o delirum caputmemo Apolline pro deo colmnifi forte tu fo^
lusrillo icilicet deo dignus: cum quo te m lempiternum uerus deuspuniet ( Si  magus
Chriftus quia mirabilia fecit:peritior utiq? Apollonius:qui(ut defcribis)cum Dotmtt
anus eum punire uellet:repente in iudicio non comparuitrq ille qui comprehenfus eft
& cruci afltixus. At enim ex hoc ipfo fortafte inlbletiam ipfius noluit arguere: q? deum
fo conftitueretjut ille uerecundior foifle uideatuftqui cum maiora faceret: ut hie putat
tamen id fibi non arrogauerfoOmitto nunc ipla opera comparare: quia in lecundo QC
fuperiori libro de jfraude ac prasftigiis artis magicaz dixi.Nego efle quenqtq non optet
in primis id fibi poll: mortem contingerejquodetiam reges maximi cocupilcunt ♦ Cur
enim homines fibi lepulchra magnificatcur ftatuasxur imagines comparantxur aliq/
bus fadis pra:claris:aut etiam morte pro ciuibus folexpta: fludent opiniones hominu
promererii'Cur deniqj ingenii tui monumentu hoc deteftabili ftultitia tanq cceno xdi
ficatum conftituere uoluiftimili q> immortalitatem de memoria nominis Iperasf Stul
turn eft igitur idputare Apollonium noluifte: quod opraret uticp fi poftet: quia nemo
eftjqui immortalitatem recufetiSC  maxime cum eum dicas SC  adoratu efle a quibulda:
ficut deum:& fimulacrum eius fob Herculis Alexiaci nomine conftitutum: ab Epheli
is etiam honorari.Non potuit ergo poft mortem deus credi: quia SC  hominem 8C  ma^
gum foifle conftabat:8£ ideo alieni nominis titulo aftedauit diuinitatem: quia foo nec
poterat;nec audebat»Nofter uero SC  poterat deus credi: quia magus non fuit:& credit
tus efhquia uerus non fuit«Non inquit hoc dico iccirco Apollonium n5 haberi deum:
quia nolueritded ut appareat nos fapientiores efle qui mirabilibus fadis non ftatim fii
dem diuinitatis adiunximus: cj uos qui ob exigua portenta deum credidiftis. Non eft
mirum:fi tu qui a dei fapientia longe remotus esinihil prorfos intelligis eorum:quas le,
giftixum Iudxi qui a principio prophetas leditauerant.-quibufcp lacrametum dei foe
rat obfignatumttamen quid legerent ignorauerunt* Dilce igitur liquid tibi cordis eft:
non iccirco a nobis deum creditum Chnftumtquia mirabilia fecit:(ed quia uidimus in
eo fada efle omniatquse nobis anunciata font uatidnio propbetarum: fecit mirabilia •
Magnum putaflemus-.ut 8C  uos nuncupatis:& Iudasi tunc putaueruntjfi non ilia fadu
rum Chnftu pphetae omnes uno Ipiritu praedicarent, Itaqj deum credimusmo magis
ex fadis operibulep mirandistq ex ilia ipla crucejquam uos ficut carnes lambitis: quo^
„ .« niam fimul SC  ilia prxdida eft.Non igitur foo teftimonio. Cui enim de fe dicenti cre^
■'ffc*  thc  * poteftf Sed.propheta^ teftimonio;qui omnia qua: fecit ac paflusefftmulto antece

V* ’  cinerunttfidem diuinitatis accapittquod neq? Apoiloniomeq] Apuleio: ncq? cuiq ma/

gorum potuittaut poteft aliquando contingere. Cum igitur talia ignorantia: fax deli,
ramenta fudifletxum uentatem peni tus excidere connixus eflet: aufus eft libros foes
nefarios ac dei hoftes <pAriAHT&o-:id eft ueritatis amatores annotare* O caxu pedus:
o mentem rimeriis (ut aiunt) tenebris atriorem. Difcipulus hie fortafle Anaxagoras
fuittcui niues atramentum foerunt: atque eadem caecitas eft: SC  uero falfitads:&mem
dacio ueritatis nomen imponere* Videlicethomo fubdolus noluit lupum fob ouis
pelle cxlare: ut fallaci titulo poftet irrastire ledorem ♦ Verum efto iufotia hoc: non
malitia feceriV. Q_uam tandem nobis attulifti ueritatem: nib q> aflertor deorum eos
ipfos ad ultimum perdidifti i  Profecutus enim fornrni dei laudes: quern regem;
quern maximum:quern opificem rerum:quern fontembonorum:quemparentem
omnium:quern fadorem:altoremque uiuentium confeflfus es. Ademifti buuuo
regnum: eumq* fomma poteftate depull um:in miniftrorum numerum jedegiftubpj

LIBER. Q_VINTVS

logus ltaq? te tuus arguit ftultitiae:uanitatis:erroris ♦ Aftirmans deos efle 2C  illos tamen
fubiicis: 2i  mancipas ei c!eo:cuius religionem conaris euertere.

Q^uare hoc opus incaeptum fit:& contra quos:& ad quid profit Cap.iiii

I ergo de quibus dixi:cum prasfente me ac dolente facrilegas fuas litteras expli
caflent:& illorum fupcrba impietate ftimulatus:& ueritatis ipfius confcientia
ut ego arbitror CuCcxpi  hoc munus : ut omnibus ingcnii mei uiribus accufato
resiuftiticc refutarem:non utcotra hos fcribere:quipaucis obteripoterant: fed omnes
qui ubiqi idem opens efdiciunnautcftccerunt: uno fimul immpetu pfligartm. Non
dubito enim quin 8C  alii plurimi:& multis in locis: & no modo graccis:fed etiam latrnis
literistmonumentu iniuftidae fux ftruxerunt: quibus fingulis quoniam refpondere no
potcram:fic agcndam mihi hanc caufam putaui: ut etiam priores cum omnibus fins
(eriptis peruerterem:& futuris omnem facultatem fcribendi aut refpondediamputare
praebeant modo aures.Efticiam pfedto ut quicuncp ifta cognouerit:aut fufcipiattquod
ante damnauitraut quod eft proximumtdcridere aliquando defftat, Qjjanq Tertu /
lianus eandem caufam plene pcrorauerit in eo libro cui apologatico nomen efbtamen
quoniam aliudeftaccufantibus refpondere:quod in defenfione:aut negatione fola
pofitum cft:aliud inftitueretquod nos facimus:in quo necefle eft do<ftrinaa totius fubfta
tiam contineritnon defugi hunc labore:ut implerem materiamrquam Cyprianus non
executus eft in ea oratione: qua Demctrianum^ficut ipfe ai'Ooblatrantem atq? obftre/
pentem ueritati redarguere conaturtqua materia no eft ufustut debuit. Non enim fcnV
pturae teftimoniis: quam ille utiq^ uanam: ficftamtComentitiam putabattfed argumetis
SC  ratione fuerat refellendus.Nam cum ageret contra hominem ueritatis ignarumtdila
tis paulifper diuinis fe<ftionibus:formare hu nc a pricipio tanq rudem debuit. Eiq; pau
Iatim lucis principia monftrareme toto lumine abiecfto cafigaret.Nam ficut infans foil
di ac fords cibi capere uim non poteft ob ftomachi teneritudinem: fed liquore lacftis ac
mollitudine ali&donec firmatis uiribus uefci fortiori bus poftit:ita & huic oportebat qa
nondum poterat capere diuina:prius humana tcftimonia ofterri.f. philofophorum 8C
hiftoricosa: ut fuis potiftimu refutaretur audtoribus. Q^uod quia ille non fecittraptus
eximia eruditione diuinarum littera^:ut his folus contentus eflet:quibus fidcs conftat:
accefti deo infpirante ut ego facerem: & fimul ut uiam ceteris ad imitandum pararem
At 6 hortatu noftro dodi homines ac difertihucfe conferre cceperint:& ingenia fiia
uimq; dicendi in hoc ueritatis campo iacftare maluerintteuanituras breui religiones fal
fas:S£ occafuram efle omnem philofophiam nemo dubitauerit: fi fuerit omnibus per/
fuafum mm hanc folam religioncmttum etiam 2t  folam ueram efle fapietiam. Sed eua
gatus fumlongius:quoIebam.

De iuftitia qua non mo phiIofophi:fed et poetasq eos pra:ceflerunt:tantis quaefierut
uiribus.Et quo p uero heri debeat non ftgmento poetico:q. iuftitia terras incolebat re
gnante Saturno:& aurea fuifle fecula.Sed Ioue regnante iuftitiam efle fugata. Ca.V
Vnc reddeda eft de iuftitiappofita difputatio: quae aut ipfa fola e uirtus: aut
n fons eft ipfa uirtutis:quam non mo philofophi quacfierunnfcd poetae quoq^ q

. priores multo fuerut:& ante philofophiae nome p fapientibus habebanf♦ H*
plane intellexerunt abefle hanc rebus humanis: eameg finxerut oflenfam uitiis hoium
ceflifle e terra in cadumq? migrafle:atq; ut doccrent qd fit iufte uiuere.Solet enim pra>
cepta per ambages dare a Saturni temporibus:quae illi uocant aurea: repetunt exepla
iuftitiaemarratqj in quo ftatu fuerit uita humana:dum ilia in terra moraret'’«Q_uod q/

DIVINARVM INSTITVTIONVM

dcm non pro poctica fi&ionetfod pro ucro habendum efhSatumoenim regnante non
dum deorum culribus inftitutismecdum lllagente ad diuinitatis opinionem confccra^
ra dcus utiq? colcbaturJEtideo nonerantneq? diftenfionestneq; inimidtiatncqj bella*
Nonduuerfanos rabies nudaueratenfostutgermanicus Calarin Arateo lcqf carmine
Neccoianguineis fucratdifoordia nota* Immonecalienigenisquidem:neepuliiomni
no giadii qui nudarcntunfucrunt.Q^uis enim prafontc ac urgenteiuftitiataut de tute
la foi cu nemo infidiarcf’taut de pnicie altcnus cogitarct: cu nemo quicq cotupiicercd
M debit tenui coated uiuerc cultumt Cic* in fuo narrattqcFeftproprium nra religiois
Ne fignare qnidem ant partin' limine campum

Faserattin medium quarebant* Qjiippecum deuscommuncm omnibus terramde/
difletut coem degerent uitatnon ut rabida SC  furens auarida fibi omnia uendicarct: nec
ulii dcefiettquod omnibus nafeeretur* Q_uod poetaduftum ficaccipi oportettnon ut
exiftimemus nihil omnino tunc foifle priuatitied more poerico figuratum: ut mtelliga
mus tarn liberalcs fuifle hominestut natas fibi fruges non includerenttnec foil abfoodfi
tis incubarenttfod pauperes ad communionem proprii laboris admitterent,

Flumina iam ladhstiam neeftaris fiumims ibant. Nec mirum cum promptuaria iu>
ftorum benigne paterent omnibustnee auaritia intercipiens beneficia diuina famcm fl
timqj uulgo faccrcttfod omnes azqualitcr abundarenttcu habentes non habentibus Ian
ge copiofe donarent.Sed poftq Saturnus a filio pulfostin Latiumq: delatus ell:

Arma Iouis fugiens:8i regnis exul ademptis. Cum iam populus uel noui regis metu
uel quia (potedeprauatus deum colere defiftenregemq? pro deo habere ccepiiiet t cum
ipfo propemodum paricida exemplo ceteris eftettad uiolandum pietatem:

Deforuit propere terras iuftifiima uirgo. Scd non ut ait Cicero*

Et Iouis in regno caliq? in parte refodit* Q uomo enim poterat in eius regno refidere
aut comorarnqui patrem regno expufittbel/o perfocutus eft: exule toto or be iadauit C
Illemalum uirus ferpendbusaddiditatris:

Pradariq; lupos iuftitJd eft odiumtSi inuidianu&i dolum hominibus lnfcruit: uteent
tanq ferpanes uenenatittam rapaces q lupi* Q_uod quidem uere faaunt hi qui luftos
ac fidcles dco pcrfequunturtdantq? iudicibus lauiendi aduerfus innoxios poteftatem«
Fortafte aliqui d eiufmodi luppiter feccnt ad axpugnandam tollcndamqi iuftidam: SC
idco eflerafle forpentes ac lupos acuiflc traditur.

Turn belli rabies SC  amor fucceftit habendi* Ncq? immerito* Sublata enim del religi
onetboni quoq^ ac mail foientiam perdideruttfic hominibus interciditcommuiiitas uu
tx:SC  direptum eft feedus focietads humana*Tum inter fe manus inferere cceperut: SC
infidiari SC  gloriam fibi ex humano fanguine comparare*

Q^uod cupiditas Tons malorum omnium expuifa iuftitia fuas id eft: iniquiftimasp
mulgauit leges:Si quomodo fob Ioue nature confortes fcruituti lubiecent audax: aua^
ratambidofatfoperba & crudclis impietas hominum: Si aureum expulit feculumtqcF
jfolafacitpuritasucrarcligionis. Ca.vi.

Vorum oium malote fbns cupiditas erat: qua: foilicet ex conteptu uctx  maid
q ftatis erupit.Non tantum enim non participant aids hi qbusaiiqd cfnuebat

fod aliena quoq? rapiebatin pnuatu lucrum trahentes omnia: 8C qux  antea in
ufos hoium finguli laborabanttin paucore domes conferebat,Vtemm cateros feruitio
fobiugarenttin'primis necefiaria uita fobducerc Si colligere cceperut* Eacp firmiter co
clufa foruarciut beneficia edeftia facercnt foa: non propter human; tatem: qua nulla

i , ■

LIBER. QJVINTVS

in ipfis eratifed ut omnia cupiditatis SC  auaritias inftrumenta cotrahcrent: leges etiam
fibi iuftitiae nomine munitas iniquiflimas iniuftiftimafep fanxerunt: quibus rapinas SC
auaritiam fuam contra mm multitudinis tuerentur* Tantum igitur aucftoritate quam
turn uiribustaut operibus:aut auaritia prasualeban Et quoniam nullum in his iuftitix
ueftigium fuittcuius officia fiint humamtas:xquitas:miieriordia:iam fuperbia SC  tumi
da inxqualitate gaudebanualtiorefcp fecxteris hominibus fatellitum comitatu & fh>
ro SC  infigni uefte faciebant.Hinc honores fibi 8C  purpuras & fa fees inuenerunnutfecu
rum gladiorumqj terrore fubnixitquafi iuredominorum perculfis aepauentibus lrn ✓
perarent in hac eonditione humanam uitam rex lie conftituit: qui debellato ac fugato
parents non regnum:fed impiam tyrannidem ui-X hominibus armatis occupauit. Et
aureum lllud iuftumqi fxculum fuftulittcoegitq? homines malos 8C  impios fieruuel ex
hoc ipfo:  q lpfos auertita dco ad 1c adorandum: quod error mfolentifiimx poteftatis
expreflerat.Q^ uis enim non metueret eum quern arma cingebantf que ferric gladio
rum fulgor infuetuscircundabatf Aut qui parceretalienotqui nepatri fuo quidem pe»
perccratf Q_uem uero metueret: qui Titanam robuftam excellentemqt uiribus gente
bello uieerattoccifione deleueratfQ__uid miru fi omnis multitudo infolito metu prefla
in unins adulacionem concefleratf hunc uerebanturthuic honorem maximum defere
bant, Et quoniam mores acuitiaregis imitari genus obfequii iudicatur« Abiecerunt
oes pietatemtne exprobrare regi fcelus uiderentunfi pie uiuerunt ♦ Sic aflidua imita^
tione corruptitdiuinum fas rcliquerunt:8C paulatim malcuiuendi confuetudo mos fa ✓
<ftus eft.Nec iam quicq ex antecedentis fxculi pio atq optimo ftatu mafinled explofa
iufh'tia ueritatem fecum trahens reliquit hominibus erroremtignorantiam: cxcitatem
Imprudentcs igitur poetx:qui earn ad cxlum confugifte cecineruttid eft Iouis regium
Si euim feculo quod uocant aureumauftitiain terra fuitta Icue utiq pulfa efttqui au
reum fxculum comutauit, Sxculi autem commutatio SC  expulfio iuftitix nihilaliud
ut dixi: q defertio diuinx religionis putanda eft: qux fbla effici t: ut homo hominem
carum habeat«Eumque fibi fraternitatis uinculo feiat efle Coftricftumifiquidem pater
idem SC  deus eft omni bus: ut dei patris communis beneficia cum his qui non habent:
partiatunnulli noceat: nullum prematmon fores claudat hofpiti: non aurem precanti
fed fit largus: beneficus: liberalis: quas regias efle laudes Tullius exiftimauit* Hxc eft
profccto luftitia 8Choc aureum fxculum: quod Ioue regante primum corruptutn:
mox SC  ipfo SC  omni eius progenie confecrata: deorumq multorum cultu fufexpto fue
ratomnefublatum,

DeaduentuChrifti aureum fxculum reftituentis in electisa’d eft ueram reformats
religionerru Et q uirtus innotefcat: SC  probatur exercitio uitiorum:ut liquidum fit qua
re deus mala efle permiferit. Cap.vii.

Ed deus ut parens mdulgentiflimustappropinquante ultimo tempore nu/
f cium mifit: qui uetus iliud fxculum fugatamq iuftitiam reduceret:ne hu

manum genus maximis: SC  perpetuis agitaretur erroribus • Rediit ergo
fpecies illius aurei temporis: SC  reddita quidem terras: fed aflignata paucis
iuftitia eft: qux nihil aliud eft:q dei unici fbla pia SC  religiofa cultura. Seel moueat for
tafle aliquem t  cur fi hate fit iuftitia: non omni humano generi fit datamec in earn mul
titudo uniuerfa confenferit magnx hoc difputationis efttcur a deo cum iuftitiam terrx
daret non fit retenta diuerfitas: quod SC  aliodoco declaraui: SC  ubicunq opportune in
dident explicabif’.Nunc defignare id breuiflime fatis eft tuirtutem aut cerni ndpofte:

^,5 no rn  imvC
iAyjm a

DIVINARVM INSTITVTIONVM

nifi habcat uitia contra riataut non efle perfedam nifl excrccatur aducifis. 'Hanc cnim
deus bonorum SC  malorum uoluit efle diftatiam:ut qualitatem boni ex malo (ciamus«
Item mali cx bonomcc alterius ratio mtelligi fubiato altero poteft. Deus ergo no exclu/
fit malumtut ratio uirtutis conflarc polTct.Q^ uomo enim patientia uim fuam nomeqj
retinerct:fi nihil diet quod pati cogeremur f Q^uomodo laudem mcrercd deuota deo
fuo fides:nili effet aliquis qui a deo uellet auerterefNam SC  ideo potiorcs efle miuftos p
> inibt:utcogeread malum poilcntndco pluresrut uirtus diet prcciola cp  rara e. Q^uod
quidem iplum Qjlintilianus cgrcgie ac brcuiter oCtcndkin  capite obuoluto.Na qua:
>? inquit uirtus diet innoccntiatnili laudem raritas dedifletf Vcrum quia natura fic com
paratum eft:ut odium:cupiditas:ira:in id quod incubuerinnagant cxcos: fupra homi/
nem uidc£ culpa uacarc.Alieqn fi natura pares omnibus died us dedidet:  pietas nihil
erat.Hoc q uep  fitrdoccat neceilitas ipla ration is.Si enim uirtus eft malis ac uitiis  forti
ter repugnaretapparet fine malo ac uitio nullam die uirtutem: quam deus ut abfoluta
perfedamq? redderctrrctinuit id quod erat ei contrariumrcum quo depugnarc poller.
Agitata enim malis quaticntibusiftabilitatem capit:& quanto frequenter impel lit:tan
to firmitcr roboraf.Hxc nimirum caufa effeciuut quis 1st hominibus mifla luflitia: ta/
men aureum non die dicat :quia malum non fiiftulimit rctineret diuerfitatcmiqua: fiu
cramentum diuinx religionis continet fola.

Q uarc iuflitia qua: improbatio eft non uidealf ab hominibus. Et q homo dci tern/
plum eftmon au^ nec lapides ♦ fct q deus uirtutibus colendus eftmon corruptibilibus
donisJEt q> omnia mala ex eo proueniut:q plures dii colunt: quia fi unns folus uere co
lerctunomnes iura fraternitatis agnofccrent 8i  exercerent. Cap.viii.

Vi ergo putant iuflurn die neminemiante oculos habet iuftitiam:(edcam no
lunt cernere. Q^uid eft enim q ilia uel in carminibus uel in omni fermone de
fcribanticonquerentes cius ablentiam cum fit facillimum bonos die fi uel inti'
Q^uid nobs inanem iuftitiam dcpigitis:& optatis cadcre de cado tanq in aliquo fimu/
lacro figuratadEcce in cofpcdu ueftro eft: fufcipite (fi poteftis>amq 3  in dcmicilio ue
ftri pedoris conftituitc. Nec difficile nec alienu a temponbus exiftimetis.Eftcte xqui
ac boni:& fcque( uos fua fpote iuftitia:quam quxntis. Dcponite oem mala cogitation
nem de cordibus ueftris:& ftatim ueb s iilud tempus aurcu reuertef: qd ;  alitc r confcq
lion poteftis:q fi uerum deum colere cceperitis. Vos autem manente cultu dcorumnu/
ftitiam defideratis in terra:quod fieri nullo pado poteftifed ne turn quidem potuincu
putatis:qa nondu natis diis iftis:quos ipie colitismecefle eft unius dei cultu fuiffe p ter/
ram:cuius templu eftmon lapides aut Iutum:fcd ho ipfe q figuram dei geftat, Q^uod
tcmplu non auro SC  gemma^ donis corruptibilibus: fed xternis uirtutum muneribus
ornatur.Difciteigitur(fiquiduobis reliqux mentis eft) homines ideo males di  iniu /
ftos efle: quia dii colunturt& ideo mala omnia rebus humanis quottidie ingrauefeere
quia deus huius rnundi effedor:& gubernator derelidus eft: quia fufcxptx funt cotra
q fas di  impix religioes.Poftremo qa ne coli quide uel a paucis dcu finitis.Q uod fi fb
lus deus coleret?mo eftent diftenfioes 8i  belia:cu feiret holes fe unius dei filios ee:ideoq$
diuinx ncccftitudinis (aero Si  inuiolabili uinculo copulatis nullx fierent infdix: cu lei
rent cuiufmodi pcenas deus aia^ interfedoribus prxparet:q cladeftina ftelera& ipfas
etia cogitationes peruidetmoneflent fraudes neq rapinxrfi deo prxcipietedidiciiknt
SC  fuo SC  paruo efle contcntimt fragilibus SC  caducis iblida SC  aeterna pr after rcnt.Nod

LIBER. QVINTVS

f entadulteria: SC  mulierum proftitutiocs:&: fupra: fi efiet notum omnibus damnari a
deo. Q_uicquid appetitur ultra generandi cupiditateiruNecfoeminam neceffitas coge
ret pudorem fiium profanare:ut uidum fibi oblcccnifiimu quarratrcum SC  mares libidi
nem contemnerent:& habendum pia SC  religiofa collatio:non habcnnbus fubuenint.
Non eflcnt igit (ut dixit)hatcomnia in terns mala:fi ab hommibusin lege dci coniura
returtfi ab uniuerfis fierenttqua: unus nofter populus operatur :q beatus efict: quamq;
aureus humanarum rerum flatus fi per totum orbem manfuetudo SC  pietas SC  pax:& in
nocentiat SC arqmtas :SC temperantia:&fidesmoraretunDenicpadregendos homines:
non opus efiet tarn mulns SC  tarn uariis legibustcum ad perfedam innocenriam dei lex
una fiiffi'ceretmeq? carceribustneq? gladiis prxfidiumrnecp terrorepcenarum :cum pra: ;
ceptorum cadeftiu falubritas humanispectoribusinfuiatultro ad luftitiae opera homi*
nes erudieret.Nunc autem mali homines Hint ignorantiar redi ac boni quod quide Cu -
cero uidir* Dilputas enim de legibus:ficut una inquit eademq? natura mudus omnibus
partibus inter fir congruentibus cohnrrettac nititurrfic omncs homines inter fe natura co
fiifi prauitate diffentiuntmec fe intelligunt confanguineos SC  fubiedos omnen fub una
eandemq; tutelam:quod fi teneretundeorum profedo uita homines uiuerentdVniueiv
fa igitur mala quibus humanum genus feipfum inuicem confirit:iniuftus atq; impius
deorum culms induxit,Nec enim poterant retinere pietatem: qui coinmunem orrirnu
patrem deum tanq prodigi ac rebelles liberi abnegaflent*

Qjiod iniqui luftitiam qua fibi abefife fentiunt omnibus abefle putant:& in eos qui
initiorcs SC  innocentifiimi funttatrocius fieuiunt id eft in feruos Chriftnmenfuram pa^
trum implentesrqui caput omnium iuftorum Chriftum occideruntieo q> difiimilxtudo
uita: criminofe fitiat fanguinem innocentium. Capax*

On nunq tamen fentiunt fe malos eOe:SC ucte^r ficculorum ftatum laudant: 8 £
n de moribus fins meritifip coniedant abefle iulti tiamtquam obuerfantem ocu

lis fin's non tantu non fufcipiunt nec agnofcunt: uey.  etiam uiolenter oderunt:
SC  profequunt'’ :SC  exterminate contcndut * Fingamus hanc ite^ non efte iuftitiamtqua
nos fequimunquomo fi ilia uenentrquam ueram putantjeam rccipienttq laniant SC  oc
cidunt eostquos SC  ipfi fatenb imitatores efie iufto^tquia bona opcrentf SC  i ufta: cum
fi tautumodo malos occiderenttdigni eent ad quos iuftitia no ueniretrcui nulla fuit alia
caufa linquendi terratq humani cruoris eftufio« Q^uantomagis cu pios interficiat:&
ipfos iu ftitia: fedatores £  hoftibus ducantrimo uero plus q hoftibusrqbus utiqi cu aias
eorum SC  opes SC  libcros ferro SC  igni appetantttame parcitf uidis:& eft locus inter ar^
ma clernentiarAut fi adeo faeuiri placuittnihil plus in eos fittqut occidanbtuel in ferui
tutem adducanb«Hoc uero inenarrabile eft: quod fit aduerfus eos q malefacere nefci/
unt.Et nulli hocentiores habcntftq qui funt ex omnibus innocentes. Audent igit? homi
nes improbiflimi iuftitia: facere mentionem: qui feras immamtate uincunt: qui placfi
diffimum dei gregem uaftant: ceu lupi rapaces atra in nebula: quos improba uentris
Exegit ca’cos rabies* Verum hos non uentrisrfed cordis rabies efferauit.Necatra in ne<
bularfed aperta pracdatione crafiantunnec eos unquam confiientia fielerum reuocat:
ne (andum ac pium nomen iuftitia ore 1II0 uiolenttqui cruore innocentium tanquam
ridus beftiarum madent*Huius tantiSC tarn ptinacis odii quam potiftimu cam efie di
camus C  Vtrum ne ueritas odium parit^ut aitpoeta^quafi diuino Ipiritu inftrudus i
An erubefiunt coram iuftis SC  bonis efie nequam:an potius utrunqj (  Nam& ueritas
ideo Temper inuifa eft:q> is qui peccatiuuk habere liberum peccadi locum: nec aliter fe

DIVINARVM INSTIIVTIONVM

putat malefadorem uoluptate fecurius pcrfrui poftc: quafi nemo fltcui delida nopfa
tcant.Ergo tanq fcelcru SC  malitite fua: teftes extirpare funditus nituniur&tollcretgra
nefq; fibi putantiianq uiria eorum coarguatur.Curenim fintaliqui intempeftiue boni
qui eorruptis moribus publicis conuitium bene usuendo faciant C  Cur non omnes fine
aque ma}i:rapaces:impudici:adulteri:periuri:cupidi:fraudulentif'quin potiusaufera
tunquibus coram male uiuere pudet:qui peccannum fontem etfi nouerbis quia races
tamcn ipfo genere uita: diftj mill feriunt SC  uerberant • Caftigare enim uidetur quicucp
diftentit.Ncc eft magnopere mirandum fi aduerfus homines ifta flunt: cum aduerfus
ipfum deumpropter eandern caufam infurrcxcritetiapopulus in ipeconftiturus:nec
del neiciusrfequiturqj iuftos eadem ncceftitastqua: ipfum mftitix  uiolauitaudorcm.
Vexant ergo SC  exquifids pcenarum gcneribus excruciant: parumq? habent interfere
re quos oderuntmifi ctiam crudclitas corponbus iIJudat« Siqui autem doloris ucl mcr
tis meturuel faapte perfidia cadefte facrametum deferuerint: SC  ad funefta facrificia co
ienferintteos Jaudant:& honoribus macftant:ut eorum excmplo carteros illiriat ♦ Q_  ui
autem magni exiftimauerint fidem: cultorefq? fe dei non abnegauerintnn eos uero to/
tis carnificin^ fua: uiribus ueluti fanguinem fitianttincumbunt: SC  defperatos uocant:
quia corpori fuo minime parcuntrquia quicq defperatius effe poftit q torquerc ac dila^
niare eutmquem (cias innocetem.Adeo uero nec pudor ullus apud eos fupereft: a qui/
bus abeft omnis humanitastSC detorquent in homines iuftos conuitia fibi congruetia .
Jmpios enim uocantn'pfi feiheet ipii SC  ab humano fanguine abhorrentes: cu fi SC  adus
fuos confiderent:8£ illorum quos tanq impios dananttiam intelligant q mendaces fint:
SC  his omnibus qua: aduerfus bonos aut dicunnaut faciunt digniorcs.Non enim dc no
ftro fed de illorum numero temper exiftunt:qui uias obfideantarmatirmaria prxdent:
uel fi palam craftari non licuinuencna clam temperenttqui uxores necent:ut dotes ears
lucrentunaut mantes ut adukens nubat;qui natos ex fepueros autftrangulenaut ft n i
mium pii fucrint:exponant:qui libidines incadlas neca filia: neca forore: neca matre;
nec a faccrdotc contineanttqui aduerfus dues fuos patriamq; coniurent:qui neep culle/
urn rimeanttqui deniqj facrilegia comittant:& dcorum(quos colunOrempIadifpoliet:
SC ut qua: Ieuia funt atq? inu fitata dicamus:qui hatreditates captentt-teftamenta fuppo,
nantduftos hanedes uel auferant:uel excludatrquicorpora fua libidinibusproftituar:
qui demq] immemores q> nati funt: cum feeminjs patientia certent: qui fandiflimam
quoq? corporis ui partem contra fas omnepolluat SC  prophanent: qui uirilia fua ferro
metant:& quod eft teeleratius ut fine rcligionis antiftites: qui nec uitaequidem fua: par
canttfed extinguendas publice animas uendant:qui fi ludices fcdcanttaut immeritesp
dant mcrcede corrupmaut noxios impune dimittanttqui cadum quocp ipfum uenefici
is appctanntanq eorum malitia terra non capiat. Haac inq SC  his plura fcelera uti’cp ab
his f iunttqui dcos colunt,Q_uis inter ha:c tot SC  tanta mftitix locus eftfEt ego de muh
tis pauca coHcgftnon ut argueremited ut oftenderem. Q_ui uolet teire omniatScneca:
libros in manu fumanqui mo^ uitiorumq? publicorum SC  deferiptor ueriftimus:& ao
cufator acerrimus fuitoed SC  Lucillius tenebrofam ifta uitam circunfcripte breuiterq?
depinxit his uerfibus:

N unc uero a mane ad nodem fefto atqj profedo.

Totus idem pariterq^ diestpopulufcptpatrefcp
Iadarcrindc foro fe omnes dedere SC  arti.

Verba daretut caute poflint pugnarcldolofe.

LIBER QJVINTVS
Blanditia certare bonum fimulare uirum (er

Infidias facerctut ti hoiks lint omnibus omnes ♦ Noftro autem populo quid horu po
teftobicitcuius omnis religio ell line Icelere ac fine macula uiueref Cum igitur uideat
leac fuos ea quae diximus gereretnoftros autem nihil aliud operari mil aequum 6cbo/
nunupoteranCliquid lapereQex hoc imelligere:& lllos qui bonum faciuntipios efle:8C
le impios qui nefanda conmittunt.Neq emm fieri potcft: ut qui in omnibus uitte luae
adhbus non crranttin ipla lumma errent.Hoc eft in religione qua: reru omniu m caput
eft Jmpictas enim fufcaepta in eo quod eft fummu bonumiper camera umuerla freque>
tatuneoq? fieri non poteftiut ipfi qui errant in omni uitamon dC  in religione fallantur:
quomam pietas in 1 urn mo regulam tenensttcnorem fuum leruat S£  in cacteris. Ita lit in
utraq? parti de conditione rerum qua: gerunturiqualis lit lumma ipla nolcatur.

De impia iniquorum qui deum nelciunt pietate.Et quid dC  ubi lit uera pietasrquara
deorum cultores afieq nequeunt propter lubicttas caulas* Ca.x,

Pereprecium eft cognolcere illoru impietatem: ut ex his quae clementer ac pie
o faciunt jpoftintintelligi qualia lint qua: ab his centra iurapietatisgerunc. At

ne quern uidear inclemeter incefleretaliquam mihi perlonam poeticam luma
quae fit uel maximum pietatis exemplum.Apud Maronem rex ille:

Q_uoiuftioralter

Nec pietate fuitmccbello maior 5t  armis. Qgui nobis documenta iuftitiae protulit*

V inxerat 8C  poll terga manustquos mitteretumbris

In lerias ca:fo:lparluros fanguine Hamas* Q_uid poteft efte hac pietate clcmentiusiq
mortuiS humanas uictimas imolare:& igne cruore hoium tanq oleo palceref Sed for-'
talle hoc no iplius ui tiu iuenttled poetteiq inligne pietate uin infigni Icelere feedauit •

Ecce plus Aeneas
Sulmonecreatos

Q^uattuor hie iuuenes totidem quos educat Epheus
Viuentes rapit inferiastquos immolet umbris:

Captiuocp rogi perfimdat languine flam mas. Cur ergo dicebat eodem iplo tempo/

re quo uinctos iplos homines ad immolationem mittebatl'Equidem 8C  uiuos concede/
reueliemicum quos uiuos habeat inpoteftatetuicepecudu iuberetoccidi. Sed ha:c(ut
dixOculpa non illius fuittqui litteras tortafle non didiceratjlcd tua qui cum dies erudi
tustignorafti tame quid eflet pierast& iilud lplum quod nefarie: quod deteftabiliter fe
citipictatis efle officium credidifthuideiicet ob hoc unum pius uocatur: quia patre di/
lexlr,Q_uid q bonus Aeneas haud afpernanda precantcs trucidauitf Adiuratus enim
per eunde patrem-.SC fpcm furgentis Iulnnequaq pepercit funis accenlus & ira.Q_ uilq
ne igitur putet hue aliquid uirtutis habuille:qui 8C  furore tanq ftipula exarlerit:& ma^
mum paths per quern rogabatur oblitustiram frenare no quiueritf Nullo igitur modo
piusiqui non tantum non repugnantcstled ctiam precantes interemit.Dicet hie alsquif
Q_u^ igitunaut ubiiaut qualisnftpietas^Nrmtmmuapudeosquibellanelciunt: q.co/ .

cordiam cum omni ui leruanti qm am set frmt-rmm ip ti-nirk-qm omnes homines p fra
tribus diligunttqui cohibere iram fciunaomnemqj animluxarenut-anquilla modera/
tione lamire.Qguanta igitur caligotquanta tenebrarum 8C  errorum nubes hominu pc/
ftora obduxitiqui cum le maximepios putantitam maxime hunt impii* Q^uantoeni
religiofius terrenis lifts limulacns feruiunt: tanto magis Icelerati aduerlum nomen dL
wimtatis uerae exiftunt* Itacp pro merito impietatis fuae grauionbus malts fepe uexari/

DIVINARVM INSTITVTIONVM

turjquorum caufam quia nefciuntfortuna: culpa omnis afcribif’* 8C  locum inuenit Epi
curi philofophia nihil ad deos pertinere cenfetismec gratia eos tangimecira moueri:qa
£C  conremptores eorum fiepe uideant bonos:& cultores faepe miferos. Q_uod eo fi'trqa
cum religiof uideantur SC  natura bonimihil tale creduntur mereri: quale Tape patium
tur.Confolantur fe tamen accufatione fortunstnec confentiut:q? fi eflet ullaxultori bus
fiiis nuncj nocerct.Merito igitur huiufmodi pietatcm pcena cofequitun SC  offenfa diui/
nitat'is fcelcre hominu praue religioforutmgraui eos infortunio ma&at. Q-uilicedan
dismoribusuiuant  in fumma fide atqdnnocentia:tameiiqma deos colunt.-quorum ri
tus iinpios ac prophanos dens uerus odio habetta iuftitia SC  a numine uenepietatis alie
ni funt:Nec eft difficile docerc cur dcorum cultores boni SC  iufti eftc non poftmt.Q^ uo
modo enim fanguine abffinebunt qui colunt cruentos deos Martem atq? Belionam C
Q uomodo autparentibus parcenttqui cxpulforem patris fui Iouem:aut natis ex fe in
fanti bustqui colunt Saturnumf' Q^uomodo pudicitiam tucbunt?:qui colunt deam nu
dam SC  adulteram:& quafiapud deos proftitutamf Q_ uomodo fea rapinis 8C  frauds
bus abff incbuntrq Mercurii furta noueruntrdocentis no fraudisefledecipere fed aftu/
uomodo libidines cocrcebunt:qui Ioucm:HercuIem:Apollinem: csterofq] ue
ncrantunquorum adultcria SC  ftupra in mares SC  foeminas non tantu dodis nota funt:
fed exprimunt'etiam m theatris atq: cantanttut fint omnibus notioraC'Poftunt ne inter
bare iufti efie hominestqui etiam fi natura fint boni: ab ipfis tamen diis erudianf ad iu/
ftitiami'Ad placandum enim deum quern colas:his rebus opus eft: quibus ilium gau/
dereac deledari fcias.Sic fit:ut uitam colentiu deuspro qualitatenominis fui for met:
quoniam religiofiffimus eft cultus imitari.

Q uod perfecutores chriftiano^ no modo beftias fuerint: fed ipfis beftiis brutiorcs
SC  truriorcs.Q^uibus SC  quare tormentis martyrcs afficiant. Ca.xi

Is igitur hominibus qui dcorum fiiorum monbus congruunt: quia grauis eft
h SC  acerba iuftitia:eandem impietatem fuam qua in ceteris rebus utuntur: ad/

uerfus iuftos uiolcnter exercent.Nec immerito a prophetis beftia: nominan C
PraxIareitaq:*M.Tullius:Etenim fi nemo eft inquit: qui non mon malit:q conucrti in
aliquam figuram bcftiar:quis mentem hominis habiturus:quato eft miferius in homiV
nis figura animo efie efferato. Mihi quidem tanto uidctunquanto eft pra:ftabiIior ani
mus corpore.Afpcrnand’ itaq; corpora baduaru: quibus funt ipfi brutiorcs: fibiq? adco
placennq? homines fint nati:quorum nihil nifi liniamenta& fummam figuram gerut.
Nam quis Caucafus: qvx  India: qua: Hyrcania tarn imanes: tarn fanguinarias beftias
unq aluitr' Q uoniam ferarum omnium rabies ufqi ad uentris fatictatcm furit:fameqj
fedata conquiefcitJUa eft uera beftiatcuius una iuftione fundit atcr ubiq: cruor. Cru/
delis ubiq: lu<dus:ubiq: pauor:& plurima mortis imago.Nemo huius tsitx bxhx  irn/
manitatem pot pro mento defcnbcreiqua: uno loco rccubans tamen per totum orbem
detibus ferreis fieuit:&: non tantu ar&us hoium diflipat: fed SC  ofta ipfa c6minuit:& in
cineres funditmeqs extet fcpultura: locus:quafi uero id affe<ftent:q deum confront :ut
ad eo y,  fepulchra ueniatur:ac non ut ipfi ad deum perueniant. Q_ua:nam ilia feritas:
qnx  rabies:quaj infania efbluce uiuistterra mortuis denegafief Dico ig€  nihil efie mi
ferius his hoibus:quos miniftros furoris aliennquos fatellites impix  iuflionis neccftitas
aut iuenittaut fecit*Non«n*honor ille auqpiectio dignitatis fuit: fed hois damnatio ad
carnificinamtdci uero ad pocnam fempiterna*Q^ ux  autper totum orbem finguli gefi
ferintienarrare impoftibile eft,Q_uis enim uoluminu numerus capiet tarn infinitaua

LIBER QJVINTVS

MI4IJWII.WIV JJAMUMWU AMAU4^ JML/WL/MI1V V A *HA 1MV 4^UilU rtUUtl iUili iUilUd UUlV^lVjUA'

dam naturali mentis fcritatctnonulli ut placeret:& hoc officio uiam fihi ad altiora mu/
nirent.Alii ad occidendum prxcipitcs cxtiteruttficut unus in Phrygia: qui uniuerfum
populum cum ipio pariter conucnticulo concremauinSed hie quanto fxuior: tato cle
mentior inuenitur Jllud uero peftimum genus efbeui dementias fpecies falfa blanditf: ’
iile ixuiorrille grauior eft carnifextqui neminem ftatuit occidere Jtaq? did non potthu/
iufmodi mdices quanta & q grauia tormcntoip genera cogitauerint: utad eftedtum
poi iti fui peruenirent.Hxc aut non tantum ideo faciunttut gloriari pofimt: nullu fe in
nocentium perctnifte. Nam 8C  lpie audiui aliquos gloriantcs: qa adminiftratio ilia in
hac parte fuerit incruetatied inuidix caufame aut ipfi uincan^ taut 1 II 1  uirtutis lux glo^
riam confequanf’.Itaq; in cogitandis pccnaat genenbus nihil aliud q uieftoriam excogi
tant.Sduntenim certamen illud efte & pugna. Vidi ego in Bythinia prxfidem gaudio
mirabiliter elatumttanq barbarous gentem aliquam iubxgiftet:q> unus qui per bienmV
um magna uirtute reftiterattpoftremo cedere uifus eft.Contendunt igitf ut uincant: QC
exqfitos dolores corporibus imittunttSC nihil aliud euitanttq ut ne tori moriantf.Q_ua
fi uero mors tantum nec beatos faciattac etiam non tormenta quanto fucrint grauiora:
tanto maiorem uirtutis gloria pariant.Uli aut pertinaci ftulritia iubent curam torris di
ligenter adhiberi:ut ad alios cruciatus membra renouent?:8£ paretur nouus fanguis ad
pcenam.Q^uid tarn piumttam bcneficumttam humanum fieri poteft^Non curaftent
tarn (ollicite quos amarent.Hxc eft deo^ difciplina.Ad hxc opera cultores fuos erudi
unt:hxc iacra dcfiderant.Q uin cttam fcelerariffimi homicidx contra pios impia iura
condiderunt.Nam 8C  conftitutioncs (acrilegx:8£ c
iniuftx.Domitius de officio proconfulis libro iept
Iegittut doceret eos q ie cultores dei confs tcrentur.

Q^uomodo ipfi carnifibibus gran iaefti iunt:q diligunt lmmicos’. Et q> expetibilius
eft efte bonum 8C  malum putaruq malum efte 8C  uiden bonum. Ca.xiu

Vid his faciastq ius uocant carniftcinas uctciv tyrannoru: aduerfus innocetes
q rabide feuientiufEt cum fint iniuftitix crudelitariicp doclores: iuftos ce ie ta>

men ac prudentes uideriuolutfcxci SC  hebetestac reip 8£ ueritaris ignari. Adco
ne apud uos perit innocetiatut nc morte quidem fimplici dignam iudiccris. Sed fupra
omnia facinora habeatur nullu m facinus admittere: pedtuiq; purum ab omni (celeris
contagionc prxftarcC'Et quoniam comuniter cum deorumcultoribusloquimurtliceat
per nos bene faccre uobiicum.Hxc eft enim lex noftrathoc opusihxc religio. Si uobis
{apientesuidemunimitamini.Si ftultitcotemnitetaut etiam ridetetfi libet* Vobisenim
ftulritia noftra prodeft.Q_uid latratisfqd afdigitisdNon inuidemus fapicntix ueftrx
Hanc ftulritiam maluimusthac amplech'mur.Hoc nobis credimus expediretut uos du
ligamust SL  in uos ipfos qui odiftis omnia conieramus.Eft apud Ciceronem no abhor>
tens a uero locus in ea difputationctqux habetur a Furio contra Iuftitiam. Q uxro in
quit fi duo finttquorum alter optimus uinxquiftimustlumma iuftitiatfingulari fidetal
ter infigms icelere & audacia.Et fi in eo fit errore ciuitastut bonum ilium uirutmice!cra>
tumtfarinorofiim purer. Contra autem qui fit improbiftimusrexiftimetur efte ftimma
probitate ac fidetproq; hac opinione omnium ciuium bonus ille uir uexetunrapiatur i
rnanus ei deniq? auferand:efifodiantur oculi:damnetur:uinciatur:uraturtexterminetur
tgeauPoftremo lure etiam optimo omnibus miicrrimus efte uidealf. Contra autem ib

i ii

DIVINAR.VM INSTITVTIONVM

le improbus laudet?:colat?:ab oibus diligat? .Omnes ad eum honorestoia impia: omnes
opestoes demqj copias cofcrantf.Vir dern'cp optfmus oium ajftimationetSC digniftimus
omni fortuna iudicet.Q_uis tandem erit tarn demes:q dubitet ut^ feefle malitf Pro,
fcclro quafi diuinaret qua: nobis mala:& quo uentura client^ppter iullitiam: hoc pofu/
it exemplum .Hac enim populus nofter pantur omnia erratium prauitate.Ecce in eo
eft errore ciuitasruel potius orbis ipfe totusmt bonos SC  iuftos uiros tanq malos SC  impi
os pcrlcquaf’:cxcruciet:danet:occidat.Nam q> aitnemine efte tarn demente: q dubitet
utrum le efte malit Jlle qdem ut is q cotra iuftitia difterebat hoc lenlmmalle lapientem
malum efte cum bona adftimationejq bonu cum mala.A nobis aut ablit hare ametiatut
faifum uero anteponamus.An born noftri qualitas expopuli potius pedebiterroribus
q ex cofcientia noftra:& iudicio den Aut aliqua nos fehatas illiciet unq: ut non potius
ueram bomtate cum omni malo:q fallam cum omni piperita tc malimus♦ Sua libi ha^
bcant regna regestfuas diuitias diuites(ut loqtur Plautus^Sua uero prudentia pru den
tes rclinquant nobis ftultitiam noftramtquam uel ex hoc apparct efte lapietiarmqa no
bis maiden t.Quis.n.ftul to inuideatmifi q ipfe lit ftultiftimusf'Uli aute non adeo lunt
ftulti:ut ftultis iuideannlcd ex eo q> accurate:q> follicite  perfequuntur: ftultos non efte
concedunt.Cur enim tarn crudeliter feuiuntinili qa metuunt ne idles inualefccnte iu ✓
ftitia cum diis liiis uaricofis relinquaturfSi ergo cultores dcoiy lapientes limtmos ftuL
ti:qd metuunt ne fapientes illiciantur a ftultis^

Q^uod ex eo patet iuftitia chriftianac religionis:8C ueritas fidei:q> de cultoribus deo
rum crelcit ccclefia:fed de ccclelia nec minis nec tormentis compelli poftint ad cultum
deorumtlicer quidam lacrificafle ex infirmitate Iegantur inuitiiqui tamen poftea p poe
nitentiam in quo Nouatiani confutantunlurrexemnt fortiorcs. £t q^patientia martyr
rum Iblidiftimum eft chriftianx religionis fundameutum. Ca.xiii*

Vm autem noftcr numerus lemper de  deo^ cultoribus augeatur: nunq uero
e ne in ipla quidem plecutione minuati: quoniam pcccare holes SC  inqnan facri

ficio poflunnauerti aut a deo no poftunt. Valet enim ui lua ueritas. Q_uis eft
tarn excorsttamq; caecusiq non uideat qa in utraq? litpte lapietiafSed illi malitia SC  ftu
rore carcantur ne uideantiftultofq; arbritranf efte: q cum habeant in lua poteftate fup
plicia uitareicruciari tamemSC mori malunt cum poftint ex eo iplo peruiderc non efte
ftultitiamtin quam tanta hominum milia per orbem totum una: &pari mente confer
tiunt. Si enim Terming lexus ifirmitate labunt mam interdum ifti muliebrem:& anile
fuperftitioncm uocant:uiri certe lapiunt:li pucri:li adolefcentes improuidi funt per xta
tern: maturi certe ad lenes habent ftabile iudicium. Si una ciuitas delipitxaetcras utiqp
inumerabilcs ftultae efte non poftunuli una prouincia:una natio prouidentia caret:ca>
teras omnes habere intelligetiam re<fti necefte eft.Cum uero ab ortu {oil's ulq ad occa>
lum lex diuina lulaepta Cit:SC  omnes lexusromnis xtas: SC  gens:& regio unis aeparibus
animis deo feruiantteadem lit ubiq^ patientia:idem cotemptus mortis intelligere debue
rant aliquid in ea re efte rationis quod non line caufa uft£ ad mortem delendatur: all ✓
quifundamentiaclbliditatis quod earnreligionem nontantuminiuriis acuexatione
loluat led augeat lemper;& faciat firmiorcm.Nam SC  in hoc quoqj illorum malitia co/
uj'ncitunqui euertifle le fiinditus religionem dei opinantur: li homines inquinauerinc
cu SC  deo latiffacere liceat:& nullus lit tarn malus dci cultor: qum data facilitate  ad pla
candum deum reuertatur SC  quidem deuotione maiori.Peccatienim conlcientia:& me
tuspeenx religionem facit;& lemper multo firmior eft fides quam reponit poenitentia

LIBER QJVINTVS

Si ergo ipfi cum deos arbitrantur fibi iratos: tamen donis:& facrificiisjSC odoribus ph'
care eos credunnquid eft tandem q> deum noftrum tam immitcm: tarn implacabilem
putenttut uideat? is iam chriftianus efle no pofle: qui diis eorum coadlus inuitufip liba
uerit: nifi forte cotaminatos feme! putant animum tranflaturostut fua fponte iam face
re incipiannquod per tormenta fecerut^ uis id offi'ciu libens fubeat quod ab iniuria
caspitf Q_uis cum uideat lateru fiiorum cicatrices: no magis oderit deos propter quos
jeterna pcenarum nifignia: 6C  impreflas uifceribus fin’s notas geftetu'ta fit ut data diut*
tiitus pace: 6C qui fuerunt uniuerfi redeant:& alius propter miraculum uirtutis nouus
populus accedauNam cum uideat uulgus dilacerari homines uariis tormentorum ge/
neribus:& inter fatigatos carnifices inuidiam tenere patientiam exiftimant id quod res
eft: nec confenfum tam multo^mec perfeueratiam morientium uanam efle:nec ipfam
patientia fine deo cruciatus tantos pofle fuperare:latrones:& robufti corporis uiri eiufi
modi lacerationes perferre nequcunt:exclamant:& gemitus edunt.Vincuntur.n.dolo
re:quia deeft lllis infpirata patientia»Noftri autem^ut de urn's taccam)pueri 8C  mulier
cula: tortores fuos tacite uincu t:& expnmerc lllis gemitu nec ignis poteft.Eant romani
SC  Mutio glorientur:& Rcgulo, uorum alter necadum fe hoftibus tradidit:q. capti

uum puduituiucreAlter ab hoftibus deprehenfus cum uideretfe mortem uitare »on
pofletmanum foco iecittut pro facinore (uo fatis faceret hoftitque uoluit occidere: eaq?
pcena ueniam quam no meruerat accaepit.Ecce lexus fcemineustSC fragilis setas dilace/
rari fe toto corpore uriq; pcrpetitur non neceflitate: quia licet uitare:fi uelinttled uolun
tate quia confidunt in deo, De uera uirtute chriftiano^ qui in culmri

ne patientia: conftitutitphilofbphos laudatores patientia antecedunt uirtute patiendi,
Etq> uanum: SC  ftultum eft imaginatamterramcp ut deum colere, Cap.xiiii.

Ed hec eft uera uirtus:quam philofbphi quoq? gloriabundi non re: fed uerbis
f inambus iaclant diflerentes nihil efle tam congruens fieri fapientes grauitati
atq? conftantiatq nullis terroribus de fententfa Sippofito pofle depelli:fed tan
ti ee cruciari 8C  moritne fidepdat:ne ab officio difcedattne metu mortis aut dolore acer
bo fubadtus aliqd faciat iniuftu:nifi forte delirare illis uidet? Flaccus in lyricistcu diciu
Iuftum SC  tenacem propofiti uirum

Non ciut'um ardor praua lubentium: Non uultus inftantis tyranni mente

Q^uatit folida.Q^uo nihil uerius did pot:fi  hoc ad eos referral?:q nullos cruciatus: nul
Iam morte rcculant: ne a fide iuftitiaqp declinent:q no tyrannicas iuflioes: no prarfidiu
gladios tremunt:quo minus uera 8C  fbh'dam libertate conftanti mete defendant:quaz in
hoc folo tuenda fapientia eft.Quis.mtam infoIes:tam elatus: q metuetoculos in cadu
tolIere:qimponat mihi neceflitate uel coledi quod nolim: uel quod uelimnon coledu
Q_uid nobis ia ulterius rclinquit? :fi et hoc qd'uoluntate fieri oportet: libido extorquet
aliena^'Nemo iftud eff iciet:fiqd nobis ad cotemnenda mortem doloremcp uirtutis eft.
Q^uaconftantia G tenemustcur ftulti iudicamurtfacientes ea qua: philolophi laudato
Recfte igit? Seneca incongruentia hoibus obtecftas ait:Suma uirtus illis uidei? magnus
aius.Et idem:Eum q contenit mortetp furiofo henttquod eft uticp fumma; pucrfitatis,
Sed hi uana^ religionu cultores eadem ftultitia id obiiciut: qa ueru deum non intelli,
gunttquos Sibylla Ery thraa KacpdvStKCXi och6htouS‘ uocattfurdos fcilicet SC  excordes
q nec audiant diuina:nec fentiat JSed terra digitis fin's imaginata metuat SC  adorent: q?
nec ca fit in eostq fapietes fut ftultos putettmagna ro eftmec eni fruftra fallunt’’. Q_uae
nobis diligenter eft explicandatut errores fuos tandem(fi fieri poteft>gnofcant,

I Hi

D1V1NARVW INSHIVIICNVM

Q uarc fapietes habenfi p fluids: SC  quo in duabus pracipue uirtutibusjpietate.f,
SC  zeqtate iuditia coflet:& qd pietas fecundum Trifinegiflu:& quid arqtas fecundu Q*
cerone:quaw natura adcq potuerutRomanimel grxcv.nec  aliq nifi chrifliani. C.xv.
Vflitia fuapte natut a fpecie quandam iuditia: heuqd'ego SC  diuinis 8C  huma
i ni s teflimoiis cofirmare podum.Sed nihil for tade apud iftos agemus:nifi cos

de fuis doceamus audoribus no pode iuftu quenq ede quod eft coniundum
cum ucra iapientiamifi idem ftultus ede uideat. Carneades academics fedje philofR
phus:cuius i dideredo qua: uis fucrmqua: eloquetia:qcPacume:q nefcitex pradicatioe
Ciceroni's mtelliget aut Lucillii :apud que dideres Neptunus derediffidlUma  oftedit
no pode i d explicaremec fi Carneade ipfum Orcus remittatJs cu legatus ab Athenien
fibus Roma midus eet:difputauit de iuditia copiofe:audiete Galba SC  Catone cenfbrd
busrmaximis tucoratoribus.Sed diiputatione fuam podridie cotraria dilputatoe fuR
uertit:& iuditia quam pridie laudaueranfuftulit non quadaphilofophi grauitatetcu*
ius prudetia firma SC  dabilis debet ede fentetia*Sed quafi oratorio exercitus crenere in
utranq: ptem dideredi.Q uod tile faciebattut alios quodlibet aderetes podetrefutare
Earn diiputatione qua iuditia fubuertit'’ apud Ciccrone*L«Furius recordat credo:quo
niam de rep*diderebat:ut defenfione laudationecp iduceret: fine qua putabat regi non
pode remp. Carneades aut ut Aridotele refelleret ac Platone iudidae patronos prima
ilia dilputatoe collegit ea oiatqucep iuditia dicebantf: ut podet ilia ficut fecit euertere *
Erann.facillimu iuditia radices non hentem labefadare: ut diceret anhelante Iabora^
re:qa cum nulla in terra fuittut qefedet aut qualis a philofophis diceret.Atq; utina tot
ac tales uirnqtum eIoquetiae:qntum aittantum et fcictix  ad implenda defenfione fum
mx  uirtutis huidenttcuius origo in religioerro in seqtateed.Sed hi q primam ilia ptem
nefcicrunne fecurjda qdem tenere potuerunt. Volo aut prius circunfcripte ac breuiter
qd fit odenderejut inteiligaf phiJofophos ignoradc iuditia; ne id quod minime noue*
rant rpotuide defendere Judftia quis oes fimul uirtutes ampledatur: tamen dux  funt
oium principalcstquae ab ilia diuelli feparariq; no podunttpietas SC  aqtas. Nam fides:
teperantia:;pbitas:innocetfa:integritas:& cetera: huiufmoi uel natura: uel indituris pa
rentum podunt inede ii fde hoibustq iuditia neiciuntrficuti iemp fuerut. Nam Roma.-
ni uetcrestq iuditia gloriari fo!ebant:his utiq; uirtutibus gloriabanf; qusefut dixi)pfi
cifci a iudi tia podunt:& ipfb fonte fccernu Pietas uero SC  aqtas uenx lunt eius« His.n.
duobus fontibus condat tota iuditia.Sed caput eius SC  origo in illo primo edn'n fecun/
do uis omnis ac ratio. Pietas aut nihil aliud ed q dei notio:ficut Trifmegiftus ueridi'me
diffiniuitfut alio loco diximus;Si ergo pietas ed cognofcere deutcuius cognitiois firnv
ma ed:ut eum colasugnorat utfq: iuditia:qui religionem dei non tenet.Q_uomo.n.po
ted ip/am node:q unde oriaf ignoratf Plato qdem multa de uno deo locutus ed: a quo
a it conditutum ede mundu-Sed nihil de religionetlomniauerat enim deu: non cogno
uerat.Q uod fi iuditia defenfione uel ipie uel qlibet alius implere noluiflet: in pnmis
religiones deopc euertere debuit:qa cotraria: iunt pietari. Q_uod qdem Socratesfquia
fa cere tentauitin carcere coniedus ed: ut iam tunc apparerct qd edet futu^ his homi
nibustqui iuditia uera defcnderc:deoq: fingulan (eruire ccepident. Altera igit iuditia:
pars ed a:qtas:cequitate no dico utiq: bene iudicadirqcf SC  ipfum laudabile i hole iudo.
Sed fc cum ceteris coasqtianddqua Cicero ^qualitate uocat.Deufin.q hoies generat SC
infpirat:oes a’quos.i.pares ede uoluit.Eandem conditione uiuedi oibus pofuit: omnes
ad fapientia genuinoibus imortalitate fpopondit. Ncmom^t beneficits dus ca:lcdibus

■ LIBER. Q^VINIVS

egregatfdNSam ficut oibus um'cu foum lume aqualiter diuidittemitdt oibus fontesiuL
dumfummmiftratrqetein fomni dulciftima tribuinfic oibus aquitate uirtuteq? largit;
nemo apud cum ieruus eftmemo clominus*Si«n«cundis idem pater eft: aequo iure oes \
fiberi fumus.Nemo deo paup cfnni.fi qui iuftida indiget: nemo diuesmifiq uirtutibus j
plcnusmemo deniqj egregiusmifi q bonus SC innoces fuerit: nemo clariftimus: nifi qui )
opa mifericordia largiter feccrfonemo pfedifTimus:nifi q oes gradus uirtutis impleue
rit.Qjiare neq; R.omannneq; graci iuftida tenere potueruttqa di (pares multis gradf
bus holes huerunta pauperibas ad diuitestab humilibus ad potentes:a pnuatis deniq?
ufip ad reoum fublimiffimas poteftatcs* Vbi enim non font uniuerfi pares: aquitas no
cft:5£ excfudit inaqualitas ipfa iuftitiamtcuius uis omnis in eo eftrut pares faciat eos:q
ad huius uitaconditionem pari forte ucnerunt* De aqtate chriftiano^:qua phi-'

lofophi non hentes nec inuenire nec defendere potuerunt* Ca«xvi«

Vobus igit iliis iuftitia fontibus imutatistomnis uirtus SC  ois ueritas tollit: 8C
d ipfa iuftitia remigat in caluJdeo no eft illud bonu a philofophis reptum:qui'a

ignorabat uel ude oriret :uel qd cfficerettqd’ nullisaliis praterq noftro popu/
lo reuelatu efLDicet afiqstNone font apud uos alii paupestalii diuites:alii forui: alii do
minifiNone aliqd inter fingulos itereftfi NihihNec alia ca eft cur nobis inuice fratt^ fa
dum nome imptiamusmifi qa pares efte n5 credimus.Na cum oia humana non corpe
fed fpiritu medamur :taetfi corpo^ fit diuerfa coditiomobis tame ferui no font: fed eos
£&  hemus:8C dicimus fpiritu f ratr es:rcl ig oe cofeni os.Diuiti a quoq: no faciutinfignes:
nifi quos poftunt bonis opibus facere cfariorcs.Diuites funtmmo q diuitias bent: fed q
iituntfillis ad opa iuftitia:: Et q paupes uident :eo tame diuites fontiqa SC  egent SC cocu
pifcuntnihil.Cum lgitScIibcri £ruis:8C diuites paupibus: humilitateanimi pauperes
fumufiapud de u tamen uirtutedifoernimur.Tanto qfq; foblimior efbqto iuftior.Si»n.
iuftitia eft pare fc  et minoribus facere:q hoc ipfopracelladq, fo inforionbuscoaquauit
tame fi no tantu quafiparerfod et quafi minore fegefierirtunq? multo altiore dignitatis
gradu deo iudice cofoquet dMam pfedo in uita fingulari fiquonia breuia SC  caduca iut
olafiSC praferunt fo alteris hoics:SC de digm'tate cotendunttquo nihil feediusmihil arro^
gatius:nihil a fapietis rone femotius*R.cbus*n.caIeftibus cotraria font ifta uniuerfa ter
rena.Sicur,n.fapietia hoium fnmma ftultida eft apd'dcu:Stultma(ut docuififomma fa
pientiaefhfic deo humilis SCabiedus efibq foerit cofpicuus SC  foblsmis in terra* Naut
taceam q> hac prafentia terra bona:qbus magnus honor tribuitRuirturi cotraria font:
SC  uigore mentis eneruatrqua tande pot firma efle nobilitas:qua opcstqua potetia: cu
pomt deus reges quoqi ipfos inferiores infimis facerefEt ideo cofolens nobis dcustintcr
diuina praceptaaf lud pracipue pofuit.Q^ui fo extollit humiliabif: 8C  q fc humiliat ex
altabitur*Cuius pracepti falubritas docet: q? qui fo apud holes planu fecerit: humileep
prabuerinhic apud deutn pracellens SC  mfignis habeaf ♦ Ncc4?i*falfa eft ilia fontentia:
qua apud Euripide fert in hunc modu.Q^ ua bic mala putanf :hac font in calo bona
Q nomo Carneades SC  iura p utilitate fancitatSd ueram in hoibus iuftitia: nifi forte
fluids collegerit inueniri non poile.Et ciuilis iuftitia fapientiam qdem habeat:fod miu
ftam« Naturalis autem iuftitia fit utiqitfod fapientiam omnino non habcat* Ca«xvii

Xpofoi cam cur philofophi ne inuenire iuftitiamec defendere potucruu Nuc
e redco ad illud qd'intenderfoCarneades ergo quonia erant mfirma: qua a phi

lofbphts difterebanEtfompfit audacia refelleditquia refelli pofle intellexfo Eius difpu/
rationis fomma hac fuitJura fibi hoies pro utilitatcfanxifte fodicct uaria pro modbus:

j

Cl Hi

rf-ec chH-ts
mti tfj

DIVINARVM INSTITVTIONVM

&apud eos pro temporibus fxpe mutatafius aut natule efte nullum.Omnes SC  holes &
ammantes alias ad utilitates fuas natura ducenre ferriqpindc aut nullam efic iuftitiam:
fi fttaliquatlummam cfle ftultitiatquoniam fib/noceretalieniscomodis cofulens.&uv
ferebat bare argumenta oibus populis:q ftorerentimpio:& Romanis quocp ipfistq to-’
tius orbis potirent? dommio:fi mill uelint eftc:hoccft fi aliena reftituant ad casee rede*
undum?& neceftitate ac mileriis iaccndmtum omiftis oibus ad,ppria ueniebat. Bonus
uir inejt fi habcat feruum fugitiuumel domum inlalubrcm ac peftilentemtqua: uitia fo
lus lciat:& idco praricribat ut uendataitrum neprofitebit fugitmum feruum ac peftiie
tern domum 1c uendere:an cadabitemptorefiSi profitebit :bonus qdemjquia no fa.Het*
Sed tamen ftultus iudicab:t;:quia uel paruo uendefcuel omnino non uen acuSi  cadaue
rinerit qdem lapienstquia rei confulct«Scd idem malus: quia fallen Rurfus fi reperiat
a.Iiquem:qui auricalchum feputetuendereicum fitillud aurumraut plumbum cum fit
argentum,Tacebit ne ut id paruo emat:an indicabit ut magnofStul turn plane uidecur
emere malle magno* Vndc inteiligi uolebat 8C  eum g fit iuitus ac bonus ftultum effctdC
cum qui fapiens malum.Et tamen finepcrmciefieri pofTciutfint homines paupertate
cotentiVTranfibitergo ad maicrann quibusnemopoteft fine periculo uirac iufius efte*
Dicebat enim nernpc iufiitia eft hominem non occidcrc:alienum prfus non atringere»
Q uid ergo iufius faciet:fi forte naufragium feccrit:& aliquis imbecillior uinbus tabu
lam cceperittnone ilium a tabula deturbabittut iple confcendatteacp nixus euadatf Cu
maxime fit nullus medio mari teftis.Si lapiens eft faciet. Ipfi enim pereundu eft nifi fe
ccrinSi aut mori maluerinq manus inferri altcmiam non mftus eftilcd ftultus efttq ui
tx Cux  non parcattdu m parcit alien#-Item fi acie fuorum fula hoftes inlequi cceperint
SC  iufius file nadftis fucrit aliquem 1 auciu equo infidcntcm:ei ne parcet ut iple cccidat
an deiidet ex equo:ut iple polfit ignem effugerc, Q uod fi fecerit  fapienstfed idem  ma
lus. Si no fecerit:iuftus:fed idem ftultus fitncceftceft. Ita ergo iuftitia cum in duas par
tes diuififtetralteram ciuilcm efte dicenstalteram naturalem:utranqj fubuertinq. ilia c/>
uilis lapientia fit quidemnuftitianon finNaturalis aute ilia iuftitia fit quidemjfed non
fit lapientia,Arguta hare plane SC  uchenata lunt:& qu#,M.TulIius non potueritrefslle
rc.Nam cum faciatLadium Furio rcfpondentemtproq; iuftitia dicentc  irrefurata h#c
tanq foueam eft pr#tergrcfius:ut uidcatur idem Ladius non naturalem: qua: in ftuki >-
tix  crimen uencrat.Scd illam ciuilem defendiftc iuftitiam: quam Furius fapientiam q
dem efte concefterat:fed imuftam. Contra Carneadcmrq. ncc ftultus poteft

efte iuftus nec fapiens iniuftus,Et q? innocentibus dC  luftis dcus temper optime confulu
it: SC  ncceftaria prouidet: qua: patent ex dill initione ft ultiti# SC  lapicnti#:& qua: lit av
gitatio hominis SC dcu  Ca*xvni

Vod ad pradentem di(putatior.em ptinebat i  eftendit quo iuftitia fimilitudi ✓
q ncm ftultiti#gerattut appareat non fine caula decipj eos:q putat nr#religiois

hoics ftultos efte:q talia uideant facere::quaha ille^ppofuit.Nunc mams a me
txioi tentiomtoftendam quare iuftitia deus ftultiti# (pecie conuoluta exoculis ho mu
num noluerit auferre.Si prius Furio'rclpondcro:qa pa^ plcne relpodit Ladiusrq profe
dlo licet fapiensfuerit(ut uocaba^"patrocinari tamenuerseiuftitia:nullo mopoterat:
qa caput ipfum fonteq^ iuftita: no tenebat.Nobis facilioreft ipla defefio. Q^uibuscx
Iefti beneficio familiaristac penitus nota iuftitia efbqnq; ilia non noietfed re nouimus*
Nam Plato & Ariftoteles honefta quidem uoluntate iuftitiam delendere cupierunticr
efciftentq; aliquidifi conatus eoru benostfi eloqucntiajfi uirtutem ingenii: diu inarum

LIBER, qVINTVS

quocp rerum dodrina iuuifletJtaqj opus illo^ inane atcp inutile iacuit: nec cuiq homt
num perfuadere potuerunnut eorum praelcriptio uiueret; quia fundametum a carlo di
jciplina ilia non habuittnoftrum opus certius fit necefte efttquod dcus docuir Jlli enim
depmgebant uerbis:& imaginabantur iuftitiamtqua: in colpedu non eratmec prarlen
tibus exemplis confirmarepoterant qua: aflerebant«Refponderi enim poflet aS audie
tibus non pofle ita uiuitficut illi fua dilputatione praelcriberent adeo: ut nulli adhuc ex
titerinttqui id genus uita: iequerentur.Nos autem non uerbis modo:(ed etiam exeplis
ex uero petitis uera eflctqua: a nobis dicuntboftendamus.Senfit igitur Carneades quas
fit natura iuftitiae: nifi parum alte profpexit ftultitiam no efleiquanq intelligere mu
hi  uidear qua mete id fecerit.Non enim uere exiftimauit eum ftultum efietquia iuftus
efttSed cum Caret  non efte:& rationem tame cur ita uideretur non comprehedererc Uo
luit oftcndcrc  latere in abdito ueritatemiut decretum dilciplinae fax  tueret'’: cuius film
ma fentetia efttni hil percipi pofle* V ideamus ergo utrum ne iuftitia fcedus aliquod ha
bere cum ftultitia poffitJuftus inquit fi aut equum (auciotaut tabulam naufragio non
ademerittut lpie animam fui liberettftultus efK Primum omnium nego ullo modo fie^
r i podetut homini qui quidem uere iuftus fitreiufinodt cafiis eueniat: quia iuftus necp
cuiq irafeitur inimicufinec quicq omnino appetit alicnutruCur enim nauigetraut quia
petat exaliena terratcui (ufficitfCur autem belligerettaut le  alienis furoribus milccat:
in cuius animo pax cum hominibus perpetua uerletur C  Scilicet peregnnis mercibus :
aut humano (anguine deledabiturtqui neqt lucrum (ciat appetere: cui fufficit uidus:
8 L  non modo ip(e cardem faceretfed interefle facientibus: ac (pedarc ducat nefas. Sed
omitto iftatquoniam fieri potefbut uel inuitus ad hare (ubeunda cogaif’. Adeo ne iuftb
dam o Furituelpotius o Carneadetcuius ell: ilia omnis ratio tarn inanem t tarn (uperua/
cuamttamq; contemptam deo putastut nihil poflit: nihilqp habeat in fetquod ad cuftcv
diam fui ualeat.^Sed uidelicet quia facramentum hominis ignorattideoq? ad hanc uita
temporalem referunt omniatquanta fit uis iuftitia: (cire non pofTunt. Nam SC  cum de
uirtute dilputanttquis intelligant erumnis ac mileru's eftepleniftimumttamen expeten
dam cfle (ciunt (ua cau(a*Eius enim premia: quae funt aeterna 8t  imortalia nullo modo
uidenttfic rebus omnibusad hanc praelentem uitam relatisruirtutem planead (lultitia
redigunt«Siquidem tantos huius uita: labores fruflra SC  inaniter fufeipiu Sed hare alio
foco plernus Jnterim de iuftitiaCut coepimus>uius tanta uis eft: ut cum oculos in ca>
Ium (uftulcritta deo mereatur omnia.Rede igitur Flaccus tantam efie dixit innocent
uimtut ad tutelam fui non egeat nec armistnec uinbustquacunq^ iter fecerit.

Integer uitserfceleriftp purus
Non eget mauri laculistnec arcu.

Nec uenenatis graridjffi fagittis Fufce faretra#

Siue per fyrtes iter aeftuofas:

Siue fadurus per inhofpitalem
Caucaftimtuel qua: loca fabulofus

Ambit Hydafpes. Non p5t ergo fieritqn hoiem iuftu inter dilcrimina tempeftatutatq;
bello^ carleftis tutela cuftodiattac no et fi cu paricidis & nocetibus nauiget: aut mail's p
catf tut una iuftitia 8C  inocens aia Iiberetbaut certepeutibus carteris fola (eruetf*Sed coce
daus pofie fieri qcPpropoit philofophufiQ^uid ergo iuftus faciettfi uidus fuerit aut in
equo (auciu: aut i mari naufiaguf'No inuitus cofiteortmoriet? potius q occideu Nec io
tame iuftitia qcf eft fingularehois bonutftultitiae nome accipieuqd,n,melius: qd clari

DIVINARVM INSTITVTIONVM

us hoi efTe debettq innocentiarqux utiq^ tanto pfedior fit neceftc efttqto illam cduxe*
ns ad extremum:moriq? maluerit:neqd de innocent rone minuaE. Stultitia eft inquit
aliens six  parcere cnm pnicie fuayNum etiam pro amieitia perire ftultum iudicabit £
Q_uid ergo familiares llli pythagorid laudanE a nobis: quo^ alter fe tyranno uadem
moi ris ( p altero dedittaltcr aa praftitu tempus:cum iam fpofor eius duceref tpradentia
jui fecitjeumq? interuentu fuo liberauitiquo^ uirtus in tanta gloria non haberet?: cum
alter pro amicoralter etia pro fide mori uoluitfed ftuki putarenE. Deniq; ob hanc ipfa
uirtutem ty rannus his gratia rettulit utrunqj fcruando:& hois crudeliftimi natura mu/
tataeft. Q^uinctia deprecatusefte dicit ;ut fe tertium inamicitiam recipcntmon utiqj
tanq ftultostfed tanq bonos SC fapientes uirosJtaq? non uideo quarc cum q? amicitia SC
fide mori fumma gloria coputatunnon et pro inriocetia perire lit hoigforiofum* Ergo
ftultifti'mi funt:q nobis crimini dant mori uelleyi deoicum ipfi eum; q pro homine uox
loir morinn caslu fummislaudibus tollant.Deniqi utcondudam difputatione nonpof

r t 1 -~ r  /y  » a /* > a,  ■ n 1  * r . * /^v *

uus a umis:ncc refiftcre ullo mo potefbqa caret uirtuteiquam ncfcit. Iuftus at ab omni
peccato fe abftinenquod aliter facereno pottq (i habcat redi prauiq? notitia. Redum
autem difcernere a prauo qs potcfbmTi fapiensdta fa tut nunq poflit iuftus efTe: q flub
tus cfbneq? fapiens q fueritiniuftus.Q^uod fi eft ueriiiimumtmanifeftu eft eumqaut
naufragio tabulataut equum faucio non ademerit ftultum non efletqa hoc facere peo
catum eftta quo fe fapiens abftinet.Videri tame SC ipfepfiteor per hoium errore ignox
rantium cuiufcp rei proprietate. Itaq? omnis hare quad io non tam argumentis: q defix
nitione diftbluif*Stultitia igitf eft in fadis didiiq? per ignorantia redi ac boni erratio.
Ergo ftultus non efttqui ne fibi qdemparcindumodo alrerinon noceat: quod eft max
!um.Q uod qdem nobis 8C ratio:& uentas ipfa praftcribitJn oibus emm uidemusani
malibustqa fapientia carent: conciliatricem efte natura. Nocent enim aliistut fibi prox
finttneli iont enim quia malum eft nocerc. Homo uero q feientia boni ac mall habet: fe
sbftinet a_noccndo:8C cum incomodo fuo: quod animal irrationale facere non poteft •
Et tut o inrer fummas hoium uirtutes innocetia numeraltqbus rebus apparet fapietif li
mum cfie:q maluit pireneneccatmt id officiu quo a mutisdifcernififeruet.Na quern
dentis errore non redarguittut aui^ paruo emattautq no profited feruuu fugitiuu: uel
peftilcnte fe domum uenderetlucro SC comodo fuo confalesmon eft ille fapies: ut Car?
neades uideri uolebattfed callidus 8C aftutus.Calliditas Si aftutia in multis quocp aiali /
bus funtruel cu inlid ianEaliistuel cu infidias allow uario genere deludut.Sapietia uero
in hoiem fblu cadir.Sapietia.n.eft intelligent uel ad bonutreduq; faciedutuel abftine
tia dehdow fadoruq; iprobo^.Lucro at nunq fapies ftudettqa bona ha:c terrena com
tenitmec quenq falli patiE :qa boni uiri ofticiu eft errores hoium corrigere: eo% in uia
reducercoiqdem focialis hois eft ac bcnefica naturatqua fola cognitione cum dco het.
Q^uod ignoratio immortalitatis SC dei ueri pradidorum errorum eft:SC trortc  me
retur a:ternam.Et q? homo no fit hominis genitortfed minifter generauoms. Et qua
re deus ueram fapientiam uoluit fub fpecie ftultis occultari* Ca.xix*

Ed nimi^i haec ca efficittut ftultus efte uideaf’q egere aut mori malit: q noceat
s uel eripiat aliqd alterhq? hoiem morte deleri putat. Ex caqt pfuafione oes turn
uulgi: turn etiam philofophorum nafeuntur errores* Si enim poft mortem
nihil fiimusiprofedo ftulnflimi eft hominis non huic uitae confulsi«ut fit | diuuna %

LIBER. Q_VINTVS

comodis omnibus plena.Q^uod qui facictta iu ftitite regula di (cedat necefle eft. Si aut
fupereft homini uita melior 5C  longionquod 8C  phi lofopho^ magnorum arguments:
SCuatum refponfis:& prophetarum diuinis uocibus difeimus. Hanc pradentem cu fa,
is bonis contemnere fapientiscft:cuius omnis pieftura imortalitate penfatbApud Gee-
ronem idem ipfe iuftitia: defen for Ladius uult inqt plane uirtutis honore. Nec eft uir-
tuds ulia alia merces.Eft plane & qdem uirtute dignifllmatquam tu Lecli nequaq pote
ras fufpicari.Nihil enim diuinaip noueraslitteraru: quam tamen ilia inqtaccipit facile
exigit non acerbe.Erras uehemetert fi putas ab hole premium folui pofte uirtuti.Cum
ipfe alio loco ueriflime difieras.Huic uiro quas diuitias obiiciesf'*qua: imperial qua: re
gnaf'qui lfta putat humanatfua diuina l'udicat.Qjiis ergo te fapientem Ladi putet: cu
ipfe tib i loquaris cotrariadEt paulo poft adimss uirtuti qua: dediftidSed uidelicet igno
rantia ueri facit incertam laborantemcp fententiam.Deinde quod adiungis. Sed fi aut
ingrati umuerfitautiuidi multitaut inimici potentes fins uirtutem premus fpohat. O q
fragilemtq inanem uirtutem induxiftitfi fpoliaripot fuo premio. Qjja: fi bona fua di-
uina iudicat(ut aiebasjq poftint cxiftere tarn ingratittam mundittam potentestq uirtu
tem fpoliare ualeat his bonistquae fuerint in earn collata diuinitusf' Ne ilia fe inqt muL

retcumincruxicn UCUWUUWU 1  ulilului♦  mu miiH u^uii i4ii

usdiccbat>apia£:uexetur:cxterminedregcat:auferant'eimanusteffodiantureiocuh: ^ ,cn ' m  ^

damnetunuinciat^uraturtmiferis etiam modis nece tf: perdet ne fuum premiu uirtus C
An potius peribit ipfaAVlinimc.Scd 5C  mercedem fuam deo iudice accipiet:& uiuet:&
temper uigebit. ux  fi tollas: nihil pot in uita hoium tarn inutilettam ftultum uidcri

eftetq uirtustcuius naturalis bonitas 8C  honeftas docere nos potiaiam non efie mortale:
dtuinumq? illi a deo premiu conftitutu.Sed iccirco uirtute deus fubpfbna ftultitix uo-

damnaretiupppofita deniqj difticulrate: p anguftiflimos tramites ad imortalitaris pre^

mium fublimepduceret.DocuiCutopinor^curpopulusnofterapudftultosftultus ha

beretur.Nam cruciari atep mterfici malletq thuta tribus digitis coprchcnfa in focum ia

tftarettam ineptu uidet' :q in periculo uita: aftcrius aiam magis curare q fua.Nefciut.n.

qtum fit nefas adorare aliu praterq deumtq codidit cadutq humanum genus finxitiim
•» * - ^ j rrJZ. - (T: -U.1—.JL, j_;_ ?r. _ j_

Viv. - --^ -- - £2 -- —- -

fi filius eodem m5 seque impius exiftimat'’:q patrem fuum dereliquerit ne illi obfequa-
turrob eamcp cam dignus putaGqd fit cxh^rest&C cum nomen inppetuum deleatur.
Q^ua nto magisq deu deferittin quern duo uccabula domini 6£  patris atque uenerada
coueniuntC'Nam ille q feruu precio coparat:qd in cum beneficii coferttpmcrq alime-
tatquse illi utilitatis fine gratia (ubminiftrat.Et q fi hum gencrat non habet poteftate ut
cocupiat"’ tut nafeattut uiuat.Vnde apparet non ee ilium patret fed tatummogeneradi
minifti^.Qjubus ergo fupplicu's dtgnus eft defertor eiustq 81  dominus uerus:& pater
efttnifi is quae deus ipfe coftiruitf'qui fpiritibus iniuftis sternum parauit ignem: quod
ipfe per uates fuos impiis ac rebellibus comminatur.

(JTDe infania cof^tq dcos colut:& no audent rone cotendere cu fidchbustSC quare facra
mentorum fuo^ filetium indicat. Et q> relfgio p parientia defendeda eftt&[ rone potius
q fxuitiatfcrrotuel igne.Et qturn 8C  in qbus diftcrut religiois uera; cukus 8L  falfa: C.xx

DIVINARVM INSTIIVTIONVM

Ifcant igitur & fuarum 8C  alicnarum interfcdlores ammarum q inexpiable fa
d emus admittant.Primum q? feiplos tugulantperditiflimis damionibus leruie

do:quos deus in a:terna fuppli cia damnauit: deinde cp  nec ab aids deu coli pa
tiuntur.Sed auertereomnes ad mortifera lacra contenduntmitunturqj (umma diligen
tiamequa Sir anima incolumis in tcrraiqua: faluo ftatu luo fpedlct in cadum. Q_uid ali
ud dicam q miniftrosiquipradonum fuoru lnftigationibus parent: quos decs die opi
nantur:quorum ncqi conditionemmeq? origincmmcqj nomma: ncqj rationem Iduntf
3ed inhaaentesperluafioni uulgari libenter crrant:6d ftaltitiae fua: fauent. A quibus ii
periuaiionis eius rationem requirastnullam poftint reddereded ad maioru iudicia con
fugiunt.Q^uod illi lapientes fuerinttilli probauerintnlii Iciuerinttquid elTet optimum
Icqj ipios ienlibus fpoliant: ratioe abdicanndum alienis erroribus credunt.Sic implici
ti rerum omniumignorantiarnec fe:nec deos luos norunt. Atq; utinam foli erraretfoli
debpere uellent. Alios etiam in conlortium mali fui rapiunt:quali habituri folatium de
pcraiuone nrultorum.Sed hxc ignorantia effecit:utin perlequendis (apientibus ta ma
h  fint;fingunt leiUis confulerenljos ad bonam me tern uelle reuocarc.Num igitur hoc
fermone aut aliqua ratione reddita facere nituturfMinime.Sed ui atqj tormetis. O mi
ra 8i cxca  dementiaan his putatur mala mens efictqui fidem feruarc conant.In carnifi
ci bus autem bonaan his ne mala mens efbqui contra ius humanitatisicontra fas ornne
laccrantmfAn potius in hisjqui ea faciunt in corporibus innocentiumtquae nec facuifli
mi ktronesmec iratiftimi hoftcsmcc inaniffimi batbari aliquando fecerut. Adeo ne eti
am fibi mentiunttut uiciffim boni ac mali nomina tranfterant:& immutenturf'Q^uid
er go AN um diem no diem uocannfolcm tencbrasfAlioquin cadcm imprudetia eft bo/
ms malorum nomcn imponcre: (apientibus ftultorumauftis impio^rquinimmo fiqua
nils fiducia cft:uel in phiiolbphiaxuel in eloquentia arment fe:  ac refellant hxc  noftra.
St poiiunt congrediantur comlnus:& lingula quaq^ dilcutiant. Decet eos falcipere de
iemioncm deorum fuorumme Ci  noftra inualucrintqut quotidie inualelcunOcum de ✓
lubris iuis ac ludibnis delerantAEt quoniam nihil poflunt. Auger enim illis religio dei
quanto magis premib:rat:one potius & hortamentis agant.Procedunt in medium pe>
tifice^fcu minorestfeu maximi:flammincs:auguresJtem reges lacrificoli: quicp funt 'a
cerdotes:& andltitcs religionum. Conuocent nos ad cocioncm:cohortcnt r nos ad iufei
piendos cultus deorum:perfuadeant multos eftctquo^ muncre ac prouidentia reganf
omniaioftendantorigines & inida facro^ac dcorumtquo modo lint mortalibustradi
ra:qui fons:qun ratio lit cxplicent:proferant:qure merccs in cultuiquas poena in cotem
ptu maneatiquare ab hominibus fe coll uelinnquid illis fi beati funtthumana pietas co
terat.Q^ un omnia non afteueratione propriamec enim ualet quicq mortalis hominis
audlontasded diuinis aliqbus teftimomis confirmenttficut nos facimus.Non eft opus
ui & miuria:quia religio cogi non poteftaicrbis potius q uerberibus res ageda eft: ut lit
uoluntas:diftringant acicm oculorum fuorum.Si ratio eo^ uera efttafteraf: parati fm
rnus audircili doccant:tacentibus certc nihil credimus.Imitentur nos:ut rationem to tu
us rei exponant.Hos enim no illicimus(ut ipfi obicdtanOfed docemus: ; pbamus: ofte^
dimusJtacp nemo a nobis retinctur inuitus. Inutilis eft enim dco: qut fide ac deuotjoe
caret.Et tamen nemo difeedit ipla ueritate retinente. Doceantifti hoc modo:fiqua illis
fiducia ueritatis eft:loquantur:difcant: audeant inquam difputare nobifeum aliquid
eiu fmodi Jam profedto ab aniculis:quas contcmnut:&: a pucris noftratibus error iilo/
rum ac ftultitia ridcbid'.Cum enim fint peritilTimi; deorumqj progeniem 8C  res geitas

LIBER QJVINTVS

& imperia:& interitus:& fepulchra de libris nouerint:ipfblcp ritus:quibus funt inmad:
ex rebus geftis hominum:ucl ex cafibus:uel etiam ex moribus natos fciant:incredibilis
dementia eft deos putare:quos fuifle mortalcs negare non audeat: uel fe tam imprude
tes fuerint:ut negcnt: fua: ilios ac iilorum Iitterte coarguent: ipfa denfip illos facroru ini
tia conuincenu Sciant igitf ex hoc ipfo qtum inter fit inter ueru SC  falfum: quado ipfi q
funt eloquentes pfuadere non poffuntnmpiti ac rudes poftunt: qa res ipfa SC  ueritas lo^
quitui\Q_uid ergo; y Saeuiunt ut ftultitiam fuam dum mmuere uolunt augeant: longe
diuerfa funt carnificina SC  pietas.Non poteft pietas cum ui: aut iuftitia cum crudely
te coniungi:(ed merito non audent de rebus quicq docere diuinisme SC  a noftris ridean
tur:& a fins deferantur* Nam forte uulgustcui fimplex incorruptumqj indicium eft; ft
myfteria ilia cognofcatnn memoria mortuorum conftituta damnabit; aliudcp uerius
quod colat quaeret.Nunc fida filentia facris coftituta funt ab hominibus callidisrut ne^
fciat populus quid colat.Cum autem nos in eoru docftrinis uerfemur:cur nobis aut no-'
fin's non crcdunttqui utrunq; nouimustaut inuidenquia falfis ueram praetulimus: fed
dcfendenda funt inqunt publice fu fcrepta facra.O q inhonefta uoluntate mifen errant
Sentiunt enim nihil clTe in rebus humanis rehgione praeftantiusteaq? fumrna ui opor^
tere defendnScd ut in ipfa religione:fic in defenfionis genere faIluntur«Defendenda,n«
religio eft non occidencfotfed moncndotnon faeuitiaded patientia:non fcclcrejfed fide •

Ilia eni m malorum funnhaec bonorum.Et necefle eft bonu in rcligione uerfari non ma
lum.Nam fi fanguine:fi tormentisdi malo religionem defendere uelis:iam no dcfende/-
tur ilia:fed polluetur SC  uiolabitur ♦ Nihil eft enim tam uoluntarium q religionn qua fi
animus facrificantis auerfus cft:iam fublatanam nulla eftJLetfta igitur ratio eft: ut reli
gionem patientia nel morte defen dasn'n qua Tides confecrata SC  ipfi deo grata eft: SC  re^

Jigioni additauftontatem JdjNam fi is qui in hac terrcftri militia regi fuo fidem feruat
in aliquo egrcgio facinore:fi "poftca uixerit acceptor fit SC  clarion Si perierit: furnmam
confequitur gloria:q> pro duce fuo morte occubuerit.Q^uanto magis impatori omniu
deo fi'des feruanda efttqui non tantum uiuetibus: fed SC  mortuis premium pot uirtutis
exoluereJgitur dei cultus quoniam mil itite cadeftis eft: deuotionem maximam fidca;
defideranQ uomodo enim deus aut amabit col etemtfiip fe non amct ab cof Autpra :
ftabit pr ecanti quicquid o r auerft:cum 'adp recalidu m ncq: ex anim otncqi obfcruan tcr
accedatrTft 1  aute m cumad facrificandum ueniuntmihil intimum:nihil proprium diis
fin's ofteruntmonintegritatem mentis:nonreueren tiamtn o n timor em,bfera<ftis itaq? fa  ^

crificiis inanibustomnem religionem m tcmplo SC  cum templo ficut uenerat rclinquut:

ni hilq? tecum ex ea neq; afferuntmeq^  referu nt« Inde eft q> eiufmodi religiones nec E cv~" _

nos facere poftuntmecpirmx atq: immutabi les efle  ♦ Traducunt itacpabhis homines
faciletquia nihil ibi ad uitamtnihil ad fapietiammihil ad fidem difcitf* Q^uae eft enim
fuperftitio iilorum deorumfquae uisfquae difciplinafquae origofquae ratiof quod fun
damentumfqua: fubftantiaf quo tendittaut quid pollicct? :ut ab homine poftit feruan:
fortitercp defcndilln qua nihil aliud uideo: q ritum ad folos digitos pertinentcmuNo/
ftra uero religio eo firma eft:& folida:& immutabilis:quia iuftitiam docet: quia nobly
fcum femper efbquia tota in animo colentis eft: quia mentem ipfam pro facrificio ha^
bet Jllic nihil exigit aliud q fanguis pccudu:8£ fumus:& inepta libatio.Hic bona mens
purum pe<ftus:innocens uita Jiluc ucniunt fine delccftu adulteraea'mpudicaeden^: pro
caces:obfccenae:moretrices: Veniunt gladiatores:latrones:fures:uenefici: SC  precan t"ni
hil aliud q ut fcelera impune c6mittant„Q_uid enim latro facrtficans: aut gladiator r©

m

DIVIMARVM INSTITVTIONVM

getmifi ut occidatr'Qjiid fcencrariustnifi ut fallatf' Quid  mcretrix: nifi ut plunmum
peccetf'Q^uid adultcramifi ut mortem uiri optettaut ut fua impudicitia cadet f'Quid
Ienatnifi ut multos bonis cxuatfQ^uid furtnifi ut plura rapiatf' Hie uero etiam Ieui co/
muniqt peccato locus nullus eft« Et fiquis ad facrificium non integra confcientia uene/
rittaudit quas illi deus cominetunille qui latebras cordis uidet t qui peccatis femper in/
fcftus eft SC  exigit iuftitiamtq fidem pofeit, Q_uis hie make meti aut mala: preci locus/
eft^At illi infelieestnee ex fceleribus fuis intelligunt q malum fit quod colunt: quando
quidem flagitiis omnibus inqnati ueniunt ad precandum:& fepie facrificare opinant'
Si cutem lauernmtanq libidine intra pedus iuclufam ulli amnes abluant: aut ulla ma/
ria purificent, Q_uanto fatius eft mentem potius eluere: q ua: mal/s cupiditatibus for/
didatur:& uno uirtutis ac fidei lauacro uniuerfa uitia depellere.Q_uod qui fecerittque
libet inqnatum ac fordidum corpus geraniatis prius eft,

uod hoftes fuos adorat ftulta gentilitastquorum cultus no modo chnftiani: fed
SC philofophi SC  doraeftici cultores deorum deftruunu Ca.xxi.

Sti autem q nefeiunt quid ucl quo modo fit coledumt cm SC  iprudentes in co
i trarium caaunt, Adorant itaq? hoftes fuostlatrones SC  intcrfcdorcs fuos uidi/

mis placant.Et am'mas fuas cum thure ipfo cremandas arts deteftabilibus ipo/
nuntJrafcuntur etia miferhq. n5 fimiles alii peant incredibili metium ca:citate.Quid
enim uideanttq folem non uidenttquafi uero fi dii eftennindigerent hoium auxilio uer
fits contcmptores fuos^Q_uid ergo nobis irafeunt: fi illi nihil pofTunt: nifi q> ipfi deos
fiios dcftruunttde quorum poteftate difiidunt magis irreligioG: q qui omnino non co/
Iuntf' Cicero in fuis legibus cum cafte ad facrificia prccciperet accederc: pietatem iquic
adhibetotopes amoucto.O q (ecus faxit:Deus ipfe u index erittRede hoc quide, Neqj
enim fas eft defperare de deojqucm ideo colastquia potentem putes. Nam quo modo
uindicare eolentes imuriam potrqui fuarn non poteftXibct igit?ex his quajrerercui po/
tiftimum prasftarc feputent cogedo  inuitosad facrificium»His ne quos cogunC An no
eft beneficium quod ingerit'’recufantf' Sed confulendum eft etiam uidentibust quado
quid bonum fit nefciunt.Cur ergo tamcrudeliter uexanttdebilitanttcruciantr fi faluos
efte uolunt:Aut unde pietas tarn impia:ut cosmiferis modis aut perdanttaut inutiles fa
ciant quibus uelint cfteconfultumr' An uero dns,pra:ftat; y  At non eft facrificium:quocl
exprimitur ab inuito:nifi enim fponte atq? ex animo fiat:cxecratio eft: cum holes pro/
fcriptfoneuniuriistcarcerettormcntisadadi faciunt, Si dii funtifti:qui fic coluntunuel
propter hoc folum colendi non fiinttcp fic coli uolunt: digni fcilicet deteftatione hoium
quibus cum lachi ymistcum gemitutcum fanguine de membris omni bus flucntcliba
tur. At nos cotra:non expetimus ut deum noftrumtqui eft oium creatortuelitmolit: co/
lat aliquis inuitusrnec fi non coluerit irafcimur,Confidimus enim maieftati ciusr q tam
contemptum fui  poftltulcifcnq feruorum lucrum labores SC  iniurias* Et ideo cum tarn
nefanda perpetimunne uerbo quidem reludamur. Sed deo remittimus ultionermno
ut hi faciunttq ui defenfores fe cfle dccip fuoru m uideri uolunt: SC  feruiunt efferatc  ad /
uer fus non colentes,Ex quo intclligi datur:q no fit bonum deos colere: quon/am hono
potius adduccndi homines ad bonum fuerant:non malo,Scd quia illud malum eft: cti
am offi'eiumeiusbono caret. At enim punicndi funt qui deftruunt religioncs, Nam pe
ius nos deftruimus q natio Aegyptioiytq turpiftimas beftia^ acpecudu figuras cclut:
qujedam etiam pudenda didu rancj deos adorant. Non peiusq idem ipfi:qui cum do
os fc  colere dicantitamen cos publiee turpitcrq; dcridenude quibus ccia per mimos agn'

LIBER Q_VINTVS

cum Si uoluptate pariuntur*Q_ ualis hxc  religio aut quanta maieftas putada eft: quae
adoratur in templis:illuditur in theatris«Et qiu haec feceritmon pcenas molati numinis
pendunt: ted honorati etiam laudatiq? diicedunt.Num peius nos deftruimus q quid a
pbiloibphi:qomnino nullos deos efleaiunt.Sed omniaiua (ponte eflc nata: omnia for
t uitu fieri quae gerunf♦Nam peius q epicureirqui efle qdem deos: fed curare quicq nc/
gantmecp irafci eosmecp gratia commouerif' Q_uibus dicftis utiqj perfuadent colendos
omnino non efle,Siqdem colentes relpiciuntmeqj non colentibus lrafcuntur.Praterea
cum contra metus difleruntmihtl aliud efficere conatunq ut nemo deos timeat* Et hxc
tamcn ab hominibus SC  audiuntur libenter:Si diflerunt impunc,

Qjuare maligni ipiritus indigent cultores fuos in periecurionem fidelium: SC  qua/
re uera religio uideatur inanis. Ca»xxii*

On ergo ideo aduerfus nos infaniunt:qa dii non colunfa nobista multts enim
n non colunf♦ Sed qa ueritas penes nos eft: quae(ut eft ueriflime didtum^odiu

parinQ^uid igit exiftimabimus nifi nefcire illos qd patianturf Pergif ,tucx>
co SC  irrationabili furoreiquem nos uidemustilli ncfciunt.Non.n.ipfi holes perlequun
tur:q caulam cur irafcerenturn'nnocentibus non habent* Sed llli ipiritus cotaminati ac
pdititqbus ueritas SC  nota eft SC  inuilaafinuant ie mentibus eo^: SC  inftigat ncfcios in hi
rorem«Hi»n«qdiu pax eft inpopulo dei:iuftosfugitant SC  pauent« Et cum corpora ho/
rninum occu panttanimafq; diu uexanttadiurantur ab his:& in noie ueri dei fugantur.
Quo aud ito tremut SC  exciamanf.Si uri uerberariq; ie teftanf’ tSC  iterrogati q [int:qua
do uenerit:quom5 in hominem irrepleriuconfitent'’. Sic extorti SC  excruciati uirtute di
uini nominis exuhant:propter h.xc uerba SC  minastiandlos SC  iuftos uiros iemp oderut
Et quia p  ie nocere his nihil poflunepublicis eos odiis periequuntf :quos fibi graues len
tiunuexercent feuitia q uiolcntiflime pofluntmt aut eo^ fidem minuant per dolorem:
aut fi id eifi'cere non querint:auferant omnino de terrame iint qui poflunt cor: nequiri/
am coercere*Non me fugit quid refpoderi e contrario poflinCur ergo deus ifle fingula
fis:illc magnus:quem rerum potentem:quem dominum oiutn confiteris, EEcc fieri pa
titurmec cultores iuos aut uindicatuut tueturf Cur deniq^ quieum non colunt opulen
ti SC  potentes :8C  beati iunt:8i honoiibus regnoq? potiutur: eofep ipios ditioni fux ac po
teftau fubiectos habentf Reddendi Si huius ratio eft reimeqd remaneat erroris. Nam
imprimis haec cauia efbcur exiftiimtur ratio del uiui uim non haberetq. inducanf ho/
mines fiepe terreno^ ac praeientiumbonorum: qua: ad curam mentis nullo modo per/
tinentrqbus quia carere iuftos uident:8i affluere iniuftos:5i dei cultum inanem arbitra
turiin quo inefle ilia non cernunt:Si deoip ritus exiftimant ueros:quoniam cultores eo/
rum SC  diuitiis:8i honoribus:Si regnisfruant. Verum hi qui iunt in hac exiftimatione
non perficiunt alterius uim rationcmq hois:qux tota non in corporeiied in mente eft •
Nihil enim uident ampliusrq uidetuncorpus feilicettquod quia oculis manuq^ tracla/
bile eft:imbecillu:fragiletmortale eft:cuius funt ilia omnia bona: qua: cupiditati ac mi/
raculo funfopcs:honores:imperia:quonia corpori aflerunt uoluptates: & ideo tarn ca/
duca luntiq corpus iplum Ammusuero in quo folo eft homo: quoniam iubiecftus ocu
lis non eftrnec bona eius inlpici poflunt:qua: in fbla uirtute funt pofita: SC  ideo tarn fta /
bill's eft:& conftans:& perpetuus fit necefle eft:ficuti ipfa uirtusnn qua eft animi bonu«
Q__uare deus elecftos fu os tradita impiis poteftate uexari patiatur. Ca.xiii

Ongum eftuniuerlas uirtutum ipecies promeremt de fingulifdocea q necefle
1 fit iapicntem ac iuftu m uirum Ionge ab illis bonos abhorrere: quibus qui fiu/

m li

divinarvm institvtionvm

unturtminiftri deorum cultus ueri:66 efficaceseffe credunt'jquod ad id ^bemus quod
i ntendi mus.Ncmpc magna 56 pracipua uirtus eft paticntia:quam pariter 66 uulgi pu
bl icx  uoccs:86 philofophi:66 oratores fummis laudibus conceIebrant,Q_uod fi negari
non potefttquin fiimma fit uirtus: necefleeft iuftu 66 (apietem uirum inpotcftatedie
hominis iniuftiiut capiat patientiam.Patientia eft cnim malo^tqua: aut lnferuntf;nut
accidunt cum ^quaminitateperlatio.Ergo iuftus ac fapies:quia uirtutem capit: habet
in ft patietiamiqua carebit omninoifi nihil patiet? aduerfi# Contra q in rebus prolperis
agmimpatiens eft 56 uirtute maxima caret Jmpatientiam dico:qa nihil patit r  innocem
tiam quoq? feruare non potcfhqua: 56 ip fa  iufto 56 fapienti uiro propria eft uirtus. Sed
66 nocct fiepe:66 concupiicit aliena:S6 rapit qua: cupieritpcr iniuriam: qa uirtutis exps
uirio pcccatoqj fubiedlus eft:56 fragilitatis oblitus animo inftleter elato  turner. Inde in
iufti ac deum neftientes:56 diuiriisiSC potential honoribus florent.Hax enim cuncfta
iniuftitix premia funnqa 56 perpetua eflenon poftunt: 56 per cupiditatem uiolentiaqj
quterunt'’. Iuftus uero ac fapies: qa ilia omnia humana fut(ut eft a Laelio didtu)fua bo
na diuina iudicaenecalienu quicqconcupiftit: ne quern contraius humanitans lardat
onmmotnec ullam potentiam honoremue defiderattne cui faciat iniuriam. Scir.n.cun
dll's ab eodem deo &eadem coditione generates mre fraternitatis efle coniundtos.Sed
66 fuo contentus 56 paruo:qa fragilitatis fua: memor non amplius quterit: q unde uita
luftentet:56 ex eoipto:quod huerit expertit etiam non habenti qa pius eft: pietas etiam
fumma uirtus eft:56 accidit ex eo q uoluptates caducas uitiofalq; contemnittqua^ can
fa  opes appetund:quoniam continens eft ac libidinu uid:or;66 nihil timoris ac infblem
t\x  gerens non extollit ft altiustnec erigit luperbum caput. Sed pladdus: 56 ccncors:86
planus:S6 comunis efbquia conditionem fuam nouit. Cum ergo iniuriam nulli faciat:
nec aliena rapiatmec fua quoq^Si auferantur deftndat: cum ftiat etiam llfatam iniuna
moderate facere:quia uirtutepr^ditus efttnecefle eft iuftum hominem fubiedtum efie
iniufto:56 contumeliis ab infipiente affici fapicntem:ut 66 illepeccet: quia iniuftus eft:
56 hie in ft uirtutem habeatjquia iuftus eft. Siquis autem uolet ftire cur malos 66 irtiiu
ftos deuspotentes:beatos 56 diuites fieri finattpios contra humiles: miftros: inopes efle
patiaturiuimat eum Seneca librumtcui titulus eft.Q^uarc bonis uiris multa mala ac ci
dantreum fit prudentiaun quo ille multa non plane imperitia farculan: ftd lapienter ac
pene dmimtus locutus.Deus inqt homines y p libctis heeled corruptos 66 uitiofts luxm
rioft ac delicate patitur uiuere:qa non putat emendatione fua dtgnos.Bonos aute quos
diligit:caftigat fepius:66 alfiduis labonbus ad u lum uirtutis excrcctrncc eos caducis ac
mortah bus bonis corrupi ac deprauari finit, Vnde nemini debet mirum uideri: fip no/
ftris fepe delidris cafh'gamur a deoJmmo uero cum uexamur ac premimur: cu maxi'
me grarias indulgentiffimo patrfiq corruptela noftra non patid longius procedere:fed
plagis ac uerberibus emendat.Ex quo mtelligimus non efie deo cura::quoniam cu pco
camusaraldf.Nam cu pofletpopulo fuo 66 opes:66 regna largiruficut dederatante Iiu
dadstquoi^ nos fucccfiores ac polleri fumus: iccirco efle uoluit fub aliena ditioc  atqj im
perio degeretne rerum poftera^ felicitate  corruptustin luxuriamlaberetunac dci prx
ccpta contemneret.Sicut illi maiores noftri: q fepe terrenis ac fragilibus his bonis ener
uatiraberrauerunta diftiplina legistuinculaq? ruperuntprouidit.Ergoquatenuscuko
ribus praftarct quietem:G mandata ftruaflet:S6 tamen eos emendareefi praxeptis non
obtemperafiet.Itaqi nec ta corrumperend ociotq patres eoru Iicentia: premi eos ab his
uolumin quorum manibus collocaujtiut 56 labantes confirmee 56 corruptos ad forum

LIBER SEXTVS

dinem reparet;& fidfcos experiatur ac temptet,Qjiomodo enim poteft imperator milt
turn fuorum probare uirtutemtnifi habuerit hoftem (  Et illi tame aduerfarius exurgit
inuitotquia mortalis eft:& umci poteft.Deo autem qa repugnari non pottipfe aduerfax
rios nomini fuo excitatmon qui contra lpfiim deum repugnenfcd contra milites eius ut
deuotionem ac fidem fuoru uel probettuel corroboret: donee preflura uerbenbus de/
fluentem corrigat difciplina,Eft SC  alia cau fa cur aduerfus nos per fecutiones fieri finat:
dei populus augeatur,Nec eft difficile monftrarc cur aut quomo illud fiat.Primu fuga
tur a deo^ cultoribus plurimi odio crudelitatis, Cur enim talia facrifi'cia non horreatf'
Deinde placet qbufclam uirtus ac fides ipfa:nonnulli fufpicantur deorum cultu non fix
ne caufa malum putari a tarn multis hominibustut emori malint q id facere: quod alii
faciuntutuiuant* Aliquicupiut feire quidnam fit illud bonumtquod ad mortenrufep
defenditur: quod omnibus qua: in utta iocuda SC  cara funt praefert?: a quo nec bonoru:
nec lucis amtftiomcc dolor corporistnec uifeerum cruciamenta deterrent. Valent ha:c
plurimum:fed ilia: maxima: caufe noftrorum numerum femper auxerunt. Audit cirx
cunftans populus inter ipfa tormenta dicentes non facrificare fe lapidibus manufadtis
fed deo uiuotqui fit in cado.Multi hoc ueru efle intelIigunt:Sd in pedtus admittunt.Dcx
inde(ut fieri folet in rebus incertiV;dum inter fe inutce quxrunttqua: fit huius praftan
t\x  caufatmulta quse ad religionem pertinent diuulgata: ac per rumorem uiciffim aux
cupata difcun&quae qa bona funttplaceant necefle eft.Prastcrea ultio fecuta ficut fetrsp
accidit ad credendu uehementer impellit,Nec qdem leuis caufa efttq? i mmudi da:mox
num fpiritus accaqpta licentia multorumtfe corporibus imergunt:qbus poftea reiedtis:
omnes qui refanati fuerint;adha:reant religionitcuius potentiam fenferunt,Ne tot cau
(xmunumcolhtxttnagnam  deo multitudinem mirabiliteracquirunt,

Q^uod bono& torrores torquebunt?:& malas beftias de terra auferet deus, Gxxiiii,
Vicquid ergo aduerfum nos m all principes moliunf tfier: ipfe permittit: Et ta
q men lniuftiffimi perfecutores:quibus dei nomen contumely ac ludibrio fuit

non fe putent impune laturostquia mdignationis aduerfus nos eius quafi mi x
tnftri fuerunPunient? enim iudicio dei: qui accaeptapoteftate fupra humanu modum
fuerint abufi:& infultauerint etiam deo fuperbius:eiufq; nomen sternum ueftigiis fu>
is fubiecerint impie nefarieq: calcadum,Propterea uindicatuR: fe eos celeriter poll iced’
SC  exterminam^ beftias malas de terra, Sed idem quis populi fui uexationes: 8C  hie in
prazfenti foleat uindicare:tamen iubet nos expedfcare patienter ilium cadeftis iudicii dix
em:quo ipfe pro fuis queq$ meritis:aut honorat aut pumat, Q^uapropter non fperent
facr ilegao animae contemptos:8d multos fore quos fic obterunt, Veniet rabiofis Si  uora
cibus lupis merces fua:qui iuftas SC  fimpltces animas nullis facinoribus admiffis excru
ciauerunnNos tantumodo laboremustut ab hominibus nihil aliud in nobis nifi fola iu
ftitia puniatur,Demus operam totis uiribusmt mereantur a deo fimul SC  ultionem paf
fionis:8d premium;

Ladfantii Firmiani diuinarum inftitutionum aduerfus gentes liber fextus,

Q_uod innocentia ueriftimus dei cultus efb quam rem carnahs homo corpori dedi
tusnefeit. Caput primum,

Vod erat officium fiifcajpti muneris diuino fpiritu inftrueteta fuffrax
gate ipfa ueritate copIeuimus,Cuius afleredse atq; llluftrada: ca mihi
SC  feientia SC  fidem ipfe dominufnofter ipofuit: fine quo nec feiri qcq
• pot nec explicari.Venionnnc ad ipfum quod eft fummuopis huius:

m in

DIVINARVM INSTITVTIONVM

6C  maximumtut doccam quo ritutquoue (acrifici o deum coli oporteat* Id cnim eft ho/
minis officiumrin coq; (olo fumma rerum:& omnis beatac uitx ratio coniiftit: quando
quidcm propterea fadi SC  infpirati ab eo fumusmo ut cdum uideremus SC  foiem: qcf
Anaxagoras putauit ♦ Sed ut artificem foil's 6C  cad i deum pura 8C  Integra mentecolere/-
rnus.Qf uanuis aut prazcedentibus libris p ingenii mediocritate defenderim ueritatem
tamen ex ritu quoq? iplo eluere uel maxime pot.Nihil.n.fanda 8C  (ingularis ilia maid
(las aliud ab hole defideratrq (ola innoeentiatquam fiqs obtulerit deo y latrs pie religion
feq? litauiuHomincs aut negleda iuftitia: cum lint omnibus flagitiis ac Iceleribus mq^
na ti :reIigio(os le putanttfi tepla ac aras hoftia^ (anguine cruetauerinttfi foco adorauc*
rinttac ueteris uini perfufionc madcfecerint,Q_uinetiam (acras dapcs apparant:& ex^
cjuifitas epulas:quafi aliqd inde habituri ofterunt ♦ Q^uicquid afpedu earum:quicqd
opcrcautodore preciofum eft:& hategrata efie diis fuis nonexaliqua diuinitatis ratio
ne:quam ncfciunt:fcd ex (ins cupiditatibus iudicant: nec intelligunt terrenis opibus de
urn non indigere.Nihil enim (apiuntnifi terrarbonaqj 81  mala folius corporis uolupta
te ppendut,Huius arbitrio ut religionem pondcranttfic totius uita: fux acta diiponut •
Et quoniam (e feme! a cadi contemplatione auerterutjfenlumq^ ilium cadcftem corpo^
ri mancipauerunt: libidimbus frena pmittunntanq fecum ablaturi uoluptatem:quam
momentis omnibus cape feftinanttcum animus minifterio corporistnon corpus mini*
(lerio animi uti debeat.Idem maximum iudicant opestquafi bonis artibus afiequi non
poflunt:malisafiequunf’:fraudant:rapiunt:{poliant:infidiantur:abiurat.Nihil deniqj
moderati aut penfl habenttdummodo auro corrufccnttargentorgemmisi ueftibus fub
gcanttauidiffimo uentri opes ingerant:(lipati familia^ gregibusp dimotum populum
(cmpincedanuSic addidi SC  feruientes uoIuptatibus:uim uigorcmtp mentis extingut:
8C  cum uiuere le maximeputant:ad mortem concitatiftimepperant.Nam ficut in (ecu
do libro docuimustczeli ran’o in animo: terra: autem in corpore efb ga bona negligunt
animitcorporis appetuntnn tenebris acmorte ueriant :qux  (unt terra: atep corporistcja
uita 8C  lumen de cado efheuius quoma exptes Hint corpori leruiendot loge abfunt ab in
telledu rerum diuinarum.Eadem mileros ubiqj czccitas premmficut qui fit uerus deus
ita qui lit uerus cultor ignorant.

Q uod deus nec efiiritrnec fitittnec in tenebris eft :  ut ei oporteat boflias immolari:
ant uina offerrimel Iumina.Et quare hax ofterant diis gentiumtqui fidem redam SC  ue
ram innoccntiam offerre nelciunnin quibus coniiftit dci cultus. Et q> intra omnia:quae
ad cultum dei ptinentrpratflantiffimum eft homines ad ueritatem 8i  luftitiam erudire
Et quare nolit ab elementis incipcre. Caai*

Adant igi tf opimas SC  pingues hoftias deotquafi clurieti: pfundutuina tanq

m fitietitaccendut Iumina uelut in tenebris ageti. Q^uod fi fufpican autpeipere

aio poftent qua: funt bona ilia cadeftia: quo^ magnitudine terreno adhuccor
pore obuoluti ienfucapenopoftumus:iam fecu hisofticiisinanibus ftulriftimosceco/
gnc(cant:uel fi cadefte lumen quod dicimus foiem conteplari uelinttiam ga no indigo
at Iuccrnis co^z deustq iple in u fum hois tarn Candida lucem deditr SC  tame cum in tarn
puo circulotquippter Ionginqtatem no amplius q humani capitis uidet'’ hfe menfura:
tantum fit fuloonsruteum mortaliu luminum acies non queatcotueri:& fipaulilp inte
deris oculostc-aligo ac tenebrx confcquant .Q_uid tandem luministqd claritatis apud
ipfum deumtpenes quern nulla nox efheffearbitremunq hanclplam luce fic modera/
tusefttut neqj nimio fulgoremcq? calore uehemeti noceret ai$t?tibus:tantum<$ ifta^z re

LIBER. SEXTVS

rum dcdit  eitquatum mortalia corpora pari poflunt:aut frugum maturitas poftularet,
Num lgitur mentis foa compos putandus eft q audori SC  datori luminis: candela^ ac
cararum lumen offortp munere^Aliud uero ille a nobis exigit lume:8d qdem no fumL
dum:led(ut ait poeta)liqdum atq? clarunumentis fcilicet ♦ Propter quod a poetis pha^
netesnuncupatunquod exhibere non poteft nifi qui deum agnouerit ♦ Iiiorum autem
dii quia terreni font:egent luminibusme in tenebris fint:quorum cultores quia calefte
nihil fapiunt:etiam religiones qbus deferuiunnad terram rcuocantJn ca enim Iumine
opus efbqa ratio eius SC  natura tenebrofa cftJtaqj diis no cxleftem fenfom: led huma
num potius attribuut ♦ Ideoqj illis ncceflaria SC  grata crcdunt efle qua: nobis: qbus aut
eiurientibus opus eft ciboraut fiticntibus potu:aur uefte algetibus: aut cum fol decefte
ritilumine ut uidere poflimus.Nullis igi'tf ex rebus tampbari SC  mtelhgi pot decs iplos
cum aliquando uixcrinttmortuos efle:q ex ip(b ritutq eft totus e terra.Q^uid enim cx'
leftis in Ce  boni pot habere pecudu fanguis eftufosiquo aras inqnantmifi forte deos exn
ftimant eo uefcriquod holes alpnantur attingeref'Et quifqs illis hanc faginam praftitc-
rit:quis ille graflator:aduIter:ueneficus:paricida fit:beatus ac fxhx  erit.Hunc diligunt:
hunc tuenturrhuic omnia qua: optauermpraftant. Merito ergo Perfius huiuicemodi
fopftitiones fuo more deridet:

Q_ua tu inquit mercede deorum

Emeris auriculas pulmone SC  Iadibus undisf' Sentiebat uidelicet non carnc opus efle
ad placandam caleftem maieftate: fed mente landa:& iufto animotSC pcdoie;ut ipfe
ait)quod natural! fit honeftate generofum* Hac eft religio caleftismon qua: coftat ex
rebus corruptisrfed uirtutibus animi:qui orit? ecalo.Hicuerus cultus eft: in quo mens
colent/s feipiam deoimaculatam uidima fiftit. Id autiplum quomodoconfequendu:
quomodo praftandum fmdocebit huius libri difputatio.Nihil enim tarn praclarum:
hominiq? couenicns pot eflc:q erudire holes ad iuftitiam, Apud Ciceronem Catullus in
Hortenfio philofbphiam rebus omnibus praforens: malic fe dicit uel unum paruu de
officio libellumrq longam orationem pro fediriofo hoie Cornelia, ux  fontentia non
utiq: Catulli:qui fortafleillud non dixit:fed Ciceroni's eft putanda:q fcripfitcredo utli
bellos quos de officiis erat fcrf pturus comendarett in qbus ipfius nihil efle teftatur in oi
philofophia melius SC  fr uduofius:q pracepta uita dare,Q_uod fi  hoc illi faciunt:qun
bus non eft ueritas cognita:quanto magis nos facere debemus:q a dco eruditi SC  lllumi
natupoflumus uera pracipemec tamen fic docebimus: ut quafi prima uirtutis elemeta
tradamus:quod eft infimum,Sed tanq docedum fofcapimus eum: qui apud illos iam
pfodus uideamr.Manentibus enim praceptis eorumtqua folent ad pbitatem rede da
rerignota illis fupftruemus ad pficiendam confiimandamqriuftitiam:quam non tenet
Ea uero qua poflunt cum illis efle communia:pratermittam:nequid ab his uidear mu
tuaritquorum errores coarguere atcp aperire dccreucrim,

De duabus uiis:quarum altera uirtutumtaltera uitiorum efhqua in littera pythago
nca figurantunSC fideliustradanturachriftianisqa philofophis:& de duobus dm
cibusuiarum, Cap.iin

Va font uix  p quas hurnana uitampgredi necefle eft.f.una qua in calu ferat
d Altera qua: ad inferos deprimattquas SC poetx  in carminibus:Sd philofophi in
difputatoibus fois induxerut.Et qdem alteram uirtutu efle uoluerunt:alteram
uitiop>:eamq’ qua fit afli'gnata uirtutrbus:primo aditu efle ardua SC  cofragolam 1 1  qua
fiqs difficultate fopata infummu eius euaferit:bfe eum de catero planu iter: amoenu<£

m iiii

divinarvm institvtionvm

,campum:& omnes Iabo§t (1105: capere fiudus uberes at cp iucundos* Q_uos aut primi
adi tus difficultas detcrruent:eos in earn uitiorum mam labi atq? deflederetquae primo
sngrcflu fit quafi amcenarmultoq^ triftior,Deinde cum in earn paulo ulterius ^pcefleiit:
amcenitatis eius fpecie rcpente fubduci.Exoriri autem uiam praecipitetnunc taxis afpe
ram:nunc obdudam fentibustnunc gurgitibus intercifarmuel torretibuslapideam: uc
laborarethaereretlabitcadere fit needle, omnia eo^pferunturrut appareat in uir>

tutibus capiendis labores efie maximos :in pceptis aut maximos frudus:Si folidas atq?
incorruptas uoluptates, Vitia uero qbus dclinimentis naturalibus allicere aios hominu
SC  lnamum iucunditatum fpecie captostad acerbas amari tudines miferiafip pducere fa
piensprfus difputatio:fi uirtutum ipfarum formas atep terminos fciret,Non.n,didia>
rant uel qua: fint:uel qd eas mercedis a deo maneatiquod nos his duobus Iibris docebfi
mus.Hi uero qa ignorabant aut dubitabant aias hominum imortales edetdC  uirtutestSC
uiua terrenis honoribus aut poem's aeftimauerit, Omnis ergo haec de duabus uiis ddpu
tatio ad frugalitatem ac Iuxuria fpedat»Dicunt,n,humanae uitae curfum.ydittera: fimi
lem:q unufqfcp hoium cum primum adolefcentiae limen attigerit: SC in eum locum ue
ncrit: ubi fe uia feindit in ambas:haereat nutabundus: ac ndciatm quam fe partem po
tius inclinenSi ducem nadus fueritrqui dirigat ad meliora titubante: hoc eft fi aut phi
lofophiam didicerittaut eloquentiaraut aliqd honefta: artis: quo euadat ad bonam fru
gem: quod fieri fine labore maximo non pot: honeftam ac copiofam uitam difputant
peradu^,Si uero dodorem frugafitatis non inuenerit: ad finiftratn uiam qua: rneluv
rem fperiem mentiaf !ncedere,ndefidiaeiluxuriae:iertiaecp fe tradere: quae iuauiaqdem
uidentf ad tempus ucra bona lgnoranti, Poll aut amiifa omni digmtate ac re fa mtliari
in omnibus mi ferns uidui^Ad corpus ergo Sc  ad hanc uitarquam in terra duoimus:ffi
ties earum uiar^ rcttuleruntpccta: fortafiemeliustq biuium hoc apud inferos efie uolu
erant*Sed in eo fallunfi:quia eas mas mortu/s propofuerut, Vtriq? ergo ucre: fed tame
utriq^ non redetquia oportuit uias ad uitaifincs eaaz ad mortem referri. Nos lgit meli
us SC  ueriustqa duas ifias uias caeli SC  infero^ efie dicimusiquia iuftis imortalicas: infu/
ftis poena sterna propofita eft, Q uomo autem uiae iftae uel in caelum toliannuel ad in
ferna praecipitenttexplicabo SC  apiam quae fint uirtutcstquasphilofopbi nefeieruntt tu
etiam quae fint premia ea^tftmul et qua: fint mtiatquaeiie eo^e fiipplicia moftrabo.Na
fortafie aliqs expedet:ut feparatim de uitiis ac uirtutibus dicam :cum de bono ac malo
diflerentibus nobis et quod eft contrarium pofiitintellignSiucm.uirtutcs inferas uitia
fponte decedet:fiue uitia eximasjuirrutes ultro fubibunt:fic bonor^ ac maiomm conftfi
tuta natura efttut fe inuicem femp oppugnettfemper expellatuta fit ut neq; uitia retra>
hi fine uirtutibus pofiintrnec uirtutes inferi fine detradione uitiorum, Hasigitur uias
longe aliter inducimustq aphilofophis induci fbleant, Primum q> utricp propofitum
efie dicimus ducem utrunq; immortalem, Sed alterum honoratum: qui uirtutibus ac
bonis fit praeditus»Alterum damnatumtqui uitiis ac malisJili autem in dexteriore tan ✓
turn uia ducem ponunttneq? unumrneq; perpetuum ♦ Siquidem quenhbet dodorem
bona: artis inducunt: quia defidia reuocet homines: SC  frugi efie doceat. Sed ncq in -
gredi faciunt in earn uiam nifi pueros 5£ adolefcentestuidelicet q artes difeantur in his
aetatibus ♦ Nos autem omnis fcxustS! generis:& a:tatis in hoc caelcfte iter inducimus:
quia deus qui eius uiae dux eftumortalitatem nulli hemini nato neganForma quoqi ui
arum ipfarum non ita eft ut illi putauerunnQ^uid enim opus eft.yfin rebus contrariis
atq? diuerfisfSed altera ilia melior couerfa eft ad folis ortum# Altera ilia deterior ad qc»

LIBER , 3EXIVS

cafumtquoniam qui ueritatem ac iuftitiam iequitf::is accepto immortalitatis premio lu
ce potietf tqui aut ab illo malo duce llledtus pra:tulerit uitia uirtutis:mendacium uerita
ti:necefte eft: ad occa fum SC tenebras deferat. Delcribam igitur utranq^SC earum pro^
prietates habitufip monftrabo.

De uia uirtutis: qua: in Elyfios campos deducere dicitur: SC uitiorum qua: ad impia
tartara : SC  ducibus utriufcp* Ca.iiii

Na eft igitur uirtus ac bonoip uiatqua: fert in Elyfios campos(ut poeta: loquu
u tur}Scd ad iplam mundi arcem Atleuamalorum Exercet poenast&C ad inv

pia tartara mittir.Eft enim criminatoris illiustq prauis religionibus inftitutis:
auertit holes ab itincre ca:lefti:8C in uia perditionis inducit. Cuius uia: fpecies SC  figura
fie eft compofita in afpecftutut plena SC  potens omni genere florum atq] fruftuum dele
tftabilis efte uideatMn ea.n.pofuit deus oiatquae pro bonis habentf in terratopulentiam
dico:honorem:qetem:uoluptatem:illecebras oes*Sed cum his pariter iniuftitia: crude
!itatem:fijperbia:perfidiam:libine:cupiditatem:difcordia:ignorantiam: mendacium:
ftultitiamtcasteraq? uitia,Exitus aut tail’s eft uia:: cum uentu fuerit ad extremum: unde
iam regredi non licet:cum omni fua pulchritudine tarn fubito pracidit^ut non ante qs
fraudem profpicere poftlttq praxipttatus in altitudinem profunda cadat* Q_uifqs*n.
prtelentium bono^t fpecie captus:5C in his c5(equendis ac fruendis occupatusmon prre
uideritea qua: poft morte lecutura (unt:lccg a deo auertcret. Is uero qui ad inferos deie
<ftus:in aternam damnabit? poena .Via ergo ilia cadeftis difficilis SC  cliuofeppofita eft:
uel ipinis horretibus afpa:uel faxis aftantibus impeditatut cum fiimmo labore ac pedu
triturcumq? magnacadendi fblitudine fitcuiq^ gradienduftn hacpofiiitiuftitiatmtem
perantiam:patientia:fidem:caftitate:abftinentiam:concordia:fcientiammcritate:lapiV
cntiam:ca:teralcp uirtutes.Sed fimul cum his paupcrtate:ignomimam:labore: dolore:
amantudmes oes.Q_uilqs*n*lpem (ua porrexerit longius:SC maiora maluerit: carebit
his  terra: bonisrut expeditus ac leuis dimcuftate nix  fuperet* Nec.n*poteft qui (cap^
paratu regio circudiderittaut diuitiis ornauerit: anguftias illas uel mgrediruel tenere♦
Vnde mtelligiturlccirco malis SC iniuftis facilius prouenire qua: cupiant: quia prona
SC  decliuis eft eorum uia* Bonis autem qua: optenttdifficile procedere: quia difticili SC
arduo itinere gradiunifJuftus ergo quoniam duru aiperumq? iter ingreftus cft:conte>
ptui:deri(ui:odio fit necefte eft* Omnes cni quos cupiditas aut uoluptas praccipites tra^
hittinuident euqui uirtutemcape potuit:8C inique ferunt id habere atiquem: quod ipfi
non habent«Erit itacp pauper:humilis:ignobiIis:(ubied:us iniuria:: SC tame omnia qua:
amara lunttperferens.Et fi lapientiam jugem ad fummum ilium gradum finemqj per./
duxerit:dabitur ei corona uirtutis:8C a deo pro Iaboribus quos in ustappter luftitiam p
tulitu’mmortalitatedonabitur.Ha: lunt uite:quas deus humanac uita: aftignauit: in qui
bus lingulis SC bonaoftedit:3C mala*Sed ordine pra:poftero atcp conuerfojn una enim
moftrauit tcmporalia prius mala cum ^term’s bonis:qui eft ordo melior* In altera tern/
poralia prius bona cum a:ternis malistqui eft ordo dcteriortut quicunq? pra:lentia ma/
la cum iuftitia degcrittmaiora SC certiora bona conlequatur: q fuerint ilia qua: Ipernit,
uifquis autem pra:(entia bona prapoiuerit iuftitia:: in maiora 8C logiora incidet ma
la:q fuerint ilia qua: fugit*Ha:c enim uita temporalistqa breuis eft:iccirco SC  bona eius:
SC  mala breuia fint necefte eft* Ilia uero (piritualis: qua: huic terrena: contraria eft:quia
(empitetna eft: iccirco SC bona eius SC mala fempiterna firnt. Ita fit: ut 8C bonis breui a
bus mala aeterna;8C mail’s breuibus bona asterna fuccedat* Itaqj cum fimul ,ppofita fint

divinarvm ini sit yiionvm

homini bona SC  mala:cofiderare unuquenq? lecum decet : qto fatius fit pro ppetuisb©/
ms mala breuia penlamqpro breuibus SC  caducis bonis mala perpctua fuftinere • Na
ficutin hoc (seculo cum eft propofitu cum hofte certamen :prius laboradum eft: ut (is
poftmodum in ocio:efiiriendum:fitiendu:a:ftus:frigora perferenda:hum'i qelcendum
uigilandum:pericli tadum eft:ut faluis pignonbus:& domo:&: re familiari iSC  oibus pa
cis ac uidoriae bonis perfrui poflis.Sin aut prselens ocium malueris q laboretmalum ti
bi maximum facias necefle eft.Praoccupabinmaduerlarius non refiftente: uaftabunt
agrndiripiet? domus:in praeda uxor ac Iiberi uenientuple interficicre ac rapiere.Qjuas
omnia ne accidant:pra:iens comodum difFerendum eit:ut maius longiufq, 1  rapiatf♦ Sic
in omm hac uitatqa nobis aduerlarium deus releruauitrutpoflemus cape uirtutetomit
tcnda SC  pra:fens uoluptas: ne hoftis opprimat:uigilandum:ftationes agedx:  militares
expeditiones obeunda;:fundendus ad ultimu cruor. Omnia denicp amara SC  grauia pa
ticnter fereda:co qdcm proptius:quo nobis impator nofter deus premia pro laboribus
sterna coftituinEr cum in hac terrcna militia tantum holes laboris exhaunantraut ea fi
bi panan t:qux  poflim t eodem mopire quo parta lunt:certe nobis nullus labor eft recu
(andustquoid acquiraF:quod nullo mopouitamittfi Voluit.mdcus q holes ad hac mi
htiam genuittexpeditos in acie ftare:& intcntis acriter ais ad unius uel inuifibilis hoftis
infidiasmel aptos impetus uigilare:q nos ftcut periti SC  exercitati duces folet: uariis arti
bus captat pro cuiufcp natura SC  moribus facuies* Aiiis.mcupiditate infatiabilem imittit
ut opjbus fins tanq copedibus alligatofa uia ueritatis excutiat*Alios mfiamat irx  ftimu
Iistut ad nocendu potius intentos a dei conteplacione detorqueau Alios imoderatis Iibi
dimbus imergittut uoluptati SC  corpori feruientes:ad uirtute reipicere non poftint* All
is uero mfpirat inuidia:ut fin's ipfi tormeds occupatimihil aliud cogitenunifi  eo^ quos
oderint felicitateimAlios inflamatambitioriibus. Hi lunt q ad gerendos magiftratus:
oem uitcE fua: opera curacp couei tunttut faftos figncnti&C  annisnomen iponant.Q^uo
runda cupiditas tedit alciusrno uqpuincms tpali gladio regantded ut infinita SC  ppetua
ptate dominos fe did  uelint uniuerfi generis liumani.Q_uos aut pios uiderit: inanibus
impjeat religionibusait ipios facianHiS uero q fapientia quarunphilofophia in oculos
imp.ngit:ut ijpecie lucis exc^cetmeqs coprehendat aut teneat ucntatcm*Sic hoibus bb,
ftruxit aditus oes: SC  obfepfit oes uias publicis latas erroribus: quos ut difeutere pofie„
mustipfumq^ audorem rnalo^ uinceredlluminauitnos deus SC  armauit uera cadeftiqj
mrtute:de qua mihi nunc difierendum 'eft*

Dc falla definitione philoiophia::quam audore Lucillio pofuerut philofophi: SC  ue
ra differentia Identic SC  uirtuti s. Ca.v*

\ Ed prius q lingulas uirtutes exponere mcipiam: determinanda eft ipla uirtus:

$ quam philofophi no rede defimerunt qd eflettaut in qbus rebus:quid operis
qct habeat officu.Nomen itaq? folu retmueruf.uim uero:& eftedu: SC  ranonepdiderut
Q^uaecuqj at in definitoe uirtutis lolet dicere: paucis uerfibus collegia Et enumeratLu
cill ius:quos malo eqdem pcnere:ne du multo^ fentetias rcfcllodim logior q necefle eft
Virtus Albine eft precium perfoluere rerum:

Q^uis inuerfamur:quis minimis rebus potefle
Virtus eft homini feire id quod qua.q? res habet
Virtus Idre homini redum;utile:quod fit honeftum:

Virtus querenda: rei fincm Iciretmodumcp:

IJtrtus diuitiis:prcmium perfoluere pofle:

LIBER SEXTVS

Virtus id darejquod re ipfa debetur honori:

Hoftem efletatcp inimicum hominum morumq malorum *

Contra defenforem hominum:morumq; bonorum
Hos magmficare:his bene uclle:his uiuere amicum*

Commoda pmerea patriai prima putare:

Deinde parentumrtertia iampoftremacp noftra.

Ab his diffinirionibus quas poeta breuiter c6prehendit*M.Tullius traxit officia uiuen
dnPanam'u ftoicum fecutusteaq: tribus uoluminibus inclufit.Haxraut q (alia finttmox
uidebimusrut appareat § turn nobis dignatio diuina contulermqua: nobis apuit ueritax
tern. Virtutem efle dixit feire quid fit bonum SC  malumtquid turpejquid honeftutquid
utiletquid minus breuiufip facere potuit* Si tantum bonum ac malu diceret: qua nihil
poteft efle utile uel honeftumtquod non idem bonum iic*NihiI inutile ac turpe: qcf no
idem malum fit,Q__uod SC  philofophif uidet? iSC  idem Cicero in tertio fupradidi opis li
bro oftendit*Verum feientia non pot efle uirtusrquia non eft uirtus m nobistfed ad nof
extrinfecus ucnit.Q^uod aut tranfire ab altero ad alte^ potjuirtus non eft:qa fua cuiq?
eft.Scientia igit? alieni beneficii efhqapofita eft in audiendo. Virtus tota noftra eft: qa
pofita eft in uoluntate facicndi bona*Sicut ergo in itmere celebrado mhilpdeft uia nof
(e:nifi conatus ac uires fuppeditent ambulandin'ta ueri feientia nihilpdeft: fi uirtus pro
pria deficiat* Nam fere etiam fiqui peccannetft non pfedettamen quid fit bonu SC  raa/
lum fentiunt.Et quotiens aliqd improbe faciunttpeccare (e iciunnSC ideo cadare nitunt;
Sed cu eosboni SC  mali natura no fallat:cupiditate malauincunEut peccecqa deeft illis
uirtus.i.cupiditas reda SC  honefta faciendi* Ex hoc igitf apparet aliud efle feientia boni
maliq^aliud uirtutetqa pot efle feientia fine uirtuterficut in plunmis philofppho^ fuit
In quo quonia rede ad culpa ptinetmo fecifle qua: fcieris rede uoluntas praua SC  uitio
(us animusrquem excufareignoratio non p6t:puniet. Ergo ficut uirtus no eft bonu ac
malu fcire:ita uirtus eft bonu facerc:malum no facere* Et tamen feientia fic cum uirtute
coniunda eftrnt feientia prccedat uirtutemtuirtus fequat? feientiam: quia nihil pdeft
cognitiomifi SC  adio fubfequatur*Horatius ergo paulo melius definiuit:

Virtus eft uitium fagere:8C  fapientia prima*

Sed ineptetquia earn contrario terminauit:ut fi diceret:Bonum eft quod malum no eft
cum enim qd fit uirtus nefeiome uitium qdem quid fit fcio* Vtrincp igitur indiget defix
nitione:qa natura rei tail's efttut utrincp aut intellignaut no intelligi fit necefle • Verum
nos fadamus quod ille debuit* Virtus eft iram cohibere:cupiditatem copefcere: libidix
nem refrenarend eft enim uitium fugerc* Nam fere omnia qua: fiut iniufte atq; iprobe
ab his oriuntur affedibus.Si enim commotionis huiustqua: ira dicitur: impetus rctun
daturiomnes hominum contentioncs mala: fopirentur:nemo infidiabiturmemo profix
lict ad nocendum. Item fi cupiditas temperetunnemo terra mariqj graflabitur: nemo
cxcidium ducet:ut rapiat SC  uaftet aliena. Item fi ardor libidmum compnmaE: omnis
tetas SC  fexus retinebit fuam fanditatem.Nemo quicq pudendum aut patieturtaut fax
ciet.Ergo uniuerfa fcelera SC  flagitia his commotionibus uirtute fedatis: ex hoium uita
moribufip tollen^*Q_uae fedatio comotionum SC  afteduum hanc habet roncm: ut oia
reda fadamus.Omne igitf uirtutis officiu eft non peccare: quopfedo fungi no poteft
qui deum nefcittquoniam ignoratio eius:a quo bona oriunt?dmprudenter impingit in
uitia necefle eftJtaq? ut breuius SC  fignificantius utriufq^ rei fumma officia determine:
feientia eft deum noflejuirtus colereun illo fapientiatin hoc iuftitia continetur.

DIVINARVM INSTITVTIONVM

Q_qtod philolophi ncfciuerut quid eflet bonum aut malumtquia fontem boni luci
dum nefo'ebant: nec intellexerunt quis debeat rerum SC  operu finis efle: SC  quomo-
do conftet Lucillium faiib definiuifle uirtutis officia* Ca.vi.

Ixi quod eratprimum (cietiam boni non efle uirtutem ♦ Deinde quid fit uir/
d tus:& in quo fit* Sequitf ut id quoq? ipfum quid fit bonum SC  malnm nefcifi

(cphilofophos breuiter oftendam: quia pene declaratum libro tertio cum
de (ultimo bono difputarcm.Q^ui aut quid eflet fiimmu bonum nefcicrunt: SC  in cxte
ris bonis mali(ue:qu£e fumma non (unnerrauerint necefle eft: quod non pot uero ludi/
cio examinaretqui fontem ipfum non tenetmnde ilia defcendunt* Fons autem bonoru
deus efl:: malo^. uero ille (cilicet diuini nominis (emper inimicustde quo (azpe diximus.
Ab his duobus principns bona malaq^ oriuntur.Q^ua: ueniunt a deothanc habent ra/
tionemtut imortalitatem parenttquod efl: (ummu bonum ♦ Q ua: autem ab illo altero
id habent officiummt a caeleftibus auocatum:terrenitep demerfum interfi'ciant tempi >
ternam:quod eft fummum malum* Non igif dubiu efttquin omnes illi quid eflet bo/
num 8C  malum ignorauermttqui nec deummec aduerlarium eius teierint ♦ Itacp finem
bonorum ad corpus:& ad hanc breuem uitam rettulerunt: quod (cilicet (olui SC  occide
re necefle eftrnon (unt progrefli longius.Sed omnia praeceptaiut omnia quae inducunt
bona terra: inharent:& humi iacent:quoniam fimul cum corpore: quod eft terra mori
untur*Pertinent enim non ad uita hoi comparandatted ad quaeradas uel augedas opes
honores:gIoriam:potentia:quas (unt uniuerfa mortalia-.tam fcilicet q ille q ut ea fibi co
tingerent:laborauit.Hinc eft illud:

Virtus quarenda reitfinem (cire modumq;*Pracipiunt*n*qbus modis SC  qbus artibus
res familiaris quarenda fittqa uident male quari (blere:ted huiufmoi uirtus no eftppo
fita (apieti.Nec.n.eft uirtus opes quarere:quaie neq? inuentio: neq; pofleflio in noftra
ptate eftJtaq? SC  quaftu:5T obtetu faciliores funt malis q bonis*Non pot ergo uirtus ee
in his rebus quarendisu'n quarum conteptu uis ac ratio uirtutis apparet: nec ad ea ip(a
tranffiigietiqua magno ac excelfb aio calcare ac pterere geftit* Neqj fas eft aiam cade/
fti bus intenta bonistut hac fragilia fibi coparet: ab immortalibus fuis opibus auocari •
Sed potiflimu in his rebus comparadisiuirtutis ratio confiftitrquas nobis nec ho ullus:
nec mors ip(a poflfit auferre:cum ita te habeant.Ulud quod tequitur uerum eft*

Virtus diuitiis preciu pfolucre pofle. Q ui uerfus ide fere fignificat:quod primi duo:
fed neqj iptetneq? quifqphilolbpho^ (cire potuitpreciu ipfutntuel qualetuel quod fit.
Idcm*n.poeta:SC illi omnes quos fecutus efbputauerunt rede opibus uti: hoc eft frugi
edemon inftruere couiuia (umptuotemec largiri temere: no effundere in res fupuacuas
aut turpes rem familiare.Dicet aliquis fortafle.Q^ uid tuf Negas ne hac ee ueritatcmf
Non eqdem ncgo.Cnntraria enim uideorpbaretfi negem.Sed uera negotqa non fit it
la cadeftisifed tora terrenatquandoqde nihil efticit nifi qcf'remaneat in terra. QjUid fit
autem rede opibus uti :&qfitex diuitiis frudus pctedus: declarabo apertius: cum de
pietatis officio loqui coepero. lam camera qua: tequuntur nullo modo uera funt* Nam
improbis inimicitias indiceretautbonorum defenfionem fufcipere: poteftcum malis
efle cdmune.Q uidam enim probitate fidatuiam fibi ad potentiam muniunttfaciutqj
multa:quaeboni (olentteoquidem promptius:q? fallendi gratia faciut. Vtruncp tarn ra
cile eflet prteft aretq facile eft fimulare bonitatem ♦ Sed hi cum efle caperintppofiti ac
uoti (ui compotes:& fummu potentta: gradum coeperintmim uero fimulatione depo/
{tiatmores fuos detcgunnrapiunt omnia SC  uexant: eotep ipfos bonostquorum caulam

LIBER SEXIVS

iu(caperant:infequuntur:& gradus per quos afeenderuntiamputantmequis illos con/
tra ipfos poffit imitari.Verum tamen putemus hoc offiriu non nifi boni eife: ut bones
defendant* At id fufcipere facile eftamplere difficile: quia cum te certamini congrellio
tiiqj comiferistin arbitrio deimon tuo uidoria pofita eft* Et plerunq? improbi SC  nu me
to:SC  confpiratione funtpotentiores q bonitut ad eos fuperandos non tarn uirtus q fali
citas neceffaria. An aliquis ignorat quotiens melior iuftiorep pars uida fit (  Hinc iemp
damriltiones acerba in ernes exriterunnPlena eft exemplis omnis hiftoria: fed nos con
lenti erimus uno.Cn.Pompetus bonorum uoluitefle defenfonfiquidem pro republica
pro fenatutpro libertate arma falcapit. f dem tamen uidus cum ipfa libertate occidit:
SC  a fpadonibus Aegyptiis detrucatusanfepul tus abiedus eft.Non eft igttur uirtus aut
hoftem malorumraut defenforem bonorum efletquia uirtus m cerris calibus no poteft
eftefubieda*

Commoda praterea patriai pnma putare. Sublata hominum concordia uirtus nulla
eft omnino.Q_ua funt emm patriae comodamffi alterius ciuitatis aut gentis incommo
da fid eft fines propagare alios uiolenter ereptos:augere impenu: uedigalia facere me
liora.Q_ua omnia non uttep uirtutestfed uirtutu funt cucrfionesJnprimis enim tollit?
humana focietatis coniundio:tollif mnocentsattollitur alieni abftinetia: tollitf deniqj
ipfaiuftitia: quae diffidium generis humani ferre non pot: SC  ubicunqi arma fullerint:
pine earn fugari 8 C  exterminari necefle eft, Yerum eft Ciceronis ilIud:Q_ui autem ciui
umrationem dicunthabendamtexternorum regnant: dir imunt: bicomunem generis
humani focietatemrqua fablata:beneficentia:Iiberalitas:iuftiria fundims toIlitunNam
quomodo pot luftus efle:q nocetrqui odit:qui fpoliatrq occiditf Q_ ux omnia faciunt:q

J iatriaprodefte m'tunf*Id enim ipfum prodefle quid lit ignorant:quinihil putant u ti,
emihifeomodummifi quod teneri manu pcttquod folu teneri non poteft: qa eripi pot
Hac itaqjfutipfi appe!Iat}bona:quifqs patria aequifierit: hoc eft q cuerfis ciuitatibus
gentibuftp de!etis:arariu pecunia referferittagros caperit: ciues fuos locupletiores fece
titthic Iaudibus fert? in ealumthae putat r  fumma SC  perfeda efte uirtus.Q^ui error no
modo populi SC  impento^led etiam philofophosp eft: q pracepta quocp dant ad iufti
riamrne ftultitiae ac malitiae difcipl inacp audoritatis defit* Itacp cum de officiis ad rem
tnilitare prinentibus difputentmeqj ad iuftitiamrneqj ad ueram uirtute commodaf iV
!a omnisoratio:fed ad hanc uitam morteep ciuilemiquam no efte iuftitia:& res indicat
SC  ipfe Cicero teftatus eft.Sed nos inqt ueri iurss gerroanaqi iuftitiae folidam 8C  expref
fam effigie nulla tenemus* V mbra SC  imaginibus utimurteafq? ipfas utina lequeremur
Ferunt enim ab optimis naturae ac uirtutis exeplis* Vmbra eft igif SC  imago iuftitia::
quam illi iuftitia putauerunt. Qjiid lapientiaf None idem conntet r ’in philofophis ee
nullfa Aut cum Fabritius inqttaut Ariftides iuftus noief taut ab illisfbrtitudinistaut ab
hoc iuftitia tanq a fapiente petit exeplum* Nemo enim ho^e fic faptenstut lapientem
uolumus intelligi.Nec hi q (apientes habiti SC  noiati*M,Cato:Catullus:LaIius fapietes
fuerunnNccilli qdem feptem :fed ex mediorum ofti ciorum frequetia fimilitudinem
quandam gerebant fpecieq: fapientia.Si ergo 8C  philofophis Ipfo^ confeftione adem^
pta fapientia eft:6d his q iufti habiti fimtradepta iuftitia eft. Omnis lgitf ilia uirtutis de
leriptiones fal la fint necefte eft:qa qua fit uera uirrus (circ non pottnifi iuftus ac fapies
Iuftus aut ac fapiens nemo efhnifi quern dominus praceptis caleftibus crudiuit,
Q_uod in uia erroris eft fpecies fepietia SC  uirtuns* Et q> uia ueritatis SC  fapietia eft
fimplex:8C angufta;3C ardua;& eum habet ducem* Ga,yii,

D1VINARVM INSTUVTIONVM

Am illi omnes qui per aliorum ccnfeflam ftultitiam fapientes exiftimant? :fpe
i cicuirtatis indudnumbras <5£ imagines apprehcndunttnihil ue^r* Q^uod ea

fit rationetquoniam uia nulla mendaxtquas fcrt ad occafum: multos tramites
habet propter ftudioru & difeiplinarum uarietates: qua: font in uita hominu diflimfi
les atq; diucr&.Nam ficutilla uia fapietia: habet aliqd fimile ftuftitiaiquod libropr^
cedente tnonftrauimusata hac cum fit to ta ft ul titixthabet  all qui d fimile fapieria: qetf
arripiant hi:qui ftultitiam publicam intelligut:& ut habet uitia manifeftadic habet all
quidiquod fimile cfleuideat? uirtutimt habet apertum fcelus:ficimagmem quandam:
fpedemq; iuftitia.Q uomodo enim pracurfor eius uiaxuius uis 8i  poteftas omnis in
fallendo efhuninerfos in fraudem poftet inducere: nifi uerifimilia homimbus oftenta/
retf Deus enim ut immortale illud arcanum eius in apto efiet: pofuinn uia luaquaho
mines pro mail's 8i  turpibus afpernarentnut auerfi a lapientia di  ueritare:quam fine du
ce il lo requirebanm'n idipfum inciderentrquod uitare aefugere cupiebant. Itaq? illam
perditionis ac mortisuiam multiplicem oftedittuel q multa funt genera uita:uel q dii
multi q colunt.Huiusdux prauaricatorac fubdolustut uideat efle di (crime aliqa fab
fi 8i  ueri:mali ac boni.Alia ducit luxuriofbstalia eos q frugi appellant?: alia imperitos:
alia indodostalia inertestalia ftrennuosralia ftultostalia philofophos. Et eos qdem no
uno tramitcJllos enim qui aut uoluptatestaut diuirias non refugiunnab hac publica &
cclebri uia modice (cgregat.Eos aut qui aut uirtutem feq uolunuaut contemptum re^
confiten't?;:per confragofa quadam pracipitia trahit. Sed tame ilia omnia itinera qua:
fpecicm bonorum oftentantxno funt alias uia:: fed diuerricula di  fcmitatqua uidentur
quidem ab ilia comuni dextro uerfum fepararfiad eandem tamen 81  ad ununi oes exi /
turn Tub ipfo fine referuntMbi enim dux illeeoniungit omnesmbi opus fuerat bonosa
ma!is:fortes ab inermibustfapientes a ftulris fepararifin deorum (cilicct cultu: in  quo il
lc umuerfosCquia fineullo dilcrimmefiulti fuerunt)uno mucronc iugulat:& pracipb
tat in mortemnHac autem uia qua: eft ueritatistdi fapientixidi  uirtutis:8C iuftitia:quo^
rum omnium fons unus eft:una uis:una fedes:& fimplex efl:quod paribus animis fum
maq concordia unum fcquamur:3C colamus deum:& angufta: quoniam paucioribus
uirtus data eft:& arduatquoniam ad bonum quod fummum 8C fublimee:nifi cu fum/
ma difficultateSi labore non poteft perueniri*

Q uarc a philo(opbis uentas inueniri non potcrat: ncc ab his q terrenis dediti funt
fed ab cledtis inuenit? per legem dei:cum pot Ciceroni's definitio adaptari* C.viii*
Aec eft uiatquam philofophi quarutded ideo non inucniut:qa in terra potius
h ubi a pparcre non p5t quaru t.Errat ergo uelut in man magnotnec quo ferant

intelligutiqanecuiamcernuntmecducern fcquunt? ullu. Eade nanq raticne '
hane uita uiam quarri oportettqa in alto iter rnambus quarif ♦ Q__ua nifi aliquod cxli
lumen obferuetancertis curfibus uaganf? *Q_ui fquis autem redum iter u ita tenerenb
titunnon terram debet afpicere fed cadu:8C(ut apu'us loquar>on hoiem feq debettfed
deu:non his terreftribus fimulacristfed deo feruire calefti: no ad corpus inferrioninia:
fed ad mentemrnon huic uita: dare operamtfed a:tema:» Itaq; fi oculos in cx lu fempcr
intendas:& folem qua oritur obferues:cumq; habeas uita: quafi nauigii duccmaua fpo
te in uiam pedes dirigentur: di  illud calefte lumen quod fanis mentibus multo clanus
foie cft:q hie quern in carne mortal! uidemus:fic regenfic gubemabit: ut ad fummu fa/
pientia uirtutifq; portum fine ullo errore perducat.Sufcipienda igirur dei lex eftjqua
nos ad hoc iter dirigat:illa fandatilla cxleftis:quam Marcus Tullius m  libro dc repu d.

■

LIBER. SEXTVS

tertio pene diuina uoce depixincuius ego ne plura diccrcm uerba fubieci. Eft qui’dem
lex:rccfta ratio nature congruenstdifFufa in omnes:conftas:fempi'tcrna: qua: uocct ad
offtcium iubendometado a fraude deterreatrqux tamen neqj probos fruftra iubet: aut
uetat:nec improbos lubendo aut uetando monet. Huic legi nec propagan fas efbneqj
derogari ex hac aliqd licettneq? tota abrogari pot. Nec uero aut per fenaturniaut p po^
pulum (olui hac lege polfumus.Neq; eft quxredus explanator aut interpres eius.Nec
erit alia lex Roma::aI 1a Athenistalia nunc:alia poft hanc: fed &C  oes genres & omni tern
pore una Icx:& fempiterna:& imutabilis continebit. Vnufip ent comunis quafi magL
fter Si  imperator oium deusa'lle legis huius muentor:difceptator:fator: cui qui no pare
bitn'pfe fe fugieuac naturam hois a fpernatusthoc ipfo luet maximas pcenas: criam fi cx
tera fupplicia qua: patiT:cffugcrit.Quis facramcntum dei (cicnsrtam figniTicatcrenar
rare legem dei pofletrquam lllam ho loge a ueritatis notitia remotus expreffit;'' Ego ue /
to  eos qui uera imprudcntes Ioquunt:iic habedos puto tanq diuinent fpintu aliquo in
ftindi.Q^uod fi ut legis Can£kx  uim rationecp peruidinita lllud quoqi fciftet aut explb
caflettin qbus prxceptis lex ipfa conGfterettno philofophi fundtus eftct officiorfed pro
phette. Q_uod qa facere file non poterat: nobis fciendu eft: quibus ipfa lex tradita eft:
ab ilio uno magiftro Si  imperatore omnium deo.

Q^uod caput religionis Si,  uia ueritaris eft deum fideliter nofcere Si  fidelitcr colere.
Et quare diuerfx leges fint a gentibus inftitutx. Et quis fenfuum integrita te uigeat:
quam gratia largitur potius q natura* Ca.ix,

Vius legis caput eft primum ipfum deum noftafoli obteperare: fblum colere
h Non pot.n.ranonem hois obtineretqui parcnte animx fux deum nefcinquod

eft fummum nefas.Q^ ux  ignoratio facinut diis alicnis feruiatrquo nihil feeler
ratfus comittipoteft.Hinc procliuis eft ad malitiam gradusper ignorantia ueri ac fin ✓
gularis boni:qa deus que nofte refugmfons eipfe bonitatis. Vel fi iuftitia icq uolet da:
diuini tame iuris ignarus:getis fox  Jeges tanq ue^ ius amplccftifi : quas no utiq? iuftitia
(ed utilitas repit.Cur.n.per omnes populos diuerfa Si  uaria iura funtcoditamifi q, una
quxcp gens id fibi faxinqd' putauit rebus fin's utilefi Q^uatum aut a iuftitia reccdat uti
litastpopulus ipfe Ro.docet:q per fxcialcs bella indicendo: Si  Ixgitime iniurias factcn
dotfempercp aliena cupiedo atq: rapiendo:pofteftlbne fibi totius orbis coparauit. Vcr:
hi fe iuftos putant:fi cotra leges fiias mhil facianttqd'etiam timori afcnbi pot: fi prxfen
tium pcena^metu feeler: bus abftineant.Sed concedamus fane:utid natura:uel(\itait
philofbphusyfua fpote faciant:quod legibus facere cogunfi. Nam iccirco iufli erunt:q
parent inftitutis hommu:q Si  ipfi cut errare:aut iniufti efte potuerunt.Sicut illi duode
cim tabularum conditorestqui publics utilitati pro conditione temporum feruicrunt.
Aliud eft: igitur ciuile ius: quod pro monbus ubiq; uaria tur* Aliudeft uera iuftitia:
quam informem ac fimplicem propofuit omnibus deus:qucm qui ignoranSC ipfam iu
ftitiam ignoret necefleeft. Sed putemus fieri pofte: ut aliquisnaturali Si  ingenito bo^
no ueras uirtutes capiat:qua!em fuifle Timonem Athenis accxpimus:qui SC  egentibus
ftipem dedit:& pauperesinuitaumSd nudos induit. Tamen cum illud unu qa eft ma^
ximum: deeft agnitio dei:iam ilia bona omnia fnperaacua funt Si  mania: ut fruftra in
his aflequendis laboraucrit. Omnis enim inftitia eius fimilis eft humane corpoti ca ✓
put non habentidn quo tametfi membra omnia Si  locis fin's conftcnt:& figurar&habi
tudine:tamen quoniam deeft id:quod eft omnium pri'ncipale:& uita Si  oi fenfu caret •
Itacp membra il la formam tantumodo membrorum habent: ufum non habent.Tam


DIVINARVM INSTITVTIONVM

(ciJicct q caput fine corpore cui fimilis eft:qui cum deum non ignoret: uiuitiniufte* Id
cnim folum habct:quod eft fummum fed fruftra: quontam uirtutibustanq mebnsca^

rer. Itaq? ut fit uiuum ac fenfibile corpus:^ agnijio dei neccftaria eft quad caput: SI oes
uirtutes quad corpustita fict homo perfedus ac uiuustfed tamen fumma omnis in capi
tc cft:quod quis conftare non poftir fine omnibusrfine quibufdam tamen poteft.Et erit
quidem animal uitiofum ac debiletfed tamen uiuet:ficut &I is qui deum nouit: 2£ in a\u
qua re peccat.Dat cnim peccatis uenia deus.Iraq? fine membns aliquibus uiuipot: fine
capite nul!o modo.Hasc res cfficit:ut philofophi etiam fi natura boni fiint: tamen nihil
feianttnihil fapiant.Omnis dodrina uirtus core fine capite eft: quia deum nefeiunt:
q ui eft uirtutis ac dodrina: capu ttquem qui agnoicitdicct uideatjcxcus eft: licet audb
at:(urdus:licet loquat:e!inguis cft.Cum uero conditorcm rerum parentemq? cognoue
rintunc SI uidcbinSl audiet:3£ Jcquctf.Habere enim caput carpi tun quo funt fenflis oes
collocatithoc eft oculi:auris:& lingua. Nam profedo is  uidcuq ueritatcm in qua deus
eft:uel deum in quo uentas eftroculis cordis afpexerit. Is auditrq diumas uoccs ac pra>
cepta uitalia pedori fuo affigic. Is loquit: qu i cadeftia difterens:uirtutcm ac maieftate
dei fingularis enarrat.Qjjare non eft dubiumiquin rmpius fittquifqs deum non agno
ueritiomncfcp uirtutes eius quas habere aut tenere feputatrin ilia mortifera uia reperiu
tunqua: eft tota tenebrai^.Qg uapropter nihil eft q> aliqs fibi gratulct: fi has inanes uir
tutes adeptus eft: quia non tatum mifer qui bonis pradentibus careat: fed etiam ftultus
fit necefie eft:qui labores in uita fua maximos fufeipiat incaflum. Nam dempta fpe im
mortalitatistquam deus pollicet in fua religione uerlantibus: cuius afiequendse gratia
uirtus appetenda cft:5l quicquid maloig acciderinperferendum eft ♦ Maxima erit pro/
fedo uanitastoblequi uelle uirtutibus:qua: fruftra homini calamitates afferunt Si labo

res. Nam fi uirtus cft:egeftatem:exilium:dolorem:mortcmq? qua: timcnt a exte ris: pa
ti fbrtitcr ac fubiretquid tandem boni in fe habcncum earn philofophi propter feipfam
dicant expetendamf Nimirum fiiperuacuis SI inanibus pcenis defedantft quibus licet
agere tranqIfe.Si cnim mortales funt animteifi uirtus difloluto corpore nihil futura eft:
quid fugitnus attributa nobis bona:quafi aut ingrati aut indigni: q diuinis munenbus
perfruamurf Q ua: bona ut heamusricelerate impieep uiuendum eft: quia uirtute id
eft iuftitiam pauptas fequitur ♦ Sanus igitur non cfttqui nulla fpe maiori propofita:his
bonis quibus caeteri utunt in terradabores SI cruciatus:SI miferias anteponat ♦ Si aute
uirtus(ut ab his reefciffime dicit^capefcenda eftrquia conftctad earn nafd hominem:
fubefte debet fpes aliqua maionqux malorum SI laborum quos pferre uirtutis efhma/
anum afferat praclarumq? fbIatium:Nec aliter uirtus cum per fe dura fitthabenp bo
no potefttq fi acerbitatem foam maximo bono penfet. Aeq; non aliter his bonis prafen
tibus abftinendum eft:q ft fint aliqua maiorarpropter qua: tanti fit SI uoluptates omit'
tere:SC mala omnia fuftincrc.Ea uero nulla funt dona alia(utm tertio docuf)n:ifiperpe
tux  uita:.Hanc autem praftarc quis poteftmifi deustqui uirtutem ipfam ppofuitf Ep
go in dei agnitione SI culm re^ fumma uerfatunin hoc eft fpes omnis 51 falus hominis
hie eft fapientia gradus primus:ut feiamus quis fit nobis ucrus paterreumq? folum pie
tatc debita pro(equamur:huic parcamusdiuic deuotiflime feruiamus in eo  promerem
do adus omnis: SI cura:SI opera collocctur.

Q_uod xcligio deo:mifericordia homini debct.Et quas caufas adificadi ciuitates 8C

conuiuendi forialiter:& inuentionis uerbo^ falfo commend funt* Ca.x.

LIBER SEXTVS

Ixi quid debeatur deotdicam nunc qd homini tribuedum fit: quanq idipfom
d quod homini tribuens:deo tribuit^:quia homo dei fimulac^ eft, Sed tame pri

mum officium iuftitix eft coniungi cum deo:lecundu cum homine, Sed illud
pnmum religio dicit?:hoc fecundum miferscordiamel humanitas nominat r ',Qjia: uic
tuspropria eft iuftorum 31  culto^ dei:q? ea Tola mix  comunis in fe contmet rationem •
Deus enim qui ceteris animal)bus lapientiam non dedmnaturalibus ea munimetis ab
incurfo & periculo tun'ora gcnerauinHominem uero qa nudum fragilemcp formauit:
ut cum fapientia potius inftruerettdedit ei prater cetera hunc pietatis affeeftumtut ho
mo hominem tueatur:diJigat:foueat:cotraq 5  omnia pericula 83  accipiat: 6C  praftet am
xilium. Summu igitur inter le hominum uinculum eft humamtas: quod q dilruperit;
nefarius SC  paricida exiftimandus eft,Nam fi ab uno homine quern deus finxittomnes
onmurreerte conianguinei fumus:& ideo maximu fcelus putandum eft odifle homine
uel nocentem,Propterea deus pracepit inimicitias per nos nunq faciendas:lemper efle
tollcndasdcilicet ut eos qui lint nobis inimichneceflitudinis admonitos mitigemus, Ite
fiabuno deo infpirati litmus omnes & animathqd aliud q fratres fomusf'Etquide con
iun&iores animis:q qui corporibus Jtaqj non errat Lucretius cum dirit:

Denicp cadefti litmus omnes lemine onundi:

Omnibus ille idem pater eft.

Ergo pro baduis immanibus Hint habenditq hominibus nocent: qui contra ius hutna/
nitatis 8C  fas omne Ipolianttcruciannoccidunttexterminant, Ob hanc neceflitudinem
germanitatis docet nos deus mala nunq faceretbonum autem lemper, Id aut iplitm be
ne facere quid fitudem lpte prateribit.Praftare auxilium depreflis 8C  laborantibusum
partiri uidtum non habenttbusJDeus enim quoniam plus eft:animal nos uoluit efle lo
cialejtaq? in aliis hominibus nos iplos cogitare debemus* Non meremur in periculo li
beraridi non foccurrimusmon meremur auxiliurmfi negamus, Ad hanc partem philo
fbphorum nullapracepta font: qppequi fall# uirtutis ipeciecapti: mitencordiam de
homine foftulerunt:& dum uolunt fanare:uittauerunt.Et cum idem plerunq; fateantf:
fbcietatis humane comumonem efle retinendamtab ea plane teiplos inhumane ufrtu
tis (ax  rigore diflociannConuincendus ergo etiam hie error illorum eft:q nihil cuiq im
partiendum putat.Vrbis condenda: originem atq: caulam n5 unam intulerunt:led alii
eos homines q fint ex terra primitus nati: cum per filuas 8£  campos erraticam degerent
uitamtnec ullo inter le lermonis aut iuris uinculo cohaercrent: led frondes Si  herbamp
eubilibustfpeluncas 8C  antra p domibns haberennbeftiis 5t  fortioribus animalibus pra
dx  finite comemorant.Tum eos qui aut Ianiati effugcrat: aut laniari proximos uiderat
admonitos periculi foitad alios homines decurrifletprafidium implorafle:Sd primo nu
tibus uolutatem fignificalte«Deinde lermonis initia temperafle:ac fingulis quibufq; re-'
bus noia impnmendo:paulati loquedi pfecifle ronern. Cum at nec multitudine lplam
uiderent contra beftias efle tutam: oppida et ccepifle mum're: uel ut quiete nodlis tuta
fibi facerettuel ut incur Hones atq? ipetus beftiaf^ non pugnado: led obiedtis aggeribus
arceret.O igenia hoibus indigna:qux has ineptiasptulerunt:mileros atq? miterabiles:
q ftultitia foam litteris memorise^ mandauerunt, Qui cum uideret muds quocp anL
malibus ingenitam efle rationemtuel couenienditueflnuicem appetedi: uel periculi fu
giendi:uel mail cauendiruel cubicula fibi 8C  latibula parandi. Homines aut iplos exifti
mauerint non nifi exemplis admoneri ac defipere potuifletquid metucre fibi: qd caue^
rerquid facere debexenttaut nunq conuenturos inter le foifle: nec loqueridi rationem re

DIVINARVM INSTITVTIONVM

pcrturosmifl eos bef \\x  comediftent*Ha:c aliis delira uifa funtfiut fuerutjdixcrun^ no
ferarum laniatas caufam fuifle coeundufcd ipfam potms humanitateJtaq? inter fe con
gregatos:cp natura hoium folitudinis fugiens SC comunionis ac focietatis appetcns cftet
non magna inter eos difputatio eft* Siqdem caufe di (pares funtires eadem eft* Potuit
uti unq? igit quia non repugnattfed tamen utrunq; nullo modo uerum eft:quia no per
omncm terra nati funt holes e terra:tanq ex draconis alicuius dentibus feminatifiut po/
ax  ferunrfed unus homo a deo fadus eft tab eoq^ uno omnis terra humano genere co
pleta efbeadem fcflicct rationetqua rurfiispoft diluuiu: quod certc negate no pofiunt.
Nulla igit"’ in principio fada eft eiufmoi cogregariomec unq fuifle holes in terra: quip
pter infantia non loqucrcnfirintel ligiticui ratio deeft. Fingamus tame ilia uera eetquas
ociofi SC incpti hoies (ones fabulant: ut eospotiflimu lenfibus SC fin's rationibusrefella
mus*Si hac de caufa funt hoies congregarbut mutuis auxiliis imbecillitate fua tuerent'’*
Succurrendum eft igitf hominitqui egcat auxilio. Cum enim prxfidii  caufa homines
focietatem cum homimbus inierint SC fanxerint: fcedus illud a principio fui ortus inter
homines initium aut uiolare:aut non coferuarctfummu nefas putandum eft*Nam qui
fe a pr^ftando auxilio remouetretiam ab accipicndo fe remoueat necefle efttqa nullius
ope indigere fe purattq alteri fuam denegat* Huic uero qui fe ipfe diflociat ac fecernit a
corpore:non ritu hominis fed feraip more uiuendu eft* Q^uod ft fieri non pot: retine/
dum eft omni modo uinculum focietatis humanae ? qa homo fine hole nullo modo pot
uiuere.Retentio aut focietatis eft comunitastid eft auxilium praeftare:ut poflimus acd
pere.Sin uerofiut ilh alii dilputant' humanitatis ipfius caufa fada eft hoium congrega
tio:homo certe hoiem debet agnofcere ♦ Q uod fi fecerut illi rudes SC adhuc fen hoies:
8C fecerunt nondum conftitura loquendi rationetquid putemus homimbus expoliris:
8C fermonihus rerum q? omnium commertio inter fe copulatis efte faciendum: qui aflu
eri hominibus fblitudincm ferrenon poflunrf

In quos praxipue fit humamtas cxecranda t SC in quibus liberalitatibus imaginariis
pereant opcratSC qua; impenfa prxftantis. Cap *xi.

J'  Onferuanda eft igitur humanitastfi homines redeuelimus did.Id autipfum

c coferuare humanitatem:quid aliud cft:q diligere hominem quia homo fit: SC

id quod nos fumus.Difcordia igitf atq? diftenfio non eft fecundum hominis ra
tionem.Verumcp eft illud Ciceronis quod ait natura: obedientem homini nocere non
pofle*Ergo fi nocere homini contra naruram eft: prodefle igitur homini fecundum na/
turam fit necefle cft.Q uod qui no facit: hominis feappellationedifpoliat: quia huma
nitatis ofticium eftncceflitati hominis ac pfculo fubuenire.Q uatro igit ab his qui fie/
di ac mifereri non putant efte fapientisdi homo ab aliquabeftia comprehefus auxiliu
fibi armati hominis im ploret:utrum ne fuccurrcndum putent an minimefNon funt ta
imprudetestut negent fieri oportere:quod flagitat:quod expofeit humanitas .Item fi  a li
quiscircuucniat ignnruinaopprimafi:mergaturmaritfluminerapiat:numputetho/
miniseftenon auxiliariYNon funtipfi hoiestfi putenr. Nemo«n*pot eiufmoi piculis no
efte fubiedus:imo uero SC hois 8C fbrtis uiri efte dicet feruare perituf^ .Si ergo in eiu fmo
di cafibustqui picufum uifa: hoi afterunt:fuccurrere humanitatis efiecocedunr,Q_ u id
cau fie eft cur fi homoefiiriat: firiat: algeat:fuccurrcndum cfTe non purentr' Q uxcum
fint paria natura cum illis cafibus fortuin's:8C. unam eandeep humanitare defiderent:ta
men ilia difcemut:qa non re illaipfa uera:fcd utilitateprafenri oia metiunt ♦ Illos enim
quos piculo furripiunfpant fibi gratia relaturos.Egentes aut quia non fperat: perirear

UBER SEXTVS

bitrantur quicqaid hominibus impartianuHinc eft ilia Plaati dctciianda fcntcmia: j n ,pMt> -dm--tr, n

Male meretur qui medico dat quod edat.

Nam SC  illud quod dat per it:8C  illi producit uitam ad mileriam*At enim poeta fortafle
pro plbna locutus eft.Q_uid*M*Tullius in luis officialibus librismonne hoc idem per
fuadet no efle omiu'no Iargicndumf Sic enim dixit:Largitio qux fit  ex re familiaritfon
tern ipfum benignitatis exhaurituta benigmtas bemgnitate tolfitf* Q_ua quo in plures
ulus fisteo minus m multos uttpoflis. Et idem paulo poft:Q_uid aut eft ftultius:q q<?
libenter facias:curare ut id diuttus facere non poftl's ■»  Videlicet ^pfeflor lapientia: refiras
nat homines ab humanitatetmonetq? ut rem familiare diligenter cuftodianti malintq?
arcam q iuftitiam conleruare* Qjaod cum intelligeret inhumanum efle ac nefarium:
ex aliquo capite quafi actus pcenitentia lie ait:Nonnunq tamen eft largiendutnec hoc
benignitatis genus omino repudiandu;& laepe idoneis hominibus egetibus de re fami
Jiari imparnendum* Q_uid eft idoneisf Nempe his qui reftituere ac referre gratia pof
fint.Si nunc Cicero uiueret: exclamarem fifedo': Hie hic*M,TulIi aberrafti a uera iw
ftitia: eacp uno uerbo fuftulifthcum pietatis SC  humanitatis oftida utilitate metitus es« 53?

Non enim idoneis hoibus largiendum elbled quantum pot non idoneis* Id.n.iufte: id l

pietid humane fittquod fine Ipe reetpiendi feceris♦ Hacc eft uera ilia SC  germana iufti >
tiatcuius folidam SC  expreftam eftigiem nullam tenere nos dicis* Iple pluribus Iocis cla
mas mercenaria non eife uirtuterntfaterilq? in libris Iegum tua^ liberalitare gratuitam
efle his uerbistNec eft dubinmtqn is qui liberalis benignufip dicitf tofficium no frudtu
fequat"*Cur ergo idoneis potius largirismifi ut poftea mercedem recipiasfTe ergo au>
dtore acprarceptore iuftitite quilqj idoneus no erit: nuditatejfith fameq^ conficiet"’ mec
holes copiofi SC u % ad delitias abundates fubuenient ultima: neceflitati*Si uirtus mer
cedem non exigi tifi^pter fe(ut  diciris>xpetenda eft: ergo iuftitia principem matreq;
uirtutu luo predo no tuo comodo sextimaiei potiflimu tribueja quo nihil Ipes. Q_uid
perlonas cligtstqd membra ilpicisr'Pro hole tibi habendus eft quills precatumdeo qa
te hoiem putet*Abiice umbras lllas imaginefip iuftitia:: atq? iplam uera SC  expreftam te
nedargire ctecis:debilibus:claudis;dcftitutis:quibus nifi largiaretmoriendum eft*Inuti
les funt hoibus led utiles deo: qui eos retinet in ustatqui fpiritu donat: qui luce dignat"’:
foue quantum in te efbSC animas hommum ne extinguanfthumanitate lufteta* Q_ui
fuccurrere perituro poteft:fi non fiiccurrerit:occidit*Verum ifti quare neq? naturam re
tmenttneep premium in eo quod fitdciuntf dum perdere timent:perdunt:& in id quod
maxime cauent:incidunt:ut quicqd Iargiunturcaut pereat omnino:aut ad tempus bre
uiflimum profit * Nam qui exiguam ftipem mileris negant: q conleruare humanitate
fine damno fuo nolunt:patrimoma fua eflunduntmt aut peritura SC  fragilia fibi compa
rennaut certe fin's maximis damnis nihil conlequant^Q^uid enim dicendum eft de his
qpopulari leuitate dudituel magnis urbibus luffeduras opes exhibendis muneribus
impendunt:nifi eos dementes atq? furiofosq praeftent id populo quod SC  ipfi perdant t
SC  nemo eorum quibus prteftaf jaccipiatfltacp ut eft omnis uoluptas caduca SC  breuis:
oculorum maxime SC  aurium aut obliuifeuntur hoies:& alterius dana pro ingratis ha^
benttaut etiam offenduntunfi non eft libidini uulgi fatiffa&um:ut etiam holes ftultifli
mi malum fibi malocoperauerint:autfi adeo placuerint:nihil ampliusqinanem lauo
remipaucorumq? dicyz  fabulas aficquunt. Sic quotidie leuiflimoru hoium patrocima
in res fuperuacuas prodigunt? *Num ergo fapietius qui utihora SC  diuturniora ciuibus
fuis exhibent muncraf Hi fcilxcet qui publicis operibus extrudis: memoriam nomim

n  it

D1VINARVM INSTIIVTIONVM

fuo quxront.Neilti quidem reflc bona lua in tcrram (epeliue quia ncc memoria qcq

itl

l^(wVs


U wuiMUJUia luvtuiUtrtiH iivitui autjwii/ iiu^ctu UllUUUL ;aiULtT

te uctuftate ipfa difloluta Iabuntur*Nihil eft enim(ut a it ortor}opere 8C manu fadum
quod no conficiat 8C confumat uetuftas*Ad h xc  l'uftatia SC Ieuitas florefcit quotidiema
gisJill ergo meliustqui tribulibus fin’s aut clientibus largiunfrAliqd enim praeftant ho
minibus 8C profunt: led non eft ilia uera SC iufta largitio. Beneficentia enim nulla eft:
ubicuncp neceflitas non eft.Perit ergo quicqd gratis caula tribuitur non indigennbus:
aut cum faenore redit:SC beneficentia non erit.Q_uod etfi gratum eft his quibus datur:
i'uftum tamen non efbqa fi non fiatrnihil mail lequit, Vnum igitur certum SC ueip libe
ralitatis officium eft egentes atq? inutiles alere*

A quo fit fperada 3C expeteda: SC qua: SCqta fit uera: liberalitatis merces: SC q inanis
SC nulla fallk: SC qui funt gradus humanitatis* Ga.xii.

Aec eft ilia perfeda luftmaiqua: cuftodit humanarde qua philolophi loquun
h tur focietatem,Hic diuitia^ maximus SC ueriffimus frudus eft: no uti opibus

ad propriam unius uoluptatemjfed multoip falutemon ad prafente fuum fru
dum:fed ad induftriam:qua fi>la non interit.Tenendum eft igitur omnino: ut ab ofR
cio mifericordiae lpes recipiedi abfit omnino.Huius enim operis SC ofticii merces a deo
expeteda eft folo*Nam fi ab hoie expetes: iam no humanitatis erit illa:fcd beneficii re^
muneratio*Ncc poteft uideri bene meruifle:qui quod fecit non altcri fibi praeftat: SC ta
men eo reditmt quod alteri quifip pr^ftitcrinnihil ab eo comodi lperans:uere fibi pra>
ftettqui mercedcm capiet a deo* Item deus prascepit:ut fiquado coenam paraucrimus: ' 1
eos in coiundum adhibeamus:qui reuocarenon poftint: SC uieem reddere ut ois adus'
ukx  noftras non careat mileticordia: munere. Nec tamen quifq interdidam fibiputet
aut comunionem cum amicis:aut caritatem cum proxmiis; fed notum nobis deus fecit:
quod fit uerum 8C iuftum del opustita nos oportet cumpximis uiuere:dummodo icia^
mus illud ad hoiem:hocad deum pertjnere.Praripua igf uirtus eft holpitalitas: quod
philofophi quoq? aiunt.Sed earn detbrquent a uera iuftitia: SC ad commodum rapiut;
Rede inquit Cicero aTheophrafto eft laudata hofpitalitas*Eft enim(ut mihi quidem
uidcturjualde deco^i patcre domos hoium llluftrium holpitalibus illuftnbus.Eodem
modo rurlus crrauit:quo turn cum idoneis efle diceret largicndu*Non enim iufti SC ia^

f iientis uiri domus illuftribus debet paterctfed humilibus 8C abiedis. Nam iliuftres il
l  ac potetes nulla re pofifunt indigere: quos opulenria (ua 8C munit:SC honorat,Nihil a
uiro iufto faciendum efbnifi quod fit beneficiutruBeneficium fi referatur intettt:atqj fE
nitur Nec enim poftumus id habere integrum:cuius precium nobis perfolutum eft* In
his itacp beneficiis iuftitia: ratio uerfatunqua: falua 8C incorupta permanferint.Penna^
nent autem non aliter q fi prxftentur his hominibustqui prodefte nullo poflunt.A t ille
in recipicndis illuftribus nihil (pedauit aliudmifi utilitatemjnec diffimulauit homo in
gcmo(us:quid ex eo comodi iperarer* At enim quid facial potentem apud exteros fiitu
rum per gratiam principumtquos fibi holpitii SC amicitia: lure coftruxent. Oq multis
argumentis Ciceronis inconftantia fi id agerem: redargui poflet: nec tarn noftris q fuis
uerbis refellerctMdem qppeaitmt quifip maxime ad fuum comodum referat quacuqj
agit.Ita ncmine efle uirum bonum* Idem etia negat fimplicis SC aperti hois efle ambire
ftmulat e aliquid:8C przetendere aliud agere uideri:cum aliud agat:praeftare fe  alteri fin
gere qcf fibi prasftetjfed tnalitiofi potiustSC aftutnSC fallacis:SC fubdoli ♦ Q^uomd ergo

UBER SEXTVS

defenderet quo minus ambitiola ilia hofpiralitas malitia eftet f'Tu mihi omnes portas
circuncurles: utaduenientis populorum atq? urbium principes domum tuam inuites:

ut per eos apud dues eorum potenriam conlequamuelilcp te luftum: SC  humanum: SC
holpitalem uidcrncum ftudeas utilitati tuas.Verum hoe ille nopotius incaute. Q^uid

umbratico 8C  imaginario praceptoriinec ab eo ueritas exigenda efbqui le nefcire fatea
tar. Captiuorum redemptio magnum atq? prarclarum iunitfx  munuseft: quod idem
iple Tullius approbauit.Atq? hxc  benignitas inquitetiam reipublicaseft utilistredimi
a feruitutc captost locupletare tenuiores. Hanc ego conluetudinem benignitatis largi^
tioni munerum longe antcpono.Hasc eft grauium hominum atqi magnorum.Propri
urn igitur iuftorum opus eft:alere pauperesrac redimcrecaptiuos.Cum apud iniuftos
fi qui hxc  facianttgraues SC  magni appellent^♦ His enim maxima: laudis eft benefacere
quos nemo Iperauitefie facfturos. Nam quibonum facituel confanguineotuel proxiV
moiuel amico:haud nulla uel certe magnam laudem meretur: quia facere debet.Sitq?
impius ac dcteftabilismih fccerit id quod abeo SC  naturaipla SC  neceflitudo exigit: SC  li
facitmon tarn glorias aflequenda: q rcprehenfionis uitanda: caula fecit.Q_ui autem fa^
cit aiieno SC  ignototis non dignus eft laudetquoniam ut laceret fola dudius eft humani
tateJbi ergo iuftitia efttubi ad benefaciendum neceffitatis uinculum nullum eft • Hoc
igitur benignitatis ofticium non anteponere quidem largitioni muneru debuit: quod
eft comparantis:& e duobus bonis id quod fit melius eligetis. Ilia uero fargmo hoium
patrimonia in mari abiicietiumnnanis SC  leuis:& omnni iuftitia remotiffima eft. Itaq?
ne did  quidem munera oportet: in  quibus nemo acripmnifi q accipere non meretur •
Non minus magnu iuftitia opus eft: pupillos 8C  uiduas deftitutos:& auxilio indigen
tes tueri atq? dcfenderetquod adeo uniuerfis diuina illa lex pra:lcribit:quandoquicfcm
boni qmq: iudicesad officiu fuum iudicantptinere: uteos humanitate natural! foueat
ac prodelie mtant?. Verum hxc  opera ppria noftra lunttqui legem: q uerba ipfius dei
prascipienffe accaspimus.Nam illt lentiunt natura efte iuftu:tueri eos qui tutela carent:
fed cur ita fit non profpiciunt. Deus enim cuius perpetua dementia eft: iccirco uiduas
pupillafq; defend! ac tueri iubetmequis refpedtu ac miferationc pignorum fuorum re^
tardeturtquo minus mortem pro iuftitia fideq? lulcipiat: led incotanter ac fortiter lube
attcum fciat le caros luos deo relinqueretnec his unq prsefidiu defutuip. Aegros quocp
qbus defuerint qui aftiftanttcurados fouedolcp lulcipe lummas humamtatis SC  magnae
operationis eft.Q_uod q fecerit:hic uiuam hoftia deo acqret: SC  qd'alteri dederit ad
pustipfe a deo accipiet in arternu. Vltimum illud SC  maximu pietatis ofticium eft:pere
grinorum SC  pauperum lepulturatquod illi uirtutis iuftitiasq? dodlores prorlus non at
tigerunt.Nec enim poterant id uidere:qui utilitate omnia ofticia lua meriebatur.In cx
ten's  enim quae lupra di6ta funt:quanuis uerum limitem non tenuerint: tamen quonri
am commodi aliquid in his deprehenderunttquafi odorc quodam uentatis retenti pro
pius aberrauerunt.Hocautem quia nihil uidere in co commodi poterant:reliquerunt.
Q irinetiam non defuerunt qui luperuacaneam facerent lepulturam: nihilq? dicerent
efte mali lacere inhumatum atqj abiecftum: quo^ impiam fapietiam tarn omne huma
num genus relpuit:q diuinas uoces qua; id fieri iubent. Verum illi no audent id non ee
faciendumjled fi forte non ftatauhil die incomodum.Itaq? in ea re non tarn prascipiem

enim minus in Ciceronem conuen/ftSed ignorantia ueri iuris prudens ac fciens in hos
fe Iaqueos induit.Q uod ut ei poftit ignolcuteftificatus eft no ad ueram iuftitiam qua
non teneat prarcepta le dare:led ad umbram imagineq? iuftitia;. Ignolcendum eft igi{

n in

DIVINARVM INSTIIVTTONVM

aut cautumtaut qetumtaut leuermuirtutes funt qdemfted huiustepora tix  uita* Nos
aut q hanc uitam conteni m usralias nobis uirtutesppofitas habemusxle gbus philofo/
phi ne (ufpicari quidem ulla rarione potuerunt Jtaqj 8i  uirtutes quafdamp uitii's: SC  ui
tia quadam pro uirtutibus habuerunt.Nam ftoici aftedus omnes: quo^ impulfu ant
mus commouetuex homine tolluccupiditatem atcp lamtia:metu:mceftitia: quoru duo
priora ex bonis funtraut fiituris aut praletibustpofteriora ex mail's. Eodem modo hac
quattuot morbosfut dixQuocat:non tam natura ini nos q praua opinioe fafcaptos. Et
sccirco cenfet eos extirpari pofte radicitustfi bonoip maloruqj opinio fal fa toll at♦ Si eni
nihil cenleat fapiens bonum nihilqi malum:nec cupiditate ardefcetmec Ixtkia  geftiett
nec rnetu terrebi^ :nec agritudine contrahet.Mox uidebimus an efticiant  quid uelint:
aut quid efficiant:intemnppofitum arrogans acpene funofum; qui fc putent mederi:
SC  eniti contra uim radonemq? nature.

Q^uomodo peripathedd uincant ftoicos : Si  doceant affeduum naturalium ftimu
Ios cuelli no pofte:fed mitigari.Et q> ea qua brutis animalibus data funt: fingufo ho
mini infita funt uniuer la.Et quo ftoici mentis affediones defimant. Ca.xv.

Aec enim naturalia efte non upluntanaroium uiuentiu rado demonftrattquae
h hifdcm omnibus quatit: aftedibus.Peripathetici ergo rediusiqui hare omnia
detrahipofteneganttqa nobifeum fimul nata lunt:& conant oftcnderc qpui*
denter Si  q neceflarie deus G ue natun(hc enim dicunt) his nos armauent aftedibus:
quos tamen qa pleruqi uitiofi fiuntfti nimii lint: pone ab homine adhibito mo falubri/
ter temparnut tantu homini cjtum nature fatssefhtelmquat .Noninfipies difputatio:
fiditdixiomnia non ad hancuitam referent.Stoici ergo furiofi: q ca no tampant: led
abfcindunttrebufcp a naturaanfitis raftrare hominem quodamodo uolunt. Q uod ta/
le efttquale fi uelint aut metum detrahereceruis: aut uenenuanguibus: aut iram feris:
aut placiditatem pecudibus. Nam qua: fingula mutuis aialibus data funt: ca uero uni/
uerla homini fitnuLQ^ uod fi(ut med/ci dieunt)Iatitia aftedus in fplene eftiira in fel
!e:libidinis in iccorenimoris in cordfefacilius eft interflcere animal ipfum q ex corpore
ahqd euellerc:quod eft animatis natura uelle mutare.Sed hoies prudentes non iritelii/
gunttcum uitia ex hole tollunt:etia uirtutem fe tolleretcui foil locu faciunt.Nam fi uin
tus eft in medio ira iinpctu fcipfum cobibere Sc  reprimerer quod negate non pofiunt.
Caret ergo uirture qfquis ira carenSi uirtus eft libidine corporis cotinerc: uirtute care/
at necefie eft:q libidinem quam teperetmon HeuSi uirtus eft cupiditate abalieni appe
titione franaremulla certc uirtutem pot habereiq caret co:ad quod cohibendu uirtutis
ulus adhibct'Wbi ergo uitia non (untune uirtuti locus eft qutde:ficut ne uidoria qui/
demtubi aduerfiirius nullus efttita fit ut bonu fine rnalo efte in hac uita non poflit. Affe
dusigid quafi ubertas aiox eft naturalis. Nam ficut in fentes ager q eft natura feram/
dustexuberattfic animus incultus units fua fponte inualefcetibustuei ut Ijpims obduat.
Sed cum uerus cultor acceftermftatim cadentibus uitiis fruges uirtutis ormntun Deus
Iraqi cum hoiem primutn fingeretrmirabilipuidentiaingenerauitei prius iftas animi
comotioncsmt poftet cape uirtutem:Ocut terra cultura.Poluitqrmateria uitio^in affe/
dibusmirtutis in uitiis.Q ua ( pfedo aut nulla efttautin ufu efte nopoterit: fi defint ea
per qua uis eius aut apparcat:aut conftet. Videamus nunc: iide llli q uitia penitus exci
dunt:qdeftecerint. Q uattuor if ios aflcclus:quos ex opinionc bono^ maloruqjnafci
purant:qbus euulfis fanandu efteaium fapientis cx!ftimant:quonia intelligunt SC  natu
ra infitos chSi  fine his nihil mouernnihil agi pofte alia quads' in eogi locu uicemq; Tup

LIBER. SECT VS

ponunt.Pro cupiditate fubftituunt uoluntatem: quafi uero non multo fir pneftabilius
bonum cape q malum ueile.Irenyp leetitia gaud i urpro metu cautione* At in illo quar/
to imutandi nois eius ratio defeck* Iraq? tegritudine penkus.i.mceftitiam doloreq? ank
tni luftulerunt:quod fieri nequaq pot*Q_uis.n*poteft no dolcre: fi patria autpeftijetia
exhauferinaut hoftis mualerit:auc tyrannus oppreflerit;' Poreft aliqs non dolcre: fi fub
latam uiderit libertateifi ,pximos:fi amicostii bonos ui ros aut exterminates: aut crude/
Sifllme trucidatosmifi cuius mes ita obftupuerittut fit ei lenfius ois ereptusfiC^uare aut
omnia tollere debuerunt:aut impleda foerat curta hasc 61  debilis dilputatio: id eft eda
pro tegritudine aliqd reponendu: quoniam fupenonbus ita ordinads hoc conftquens
erat. Vt enim pradentibus letamur bonistfic mails angimur ac dokmufiSi ergo la mtix
quam uitiolam putabaenomen aliud indideruttfic aegritudini quomam 8C  ipiam umo
lam putabatraliud uocabulu tribui congruebat.Vnde apparetno fills rem defuifletftd
uerbmcuius indigentia eum torn aftedumtqeft uel maximus:contra q naturapateretf
auferre uoluerut,Nam illas noium comutationespoteram coarguere pluribus 8i  ofte/
dereiaut fermonis ornadi augendaeq? copiae gratiasmulra noia hifdcm rebus impofita i
aut certe non multu inter ft ilia diftare.Nam 6C  cupiditas a uolutateindpit:S£ cautio a
metu orit?:& lstitia nihil aliud eft q profugu gaudiu.Sed putemus ut ipli uolut: efle di
uerft.Nempe igit’ cupiditate effe dicet perleuerante ac ppetuam uolutatenulaetitia ue
ro mfolenter ft efferens gaudiutmetum aut nimiadt excedentem modu cautionem* Ita
fit ut ea qua: tollenda efle cenftntmon tollanttftd teperent: fiqdem noia tarttumodo im
mutanttres ipfie manent.Eo igit imprudentes rcuoluunt: quo peripathetici ratione p
ueniuntmt uiria quenia tolli no poflunttmedio tempanda lint* Errat ergotquoma non
efficiunt qefi uolunt:& longo aiperoq? dreuitu in eandem uiam redeunt*

Q_uomodo peripathetici errauerut:5c q> bonus ulus afteduum uirtus eft: malus ui
riutn.Et q? ulus lpft ex caula penlandus eft* Ca*xvi.

a X ego ne pipatheticos qdem acceflkle ad uerkate pu to:qa uitia ee concedu t:ftd
ea mediocriter tempant.Cauendum eft*n*uiriis et mediocribustqn potius effici
endum fuit primume uitia eflent«Nec*n*quicq uitiolum nafei pooled uitia fieri
fi mail's utamur affedlibusiuirtutes fi bene* Deinde monftrandu eft non ipfbs afftdus:
led eoipcasefle moderandas*Non eft inqunt nimia lactitia geftiendutftd modice ac te>
perate*Hoc uero tale eft:quale fi dicerent no efle currendu concitatetftd gradiendu mo
derate. An pot & q gradif’ errare:& qui currit reda mam tenere, Q uid fi oftendero ee
aliqdtubi non tantu modicum: ftd uel pundu gaudere uinofiurnfif: 8C  aliud contra:in
quo uel exultare laetitia minime criminofumfi uid tande nobis ifta mediocritas pde

ritr'Q u^ro uti^ nefapienri Itetandum putenfi qdinimico fuo trials uidetaeddereraut
utrum ne laetitia refrarnare debeant: li uidi's hoitibus aut oppieflo tyranno libertas 8C
falus ciuibus pta fit^Nemo dubltat:qn & in illo exiguum l&tari t8C  in hoc pa^ Intari fit
maximu crimen*Eade de cteteris affeebbus licet dicere. Sed(Jut dixi)no in his modera/
dis lapientte ratio uer(atf:ftd in cais eo^iquoma extrinleats comouent'’::nec his potiflb
mum frames imponi oportuinquonia dc  exigui poiTunt eein maxi mo crimine:^ maxi
mi poflunt ee fine crimine*Sed aflignadi fuerut certis tpribus:Si rebus:& locis: ne uitia
fmttqbusuti rede licer.Sicut.n.rede abulare bonu eft:crrarcaut rmalmfic mouen afre
dibus in redu:bonu eft tin prauutmalu.Nam libido fi extra laegitimu tho^ noeuaget;
licet fit uehemens:tamen culpa caret.Sin uero appetit alienumdicet fit mediocrls:mtiu
tatnen maximum eft*No« eft itaq? morbus irafcunec cupe:nec libidine comoueri: ftd

DIVINARVM INISrrVXIONVM

iracundum efte morbus cft.Cupidumftibidinofeim.qui enim iracuiidus eft:ctiacui no
dcbenaut cum non oportet irafcitf. Q_ui cupidustrcia quod non opus eft: concupifeit,
Q_ ui libidinofustetiam quod legibus uetatfiaffedat.Omnis ergo ratio in eo ueriari de
buittut quoniam earum re^ impetus inhiberi non poteft:nec debenquia neceflario eft
infitus ad tuenda officia uitaetdirigetur porius m uiam redam; ubi etiam curlus often*
ftone ac periculo caret.

Q^uod ea qucephiloiophi uitia putant:uirtutes funt: fi tamen referantf ad fincm de
bitunnid eft ad deum * Et infani funt qui humanam naturam ingenitis aff cctibus
ipoliarenituntur. Ca.xvii.

Ed euedus fum coarguendi ftudto longiustcum fitmihi^pofitum ea qua: ui
s tia philofophi putauerunt:oftendere,non tantum uitia non efie:uc^ etia ma*
gnas efte uirtutes.Ex aliis docendi gratia fumamtquaj ptinere ad rem maxime
puto.Metum feu timorem in maximo uitio ponunt: fiimmacp imbecillitatem efte amV
mi putantrcui fit contraria fortitudo.qua: fi fit in hoiedocum timori efte nullum.Credit
ergo ne alias fieri pofte:ut idem metus fumma fit fbrtitudof Minime. Necp enim uidc
tur capere naturarut afiqd in contrarium recidat.Q^uin ego non arguta aliqua conclu
fionemt apud Platone Socrates facittqui eos quos cotra difputat:cogit ea quae ncgaue*
ranttconfiternfed fimpliciter oftendam fummu metumffummam uirtutem.Nemo du
bitat:quin timidi 8C  imbccilli fitanimuaut dolorem metuemautegcftatem: autexiliu ;
aut carccrcmtaut morte.quae oia quifqs non exhorruerit:fortiftimus iudicatf.Q^ui aut
deum mctuit:illa uniuerla no metuit.Ad quod probandu argumentis opus no eft. Spe
da ix  funt enim fempenffpedanturq? adhuc per orbe pocn« culto^ denin qbus excru
ciandis noua SC  inufitata tormenta excogitata funt.Na de mortis generibus horret anfe
mus recordariTcum imanium beftia^ ultra ipU m mortem carnificina fieuierit. Has ta
men exccrabiles corpo^ laceranones fidix atqj  inuida patientia fine ullogemitu per^
tulit.Hax: uirtus oibuspopulisarq?prouinciis SC  lpfis tortoribus miraculummaximu
pra:buit:cum patientia crudelitas uincerct?. Atqui hanc uirtute nihil aliud q metus dei
fecit .Iraq? Cut dicebanT non euellcndus ut ftoiciinecp temperandus timonut peripathe
tici uolunnfcd in ueram uiam dirigendus cfbauferendkp feint metus: fed ita ut his folis
rclinquaturtqui quonia begitimus ac uerus eft:(olus efticit utpoftintcetera no timeri•
Cupiditas quotp inter uitia n umcrat?:Sed fi hare qu^ terrena lunt cocupifeit: uitiu eft:
uirtus autem fi cafteftia.Q_ui enim iuftitiam:q deum: qui uitam perpetua: qui lucem
jfernpiternarmea omnia quae deus homini polliceftcofequi cupit: opesiftas SC  honores
SC  potetatus:5C regna ipfa contenet.Dicet fortafte ftoicus: Volutate opus eft ad hxc  co*
jfequenda non cupiditate:immo uero parum eft uelle. Multi enim uolunttfed cum do*
lor mfeeribus acceftermuolutas cedittcupiditas perftuerauqua: efticit ut conteptui fent
omniatqu^ a ceteris appetuntur: fumma uirtus eft. Siquidem continent!# mater eft.
Ideoq? potius illud efticere debemustut affedus quibus praue uti uitium e: dirigamus
in redum.Nam ift# concitationes animorum iundo currui fimiles lunt: in quo rede
moderand o fummum redoris eftiesum eft:ut uiam nouerit: quam fi tenebit: quanlfe
bet concitate ierinnon offendet. Si aut non errauerittlieet placide ac leniter eat: aut per
confragofa uexabit?;aut p prarcipitia labetffaut certe quo iron opus eftjdeferetf .Sic cur
fus illcu ita’:q aftedibus uelu t equis pnicibus ducitfjfi rebla uia teneat: funged officio.
Merus igiff QC  cupiditas fi|>iiciantur in terraruitia fient. Virtutes aut fi ad diuina refera
tunparfimonia cotra uirtu tis loco henttquae fiftudiu eft habendnnon poteft ee uirtus

LIBER SEXTVS

quia in augendis uel tucndis terreftribus bonis tota uerfatunNos autem fummum bo
num non referimus ad corpus:(ed omne offirium folius anima: couerlatione metimur*
Q^uod fi(ut fupra docui) patrimonio minime parcendum eft: ut humanitatem iuftb
tiamcp teneamusmoneft uirtus frugi efle: quod nomen uirtutis (pecie fallit ac decipit«
Eft enim frugalitas abftinentia qdem uoluptaturmfed eo uitium quia ex habendi amo
re de(cendit:cum fit SC  uoluptattbus abftinendum:& pecuniar minime tempandum.
Nam pee id eft mediocriter uti pecunia:qua fi quaedam pufillitas eft animi: aut pra*ri ✓
mentis ne fibi defit:aut defpantis poilc (e illam reparare: aut contemptu terreftrium no
capientis.Sed illirurlus eum q reifamiliari (ux  non parcat tpdigum uocant. Nam ita
liberalem diftinguuta pdigo: q> is liberals fit:q benementis SC  cum oportet:& quantu
fan's eft:largiat?.Prodigus uero qui SC  non meritis SC  cum opus non eft: SC  fine refpedu
rei familiaris effundat.Qjiid ergor'Prodigium ne dicemus eum:q mifericordia: caula
tribuit egetibus uidum.'' At qn multum refert utrum ne (cortisppter libidine largiare:
an miferisppter humanitatem.Vtrum pecuniam tuam pdudores:aIeatores: Ienotlq?
diripiant:an illam pietati ac deo praeftes • Vtrurn ne illam uentri ac gube ingeras:an in
thefauro iuftitiae reponas. Vt ergo uitiu eft eftiindere in malam ptem: lie in bonam uir
tus.Si uirtus eft non pcere opibusrquac poftunt reparari:ut bonis uitam (uftentes: quae
reparari non poteft:uitium igitur pfimonia eft. Q^uare nihil aliud dixerim q inlanoss
q hominem mite ac (octale animal orbant fuo nominetqui euulfis affedibus: qbus ois
conftat humamtastad imobilem ftuporem mentis pducere uolunt: dum ftudenc aium
apturbationibus liberare:5C^ut ipf dicut)qetum tranquillucp reddere.Q_uod fieri no
tantu nonpot:qa SC  ratio eius non motu eft:fed ne oportet qdem:quia ficut aqua quide
(emp iacens SC  quieta inlalubris SC  magis turbata eftjfic animus imotus ac torpens inuti
fis eft etiam fibi:nec uitam iplam tuen potent: quia nec faciet  quicq nec cogitabit: cum
cogifatio ip(a nihil aliud (it:q mentis agitatio.Deniq: qui hanc immutabilitatem animi
afterunt:priuareanimum uita uoluttquia uita aduo(a eftjmors quieta.Q_uaedam etu
am redep uirtutibus habenr:(ed ea^ modum non tenent.Virtus eftconftantia:non ut
ab inferentibus miuriam refiftamus.His enim cedend urquod cur fieri debeat:mox do*
cebo.Sed ut iubentibus facere nos contra legemicontraq? iuftitiam nullis minis aut (up
pliciis terreamur:quominus dei iuftioem hominis iuftloni praferamus.Item uirtus eft
mortem contenere:no ut appetamusteamq^ ultro nobis inferamus: ficut philoiopho^
plurimi SC  maximi fiepe feceruntrquod eft Iceleratum ac nefariu. Sed ut coadi deu re<
linquere ac fidem pdere:mortem fuicipe maluimus: Iibertatemq; defendamus aduer ✓
fas impotentia ftulta uecordemq^ u iolentiam:ut oes (xculi  minas atqj terrores fortito
dine animipuocemus.Sicea quae alii timent:excel(a SC  infiipabili mente dolorem mor
temqj calcamus.Haeceft uirtus:haec eft conftantia: in hoc tuenda SC  conleruanda (olo :
ut nullus mox terror.nulia uis a deo poftit auertere. Vera \g\£  Ciceronis ilia (entetia eft
Nemo inqt luftus poteft efte:qui mortem:q doloremtqui exilium:qui egeftate timet.
Item Seneca m Iibris moralis philofophia: dicentis:Hic eft ilk homo honeftus: no  api
cepurpuraue:no lido^ infignis minifterio:fed nulla re minor: qui cum mortem m uiV
cinia uidetmon fic perturbat? :tanq rem nouam uiderit:q due toto corpore tormeta pa*
tienda fiint:fiue flamma ore recipienda eft:fiue extendendaz p patibulu manus:no qua:
rit quid patiatf:(ed q bene.Q^ui aut deum colit:haec patience timet. Ergo iuftus eft.
His rebus efficient  neq? uirtutestneq; uirtutu exadifiimos limites node aut tenere pof
fit omnino quilqs eft religione dei fingularisalienus. • •

DIVINARVM INTS1T VTION VM

uomodo praecepta dei quibus infiftendum eft: a philofophicis diftideant inftitu
tis:8£ quis fit patiently titulus. Carvin'.

Ed omittamus phi!ofophos:qui aut ommno nihil fciuntdd eft ipfum pro fum
s ma fcientia pra: fe feruntiaut qui non perfpiciunt eciam qua: fciunt: aut q quo

mam fe putant fcire qua: nefciuntrincpte arroganterq? defipiunt. Nos ergo ut
ad pr opofitum reuei tamunquibus lolis a deo ueritas reuelata:& caditus miffa fapietia
efbfaciamus quae iubet illuminator nofter deusffuftineamus inuicem:& labores huiuf
uitas mutuis adiumentis perferamus.Nec tamen fi quid boni fecerimus:gloriam capte
mus ex eo.Monet enim deus operatorem iuftitia: non opor tere efte iadantcm: ne non
tarn mandatis cadeftibus obfequenditq ftudio placendi humanitatis officio fundus ee
uideatur.Habeatq? iam precium gloriaziquod captauit: nec premium cadeftis illius ac
diuinae mercedis accipiat.Caetera quae obleruare cultor dei debettfacilia funtallis uittu
tibus eomprehenfis:non mentiat' unq decipiendi aut nocendi caufa. Eft enim nefas eu
qui ueritati ftudeatn'n aliqua re effe fallacem:atq? ab ipfa quam fequitunueritate dilce>
dere.In hac iuftitia: uirtutumcp omnium uiamullus mendacio locus cft.ltaqj uiator rile
uerus ac iuftus non dicet illud lucillianum: Homini amico ac familiari non eft mentiri
meum;fed etiam inimico atq? ignoto exiftimabit non efte mentiri fuum.Nec aliquado
comir tet:ut lingua interpres animi a fenfu 8C  cogitatione difcordet. Pccuniam fiquam
crediderittnoffaccipiat ufuram: ut 8C.beneficium incolume fit quod fuccurrit necefiita
ti:8C abftmeat (e prorfus alieno Jn hoc enim genere officii debet fuo efte contentust que
oporteat alias ne proprio qdem parcere;ut bonum faciat:plus autem accipere q dede /
rittiniuftum eft.Qjjod qut facit:infidiatur quodamodo:ut ex alterius neceftitate prae/
detur.At iuftus nunq praetermittcttquominus aliqd mifericorditer faciatmcc  inquina/
bit (e huiufmodi quaeftu:fed efficiet ut fine ullo fuo damno fdipfum quod comodatu'n/
ter bona opera numcret.Minus no accipiet apauperetut fi quid ipfe praftitermeo bo^
num fit:quofueritgratuitum.Maledicentibenedidorefpondeat:nunq ipfemaledicat
ne uerbum malum procedat ex ore hoministqui colit ucrbum bonum. Q uinetiam ca
ueatdiligentenne quando inimicum fua culpa faciat: SC fi quis cxtiterit ram proteruus
qui bono 5C  iufto faciat iniuriamtclementer ac moderate ferat:SC ultionem fuam non fi
bi aflumat: fed del l'udicio referuem'nnocetiam femp SC ubiqj cuflodiat. uod prace--

ptum non ad hoc tantum ualetmt ipfe iniuriam non inferanfed ut illatam fibi non uin
;  dicct.Sedet enim maximus 8C  aequiftimus iudex /peculator ac teftis ommu. Hunc ho/
mini praeferatthunc malit de fua caufa pronunciare: cuius fententia nemo effugerepo
teftmec defenfione cuiufq nec gratia Jta fit ut homo iuftus contemptui fit omnibus : SC
quia putabitur femetipfum dcfendcre no poflethabebitur pro fegni & inerti.Q^ ui aut
fuent ultus inimicujhic forris:hic ftrenuus iudicat^huc colutthunc oes uerentf ♦ Bonus
uero ille tametfipdefTe oibus uel pluribus poftit: ilium tamen fufcipiut qui nocereq q
prodefle poftmftd iuftum prauitas hoium deprauare no poterit:quominus dcoftudc/
at obtemperaromalitcp contemni: dumodo femper boni fungatur officio: mail nunq.
Cicero in iifde illis officialibustAt uero fi qs uoluerit inquit fui animi cdplicatam notio
nem euoluerenam fe lpte doceatjeum uif^ bonum efle:q profit quibus poftit: noccar ne
mifiimifi Iacefti tus iniuna.O q fimplicem ueramcp fententiam duoru ucrboru adiedi
one corrupit.Q^uid enim opus fucrat adiugere:nifi laceflims iniuria: ut uitiu bono u u
rp quaficaufam turpiflimam apponeret: patientia: quae omniu urtutum maxima eft:
facere cxpertemfNociturum effe dixit bonum ui^fi fuent laceftitus# Iam exhocipfo

LIBER SEXTVS

boni uiri nomen amittat :fi noccbit.Non minus enim mall eft refer re iniuriamtq infer
re,Nam unde certamina inter hominesmnde pugnac contentionefq nafcuntur: nifi q>
improbitati appofita impatientiatmagnas ixpe  concitat tempeftatesf Q^uod ft patien
ciamtqua uirtute nihil eft ueriusmihil homine dignius inueniri poteft: improbitati op
pofueristextinguet? protinus tanq igni aquam fuperfuderis, Sin autem prouocatrix iV
la improbitas impatientiam fibi coparem nada efbtanq perfufa oleo tantum excitabit
incendiumtut id non flurncn a!iquod:!ed eftulio cruoris extinguat* Magna itaq? paries
tix  ratio efhquam fapiens ademit bono uiro.Vt enim nihil malorum fiatthax loja effi
ciuquas fi detur ommbus:nullum fcclusmulla fraus in rebus humanis erit. Qjuid ergo
bono uiro poteft efte tarn calamitofum:tamq? cotrarium: q irx  irama permitterc: qux
ilium non modo boni:(ed etiam hominis appeliarione difpoliecfSiquidem nocere alte
ri(ut/pfeait ueriffime)noneft fecudum hois naturam. Nam & pecudes fi laceflas: aut
calce aut cornu repugnant* Et ferpetes ae ferx  nifi perfequaris ut occidasmegociu non
exhibent,Et(ut act hoiam exepla redeamus)imperiti quoq? 8C  infipientes:fiquando ac
cipiunt iniuriasrcseco 5C  irrationabili furore ducuntur:& his qui fibi nocent: uicem tw
buere conantur Jn quo igi£  fapiens ac bonus uir a mail's & infipietibus difternnifi q> ha
bet inuidam patientiamtqua ftuki carenttnifi q> regere fe ac mitigare iram fuam noui'c
quam illi quia uirtute indigenufrasnare non pofluntf Sed uidclicet hxc  ilium res fefeL
littquia cum de uirtute queriturtin quacunq; conditione uinceret:putauitefle uirtutis •
Nec uidere ullo mod© potuit hoiem dolori 8t itx  fuccumbente:8£ his affcdibus indub
gentemtquibus debet potius reludari*Et ruentem quacunq in partcpuocarit impro^
bitas:uirtutis ofticium non tenere,Qjai*n*referre iniuriam nitit: eum ipfum a quo \x,
fus efbgeftit imitariJta q malum imitatf;:bonus efte nulio pado pot* Duobus lgit? uer^
bis duas uirtutes maximas bono 8C  fapieti uiro: innocentiam paticntiaq dctraxit* Sed
quia ipfe caninam illam facudianuficutSaluftius ab Appio didum refert:exercuit: uo
Iuit quoq; hominem camno modo uiueretut remordeat laceflitus, Q_u:e  retributio co
tumelia: q pcrniciofa f tide  quas edere foleat ftragesiunde opportunius peteretur cxem
plum:q ex ipfius dodoris triftiflimo cafu: qui cu m his philofophorum prseceptis ob ✓
temperaregeftinipfefeperdidir, Q_uifilaceflitusimuriapatientiamtenuiflet:fidift v
mularetfi ferre cotumeliam boni uiri efte didiciffet:nec llias nobiles orationes alieno tv
tulo infcriptas:impatientia:& leuitas:& infanta prodidiftettnunq capite fuo roftra in q
bus ante floruerat:cruentaflet:nec rempublica fundituspferiptio ilia delcflet, Sapietis
ergo ac boni uiri non eft uelle certaretac fe periculo comittere: quoniam & uincerc non
eft in noftra poteftate:& eft anceps omne certamcn: fed eft fapientis &C  optimi uiri non
aduerfanum uelle tol!ere:qcF fieri fine fcelere ac periculo no poteft: fed certame ipfum
quod fieri & utiliter & iufte poteft, Summa lgicur uirtus habenda patientia eft: qua ut
capet homo iuftustuoluit ilium deus(ut fupra didu eflf)pro inerte content. Nifi enim
contumeliis fuerit aflfedustquantum habeat fbrtitudinis in feipfo cohibcndotignorabi
mr,Si autem laceflitus iniuria ladentem perfequi coeperittuidus eft ♦ Si uero motum
ilium rarione copreflennhic plane iperat fibi:8d hie regere fe poteft, Q ux  fuftentatio
fui redepatietia nomina6quac una uirtus oibus eft oppofita uitiis & aftedibus. Hxc
perturbatum animum ac fluduantem ad tranquillitatem fuam rcuocat:hsec mitigat:
hasc hoiem fibi reddit. Ergo quoniam natural repugnare impoftibile eft inutile: ut
non comoueamur omnmotprius tamen commotio ilia profiliat ad nocendum quoad
fieri potefbmaturius fopiatur.Pracccpit deus non occidere folem fuper iram noftram:

DIVINARVM INTSITVTIONVM

ne furoris noftri teflis ab/cedat.Demq.iVl.T ullius contra fuum praecepturde quo pau
loante dixi:obliuioncm miuriarum in magnis laudibus pofuit ♦ Spero inquit Caefanq
obliuifci mihi folcs:nifi iniurias.Qjaod fi hoc life faciebat homo: nonacaelefti tantum
fed a publica quoq ciuifiq luftitia remoriflimus:quanto magis id nos facere debemus:
qui immortalitatis uelaminecandidati fumus.

Qjaod peripathetici ftoicis obuiant in defenfione affedft'onu.Et quae fint tres furfae
quas poet# finxcrunt:& quis earum ufus fit SC  abufus. Ca.xix.

Stoict cu afFedlus ex homine tanq morbos conant euellere: pipathetici fe op^
$ ponuntteofip non mo retinent:fed etiam defcndunt.Nihilq: in homine efle di

cunt: quod no magna ratione ac prouidetia fit innatum.Redte id quide:fi fin
gularum re^ ueros terminos feirent.Iraq; hanc ipfam iram comite efle dicunt uirtutis:
tanq nemo poflit aduerfus hoftes fortiter dimicaremifi fuerit ira concitatus. Qpuo pla
ncoftendutmec quid fit uirtus feire ferneccur homini tnbueritiram deus. Q^u# fi no/
bisidco data efbutca utamur ad occidcndos hoiestquid immanius hominciquid fimiV
lius feris baeluis exiflimandum eft:q id aial quod ad comunionem Si  innocetiam deus
fccitfTres funt igitf afFcdtustq holes in omnia faemora prarcipites agant:ira:cupiditas;
Iibido.Propterea poet# tres furias efle dixeruntiquae mentes hoium exagitentdra ultio
nem defiderat:cupiditas opesdibido uoluptates.Sed his oibus dcus certos limites ftatu
ittquos fi tranfcenderinfcmaiorefq efle coepcrintmecefle eft natura iuarn deprauent:&
in morbos ac uitia uertand.Qjai aut fint ifti limites: non eft magni laboris oftendere,
Cupiditas ad ca coparanda nobis data cfhquae funt ad uitam neceflaria: libido ad fobo
lem propagandadrae affectus ad coercenda pcccata eo^ qui iunt in noftra ptate: id eft
ut ar&iore difciplina minor #tasadqabitatem iuftitiamqj formed,* qua:nifi in metuco
hibeaturdicentia parict audacia: qua: ad omne flagitium SC  /acinus euadet. Itaq: utira
uti aduerfum minores Si  luftum eft di  neceflariutfic Si  aduer/um pares Si  perniciofum
eft 6c impiu.Impium q uiolat? humanitastperniciofum q ilfi's repuguantibus aut pdc/
re necefle efbaut perirc.Hanc aut quam dixi efle rationem: cur homini fit ira: affedftis
datustex ipfius dei praxeptis intelligi pottqui iubet uti malcdiclis Si  Iardcntibus n5 ira
fcamur, Manusaut noftras fupra minores Temper habeamus: hoc eft utpcccantes cos
afliduis nerbertbus corrigamustne amore inutili Si  indulgentia mmia educent ad ma/
lnm:& ad uitia nutnantur.Sed rerum impend di  rationis ignarfteos affe&us q funt ho
mini ad ufus bonos dad exterminauerut:K ladus q ratio poftulatjeuagantf. Inde iiufte
atq: impie uiuitf:jutunF ira cotra pares* Hinc diflidia:hinc expuifioncs: hinc bclla cotra
iuftitia nata funt.V tuntc cupiditatc ad cogedas opcs.Hinc fraudes: hinc latrocinia: hie
oia feeler^ genera orta funt.Vtumf’ libidine ad capiedas tantu uoiuptates.Hinc ftupra:
hinc adultenathinc corrupted oes extiterut* Q^uicuq igitillos affedtus intra fines fi v
os redegerittqcPignorantes deu facere non poflimt.Hic patiensthic fortisthiciuftus eft.
De qnq fenfuum uoluptatibus:& quare plus uoluptatis datu fit hoi a natura q caete
ris animantibus.Et primum de uoluptate uifus:8C de fpe&aculis euitandis:# ae lu/
dorumSCfpedtaculorumaucftoribus. Ca.xx.

Eftat ut contra quinq? fenfiiu upluptates dicabrcuiter.Nam Si  ipfius libri me
r furam iam modu flagi'tatiqucc oes quonia uitiofae ac mortifer# funt:uir tute lu

pari atq? opprimi debet:uel(qd'paulo ante diceba)de aftcchbus ad roncm fu
am reuocari ♦ Caeterae aiantes prater una uoluptate m:qua: ad generandu prinetmulla
fentiunt. V tunF ergo fenfibus ad naturae fuae neceflitate. Vident ut appetat ea: qui bus

LIBER SEXTVS

opus eft ad uitam tuettda:audiunt inuicem fecp dignofcuttut poftint cogregari. Q^uae
utilia font ad uidhmuaut ex odore mueniunt:aut ex laporepcipiunttinutina relpuunt
aut recufanuEdendi aut bibendi officium uentrisplenitudine metiund. Homini uero
follertiflimi artifids prouidenua dedit uoluptatem infinitam:& in uitium cadetem: qa
propofuit ei uirtuterruquae cum uoluptate femp tanq cum domeftico hofte pugnaret.
Cicero in Catone maiore:Stupra uero inquit:& adulteria:& omne flagitium nullis ex,
atari aliis illecebris nifi uoIuptatis.Cutnq 3  homini hue natura:fiue qs deus nihil mente
prxftabilius dediftet: huic diuino muneri ac dono nihil tarn inimicum q uoluptatem.
Nec enim libidine dominante temperantix locum eflerneq? in uoluptatis regno uirtu,
tern pofle confiftere:lcd econtrario deus iccirco uirtutem dedit: ut expugnaret & uince
ret uoluptatemreamq? egredientem fines fibi datos:infra prafcriptum coerceret: ne ho
minem luauitatibus delinitum atqj captum: ditioi fuas fubiiceret: ac lempiterna morte
muldlaret. Voluptas oculo^ uaria 8L  multiplex eft: quae capit ex alpe&u rerum: qua:
fimt in ulu hoiumruel naturaiuel ope deledtabiles.Hanc philofophi reediftime fuftule,
runt* Aiunt enim multo efle praclarius & hoie dignius caelum potius q caelata intucri*
Et hoc puicherrimum opus tntermicatibus aftrof^ Iuminibus:tanq floribus adornatu:
q picta:& fi<fta:& gemis diftindla mirari* Sed cum diferte contemptum terreftriu nos
exhortati Cunt: SC  ad cadi fpe&aculum excitauerunt: tamen fpedlacula ha:c publica no
contemnunt.ltacp his 6C  deledtand xSC  libenter interfunt: qua: quoniam maxima funt ir
ritamenta uitio^:& ad corrumpendos animos potiflime ualenntollenda funt nobistqa
non mo ad beatam uitam nihil confcrunttfed etiam nocent plurimu.Nam qui homine
quis ob merita damnatum in cofpedu fuo iugulare pro uoluptate coputat: conlcienti,
am fuam polluintam fcilicet q fi homicidii quod fit occulte : fpedator SC princeps fiat,
Hos tame ludos uocant: in'qbus humanus fanguis eff undid. Adeo longe ab hoibus le,
ceflit humanitastut cum animas hoium interficiantdudcre fe opinentur: innocentiores
his oibustquo^ languinem uoluptati habet. Q_ uaero nunc an poflmtpii 8C  iufti holes
efletq conftitutos lub icftu mortis ac milericordia deprecates: non tantu patiund occidi
fed emagitant:feruntq? ad morte crudelia fidinhumana luffragiamec uulnenbus fatia,
titnec cruore contenthquinetia percuflos iacentelq 3  repeti iuber:& cadauera idtibus dif
fiparimeqs illos fimulata morte deludat Jrafcuntur etiam pugnantibus: nifi celeriter al
ter e duobus occifus efl:& tanq humanu languinem fitianttoderunt moras:a!ios illis co
pares aari polcut rccentiores:ut qprimum oculos luos latient.Hac cofixetudine imbuti
humanitatem pdiderunultacp non parcunt etiam innocentibustied exercent in omnes
quod in maloi^ trucidatione didicerunt.Huius igid publici homicidii locios SC  particri
pes efle non conueniteos: q iuftitiae uiam tenere nituntur.Non enim cum occiderc de,
us uetadatrocmari nos tantu prohibet:qd'ne p leges qdem publicas licet died ea quoq?
ne fi’ant:monet:qua: apud homines pro licitis habent. Itacp ne militare iufto licebittcu
ius militia eft in ipla militia:necp uero acculare quenq crimine capitali: qa nihil diflat:
utrum ne ferro an uerbo potius occidastquonia cccifio ipla prohibed. Itacp in hoc dri
praxepto nullam prorfus e xcacptionem fieri oportet: quin occiderc hominem fit lem,
per nefas: quern deus fandtum animal efle uoluit. Ergo ne illud quidem concedi all ,
quis exiftimettut recens natos liceat oblidere.qu# uel maxima eft impietas* Ad uitam
enim deus inlpirat animasmo ad mortem* Verum homines ne quod fit facinus: quo
manus litas polluantuudibus adhuc SC  ftmplicibus animis abnegant lucem non a le da
tam,Expe<ftet uero aliquis:ut alieno languini parcant:qui non parcunt luo: led hi fine

DIVINARVM nsnSITVTIONVM

ulla controuer fia fcelerati 8i  iniufti. Q_uid illis quos falla pietas cogft exponere; y  Non
poftunt innocentes cxiftimaritqui uilcera fua canibus obiiciut:& quantum in ipfis eft:
ctudelius necant:q fi ftrangulaflent.Q^uis dubitet quin impius fit:q aliens mifericor/
dix  locum non tribuitrqui etia fi contingat ei quod uoluit:ut alatf:aadixit certe fangub
ncmfuumueladferuitutemiueladlupanar* Q_ux autempoiTint:uel(bleantaccide/
re in utroq? fexujuel per errorem quis non intellfgifcqs non ignorat^ Q_uod uel unius
Aedipodis declaratexemplumrduplici fcelerc confuluiruTam igi£ nefarium eft expo/
nere:q necare. At enim paricidas facultatum anguftias conquerunt"’: nec fe  pluribus li/
bcris educandis fiifficerepofte pr&tendut:quafi uero aut facultates in poteftate fintpof
v. fidentium:autnon qnotidie deusex diuitibuspauperes:&expaupibus diuites faciat,
Q^uare fiquis liberos obpauptatem non potent educaretlatius eft ut ab uxoris cogre£
fione cotineatrq iceleratis manibus dei opa corrumpanErgo fi homiddium facere nub
lo modo licetmec interefte omnino concedit?:ne confcientiam pfundat ullus cruor.Siq
dem popu’o fanguisillepraeftad:in fcaenis quoq; nefcio an fit corrupted uitiofior. Na
Si  comica: fabulx de ftupris uirginum loquunt?:aut moribus mcretricum: SC  quo ma¬
g's font eloquentes q flagitia ilia finxeruntteo magis fententiaw clegantia fuadent: &C  fa
cilius inhserenaudientiu memoria: uerius numerofi & ornati Jte tragica; hiftoriae fubii
ciunt oculis paricidia 8i  incaefta regu malo^:5C cothurnata fcelera demonftrat.Hiftrio
num quoq? impudiciftimi tnotus gd aliud nifi libidincs docet SC  inftigatC'quo^ enerua
ta corpora: 8C  in mulie^ inceflum habitumqi mollitadmpudicitiasfcemineasihoneftis
geftibus mentiunt'’* Q^uid dc mimis loquar corruptelaftpraeferentibus difciplinam C
qui docent adul teriardeum fi'ngunt:& fimulatis crudiunt ad uerai' Q^uid muenes aut
uirgines faciant:cum Si  fieri finepudore:& fpecftari libeter ab omnibus ccrnutf  Admo
lientur utiq; quid facerepoftintiK niflammand' libidine: quae afpeeftu maxi'me concita
turtac fe quiftp pro lexu in illis imaginibus praefiguran^pbantq? ilia dum ridet:QC  adhas
rentibus uitiis corrupriorcs ad cubicula reuertuntf:nec pueri mo:quos prematuris uiti
is imbui non oportetrfed etiam lenes quos peccare no decet: in talem uinoip lemita dila
buntur.Circenfium quoqj ludoip ratio quid aliud habettnifi leuitatcmruanitatemnnfa
niamfTanto nan q? impetu eoncitant: animi in fiirorem: quanto illic impetu curritf: ut
iam plus fpedaculi exhibeanttqui fpedandi gratia ueniunt: cum exclamari SC  ofterri:
GC  cxilirc cceperint. Vitanda ergo Ipecftacula omnia: non folum ncquid nitio^ peeftori
bus in{idcat:qu 2 e fedata Si  pacifica efte debcnt;led ne cuius nos uoluptatis conluetudo
deliniat:& a deo atq? a boms opibus auertat.Nam ludof^ celebrationes deo^ fcfta font
fiquidem ob natales eorum ueT tempo^ nouorum dedications funt conftituti, Et pri/
mitus quidem uenerationes quae uocant? muneratSaturno attribute fimt.Ludi autem
farm'd Ltbero:circen(es Neptuno.Paulatim uero Si  ceteris diisidem honos tribuicce/
pit:fingulicp ludi nominibus eo^ colecrati (imt»Sicut Sifinnius Capito m libris ipefta
culorum docet.Siqu!s igit? fpedaculis iterefhad quae religionis gratia conucnit: dikef
fic a dei cultutSC ad deos fe contulittquo^ natales k  fefta celebrauit.

De uoluptate aurium*Et qd fibi uelit diuino^ eloqorum fimplicitas :  qua: omnibus
carminibus 3i  floribus:pompi(q? uerborum prxferenda eft. Ca.xxi*

Vrium uoluptas ex uocum Si  cantuum fuauitate pcipitunqua: fcilicet tarn ui
a tiofa eft:q obleftatio ilia de qua diximus oculo^.Q^ uis eni non luxuriolum:

ac nequam putet eumtq Icxnicas artes domi heatr' Atqui mhiljrefert utru no
luxuria fblus domitan eu populo cxerccas in theatre,Sed iam de fpedaculis didu eft:

LIBER SEXTVS

rcflat unum quod eft nobis expugnandum: ne capiamur his quae ad fcnfum integrum
penctrat.Nam ilia omnia qua: uerbis carenrnd eft aeris SC  neruo^ fuaues foni: poftunt
facile contemnitquia non adhaerentmec fcribi poftunt* Carmen aut compofitum SC  ora
tio cum fuauitate decipiens capit mentes:# quo uoluent impellit* Inde homines littera
ti cum ad religionem acceflerint denab aliquo impento dodore fundati minus credut
Aflueti cnim dulcibus SC  politistfiue orationibustfiue carminibus: diuinaru litterarum
fimplicem coemq? lermonem pro fordido afpcrnanf. Id enim quazrunt quod fenfam
demulceat.Perfuadetaute quicqd eft fuaue:# aiopemtus dum deledat:infidit* Num
igi{-  deus SC  mentis:# uocis:# lingua artifex diferte loqui non poteftf Immo uero (urn
ma q^uidentia carerephuco uolui t eatquae diuina fiinnut omnes intelligerent qua: ipfe
omnibus Ioquebatf.Ergo qui ueritati ftudet:q non uult ipfe fe decipere: abiiciat initni/
citias SC  noxias uoluptatesrquae aiam fibi uinciantmt corpus cibi dulces: praeferant? ue>
ra falfisraeterna breuibus:utilia iucundis.NihiI afpedu gratum fit: njfi quod pie: quod
lufte fieri uideas:nihil auditu fuaue:nifi quod aht animam:melioremqj te reddit.Maxi
meq; hie fenfus non eft ad uitiu detorquendusrqui nobis ideo datus eft: ut dodrina dei
percipere poftcmus.Itac^ fi uoluptas eft audire cantus SC  carmina: dei laudes canere 8C
audire iucundu fit*Haec eft uoluptas ueratquae comes SC  fbcia uirtutis eft* Haec eft non
caduca SC  breuistut iliac quas appetunttqui corpori ut pecudes feruiut: fedperpetua SC
fine ulla intermiftionc delcdans*Cuius terminos fiquis excefterit: nihilq? anud ex uolu
ptate petierit nifi ipfam uoluptatermhic morte meditatTiquia Gcut uita perpetua in uir
tute efbita mors in uoluptate*Q_ui enim temporaha maluermcarebit aeternis: qui ter/
rena promlerittcaeleftia non habebit*

De uoluptate olfatus SC  guftustquam uir prudens eaitare debet: ut Iaqueos SC  tendi
culas mortis. Ca.xxii*

D uoluptates autem faporis SC  odoristq duo fen (us ad iolum corpus pertinent
a nihil eft quod a nobis difputef: nifi forte quis exigit:utdicamusturpeefle (a/

pienti ac bono ft uentri SC  gulae feruiattfi unguentis oblitus ac floribus corona/.
tus incedattquod qui facittutiqj infipienst# lneptus:# nihil eft: SC  quern ne odor qui /
dem uirtutis attigerit.Fortafte quifjpiam dixerit.Cur ergo ilia fada funtmifi ut illis FrU/
amurf' At emm iam fepc didum eft uirtutem fuifte futuram nullam: mft haberet quae
opprimtretJtaq^ fecit omnia deus ad inftruendum certamen rerum dua^. Ergo illece
braeiftae Uoluptatu arma fun t illiustcuius opus unum eft expuguare uirtute: iuftitiaq?
ab omnibus excludere.His blandimentis tinllat anima SC  fuauitatibus ♦ Scit enim quia
mortis eft fabticatrix uoIuptas.Nam ficut deus hominem ad uitam non nifi per uirtu /
tern ac laborem uocattita ille ad mortem per delitias ac uoluptates: SC  ficut ad ueru bo/
num per fallacia mala:fic ad ue^e malum per bona fallacia peruenitf. Caueda (tint igilf
obledamenta ifta tanq laquei # plagaeme fuauitudinu mollicie captitfub dirione mor
tis cum ipfo corpore redigamur:cui nos mancipauimus.

De uolu ptate tadus:# quare fit in homme uehementior q in caeteris ammalibus: SC
quantas per eum diabolus turpitudines ingerat SC  fpicula gehennae.Et de Iicito coitu SC
illicito.Et quare mtra omnia animantia fola multer poft concaeptum fit patiens uiri* Et
quis fit continentiae uel incontinentia: frudus. Ca.xxin*

Enio nunc ad earn quae percipif ex adu uoluptatemtqui fenfus eft quidem to
u tius corporis.Sed ego non de ornamentis aut ueftibus:fed de fola libidine dice

dum mihi putotquae maxime coercenda eft:quia maxime nocet.Cum excogv

DIVINARVM INSTIXVTIONVM

taflct deus duorum fexuum rationem:attribuit ipfis ut (emuiccm appererent:8C coniu,
dione gaudcrent, Iraq? ardentiffimam cupiditatem cundoru animantium admifcuit
corpora bus:ut in hos affedu$«uidiflime ruerentteaq? ratione propagari SC multiplica»
ri genera poficnt,Q_uar cupiditas SC appetentia in homine uehementior 6C acnorinue
niturjuel quia hominum multkudinem uoluit efle maiorem: uel quoniam uirtute foli
homrni dedinut cflet laus SCgloria in coercendis uoluptatibus:SC fui abftinetia, Scit cn
go aduerfir ius life noftcr qta fit ois huius cupiditatis: quam qdem neceflratem dicere
maluerantxamqja redo SC bono ad malum SC ad prauum tranfferut, Illicita enim de,
fideria immitritmt aliena cotaminent:quibus habere propria fine dehdo licet, Obiicit
quippe oculis irritabiles fbrnias:fuggeritq? fomentarSC uitiis pabulu fubminiftratttum
intimis uifceribus ftimulos omnes conturbat 8Ccomouet:SC naturalem iJIu inrirat:atq$
inflammatardoreirudonecirmitu hominem implicatucp decipiat, Arnequiseftet:q
pcena^ mctu abftinerct ahenodupanaria quoq? conftituiuSC pudorem infidicium mu
Iierum publicauittut ludibrio haberet tarn eos q faciuflT!^ quas pati necefle cft.His ob
jfecenitatibus ammas ad fanditatem genitas:uelut in exm  gurgite demeifit: pudore ex^
tinxit: pudicitiam fugauit Jdem etiam mares admifcuit: SC nefandos coitus contra na*
turam contraq: inftitutu dei machinatus eft: fic imbuit homines: SC armauit ad nefas
omnc,Q nid enim poteft eOe fandum histq setatem imbccillam 8C prsefidio indigen /
temtlibidini (ux depopulandam foedatiamqi fybftrauerint;' Non poteft haec res pro
magnitudine fceleris enarrarnNihil amplius iftos appellare pofiumtej impiosSC park
cidastqbus non fufficiat fexus a deo datusmifi 8C fuum fcxu prophane ac petulanter il
IudannHxc tamcn apud nos leuia SC quafi honefta (unt*Q_uid dicam de his q abomi
nandum non libidinem fed  in (an lam potius excrcentfPiget diccre,Sed  qd his fore ere
damusrquos non piget faceref SC tame dicendum eft:qa fit.De iftis loquonquoru te/
ternma libido SC  execrabilis furormcc capiti quidepcit, Q^uibushocucrb/s autqua
indignatione tatum nefas prolequaf tuicit officium linguxiiceferis magnttudo ♦ Cum
igitflibido hxceclatopera:SC hxcfacinora defignettarmadiaduerfus eauirtute maxi
ma (umus.Q_ui(qs aftedus illos framare non pot:cohibeat eos intra prxfcriptum lx/
gitimi thornut 8C  illud qftauide expetitraftequatf:8C tamen in pcccatu non incidat, Na
qd fibi holes perditi uoluntfNempe honefta opa uoluptas (cquif :fi iplam per ft  appe
tuntuufta §C  Ixgm'ma frui licet.Q^ uod fi aSiqua neccftitasphibet:tu uero maxima ad/
hibenda uiituscrmutcupiditati cotmentia reludef ♦ Ncc tatum alicnis qua; attingerc
non licenuere et publicis uulgau'% corporibus abftincndu deus prxcepiuDocetq? nos
cum duo inter fe corpora fuerint copulata: unu corpus efticerc. Itaq? q ft  cxno imerfe/
rittcxno fit obi itus neceftc efttSC corpus qdem cito ablui pot: mens aut contagione ipU/
dici corporis inqnata non potmifi exlongo tpe SC multis bonis ab ea qua: inhx(erit:col
luuione purgari. Oportct ergo fibi quenq? prxponerc duo^ fexuum consundione ge
nerandi cauSi data efte uiuentibus.Eamcp legem hisaffedibus pofitarutfuccefli'oncm
parent, Sicut aut dedit nobis oculos deusmon ut (pedemus uoluptateq capiamustfed
ut uideamusppter cos adus: qui pertinent ad uitte neceftitate: Itagenitalem corporis
partemrquod nomcn ipfum docctmulla alia caufa ns fi efficiendx fobolis accarpimus.
Huic diuintc Icgi fumma deuotione parendu eft.fmt oes qui deidilcipulos fe pfitebun
tur ira mornti SC inftttuti:ut imparc fibi pcftint,Nam q uoluptatibus indulgetiqui Iibf/
dini obfcquunf :hi aiam fuam corpori manetpannad morteq? condenant.Q ui fe con
pori addixerunt in quo het mors ptatem,ynufquifcp igif qttun poteft fotmet fe  ad ue

LIBER SEXTVS

fccun diarmpudoremq; coladcaftitatcm mcnte St  ccnlcientia tucat?,Ncc tantum legiV
bus publicis pareat:led fit fiupra oes leges:qui legem dci fcquit, Q_uibus bonis li afiue
ueritdam pudebit eum in deteriora deicendere ♦ Modo placeant reda St  honcfta qua:
melioribus iucundiora lunt:q praua 8t  hcnefta peioribus,Nondum oia caftitatis offii'
cia executus fum:quamnon mo deus mtra priuatos parietes; fed etiam prefcriptio le ✓
dull terminatjut cum qs habeat uxoremmeqi feruam neqj liberam habere infup uelic
led matrimonio fidem ierue&Non,n,ficut juris publici ratio eft: lola mulier adujtera e
qu# het alium.Maritus aute etia fi plurcs beat:a crimine adulterii fblutus eft, Sed diui
na lex duos in matrimomu qcFefb in corpus unum pari jure coiungit:ut adulter habeat?
quilqs compagem corporis i diuerfa diftraxerit. Nee ob aliam cam deus cum cameras
animantes fufexpto feetu maribus repugnare uoluiflet: folam oium mulierem patient
tem uiri fecit: fdlicet  ne fadis repugnantibus libido cogeret uiros aliud appetere: eoq?
fado caftitatis gloria non tenerent, Sed neq^ mulier uirtutem pudiciti# caperettfi peo-
care no poftet,Nam quis mutum aial pu dicu efle dixerittquod fufexpto feetu mari rc^
pugnat?Q_uod ideo facit:qa needle eft in dolorem atq^ piculum ueniattfi admiferic.

Nulla igr iauseft non facere quod non poflis facere.Ideo aut pudicitia in hoie laudat ?^
quia non natural is eft fed uoluntana.Seruada igit? fides ab utroq; alter! efttimmo exe
plo continent!# docedauxor ut le cafte gerat.Iniquu eft,n,ut id exigas: quod iple pr#
iitare non poflis, Q_u# iniqtas id effecit profedo:ut client adulteria feeminis xgre fe ✓
rentibus prxftare le fidemuion exhibentibus mutua caritatem,Deniq^ nulla eft ta per
diti pudoris adulteratqu# non hanc cam uitiis fuis practendat: iniuria le peccando no
facereded referre:quod optime Q_umtilianus expreilit: Homoinqtneq? alieni matrix
monii abftinensmeqj fid cuftosiqu# inter le natura connexa lunt, Nam neep maritus
circa corrupendas alio^ coniuges occupatus pot uacare domeftic# landitati, Et uxor
cum in tale incidit matrimoniutexemplo iplo coatata aut imitari le putat: aut uindica
n,Cauendu igif’ ne occafione uitiis noftra tempanria demus: fed afluefcant inuice mo/
res duoip8£ iugu paribus animis mferant. Nos iplos in altero cogitemus, Nam fere in
hoc iulbiti# liimrna cofiftinut n5 faesas alter! quicqd iple ab altero pad nobs, H# funt
qux ad continentia prxcipiunb a deo, Sed tamen liqs diuina prxeepta circufcribere le
putet pofletaddant uilatut omnis calunia St  occalio iraudis remoueat?: adulteru efle q
a marito dimiflam duxeritrSC eum q prxter crimen adulterii uxorem dimiferit: ut alte--
ram ducatDiffociari enim corpus SC  diftrahi deus noluit, Prxrerea non tantu adulteri
um efle uitadumtfed etia cogitationemmequis alpiciat alienam:8C animo concupilcat,
Adulteram enim fieri mentemtfi uel imaginem uoluptatis ipfa fibi dcpinxerit.Mcns e
enim profedo qux peccat:du# immoderate libidinis frudu cogitatione complcdit,

In hac crimen eftdn hac omne delidum,Nam St  li corpus nulla fit labe maculatumon
conftat tamen pudicid# rario:(i animus incxftus eft: nec illibata caftitas uideri poteft:
ubt conlcientia cupiditas inquinamt, Nec uero aliquis exiftimet difficile effe lmpone^
re frxnos uoluptati: camq uaga St  erratem caftitatis pudicitiacq? limitibus includere:
cum propofitum fit hominibus omnibus eria uincere:ac plurimi beata atq? incorrupta
corporis integritatem retinuerunt:muldq$ lint qui hoc cxlefti genere uit# feliciffim#
perfruanf’.Q^uod quide non ita deus fieri prxeepit tanq aftringat: quia generari ho,
mines oportenled tanq finanScit enim qtam his aftedibus impofuerit neceftitatem.Si
quis hoc inquit facere potuerit:habebit eximia incomparabiicmq? mercedem,Q_uod
codnenti# genus quafi faftigium eftjomniumq; conlumauo uirtutum. Ad qua fi quis

DIVINARVM IMSTITVTTONVM

eniti atqi eludari potuermhunc Icruu dominus: hunc difcipulum magifter agnofcet.
Hie terram triumphabit:hic erit confimilis dco: qui uirtutem dei caeperit. Ha:c quide
difticilia uidenf :(ed de eo loquimurxui calcatis omnibus terrcnis iter in caelum parat"
Nam quia uirtus in dei agmtione confiftittomnia grauia funt:dum ignores: ubi coano
ueris faciha.Pcr lpfas difficulrates nobis exeundum eft:>q ad fummum bonu tcndimus
De poenitentia & ft udu eiustSC  confcienfeae ftimulis:& diftr/cfto dei iudicio: ex qui/
bus facnficfis:& in qua ara poffit placari* Ca*xxiiii.

Ec tamen defidat aliquistaut de fe defperet:fi aut cupiditate uicftus: aut libidf
n nc impuliustaut errorc dcccptustaut ui coadustad liuPckix  uia lapfiis eft. Po

teft cnim reduci ac liberari ft cum pceniteat ado^: SC  ad mcliora conuerfus fa
tis deo fadarxjuod fieri pofle Cicero non putaumcuius hxc in acadxmico tertio uerba
funt.O uod fi liceret bis qui in itinere deerrafient:Gc uiam deuiam fecutos corrigere er
rorem in pcenitendorfacilior efiet emedatio temeritatisXicetplane. Nam fi liberos no
Pros cum delidorum fuorum cernimus poeniterexorreptos efte arbitramur: & a bdv
catos abicdoftp rurfus tamen fufcipimus:foucmus:amplcclimurxur deiperemus cle/
mentiam dei patris pcenitendo poile placarif Ergo idem dominus ac parens indulges
tiifimus remifturum fe poenitentibus pcccata promittit: & obliturum omnes iniqtates
noftrastfi iuftitia denuo ccepermuis operari* Sicut enim nihil prodeft maleuiucnti an
te adx uitae probitas:quia fuperucniens nequitiaiuftitiae opera deleuitnta nihil ofticf
unt pcccata uetera corredo:qa iuperuenies iuftitia labem uitae prioris aboleuit* Q_ue
enim facfti fin pcmitefcerrorem fiium priftinum intelligit* Ideoq? grxci melius & figni
ficantius jasToc'yHocriv dicunnquam nos Iatine pofiumus dicere refipifcentiam* Rdf
piicit enimtac fiiam mente quafi ab infania recipit: que errati pigetxaftigarq? fdpfum
dement!ae:& confirmat animum fuum ad redius uiuendumttum idfpfum maximeca
uet: nerurius in cofdcm laqueos inducatur. Deniqj muta quoqj ammalia cum fraudc
decipiuntunfi aliquo fe modo in fugam excitauerint: fiuntpoftmodum cautiora: ui ✓
tantq? temper ca omnia in quibus dolos infidiafip tenterUnt .Sic hominem poenitentia
cautum ac difiVentem facit ad cuitanda peccata: in quae temel fraude de lecerk ♦ Nc ✓
mo enim potcft eftetam prudcnsitam circunlpedus:ut no ahquando labatur. Et iccir/
co dcus imbedllitarem noftra fcienstpro fua pictatc aperuit nobis portu ialutis:ut huic
neceffi tatixui fragilitas carnis fubieda efbmedicina poenitentiae fubueniret*Ergo quf
cunq? aberraucntireterat pedem:feq; qprimum rccipiatac rcformet*

Sed reu ocare gradu m: fupcra fop euadercad auras

Hoc opusthic labor eft* Deguftatis enim male iucundis uoluptaribustuix diuclliab
his poftuntrfacilius reda fequcrent:fi ea^ fuauitates no attigiftent*Sed Geripiat fe  ma/
lx  feruituti xodonabitf his omnis erronfi crrorem fuum uita meliore correxerint. Ncc
lucrari te quifq putettfi delidi confcium non hebit: fcit ille oia in cuius conipcdu uiufi
mus.Ncc fi uniuerfos hoics caelarepofiumu^deum poftumustcui mhil ab/conditum:
nihil not efic iecretum.Senecaexhortatioes fuas mirabili fententia terminauit.Magnu
inquit nefcio quid maius q cogitai i pot numcn eftxui uiuendo opera dainus.Huic not
aoprobemus.Na nihil ( pdeft incluiam ee confcientiatpatemus adco.Q^uid ucrius df
ci pot ab co:q deum noflcttq didu eft ab hoie ucra: religionis ignarof Na 8t  maieftate
dc i cxorefti tmaiore efte dicedotq ut cam cogitatio mentis humanx cape poflct:& ipfu
ueritatis attipit fontem: fentiendo uitam hoium fuperuacuam non eftefut Epicuri uo /
luntffed deoab his operam uiuendo dari:fiquidem iufte acpie uixcrmt*? otuit efic ue/

LIBER SEXTVS

rus del cultorifi quis 1 II 1  monftraftet ut contempfiftet.-profedo Zenonem SC  magiftru
fuum Sotionemrfi uerx  fapientia: ducem nadus eftenHuic nos inqt approbemus. Cx
Ieftis prorfus oro nifi accederet lgnorantix confeflio:nihil pdeft indufam here confcie>
tiam:patemus deo.Nullus ergo mendadornulius diftimuiationi locus eft: quia parieti
bus cculi hoium fubmoucnt^dei aute diuinitas nec uifceribus fubmoueri pot: quomL
nus totum hominem perfpiciat SC  norit.Idem in eiuldem opis primo*Q_uid agis inqtf'
quid machinarisi" qd ablcondisr'Cuftos te cuus fequitf.Alium tibi peregrinatio fubdu^
xit:alium morstalium ualitudo.Hxret hic:quo carere nunq potes. Q_uid locu abditu
legist arbitrum remoues^Puta tibi cotigifte ut oculos oium effugias demens. Q_uid
tibi^deft non habere conlciuthabenti confctentiam^Non minus mirabiliter de confcf
entia SC  deo TulliustMemineri t inqt deum fe  habere teftend eft(ut ego arbitror)men^
tem fuam:qua nihil homini dedit ip(e diuiniiis* Item cum de bono SC  iufto uiro loque/
retunltaq? tail’s uir mqt non m5 facererfed nc cogitare qdem quicq audebit: qcfnon au
deatpraedicare^Purgemusigilf conlcientiatquae oculis del eftpuia:5C(ut idem ait)fem
per ita uiuamusmt rationcm nobis reddendam arbitremur: putemufq? nos momenris
omnibus non in aliquo^ut ille dixit)orbis terra: theatro ab homimbusftcd defuper ipe
dari abeo:qui SC  iudex SC  teftis ip(e futurus eft: cui rationem uitx  repofeenti adus fir
os infiriari non licebit.Ergo fatius eft aut fugere confcientiamtaut nos iplos ultro aperi
re animum:8C perniciem refciftis uulneribus eftundere:quibus nemo alius mederi pot:
nifi folus ille q greftum claudismifum ca:cis reddidinmaculata purgauit mebra:mortu
os excitaurt.Ille ardorem cupiditatis exinguet:extirpabit Iibidinesanuidiam diftrahet:
iram mitigabitJlle reddet ueram 8C perpetuam (anitatem. Appeteda eft hxc  omnibus
medictna: quoniam maiori periculo uexatur anima q corpus: SC  qprimum latentibus
moribusadhibenda eftcuratio.Necp enim fi utatur aliquis oculorum acie clara: mem/
bn's omnibus integris corporis totius fortifti'ma ualitudme:tamen eum dixenm lanum
ft efteratur ira:(uperbia tumidus infletunlibidini leruiatrcupiditatibus iardefcat. Sed
eum potius qui ad alienam felicitatem nonattollat oculos:opes non admiretunaliena
muiierem fande uideatmihil omnino appetattnon concupifcat alienum: non muideat
ullitno faftidiat quenqtfit humilis:mifericors:beneficus:mitis:humanus:pax in animo
eius perpetuauerletar Jlle homo fanusnlle iuftustille perfedus eft.Q_uifquis igit his
omnibus praceptisoeleftibus obtemperauent: hie eft ueri dci cultor: cuius lacrificia
flint manfuetudo animi:8C uita innocens :SC adus boni.Q use omnia qui exhibet: toti
ens (acrificattquotiensbonum aliquid ac pium fecerit. Deus enim non defiderat uidr
mammeq} muti animalisrneq; mortis ac (anguimstled homims SC uitx*  Ad quod facri
fi'cium neq; uerbenis opus eftmeq? fibrismeq? cefpitibustqux funt utiq^ uaniftima: led
his qua: intimo corde proferunt'’. Itaq? in aram del qua: uere maxima eft: SC  qua: in cor
de hominis collocata coinquinari non pqteft {anguine:iuftitia imponitur:patientia:fi/
des:innocentia:caftitas:abftinetia.Hic eft ueriftimus ntus:ha:e ilia lex derut a Cicero
ne eft didu^prxclara SC  diuina femperq? reda SC  honefta iubeuVetat praua SC turpia
cui parentem landifhma: ac certiftima: legitiufte ac legitime necefte eft uiuere* Cuius
legis pauca equidem capita pofui:cp fum pollicitus ea me tantummodo efte didurum:
qua: fummum faftigium uirtuti SC  luftitia: imponerent.Si quis uolet cetera omnia c o,
prehendere:ex fonte lpfo petat:unde ad nos riuus ifte manauit.

De dria doni SC  (acrificii diuim:5C forma laudadi deu:8C orois forma SC  frudu. C»xxv
Vnc de faerftido ipCo dicamus pauca* Ebur inqt Plato non caftu donum deo *

o Hi

PIVINARVM IN5UXVTI0NVM

Q_uid ergo fP ida fcilicct predofa: immouero non caftu donum deo quicqd. furripi:
quicqd corrumpi pcr.Scd (icut hoc uiditno oportere uiuett offerrealiqd qdPfitex mor
tuo corporc:cur illud non uidit no dcbere incorporali corporale munus ofrerrif Q_ua
to melius St  uerius Seneca*Vultis ne uos inqt deum cogitate magnu St  placiduiSC ma^
ieftate leni ucrendutamicum St  femp in proximo non imolatiombus SC languine mul ✓
to colendu. Q ua:,n.ex trucidatione imerendum uoluptas eftf Sed mente puratbono
honeftocp ^pofitomon tepla illi congeftis in altitudine faxis ftruenda funnin fuo cuiqj
confer uandus eft pedore. Veftes igif:gemas:3C cetera qua: habent? in predot fi qs pu/
tat deo caratis plane quid fit dcus nefciticui putat uoluptati efte eas res: quas et homo fi
contemplerirnurelaudabif.Q uid ergo caftutqd deo dignu: nifi quod ipfe in ilia diui
na lege iixa popofcitf'Duo funt qua: offerri debeattdonum St  facrificiu: donum in  ppc/
tuumtfacrificiumad tps.Verum apud iftos q nullo mo rationem diuinitatisinteliigut
donu eft quicqd auro argetoqt fabricatMtem qcquid ferico St  purpura texit^facrificiu
eftuidimatSCquatcuq?inaracremant.Sedutroq^noutit deustqaSCipfeincorruptus
efnSC illud totu corruptibile* Itaq? deo utrunq? incorporale ofterendum eft: quo utit''*
Donu eft integritasairfacrificiu laus 8C hymnus.Si.n.deus n5 uidedergo his rebus coli
debettquat nouidentf.Nulla igit'’ alia religio eft ueramifi qua: uirtute ac iuftitia coftat*
Q_uonioautcm deus iuftitia hois utatfuntelledu facile eft.Si enim iuftus fuerit hotac
ccepta imortalitate in aeternu deo feruiet.Homines aut non nifi ad iuftitia nafehtu phb
Iofophi ueteresttum etGcero lufpicaf’ :diflercns enim delegibus: Sed oiuminqtquse
in  hoium dodto^ difputatione uerfanf: mhil eft ,pfedo praftabiliustq plane intelligi
nos ad iuftitia efte natos.Id ergo fblum deo exhibere atq? offertc  debemus:ad quod ca>
piendum nosipfe gcncrauit.Hocautduplex facrifi'ciigenusq fitueriffimu Tufmegis
ftus Hermes idoneus teftis eft. Q ui nobifcu id eft cum philofophis qaos feqmun ta
oerbis q re congruit:dc iuftitia ficlocutus eft: Hoc uerbum o fill adora St  cole. Gulrus
autem dei unus eftrmalum non efte. Item in alio ftrmonepfedo cum exaudiftet Afcle-
pium quatrentem a fuo filio: ut^ placeretpatri eius ofterri thus SC alios odorest ad facri
ficiu dei:exclamauit:Bene bene o mi nate:o Afclepi. Eft enim maxima impictas talcqd
de illo uno ac fingufati bono in alum inducere. Hate SC his fimilia huic non conuemut.
Omnium en m quatcunq; funtplenusefbSC oium minimeindigcns.Nos uero gratiasi
agentes adoremus.Huius enim facrificium fola benedidio.Et rede. V erbo enim facr/
ficarioportetdeo:fiquidem deus uerbum eft(ut ipfe confeftus eft) Saturnusigitur co
Icndi ritus eft ex ore iufti hominis ad deum direda laudatiorqux tamen lpja ut deo fit
acaeptatSC humilitatetSC timoreiSC dcuotione maxima opus eftmequis forte integrita*
tis SC innoccntia: fiduciam gerensttumoris SC arrogariat crimen incurranecq? fado gia
tiam uirtutis amittat.Sed ut fit deo carus:omniq; macula careattmifericordia dei femp
implorctaiihilqj aliud precetunnijfi pcccatis fins ueniamdicetnulla fint. Si quid aliud
dcfldcrauittnon eft opus dido feienti quid uelimus. Siqd ci boni eueneringratias agat:
fiquid maIi:fatiftaciat:8Cillud fibiobpcccata fuafateaf cuerviflc: St  nihilomiuus in ma
Its gratias agat:8C in bonis fatiffaciatmt idem fit femp St  ftabilis: SC imutabilis: SC incom
cuftus.Ncc tantum hoc in remplo putet fibi efte faciendum: fed SC demi St  in ipfo etia
cubili fuo.Secum deniqj habeat deum femper in corde fuo cofccratum: quoniam ipfe
eft dei tcmplum.Q uod fi deo patri ac domino hac aflIduitate:hoc obfcquiothac dcuo
tione feruierittconfumata 8C perfeda iuftitia efttquam qui tenuerit: hic(ut ante teftati
fomus\ico paruinhic religioni atep fuo officio fatiffecit.

liber septimvs

Ladan m  Firmiani di'uma^ inftitutionum liber feptimus* De uita bcata.

Q^uid fat dicftum m praeccdennbus Iibris: quid reftat dicendum in ultimo; qui fint
credituriueritati;8Cquinon:8Cquare, Cap*primum;

Ene habetdada funt fundamcnta(ut ait exinaius orator) Vc^t nos
non tantum fundamenta lecimusrqua: firma SC idonea eflent opc^
ri pcrficicndojfcd maguis robuftifcp molibus aedificium totumpc
b ne u% ad fummam perduximus* Reftat id quod eft multo faciiv

usruel tegere uel orhareifine quo tamcn priora opa inutilia func SC
ingrata.Nam quid prodeft aut falfis religioibus liberari: autinteb
ligere ueramfQund aut uanitatem falfe lapicntia: pcruiderc: aut
qua: fit uera cognofccre^quid incj prodeft cadeftcm iilam iuftitiam defendercdquid cu
magnis difticultatibuscultum del tenereS'Q^ux eft fumma uirtufimfi eum diuinu pne
mium beatitudinis pcrpctua: fublequatur;' de qua nobis eft in hoc libro diflerendum;
tie priora omnia irrita SC infruduofa uidcantdi hoc cuius caufa ilia fufcaepta funtun in
certum relinquamusme qs forte arbitred tatos labores i ncaflum fulcipi: du m coip cade
fti mercede difftditrquam deus ftatuit ei: q haec iuauia terra: bona pro lola nudaq? uir,-
tute contempferit.Satis 8C huic parti faciamusttum teftimoniis diuinarum Iitterarum:
turn etiam probabilibus argumentisiut aequc clarum fit:SC futura praelcntibus: SC diui^
na terrenisrSC perpetua br cuibus efte anteponenda: quoniam temporalia Hint premia
uitiorumilernpiternauirtutuirwExponamigitur rationem mundi: tit facile poifit intel
Iigi quando Sc quare fit efFecftus a deo:quod Plato q de mudi fabricationc diifcruitrnec
fcirepotuirmecexplicareiqppe qui cselefte mifteriu: quod non mfi;pphetis ac deo do^
cente dilcidtignorabat Jdeoq? in perpetuu dixit efte fabricatumtquod loge fecutus eft:
quoniam quicqd eft folido acgraui corporciut initiu caepit aliquando: xta finem capfi
at necefle eft.N am Ariftoteles cum no uideretqueadmodumpoftettanta rm  magnfi
tudointeriretSC hanc prelcriptione uellet eftugeredempait fuifle munduiac lemp tutu
rumi.prfus nihil uiditiqa quicqd eftialiquanoo habuerit principiu necefle eft:: ncc oio
quicqpoteft efte nifi cceperinNam cum terra;SC aquamiSC ignem dilpi re cofu micpiex
tmguKp mdeamustqua: lint utiq? mundi partes inreiligid totum efte mortaletcuius me
bra funt mortalia Jta fit:ut natu fit quicqd pot interim: led S l  omne quod Tub uilu ocu ✓
Iorum ueuitt8C corporale(Ut ait Plato)SC lolubile fit necefle eft. Vnus igid Epicurusau
chore Democrito uercdicus in hac re fuinq ait SC ortu aliquandoiSC aliquando efte pen
turum.Nec tamen ronem ullam redderc potuit: folicet aut qbus dccaufis hoc tantum
opustaut quo tpe refoluat »Q_uod quonia nobis deus reuelauittnec coieduris id aflcq
munled traditione cadefti docebimus fedulo:uttande ftudiofis ueritas appareatmec ui
difle nec coprehendifte philofophos ucritatdSed ita leuitcr odoratosiut tame unde eof
ilie odor lapientias tarn tuauisitam iucudus afflaretinullo mo lenferint. Interim nctcfia
rium puto admonere ledurosiq, hxc noftra qua: tradimus;praue uitioleqj mentcs aut
omnino non intel Iigerent» Hcbetat enim acies eoru terrenis cupiditatibus; qua: fenfus
cmnesgrauantnmbeciliofq redduntjaut etiam li intelligent: diflimulabunt tamentSC
else hac uera nolcnttqu/a trahund a mutis:8C feientes mail's fins fauenttquoie fuauitate
capiund:SC uirtutis uiam dcierunticuius acerbstate ofrendunt) Nam q auaritia SC opu
incxplebili quada fiti flagrant: qa non pollunt uenditis aut clargitis qux amant: tenui
cultu uitam degere*Sine dubio malunt id efte aftedu; qft delideriis fuis renunciarc co

DIVINAR.VM INSTITVTIONVM

guntur.Item q libidinum ftimulis indtati(;ut ait poeta)in furias ignemqj ruut: utiq? in
credibilia nos afterre dicunt:quia uulncrantaures eo^ praecepta continentiaetquje illos
uoluptatibus fin'sprohibenttqbusaiam fuamcumcorporeadiudicauerut. Q^uiuero
ambinone inftatiraut amore potential inftamati: omne ftudiu faum ad honores acquiV
rendos contulerunttne fi foie qdcm ipfum geftemus m manibus:fidem comodabunt ei
dodrinaetquae illos iubet omni potetia SC  honore contepto:humiles uiuere: atq? ita hu^

• ^ miicstu1 8C  accipe iniuria poftint:& referre nolit fi accarperint.Hi funt holes: q cotra ue
riratein claufis oculis quoquomo latrant.Q^ui autem fani funt uel eruta'deft non ita ui
til's irnerfi: ut fanabiles non fint:& credent his SC  libenter acccdet:^ quaxunq? dicimus:
apertar SC  plana: SC  fimplicia: SC  quod maxime opus eft: uera SC  inexpugnabilia ilJis up
debunt?«Ncmo uirtuti fauetmifi q fequi pot:(equi aut non facile eft oibus« Hi poftunt t
quos pauptas SC rcyi  indigentia exercuit:& capaces uirtutis eftecit.Nam fi uirtus eft to^
lerantia malo^rnon capiunt ergo uirtutermq femper in bonis fuerunt: qa mala necp ex
perti funt:neq> fcrre poftunttaftuctudine ac defiderio bono^:qux fola nouerut. Eo fit:
ur paupes SC  humilcs deo credant faciliustq funt expediti q diuites: q funt impedimetis
fin's implicatin'mmo cathenati SC  copediti feruiunt ad nutu domino cupiditati: quae il ^
los inextricabilibus uinculis irraetiuit:nec poftunt in caelu afpiceretquonia mens eo^ in
terrain prona:humiq? defixa eft* V irtqtis aut uia non capit magna onera portantestan
guftusadmodu tramesefttpcr quern iuftitiahoiemdeducit in caelu» Hunctenere non
potmifi q fuent expeditus SC  nudus*Na iftilocupletes multis SC  ingetibus farcinis one^
ratitper uia mortis incedunfcquae latiftnna eft:quonnf lateperditio dominat; «His acer/
ba funtthis uenenatquae deus ad iuftitia praecepinquaeq; nos del magifteno de uirtute:
ac ueritate difterimus«Q_ uibus fi repugnareaudebutrhoftes fe eften eceftc eft uirtua's
iuftiti^q; fateant^Aggrediarnuncqd'fiipefttutfinisoperipoffitimpom. Id aut fupeft
ut de iudicio dei difteramusrquod tunc conftituei?: cum dominusnofter redierit in ter
ram:ut unicuiq? pro meritoautpraemiu perfoluat:autpcena« Itaqj utin quarto libro
deprimo aduentu eius diximustficin hoc fecundum rcferamusaduetum:quem Iudaei
quoqt confitent SC  fpcrant:fed fruftra quonia necefte eft ad eos cofolandos reuertatur:
ad quos couocandos prius ucnerat.Nam q uiolarunt impie humile:fentient in ptate ui
<ftorcm*Eaqt oia quae legunt SC  no intelligunttdeo copen (antepatientAquippe q pecca^
tts oibus inqnati:& infup fando cruore perfufitabillo ipfb cui nefandas manus intule✓
runttfirst ad aeterna fupplicia deftinati. Sed erit nobis contra Iudaeos feparata materia:
in qua illos crroris SC  fceleris conuincemus*

uod aureum feculuma'deft faeliciftlmus flatus futurus eft poft iudicium.Et qua
re ratio mundi non poteft ab homine apprehendi:& q? ueram fapientiam non afleq
tur quis beneficio naturaetfed gratis* Cap.ii*

Vnc ignaros ueritatis inftruamus difpofirione fummi dei ficordinatu:utiniu
n ftum hoc fieculu decurfo rpo^e fpatio terminu fumat: extindaqtptinus omni

malitia:& pio$e animis ad beatauitam reuocatis: qetum: tranquillu:pacificu:
aureum deniq^ut poetae uocant}faecu!u:deo ipfo regnante florcfcat. In primis ca erro
rum oium philofbphis haec fin't:q> ratione mundi qua: totam fapienria cotinetmon co,
prehenderunnEa uero fenfupprio SC  interna intelhgentia non potcomprehedi: quod
illi fine dodore p feipfos facere uolueruntJtaqj in uarias fibi fepe cotrarias fentetias in
ciderunnex qbus exitu non herent:& in eodem Iuto (ficut Comicus ai'Ohaefitauerunt:
cilicet aflumptionibus coy.  no refpodente rone cum aflumpfiftent qdem ucratfed qux

LIBER SEPIIMYS

ft ■,

affirmari no pofifent fine fdentia ueritatis rcruqj cadeftiuiqirefut fiepe ia dixpnon pot
efte in holemifi dco docente pcaepta.Nam fi pot homo mtelligere diuinaipot SC. facere *
Nam intelligcre eft quafi eueftigio lubfequi.Non pot autem faccre qua: deus: qa mor
tali corpore indutus cft.Ergo nec intelligcre qdem poteft qua: fecit deus. Q_uod aut fi
cri non poftittex immenfitate reR: arqi operum diuino^ facile eft unicuicg metiri. Na
fi mundu cum oibus qua: lunt in coiconteplari uelisnntelliges profedo qtum dei opus
humanis corporibus anteftet.Ita quantu inter opa diuina SC  humana intereftitantu du
ftare inter dei hoifip (apientiam necefie eft.Nam quia deus incorruptus atq; immorta^
listSCideo pfedus: quia fempiternus eft: fapientia quoqj eius perinde utipfa pcrfeda
eft.Necobftareilli quicq potrquia nulli rei deus ipfe fubiedus eft.Homo aut quia fub
redus eftpaftioniifubieda eft SC  fapientia eius errornSC ficut hominis uitam multa: res
ampediunnquominus poftltefteperpetua: ita (apientiam quoq^ eius multis rebus lm ^
pediri necefte eft : quominus in perfpicienda penitus ueritate perfeda fit. Ergo nulla
eft humana fapientiaifi per fie ad nottonem ueri feietiamq? nitatur: quoniam mens ho
minis cum fragili corpore llligata’: SC  in tenebrofo domicilio inclufa: neq; liberius eua^
gariineq; clarius profpicere uentatem poteftrcuius notio diuinse codi'tionis eft* Deo.n.
foil opera (ua nota funtthomo autem non cogitado aut difputando aftequi earn poteft.
Sed difcendo SC audiendo ab eo qui fcire folus poteft SC  docere.Ideo.M.Tullius fenten
tiam Socratis de Platone tranfterens dicentis uenifle tempus lit ipfe migraret e uita. Ib
los autem apud quos caufam (uam perorabatiagere uitam. Vtrum melius fit inqt: dii
immortalcs feiuntihominem aut arbitror (are neminem.Q^uare necefte eft oes philo/
fophia: fedas alicnas efte a ueritateiqa holes erant qui eas conftitueruntmecullum fun
damentum aut firmitate poftunt habereiquae nullis diuina^ uocu fufciunt? oraculis.
Q_uantum errauenn tftoici de ratione mundi SC  audore omnium deo: SC  homine
per quern fadus mundustSC q manifeftecontra Epicurum rationibus doceatf mun
dum SC  omnia qua: m eo (unttdei prouidentia gubernari, Ca.iii.

T quoniam dephilofopho^ erroribus loquimunftoici naturam in duas diut
a dunt partes:unam qua: cfficiattaltera qua: fe ad efficiendum tradabtlem pra:

beat .In ilfa prima efte uim (entienditin hac materiamec alte^i fine altero pofte
Qjiomo idem efte pot qd'tradat:&C quod tradaturfSi qs dicat  idem efte figulum qcf
lutumiautlutu idem efte quod figulum:nonne apte infanire uideaturf At ifti uno natu
tx  noie duas res diuerfifti'mas coprehenderunttdeum SC  mundurmartificem SC  opusrdi
cuntq? alte^ fine altero nihil poftettanq natura fit deus mundo terminatus.Na interdu
fic confunduntiut fit deus ipfe mens mundt:& mudus fit corpus dei.C^ uafi uero fimul
ee cceperint mudus SC  deustac no ipfe mundu fecerinquod SC  ipfi latent aliastcum ho ✓
minum ca pratdicant efte fabricatutSC efte fine mudo fi ue(it:poftit.Siqdem deus eft dv
uina mens 8C  atternaia corpore foluta SC  libera: cuius uim maieftate quonia intelligcre
non poteranttmifeuerunt eum mundo:id eft operi (uo. Vnde eft illud Virgilianum.
Totamq’ mfufa per ardus
Mens agitat molemtSC magno (e corpore mifeet,

Vbieft ergo illudtqd'iidcm ipfi aiuntSC fadu efte diuinapuidcntiatSC regi fiSi enim fe
cit munduifuit ergo fine mundo.Si regitinon utiq? ficut mens corpus regi fifed tanq do^
minus domumatumq? gubernatorrauriga curru.Nec tamen mixti funt his rebusiquas
regunt.Nam fi free omnia qua: uidemus dei membra (untiiam infenfibilis ab his con ✓
ftituitur deusiquoniam membra fenfu caretiSC mortalis eft: quonia uidemus mebra ee

DIVINARVM INTSrrynONVM

mortaha,Poflum cnumerare quoticns repetinis quafta tx  motibustuel hiaucrint terra::
uel dcfedcrint in abruptum:quotiens demerit fludibus SC  urbes Si  infulx abierut i'n^p
fundum: frugiferos campos paludes l.nuudauerinnflumfna Si  ftagna ficcauerinttmoiv
tes et uel decidcrint abrupti:uel plain's fuerint adsequatnplurimas regiones Si  multoru
fundamenta montiu latens Si  internus ignis abfumiuEt liocpa^ cfbfi membris fuisno
parcit deusini ft etiain hoi liceat all qd in dei corpus.Maria cxtruuntSmontes excidund
Si  ad crucudasopcs interiora terra: uiiccra eftodiunt,Q_uid cp  nearari quidem fine la
ceratioc diuini corporis pottut iam fcelerati Si  impii fimus: qdei mebra uiolemusfPa'
dtur ne ergo uexari corpus fuu deus:Sc debile fe uel iplefacereiucl ab hole fieri finin'ni
li forte diuinus file fenfus: q mundo Si  oibus mundi partibus pmj'xtus eft: prima terras
facicm reliqt:ac fe in ima demerfitmeqd doloris de ailidua laceratione fentiret, Quod
fi  hoc uanum Si  abfurdu efbtam igit ipfi eguerunt:q hxc  indigent fenfu: qui non pipe
xerunt diuinum qdem fpiritum efte ubiqj diffufunueoq oia contmeri. Nec tamen ita
ut deus ipfeiq eft incorruptus:grauibus corruptibilibus elementis mifccad ♦ Illud ergo
redius quod a Placone fumpferunt:a deo fadu efte mundum:& eiusqiui'denda guber
nari» Oportebat igsf Si  Platone: Si  cos q idem fenferunt docerc atq; explicarc qua: ca:
qua: ratio fuerit tanti opis fabricadnq uare hoc aut cuius gratia fecerit* At ide ftoici ho^
minum inqunt ca mundus efteclus cft:audio. Sed Epicurus ignorat ipfos holes quare
aut quis eftecerit.Nam Lucretius cum diceret mundu non efte a diis conftitutu:fic ait:
Dicere porro hominum caufa uoluifie parare
Prxelaram mundi naturam. Deindeintulit:

Defiperc efbquid enim immortalibus atq; beads
Gratia noftra queat largin' Si  emolument!:

Vt noicra quieg caula agere aggrediamur;

Merito cnim lift nullam ronern afferebant:curhumanugenus uel creatum uel mflitu^
turn efieta deo,Noftrum hoc ofticium eft facramentu mundi Si  hois exponere : c uius
il li exptes facrarium ueritads nec attingcreincc uidere potueru t. Ergofut paulo ante di
cebamjcurh aftumpfiftentid quod eratuc^dd eft mundum a deo fadum: SC  hominu
caufa efte fadumitamen quoniam eos in confequentibus ratio defeat: non potuerunt
defendcre id quod aflumpferanc, Dcniq; Plato ne dei opus imbecillu Si ruinolum face
renin sternum dixit efle manfurum, Si hominum caufa fadus eft: Si ita fadns eft: ut
efiet xternustcur ergo ipfi quo^ caufa fadus eftrnon funt fempiternft'Si mortalespro/
pter quos fadus eft: ergo Si  ipfc mortalis atq? folubilis. Neq enim pluris eft lpfc q hi:
quo^ gratia fadus eft,q> ft ei ratio quadraretdntelligeret periturum ee quia fadus eft:
nec pofte in a: tern urn manercmifi quod tangi nonpot,Q_ui aute negat hominum cau
fa fadurmhic nullam rationem tenet. Si enim dicit ipfum fabricatorem fua caufa tata
hxc opera efte molirurcur ergo nos nati fumusf Gur mundo ipfo fruimurf Q^uid fibi
uult humani gcnerisxxtcroruq; animantium fidiofC ur aliena comoda itercipimus C
Cur deniq augemurfminuimurfinterimus; y  Q uid habet rationis ipfa generation qd
ppetua fucceftiofNimi^ uideri deus uoluit : Si  fin's uariis imaginibus tanq figilla con a
fingere:qbus (e obledaret:3C nihilominus tamen ft ita eflencurx heret animates: prxei
pueq; hoiemteuius irnpio cunda fubiccit,Q_ui aut dicunt femp fuifle mundu:omitto
tlludfquod efle ipfum fine aliquo pricipio non ponunde extricare fe nequeut. Sed hoc
dico ft femp mundus fuitmullampot habere ratione,quid eni potuit in eo ratio molin':
quod nunq fumpfit exordium,^ am prius q fiat aliqd aut ftruatur: opus eft confilio:

LIBER. SEPI1MVS

at difponi poffinquemadmodum fiatmec  incipi quicg poteft fine prouifione rationis •
Iraq; omne opus ratio prasceditmon habct ergo rationem quod fadtum non eft. Atqui
mundus het rationcm:qua SC conftat SC regit.Ergo facftus eft:3C fi fadtus eft:SC rcfoluo
tur.Reddant ergo ifti rationed! poilunt cur aut fadtus in pnncipio fit: aut po ftea refoL
uatur.Q_uod quia docere non poterat Epicurus fiue Democritus: fua (ponte natu eiTe
dixit leminibus inter fepaflim coeuntibusrquibus iterum refolutistdiflidium atq? interi
turn feciiturum.Corrupit ergo quod redte uiderat: 8C  totam ronem penitus ignorantia
rationis euertitrredegitqj mundu SC oia quae in co geruntur ad fimilitudinem cuiufdam
ibmnii uaniflimi: fiquidem rebus humanis nulla ratio fubfiftat. Cum ucro mundum:
omnefip partes etus ut uidemustmirabilis ratio gubernet cum cadi temperatia 8C arqua
lis in ipfa uarictate curfus aftrof^ luminumcj] cadeftium: tempos conftans ac mcra dc*
fcriptioiterrayi  uaria fcecunditasrplana campo^ monumenratSC aggcrcs montium: uL
riditas ubertafq: filua^: fontium falubernma eruptio: fluminu opportuna inundatio:
man's opulenta SC  copiofa interfufioiuento^ diuerfa SC unlis afpiratio.Caeteraq? omnia
rau'one fumma conftennquis tam caucus efhut exifttmet fine cau (a efie fadla: in quibus
mira difpofitio prouidentiflimae ratioms clucetd Si ergo fine caufa ncc eft nee fit quicq
omninotfi 8C prouidentia fitmmi dei ex difpofitione rerum: SC uirtus ex magnitudine:
8C poteftas exgubcrnatione manifefta efbhebetcs ergo SC infani: q prouidentiam non
efle dixerunt.Non improbate fi decsiccirco noeife dicerent: ut unum dicercnt. Cum
autem ideo ut nullumtqui eos deliraiTe non putatnpfe dclirat. ;oow,

Q_uod ois res ad aliquem u(um fadla eft:et ilia qua: oio uidentur efle mala: 8t  qua>>
re homo creatus fit corpore fragi!is:5C capax rationis. Ca.iiii.

Ed deqjuidentia fan's in primo Iibro diximus:qa SC fi eft ut apparctrcx mirabili
s rate ope^ fuo^rnecefte eft et hoiem caeterafq? aiantes eade prouiden tia creaue

til Videamus ergo qua: ratio fuerit fingendi generis humani: quonia conftat
id qefftoiri dicuntjhoium caufa mundu efle fabricaturmqq in hoc ipfo no medioenter
pccccnr.-qd’non hominis ca dicutrfed hoium. Vnius.n.flngularis appcllatioe totum co
prehendunt humanu genus.Sed hoc ideo:quonia ignorant unum hoiem a deo efle for
matum:putatqj hoies in oibus terfis SC agns tanq fungos efle generates. At Hermes no
Ignorauit heiem SC a deo SC ad dei fimilitudinem fadlumrfed redeo adppofitum. Nihil
eft(ut opinoCqd'fit propter feipfum fadlmfed qcquid oio fit: ad ufimi alique fieri ne/
cefle eft.Q_uis eft.n.uel tam icptus:uel ta oc< ofusmt agg red ia£  facerealiqd fruftra: ex
quo nulla utilitatemullu comodum fpetf'Q ui domu aedificattno iccirco zed if cat ut ta
tummo domus fifcfed ut in ea poflit hitari. Q_ ui naue fabricat: no ideo ifumit opam ut
tantu nauis apparcatrfcd ut in ea nauigctf.Item q uas aliquod inftruitaut formanno q>
pterca id faritmt tantu facile uideat: fed ut uas illfteftcdtu capiat aliqd neccflariu.Simi
liter caetera quecucg fmnttno uriq: fupuacuu: fed ad u fus aliquos Iaborant’« Modus igr
a deo fatftus eft no utiqj propter ipfum mundu. Ncqj.n.autcalore fblistaur lumie:auc
aipiratione uento^:aut humore hymbriu:autalimonia frugu:cum fenfu careat: idiget
Scd neilld’quide did  pot: q> deus propter feipfum fecerit mundu: quoniam pot efle fi
ne mundo:ficut fuit antea.Et his oibus quae in caelo funt: qnaeqi generant?: deus ipfe no
utif.Apparet ergo aiantium ca mundu efle conftrud:u:quonia his rebus qbus conftat:
aiantes fruuntfjquae ut uiuerctut coftare poflinttoia his neceflaria tpibus certis fubmini
ftrat .Rurfus caetcras aiantes hois ca efle faeftas ex co cla$i e:q> hoi feruiut: SC tutelte eius
atcj ufibus data funt:quonia fiue terrense fimt:fiue aquatilcstno fentiunt mundi ronem

4i

f«

6

divinarvm inxsitvxionvm

iicut homo* Relpondcndum eft hoc philofbphis.maximeq? Ciceroni: qui ait* Cur o la
noftri caula cum facerctttantam uim natricurn uiperarumq; feceritf cur tarn multa pe
lbfera terras mariq; di Ipferitflngens ad di/putandu locus eftiled ut in tranfcurlu breui
ter ftnngedus eft, Q^uoniam homo ex rebus diuerfis acrepugnantibus configuratus
efbanimo SC corpore id eft cx\o  atqs tcrra:tenui SC  comprchenlibili: tetcrnO ac tempos
raliilenfibili atq? brutojluce praedito atq? tenebrolbupfa ratio ac neceftitas exigebat: SC
bonaproponi homini SC mala:bona quibus utatur:mala quas uitet SC  caueat.Iccitco.n»
data eft illi lapicntiatut cognita bonorum malorumcp natural in appetendis boms SC
mails declinandis uim fua: rationis cxerccat, Nam extern  animalibus quia iapietia da
ta non elhmunitaindumetis naturalibus Si  armata funt.Hominiautem pro his omni-
bus quod eratprasdpuum:rationcm dedit foam.Itaqj nudum formauit SC  inermem:
ut eum (apientia SC  muntret SC  regct.Munimenta SC  ornamentum eius non foris led in-
tusmon in corporejled in corde conftituit. Nifi ergo eflent mala qua: caueret: qux  a
bonis utilibulq? difhngueretmonefletei lapientianeceftana. Sciat ergo Marcus Tul¬
lius aut ideo homini datam efle rationemtut SC  pilces capet ulus (ui gratia: Si  natnccs:
uiperalep uitaret lalutis Cux  caula.Aut icdrco bona ei malaq; propofita: quia lapientia
accasperattcuius uis omnis in difeernedis bonis mall(9 uerlatur.Magna igitur 8Creda
SC  admirabilis eft uis:SC ratio:SC poteftas hoministpropter quern mundu ipfum SC uni-
uerla qusecunq? funttdeus fecitjtantumqp 1II1 honoris habuinut eum pradiceret uniuer
fistquoniam lolus poterat dei opera mirari. Optime igitur Afclepides nofter de proui-
dentia fummi dei difteresan eo hbro quern fcriplit ad me* Atqj ideo inquit memo quis
arbitretur proximum fibi locum diuinam prouidentiam dedifte eiiqui potuitintellige
re ordinatione luamf Na lol ifte efhqs eum uidet ita ut itelligat ga fol ell: SC  gtum gra
tix  afferat casteris inftitutisfHoc cadu eftjqs id fafpicitC'terra hxciqs  earn colitfhocpe-
lagustquis in eo nauigatfhic eft ignisrqs eo utiturf Inftituitergo lummus deus non
pter le:quia nihilo indigetrledppter hommem qui his congrueter utcretur.

Q_uare homo crcatus ft:8C quare ex contrariis litrconftet: SC q? ci domicilium cofti-

C f-1  nfrtnntl '/tnnn Cl trtl rtf'! t-  t-n

Wlllw »pft^

n *


-fear

ftea erigi tunSC tandem utitur exei citio rationis. Ca.v.

k  Eddamus nunc rationem quare hoiem iplum fccerir,  Q_uod ft philophi fecif
I* x lenttaut defendiftent ilia qux  uera inuenerant: aut in proximos errores non in
cl ^ cidiftent.Hasceft lummarhic cardo re^ eft: quern qui non tenuerittueritas illi
omms elabitf.Hoc eft deniq? quod effiriat illis non quadrare ratione: qux  (1  effulliftet:
ft lacramcntu hois omne cognouiftentmunq di Iputationes co^ SC  oem philolbphia de
tranluerlo acadasmia iugulaftet.Sicut ergo mundu non,ppter le deus fecittqa comodfs
eius non indiget:led pptcr hoiem qui eo utitf: ita iplum hoiem,ppter le. Q_ ux  urilitas
deo m hoie ingt Epicurus:ut eumgipter le faceretf Scilicet ut eflet g opera eius idigeret:
g prouidentia difpottendnroncm facienduuirtute confumadi:SC lenfu admirari: SC  uo-
cegaloqui poftet.Q^uo^ oium fumma hxc  eft ut deu colat.Is.n.colit q hxc  intelligit: is
ar tifice re^oiumns ue^i patrem fuu debita ueneratione pfequtf:  g uirtute maieftatis
eius de fuow opum inuentionen'ncasptoetpicdtione metit. Q_uod planius argumentu
g5lcrri pot:& mundu hois SC hoiem fui cadeu feciftejg 9 ex oibus aiantibus folus ita for
matus eft t ut oculi eius ad cxlu direditfacies ad deu fpedans: uultuscum fuo parente
cois fit:ut uideaf* hominem deus quali porreda manualleuatum ex humotad contem

UBER 3EPTIMVS

plationem fui exdtaflef Q__uid ergo inquit deo cultus hotninis cofert beato &!nulla re
indfgenaYucl fi tanrumhonoris homini habutr: ut ipfius caula mundum fabricarct: ut
inftruereteum fapientiatutdominum uiuentium facerencumq; dchgcrct tanq fiiiurn:
cur fnortalem fragilemeg conftituit (  cur omnibus mails quem diligcbacobiccit (  cum
oporteret Si  beatum effe hominem tanquam coniundtum: 8C  proximum deo: Si  pep
petuum ficut ipfe eft:ad quem colendum Si  contcmplandu figuratus eftfQ_uanq hxc
fere in prioribus Iibris fparfim docuimus: tamen quoniam proprie id materia non exp
gittquia de uita beata diftererepropofitum cfbexplicanda (unt ifta diligentius Si  pleni
us:ut dilpofitio dciiSC  opusmoluntafqj nofcatf. Cum poffet femp fpiriubus fuis imortali
bus innumcrabilcs aiasprocrearetficut angelos genuinqbus immortalitas fine ullo ma
I orum periculo aut metu conftat: excogitauit tamen inenarrabile opus quemadmodu
infinitam multitudinem crearet animarum: quas primo imbecillibus fragilibulcp cop
poribus alligatas:conftitueret inter bonum malumq^ medias: ut conftatibus cx urrifip
naturae uirtutem proponeretme immortalitate delicate aflequeretur ac molliter:led ad
illud teterna: uita: ineloquibile premium fumma cum difficultate ac magnis laboribus
peruenirent.Ergo ut eos grauibus Si  uexabilibus membris indueretrquoniam confiftc
re in medio inani non poteranttpoderibus Si  grauitate corporis deor (urn premente: ib
dem illis ac domicilium primo codendum effe decreuitJtaq^ ineffabibili uirtutc ac po >
tentia praeclara mundi opera molitus efbfulpenfis in altitudinem leuibus eletncntis: SC
grauibus in ima depreffis:& caeleftia firmauittSC terrena coftituit.Nec eft needle nunc
exequi fingulatquoniam in fecund© libro uniucrfa executi famus. Lumina igitur pofu
it in cadotquorum moderation claritas: & motus aptiffime ad utilitatcs uiuentiu tern /
peratus eft.Terrx  au tern quam iedem uoluit effetfcecunditatem uariam gignendi ac q>
Terendi  dedit:ut uberras frugumtSi herbarum.n uiretium pro natura Si ufu cuiufip ge
neris alimoniam miniffraret.Tum perfectis omnibus quae ad coditioncm mundi pep
tinebantthominem finxit exipla terra: quam illi a principle in habitaculum prxparas
uitndeft fpiritum fuum terreno corpore mduit:& inuoluit: utcompacTus ex rebus dp
uerfis ac repugnantibus bonum ac malum caperct:& ficut terra ipfa forcuda eft ad fi m
ges paricnaasjita corpus hominis quod afliimptum eft e terrargenerandi copiam facul
tatemcp procrcandae fobolis accarpitrut quoniam fragili materia fermatus in sternum
manere non potcratipei a<fto temporalis uita: fpatio cederet: 'St  illud quod fragile atqj
Imbccillum gerebat: perpetua lucceftione renouaret. Cur igitur cum mortalcm finxit
atq^ fragilem: cum illius ca mundu xdificaffet(  Primum ut ifinita uis animaR gignere
tur:omncmq] terram multitudine oppleret : deindc ut proponerct homini uirtutemnd
eft rolerantiam malorum ac bonorurm per quam poffetpraemium immortalitaris adp
pifci.Nam quia homo ex duabus rebus confbmcorpore atq: anima: quorum alte^e rep
renum eftta jte^ caeleflctdua: uitae hoi attributae funtiuna temporalis qua; corpori alii -
gnatunaltera lempitcrnatqua; aiae fubiacet.Illam nafeendo acca:pimus:hanc afieqmur
laborandojnc immortalitas hoi(utante diximus)fine ulla difficultate c6ftai-ct.il la tep
rena efttficut corpus:& ideo finif.Hax: uera ca:Ieftis*.ficutaia:8£ ideo terminu non het.
Illam prima nefcientes accipimusthanc iecunda icientcs. Viftuti cnim no natura; da t‘i
qa uoluit nos deus uita nobis in uita coparare Jccirco hanc nobis pra:fcnte deditjqt ilia
ueram Si  ppetuam aut uitiis amittamusiaut uirtute mcrcamur. In hac corporali no eft
fummu bonumtquonia ficut neceftitate diuina nobis data eft: ita rurftis diuina ncccfii i
tate foluif’Jtaq? finem habetffummum bonum non habet«. In ilia ucro fpiritali quam

DIVINARVM INTS1TVTIONVM

per nos ipfi acquiramustfummu m bonum continetur: quia nec malum poteft habere:
nec finemxuius rei argumentum natura SC  ratio corporis prabet.Cartcra nanqj anima
lia m humum uergunnqa terrena fimtinec capiunt immortalitate qure de carlo eft* Ho
mo aut re&us in cadum fpccdatiquiapipofita eft illi immortalitastnec tamen uenitmifi
tribuat homini a deoJNIam nihil intereftinteriuftum SC  iniuftu: fiquide omnishomo
natus im mor tail's forettergo immortalitas non fequela naturx:fed merces pramiumq?
uirtutis eft^Deniqj homo non ftadm quado natus eftrredus mgredit'♦ Sed quadrupes
primorquia ratio corporis 8C  huius prafentis uita: comums eft nobis cum mutis anima
Isbus.Poft dcinde confirmatis uinbus err/gidSC lingua eius in eloquiu foluit: SC  mutu
animal efle definit*Q_ux ratio docet mortalem nafci hoiem. Poftea uero immortalem
fieri:cum ccepentex deo uiuereu’d eft iuftitia fequirqua: continef in dei cultu: cum ex^
citaucrit hoiem deus ad afpcdum cxli  ac (ui* Q_uod tunc fit:cu homo carlefti lauacro
purificatus :exponit infantia cum omni labe uitas prioris: SC  incremento diuini uigoris
accarpto fit homo pfe&us Si  plenus.Ergo qa uirtutemppofuit homini deus:Iicet aia SC
corpus confociata fint: tamen contraria fimt:S£ impu gnant inuicem: animi bonaimala
funt corporisn'd eft opum fuga:uolupratum mterdidiordoloris mortify contemptus«
Item corporis bonaimala funt animuhoc eft cupiditas Si  libido: quibus 8C  opes appe-
tuntur:& fuauitas uariaip uoluptatumrqbus eneruatus animus exringuitf.Ideo neceffe
eft iuftum SC  fapientem in oibus malis efte:quonia maloi um uidrix eft fortitudo. Iniu
ftos autem In diuitiis:in honorenn ptate.Haec enim corporalia SC  terrena Hint. Illi aute
terrenam uitam agunnnec aftequi immortalitate queunt:quia fe uoluptatibus dedide/
runnquas funt uirtutis inimicarJtaq; uita hxc  temporal is illi xtemx  debet ee fubieda:
ficut corpus animar.Q^uifqs ergo anima: uita maiuerit: uitam corporis contemnat ne^
cefie eft:nec aliter eniti ad fammum poteritinifi qua: funt ima dc/pexerit.Q^ui autcors
poris uita fueritamplexus:& cupiditates fuas in terram deieccrk:  ifiam fuperiorem uu
tam confequi non poteft,Sed qui mauult bene uiuere in aeternu:male uiuet ad tempus
SC  afficied omnibus moleftiis 8C  labonbus qdiu fuerit in terramt heat diuinum ac carles
fte folatium.Et qui maiuerit bene uiuere ad tempus;male uiuet m sternum: quia dana
bitur del fententia ad pornamiquia carleftibus bonis terrena prapofuit. Propterea igit
coll fe deus expeat Si  honorari ab homine tanq pater: ut uirtutem SC  fapientiam teneat
qua: fola immortalitatem park. Nam quia nulius alius prater ipfum donare earn pot:
quia foius poftidet pietatem hominis.Q^ui deum honorauerit:hoc afficiet pramio:ut
fit in sternum beatusxfitq; apud deum SC  cum dco temper.

Item quare mundus creatus fkquare homo:q inams fit cultus deo^r. Cap.vi.

Vnc totam ratione breui circunteripnone fignemus. Iccirco mudus fadus eft
n ut nateamur.Ideo nafeimur ut agnofeamus fadrore mundi ac noftri deu. Idco

aemofeimus ut colamus Jdeo colimus ut imortalitatemp mercede labour capi
amustquonia maximis laboribus cultus dei coftat ♦ Ideo prarnio immortalkatis affid'
mur:ut fimiles angelis affedkfumo patri ac deo in ppetuum teruiamus: 8C  fimus arter^
num deo regnu.Harc fumma re^ eft:hoc arcanum dei:hoc minifterium mundi: a quo
funt aliennq fequentes pratentem uoluptatetterreftribus ac fragilibus bonis fe addixe
runt:8c aias ad cazleftia genitastfuauitatibus mortiferis tanq luto carnoue demerferunt
Qjraratnus nuc uiciftim an in cultu deo^r ratio ulla fubfiftariq fimulati fut.Si ideo ta*
turn ab hoibus colunt' utpraftet lllis opes:honores:uidx>riaCqua:q? alia no nifi ad pra
fens ualent.Si fine ca gignimur: fi in hominibus ,pcreandis prouidentia nulla uer fat :fi

LIBER SEPITmVS '

cafu nobifmctipfis ac uoluptalis noftnc gratia nafcimur: fi nihil poll: mortem fumus:
quid poteft efte tam fuperuacuum: tam inane:tam uanum:q humana res:&q mudus
sfterqui cum fit mcredibili magoitudinettam mirabili ratione coftrudus: tam rebus in
epris uacetC'Cur enim uento^ ipiritus ci tent nubcsi'Cur emicent fulgoraftonitrua mU/
giantC'hymbres cadant ut fruges terra .pducat^ ut uarios fcetus alatfCur deniq? omnis
natura re^ laborettne quid defit earum re^ quibus uita hoium fufh'netf: fi eft manis: fi
ad nihilum interimus:fi nihil eft in nobis maioris emolumenti deo:' Quodfieft  didu
nefastnecputandu eft fieri pofte: ut nonob aliquam maxi mam ratione fueritconftitu^
tumtquod uideamus maxima ratione coftaraqux poteft efie ratio in his erronbus pra
uarum religionw:8£ in hac pcrfiia fione philofophoiprqua putant animas interirefPW
fedo nulla.Q_uid enim habent dicere.Cur dii hominibus tam diligenter fins quxc p te
poribus exhibeantfAn ut illis far & rneram demusf'& odorem thurisf & fanguine pe /
cudumfquae neq^ imtnortaiibus grata efte poftimnqa funt fragilia: neqj ufui efte exptft
bus corpoipquta hsec ad ufiim corporaliu data funt.Et tamen fi ea defiderarent:fibiipfi
poflent exhibere aim uellent.Siue igit? mtereunt animaetfiue in aeternum manent:qua
rationem continet cultus deo^taut a quo mundus taclus eftfCurfaut quadofaut quo
ufqr.quatenus hoiestaut qobrem procreatif Cur nafcunturf intereutf fucceduntfrenO'
uantutfQ_uid dii ex cultibus eoy aftequun£:qui poft morte nihil futuri luntf Q_uid
prasftantf Q_uid poliicentur:'' Q_ uid minantf aut hoibus aut diis dignum f Vel fi ma-
nent aiae poft obitumtqd de his faciut faduriue firntf' Q^uid illis opus eft thefauro ani
marum^Ipfi illi ex quo fonte oriuntur;'Q_uornodo£aut quarefaut unde multi funtf
Ita fit ut fi ab ilia rerum fumma: quam fuperius comprehendimus aberraueris: omnis
ratio intereat:<3£ ad nihilum omnia reuoluantur.

Q_uare philolophi nequerint coprchendcre ueritate integre: quam tame ficut cxcv
pla declaranttpdculatim coprehenderunt tota defendere ncquerunr. Ca.vii.

Vam fummam qa philolophi non coprehenderunt: nec ueritatem coprehen
q derepotueruntiquis ea fere qbus iumma ipfa conftat: & uiderint ti  cxplicaue

rititded  diuerfi ac diuerfe oia illaptulcruntmo annecftentes nec cas re^: ncc c5
fequentiasmcc rationes ut lummaillam qua: connetuniuerla:& copmgerent: 8£  imple
rcnuFacile eft aut docere pene umuerlam ueritate p philolbphos 8C  ledas efte diuifam
Nomn.fic philolophia nos euertimusfutacsdaemici (blent) qbus ad oia relpondere
pofitum efbqd’eft potius calumniari 8C  inuidere: fed docemus nulla fcdam fiufte tam
deuiam:nec philolophorum quenq tam inanem: qui non indent aliquid cx uero. Sed
dum contradicendi ftudio infamuntidum Ilia etiam falla defendant: aliof^ etiam uera
fubucrtuntmon tantu illis elapfa ueritas eftiquam le quxrerc fimulabant: fed ipfi et po
tiffimum fiio uitiopdidcrut. Qjiod fiextitifletaliqs qui ueritatem Iparlam per fingu>
Ios:per fedafip dimilam colligeret in unu:ac redigeret in corpus: ispfcdo non diflcntft
ret a nobi^Sed hoc nemo facerenifi ueri peritus ac Iciens poteft. Veru autem Icire non
nifi eius efttqui fit dodus a deo. Nemo enim poteft aliter repudiare quxfalfa fimt:elfi
gere ac probare qux  ueratfed fi uel calu id efficeriucertiflime philopharetur.Et quauis
non poflet diuinis teftimoniis ilia defendere:tame leipfam ueritas illuftraret fuo lumft
ne.Q_uare incredibil/s eft error llloRztq cum aliqua ledaqibauenntteiip fe addixerint
cameras danant tanq falfas 6C  inanes.Armatqi fc ad prseliadum: ncc quid defendere de
beant fcientesmec quid refutaretincurfantqi paftim fine deledu oia qux  aftcrunt: qui<
cutiij diflentiut.Ob has eo§^ ptinaciflimas contentiones nulla extititphilolbphiaiquas

divinarvm intsitvtionvm

ad uerum propius accederet.Nam particulatim ucritas ab his tota cotiprehenfa eft.Fa
dum efle mundum a deo dixit Plato .Idem prophet# loquuntf: idemq? ex Sibylla car
minibus apparet.Errant ergo q omnia uel fua fponte nata efle dixerunt: uel minutis fi>
minibus conglobatisrquoniam tanta resttam ornataitam magnar neq? fieriineq^ diipo^
ni SC  ordinari fine aliquo prudentiflimo audore potuit: 8C  caipfa rone qua conftare ac
regi omnia fentiuntffollertiflim# metis artificem confitentf Hominum caufa mundu
SC  omnia qu# in eo fimnefle fada ftoici loquunt: :idem nos diuin# litter# docentJErra
uit ergo Democritus: qui uermiculo^ modo putauit effulas efle de terra nullo audore
nullacp rone.Cur enim formatus fit homotdiuini facramenti eft: quod qa ille fare non
poterat:humanam uitam deduxitad nihilum. Ad uirtutem capeflendam nafci homi¬
nes Arifton difleruit.Idem nos monemur acdifdmus aprophetis. Igitf falius Ariftip^
pus:q hominem uoluptati id eft malo tanq pecudem fubiugauit. Immortafes efle aias
Pherecides SC  Plato difputauerunt.H#c uero propria eft in noftra religione dodrina*
Ergo Dicearchus cum Democrito erraumq perire cum corpore ac diflolui argumenta
tus eft.Efle inferos Zeno ftoicus docuit:SC iedes pio^ ab impiis efle dilcretas:& illos q^
dem quietas ac deledabiles incolere regiones.Hos uero luerepcenas in tenebrofis locis
atqj in c#m uoraginibus horrendisJdem nobis prophet# palam faciunt. Ergo Epicu^
rus errauittqui poeta$: id efle figmentum putauit: SC  illas infero^ poenas qu# ferunt? j
in hac efle uita interpretatus eft.Totam igitf ueritatem SC  omne diuin# religionis arca^
num philofophi attigerunt.Sed aliis refellentibus defendere id quod inuenerantmcqy
ueruntrquia fingulis ratio nonquadrauinnec ea qu# uera fenferant: in furnmam tcdv
gere potuerunt:hcut fiiperius nos fecimus.

De immortalitate ai#:8£ qbus earn argumentis Plato fit conatus aftrucre. Ca.viii.

Num eft igitf fummu bonum immortafiras:ad quam capicndam SC formati  a
u principio:& nati fiimus. Ad hanc tendimus: hanc fpedat humana natura: ad

hanc nosprouehit uirrus* Q^uod bonum qa comprehendimusrfupereftetia
ut de ipfa immortalitate dicamus. Piatonis argumenta quis ad rem cortferatmulcum:
tamen parum habent firmitatis ad probandam SC  impledam ueritatemjquomam nec
rationem myfterii magni totius confumauerat in unumq; collegeratmec fummum bo
num comprehenderat.Nam licet ueru de immortalitate anim# fentiret:tamen non ita
de ilia tanq de fummo bono diflerebat.Nos igitf certioribus fignis ehgere poflumus ue
ritatemtq cam non ancipiti iufpicione collegimustled diuina traditione cognouimus •
Plato aut fic argumentatus eft immortale efle quicqd per feipfum SC  fcntit: SC  femp mo
uetur.Q__uod enim principiu motus non habetmec finem habituru : qa deferi a femet
iplo non poteft.quod argumentu etiam mutis animalibus #ternitatem daret: nifi adie
dione fapienti# difcreuiflet. Addidit igitf ut effugeret hanc coitatem fieri non pofle qn
fit immortalis animus humanus:cuius miranda lollcrtia inueniendi:& celentas cogita
di:& facilitas pr#cipiendi atcp difcendi:& memoria pr#teritorum:8£ prouidentia futu
rorum:& artium plerunq? innumerabiliu fcientiatqua c#ter# careant animantes: diui
na SC  c#leftis appareattqa SC  origo animi q tanta capiatttanta contineatmulla reperiat
in terra. Siquidem ex concretione terrena nihil heat admixtum: fed necefle eft in terra
refblufiquod eft in homine ponderofum SC  diflolubile. uod aut tenue ac fubtile: id

uero efle indiuiduumtac domicilio corporis uelut carcere Iiberatum:ad c#Ium SC ■ natu
ram fua peruolare. H#c fere Platois'colleda breuitenqu# apud ipfum late copiofecp
cxplicantMn eade fententia fuit et Pythagoras anteaieiufdeq? preceptor Pherecy des:

LIBER SEPTIMVS

quem Cicero tradit primum de xtemmtc  anitnarum difputafic.Q_ ui otnncs licet clo^
quentia excelleret; tamen m hacduntaxat contcntione non minus audoritatis habuo
runnqui contra hanc (cntentiam diflercbant, Dicearchus primo:deinde Democritus:
poftremo Epicurus:adeo ut res ipfa de qua inter fe pugnabant: in dubium uocaretur♦
Denic^ tit  Tullius expofitis horum omnium de immortalitate ac morte (cntetiis: nefeu
re ie quid fit uerum pronunciauit.Harum inquit (entenuarum quae uera lit: deus aliqs
uideritJEt rurfus alibuQEuoniam utraq? inquit earum fentenriarum dodiflimos habu
it audorestnee quid certi fit diuinari potcft.Vcrum opus nobis diuinatione non eft: q-*
bus ueritatem diuinitas ipia patefecit,

Q^ux fit de immortalitate anima? fideli’s aflertio, Et q> laborum uirtutumqj finis be
ata axernitaseft, Capux.

Is itaqj argumentis quae nec PIato:nec ullus alius inuenitranimarum xtcrnitaf
h proban ac per ipici potefbqua: nos breuiter collegimus:quonia properat ora-'

tioadnarrandumiudicium dei maximumjquod in terra propinquantefiecu^
lorum fine celebrabit, Ante omnia quoniam deus ab homine uideri non poteftmequis
tamen ex eo ipfb putaret deum non eftejquia mortalibus oculis non uideretuninter cx
tera inftitutorum fiiorum miraculadecit etiam multa: quorum uis qdem apparet:(ul>
ftantia tamen non uidereturtficut eft uox:odor:uentus: ut harum rerum argumento St
exemplo:etiam deum licet Tub oculos non ueniet: de (ua tame ui:3t effedu:SC opertbus
cemeremus.Q^ uid uoce clariusfaut ueto fortiusf aut odore uiolentiusfHxc tamen cu
per aerem feruntfrad (enfufq? noftros ueniunt:& cospotentia (ua lmpclluntmon cernu
tur acie luminumded aliis corporibus partibus (entiund* Similiter deus no alpedu no
bis alioue fragili ienfii comprehendendus eft:(ed mentis oculis intuendus: cum opera
eiuspraxlara Si  miranda uideamus.Nam illos q nullum omnino deum efle dixerunt:
non modo philo(ophos:(ed nc homines qdem die  dixerim: qui mutis fimil limi ex (olo
corporcconftiteruntmihil omnino cernentes animo 8C  ad (en(um corporis cunda refe
rentes:q nihil putabant efle nifi quod oculis contuebant^Et quia uidebant aut bonis ac
cidere aduer(a;aut malis profperadortuitu geri omnia crediderunt: St  natura mudum
non prouidentia conftitutum.Hinc iam prolapfi lunt ad deliramenta: quae talcm (en ✓
tentiam neceflario fequebanE♦ Q_ uod fi eft deus 8t  incorporalistSC inui fibilisiSC artcr ✓
nusxrgo non iedreo inteiireanimam credibile efbqa non uidet poftq rcceffita corpo
rejquoniam conftat efle aliqd (entiens ac uigenstquod no ueniat 1 ub afpedu * At enim
difficile eft animo comprehedere quemadmodu poflit anima rctinere (enfiim fine his
partibus corporis:in qbus meft officium (entiendu Qjaid de dcoC'Num facile eft com
prehendere quemadmodum uigeat fine corporcfQ_uod fi deoeflecredutrqui fi (unt:
uticp anima: (tint expertes corpoiptneceflc eft humanas animas eadem ratione (ubfifte
rejquoniam ex ipfa ratione ae prouidentiaintelligiEefle quxda in homine ac deo firm--
litudo.Deniq? illud argumentu quod.M*Tullius uidit:(atis firmum eftexeo arternita^
tern animae pofle dignofcijqa nullum fit aliud animal: quod habeat notitia dei aliqua:
religioq? fit pene Co ]atquae hominem difcernat a mutis: qua: cum in hoiem (olum cadat
profedto teftatur id affedarenostid defiderarejid coIere:quod nobis familiarejquodp
ximum fit futurumuAn aliqs cum exteraru animantium naturam confideraueritrquas
pronis corporibus adiedas in terramq? proftratasifummi dei prouidentia eftecit: ut ex
hoc intelligi poffitmihil eas rationis habere cu cadotpoteft non intelligere folu ex omnt
bus cadefte ac diuinu animal eflfe hoiemteuius corpus ab humo excitatum: uultus fubli

P

Cf'l

ft*- 1

) '

divinarvm institvtiohvm

, niistftatus rcdus originem fuam qua:rit t. SC  quafi cotcmpta humilitate terra: ad alfUm
nmtunquia ftndt fummum bonum in fummo fbi efle quarrendum.-memorq} conditio
onis fua: qua deus ilium fecit eximiumiad artificem fuurn fpcdat, Q_uam cxpcdatio
ncm Trifmegiftus e&bH iccn  rcdifiime nominaui ttqua: in muds animalibus nulla eft.
Cum aut fapientia qua: foli homini data efttnihil aiiud fit cj del nodda: apparct anima
non interim ncq; d/flbluirfed manere in ftmpiternumtqa deum qui lempiternus eft: SC
qua:rit:& diligit ipfa cogente natura:ftnticns uel unde orta finuel quo reditura. Prater
ea non exiguum immortalitatis argumentum eft: q-ftiomo folum cadefti elemeto utat
Nam cum rerum natura bis duobusdementis: qua: repugnantia fib; SC  inimica funt:
conftet igne SC  aquatquomm altefp cxlotalrcrum terra: afcribitf.Cetera: animantes qa
terrene mortalcftp funttterreno grauiq; utund elemento: homo iolus ignem in ufu-het
quod eft elementum Ieue:fub!ime:ctelefte.Ea uero qua: pondcrofa funt:ad mortem de
primunt:& qua: Icuia funt ad uitam /ubleuattqa uita in lummo efbmors in imo. E'tut
lux efle fine igne non pottfic uita fine luce, Igitur ignis elementum eft lucis ac uitxum*
de apparet horninem qui eo utitf dmmortalem fortitu el ie c5ditionem:quia id illi famf
Iiare efhquod facit uitam.Virtusquoqj hommi foli data:m\agno argumeto eft immor
tales efleanimas:qu£ non ent ftcundum naturarmfi anima exdnguid.Huic enim prse
fend uita: nocet.Nam uita ifta terrena quam cum muds animal.bus ducimus: & uolu>
ptatem experittcuius uariis frueftibus ac fuauitatibus dcledaf: SC  dolorem fugit: cums>
afperttas naturam uiuentiu acerbis (enfibus kdit iSC  admortem pdocere nititur: qme
diftbluit animantes.Si ergo uirtus SC  prohibet his bonis hoiem quae natiiralitcr appctU
tur:& ad fuftineda mala impellinqute naturalicer fugiunt?. Ergo malu eft uutas:8C  ini;
mica naturaetftubuqj iudicari neceftecftqui earn ikjuitkjuomam ftipftkd/t&fugft
endo bona praiftnfia:& appetendo a:quemala fine /pc fiudus amplions. Nam cum li
ccat nobis iucudiflWs frui uoluptatibus: nonne ftnfu carere uideamunfi malimus in
humilitarejin egeftatenn coriteniptudn ignominia uiuereiautne uiuere qdcmtftd dole
reteruciari SC  morifEx qbus mail's nihil amplius aflequamunquopofiit uoluptas omif
fa pen/an,Si aut uirtus malu non cftftaotq? honefte: q, uoluptates uidofas turpe/cp cd
temnitrST lortirenq, ncc dolorem nec rnorte timetmt ofticiu feruet. Ergo maiusaliqcP
bonum aftlquatur nccefte eft:q funt ilia qua: fpernit.At uero rnorte fu/ca:pta:quod ub
terms bonum fperaripotefhnifi teternitasf

Item deimmortalitate anima::& q> uirtus fcmel habita perpctuatf';&: amitti non pot
Et q,mta duplex cft:& item mortes dua: homini praponunt. Ca.x.

' Ranftamus nunc uiciftim ad earqua: uirtuti repugnauut eriam exhis imorta..
t' litasaixcolffgaf'. Vidaciatemporalia funt:adpraftensenim comouetur irx.
impetustrecapta ultionc fed at tlibidinis uoluptas corporis finis eft. Cupidita
tern aut /aticfaseaip rerum quas expedttautalio^ afteduum comotionesintcrimunt.
Ambitio poftq honores quos uoluittadepta cfbconfenefdt. Item cetera uitia confifte^
rc ac pmanere non poflunnftd iplo ftudu quem expetunufmiunt ♦ Rccedunt ergo SC
redeunt.Virtus aut fine ulla intermifiione perpetua eft:ncc diftedereabeopottquia ea
ftmcl cupir.Nam fi habeat mteruallumtfi aliquando ea carere poflimustredibunt ( ptf
nus uidarqua: uirtute ftmp impugnant, Non eft igit coprehenfa fi deferk : fi aliquado
ftcedit.Cum ucro fibi domiciliu ftabile collocauitun oi adu uerlari ea nccefte eft, N cc
potfidclitcr dcpellere uitia SC  fugare:nifi pedusquod inftdinppctua ftatioc municrit.
Ipfa ergo uirtuds ppetuitas indicat humanum alum fi uirtute ca:perit: permanent q &

LIBER SEPTIM VS

uirtus perpetua cft:& folus animus humanus uirtutem capit. Q^uoniam lgit? cotraria
font uida uirtuti: omnis ratio diuerfa SC  cotraria (it recede eft: qa uitia commotioncs SC
perturbationes animi font.Vlrtus econtrario lenitudo SC  tranql litas anirni eft:. Q uia
uitia temporalia SC  breuia fonttuirtus perpetua SC  conftans:& par h  bi temper, Q^uia
umo^ frudus id eft uoluptatcsxque ut ipfa breucs teporale/q? font. Virtutis ergo fru
dus ac prazmium (empiternu eft:quia uitioip comodum in pretend eftruirtus igitur in
futuro.Ita fit utin hac uita uirtutis premiu nullum (mquia uirtus adhuc ip(a eft.Nam
ficut uitia cum in adu foo finiuntfjuoluptas 8C  premia eoip tequunf; ita uirtus cum fi
nita eft:merces eius intequit''. Virtus aut nunq nifi morte finitf: quonia SC  in morte fofci
pienda (u mmu eius officium eft.Ergo premiu uirtutis eft poft mortem ♦ Deniq? Cice^
ro in Thufculanis quis dubitanter: tamen tenfit fommum homini bonum no nifi poft
mortem contingere.Fidenti aio mqt (i ita res tercttgradieti: ad mortem: in qua aut form
mum bonu: aut nullum malu efle cognouimus.Mors igitf non extinguit hominermfcd
ad premiu uirtutis admittit. qui aut te(ut ait idem)uitiis ac fceleribus contaminauerit
uoluptatiq; teruieritds Uero damnatus xternam Iuctpcenaiquam diuinx littere fecun
dam mortem nominattqux eft: SC  ppetua:&grauiflimis cruciatibus plena. Nam ficut
dux uitx propofitx font homini:quaip altera eft animx:altera corporis: qua cudos (m
cundum naturam fungi recede eft.Altera pertinens ad aiam:qux (celere acquirit?: un>
tute utatf.Vt hxc uita teporalis eftrcertofq terminos haber: qa corporis eft: (ic SC  mors
xque temporalis efttcertuq? habet finem:quia corpus attingit.

De reforredione corpo^ mortuoru:& morte:3£ anima^ p^rpctuitate. Ca.xi.
Mpleds ergo temporibus qua: deus morti ftatuifcterminabit'’ ipla mors* Et qa

1  temporalem uitam teporalis mors tequifjcontequens eft ut reforgant animx

ad uitam perennem: qa finem mors teporalis accipit.Rurfos ficur uita animi
tempiterna eft:in qua diuinos SC  ineloqbiles imortalitatis fox frudus capittita SC  mors
eius perpetua fit recede eft:m qua perenes pcenas SC  infinitatormenta pro peccatis pm
ditJErgo in ea coditione res pofita eft:ut q beati font in hac uita tcmporali atcp terrena:
femper miteri fint foturnqa iam bonis qua: maluerutfpodd (unt:quod his euenit: q dc^
os adoranttdeum negligut.Deinde qui iuftitiam tequetesdrfhac uita miieri foerint: SC
cotempti:& inopes:5C obiplam iuftitiam cotumeliis Si  iiuriis (xpe uexatitqa nec aliter
uirtus teneri poteftttemp beati font foturitut qa mala iam pertuleruttetiam bonis frua
tur.Quod his utiqj cotingitrqui contemptis terrcftribus diis SC  fragilibus bonistcxlc^
ftem religione dei (equunt?:cuius bona ficut ipte q tribufotempitcrna font. Q_ uid ope,
ra corporis atq animiC'Nonne indicant efle aiam mortis cxpcrtemf' Nam corpus quia
ipfom fragile eft atq? morta!e:quxcunq opera molit reque caduca font. Nihil.n.TuL
lius a it efle:quod lit manibus humanis laboratumtquod n5 aliquando ad interim redd
gatunuel iniuria hoiumtuel ip(a cotedrice omnium uetuftate. At uero animi opera ui
demus xterna. Nam qcunq? cotemptui prxfentium ftudetes: in memoria monumeta
ingenio^ fodorumqj magnorum reliquerunt:hi plane mentis fox ac uirtutis nome in
delcbile quxfierunt.Ergo fi opera corporis ideo mortalia font:qa ipfom mortalc efttfc^
quitur ex eo ut aia immortalis appareat:qa uidemus opera eius no efle mortalia. Eode
modo defideria quoq? corporis animiq; declarant alte^ efle mortaletalte^ (empiternu
Corpus enim nihil nifi temporale defideratad eft cibum:potum:indumentum: quiete:
uoluptatem.Et tamen hxc ipfa fine ut SC  adminiculo animi nec cupere: nec aflequi po^
teft.Animus autem per fe multa defiderattqux ad officium frudu mue corporis redun

DIVINAR.VM INSTITVTIONVM

dent:eaq: non fragilia fed Sterna funt:ut fama uirturismt memoria nommisfNam cub
turn dei qui conftet abftinentia cupiditatum ac libidinum:patienria doloris a c contem
ptu morristcriam contra corpus anima concupifcit.Vnde credibile eft non interire amV
mam:{cddiftociariacorpore:quiacorpusfineanima nihil poteft: animus autem pot
multa SC  magna fine corpore«Q_uid q> ea qua: uifibilia funt ocu!is:& tangibilia manu:
quia seternam uim pari poflunt:aeterna efte non poftiint f  Ea uero qua: neep fub tadu:
neqj fub uifu ueniunt:(ed tantummodo uis eorum:& ratio:& affedus apparet: sterna
funt:qa nulla uim patiunt"extrinfecus*Corpus autem fi ideo mortaleeftjquia uifuipa^
riter ac tadui fiibiaceticrgo 8C  aia iccirco immortalis eft: quia nec tangi pottnec uideri •
Item de immortalitate animae contra Lucrerium Si  Epicurum.Et de differentia me/
tis SC  animxtSC corporum refurredionc* Ca.xii«

Vncargumentaeorum qui contradixerutrefellamustquae Lucretius tertioli
n bro executus efttquoniam cum corpore inqt anima nalcitur: cum corporein*

tereat necefte eft.At no eft par utriufq ratiotfolidu enim Si  coprehenfibile cor
pus eft:& oculis Si  manu* Anima uero tenuis &  tadu uiiumq fugiens*Corpus ex terra
fidum atq? conlolidatu efbanima in fe nihil concreti: nihil terreni ponderis habe<ut
Plato diflerebat(Ncc enim tantam poflfet here fbllerriamttanta uimitantam celeritate
mfi origine traheret e cado. Corpus igitur quonia fidum ex ponderofo SC corruptibili
elemetotK tangibile eft SC uifibiletcorrumpit: atq? occidit: nec uim repellere potefbqa
fub afpedum SC  fub tadum uenit*Anima autem quia tenuitate fua omnem tadum fu
gitmullo idu diffolui poteft* Ergo quis inter fe coniunda SC  fociata nafeanf tSC  alteru
quod eft de terrena concretione formatumiquafi uafculum fit alterius: quod eft a cade
fti fubtilitate dedudum:cum is aliqua utruq? difcreuer/trquie diferetio  mors uocatfreu
utrunq; in naturam fuam recedittquod ex terra fuittid in tenant refoJuitf: quod ex cade
ftifpiritund conftat ac uiget fempenquoniam diuinus fpiritus fempiternus eft.Demqj
idem Lucretius oblitus quid aflererct:& quod dogma defenderetthos uerfiis poluit:
Cedit idem retro de terra quod fuit ante
In terramrfed quod miftum eft ex a:theris oris:

Id rurfus cadi fulgenria templa reportant* Q_ uod eius no eratdicerc! qui perire anb
mas cum corporibus difterebanfed uidus eft ueritate Si  imprudeti ratio uera furrepfic
Prxterea  idipfum qd'colligit diftolui aiamthoc eft fimul cum corpore interire: quonia
fimul nafeantf :SC  falfam eft SC in  contrarium conuerti poteft. Non enim fimul intent:
fed anima difeedente integrum per multos dies manet: SC  plerunq medicatum diutifi
fime durat*Nam fi ut fimul nafeunf :fimul intcriret:non difccderct repente anima cor*
pufq: dcfercretrfed uno temporispundo utrunq? panter difti'paretur: SC  ram celeriter
etiam corpus adhuc fpiritu in eo manente deliquefeeret ac pirertq celeriter aia difeedit .
Immo uero diftoluto corpore anima uancfccret uelut humor frado uafe diffu fus. Na
fi terrenum 8C  fragile corpus poft feceftum aia: no ftatim defluit in terramq: tabefeit: ex
qua illi origo eft.Ergo anima qua: fragilis no efttin aeternu manet: quoniam origo eius
acterna eft. Q_uonia crefcit inqt fen fas in puerisrSC in iuuenibus uiget: SC in  lenibus du
minuiturrapparet efte mortalem*Primu non eft idem mens SC  aia*Aliud eft enim quod
uiuimustaliud quod cogitamus. Nam dormientium mens non aia fopit tSl in  furiofis
mens cxringuif:anima manct:& ideo non exammes:fed dementes uocantf. Mens ergo
id eft intelligenria uel augelf :uel minuif pro xtatc. Anima in ftatu fuo femp eft.Ex quo
tpe fpirandi accepit facultate:eadem ufqiad ultimu durat: donee emifta corporis clau

LIBER. SEPTIMVS

ftro:ad fcde foam reuolet.Deinde ty  anima quis a deo fit lnfpiratattamen qa tcnebrofo
domidlio terrenas carnisinclula eftddentia non habettqua: eft diuinitatis. Audit ergo
ac difcit oia:3C lapicnda dilcendo SC  audiedo capit:& fenedms no minuit iapientia: fed
auget.Si tamen luuenilis aetas uirtute decurfa cft:& fi nimia lenecftus fregerit membra:
non eft aias uitiu: fi uifus euanuit:fi lingua torpumfi auditus obforduittfed corporis. At
enirn memoria defecit:qd mirum fi labentis domicilii ruina premif mens: SC  pmcrita
obliuilcitAnon aliterfutura diuina q ft carcercm quocohibet eflugerit. Verum cadem
mqt dolori ac ludui obnoxia eft:5C ebrictate dementit: unde fragiiis SC  mortal is appa^
ret Jccirco igitf uirtus SC  iapientia neceftaria eftuit SC  mceror q contrahit?indigna patie
do ac uidendo:fbrtitudine repellatf :SC  uoluptas non mo portandi led et catteraru abftri
nentia  fiiperetANam fi careat uirtutetfi uoluptatibus dedita molliat: mortificet obno^
xia: quoniam SC  uirtus(ut docuimus^imortalitatis eft fabricatrix;8£ uol uptas mortis.
Mors aut ficutoftendimon funditus pimit ac delet:fed ^term's affictt cruciatibus.Nam
j'nterire prlus anima non pot: quoniam ex dei fpiritu q teternus eft origine caqpit.Anri
ma etia inqt morbu m corporis lentit:& obliuionem fui patitA Et ficut aegrclcit: fic etia
fa:pe fanac-Hoceft ergo cur maxime uirtus adhibenda fitrne illo corporis dolore fran
gat'’: SC  obliuione fui non aia led mens patiatAQ^ua: quonia certa corporis regione con
liftit: cum earn ptem uis aliqua morbi umauerir.mouet Ioco:5£ quail coquaftata de fo
defiia migranreditura.f.cum medelatSC lanitas domiciliu fuu rcformauerit ♦ Nam qa
anima eft mndra cum corpore:fi uirtute careat contagio eius atgrefcit:& imbed! litas de
focietate fragilitatis reduda tad mente.Cum aut diftociata fuerit a corpore: uigebit ipla
per le:nec ulla lam fragilitatis coditione tentabif:qa indumentum fragileqpiecit* Sicuc
oculus  inqt euullus a corpore ac fepatus nihil pot uidererita SC aia feparata nihil lentire
qa SCipCaps  eft corporis.Falfum hoc SC  diftimile eft. Anima enirn no pars corporistfed
in corpore eft.Sicut id  quod ualecontmet'’ uafis pars non eftmecea qu^rin domolunt:
partes domus efle dicunt'’:ita nec anima pars eft corporis: qa corpus uel uas eft animari
uel receptaculum.Iam illud argumetum multo magis mane eft: quod quidem ait anu
mam quia nondtius emittatf e corporc:mortalcm uideri: fed  paulatim le ex oibus mo
bris explicet a lummis pedibus inci piens: tanq fi eftet aeterna uno tpis momento erum>
peretquod fit in his qui ferro  intereunt.Q^uos aut morbus inter imi't: fpiritu m diu ti us
exhalantmt paulatim frigelcentibus mebris am'ma cfflet'’: qua: cum materia fanguinis
contineat: :ficut lumen oleo:ea materia febrium calore confumptamccefieeft mctnbro^
rum fumma quazq; frigefceretquoniam uenx exiliores in extrema corporis porrigunt?
STextremi ac tenuiores riui deficiente uena fbntis arelcunt.Nec tamen quia lenfus coo
poris deficittanima: fenfum extingui SC  occidere putandu eft. Non enirn anima corpo^
re defidente:lcd corpus aia decedeteputrefcittquia lenlum omncm trahit lecum.Cum
autem praslens anima lenfum tribuat corpori:5£ uiuere id efficiat: fieri non pot ut non
ipla per fe  uiuat SC  fentiat:quomam ipla eft SC  fenfus Sc uita.Nam q> ait:

Q_uod fi immortalis noftra fbrct mens:

Non tarn fe moriens diftolui conquereretA

Sed magis ire forastueftemq^ relinquere ut anguis. Eqdem nunq uidi qui quercret
fe morte diftoluufed rile fortafle Epicureu aliqucm uiderat:etiam dum morid’ philofo-
phatitem:acde fua diftolutione in extremo fpiriru difterente.Q uomo fieri pot utrum
diflolui fe fentiat:an corpore liberari:cum in cxitu lingua mutdcat (  Nam dum fcntit:

SC  loqui potmondu diflolutus efttubi diflolutus eftrnec lentire iam nec loq pot. Ita quo

p lii

D1VINARVM INSTiTVTIONVM

ri de diflolutione aut nondurn pottaut iatn non potcft.At enirn priusq difloluattin tel
ligit fe diflolutu hi*  Q__ui'd cp uidemus plerofqj morientiu nec dtflolui coquerentesfut
aiipfed exire fe &qpficifci:& ambulare teftantestidq? autgeftu fignificant taut fi adhuc
poflunttSC uoceqanunciantf'Vnde apparet non diflolutione fieritfed feparatione: qua;
declarat aiatn pmanere.Castera Epicure! dogmatis argumenta Py thagoncse repugnat
diflerenti migrare aias de corporibus uetuftate ac morte confoftis:& infinuare fe nouis
& recens natis.Et eafdem temp renafcfimodo in hominetmo in pecudetmodo in beftia
modo in uolucre:3£ hac rarione imortales eflet q? fepe uan'o^ ac diflmulium corpora
domicilia comment. Q_ua; fententia deliri hominis quoniam ridicula eftt&mimodi/
gniorqfcholatne refelli quidem (erio debuit. Q^uod qui fecit: uidet? uereri ne quis id
credat. Pretereuda funt igitf nobis ea qua: pro felfo contra falfurn diflerebantftferis eft
ea refutafletquce contra uerum dilputata funt.

Q_uibus teftimoniis immortalitas anim,x approbate tdC  futurum iudicium dejuEt

quantum Ariftoxenus alios uicerit in errorc. Cap.xiii.

Eclaraui^ut opinor)animam non efle folobilemt fupeft citare teftes quo^ au^

d (ftoritate argumenta firment.Neqj nunqpphctas in teftimonm uocabo: quo

rum ratio & diuinatio in hoc fbiopofita eftmtad cuftu dei:& ad imortaUtatem
ab eo accipienda creari hoicm doceat: fed eos potius qbus lftos q refpuunt ueritate ere
dere fit necefle.Hermes natura hois deferibens ut doceret queadmodu eet a deo fadlus
hascitulit ♦ Kdci ccue£ EKOCtgpbH cptrcrecaHTficrTE ocoochocto koci TficreHu th9 jaiocH etthoi
£! Cpu9 m CXHOpcoTrOV/TONOtUTO TtHAlSV CXGtXHCXTOH TTh2l£ THHTOV TTOlHO'CCS' KCC1 TOU *
TcrtcpgpcoHEN jufeo-6©Sioc9 koci oceaNoc too (puersor xdiTH? 6Hhth9 koci e'ojue
tou i2tpuoTH iHoc opSH ccttccnto octtoiH TCCKcfl ©ocujj.oco'h. Id eft 5C idem ex  utraq? na^
tura imortali 8C  mortali unam feefebat natura hominis:eunde in aliquo qdem immor ✓
taleman ahquo aut mortalem feciens:# hunc foes in medio diuina: & imortalis natm
rx:8C  mortalss mutabifilq? conftituittut oia uidens oia miref.Sed hunc fortafle aliqsin
numero philofbphoi^ coputenquis i deos relatus Mercuni noie ab Aegyptiis honored
nec plus ei audloritatis tribuatt q Platoni aut Pythagoras. Maius igitur teftimonium
requiramus. Polytesqmdaconfuluit Apollinem Milefium utrum nemaneacamma
poft moitem:an refbluatur: 8C  refpondit his uerfibusr
'puxH JULEHjuExpt? 6u2.g? juoiS'T rpdS'crCDju.dKpaTHToa
^©ocpTOC Noducrd ttcxoh ©Hfodi? dAyHAof iheikIi

IKaA-CXHOtAucnH (SpdTEHH-UETCXCTCOJIIOC'judpaN$EV
okicttkM  EupHTdj efT dt espd^dcroc <pdpEi tcci
ociEMdyHpdo? oucraxtEHEi A.EtS‘^sdMTrdrioc'rHpH9

TrpdToyoHos yap touto oeou  fAi^-rd|£ TrpoHoioc.i.aia ^dem quoad uiculis corp ofe
is tenet r>  tcorruptibiles pafliones fentiesimortalibus cedit doloribus.Cum uero humana
folutione uelocifljmapoft corruptu corpus inuenerit:ois in xthera fert^: nunq fenefees
& manet in xternu fine pcena.Primogeita eteni hoc diuina difpofuit prude tia. Q^uid
carmina SibyllinafNone lta ee decSarancu fore aliquado denunciat: uta deo de uiuis
ac mortuis iudicet^quo^ exeplapoft ifoemus.Falfa eft igit"’ Democriti SC  Epicuri fen^
tentia:& Dicearchi de ai diflolutionetqpfecfto non auderent de interim aia^ mago aliV
quo prxfente diflercretq feiret certis carminibus ciere ab inferis aiasiS. adefle:& prxbe
re fe humanis oculis mdedas:& loq:6£ futura prxdiccre. Et fi auderent:re ipfa 8C  docm
mentis prcefentibus uinceren^tSed qa non pmdebant aias rationetquas tam fubtilis eft;

LIBER SEPTIMVS

utoculos human* mentis efFugiatrinterire dixerunt. Q^uid Ariftoxenus quinegauit
omnino ullam efle animatmetiam cum uiuit in corporef'Sed ficut in fidibus ex intends
one neruof^ eftici concordem lonu atq? cantum: quern phyfici harmoniam uocanttita
in corporibus ex copage uilcerum ac ujgore mem bro^ uim fenriedi exiftererquo nihil
did delirius pot.Verum ille oculos qdem habuit incolumesscor tame cxcumrqa uiue>>
re fe SC  habere mentem qua idipfum qd y  cogitaueratinon uidebat. Sed piers Iq hoc phi
lolophis acciditrut putarent oio quicqd oculis no apparcncum mentis acies mul to cla /
rior efle debeat q corporistad ea pfpicienda:quo^ uis ac rario lentil?’ podus q uidet?'.

De fine mundi SC  errore Chalda20ru.De xtatc mundi. Et q port lex xtatesad eft lex
mille annof^ flatus mundi mutabi^ 8C  renouabitur.Et q mille anni funt unus dies dei •
Et q m ille  annos regnabant elecfhi dei in terra poft iudicium, Ca.xiiii*

Voniam de immortalitate diximus animxtlequit? ut doceamus quatenus ho/
q mini SC  quando tnbuatur: ut in hoc quoq? prauitaris & ftulritix fux perlpici ✓

ant errorestqui mortales quoldam decreds placitifq mortalium deos efle fa ✓
<ftos opinantunuel q artes inuenerant: uel q ulum quarundam frugum docuerat: uel
q utilia uitx hominum prouiderantruel q immanes beftias interemerant. Q_ux me/
rita qlonge ab immortalitate lemota lint: SC  docuimus in pnoribus Iibris: SC  nunc do^
cebimus:ut appareat folam efle iuftsriamtqux uitam homini pariat xternam:& lolum
dcum qui xternxuitx prxmium largiatur. Nam illi qui luis meriris immortales fadti
efle dicunt?:qa nec iuftitiatnec ulla in his uera uirtus fuittno immortalitate fibhfed mor
tem peccatis ac libidinibus quxlierut.Nec cxlefteprxmium fed inferna fupplicia me^
ruerunnqux pendent limul cum his ommbusjqui eos coluerunt. Cuius iudicii propin
quare rempus oftendamiut SC  iuftis merces digna foluatur: SC  pcena merita impiis irro
getur.Pfato SC  multi alii philofophorum cum ignorarent originem rerum: fupremuq
illud tempusquo mundus eflet effedrusrmulta milia Ixculorum fluxifle dixerunt. Ex
quo hie pulcherri mus mundi ornatus exriterittlecuri fortafle chaIdxos:qui(ut Cicero
tradidit in libro de diuinatione primo)quadraginta feptuagita miha annorum monu^
mends comprehenla le habere delirantnn quo fe quia pofle argui non putabantdibe^
fibi crediderunt efle mentiri.Nos autem quos diuinx litterx aa Icientiam ueritatis cm
diuntrprincipium mundi finemq? cognouimus:dc quo nunc in fine operis difleremus
quoniam de principio in fecundo libro explicauimus. Sciant igitur philofophi qui ab
exordio mundi Ixculorum milia enumerant: nondum fextum millelimum annum ee
conclufumjquo numero expleto conlumationem fieri necefle eft: SC  humanarum reru
ftatum in melius reformarircuius rei argumentum prius eft enarrandum: ut rario elu^
celcat.Mundum deus SC  hoc naturx admirabile opus(ficut arcanis facrx leripturx co
rinetur)fex dierum fpado confumauindiemqj leptimum quo ab operibus reqeuittfam
xit.Hic eft autem dies fabbatitqui in lingua Hebrxorum a numero nomen accxpinun
de leptenarius numerus lxgitimus SC  plenus eft. N am SC  dies lepton lunt:quibus per
uicem reoolutis:orbesconficiuntur annorum:& leptem ftellx qux non occidunt: SC  le
ptem fidera qux uocantur errantia: quorum di lpares curfus SC  ixqualcs motus rerum
ac temporum uarietates efticerc creditur.Ergo quoniam lex diebus cuncta dei operap
feefta funtrpet fxcula lex annorum id eft lex milia manere in hoc ftatu mudum nccefle
eft.Dies enim magnus dei mille annorum circulo terminatunficut indicat ppheta di ✓
cens:Ante oculos tuos domine mille anni tanq dies unus. Et ficut deus fex illos dies in

p mi

DIVINA&VM INSTIXVTIONVM

tantis rcbusfaciendis laborauittita SC  religio eius 8C  ucritas in his lex milibus annorum
Jaboret nccefte efbmaiitia pracualente ac dominante. Et rurfus quoniam perfedisopb
bus requicuit die feptimoteumcp benedixitinecefte eft ut in fine fexti millefimi anni in a
litia omnis aboleatur e terrain regnet per annos mille iuftitiatfitq; tranquillitas 8C  req/
es a Iabonbus:quos mundus iam diu perfert • Verum quatenus id eueniat: explicabo
fuo ordine • Sa:pe diximus minora SC  exigua magnorum figuras 8C  pramonftrationcs
eftetut hone diem noftrum qui ortu fblis SC  oceafu finitndiei magni ipeciem gcreretque
circuitus annorum mille determinat.Eodem modo etiam figuratio terreni hominis c&
Icftis populi praeferebat in pofterum fidioncm ♦ Nam ficut perfedis omnibus quae in
u fum hominis molitus eft deusa’pfum hominem lexto die ultimum fecit : cumq iduxit
in hunc mundum tanq in domum jam diligeter inftradam Jra nunc iexto die magno
uetus homo uerbo dei fiungitutnd eft (andus populus dodrina SC  praxreptis dei ad iu^
ftitiam figuratur.Et iicut tunc mortalis atq imperfedus e terra fidus eft: ut mille anis
in hoc mundo uiueretjita nunc ex hoc terreftri faeculo fingitur homo perfedus: ut ui
uifjcatus a deo in hoc eodem mundo per annos mille dominetur* Q_ uomodo autem
-confumatio futura fit: SC  qualis exitus humanis rebus impendat: h  quis diuinasIitte>
ras fuerit fcrutatusnnuenier.Sed SC  faecu^arium prophetarum cogruentes cum cadefti
bus uocesifincrn rerum SC  occafum poft breue tempus annunciant: deferibentes quail
fatigati 8C  delabentis mudi ultimam ienedutem. Q_ uae uero a prophetis SC  uatibus fa
tura efte dicantunprius q luperueniat extrema ilia coclufiojcolleda ex omnibus SC cq,
accruata fubnedam.

Q uod fubmerfio Pharaonis SC  Aegyptiorum: 8C  Iiberatio Hebraorum de ferumi
te Aegypti praefigurauit libera none cledorum SC  reprobationem damnatory: qua: fay
tura eft in fine mundi.Et q figna multa ficut illamrita 8C  hancprecedent liberationem
Et q R omanum imperiumantedelebittir. Et q in Afiam fumma poteftasomnium re
uertetur.Et quibus aetarum gradibus Roma creuerit SC  defidat. Ca.xv*

St in arcanis fandarum litterarum tranfeendifle in Aegyptum cogete inopia

e rei frumentari# principem Hebraeorum cum omni domo 8C  cognatione.Cu^

ius SC  pofteri cum diutius in Acgypto commorantes in magnam gentem ere /
uifTent SC  graui atep intolerabili feruitutis iugo premerentunpcrcuflj t Aegyptum deus
infanabili plaga:& populum fuum 1 ibcrauit. tradudu medio man diicuftis fludibus:
&in urraqi partem dimotismt per fiecum populus graderetur, Conatufq rex Aegypti
orum profugos infequiicocuntein ftatum luum pclago: cum omnibus copiisinterc#«
ptus eft.Q uod facinus tam datum tamqj mirabile: quis adprsiens uirtutem dei ho->
minibus oftenderettramcn prjefi'guratto & figura maioris rd fuit: q deus idem in extre
ma temporis conlumatione fadurus eft.Liberauit enim plebem fuam de graui feruitu
te mundi* Sed quoniam tunc una plebs dei SC  apud unam gentem fuittAegyptus tunc
fola pcrcufta eft.Nunc autem quia dei populus ex omnibus linguis congregatust ape?
omnes gentes commoratun& ab his dominatur SC  premiturtnecefle eft uniuerfas nati^
ones id eft orbem rotu cadeftibus plagis uerberan: ut iuftus SC  cultor del populus Iibe -
rctur.Et ficut tuuc figna fada jfiinttquibusfutura clades Aegypti oftenderctunita in ul
timo fient prodigia mirabilia per omnia elementa munditquibus immines exitus unt.
uerfis gentibus intelligatur.Propinquante igitur huius fieculi termino:humanarum re
rum ftatum commutari needle eft:& indeterius nequitia inualeicente prolabi: ut iam

LIBER SEPTIMVS

noflra hxc  tempora quibus iniquitas SC  malitia ufip ad fummum gradum crcuir. In ih
Iius tamen inlanabilis mall comparatione fxlicia SC  prope aurea pollint iudicari. Ita SC
cnim iuftitia rarefcetnta impietas:& auaritia:& cupiditas:3d libido crebrelcet: ut liqui
turn forte fuerint boni:pra:dac Cine  fceleratis ac diuexentur undiq? ab iniuflis. Soli aute
mall opulenti fint.Boni uero in omnibus contumeliis atq? in egeitate lactenrur. Cotuii
detur omne ius:& leges interibut. Nihil tunc quilpiam habebinnili aut quariitumjaut
defenfum manu:audacia SC  ui omnia poffidebunt, Non Tides in hominibusmon pax t
non humanirasmon pudonno ueritas erit: Atq? ita neq] fecuritastneq^ regi me: neep req
es a mail's ulla,Omnis enim terra tumultuabitur: frement undiq; bella: omnes getes in
armis erunttSCfeinmcc  oppugnabut.Ciuitatcs finitimx inter le pradiabuntf♦ Ecprima
oium Aegyptus ftultaru fhperftitionum luet pcenas: SC  (anguine uclut flumine operie
tur,Tunc peragrabit gladius orbem metens omnia:& tanq meflem cundta profternes.
Cuius  uafh'tatis SC  confiifionis h^c erit caula: q> Romanum nomen quo nunc regitf or
bisrhorret animus dicerejled dicamtquia futurum efbtolletur de terra: SC  impenum in
Afiam reuerteturtac rur fits oriens dominabitunatq? occidens feruiet.Nec mirum cinq
debet uideritfi regnum tanta mole fundatumtac tarn diu per tot SC  tales uiros auclum:
tantis deniqj opibus confirmatumtaliquando tamen corruet. Nihi 1 el t humanis uiri>
bus laboratumtquod non ab humanis azque uiribus deftrui poflit. Q__uoniam morra '*
Jia (unt opera mortalium,Sic SC  alia prius regna cu diutius floruiUencauhilominus ta >
men occiderut.Nam Acgyptios:& Perfas:8i GraecostSC Affynos prodnum eft regime
habuifle terrarumrquibus omnibus deftrudtis ad Romanos quocp rerum lumma per
uenit,Q_ui quanto exteris  omnibus regnis anteftanntanto maiore decident lapiu : qa
plus habentponderis ad ruinam:quas iunt ceteris altiora# Non inlcite ieneca Roma^
tix  urbis tempora diftnbuit per tetates«Primarn ernrn dixit infantiam lubrege Romu
Id fuiileta  quo SC  genita:8C quafi educata lit Roma, Deindepueritiam tub cateris regi ✓
bus: a qbus SC aucta fit:& dilciplinis pluribus infbtutilq? formata.At uero Tarqnio re/
gnante cum iam quafi adulta erie ccepiUetderuitium non tuhiic: SC reiecdo luperbae do
minationis iugo:maluifle legibus obtemperare q regibus. Cumq? eflet adolclcena cius
fine punici belli terminata:tum deniqj confirmatis uiribus ccepille mucnelcere, Bubla>
taigitur Carthagine:qux diu azmula imperii fuinmanus fuas in totum orbem terra ma
ri<p porrexit:doncc regibus cundlis SC  natiombus fubiugatis: cum iam bcllorum mate^
ria deficeretmiribus (in's male uteretunquibus fe ipla cofecit, Ha:c fui t pn ma cius lend
dtusicumbellis laccrata ciuilibustatqj inteftino malo preffinrurfus ad regimen lingula
ris imperii recidit:quafi ad alteram infantiam rcuoluta, Amifla enim libertaterqua Bru
to duce SC  au&ore defenderatn'ta conlenuit tanq (uftentare le ipla non uaieret: nili arm
miniculo regentium niteretur.Q^uod fi hxc  ita funnquid reftat nifi ut lequatur interi >
tus fenetflutemfEt id futurum breui conciones prophetarum dcnunciant lub ambage
aliorum nominumme facile quis inrelligat.Sibylia: tamen aperte interituram elle Ro/
mam loquuntur:& qdem iudicio dei:q? nomen eius habuent inuifum:& mini sea lultri
ti^ alumnum ueritatis populum trucidarit.Hydafpes quoq: qui fiiit Medorum rex an
tiqui(Iimus:a quo amnis quocp nomen acca:pit:qui nunc Hydafpes dicitur: admirable
lis omnium fubinterpretanone uaticinantispucriad memoriam pofteris tradidit lub
latum iri ex orbe imperium nomen® R omanum: multo ante prxfatus q ilia 1 roiana
genscondercG

DIVINAR.VM INSTITVTIONVM

Q^uomodo imperii uentura fit deftmdlio:& qux  illi fignaprasceflfura fint (ecundu
uaticmiaprophetarumSC Sibyllas, Ca.xvi.

V omodo autem id futurum fittnequis incredibile arbitretf roflcndarm In pri*
q mis multiplicabitur regnum:8£ fiumma rerum poteftas per plurimos diffipa

ta St  cencifa minuetur.Tunc difeotdix  ciuiles in perpetuum (erenturtnee ulla
requies bellis cxitialibus erindonec St  reges decern pariter exifianttqui orbem terras no
ad regendum fed ad confumandum partiantur.Hi exerciubus in immenfum aud;is St
agrorum cultibus defhrutisrquod eftprincipium euerfionis St  clacJis: difperdet omnia
St  comminuennX uorabunu T unc repente aduerfus eos hofh’s potentiffimus ab extre
mis finibus plagas feptentrionalis orieturtqui tribus ex eo numero deletisrqui tunc Afi*
am obtincbunt:aOumetur in Ibcietatem a casteris: acprinceps omnium confh'ruerur *
Hie infuftentabili dominatioe uexabit orbemtdiuina St  humana mifeebit: infanda du
cfbu St  execrabilia molietunnoua confih'a in pe&rore fuo uolutabit ut proprium fibi co*
fb’tuat i mperium: leges commutabit St  fuas (anciett contaminabit-.diripiet: fpoliabit:
occidet*Denicp immutato nomine atqj imperii (ede tranflata: confufio ac pturbatio hu
mani generis confcquetur.Tam uero deteftabile atq? abominandum tempus exiftetiq?
nulli hominum fit uita iucunda.Euertentur funditus ciuitatestatcp interibunt non mo/
do ferro atq^ ignituerum etiam terrasmotibus afifiduis:8£ eluuias aquau t St  morbis fre*
quenribus:& fame crebra.Aer enim uitiabitur:3C corruptus ac peftilcs ffet:8C modo im
portunus hymbribustmodo inutili ficcitatemunc frigoribustnunc asftibus nimiis: nec
terra homini dabit frudtum:nec (eges quicqznon arbormon uitis feret.Sed cum in flore
fpem maximam dederinttin fruge decipient, Fontesquoq? cum fiuminibus areicent:
utnepotusquidem fuppetat?& aqua: infanguinem auf amaritudinem mutabuntur.
Propter bare defi act St in  terra quadrupedes:8£ in aere uolucres:& in mari pifces*Pro*
digia quoqt in cado mirabilia mentes hominum maxsmo terrore cofundent. Et crines
cometarum:& foils tencbrasrSc color Iunas: St  cadentium fiderum lapfus. Nec tamen
base ufitaro modo fientded exiftent fubito ignota St  inuifa oculis aftra: fbl in perpetuu
fufeabiturrut uix inter nodlem diemq? difeernat Luna iam no tnbus deficiet horis:fed
perpetuo (anguine obfufatmeatus extraordinarios peraget: ut no lit homini promptu
aut fiderum curfustaut rationem temporum agnofeere. Fiet enim uel asftas in hyeme:
uel hyems m asftate, Tunc annus breuiabif:& menfis minuef tSt  dies in anguftum co
artabitur*Stelfas uero creberrimas cadent: ut caslum omnecascum fine ullis luminibus
appareat.Montes quoqj altiOimi decident:& planis asquabuntAmare innauigabileco*
fh'tuetur, Ac neqd mail’s hominum terrasq? defit:audietur de caslo tuba: quod hoc mo*
do Sibylla denunciatd censra-ocAum^ oupanoosH TtoAuspAHOA acpricrb Jdcft

Tuba de caclo uocem ludruofam emmet Jta q; trepidabunr omnes: St  ad luduofam il*
lum (onitum contremifcent.Tunc uero per iram domini aduerfus homines quiiufiiti
am del non agnouerutfaeuiet (errumt/gnistfamestmorbus. Et fuper 01 a metus temper
impendensttunc orabunt deum St  non exaudiettoptabitur mors St  no ueniet. Nenox
quidem requiem timori dabitmee ad oculos (omnus accedet. Sed animas hominu (ol *
licitudo ac uigilia macerabittplorabunt St  gement:& dentibus ftridebunt: gratulabun
tur mortuis St  uiuos plangenr.His St  aliispluribus mail's (olitudo fiet in terra:& eritde
formatus orbis atq^ defenus : quod in carminibus fibyllinis ita dicitur: efTdci koct•uo9

LIBER SEPIIMVS

dTroAAujaEN6v aNGpoTrcoH. Id eft eri't mundus immunduspercuntibus ho
minibus .Ita enim confide!? humanum genus:ut uix decima pars hominum relinquat?
QC  unde mille proccflerannuix prodient centum.De cultonbus etiam dci dua: partes in
teribuncSi tertia quae fueritprobatarremanebit.

De aduentu magni prophets qui Helias dicitur:8C quotnodo interficietur ab Anti •;
chrifto:S£ refurget die tertia SC  afeendet in cadum.Et de perlecurione ccclchx  quam in/
ferct Antichriftus:& de miraculis eius. Ca.xvii

Ed planius quotnodo id eueniattexponam.Tmminente iam temporum coclu/
s fionerpropheta magnus mittetur a deo: qui conuertat homines ad dei agnitio

nem tSC  accipiat poteftatem mirabilia faciendi , Vbicunqj non audierint eum
hominestclaudct caelum: SC  abftinebit hymbres: SC  aquam conuertet in (anguinem:SC
cruciabit illos fiti ac famc.Et quicucp conabitur eum laederetprocedet ignis de ore eius:
atq? comburet illurruHis prodigiis atq^ uirmtibus conuertet multos acfdei cultum; per
adtiicp openbus eius alter rex orietur ex Syria malo (piritu genitusreuerfor ac proditbr
generis humanitqui reliqas illius prioris mail cum ipio fimul deleat. Hie pugnabit ad/
uerfus prophetam dei:3C uincet:& lnterfiaet eum:& ilepulram iacere patiet?• Sed poll;
diem tertium reuiuifcet:atq$ infpe&antibus et mirantibus cundis rapietur in caelum*
Rex uero ille deterrimus erit quidem SC  ipfeled menda tioru propheta et leipfum con
ftituet ac uocabit deum:& fe coli iubebit ut dei filium.Et dabtur ei poteftas: ut faciat li
gna SC  prodigia:quibus uilis irraetiat homines ut adorent eum.Iubebit ignem delcende
re dec£elo:& (olem a fins curfibus ftaretet imagmem loqui: SC  fient hoc Tub uerboeius:
qui bus miraculis etiam lapientium plurimi allicientur ab eo * Tunc erucre dei templui
conabitunet iuftum populumperiequetur:& erit preflura SC  contritio: qualis nunq fa
it  a principio mundi.Q^ uicunq? crediderintatq^ accelTerint ei:fignabuntur ab eo tanq
pecudes. Q_ ui autem reculauerit notam eius:aut in montes fugient: aut comprehend
exquifitis cruciatibus necabunturJdem iuftos homines obuoluet libris prophetarum
atq; ita cremabit:& dabitur ei defolare orbem terras mefibus.xlii. Id erit tempos quo iu
ftitia proiicietur:& innocentia odio critique mali bonos hoftilitcr prasdabunt? .No lex
aut ordo:aut militias dileplina feruabitf.Non canos quifq reuercbitf♦ Non ofticiu pieta
tis agnofcettNon lexus aut infantiae mi(erebit r ’.Confundentur oia:& mtfcebuntfcontra
fastcontra tura naturae.Ita quafi uno comuni graukp latrocinio terra uniuer (a uafta/
bitur.Cum here ita eruntjtunc mfti Si  fedatores ueritaris legregabunt lea malis: SC  fu/
gient in lolitudines.Q^uo audito impius rex inflammatus ira ueniet cum cxercitu ma/
gno: SC  admotis omnibus copiis circundabit montemt in quo iufti morabuntunut eos
comprehendat.Ilh uero ubi le claufos undiq? atq? obfeflos uiderinnexclamabut ad de/
um uoce magna:& auxilium caelefte implorabun&l exaudiet eos deus: SC  mittet regem
magnum de cadojqui eos eripiat SC  liberettomnefip impios ferro igniq] difperdat.

Q uomodo ha zc  pronunciata lint SC  uatidniisprophetarum: SC  oraculis gentilium
uatum:8£ uerfibus fibyllinis. Ca.xviii.

Aec ita futura ee tumpphetae oes ex dei fpiritu: turn etiam uates ex inftindu
h daemonum cecinerut.Hydafpes enim quern fuperius nominaui: delcnpta ini

quitate ficculi huius extremi pios ac fideles a nocentibus legregatos: ait cu fle/

VI

DIVINARVM INSTITVTiONVM

tu SC  gemitu extefuros ad cazlum manus:& imploraturos fidem Iouis, Iouem refpedu
rum ad terram:S£ auditurum uoces hominutatq? impios extindui^. Q_uaz omnia ue^
ra funnprazter unum cp Iouem dixit iSIa fadurumtquce deus faciet. Sed & lllud no line
dazmonum fraude fubtradum eft.Miftum iri tuncapatrefihum denqus deletisomm
bus malistpios liberettquod Hermes tamen non diftimulauit. In eo enirn libro qui Ao^
yo? Tf.Ao? infcribit: poft enumerationem malorum de quibus diximus: fubiecit ha:c
grazco lermoc: ezsoc'h 2lh tqcutcc co2l eyeHHTCXi cxxctkAh  rag tots  OKpjo? kcxi  zsocTHp
KCXI eso? Kod TOU TOpOTOU KCXI gHOO-es Ou2lh'jU  lOUpyoS EZ51 fbAtyOCS T01S ySVOJUSVOv
is kcxi THp eocutou  fbouAkcnv toutectti Toot yaeov dcvTspsicra s THCtTO^ia KOti ana
kcxAe?  a.jusvos'tHV ejAcxnhv koci thv  KccKiavEKKaekpas sshjuevuHcxti  noAA6 kqctcc
A ucracrsskA. gzsupi o£utcct« ZucckScuctocs eniote A.ettoAejuiois kcxi  Aouuois Ekttis^
eras H-yorysv ect to  apxaiov kcxi octte  KCCTECTTkcrE tov eocutou koctjuov  . Id eft cum
haze ira fada fuerint o Afclepiuunc dominus:& patent deus:& primitX uni us dei ere
ator refpiciens quae fada funt:& fuam uoluntatem m huiufmodi bonum opponens re^
meritati SC  errorem reuocanscmalitiam purgabit. Partim qdem aqua nimia difloluens
partim igne rapido cremans interdum bellis ac peftilentiis percuties ad ftatum prifti
num perduxitduumq; reilituit mundum.Sibyllaz quoqi nos aliter fore oftendunttq ut
dei filius a futnmo pane mittat:qui SC  iuftos hberet de mambus impiorum; SC  iniuftos
cum tyrannis fazuientibus delcane quibus una fic tradiditt
h^ei kcxi  jubcKapcov egeAoh ttcAiv e£cxA  arrafai
Kai KENTHSOEGOEV P)CXcriAEUCr TTEjUCpeS]SEtSl2U0V
sochtcxs oAei  (iacrfAEisxiSyccAous koci  <pcmxs ccn icttous

eiooutqct KpiNEi Koci Uojbccpei tou  bcHTpoTrojcn. Id eft ueniet SC  beatoru nolens urbe ex
pugnare:& quidam a deo miftus rex ad fuos omnes perdet reges magnos SC  uiros opti*
mos fic iudicabitur ab fmmorrahbus hominibus.ItemahaSibylla:
tote£ hsAiojoeos  zsEJucpEi jJcxcriAiccos
zsac’ordcy ycci av Esaucrei es56oAe.uoio kcxkoio.

Tunc ex (ole deus miitetregem qomnem terram placabft a bello maTo.Et rurfas aba.
h  iiEespccs ef^uyoH A-ouAeiocs A.uo-p>as ea.Kpov etsi ocuKEpt kei juenov  apEi kcci  eserju. o
uS cceeous Auctei Aesocou? oe pjtaousdd eft iugum noftree leruitutis itolerabile incoI>
lopofuum tollet:& leges impias foluetiumculaq; uiolenta.

uomodo Chriftus SC  quibus fignts precedent!bus defeendet de cazlo: ut interfici
at Antichriftnm iSC  tyrannos:& impios deleat de terra. Etcpuigiliaznodurnazchriftia/
norum ideo inftitutaz lunfiq? Chriftus de node ueturus eft. Et q> dii SC  cultores eorum
dabuntur incendiocut Sibylla prazdixit. Ca.xix*

Pprefto igitur orbe ternetcum ad deftruendam immenfarum uirium tyranni
o dem humanaz opes defeccrmt:fiquidem capto mundo cum magnis latronum

cxercitibus mcubabmdiuino auxilto tanta ilia calamitas indigebin Commo ^
tus igitur dcus:& ancipiti periculo:& miferanda complorauone iuftorum mittet prod
nus liberationem.Tu nc apenetur c^um medium intempefta node SC  tenebrofa:ut in
orbe toto lumen defeendentis dei tanquam fulgor appareat: quod Sibylla his uerfibus
lotutacft.

LIBER SEPTIMVS

ottotcxh eAoh m/pEs 1  rai cxkotos enxiect-hv  UKTi-UEAdn-tv.

Id eft cum uenerirignis:erunt tenebrx in med ia node obfcura.Hxc eft nox:qux a no/
bis propter aduentum regis ac dei noftn peruigil celebratuncuius nodis duplex eft ra
tio:q» in ea 5i  uitam turn recxpit cum paiius eft;& poftea orbis terrx regnum recarptU/
rus eft.Hie eft enim liberator:# iudexxt ultor:# rextet deustquem nos Ghriftum uoca
mustqui prius q difcedat:hoc fignum dabit.Cadet repente gladius e carlo: ut feiant iufti
ducem fandx militia: defeenfurum:# delccndct comitantibus angeiis in medium ter/
xxx 8C  prxeedet eum fiarna inextinguibilis: et uirtus angelorum trader in manus iufto/
rum multitudinem illamrqux montem circunfedent:# concidetur ab hora tertia ufq*
ad uc/perumtetftuet fanguis more torretisrdeletifq} omnibus copnsnmpius loluseffu/
gietret peribit abeo uirtus fua.Hic eft autem qui appellat? Antichnftustled (c iple ChriV
ftum mentietunet contra uerum dimicabittet uidus effugiet: # bellum Ixpe renoua /
bit: ct Cxpe  uincet: donee quarto pradio confedis omnibus impiis debedatus et captus
tandem icelerum fuorum luetpcenas.Sed et casteri principes tyranni qui contriuerunt
orbem:fimul cum eo umdi adducenturad regem:et incrcpabit eos et coarguet ♦ Et ex/
probrabit his facinora ipforumtet damnabit eos ac menus cruciatibus traaet» Sic ex/
tinda ma’itia et impiet.ite comprefta:requiefcet orbis: qui per tot Eecula fabiedus er /
rori ac Icelerhnefandam pcrtulit leruitutem.Noncolcntur ulterius dii manu fadi; led
a templis ct puluinaribus fuis deturbata fimulacra igni dabunf. Et cum donis fuis mi /
rabilibus ardebunt:quod etiam Sibylla cum prophetiscongruens futuip efle prxdixit
Tpiipoucn AfiiAoAa (ipoToi kcxi zsAoutoH  anav. Id eft coterent aut fimulacra homi
nes et diuitias omnes.Erythrxa quoq; idem ipopodit. EpydAexEi pditdmT& eecohar if
NEKKOcuo-ok tcci .Id eft opera autem deorum humanis manibus fada exurentur,

Q  uomodo apenentur inferi:# refurgent mortui.Et qui iudicandi funt:# q non,
Et quomodo hxc  Sibylla prxdixerit.Et qua ratione anima cum immortalis finpatibi/
lis eile poftit fecundum ftoicos. Ca.xx,

Oft hxcaperientur inferi:& refurgent mortui: de quibus iudicium magnum

p ipfe idem rex ac deus faciet: cui fummus pater & iudicandi # regnandi dabit

maximam poteftatemtdequo lydicioacregno apudErythrxam Sibyllam
ficinuemtur:

ottoteAe  Ktxi ToAdfJA teAo'scxi? uuoHhA-E  fiporduriti

acpifuTCxl AHKpicns dedNoc toio e£oio

H^El ETTOCHepCOZSOvS' JUEydAhKpiS hAe koc’i dp xk.

Id eft.Cum autem diesifte finem fatalem accxpent:# ad mortales iudicium immotta
lis dei uenerinueniet fuper homines magnum iudicium SC  initium. Dcinde apud alia:
TapTapEoH AsxdoS' tote  A.£i^£tydia xanouerde
H^ducnK Aetti  pm.udeEov fidcr lAiios octtochteo*.

Id eft.Tartarcum autem chaos tunc oftendet dehiftens terra, Venient autem ad tribu
nal del reges omncs.Et alio loco penes eandem:
o\j  pocViov EiA if©yeem? KEuejucSudS' dnof ©

Kdi tote dkdcrTHcrov EKpuS" judipan dNdAvxrcc?

Kdl edwd TaUKEH TpON K0C1 UCTTEpOHEl? KpKTIN d£6
KplKOV EUCTEpeOV Kdi AuCTEfiECOV fblOH OCH ApON,

M

DIVINARVM INSTITVTIONVM

Id cft.Cadum uolucns terra: latebras aperiam:& tunc Ieuabo mortuos: fatum foluens:
SC  ftimulum mortistpofteaq^ lniudiciumducam iudicanspiorum atq;impiorumui ✓
tam utrof^Nec tamen uniuerfi tunc a deo iudicabuntur: fed hi tantum qui funt in dei
rcligione uerfatuNam qui deum non agnouerunttquoniam (ententia de his inabfblu
tionem ferri non poteftnam iudicati damnadq? funt: fandtis Iitteris coteftantibus non
reiurrcdturos eile impios ad udicinmJudicabuntur ergo qui deum fci'erunt: SC  faciho
ra eorum in mala opera cum bonis collata ponderabuntunut fi plura 8C  grauia fuerint
bona iuftaq^dentur ad uitam beatam.Si autem mala fupauerinttcondenentur ad poe
nam.Hic forrafle dixerit quifpiamiSi eft immortalis anima: quomodo paflibilis indu
citur ad poenam fentiens ♦ Si enim ob merita puniet tfentiet uticp doloremiatq? ita etu
am mortem.Si morti non eft obnoxiamec dolori quidem. Patibilis ergo non eft. Huic
quaefboni fiue argumcntd ita a ftoicis occurritun Animas quidem hominum permane
retnecinreruentu mortis in nihilum refoluiifed eorum qui iufti fueruntrpuras SC  impa
tibiles:8£ beata ad fedem cadeftem unde illis orieo efhremearc: uel in campos quoida
forrunatos rapnubi rruantur miris uoluptatibus ♦ Impios uero quoniam fe malis cupi'
ditatibusinquinauerunttmediam quandamgerereinterimmortalem morralemcg na
rurarm& habere aliquid imbecillitatis ex contagione carnis: cuius defideriis ac libidiv
nibusaddidlastintluibilemqucndamphucurntrahatlabenicgterrenam. Q^uaecum
tempons diuturnitate penitus mhaeferitteius naturae reddi animastut fi non extinguibi
les in totum quoniam ex deo funtitamen cruciabiles fiantper corporis maculam: quae
peccatis inufta fenfum doloris attri buit,Q_uam fententiam poeta fic explicauits
uin*Sd fupremo cum lumine uita reliquit.

Non tamen omne malum miferistnec fimditus omnes
Corporeae exceduntpeftesipenitufq? neceile eft
Multa diu concreta modis inolefccre miris.

Ergo exercentur poenisiueterumq? malorum Supplicia expendunt,

Haecppemodu uera funt, Anima *n*cum diuortiu fecit a corpore: eft(ut ide ait poeta)
Parleuibusuentisiuofucricp fimillima fbmno.

Q uia fpirnus eft SC  ipfa tehu tate incomprehenfibilisifed nobis qui fumus corporalcs-
Deo autem cui fubiacet pofle omniaicomprehenfibilis.

De potentia dei quae pro mcrito cuiufq? poteft SC  homines 8C  angelos punire.De car
nis immortalitate poft refurredtione.De differentia ignis gehennalis SC  ignis comunis.
Et quid in eledlis:& quid in reprobis operetur. Cap.xxi.

Rimurn igitur dicimus tantam efle del poteflatemmt etlam incorporalia com
p prehendat:5C quemadmodum uoluerit:afficiat.Nam& angeli deu metuunt:

quiacaftigariabeopofluntinenarrabiliquodam modo. Etdarmoncs refer/'
midant:quia torquenturabeo:& puniuntur.Q^uid ergo mirum:fi cum fintimmorta
les animaettamcn patibiles fint deofNam cum in fe nihil habeant folidum&cotredta-'
hi ! ca foildis SC  corporalibus nullam uim pad pofluttfed quia in folis fpiritibus uiuunt
a folo deo tradtabiles funttcui uirtus SC  fubftantia fpiritalis eft • Sed tamen docent nos
fancfhe lit terae quemadmodum poenas impii fint laturi.Nam quia peccata in corpori
bu > contra xerunttrurfus came induenturiut in corporibus piaculum foluant: 8C  tame
no erit caro ilia quam deushommi fuperieceritthuic terrente fimilis: fed infolubilis ac
permanens inatcrnumiut fufficere poffit auciatibus SC  igni fempitcrno:cuius natura

y

LIBER SEPIIMVS

diuerfo eft ab hoc noftrotquo ad mtx  neceftaria utimunqui nifi alicuius materia: fomi
te alatur.extinguirur. At tile diuinus per fdpfum femp uiuit: ac uiget fine ullisalimen /
ristnec admixtum habet fumumifed eft }>urus ac liquidus: 8C in aqu# modum ftuidus
No enim ui aliqua furfum uerfas, urget dicut noftenquem labes terreni corporis quo
rcnetur:SC fumus itermixtus exilire cogit:3C ad cadeftem naturam cu trepidatione mo/
bill fubuolare .Idem igitur diuinus ignis una eademqj ui atq? potentia 8C cremabit im
pios:5C recreabit:3C quantum e corponbus abfumet: tantu reponet:ac fib' ipfe eternum
pabulu fubminiftrabinquod pcet# in uulturem SC Tityum tranftulerunt.Ita fine ullo

merbpi^ ualueritiperftringeiifab igni atcp amburent .Q  uos aut plena iuftitia 8C ma
turitas uirtutis incoxeritiigne ilium n5 (enrient.Ha bent enim aliqd in fe dei qcfuim fla
vnx  repel lat ac reiiciat«1 anta uis eft innocentixiut ab ea ignis ille refugiat innoxius: q
accipita deo hancpoteftatemt utimpios urat:iuftis obtempet . Nec tamen quifq putec
animas poft morte protinus iudicari ♦ Nam oes in una coiqj cuftodia detinenf ;donec
tempus adueniattquo maximus iudex meritoip faciat examen.Tum quo^ fuerit pba^
ta iuftitia:hi praemiu immortalitatis accipiet. Q^uorum aut peccata SC Icelera detedra
non re(urget:(ed cum impiis in eafde tenebras recondent? ad certa fupplicia deftinati ♦
Q^uod hxca qbufda dicunf ee poeticatSC unde ad notitia ucnermt poetai u: qbus
de caufis corrupint ueritate.Et lethacu amne SC alia phantaftica induxerint. Ga»xxii
Igmeta hxc  poeta^t qdam putat ignorates unde ilia poet# accaepintrac negat
f hxc fieri pofte:nec mi^ ita tills fieri.Aliter enim q res hetitradit? a poetis:qui li

cet fint multo antiqores q hiftorici SC oratores SC caetera genera (cripto^ttame
quia myfteriu diuini facramenti nefciebant:SC ad eos mentio refurredtionis futurx ob
fcuro^ ore pueheratieam uero temere ac leuiter audira in modu commetitix fabulx p
diderunt.Et tame idem teftati funt:no audrore fe certified opinione feqtut Maro q ait:
Si t mihi fas audita Ioqui.

Q^uanuis tgitf ueritatis arcana in pte corruperint: tanien ipfa res eo uerior inuenit?:q>
cumpphetis in parte co(enriunt:qd'nobis ad probatione rei fatis eft. Errori tamen eo^
fubeft ratio nonulla. Nam cum pph etx  afliduis cociombus prxdicarent iudicatu^ ee
de mortuis filium dei:SC hxc anunciatio non lateret: quonia rcctore cadi non aliu puta
bant qlouemtiudicare apud inferos Iouis flliu tradiderunt.Sed tamen non Appolhne
aut Libc^taut Mcrcuriuiqui cadeftes putanlf: fed deu q 8C mortalis fuerit:8C iuftustuel
Minoemtuel Aeacumtuel Rhadamanthum, Corruperuntigif’ poeticalicentia qd' ac^
cxperatmel opinio ueritatem per diuerfa ora fermonefq? uarios diflipata mutauit. Na
q?  pacftis apud inferos mille annis: r urfus ad uita reftitui cccinerut: JYlarone ita dicete:
Has omnes ubi mille rotam uoluere per annos
Lcthxum ad fluuium deus euocat agmine magno:

Scilicet immemores fupera ut conuexa reui (ant.

Rurfus SC icipiat in corpora uelle reuerti.Hxc eos ro fefellittqp refurget defudi no poft
mille annos mortis (ux:fed ut reftituti rurfus in uita mille annis cu deo regnet.Dc us.n.
ueniet ut orbe hoc ab oi labe purgato: rediuiuas iufto^ aias’ corpi bus inouatis ad fepi
tefna beatitudine fulcitet.Itaq^ prx ter aqua obliuiois uera fut cxterarqua iccirco finxe
runneqs illis opponeret.Cur ergo no meminermt fe aliquado uixifle:aut q fuerit: aut q

DIVINAR.VM INSTITVTIONVM

gefTerintf Scd nihilominus tamen uerifimile non putatur:& res tota uelut Iicenter SC  fa
bulofe ficfta rcfpuitur.Nobis autem de refurrectionc affirmantibus atqj docetibus ani
mas ad alteram uitam non oblitas fiti: fed in eodem fenfu ac figura efte redituras: iilud
opponitur.Tot iam fxcula tranfierunt:quis unq unus abinferis refurrexit:ut exemplo
eius fieri poffe crcdamusf At enim refiirre&io fieri non poteft dominante adhuc imu /
ftitia.Hoc enim in fieculo necantur homines unferrot infidiis: ucnenis: afficiuntur in»
iuriis:egeftate:carceribus:tormentis:profcriptionibus. Eo acciditq> iuftitia inuifa eft:
q? omnes qui deum fequi uolunnnon tantum odio habenturtfed ucxantur omnibus co
tumeliis:& excruciancur multipfici genere pcenarum:& ad impios cultus manufadlo*
rum deorum non ratione aut ueritate: fed nefanda corporum laceratione coguntur.
Num igit? oportet ad hxceadem refurgere: ac reuerti hominesad uitam in qua tutice
non pollintr'Cum ergo iufti tarn uiles habeantumam facile tollatur: quid puremus fa
turum fuiflcrfiquis ab inferis rediens uitam poftliminium recxpifictf Auferetur profe
dto ab oculis hominumme uifo eo uel audito deos uniuerh relinquerent: SC ad unius fe
dci cultum rcligioncmq; conuerterent*Ergo femel fieri refurrecftionem neceflc eft cum
malum fuerit ablatum:quoniam eos qui refurrexcrintmec mori l'am ulterius: ncc uiola
riuUomodofasefhutbeatam poftintagcre uitam: quorum mors refignata eft. Poetx
uero cum fcirent hoc faeculum mails omnibus redudare: obliuionis amnem induxeruc
ne laborum ac malorum memores animx reuerti ad fuperos rccufarent. Vnde Virgi*
O pater an nc aliquas ad cxlum hinc ire putandum eft
Sublimes animasutcrumq; ad tarda reuerti
Corporatqux lucis miferis tarn dira cupido^

Ignorabant enim quomodoaut quando id fierioporteretJtaq? renafcieasputauerut;
SC  denuoad uterum reuoluuatq? ad infantiamregredi* VndeSC Plato deanima differ
rens:ex hoc aitpofte cognofci animas efie immortales atq; diuinas;q> in pueris mobilia
funt ingenia:& ad percipiendum facilir.%  ea qua: difcantiita celeri ter capiant:uti non
tunc primum difeere ilia uideantunfed recognokere atqj reminifci: in quo uir fapiens
poetis inepti Oime credidit*

De refurredionc.Et q> Pythagoras SC  alii philofophi inepte locuti funt: SC  de anafta
fi mentientes animas in uaria tranfire corpora* Ca*xxiii.

On igitur renafcentunquod fieri non potcfhfed retarget: SC  a deo corporibus
n mduentur:& prioris uitx fadorumqj omnium memores erunt:& in bonis cx

leftibus collocati:ac fruentes iucunditatc innumerabilium copiarum prxfen-
ti deogratias aget:q> malum omne deleuerittcp eos ad rcgnum uitamq^ perpetua fulciV
tarit.Q^ua de anaftafi philofophi quoq; dicere aliquid conati funt tarn corrupte g poc
tx.Nam Pythagoras tranfire animas in noua corpora difputauinfed inepte: q> ex bor
minibus in pecudes:& ex pecudibus in homines:& feipfum ex Euphorbio efie repara r
tum.Melius Chryfippustquem Cicero ait fulcire porticum ftoicorutqui in libris quos
de prouidentia Icripfit:cum de innouatione mundi loquerctunhxc intulitrrbuTOU 2.$
outq9 e'xoH to9 2lhA6h<£>9 6 v2len ocA-hncxtov xdi ft.ucxcr jueto: toteAev T&rai tto6-
Ain  TTEpioZ^N tinqv  fi Ahjuencdn xpoNou en 6nuNe9 juev koctcxS  THO-£credi9 xhjmx.

Id eft.Q^uod cum ita fittapparet nil ee impoftibile:& nos poft excefium noftrum ruiy
fus fpatiis quibufdam reuolutis temporum in hunc ftatum reftituiiin quo nunc efie uir
dcmur«Sed nos ab humanis ad diuina redeamus,Sibylla iterum dicit*

LIBER SEPTIMVS

KOCTJULOH Ka'l OpHTCOH eAeHKpjerjM 6£0 S'ccutoS'

Trdma-EtKpiHoNdS'£ji6jS'eajad£uS‘£(bEdo-T£

KOCl TOTE 2LUC7a-E6ed9 JUEHETT1 fotpOH EH SSUpl S5EJUl4%

69 0-di2L£U0-£pbdu9 ittocAiM fwcrou9 E-rri yociHS

TTHEUJadeEOU A.0HT09 T1JUIHN d^OC Kdl (5»OH aVTOl?,

Id efhEtemm difficile ad credendum omne hominum genus« Sed cum lam mundi &
■  mortalium uenerit iudicium:quod deus ipfe faciet iudicans pios fimul SC  impios: tunc
demum impfos quidem in ignem SC  tenebras mittet.Q ui autem pietatem tenennite^
uiuent in terra: fpiritu dei dantc honorem fimul SC  uitam ip (is. Q^uod fi non modo £/
ph etx:Ced  etiam uates:& poetac:56 philofophi anaftafim mortuorum futuram efte con
fenriuntrnemo quadrat a nobis qiiemadmodum fieri poffit. Nec enim diuinorum ope/
rum poteft reddi ratio, Sed ft a principio deus hominem nefcio quo uenerabili modo
mftituittcredamus ab eodem reftitui ueterem pofietqui nouum fecit.

Q_uomodo fecundum uaticinia Sibylla port iudicium per mille annos regnabit in
terra filius dei cum eledis fuis in fanda ciiuitate quam conftituet.Et <%  diabolusuinci/
etur mille annis:& omnis creatura manfucfcet:& ad iucunditatem feruiet homini.Et q>
Chriftusab omnibus coleturut deus 8C dominus. Ca.xxiiii

Vnc reliqua Fubnedarru V cniet igitur fiimmi SC  maximi dei filiustut uiuos ac
n mortuosiudicettdicenteSibylJa:

ttcxo-h 9 ycfpyctiH9 TOTsepwTQH cruyxi/919 E^rcxi
avrcs  dfjct'v TOKparropo TdcHsAeH p>Hjucrn KpiHoc'i . :

£oVTCON  KOCl MEKi/QN yuxdfT KCd Ko 9 JUOMaTTOCHTCX

Id eft.Totius enim terra: mortalium confufio tuncent: 8C  ipfe omnipotens cum uene/
ritintribunaliiudicareuiuorum mortuorumc^ animas^ mundumomnem, Verum
life cum deleuerit iuftitiam iudiciumq? maximum fecerit: ac iuftos qui a principio fue
runnad uitam reftaurauerinmille annis inter homines uerfabitur: eofip iuftiftimo inv
perio regct.Q uod alibi Sibylla uaticinans furenfip proclamat:
kAsvte A-EjaoujuEpoTrss pdcriAsu^ ai coh io 9  apxEi,

Id eftAudite me hominesrrex fempirernus dominabitur. Tunc qui erunt in corporL
bus uiui non morientur: fed per eofdem mille annos infinitam multitudinem genera/
bunt:8C erit foboles eorum fanda SC  deo cara ♦ Q_ ui autem ab inferis fiifcitabuntur: hi
preerunt uiuentibus uelut iudiccs.Gentcs uero non extinguentur omnino: fed quada
relinquenturinuidoriam dei: ut tnhumphentur a iuftis ac fubiungcnt?perpetuae fer/
uituti. Sub idem tempus etiam princeps damionum qui eft machinator omnium ma /
lorumtuincietur cathenis:& erit in cuftodia mille annis cadeftis im perii:quo iuftitia in
orbe regnabitrnequid malum aduerius popuium dei moliatur♦ Poft cuius aduentum
cogregabuntur iufti ex omni terra:peradoq? iudicio ciuitas fanda conftituetur in me
dio terrapin qua ipfe conditor deus cum iuftis dominantibus commoretunquam ciui /
tatem Sibylla defignat cum dicitr
KOClZSoAlV HH ETTOIHCTE OEOS&UTHV e'sSOIHCTS
Adn'sspoTEpotH acrepcbv kcxi hAiov hA.ecteAhnh 9 . "

Id eft urbemqc quam fecit deus earn clariorem fecit aftrL:atcp fole:lunaq> Tunc aufe/

DIV1NARVM INSTITVTIONVM

rcntur a mundo tenebrx  illasiquibus offendituratqp obca:caturcadum:& luna claritu*
dincm ioiis accipicttnec minuetur ulterius.Sol autem fepties tanto q nuncefbclarior fi
cr.l crra ucro aperiet foecunditatem fuam:& uberrimas fruges fua Iponte generabit:ru
pcs montium mellc ludabunttper riuos uina decurrennSC flumina ladle inundabunt.
Mundus deniqj ipfe gaudebit:& omnis rerum natura Ixtabitar: erepta SC liberata do/
minio malitSd impietatis:3C {celerfs:5d crroris.Nam beftiae per hoc tepus fanguine alen
tunnon aues pradarmled quiera SC  placida erunt omniadeones SC  uituli ad praefepe (i ,
mul ftabundupus oucm non rapiet.Canis non uenabitur: ancipitres SC  aqu i\x  non no
ccbuntnnfans cum ferpentibus luder.Denicp tunc fientillatquae poetic auras tempori/
bus fada eflc iam Saturno regnante dixerunt.Q_uorum error hinc exortus eft:q> pro/
phetjc futurorum pleraq; fie proferunt SC  cnunciantrquafi iam perada. Viliones enim
diuino Ipiritu ofFcrebantur oculis eorum:& uidebantur ilia in confpedu fiio quafi fie/
n ac terminari.Q^ua: uaticinia eorum cum paulatim fama uulgaflet: quoniam qipha/
ni a facramento ignorabant quatenus dicerentur: completa iam efle ueteribus teculis
ilia omnia putauerunttquse udqj fieri complerkp non poteranthomine regnate, Cum
ucro dclctis religionibus impiis:& fcelere compreflb:fubicda erit deo terrra:

Cedet SC  iple mari uedortnec nautica pinus
!Mutahit merces:omnis feret omnia tellus.

Non raftros patietur humustnon uinea falccm.

Robuftus quoq? iam tauris iuga foluet arator. Tunc etiam
Molli paulatim flauefeet campus arifta:

Inculti fq? rubens pendebit lentibus uua:

Et dura: quercus fudabunt rolida mella.

N cc uarios difeet mentin lana colores.

Ipfe led in pratis aries iam fuaue rubai ti
Muriccnam croceo mutabit uellera luto:

Sponte fua fandyx pafeentes ueftietagnos.

Jpfac lade domum referent diftcnta capelin
Vberatnec magnos metuent armenta leones.

Q ux  poeta fccundum Cumaea: Sibylla: carmina plocutus eft.Erythrxa uero fie ait:
bi^sAuKcd cruHapHEcnv iu  oupEcrm anecye.  eZontoci

Xop TON TfcxpZocAt? Tgpicpoi^ CfJUCX PjOCTKH? OHTCXft
dcpKTOi cruHjaoS -  xoicnN 6 julou kcu ttocti fbpoTOicn
crdpKd(idpo9 teAe'con  cpdygTdi dxupos uocpd <paTNdi9
ctuh (IpEcpecn Tg^-paKON-reS 1  djudropo-i KouuHcrdN Tdi.

Id eft nec lupi cum agnis m mdtibus dimicabut.Herbamq; lyncesparitef cu hxdispn^
feentur. Vrfi cum uitulis fimul omnibufq; animalibuscamiuorus Ieo comedetpaleas
ad pra:fepia:cumq5 infantibusdraconcs:fiuematribusdormiem» Et alio loco de liber/

tate rerum:

Kdi t 6 te 2 .h  xdpav Jutg-rbAHN ^05  d  N 2 pdSi 2.6crh

kcxi  Tdpyi+Kdct 2LgH2.pd Kdi do-zserd  epejaaidTOt ydlH?

A.6o-ou9i Tpd-rroN ton ocAhsinon ccNepa ttoi^iv
OINOU Koct juleAito?  yAHKHTgpov AgUKouTg yaA cXKTd?

Kdi S'itou  oitep g?ippoToiSt xAiSotfditaHTON*

LIBER SEPTIMVS

13 eft 8C  tunc gaudium magnum deus dabir hominibus.Nam 8C  terra:et arborcs:& in>
numerabilia terras pecora dabunt frudum uerum hominibus urni 8C  mellisdulciftimi
& candidi Iadisatqj triticitquod eft hominibus optimum omnium.Eralia eodem mo:

EV/Crg(3gQN ZgJULOHOV cxyid xeON TrOCNTOC TOC'&OlO-Elrt

ocjuoc ju£Aito < >  aiTo irgTpHS h 2Lfe card  ththS'

koci  yocAdc TOC-ufipacnH?peuS'ei ^cxnteWi A.ikcxi6i9.

Id eft piorum autem Tola fanda terra omnia ha:c ferenfluenta mellis de petra atq; de fo
te: 3 dacimmortalitat smanabit omnibus mftis. Viucntitaq; homines tranquilliftima
uitam 8C copiofiftimam:&regnabut cum deo pariter:& reges gentium uenient cum do
til’s ac muneribusrut adorent & honorificcnt re gem magnum: cuius nomen eritprarcla
turn ac uenerabile umuerfis natiombusrquae fub caelo crunt:& regibus qui dominabun
tur in terra.

Q uod non reftant ex quarundam feripturarum aftertionenifi ducentianni ufcp ad
rerum innouationem.Et q> finis non adent nifi Roma deftruda. Ca.xxv.

Aec funt quas a prophetis furura dicuntur: quorum teftimonia 8c uerba pone>
h re opus non efle duxi: quoniam efle infinitum nec tantam rerum multitudine

menfuralibri caperetttam multis uno fpiritu fimiha diccntibustfimulqj ne fa>
ftidium legentibus fieret:fi ex omnibus collegia & tranflata cogere. Prasterea ut ea ipfa
quae diceremmon noftris: led alienis litteris potiftimum confirmaremjdoceremqj non
modo apud nostuerum etiam apud eos ipfostqui nosinSedanturirueritatem conligna^
tarn teneri:quam rccufant agnofcere.Q^ ui autem diligentius uoluerit fcire:ex ipfo fom
te hauriat:&:plura q nos in his libris complexi (umustadmirabilia repiet. Fortafte nuc
quifpiam requirat quando ifta qua: diximus funt futuratiam fuperius oftedi. Comple
tis annorum (ex mi libus: mutarionem iftam fieri oportere: 5i  lam propinquare ilium
fummum conclufionis asternas diem:de fignis quae dida funt a prophetis licet nofeere.
Prasdixeruntenim figna quibusconfumatio temporum SC  expedanda fit nobis in fim
gulos dies:& timenda.Q_uando tamen compleatur base lumma:docent hi qui de tem
poubus (cripferuntjcolligentes ea ex litteris fandis:& ex his uariis hiftoriis quantus fit
numerus annorum ab exordio munduqui licet uarient: 8C  aliquantufum numeri eoru
fumma diflentiat: omnis tamen expedatio non amplius q ducentorum uidetur anno ✓
rum.Etiam res ipla declarat lapfum ruinamq? breui fore :mfi q incolumi urbe R oma
nihil iftius uidetur efle metuendum. At uero cum caput lllud orbis ceciderit: TTHppgi ce
casperinquod Sibyllas fore aiunttquis dubitet uenifle lam flnem rebus humanis orbiq?
terrarumf Ilia eft ciuitastquas adhuc fuftentat omniatprecandufq* nobis &C  adorandus
eft deus caslnfitamcn ftatuta eius 8i  placita deferri poflunt: ne citius q putemus ty ran
nus tile abominandus ucniattqui tantum facmus moliatunac lumen illud effodiat: cm
ius intcritu mundus ipfe lapfurus eft.N unc ad castera exequenda redeamusrqux dein
ceps lecutura funt*

Q_uod elapfis mille annis aurei fasculi poft iudicium fbluctut item diaboIus& com
citabitgentcs:ut fandam expugnent ciuitatcm:8£ obfidebunt earn. Et quomodo earn
omnino deus deftruet SC  pccnis asternis tradetteledis hominibus tranllatis ad gloriam
angelorumpoft refurredionem fecundam. Guxxvi.

m





DIVINARVM INSTITVTIONVM

Ixi paulo ante in prineipfo regni fandi forerut a dco princeps daemonic^ uin
d  catur.Sed idem cum mille anni regni:hoceft ieptcm milia cceperint terminal

rulbluetur denuo St  cuftodia midus exibit ♦ Atq^ omnes gentes qua! tunc erut
Tub ditione iuftorum concitabitjut mferant bellum fandx ciuitati.Et colligcf ex omni
orbe terrx innumerabilis populus nationum:& obfidebit St  circundabit ciuitate: tunc
ueniet nouiffima ira dei fuper gentestSC debellabit eos ufcp ad imum. Acprimum com
cutiet terrain q ualididime:& a motu eius fcindentur montes Syria:: St  lubfident coiles
in abruptum:6C mun omnium cfuitatum concident:&: ftatuet deus folem triduo ne oc
cidat:& inflammabit eum:& defcendet xftus nimius:& aduftio magna (upra perdueb
les St  impios populos:& hymbres fulphuris:& grandines lapidum:& gu ttx ignis: St li-
queiccnt fpintus eorum in calore:6£ corpora conterentur in grandine:& ipfi (c inuicem
gladio ferienttreplebuntur montes cadaueribus:& campi operientur offihus. Populus
autem dei tribus illis diebus lubconcauis terrxoccultatuserit: donee ira del aduerfus
gentes extremum iudicinm terminctur. Tuncexibuntiufti delatebris luis:& inueniet
omnia cadaueribus atqi ofiibus teda.Sed St  genus omne impiorum radicitus interibit
neceritin hoc mundo ulla natioampliustprxter (olam gentem dei: turn per annos li>
ptem perpetes intadx crunt filua:ncc excidetur de montibus lignum: Sed arma genti
um comburentur:& iam nonerit bellumtled pax Si  requies fempiterna* Cum uero co^
pleri fucrint mille anni:renouabitur mundus a deo:& cxlum complicabid: St  terra mu
tabitur: St  tranftormabit deus homines in fimilitudinem angclorum: St  erunt candidi
ficut nix:& uerfabuntur lemper in confpedu omnipotentis:& domino luo facndcabut
St  teruient in xternum* Eodcm tempore fiet tecuda ilia St  publics omnium rcfurrecho
etiam in qua exterminabuntur impii ad cruciatus tempiternos^Hi lunt qui manurada
coluerunttqui dominum mundi ac parentem uel ncfcieruntruel abnegauerunt. Sed SC
dominus illorum cum miniftris ten's comprehendetur ad pcenamq^ damnabitur :cum
quo paritcr omnis turba impiorum pro ten's facinoribus in confpedlu angelorum atqj
iuftorum perpetuo igni cremabitur in xternunmHxc eft doctrina landorum prophe
tarum:quam chriftiani tequimur.Hxc lapicntia noftra:quam ifti quifragiliacolunt:
uel inanem philofophiam tuentuntany ftultitiam uanitatetnep derident: quia nos de^
fendere hanc publice atqj adcrere non folemus* Deo iubente ut quicti ac lilentes area'
num eius in abfeondito atqi intra nodram confcientiam teneamus. Nec aduerfus i ftos
uere prophanostqui non diteendi fed arguendi atqi illudendi gratia inclemeter deum
ac religionem eius impugnauittpertinaci contentione certcmus.Abteondi enim tegiqj
myderium q fidelidime oportettmaxime a nobis qui nomcn fideigerimusfVerum llli
hanc taciturnitarem noftram ueluti conteientiam malam criminantur.Vnde etia quaf
dam execrabiles opiniones de pudicis St  innocentibus fingunt:8C libenter his qux fin*
xerint:credunt.

Exhortatio ut omnes properent ad fu (cipienda m cum religione iapientia: per quas
ad beatidimam peruenitur xtcrnx uitx bcatitudinctru Ca.xxvii

Voniam decurfusppofiti operis teptem fpatiis ad metam prouedh' fumus: fil
q pereft ut exhortemur omnes ad fulcipiendam cum uera religione fapientiam

cuius uis Kofficium in eo uertitunut contemptis terredribustquibus antea te
nebamunfragilibus feruietes 8t  fragilia cocupiteentes: ad xterna cxlefh's thefauri prae
rnia dirigamur:qux ut capere podimus:qprimum omittendx font huius prxtentis ute

i

Mm!*

LIBER * SEPTIM VS

tx llicibiles uoluptatestquas animas hominuperniciofifiima faamtatedeliniut ♦ Q_ ul
ta faclici tasexiftimanda eft lubrradds his Iabibus terras: proficifci ad ilium asquiftimu
iudicem parentenrcp indulgentiflimurmqui pro laboribus requiem: pro tenebris clari/
'tatem:pro terrenis ac breuibus bonis sterna SC caJeftia largsatur. Q_ua cum mercede
accrbitates ac mifenaetquas pcrperimur in hoc mundo facientes opera iuftitias confer /
si  SC coasquari nullo modo poftunt.Proinde fi patientestfi beati efic uolumustcogitada
ac proponenda nobis funt non tantum terentiana illatMolendum efte u(qj in priftinu:
uapuIandum:habendascompedes.Sed his multo maiora.Carcer:cathcnas: tormeta pa
tiendaduftinendi dolorcsmors deniq; ipfa 8C fufcipieda eft SC Ferenda: cum liqueat co
fcienrias noftra: nec ffagilem iftam uoluptatem line pcena: nec uirtute fine pramio fo/
re. Vniuerfis igitur oportet operam daretut uel (e qprimum ad recftam uiam dirigant:
uel fufcaspus operaniqj uirtutibusthuius uitas laboribus patienter exadtis: confolatore
deum habere mcreamur.Pater enim nofter ac dominus:qui condidit firmauitcp caslu:
qui folem cum casteris fideribus induxit: qui libratam magnitudine fua terra uallauit r
montibus marecircundcdiuamnibufqj diftinxit: SC quicquid in hoc opere mundi con/
flame ac per fecit e nihilo:perfpedlis erroribus hominum ducem milit: g hobis iuftitiae
uiam panderet.Hunc fequamur omnesthunc audiamus: huic deuotiflimepareamus:
quoniam folus(ut ait Lucretius)

V eridicis hominum purgauit pedtora didlis:

Et finem ftatuit torpedinis at<q timoris:

Expofuitq} bonum fummutrrtquo tendimus omnes: r*

Q_uid forettatqj uiam monftrauit limite prono:

Q^uapoftemus ad id redlo contendere curfu.

Nec monftrauit tantum:fed etiam prasceftitmequis difticultatis gratia iter uirtutis hor
reret* Deferat?(fi fieri poteft>ia painonis SC fraudisnn qua mors uoluptatis illecebris
adoperta caslatur.Et quanto quifep annis in fenedlute uergentibus appropinquare cer
nit ilium diemtquo fi t ei ex hac uita migrandum: cogitet q purus abicedat: q innocens
ad indicium ueniatmon ut faciunt quidam cascis mentibus nixi: qui iam deheientibus
corporis uinbusnn hoc admonentf inftatis ultimas neceftitatis: ut cupidius 8C ardetius
hauriendis Iibidinibus intendat.Q_ ua ex uoragine liberet fe qfi^ dum licettdu facultaf
;adeft:feq 3  ad deum tota metecouertatmtillu diem fecurus expe<ftet:quopras(es domi>
nufq? mundi deus de fingulo^j fadhs cogitationibufq} iudicabit. Q_uascunq? hie expe
: tunf :no tantum negligattfed efFugiattpotioremq? aiam fua iudicet q bona ifta fallacia
quo^s incerta 8C caduca poftelTio eft.Migrant.n.quotidie SC multo uelocius exeuttq in
trauerant.Et tame fi nobis ulcp ad ultimum liccat lftis frui:aliis certe relinquenda funt«
Nihil nob.fcum Ferre poflumusmifi uitam bene atqj innoceter adlam. Hie ad deum co
ptofustille opulentus aduenicttcum aftabunt continentia:mifencordia:patientia:can>
tastfidesJ-fiec eft haereditas noftra:quas ncc eripi cuiq poteft: nec tranfterri ad aliu»Et
quis eft q base bona parare SC acqrere fibi ueJitf Vcniant qui eliiriunt: ut cazlcfti cibo fa
turatijfempiternam famem ponant. Vcniant q fitiunt: ut aquam falutarcm depereni
caeleftiqj fontepleniflimis faucibus trabat.Hoc abatu atq? potu del SC casci uidebut: SC
furdi audient:SC muti loquen£:SCclaudi s amhulabunt:8C mortui reuiuifcenttSC ftulti fa>
picnttSc asgroti uafebut.Q^uifqsenim corruptelas terras uirtute calcauerit: hunc arbiV
teriilefummus SC uerax adlucem uitamqj perpetuam fulatabit.Nemo diuitiis: nemo

DE IRA DEI

rationem hominis abiecerit ac praefentia fecutustin humum fe ipfe proftrauerit: defer ,

tor domini 8C  imperatoris dC  patris fui punieturdntendamus igitur iuftitiaetqu# nos in
feparabilis comes ad deum (ola perducet:& dum fpiritus hos regit ardus: infatigabili
militia deo militemustftationes uigiliafq; celebremus: cogrediamur cum hofte: quern
nouimus fortiter ut uidorestac deuido aduerfano triumphantes premium uirtutist

nulli philofophorum putauerunt no irafci deumtquoniam uel be,
nefica fi tantummodo natura diuina nec cuiq nocere prseftantifli,
me atq^ optime cogruat poteftari:uel certe nil curet oio: ut neq? ex
benef icentia eius quicq boni perueniat ad nos: neq; ex maleficcn /
tia quicq maliV Q uorum error quia maximus eft: 8C  ad euerten,
dum uit# humane ftatum fpedatrcot endus eft a nobis: ne 8C

arrogantes fumustut comprehenfam noftroingcnio ueritatem gforirmur.Sed dodri,
nam dei fequimunqui fcire  folus poteft 8C  reuelare fccreta, Cuius dcdrina philofophi

ratiotdiuinitatis fcientia. Vnde nobis aliquo lumine opus eft ad depellendas tencRras:
quibus effufa eft hominis cogitatio: quoniam in carne mortali agentestnoftrisfcnfi,
bus diuinarenon poflumusXumen aut mentis human# deus efttquem q coonouerit:
Si  in pedus admiferitul Inminato corde myft erium ueritatis agnofcet.Remoto at dco:
cadeftiq? dodrinatomnia erroribu s plena funt.Redeq? Socrates cum eflfet oium philo
fbpho^ dodiffimus: tame utc#tero^ argucret mfeientiarqui fcaliqd tenerearbitraba
tunait fe nihil feiretq, nihil feiretJntcllexir.mdodrinam illam nihil hre in fe certimihil
ueri:nec(ut putabant qdam' fimulauit dodrina ut alios refellerer. Sed uidit expte ali,
qua ueritateiteftatufq* eft et in iudiciotficut tradit? a PIatone:q, nulla eet humana fapi,
ent a«Adeo dodriha qua turn philofophi gloriabant'’:contempfit:derifit:abtecit: ut id
ipfumq) fumma dodnna profiteret?:q> nihil fcire didiciftet. Si ergo nulla eft fapientia
humanaCut Socrates docuinut Plato tradidit>pparet efte diuinamcc ulli alii cj deo ue
ritatis notitiam fubiaccre.Deus igitf nofeendus eftn'n quo folo ueriras eft. Ilk mudi pa,
rens Qi  coditor rerumtqui oculisnon uidetunmente uix cernitur* Cuiusreligio tnultfs

quod ipfe promifitta deo confequamur.

Ladantii Firmiani de ira dei ad Donatum liber incipit.

Nimaduerti fepe Donate plurimos id exiftimare: quod etiam no

ipfe fallaris j'mpul/us audoritate hominum qui fe  putante ipientes: nec tamen nos

expertes exiftimauerunt naturam rerum ceniedura pofle deprchedi. uod nequaq
fieri poteftjquia mens hominis tenebrofo corporis domicilio circunfcpta: Ionge a dei p
fedione fummota cftXr hoc diftert ab humanitate diuinitas: Cp  humanitatis eft igno ,

LIBER.

fr.odisimpugnan folct ab hisrqui neqj ueram fapientiam tenerepotuerut: ncq; magni
SC  cadeftis arcatii comprehendcre radoncm,

De gradibtfs p quos ad ueritate afcendit :SC  q de ipfis gradibus deiiciant'’ ♦ Cap.ii*

Am cum fint gradus multi per quos acf domiriliu ueritatis afcendit: non eft fa
n cile cuiltbcteuehi ad fummu. Caligantibus ern'm ueritatis fulgore Iuminibus:

qftabilemgreftum tenere nopoftunt:reuoluun£ inpIanu.Pritnus autgradus
eft intelligere falfas religionism abiicere ipios cultus humana manu fabricatosi Secun
ftus ueropfpicereaio q? unus fit dcus fummustcuius ptas aeprouidetia eftccerit a prim
d'pio mundu SC  gubernet in poftey. Tertius cognofcere minift^ eius ac nunciu que le^
aauitin terrarquo docente liberati aberroretquo implicati tenebant; formatiq? ad dei
culturiuftitia difceremus.E qbus oibus gradibus(ut dixi(pronus eft lapfustSm facilis ad
rufna nifi pedes incocufta ftabilitate figant:. De primo gradu eos excuti uidemustq cu
falfa intelligantamen ue^ non inuemuKconteptifcp terrenis fragilibufq? fimulacris; no
ad colendu fc deum coferunt:quem ignorat:fed mundi elementamirates:cadum:terra:
mare:fblem:Iunatc2eteraq? aftra uenerantf. Sed impitiam ho^ 1am coarguimus in fecu
do diuina^ inftitutionu libro ♦ De fecudo uero gradu eos dicimus caderetq cum fenm
unt unu cfle fummu deumuidem tamen a philofophis irratiti t SC  falfis argumentation
nibus captnaliter de unica ilia maieftate fentiunt:q ueritas het: q aut figura negant hre
uilam deutaut ul!o affedtu comoueri putanttqa fit ois affetftus imbecillitatistquae i deo
nulla cft.De tertio uero hi pracipitantfjq cum feiant legatu deiteundeq^ diuini SC  imor
tails templi conditorertamen aut no accipiunt eu:aut aliter accipiut q fides pofeit: quos
expteiam refutauimus in quarto fupradi«fti opis librotSm refutabimus poftea diligeter
cum refpodercad oes fedtas ccepimusiquse ueritatem dum difputatpdidcrunt. Nunc
uero cotra eos difleremustq de fecundo gradu lapfi de fummo deo fentiunt. Aiunt.n.q
dam necgratificari eu quicqrncc irafcijfed fecu^ SC  qetum imortalitatis fuse bonis pfrui
Alii uero iram tolluntrgratia relinquunt deo.Natura enim fumma uirtute praftantem
ut non malefica cfle debemita oes philofophi de ira cofentiunttde gratia difcrepat«Sed
ut ad propofitam materiam per ordine defeendat oratio: huiufmodi facienda nobis SC
exequenda partitio eft:cum diuerfa SC  repughantia fint iraSm gratia. Aut ira tribuenda
eft deo Si  gratia detrahendaraut utruncp pariter detrahendu. Aut ira demeda eft SC  gra
tia tribuendataut neutrum tribuendum. Aliud amplius prater ha zc  nihil poteft capere
naturatut necefte fit in uno iftorum aliquo uerum quod quajritur mueniri. Confidere*
mus fingula:ut nos ad latebras ueritatis SC  ratio SC  ordo deducat.

Q^uod nulius afleruit deum irafci:& gratia non moucri. Cap.iii.

Rimu illud nemo de deo dixit unq irafei eum tantummo SC  gratia no moueri,
p Etenim difeoueniens deoiut ciufm oi ptate fit praditustqua noccat SC  obfitrpn

defte uero ac benefacerc ncqueat.Qjjae igit ratiorqua: fpes falutis hoibus pro
pohtaefttfi rnalo^ tantumodo audor eft deusf' Q_uod fi fit iam maieftas ilia ueneran
bilismo ad iudicis ptatemicui licet feruare ac liberaretfed ad tortoris SC  carnificis officp
um dcducetf.Dum at uideamus non mo mala efle m rebus humanistfed et bona: uticp
fi deus non efttautftorem efle alte^ necefte efttq contraria deo faciat SC  det nobis bona.
Si cfttquo noieappellandus eftr'Cur nobis q male fecit notior eftrq ille q benef' Si aute
nihil pot efte prater deu abfurdu eft SC  uanu putare diuinam ptatem: qua nihil eft ma^
iustnihil melius nocere poftetSm ideo nemo extititjq auderet id diceretqa nec roncm het
nccullo mo poteft crcdi.Q_uod qa couenit:tranfeamus SC  ueritate alibi requiramus.

DE IRA DEI

Contra Epicu^ dilputatrquincgabat deum irafcitgratifican SC  oia^puiderc* Ca.iiii
Vod (cquit de fchola Epicuritficut iram in deo no eflerita neegi atiam qdem,
q Nam cum putaret Epicurus alienum efle a deo malurquod ex affedu ira cun/

dix plcrunq? nalcitfademit ei etia beneficentiam:quonia uidebatconfcquens
eflcmt fi habeat iram deusthabeat SC  gratiaJta ne ilii uitiu concederetietiam uirtutis fc/
cit  exptcm,Ex hoc inqt beatus & incorrup tus cft:qa nihil curat: neq? ipfe negociu neep
altcn exhi bet.Deus igitf non efhfi nec mouctfquod cfhppriu m uiuentis: nec faciat all/
quid impoflibile hominirqd eft proprium dei:fi omnino nulla habet uoluntatem: nul
lum adummuMa deniqj deniqj demonftrationemrqux deo digna fit: SC  qua: maior: SC
dignior admimftratio deo aflignari pot:q mundi gubernatiotq cura uiucntium:maxi/
mcq: generis humanficui oia terrena lubieda funtf'Q ux igitf in deo pot cftc bcatitudo
fi lemp quietus SC  imobilis torpetf(i precantibus furdusC'fi eolentsbus cxcusf uid ta

dignumttamqiprium dco:q prouidcntiamf'Scd fi nihilprouidctramifitomnem digni
tatcm.Q^ui ergo totam uimrtotam deo fubftantia to!lit:qd aliud dicit nifi dcum omni
no non dTef'Dcniqi.M.TuIlius a Pofiidenio refert id Epicurum fenfifle nullos dcos ce:
fed ea qua: de diis locunis fittdepelledx muidix caufa dixifTe Jtaq: uerbis ilium deos re
linqueretreipfa tollemqbusnullum motu:nullum tribuitofficiu ♦ Q uod fi ira eft: qd
deo fallaciusdjuod a (apiente Si  graui uiro debet efie alienu. Hie uero fi aliud fcnfir:SC
aliud Iocutuseft: quid aliud appellandus eft q dcceptor bilmguistmalus: SC  proptcrea
ftultusf’ Sed non erat tarn uerfutus Epicurus:ut failed! ftudio ita loqucrct :cum etiam
feriprisad exrrcmam memoriaconfignaretifcd ignoraria ueritatiserrauitJndudus.n.
a principio ucrifimilitudine unius fenterixtneceflario in ca qua: fequebat incurrif. Pn
ma enim fententia fuitiram in deo non couenire.Q^uod cum ill/ uc^ SC  inexpugnabi/
le uiderct:non poterat conlequenda recularnqa non affedu amputate et exteros affe/
dus adimerc deo neccflitas ipla cogebat, Ita q non irafe/t: uticp nec gratia meuet :qd y
eft irx contrariuriam fic no ira in co nec gratia eftmtiq? nec metusmec Ixtitia: nec mce/
ronnee mifcricordia.Vna eft.mratio cundis aftedibustuna comotiotqux in dcu cade
re non pot.Q uod fi nullus affedus in deo efttqa quicqd afficit imbed  1 lu efl :ergo nec
cura ullius rei:ncc prouidentia eft in co.Hucufcp peruenit lapientis hois dilputatio: cx/
tera qux fequunt obticuinlcilicetqaneccura fitin eo:nccpuidcntia:ergo neccogitatf/.
oncm aliquamcc fenfiim in eo efie ullu:quo cfficif utnon fit cio Jtaq; cu gradatim alee
diftetnn extremo gradu coftitittqa iam prxeipitium uidebat.Sed qdqideft rcticuifleac
periculu dlflimulaflef' Neccflitas ilium uel inuitu cadcrc cocgit. Dixit.n.qd noluit:qa
argumentu fic ordinanittutad illud qd'euitabatmeceflario dcueniret, Vidcsigid quo
pueniat ira lublata SC  deo adepta.Deniqs aut nullus id credit aut admodu paud:& qu//
dem Icelcrati ac rnalftq fperant peccatis fuis impunitate.Q uod fi Si  hoc falfum inueni
tur:ncc iram in deo eflenecgratia:ucniamusad illud quod tertio loco pofitum eft.
Contra ftotcos diccntes in deo eflegratiam:fed non iram. , Ca.v,

XifHmantur floici: SC  alii nonnulli ahquando melius dcdiuinitatcccnfiflc
c qui aiuntgratiam in deo efletiram non efle, Fauorabilis acpopularis oratio
non cadcrc in dcum hanc animi pufillanimitatemtut ab illo le Ixlum putet :
qui Ixdi non poreflmt quicta ilia Si  fanda maieftas concitetur: perturbetur
inlaniatrquod efl tcrrcnac fragilitatis. Iram cnim cominotioncm mentis efle ac pertur/
bationcmtqux fit a deo aliena. Q^uod fi hominem quoq? qui modo fit lapiens SC  gra
u/s ira non deccat. Siquidcm cum in amicumcuiulquam incidittuelut fxua poteflas:

LIBER.

tantos excitetjflu&ustut datum mentis immutet:ardefcant oculnos tremat: lingua titu
bendentes concrepent.Alterius uulturn maculet nunc fuffu fas rubor: nunc pallor albe
fcens:quanto magis deum non deceat tam feed a mutatiof' Et fi homo qui habet impen
um ac poteftatem late noceanper iram fangumcm fundatmrbes fabuertat: populos de
leattprouincias ad folitudinem redigat: quanto magis deUm qui habeat totius generis
humani 3 C  ipfius mundi poteftatem perdituru fuifte uniucrfa credibile fit fi iralceret' (
Abefteigi£abeo tam magnum:tam permciofam malum oportere: SC  fi abfit abeo ira
81  concitariorquia 8C  defornu's:5c noxia eftrnec cuiq male facit : nihil aliud fapereft mfi
ut fit lenis:trenquillus:propitius:beneficus:c6feruator. Iraenim demum Si  communis
omnium pater:& optimus maximus diet potcritrquod expetit diuina cadeftifq; nature
Nam fi inter homines laudabile uidet^proddle potius q nocere:uiuificare q occidere:
faluare q perderemec immerito innocetia inter uirtutes numeral :SC  qui hare fecerit: di
ligitunprxfert'’rornatur benedftftis omnibusmotiftp celebrat'.Deniq? ob merita SC  bene
ficia deo fimillimusiudicat"’: quanto magis ipfum deum patrem diuinis perfoftifcp uir
tutibus pra:cellentem:atq 3  abomni terrena labe fummotu:diumis SC  cadcftibus benefit
ciis omne genus hominum promereri.Speciofe ifta populariterq? dicunt'' :8C  multosil-
liciunt ad credendum.Sed qui ha:c confentiunt:ad ueritatem qdem propius accedunt.
fed in parte Iabunt? naturam reiparum confiderantes. Nam fi deus non irafeitf impils:
SC  iniuftis:nec pios utiq^ iuftofq; diligit, Ergo conftantior eft error illo^:qui SC  iram fi-
mul SC  gratiam tollunt.ln rebus enim diuerfis aut utraqj partem moucri necefTe eft:aut
in neutram * Iraq? qui bonos diligit: SC  malos non odittnec bonos dtligittquia SC  dilige
re bonos ex odio malorum uenit:& malos odifle ex bonorum caritate defeendit: nemo
eft qui amet uitam fine odio morris:qui appetit lucem mfi qui tenebras fugit* Adeo na¬
ture ifta connexa funttut alterum fine altero fieri nequeatSi quis dominus habes in fa-
milia (eruostbonum ac malum no utiq^autambos odit:autambos beneficiis SC  hono-
reprofequitur:quod fi faciet:& iniquus SC  ftultus eft. Sed bonum SC  alloquid amfce:<5£
ornat:& domui aefamiliae fuifcp omnibus praeficit. Malu ucro maledicftisiuerberibus:
nuditate:fame:firi:compedibuspunit:ut SC  hicexemplo ceteris fit ad nonpeccandum
ille ad promerenduhnut alios metus coerceat:alios honor prouocet. Qjai ergo dili¬
git SC  odmqui odit SC diligittCunt  enim qui diligi debeantdunt qui odio haberi. Et ficut
is qui diiigittconfert bona in eos quos diligit: ita qui odit irrogat mala his quos odio ha
bettquod argumentum quia uerum eft:difloIui nullo padto poteft. Vana ergo SC  falfa
eft fententiaeorumtqui alterum detrahunt non minus q illoru qui utrunq*. Sed illi(ut
oftendimus)ex parte non errant : fed id quod melius eft:ex duobus retinent. Hi ucro
quos ratio SC  ueritas argument! huius inducit falfa omnino fententia fufexpta in maxi
mum errorem cadunt.Non enim fic oportebat eos argumentaritquia deus non irafeit'’
ergo nec gratia commouetur.Sed ita quia deus gratia mouetur : ergo SC  irafeit?# Si eni
certum SC  indubitatum fuiflet non irafei deum:tunc SC  ad illud alterum ueniri eflet ne-
cefle.Cum aut magis fit ambiguum de iratpene manifeftum de gratia: abfiirdum e ex
incerto certum uelle fubuertere:cum fit promptius de certis incerta firmarc.

Q_uod deus irafeit. Cap.vi.

Ae fant de deo lihpofophorum fententia: Aliud prastcrea nihil quicq dixit,
h Q^uod ft hxc  qua: dicta fant:falfa efte deprehedsmus: untim illud extremu

fupeftnn quo folo poffit ueritas inueniritqcFa philofbphis fufeaeptu eft unq:
nec aliquando defenfum:confequensefle ut irafeatf deus:quoniam gratia commoucf.

DE IRA DEI

Hac tuenda nobis SC  aflerenda fententia eft,In eo cnim fumma omnis 8C  cardo religion
nis pietatifq? uerfatunneq? honos ullus deberi poteft deotfi nihil praeftatcolcnti: nec ul
lusmetus fi non irafcitur non colcnti,

Q_pod philofophi errant:& q? homines ab aliis animanti bus maxime difterunt re/
ligione qua: hominis eft propria. Cap.vii*

V m fepe philoiophi per ignorantia ucritatis a ratione defciuerint atqt in erro
c res inciderint inextricabiles Jd enim folet his cuenirerqd’ uiaton uiam ncfcienti

SC  non fatenti feignprare dum uagct :dum pcontari obuios crubefcit .Illud ta/
men nullus philolophus afteruit unq non nihil inter hoiem SC  pecude interefle: nec oio
quifq mo (apiens: q uel leuiter rationale aial cum mutis SC  irrationabilibus coaquauit:
quod faciunt qdam impend atq? iphs pecudibus fimiles: q cum uentri ac uoluptati fe
uelint tradcrc:aiunt caciem rone fe natos:qua uniucrla quae (pirattquod did ab h oie ne
fas eft.Q_uis enim tarn indodus ut nefciad' Q_uis tam imprudcnstutno fentiat aliqd
mefte in hoie diuimVNondu uenio ad uirtutes animi 81  ingenii:qbus hois manifefta co
gnitio eft.Nonne ipfius corporis ftatus SC  oris figura declarat non efte cum mutispecu
dibus aqualcsAIllai^ natura in humum pabuluq^pftrata eft:nec het quicq coe cum cx
Io:quod non intuentAHomo aut redo ftatutore fublimi ad contemplatione mundi ex
citatus confert cum deo uultu SC  ronem ratio cognofcit. Propterea nullu eft aial(ut ait
Giccro)praeter hoiem:quod heat aliquam notitia del. bolus enim fapientia inftrudus
eft:SC religione folus intelligit:8£ ha:c eft hois atq? muto^ uel praecipuatuel lola diftan/
tia.Nam cetera quae uident hoi efte propria:& fi non Tint talia in mutis t tamen fimilia
uidcri poftunt.Proprius homini fermo efbtamcn & in illis quteda fimilitudo fermonis
Nam SC  dignofcunt?icdunt fbnu lurgio (imilem: Si  cu fe ex interuallo uiderttgratuladi
ofticiu uoce declarant.Nobis qdem uoces eo p  uident"’ incognita:: ficut illis fortafte no^
jftrar.Sed ipfis q le inteliigut uerba funtjdenkp in oi afledu cert as uocis notas exprimut
qbus habitu mentis oftendant.R 1  fus quoqj eft hoipprius: SC  tame uidemus in aliis am
malibus quaeda figna Isetitisetcum ad lufum geftiunt:aures demulcenttridu contrahut
fronte fercnanuocuios in lafciuia refoluunt, Q__uid tampprium hoi q ratio &prouide
tia futuriAAtq funt alalia quae latibulis fuis diuerfos SC  plures exitus padant: ut fi quod
piculum inciderittfuga pateat obfeftistquod no facerettnifi inefict illis intelligetia SC co
giratio. Alia puident in futu^mt ingente formica farris aceruu Coportant: hyemis me
moresttedoqj reponuntmt apes qua: patrite folu SC  certos mouere penates: Venturteqj
hyemis mcmores:a:ftatc labore Experiunt"’ :SC  in mediu qutefita reponunt. Logum eft
fi exeq uelim qua: a fingulisgeneribus aialium fieri debeat humana; (bllertiae fimillima
Q_uod fi ho& oium qua: afcribi homini folettin multis quoqj deprehendi {  fimilitudo
apparec folam efte religionetcuius in mutis uel brutistnec ueftigsu ahquod: nec ulla fu/
fpicio inueniri p5t,Religionis.n.eftppria uftitiatquae nullu aliud aial attingit. Homo
enim folus impatrcaetera fibi conciliata lunt.Iuftitix aut dei cultus alcnbitA quern q no
fiifcipitihic a natura hois alienus uita pecudu Tub humana fpecie uiuit.Cum ucroaca>
ten's aialibus hoc pcne folo difteramufiq? foil oium diuina uim poteftateq? fentimusJn
illis aut nullus fit mtellecftus deiicerte illud ficri non p5t:ut in hoc uel muta plus fapiat:
uel humana natura decipiat.Cum homini ob fapientia SC  cuntfta qua: fpirat s SC  omnis
rerum natura fubieda fit.Qyuare fi ratiorfi uis hois hoc pracellit SC  fuperat catcras ani
mantesrq. folus notitiam del cupittapparet religionem nullo modo pofte diftolui.
Contra Lucrctium rel igionemfubucr tcntem :8C  q? religio fit habenda, Cap.viii,

■LIBER.

■ Iflbluitur autem religio fi credamus Lucrerio ilia diccnti:

d Omnis enim per le diuina natura needle eft

Immortali xao  fumma cum pace fruatur

Semota a noftris oculistleiuncftaqj longe. <

Nam prmata dolore omnitpriuata pencils
Ipla fuis pollens opibus nil indiga noftn.

Nec bene pro mentis capit'mectangiturira* Q^ua: cum dicitjutrum aliquem cultu
Heo putat die tribuendum:an euertit omnem religionem'' Si enim deus nihil unq bo ,
nitribuitdicolenris obfeqonullam gratiam refert:quid tam uanu: tarn ft ul turn q tepla
tedificaretrem familiare minuereiut nihil aflequamuri' Atenimiiatura excellentem ho
n'orari oportenQ^uis honos deberi pot nihil curanti SC ingratof' Xn aliqua ratione oft-
ftrididiepoffimus ei:q nihil habeat coe nobifcumCDeus mqt Cicero li tail's eft: ut nul
lagratiamulia hoium caritate teneat’:ualcat,Q_uid enim facere propitius homini pot'
quid contemptius did potuit in deumdValeat inqtid eft abeat SC recedat;quando pro
defle nulli pot«Q_uod fi negociu deus nec habeaunec exhibet: cur ergo non delinqua^
mustquotiens hoium confcientiam fallerc lieebmac leges publicas circulcribere;' Vbd
tunq; nobis latendi occafio arrilcrittauferamus alienatuel fine cruore:uel etia ianguine
fi prater leges nihil eft amplius qftcoledum fit* Htec dum lentit Lucretiustreligionem
funditus delettqua fublata:c5fufio ac perturbatio uira lequitf* Q_uod i religio tolli no
poteftsut 8C fapientia retineamusrquacois ufta fit tutior: quomo religio ipfa fine metu
tueri aut cuftodiri pot'Qjaod enim non mctuiCcontemtunquod contemnic utiqj no
colitur .Ita fit ut religio:5C maieftas;8C hononSC metus conftet. Metus aute non eft: ubi
nullus nafcit?.Siueigiturgratiam deo:fiue iram:fiue utrunq; detraxeris: religione tolli
needle efttfine qua uita hoium ftultitia:icclere:immanitate complete Multum enim re
franat holes confcicntiatfi credamus nos in confpdftu dei uiuere: fi non tantu qutegeri
mus uideri deluper:led etia qua: cogitamus aut loqmur:audiri a deo putemus. Atenim
prodeft id credere(ut qdam putaht)non ueritatis gratiatled utilitatetquoniam leges co
fcientiam punire non poftuntmifi aliqs deluper error impediat ad cohibenda peccata,
Falla eft igitfomnis reIigio:SC diuinitasnulla cfbScd a uiris prudentibus uniuerla coiv
fefta funttquoredliusinnocetiufip uiuat"«Magna SC hxca  materia quam ppofuimus
aliena quasftio elhSed quia neceftario incidit:debet quis breuiter attingn

VariasopinionesdemundiopificioSCgubernationeenurnerat. *" Ca.viii*
V m lententiae philofophoip prioris teporis de prouidentia colen iftentrnec ul
c la effet dubitatiotqn mundus a deo SC rdne eftet mftru<ftus:5C ratione gererct.

Primus oium Pythagoras extitit temporibus Socratistq fibi diceret no liquere
ut^ eftet aliqua diuimtastncc nc*Q_u:c dilputatio eius adeo impia: SC cotra ueritate SC
religione iudicata eft:utSCipfum Athenienles expulerint fuis finibus: SC liberos eius in
cocione qbus ha zc  corinebant'’ exufterint* De cuius fententia no eft opus di fputaretqa nf
hil certipnuciauinPoft hxc  Socrates SC auditor eius Plato:8C q de fchola Platonis tanq
riuuli diuerlas inptespfluxerunftoici SC pipatherici in eade fuere lentetia qua priores *
Poftea uero Epicurus deu qdem ee dixitiqa necefte fit efle aliqd in mudo praftas SC exi
miumrSC beaturpuidentia tamen nulIaJtaq; mundu iplum nec rone ullamecarte: nec
fabrica inftrucftu.Sed naturam rc^ qbufdam minutis leminibns SC inlccabilibus coglo
batam.Q__uo qd repugnantius did poftlt non uideo.Et.n«ft eft deus: utiq; puidens eft
utdeusmec alker ei poteftdiuinitas attriBuimifi SC pratcrita tencat:SC prxfentia lciat:SC

DE IRA DEI

futura profpiciat.Cum igitur prouidentiam foftulit:etiam deum negauif efle.Cum au
tern deum efleprofofluseft:S£ prouidetiam fimul efleconceflit. Alters enim finealtero
nec efle prorfus;nec intelligi poteft. Verum hispoftea tpibus quibus iam philofophia
defloruerat:extitit alius qdam Diagoras:qui nullum ee omnino deum diceret: obeaq?
fentetiam nominatus eft Atheos.Item Cyreneus Theodorus ambo quia nihil noui po
terant repenre:oibus iam dictis SC  inuentis maluerunt contra ueritate id negarcn'n quo
priores uniuerfi fincambiguitatcconfenfcrant. Hi font q tot kculisSC  ingeniisaflerra:
atq? defonlam prouidentiam calumati font*Q_uid ergof 1  Vtrum ne iftos minutos SC  in
ermes philofophos rationetan ucro ueritate pradbantium uiro^ rcfellemusran potius
utroq^Scd properandum eftme longius a materia euagetf oratio.

Quod  mundus $ci  prouidentia faeftus fit:& guberned« Ca«x»

Vi uolunt diuina prouidentia fadum efle mundu:aut principiis inter fe  tene*
q re cocuntibus dicunt efle concretumiaut repete natura extitifle. Naturam ue^

ro("ut ait Straton)habcre in fe  uim gignedi 8C  uiuendi: fed earn nec fonfom ha
here ullurmnec figuramtut intelligamus oia quafi iua fpote efle generata nullo artifice %
nec audore«Vtrunq? uanum SC  impoflibiIe,Sed hoc euenit ignorantibus ueritatemtut
quiduis potius excogitenttq id fentiant quod ratio depofcit.Primum minuta ilia femi/
na quoip concurlu totum efle mundu loquund :ubi aut unde fint quseroi' quis tlla uidit
unqfquis ienfitf'qs audiuitf' An folus Leucippus oculos habuitffolus mcntemfQ^uqp
fed:o folus oium csecus SC  excors fuitiqui ea loquered :quse nec azger quifq delirare:nee
dormiens poflet fomniare.^Q^uattuor elementis conftare oia philofophi ueteres diflo
rebant* Ille noluittne alienis ueftigiis uideret infiftere.Sed ipfoip elementorum alia uo
Iuit efle primordiajqua: nec uideri poftint nec tagfinec ulla corporisparte fontiri. Tam
minuta font inqnut nulla fit acies fern' tarn fobtilisiqua focariac diuidf poflint. Vndeil
lis nomcn impofoit atomo^*Sed occurrebat ei q> fi una eflet oibus cademqi naturamo
poflent res efticerediucrias tanta uarietate:qtam uidemus inefle mu ndo. Dixit ergo Ie
uia cf!c;3C afpera:8C totuda:8C hamata.Q^uanto melius foerat taccre q in ulus tarn mu
ferabilesttam inanes habere Iinguam:& qdem ucreor ne non minus deJirare uideadqui
hxc  putet rcfollenda.Refpondeamus tamen uelut aliqua dicenti. Si Icuia font:& roru>
da utiqr non poflunt inuicem fo apprehendereiut aliquod corpus effi'eiannut fiquis mi
lium uelit in unam coagmentatione conftringereileuitudo ipfa granoru in maflam coi
re no finat* Afpera inqn& angulata funt:& hamata:utpoflint coha:rere. Diuidua ergo
SC  iecabilia font.Hamos enim needle eft:& angulos emineretut poflint amputarnita q>
amputari ac diuelli poteft:3£ uideri potent SC  teneri.Haec inqt per inane irreqetis moti
bus uo!itat:& hue atq; illuc forundtficut pulueris minutias uidemus in foie: cum per fe
neftram radios ac lume immiierit.Ex his arbores:fi£ her bx:SC  fruges oriundtex his am
ma!ia:& aqua tSC  ignis:& uniuerfa gignunt :8C  rurfos in eadem rddluund.Ferri hoc po
teftqdiu de rebus paruis agid :ex his etiam mudus completus eft Jmpleuit nume^ per
cepta; infoniaenn nihil ulterius adtici poflettfod inuenit tamen ille qd adderet* Q^uoni
am omne inqt infi'nitummec pot quicq uacarctnecefte eft: ergo innumerabiles efle mu*
d°s*Ouje tanta uis foerat atomo^tut moles tam mextimabiles ex tam minutis eoglo »-
barenturi'Ac primum rcqro:qux fit ifto^r fominum uel ratio:uel origo. Si enim ex lllis
funt oiaripfa igitur unde efle dicemusfqua: natura tantam copiam ad efliciendos innu
merabiles mundos fobminiftrauiV Sed concedam ut impune de mundis delirauerit:
de hocloquamur m quo fumus:K quern uidemus. Ait omnia ex idiuiduis corpufculis

LIBER

fieri.Si hoc ita eetmullarcs un| fui generis (emine indigeretjfi'ne ouis halites tiafcerent'
aat oua line partu.Item cetera uiuentia fine coitu: arbores SC.  qua: gignuntur e terra £■>
pna femina non haberent:qux nos quotidie tracftamus SC  ferim us.Cur ex fr umento fe
aes nafcitunSi rurfus ex fcgcte frumentumf Deniq? fi atomorum c oirio SC  conglobatio
eificeret omnia SC  in aere uniueria concrefeerenttfiquidem per inane atomi uolitat: cur
line terratfine radicibustfine humore:fine (emine non herbatnon arbonnon fruges orv
ri aut generari pofluntf Vnde apparet nihil ex atomis’ficri: quandoqdem res habetp>
priam certamcj naturam (uum fem en:fuam legem ab exordio datam.Deniq? LucretL
us quafi oblitus atomorum quos aflerebatmt redarguereteosrqui dicunt ex nihilo fieri
omniarhis argumentis ufus cftrqux cotra lpfum ualcrent«Sicenim dixit:

Nam fi de nihilo fierent ex omnibus rebus:

Omnegenus nafei pofletmil (emine egerer* Item poftea:

Nil lgitur fieri de nihilo pofle putandum eft
Semine quando opus eft rebus quo quxq? creatac
Aeris in teneras poflint perfcrrier a uras

Q_uis hunc putat habuifle cerebrumtcum hxc diceret: nec uideret fibi efle contrariaf
Nihil enim per atomos fieri exinde apparet: q> (emine cuiufq? rei certum eft: nifi forte
ignis SC  aqux naturam ex atomis efle credemus. Q_uid q? duriflimi rigoris materix fi
id;u uehementiore collidanturrignis excutiturf Nam in ferro aut filice atomi latent ♦
Q uis inclufitfaut cur fua (ponte emicant f Aut quomodo femina ignis in materia frL
gidifli’ma pmanerepotucruntfOmitto filicem ac ferrum.Orbem uitreum plenu aqux
fi tenueris in foleidc lumine quod ab aqua refulget: ignis accendic'’: etiarn m duriflimo
f rigore.Num etiam in aqua ignem efle credendum eftf Atqui de fole.ignis ne xftate q
dem accedi poteft.Si cxrx inhalaueris:uel fi uapor leuis aliquid attigerit: aut cr uftam
marmoristaut laminam paulatim per minutiftimos rores aqua concrefeit. Item de ha^
Iitu terrx aut maris nebula exiftinqux aut difpcrfa humefacit quicquid texerit: aut col
le&a in arduos montes in fiiblime uento rapta:ftipatur m nubem atq? hymbres maxL
mos deiicit.Vbi ergo dicimus liquores natos eef Num in uaporefnum in halitufnum
in uentof Atqui nihil poteft confiftere in eotqnod nec tangitunnec uidetf. Q^uid ergo
de animalibus loquarnn quo^ corporibus nihil fine ratione:fine ordme: fine utilitate:
fine (peciefiguratu uidemusfAdeo ut follertiflima SC  diligentiflima oium partium me
brorumcg delcriptiotcafixm ac fortuna depe!lat.Sed putcmus ardus:8C ofla:& neruos:
8i  fanguinem de atomis pofle concrefeere. Q uid (enfiis:cogitatio:memoria:ingeniu:
quibus coargumetari pofluntf Minutiflimis inqt.Sunt ergo alia maiora. Q uomo igi'
tur infecabil'iaY Deniqj fi ex inuifibilibus fint qux uidentur: cur igitur nemo uidet f
Sed fiue inuifibilia qux font in hole confideret:fiue intadibilia qua: uemunt fubafpe^
dum:ratione itaq? conftare quis non uidetf Q_uomo ergo fine ratione coeutia poflunt
aliquid efficere rationale^ Videmus enim nihil efle in omni mudo:quod non habeat in
fe maximam mirabifemq; rationem.Q ux  quia (upra hominis fenfum SC  ingeniu eft:
cui redms q diuinx prouidenrix tribuenda eft f An fimulacrum hominis SC  ftatuam ra
tio SC  ars fingit:ip(um hominem de fruftis temere concurrentibus fieri putabimus (  Et
quid fimileueritatis in ficlotcum fummum^ excellensartificium nihil aliud nifi um ✓
bram SC  extrema corporis liniamenta poffit imitarif Num potuit humana follcrtia da
re operi (uo aut motum aliquemtaut fenfum;' Omitto fenlum uidcndi:audicndi:odo^
randncxterorumq? membrorum:uel apparenrium: uel latentium mirabiles militates«

q

DE JRA DEI

Q_uis artifex potuit aut cor hominis:aut uoce:aut ipfam fabricate fapietiamf' Q^iiifq
ne ioitur (anus exiftimattquod homo rarione St  confilio facere non poflit rid concurfu
atomorum paflim cohxrentium perfici potuiflei' Vides in qux dcliramenta mdderuc
dum nolunt effecftionem curaqj rerum deo dare 4 Goncedamus tamcn hist ut ex atomis
fiant qux terrena funtmum etiam cxleftiafDeos aiunt incorruptos:xternos:beatos eet
fblifqj dant immunitatem:ne concurfu atomorum concreri efle uideantur. St enim de>
os quoq? ex illis conftituiflettdiflipabiles fierent feminibus aliquado refolutis atcp in na
turam fuam reuertentibus.Ergo fi eft aliquid quod atomi non effecerintrcur non cxto
ra eodem modo intelligamusrSed quxro anteq mundu m primordia ifta generarent t
cur fibi dii habitaculum non xdificauerunt;'Videlicet neatomi coiflent cxlumq? fecif
ftnttadhuc diiper medium inane penderent.Quo igitf confiliotqua ratione de cofufb
aceruo fe atomi congregaueruntmt ex aliis inferius terrx conglobarenttcxlu defup te>
dereturttanta fidc^ uarietatetut nihil unq excogitaripoftit ornatius (  Tanta ergo q ui>
deat St  taliarpot exiftimare nullo eftecfta efleconffliomullapuidettamulla ratione diui-*
natfed ex atomis (ubtilibus exiguifip concreta efle tanta miraculafNonne pdigio fimi
Ie eft aut natum eftc hominem qui hxc dicerettaut extitifle qui crederent: ut Democri *
tum:qui auditor eius fuittuel Epicurum in quern uanitas omnis de Leucippi fonte pro
ftuxitf'At enim(ficut alii dicunt )natura mundus effedus efttqux fenfu St  figura caret*
Hoc uero multo eft abfurdius*Si natura mundu fecittconfilio St  ratione fecerit necefle
eft.Is enim facit aliquidtqui aut uoluntatem faciendi habettaut fcietiam. Si caret fenfu
ac figuratquomo poteft ab ea fieri:quod Si  fenfum habeat St  figuranV Nifi forte qs ar>
bitretur naturam animalium fabricatam tarn fubtilem a non fentiente formari anima/
riq? potuifte:aut iftam cxli fpedem tarn prouidenterad unlitates uiuenrium tempera U
taminefcio quo cafu fine cafurfine conditoretfine artifice fubito extittfle.Siquid inqt eft
Ghryfippus quod efficiat eatqux homo licet ratione fit prxditus: facere non poftit t id
profcdo eft maius:& fortius:& fapientius homine* Homo aut non poteft facere cxle>
ftiatergoillud quod hxc edecenttfuperat hominem artctconfiliotprudentiatpoteftate
Qmis igitur poteft efle nifi deus; v Natura uero quam ueluti matrem efle return  putat s
fi mentem non habetmihrl efticiet unqtnihil molictAVbi enim no eft cogitatio: nec mo
tus eft-ullustncc efttcacia.Si aut confilio utitur ad incipiendu aIiquid:ratione ad difpo.*
nendumtartead eftidendum:uirtutead confumandumrpoteftatcad regendum 8£c5^
tinendumtcur natura potius q deus nomineturf'Aut fi concurfus atomorum uel cares
mcnte natura ca qux uidemus effedt; quxro cur facere cxlum potuerit: 8C urbem aut
domum non potucritr'cur montes marmoris fecerit r colunas St  fimulacra no fecerit^ -
Atqui nopofucrant atomi etiam ad hxcefti'cienda concurrerc: fiquidem nullam pofi ✓
tionem relinquunttquam no expcriant''.Nam de natura qux mentem no habet: no eft
miradumiq? hxc facere oblita fir.Q_ uid ergo eft'' Vticp deus cum inchoaret hoc opus
mudi:quo nihil poteft efle nec difpofitius ad ordincm:nec aptius ad utilitatem: nec or<
natmsadpulchritudinemmccmaiusad molem: qux fieri ab homine no potuerantfe^
citi pfen'nqbus etiam hoiem ipf urn cui particulatim de fua fapientia dedit: St  inftruxit
cum rationeqtum fragilitas terrena capiebatmt ipfe fibi efficerettqux in ufus fuos cent
neceflaria.Si uero in huius mudiQit ita dixerim>epublica nulla prouidentia eft: qux
iregatmullus deus qui adminiftrettnec omnino fcnfus ulfus in hac rcrum natura police
Vnde igitur mens humana tarn follersttam intelligens orta efle crcdcturC' Si.n.corpus
hois ex humo faeftum eftjunde homo nomeaccxpitf Animus ergo qui fapittredor eft

LIBER

corporistcui membra oblequuntur tang regi SC  imperatomqui ncc afpici: ncc compre
hendi potefttno potuitadi hoiem nifi a lapientc natura perucnire, Sed ficut omne cor
pus mens SC  animus gubernam’ta SC  mud urn deus, Nec enim ucnfimilecft: ut minora
SC  humilia regimen babeanmaiora SC  fumma no habeant, Dcmq?.M,Ciccro in thu!cu
Ianis 6Cin cofolationciAnimorum inqt nulla in terns origo inueniri poteft. Nihil eft in
quit in ammis mixtum arq? cocretumraut quod ex terra natum atq? radum dTe uidea ✓
turtnihtlq? humidum quidenuaut flabileraut igneum* His enim naturis nihil left: qcf
uim memori«:metis:cogitarionis habeatrquo SC  prrctcrita tenea tide  futura prouidcatr
SC  compledi poftit pralentiatqua: fola diuina funt.Nec enim inueniutur unq unde ad
hoiem uenire poftinttnifi a deo,Exceptis lgitf duobus tribufue calumniatoribus uanis:
cum coftet diuinaprouidentia mudum regi ficut&fadus eft: nec fit quifq qui Diago^
tx  Thcodoriq; lcntetiam:uel Leucippi inane comentummel Democriti Epicuriq; leui
tatem prafcrreaudcat audoritati ucl illorum feptem piorum:qui luntappellati iapie^
tes:uel Pythagoratuel Socratistuel Platonistc^terorumq? philofopho^: qui efte quiP
dentiam iudicauerut, Falla igitur eft ilia lentetia: qua putat terroris ac metus gratia re,
ligionem a fapienbus inffttutarmquo fe holes imperiti a peccatis abftincret. Q_uod fi
uerum fittergo derifi abandqs lapietibus lumus, Q_uod fi failed! noftri atq; adeo totL
us generis humam caula comentati funr religionetfapientes igitur n5 fuerut: quia in la
piente no cadit medacium.Si fuerint fapietestquas tata fielicitas mcntiedi: ut no modo
indodos:led Platonem quocp ac Socratem faueret:& Pytbagoram:Zenonem: Arifto
telem maxima^ fedarum principes tarn facile deluderet, Eft igitur diuina prouidetia
ut lenlerut hi hoiestquos nominauijcuius ui ac poteftate oia qua; uidemus:8£ fadfca but:
6C  regutur.Nec enim tata rerum magnitudortata dilpofitio: tata in feruadis ordinibus
remporibufqj coftantiaraut olim potuit fine prouido artifice oriruaut m pcrpetuu gu>
bernari fineperitotac fine redoretquod ratio  ipla declarat* Q uicquid eft enim quod
habet ronemyatione fit ortum necefte eft,Ratio aut fentietis lapietifq natura: nihil ali
ud pot die q deus.Mundus aut quonia rationem habct:qua 8C  regit? 8C  conftat: ergo a
deo fadus eft,Q^ uod fi eft coditor redorq? mudi deusrrede igitf ac uere religio confti
tuta eft, Audori enim rerum paretiq? coi honos ueueratioq? debetur#

V trum unius dei an plurium deo^ prouidetia mudus rcgatf SC  cdftet, Ca.xi,

Voniam coftititdeprouidentia: fequitur utdoceamus utrum nc multorum
q die crededa fitian potius unius,Satis('ut o pi nor }oft ed i m us in noftris inftitm

tionibus deos multos efie no pofte:q? diuina uis ac ptas fi diftribuat?in plures
<*. diminuit utiq; SC  mortalis eft.Si uero mortalis non eftmec minui nec diuidipot.Deus
9  igitur unns eftnn quo uis SC  ptas confumata cfhncc minui pot nec auger! ♦ bi  aute lunt

multndum habet finguli poteftatis aligd ac nuministfumma ipfa decrdcit:ncc potcrut
linguli habere totutquod eft coe cum pluribustunicuicp tantu decrmqtu m cxteri pofli
debunt.Nonpoftunt igif in hoc mundo multi die redoresmcc in una dome multi do
minimec in naui una multi gubernatoresrncc in armento aut grege duces multi: nec m
uno regimine multi reges.Sed ne in cado qdem multi foies die potucrunt: ficut ne anL
mx  plures in  uno corporetadeo in unitatc natura uniucrfa conlentiuQ uod fi mundu
Spiritus intusalit:totamq: infufa per ardus
Mens agitat molem:&T magno le cor pore mi Icet:

Apparet teftimonio poetx unum die mudi habitatorem deum, Siqdem eorpus omne
nifi ab unamente incoli rcgiqj no potcft, Omnena igif’ diuinam poteftatem needle eft

q ii

DE IRA DEI

in imo eflercuius tiutu 8 l  imperio rcgantur otnma:SC ideo tantus eft ut ab homine non
pojlit aut uerbis enarraritaut fenfibus xfti man, Vnde lgitur ad homines opinio mub
torum deoip pcrfaafione peruenitfNimiX in omnes qui colunt? ue dibholes fuerunt:&
idem pnmi ac maximi regestfed eos aut ad uucutem qa profuerant hoium generi: dim
nis honoribus aftedos efle poll: morte aut ob beneficia 8i  inuenta t qbus humanam ui
tam excolueranrdmmortalem memoria confecutos qs ignoratf Nec tantu mares: fed
8C  fceminas.Q^uod cum uetuftiflimi Grarrise fcriptores:quos illi theologos nuncupatr
turn et Romani grascos fecuts 8C  imitati doeent; quoippnecipue Eubemerus ac nofter
Enmustqeo^ oium naca!cs:comugia:pgcnies;impena:rcsgeftas:obitus: fimulacra de
moftrant. Et fecutus eos Tullius tertio de natura deo^c libro diftofuitpublicas rehgio/
nestled tame ueram qua ignorabatmec ipfe nec alius qfq potuit inducere. Adeo 5L  ipfe
teftatus eft falfum qdem apparcremeritatem tamenlatere. Vtinaminqt tam facile ue
ra inuenirepoflem:q falfa conuincere.Q_uod qdem non diflimulater ut Acadxmicus
led uere atq^ ex animi fenrentiapdamauiuquia ueritas humanis fenfibus erui non port
quod afiequi ualuit humanapuidetiaad aflecutus efttut falfa detegeict.Q_uicquid.n.
fidum SC  comcntidumtquia nulla rationc lubmxu eibfacile diflolunf. Vnus eftigitur
princeps SC  origo rej^ deustficut Plato in Timxod fenfit SC  docuit; cuius maieftate tan
tam efle dcclarattut nec mente coprehendbnec lingua exprimi poftitJdcm teftat Hcr^
mestqucm Cicero ait in numero deoip apud Aegyptios baben: cum fcilicet quiobuir^
tutem muitarumcp re^ feientiam Trifmcgiftus noiatus:S£ crat non mo Platonetuerum
Pychagora fepteqj illis fapiedbus loge antiqor. Apud Xenophonte Socrates difputas
ait forma del non oportere conqri.Et Plato m legum hbris; Q^uidoio fit deus non efle
qu:crendu:quia nec inueniri pof liftnec enarrari.Pythagoras qucqi unu deum confite^
mr: Teens ineorporaleefle mentem;quaz p omneni rc^i  natura diftufa SC  intenta: uitale
fenfiim cundis aiantibus tribuat. Antifthenes aut in Phyfico unum efle naturalem deu
dixinquisgentes SC  urbes fiios habcantpopulares. Eadem fere 8i  Anftoteles cum fin's
peripatheticis:5i Zeno cum fuis ftoicis.Longum eft enim fingulo^ fententiascxeqtlb
cet diuerfis noibus fintabufuad unam tamen poteftatem quae mundu regcretrcocurre--
runt.Sed tamen fummu deum cum 8C  philo&phi: &poetae; 6c ipfi demqj qui deos av
luiittfiepe fatearitf:de culm tamen SC  honoribus eius nemo unq reqfiuit: nemo diflerm't
ea fcilicet pfuafionetqua femp benefleum incorruptuq! credentcs: nec irafei cum cmqt
nec ullo cuku indigere arbitrabant? tadeo rcligio efle nonpotefbubi metus nullus eft.

Q^ uod religio f hommis non fit. Cap.xii.

Vnc quondam refpondimus impiae quorunda deteftabiliq? prudentias uel po r
n tius amentiatredeamus adppof mm.Diximus rejigione fublatatnec fapientn ,

am teneri poflemec iuflitiatdum diuiriitatis intellebtus quo differimus a barlu
is:  in hoie folo reperiat iuftiriaiqua nifi cupiditates noftras deus q falli non pottcoercu
crinfcclerare impicqj uiuemus. Spcdari ergo ados noftros a dec: non mo ad militate
cois uicre am net: fed etiam ad ueritatemiqa religiohe iuftitiaq^ detrada: uel ad ftultida
pecudum amifla rationis deuoluimunuel ad beftia^ imanitatemdmmo ucro amplius:
fiqdem beftice fui generis aialibus parcunt.Q_uid erit in hoie truculetiust qd immitius
fi dempto metu fupioretuim legu aut fa!icre potucrittaut contenercr'Timor igit dei fo
Jus cft:q cuftodit hoium inter fe fodetatem: per quern uita ipfa fuftinetunmunitun gu
bernatur. His autem timor aufertur: fi fucrit homini perfuafitm cy ira: fit expers deus;
quem moueri SC  indignari non mo cum iuftitia hunt cois udlitatis: fed etiam ratio spfa

LIBER

81  ucritas perluadet,R.urfus nobis ad luperiora redcudum eft:ut quia dccmmus a dco
factum die mundurntdoceamus quare lit cffcdus.

■Q^uod omnia tam bona q mala hominis gratia fada flint* Ga«xiii.

[ conhderet aliqs uniucrfam mundi adminiflratione: intelligct qifedo q ucra
s fit lententia ftoicoi^: qu aiuntnoftra canfa mundum efte conftrudu. Omnia

enim qbus conftatrquaxp generat ex le mundustad utilitatcm hois accomoda--
ta funt.Homo utitf igni ad ufiim calefaciendi:& Iuminis:& coquendoip ciboru: fcrriq?
fabncandi.Vtif fontibus adpotum:& ad lauacraifluminibus ad agros rrigandos: ten*
minandalq? regiones* Vtif terra ad pcipiendam frugum ubcrtatcmicollibus ad confer
uanda umetatmontibus ad ufiim arbo^ atqj lignoi^, Vtitur mari non folu ad comertia
& copias ex Ionginqs regiombus ferendas: ueru etiam ad ubertatem ois generis pilciu *
Q^uod fi his elementis utit: quibus eft pximusmon eft dubium qn & ado: quonia 5t
cadeftium rc^ officia ad fertilitate terra: ex qua uiuimusitempata iunt, Sol irrequietis
curfibus & fpatiis inacquabilibusiorbes annuos conficit: 8C  aut oriens diem q>mit ad la^
borem:aut occidens node fupducit ad reqem:& turn ablcelfu longius ad meridie: turn
acceflu ppiusad feptentrioneihyemis 8t  teftatis uiciftitudines facit: ut 8i  hybernis hu^
moribus ac pruinis in ubertatem terra pinguelcat:& acftiuis caloribus: uel herbidae fru
ges maturitate durentf:uel quae lunt in humidistincoda 8i  feruefada mitefcant. Luna
quoq? nodurm tpris gubernatrix:6£ atmfti ac reoepti luminis uicibus menftrua fpatia
moderatunSC cxcas tenebris horretibus nodes fulgore fua: claritatis illuftrat:ut aeftiua
itinera:&cxpeditiones:& opera fine labore ac moleftia confici poffint, Siquidem
Node Ieues melius ftipulaetnodc arida prata

Tondentur. Aftra etiam cetera uel ortujuel occafu fiio certis ftationibus opportuni
tares tempore lubminiftranttSed &nauigiis quominus errabudo curfu per immelum
uagent? regimen prxbent:cum ea rite gubernator obferuans: ad portu dcftinati littoris
prouehatf, Ventoi^ fpiritu attrahunt' 1  nubesiut lata hymbribus irrigent?: ut uites feeti ✓
bustarbufta pomis exhuberent,Et h^c per orbem uicibus exhibent'':ne defit aliquado
quo uita hoium fuftineaf’.Atenim easterns aiantes eadem terra nutrit: & eiulclem feetu
etiam muta pafcuntf.Num etiam muto^ ca deus laborauitfMimme. uia funt rath

onis expertia ♦ Scd intelligimus 8C  ipla eodem mo ad ufum hois a deo fada partim ad
ueftiumtpartim ad opis auxiliaait cfaR: fit diuina prouidentiam reyi 81  copiaip abunda
tia hoium uitam inftruere atq? ornare uoluifte:ob eamqi cam 8i  acre uolucribus: 8C  ma
re pifcibus:SC terram quadrupedibus impleuiriSed academia contra ftoicos difterem
, tes (blent quserere cur ft deus oia hominu caula fecerinetiam multa contraria: 8C initnu
ca:Sc peftifera nobis reperianf tam in mari q in terra, Q_uod ftoici ucritate non refpf
cientestineptiflfime rcppuleru t, Aiunt enim multa efife in gignentibus 8C  in numero ani
maIium:quoip lateat utilitastled eampceftu tempoip iueniri: ficut iam plura prioribus
fecufis incognita neceflitas &ufus inuenerit.Q^ua: tandem utilitas pot in munbus: in
blattisnn lerpentibus repiritqua: hoimolefta 8C  pniciofa lunt t  An mcdicina in his aliq
latetf Q^ux fieftiinuenietur aliquando nempe aduerlus mala: cum id illi quaeranf cc
omnino malum, Vipcram feruntexuftam m cineremqi dilaplamt mederi eiuldem be
ftia: morfiii,Q_uanto melius fucrat ea prorfus no efle: q remedium contra (e ab ca ipla
defiderarif Breuius igtf ac uerius rclpondere potuerunt in hunc modum.Deus cum for
malfet hominem ueluti fimulacrum fuum:quod erat opificit lutnmum: infpirauit ci la
pientiam loliiut omnia imperio ac ditioni fax  fubiugaret: omnibufeg mundi common

DE IRA DEI

di’s uteretur.Propofuit tamen ci Si  bona & malatquia fapicntiam deditxuiuso'mnis ra
tio in difcernendis mal/s ac bonis pofita eft. Nonpoteftenim quilcj eligere meliorate
fare quid bonum fittnifi feiat fimul reiiccre ac uitate qux  mala lunt.Inuicem enim fibi
alterutrum connexa funt:ut fublato alterutroiutrunq; fit tolii necefle. Propofitis igitur
bonis tnalifiptcum demum opus fuurn peragit fapientia: equidem bonum appetit ad
utifitatemtmalum reiicitad falutem. Ergo ficut bona inumerabilia data lunt qbus frui
poftenfic etiam mala qua: caueret.Nam fi malum nullum fit periculumqj: nihil deniq?
quod lardere hominem poftitttollitur omnis materia iapicntiaemec erit homini necefla
ria.Pofttis enim tantumodo m confpedu bonis: quid opus eft cogitatione: intelledu :
icientia:rationc; y Q__uocuncp porrexerit manumtid nature aptum Si  comodum fit: ut
fiquis uelit apparatiflimam coenam infantibus qui nondum fapiant apponere: utique
id appetent finguli:quo unumquenqi aut impetus: aut fames: aut etiam cafus attraxe ✓
rit: Si  quicquid fumpferinttid illis erit utile ac falubre« Q uid igitur nocebit cos ficu-
ti funt permanere: Si  femper infantes ac nefeios efte rcrum C  Si autem admifccas ueS
amara:uel inutilia:uel etiam ucnenata:decipiuntur utiq? per ignorantiam boni ac mail
nifi accedat his lapientiatper quam habeant malorum reiedione bonorumq; deledu«
Vides ergo magis propter mala opus bonis efte fapientia:quae nifi fuiftet propofita: ra
tionalcanimal non eftemus.Q uod fi hxc ratio ucra efhquam ftoici polucruntidifidb
uitur etiam argumentum illud Epicuri.Deus inquit aut unit tollere mala:3£ non poteft
aut poteft Si  non uulttaut neqi uult neqi potefttaut Si  uuk Si  poteft.Si uult Si  no poteft
imbecillis eft:quod in deum non cadit.Si poteft Si  non uulninuidus quod teque alienu
a dco.Si neq: uult neq:poteft:& inuidus Si  imbed! Ius eftadeoqi ncqj deus .Si 8i  uult SC
pot:quod folum deo couenmunde ergo funt malafAut cur ilia non toHiti'Sdo pleroIqj
philolbpho^ qui proutdetiam defendant: hocargumetoperrurbari fblere: 8i  l’nuitos
pene adignut deum nihil curare fateantunquod maxime qmerit Epicurus. Sed nos ra
tione perfpedatformidolofum hoc argumentum facile diftoluimus.Deus enim poteft
quicquid uelit: 5^ imbecilliras ucl inuidia in deo nulla eft. Poteft igitur mala tollere: fed
non uulttnec ideo tamen inuitus.Iccirco enim no tollit: qa Si  fapientiam (ficut docuf)
funul tribuit:& plus boni ac lucunditatis in fapientia q in mail’s molcftix. Sapientia eti
am facitutdeum cognofcamus:&T per earn cognitionem immortalitatem aflequamur
quod eft fummum bonm.Itaq? nifi prius malum agnouerimustnec bonum poterimus
agnofccrc.Sed hoc non uidit Epicurus nec alius quifcpfi tollantur mala: fi pariter fapie
tiammec ulla in homine uirtutis remanere ueftigia: cuius ratio fuftinenda Si  fuperada
malorum acerbitate confiftit. Ira propter exfguum compendium fublatorum malor€ „
maximo:5£ uero:8£ proprio nobis bono careamus. Coftat igitur omnia propter homiV- „
ncm propofita tarn malaq etiam bona.

Cur deus fecerit hominem. Ca.xiiii

Equitur ut oftendam cur fecerit hominem ipfum deus.Sicut mundum ppter
s hominem machinatus efbita ipfum propter fe tanq diuini templi antiftitem :

fpedatorem operum rerumq; cadeftium.Solus eft enim:qui fentiens capaxq?
ranonis intelligere poftit dcum:qui opera eius admirarnumute poteftatemq; pfpicere
Iccirco enim confilio:mente:prudentia inftrudus eft. Ideo folus prater cameras amnia
tes redus corpore ac ftatu fadus eft:ut ad contemplationem parentis fui cxcitatus efte
uideatur.Ideo fermonem folus accaplfttac linguam cogitationis interpretem: ut enar^
re maieftatem domim fui poftit, Poftremo iccirco ei cuda fubieda funtmt fadoriatqi

LIBER

artificideo eet ipfe fubicdus. Si ergo dcus hominem fuum uoluit efte cultorcma'dcoqj
illi tantum honoris attribuicutrcrum omnium dominaretunutiq: iuftiftimum eft:dtv
um uideliceteum qui tanta prazftiteritramare hominetqui fitnobifcum diuini mris (o'
detate coniundus.Nec enim fas eft cultorem del a dei cultore uiolan. Vnde intelligit?
religioms ac iuftitias caufa efte hominem figuratumteuius rci teftis eft.M.Tulhus in Iri
bris de legibus ita dicensrSed omnium qua: in doclo^ hominum difputatione ucrfam
tunnihil eft: profedo prajftabilius:q plane intelligi nos ad iuftitiam efte natos* Q_ uod f
h  eft: ueriftimurmdeus ergo unit omnes homines efte iuftos: id eft: dcum SC  hotnine ca» I
' ros habereideum fcificet honorare tanq patrem:homine diligere uelut fratrem. In his f
emm duobus tota iuftitia cofiftit.Q_ui ergo aut deu non agnofeinaut hoi nocctamufte '
8C  contra natoram fuam uiuit:& hoc mdirrumpitinftitutum legemqj diuinam*

Vnde ad hominem peccata perueniant. Ca .xy«

Ic fortafte quadrat aliquistunde ad hoiem peccata peruenerunt: aut quae praui
^ h tas diuini inftituti rcgula ad peiora detorferit: ut cum fit ad iuftitiam genitus 5

opera tamen efticiat miufta. Iam fupius explanaui ftmul deum ; ppofuifte bo^
num ac malutSC bonum qdem diligeretpugnas odiftc, Sed ideo malu prxmififterut SC
•bonum emicaret: quod alteipfine altero(ficut fiepe docui)intelIigimus coftare no pofi
feJDenkp ipfutn mundu ex duobus dementis repugnantibus SC  inuicem copulatis efte
concretuagneo SC  humidomec potuifle lucem fiernnifi SC  tenebrx fuiftent: quia ncc fu>
perum poteft efte fine inferotnee oriens fine occidetetnec calidum fine frigidotnec mob
le fine duro.Sic SC  nos ex duobus asque repugnantibus copadi fumus:amma SC  corpo^
re:quorum alte^ ado aferibitunquia tenue eft SC  intradabiletalte^ terras quia copre^
henfibile eft. Alters foiidum SC  sternum eft:alte^ fragile atq? mortale.Ergo alteri bonu
adhterettalteri malum. Afteri Juxtuitatiuftitia.Alteri tenebrx:mors:iniuftitia. Hinc exv
mit  in hoibus naturae lux  deprauatiomt eftet necefte conftitui legetqua poflent & uitia
^phibernSc uirtutis ofticia impari.Cum igitf fint in rebus humanis bona SC  mala: quo^e
* rationem declarauimecefte eft ad utranqj partem mouen deum:& ad gratia cum iufta
fieri uidct:& ad iram cum cernit iniufta. Sed occurrit nobis Epicurus ac dicit: Si eft in
deo laetitiae affedus ad gratia:& odii ad iramaiecefte eft heat SC  timorem:& 1 ibidinem:

SC  cupiditatem exterofep  aftedusq funt imbccillitatis humanae. N o eft necefte uttime^
at qui irafeitf :aut mcereat q gaudet.denicp iracundi minus timidi funt;8£ natura laeti mi
nus mcerent. Qjiid opus eft de humanis affedibus dicere: qbus fragilitas noftra fuc*
cumbit^Confideremus diuina neceftitatem.Nolo enim naturam dicere: qa deus nunq
?  * credit natus.Timoris affedus habet in hoic materiaan deo non het ♦ Homoqa multis
f  •. _ 9  " cafibus periculifcp fubicdus eftnnetuit ne qua uis maior exiftatiquae illu uerberetifpo^

- lietdaccretiafftigatanterimat. Deusaute in quem nec egeftas:nec iniuriamec dolonnec

mors cadintimerc nullo pado pot:quia nihil eft qd'ei uim poffit inferre. Item libidinis
ratio in hoie manifefta ett.Nam q fragilis SC  mortalis eft effedus: necefte fuit alteru fe^
xum diuerfumq* coftitui t cuius pmixtione loboles effici poftet: ad continenda generis
ppetuitatem.Haec aut libido in deo locum no habet:qa SC  fragilitas:& itcritus ab eo alb
enus eftmec ulla eft apud eum foeminatcuius poftit copulationc gaudere:nec fucceftio^
ne indigenqui femper futurus eft.Eadcm de inuidia SC  cupiditatc did poftuntrqua: ccr
tis manifeftiicp decaufis in hominem caduntan deum nullo modo.At uero SC  gratiatSC
ira:8i miferatio habentin deo materiamtredeqj illis utitur fumma ilia SC  fingulans po
teftas ad rerum conferuationem* ...

q liii

a ) lujha

0\ wt-t*"

DE IRA DEI

Q u£ materia fit in die miferationistgratia: uel ira:. vauxvi.

Vxnt  qfpiam qua: (it ifta materia* Primu accidentibus mails afflidi holes ad
q deum plerunq? c6fugiunt:mitigat:obfecrant:credeiites eu pofie ab his lniurns

r> pul ia re. Habet igi f caufam miferaditnec enim tam imitis eft hoiumq; conte
ptonut auxiliu laborantibus deneget. Item plurimiqbus pfuafum eft deo placere lufti
tiamieumqj q fit dominus ac parens oium ueneranf cum precibus aftiduis ac frequetft
busuotis dona SC  facriftcia ofterunttnomen eius laudibus profequunt riuftisacbonis
opibus demercri cum laborantcs.brgo eflppter quod dcus SC  pofiit SC  debeat gratifies
ri*Nam (i nihil eft tam coueniens deo:q beneficentiamihil aut tam alienuiq ut fitingra
tusmeccfle eft ut offlciis optmioR- fandeqj uiuentiu proeftet aiiqd ac uicem reddat: ne
ftibeat ingrati cuipatqua: eft- etiam hoi enminofa* Contra aute funt ahi facinorofi SC  ne
faru: q libi dinibus oia poliuattaedibus uexent:fraudet:rapiant:peierent: nec cofangui
neis rice paremibus pcantdeges SC  ipfiim etia deum negligant.Habet igifira in deo ma
teriam.Non cft.n.fas eu cum talia fieri uideattno mouen SC  infurgere ad ultione icele
ratorum:8£ peftiferos nocetefq? delerc:ut bonis oibus confulat. Adeo 8C  in ip fa ira ineft:
gratificatio. Inanja ergo SC  fa!fa reperiunfargumenta uel eoru:q cum irafei deum uo-. -
lunngrauficari uo!ut:qa ne hoc qdem fieri fine ira pottuel coy.  qui nullu animi motum
die in deo putant.Et qa funt aliq affedus qui n5 cadunt in deum:ut libidottimor: aua -
ritia:mceror:inuidia:omniprfus aftedu eum uacare dixerunt. His cnim uacat: qa ra¬
ti or> aftedus fun t.Eos aut q funt uirtun's.i.ira in malostcaritas in bonostmiferatio m af
flidosiquonia diutna ptate funt digna:q>prios:5£ iuftostSf. uercs het.Q_ute qifedo ni-
fi habeanhumana uira turbabifratqj ad tanta confufione deueniet ftatus re^tucconte-
pds fupatifq; legibustfola regnet audacia t  ut nemo deniq; tutus ce poftjfmifi q uiribus
pneualear. Ita q fi coi latrocinio terra ois depopulabif*N uc uero quonia SC  mail poena
8C  bpni grauatA affiidi opera fpant:& uirtutibus Iocus:8£ fcelera rariora funt.At.n.ple.-
runq; SC  fcelerati fieliciores funt: SC  bonimiferiorestSCiufti ab iniuftis impune uexatur.
Confiderabimus poftcacurifta fiant. Interim ac ira cxplicemus: an fit aliqua m deo :
utrum nihil curctomninomecmoueaturad ea qux impiegeruntur.

Q uod deus adminiftrat mundum;& regit hominum aclus* Etpcrconfequens ira-
feitur* Ca.xvii*

Eus inqt Epicurus nihil curatmullamigfhabetptatem. Curare.mnecefTeeft
cum:q h It  poteftare:uel fi habet SC  non utif:qua: tanta eft ca: ut ei non dicam
nofhp genus:fed etia mundus ipfe fit utilisf Ideo inqt incorruptus e ac beatiis:
qa femp quietus.Cui ergo admmiftratio tantaip re^e ceflmfi hate a deo negliganf: qua: „
uidemus rone fumma gubernarifAut qetus efte quo potefttq uiuit SC  fentitf Nam qes
aut fomnl res eft aut mortistfed nec fomnus habet qetem* Nam cu fbporati fumusreor
pus qdem quiefeinanimusaute irreqetus agitat n'magines fibi quas cernat -.effingit:  ut
naturale fuum motu cxerccat uarictateuifo^tauocatq^ fe falfis dum rnebra faturentur
ac uigore capiant de qete.Q^uies igit fempiterna folius mortis eft .Si aute mors deum
noattingitrdeusigitf nunq quietus eft. Dei uero adio qua: pot efietnifimundi admi-
niftratiofSi uero mundi cura gerincu rat igif hoium uitam deus:ac fingulo^ adus ani
maduertitteofq; fapientes ac bonos efte dcfidcmt.lfta’c eft uoluntas deitbac dtuina lex:
quam qui fequ if :q obferuat:deo earns eft. Neccfle eft igif ut ira moueaf aduerfus eu: •
q bancasterna diuinaq? legem aut uio!auerit:aut fpreuerit.Si nocetalicui deus Ma bo
nus non eft*Non ex/guo fallunf errore:q cenfuram fme humana: fine drninam acerbi


4

LIBER.

ccsg fcelerccouictos poena capitisafliciimt.Q^uod fi SC  lexiuftacft:qux SC nocenti tri
bait qd'meret tSC index integer ac bonus dicit :cum malefadla uindicat«Bono^*n.la!u
tem cuftodittq rnalos punit:crgo Si  deus cu malts obeft:noces non eft* [pie eft ante no-
censtqautinocend nocetraut noceti pcittur pluribus noccat. Libet quxrece ab his q de
urn faciuntimobiletmSiqs beatremtdomudarnilfamderuiq; ciuscontenentes patten-
riam dornini oia eius iualerinnipfi bonis eius fruantfnpfos familia eias honoret.Domi-
nus aut contenad tab oibus derideat :reltnquatur:ut^ ne (apiens efle poflmq cotumeli-
as non uindicettfmlcp rebus eos perfrui patiattin quos habeat ptatemf' Q^ux tanta in
quoq potpatientia repiritfi tame patienn'a noianda cfESt no ftupor qdam lnfenfibilisi'
Sed facile eil ferre contcmptu.Q^utd fi fiant ilia qux a Cicerone dicuturfEtcnim qua;
ro fiqs paterfamilias liben's fuis a (eruo interfedltstuxore occilarincefa domoifappliciu
de feruotiunq fumpferitrut^ is clemens ac milericors: an inhumanus& crudeliffimus
efle uideat ; v Q_uod fi eiufmoi facinoribus ignofccre: crudelitatis eftpotius q pietatis;
non eft ergo uirtutisin deo ad ea qux iniufte fiut non comoucri.Nam mudus tanq dci
domus eft:SC hcics tanq ferunqbus fi Iudibrio fit nome ciusrqualis aut qta patientia eft
ut honoribus fuis cedattpraua SC  insqua fieri uideat SC  no indignetftqd'proprium SC  na
turale eft eheui peccata n5 placeant .Iraki ergo ronis efttauferunt licentixtqcf utieg iu-
fte fapienterqj fit.Sed ftoici no uiderunt ee chfcrimtn recti SC  praubefle iram iufta SC in
luftamtSC qa medela rei non inueniebat :uoluerunt earn penitus excidere«Peripatheti-
ci uero non excidenda fed tempandam efle dixerut:qbus in fexto libro inftitutionu fa¬
ns refpondimus.Nelcifle aut philofophos qua: ratio cet irxtapparct ex definitiontbus
eojRttquas Seneca enumerauit in librisrquos de ira copoluit: Ira eft inqt cupiditas uici -
icendx iniurix«A!n(uc a it Poflidonius^cupidi tas pumendi eius: a quo te insque putes
Ixfum*Q_uida ita definierut Jra eft incitatio animi ad noccndu ei:q aut nocuiuaut no
cere uoluit*Ariftotelis definttio non multum anoftra abeft. Ait enim iram efle cupidi
tatem doloris repcndendi.Hxc eft ira dequa fuperius diximus: qux ct/am mutisineft
In homine uero cohibenda eft:ne ad aliquid maximum profiliat per furorem ♦ Hxc in
deo effe non poteft: qnia illxfibilis efthn homine autem quia frags'Iis eftjtinuenitur* In-
urit enitn Ixfio do!orem:& dolor facit ultionis cupiditaterruVhi eft ergo ilia ira aduer-
fus delinquentestqux utiqj non eft cupiditas ultionis: quia non prxeedit iniuria. Non
dico de histqui aduerlus leges peccanttquibus etfi iudex fine crimine irafei poteft* Fin-
gamus tameneum ledato ammo efle dcbereicum lubiicit poenxnocetem: quia legum
fit miniftermon animi aut poteftatis fux.Sic enim uolunt q iram conantfcuellcrc* Sed
de his potiiTimum dicotqui funtnoftrx poteftatss:ut ierui:liberi:coniuges SC  difqpulit
quos cum delinquere uidemusn'ncitamur ad coerccndurmNccefte eft enim bono ac iu
fto difplicere qux praua lunt:& cui malum dsfplicen mouctur cum id fieri uidet* Ergo
furgimus ad uindidamtnon quia Ixfi fumusrled ut difeiplina feruetunmorescorrigan
turdicetia comprimatur«Hxc eft ira iuftatqux fieut in homine neceftaria eft ad praui-
tatis corre<ftionem:fic ntiq: in deo a quo ad hominem peruemt cxemplum.Nam ficuti
nos poteftati noftrx fubicdios coercere debemus: ita etiam peccata uniuerforum deus
coercere debet t  quod ut faciat: irafcatur necefle eft: quia naturale eft bono ad alterius
peccatum moueri SC  iricitaritcrgo defimre debuerunt* Ira eft motus animi ad cccrcen-
da peccata infurgentis* Nam dcfiniiio Ciceronis Jra eft libido ulcifccndi: non multum

i


DE IRA DEI'

k  fupcrioribus diftat.Iram autcm quam poftumus uel furorcm: uel iracundia nomina
re;ha:c non in hole qdcm debet eftcrqua: tota uitiofa cft.Ira ucro qua: ad corredione ui
jio^ ptinet:nec hoi aditni debetmec deo pot:qa SC  utdis e rebus humanistic neceflam •
Qjuod fine ira pcccata non corriguntur. Ca.xviii.

Vid opus eft inqunt iratcum fine hoc aftedu pcccata corrigi poftintfAtq nul
q Ius efttqui peccatorem pofiit uidere tranqlle.Poftit fortafte q legibuspralidet

quia faciiius non Tub oculis eius admittidmoueri aduerfus cum qui potinno/
cens inucniri.Cumq: detedum {acinus in luce uenerittiam no fua fed Iegu fencetia uti>
tunpot concedi ut fine ira faciatthabet enim quod (equat .Nos certe cum domi peccat
a noftris fine id cernimustfiue fentimustindignari necefie eft. Ipfe enipeccati alpedus
indignus eft.Nam q non mouet omninorauqpbat delida quod eft turpius SC  miufti /
ustaut molcftiacaftigandi fugittquam fedatus animus SC  qeta mensafpernaif acrenu/
innifi ftimulaucrit. Q_ui autcommoucf tarn intepeftiua leuitate uel &pius q necefie
eft: uel etiam femp ignofcita's plane C illofp uitam pdittquorii audaciam nutrit ad facj/
nora maiora:8C fibi ipfi atternam moleftia^ materiam fubminiftrat. Vitiofa eft ergo in
peccatis ira: fua: cohibitio.Eauda£ Archyta Tarentinus: qui cum in agro corrupta efle
omnia coperiftenuillici fui culpam redarguestMife^ te inqttquem iam uerbenbus ne
caflemtnifi iratus eftem. Vnicum hoc exemplu temperance putantifed audoritate du-
di non uidcntqinspta SC  locutus fuerit:C fecerit.Nam^ficutaitPiattOnemo prudens
puninquia pcccatum cft:fcd ne peccetf. Apparet q malum uir fapiensppofuerit exenv
plum. Si enim fenfermt ferui dominu fkuire cum non irafeif fuum:tum pacari cu ira--
feitunnon peccabunt utiq? leuitcrme uerberent .Sed qtum potuerintgrauiffimetut fto
machum eius incitent atq? impunc difcedanr.Ego uero laudaretfi cum fuifletiratustde
diftetira: face fpatiurut refidente p intcrualium rpjsanimi timore: ha beret modu cafftV
gatio.Non ergo r ppter ira: magmtudine donanda erat poena: fed diftereda; ne autpec^
canti maiore mfto dolorem inurerenautcaftiganti farorc.Nunc ucro qua: tande cequi
tastaut qua: (apientia efttutaliqs obexiguu dolorem puniat :atob maximu non puma
turfQ^uod fi natura re^ caufafq: didiciftet: nunq tarn importuna continentiam profi
teretunutnunq feruusiratu fibi faiftc dominu gratuIetf.Nam ficut corpus humanum
■ deus muftis SC  uanis fenfibus ad ufam uitce neceftariis inftruxmfic SC  aio uarios attnbu
it affedus: qui bus uitae ratio conftaret: ut Iibidinem producenda: gratia fobolis dedit:
fic iram cohibcndoip caufa delidoip. Verum hi qui nefeiunt fines bonorum ac maloru
ficut libicline utuntur ad corruptelas SC  ad uoluptates: fic iram SC  aftedu ad nocendu:
dum his quos odio habettirafeuntur etiam paribus:aut etiam faperbioribus. Hinc quo .
tidie ad maxima facinora profilitunhinc trageedia: fkpe nafcuntur.Eflet igitur Iaudan
dus Archytas:fi cum alicui ciui SC  pari facicnti fibi iniuriam fuiftet iratustrepreftiflet fe
tamentC patientia faroris impetum mitigafict. Hcec fui cohibitio gloriofa efttqua co*
pefcituraliquodimminensmagnUmmaliim.Seruorum autcm filiorumq: peccata no
coercere peccatum eft.Euadentenim ad maius malum pcrimpunitatem:hicnoncohi
benda ira:fed etiam fi iacet:excitanda eft. Q_ uqd autem de homine dicimus: id etiam
de deotqui hominem fimilem fui fecit. Omitto de figura dci faperca'ntelligere: ptouiV
deretprarftare.Ex omnibus autem animalibus homo folus hoc habet. Ergo ad dei fimi
litudinem fadus eft.Sed ideo procedit in uitium: qa de terrena ftagilitatepermixtus:
non pot id quod a deo fumpfmincorruptum purumq: feruare: nifi abeodem deo iufti
fix  pnxeeptis imbuat.

Q^nod homo ex corpore uimtSC  ex amma u irtutes habeat. Et cp  cum uclit deus ho,
mines bonos:corum uitiss irafotur* Ca«xix*

Ed quoniam copacftusCut diximus> duobustanimo SC corpore: in akerounv
s tutestin altero uitia continen6& inapugnant inuicem* Anisni enim bona qua:

funt in continendis libidinibus: conrraria (lint corpori: SC corporis bona quae
’ funt in omni genere uoluptatumdnimica (unt aio. Sed fi uirtus animi repngnauerit uo
luptatibus eafqp c6prefierit:erit uere deo fimilis. Vnde apparct aiatn hominis qua: uuv
tutem diuina capinnon ee morta!e*Sed difcrimen illud eftiqef cum uirtus heat amari✓
tudinem:SC fit ilfecehra uoluptatis:uincunt: plurimi SC  abftrahund ad fuauitate.Hiue«
' ro qa (e corpori rebuff terrenis addixeruntipremunf in tcrrasntnec afleq poflunt diui
ni nois granamtquia fe uitioPz lab: bus inqnauerunn Q_ui aut deum fecutneiq^ paretes
corporis dcfideria contep(erint:.X uirtute preferentes uoluptatibusdnnocentiam iuftiV

•* /* * . f. _ _ I „ .k, /-t a I J  MM 4 I I/'dI' 1 >4 M 4 /*V4 *•( -i 1 I E ^ ____

m legem (uarmabiici uirtutetappeti uoluptatem (  Q__uod fi eft mundi adminiftrator:
ficut efle debet:n5 utiqi conteni t id:quod eft in omni mudo uel maximu.Si eftqmid us:
ut oportet deustconfuht utiq; generi humano:quo fit uita noftra SC copiofionSC  melior;
SC  tutior,Si eft pater ac deus uniuerfo^tcerte SC  uirtutibus hoium deledat? : SC  uitiis co,
mouetunergo SC  iuftos diligit:8C impios edit* Odio inqt opus no eftdeme! enim ftatuit
bonis pr^miu:8C malts pcenam>Q_uod fi aliqs iuftc innocenterqi uiuat:8£ idem nec co
lattnec curet omninotut Ariftoteles caeteriqfphilofbphorum: cedet ne huic impunef
Q uod cum legi dei obtempauerittipfum tamcn (preuit:& aliquid propter quod deus
poftit irafentanq fiducia  integriratis aduerfus eum rebellantfiSi huic pot irafei propter
fuperb/amteur non magis peccatori q legem cumipfb parrtcr latore contempicrit (Im
dexpeccatis uemam dare non potrquia eft legis iuz  ip(c difeeptator SC iudex: quam cu
poncrcnnon ademit fibi omnem poteftatemtfed habet ignofeendi licentiam.

Q_uod malo^ felicitas if as dei non cotradicat.Et cp  fit deus potetiifimus. Ca«xx.

I pot tgitf itafcixm  ergo inqet aliqs SC  q peccat fepe faeltces funt:& q pie uiuut
s fiepe miferifQ uia fugitiui 8C abdicati  libere uiuut:& q fub dilciplina pris aut

domini (uhttftridrius Si  frugalius«Virtus.n*per mala &,pbatur;& conftanub
dap uoluptatetnec tamen t\k  qui peccatdperare debetperpetuam impunitatem: quia
nulla eft perpetua fielici tas:

Sed (cilicet ultima (emper

Expedlanda dies homini efttdiciq^ beatus

Ante obitum ncmoifiipremaq^ funcra debet*

Vt ait poeta no infanus.Exitus eft qurarguit faslicitatem: SC  nemo iudicium poteft nec
uiuus effugeretnec mortuus. Habet enim poteftatem SC  uiuos praecipitare de futnmo:
SC  mortuos asternis aflficere cruciatibus.Immo inquit fi irateif deus: ftatim debuit uim
dicare:&pio merito queq: punire«Atensm fi id faceretmemo fupeden Nulluseft enim
qui nihil peccettSC multa (unt quae ad peccandu irntent*Aetas:uiolentia:cgeftas: occa^
Motpr^miu.Adeo fiibiecftaeft pcccatofragilirascamisquaiduti (umustutnifi huicne^
ceffirati deus parceretrnimium fbrtafte pauci uiuerent: propter hanc cau(am pa tieciflj-
mus eft:& iram fuam cotinet* Nam quia perfedra eft in eo uirtustnecefle eft patienria
queq: eius efteofcd:a:qua: SC  ipfa u:rtus eft«Q ua multi ex peccatoribus iufti pofteri
us effedli funt:ex mail's boni:& ex iprobis conrinetes* Q_ua multi i prima a:tate turpes

DE IRA DEI

& omnium radicio damnathpoftmodum tamen laudabiles extitcrunttquod utkp non
fierenli omnc peccatum poena lequereturXegcs publics: manifeftos reos clamnac:fed
plurimi funt quorum peccata occultantunplurimi q dclatorem comprimunt ac pred
bus aut prxmiotplunmi qui iudida eludunt per grariam uel potcnriam.Q_uod fi cos
onmes q humanapccnam cffugiunnccnfura diuina danarctreflet homo aut rarus: aut
nullus in terra.Deniq; uel una ilia caufa delendi generis humani iufta efte potuiftet: q-
boies contemptodeo uiuo: terrcnis ftagilibufqj figmentis honorem diuinu tanqcxle/
ftsbus defcrunt adorantes opa humanis digitis laborata. Cumq; illos dcus artifex ore
fublimi ftatu redo figuratosrad contemplatione cxli 88 notitia dci excitauerittcuruare
lead terram malucrut pccudum mo.Humilis enim:88 curuus:88 pronus cft:q abalpe^
du cadi deiqi patris auerlus:terram quam calcare dcbueratd.de terra fida 58 formata
ucneratur.ln tanta igitur impictatc hominum tantilq? peccatis id aOequiturpaticntia
dehut le lpfi homines damnatis uitx prion's crroribus corrigant.Deniq? 88 bom' funt i  u
fticy multt:88 abicdis terrcnis cultibustmaieftatem dci fingularis cognofcunt.Scd cum
maxima 88 utiliflima fit dei patientiattamen quis icro noxios punitmec patitur longius
procederetcum cos inemendabilesdle peruiderit.

Si deus iralcituncur homincm irafci prohibuitf Ca.xxh

Vpereft una 88 extrema quxftio.Nam dixcrit forraflc qfpiam adeo non iraici
s dcum:ut 88 prxceptis hoiem iraici uetet. Poflem diccre q ira hois refrxnanda
fuerittqa imufte farpe lrafcitunSc prxlcnte habet motum: qa temporalis eft.
Iraq; nc fiercnt ea:qux faciut p iram:S8 humiles:88 mediocrcs:S8 magni reges tepari de
bait furor eius:88 coprimi nc mentis impos aliquod inexpiabife facinus admitteret.De
us aut 88 no ad prxfens irafciE: 88 qa xternus eftpfedxq? uirtutistnunq n iii tnetito im*
fdtu r.Scd tamen no lta res le habet.Nam ficio ^phiberet iraleftiple quodamodo repre
henfor opifi'eii fui fuiftettqa in principio iram iccon hols inddifietr fiqdem credit' cau^
(am huius comotionis in humorefeilis cotincri. Non igit: in  totum q»hibet irafci:qa is
aftedus ncccflario datus eft.Scd^phibet in irapmancrc.Ira cnim mortalium debet efie
mortalistnam fi maneattconfirmant? mimicitix ad pmdem fempiternam. Deinde rur
fus cum iraici qdemtled tamen nopcccareprxcepk: noutiqj eucllitiram radicitus: led
tempauittut in omni caftigatioe modu ac iuftitiam tcneremus.Q^ui ergo iraici nos hi.'
bctnplc utiq? irafciftqui placari celerius prxeepitteft utiq iple pIacabilis.Ea enim prx
ccpitrqux lunt iufta:88 rebus uti!iacoibus.Sed qa dixeram no efte iram dei temporale:
ficut hois q prxlentanea comotione ferucfcitmcc facile regere fe pot propter fragihtate
itelligere debenwstqa fit xternus deushra quoqi cuts in xternu manere:led rurlum qa
uirtute fit maxima prxditustin ptatc hre iram fuarnec ab ea regi: fed ipfum illam que>
admodum uelit moderarhqd'utiq; no repugnat lupiori.Nam fipjrfusimortalis faiffet:
ha eius non cet latiftationi aut gratis poft delidu locus: cum iple holes ante foil's occa^
Turn rccociliari iubeanSed ira diuina in xternu manct aduerlus eos: q peccant in xter-
num Jtaqj deus n5 thuretnon hoftiamo preciofis muneribus: qux oia funt corruptible
haded mo^ cmendatione piacat:88 q peccare definittiram dei mpatale facit. Iccirco.n.
non ad prxlcns noxium quenq; punitmt habeat homo refipilcendi fui lalutem.
Epilogus 88 indudio audoritatu Sibyl lx Erythrxx ad ira deiqjbanda. Ca.xxii.

Aechabui quxdeira dei dicere Donate cariflime:utfciresqueadmodum re^
h felIcreseos:qdeufacmntimmobi1em.R.eftatutmoreCiceron!sutamurepiIo
go ad poradum: ficut file in thulculanis de morte difterens fecit Jta nos in hoc

'fri



/J

LIBER.

ope teflimonia diuinatqbus credi poflit adhibere debemust ut il!of^ pcrfuafione rcuin
camustq fine ira ded efle credentesrdiiloluunt ornnem rcligionem: fine quafut oftendi
mus)aut imanitate bx! ussraut ftukitia pecudibusadaequamurjn fola.n.religione.i.sn
dei fiunmi notions fapientia eft.Propheta: umuerfi diuino fpiritu repleti: nihil aiiud q
de gratia dei erga iuftos:& de ira eius aduerfus ipios loquunt?: quoru tcftimoma nobis
qdem fans flint. Verum his quonia non credutifti q (apientiacapillis& habitu iactat:
rationc quoq? SC  argumentis fuerat a nobis refellendnSic enirn praepoftcre agitf: ut hu
mana diuinis trihuant auclontateicumpotius humanis diuina debuermt. ^_ua:nuc
fane bmittatnusine nihil apud iftos agamus:& in infinitu materia pccdat.Ea igitf quar>
ramus tcftimonia:qbus illi poffint aut credemaut certe no repugnare.Sibyllas plurimi
$C  maximi audiores tradideruntigrcecoru Ariftarchus SC  Apollodorus Erythneus :no»
ftrorum Varro Si  Fenefteila* Hi oes praccipuam dC  nobilepmer cieteras Erythrxam
faiiTc  comemorant. Apollodorus quidem ut de ciui ac popular! (ua gloriaretA Feneftel
la uero etiam Iegatos Erythras a fcnatu die miilos referuut huius Sibylla: carmina Ro
mam deportarendiSd ea confides Curio 8i  Qdtauius in capitolio quod tunc erat curan
te.Q ♦Catulio refhtutum:ponenda curarcnt. Apud hanc de fummoSC conditore reip
deo huiufmodi uerfus reperiuntur.

©dpTofi ktio-thS"  cticsH id? disspd ndi6v
TOl? OCKdKOl? CCKCCKOH TtpdcpspCiH <SoAu JUBloHd JULICTOOH

to(?  2-SKdKOi? ocA.ix6ic3ex6Aoh roci 01 /n.dH EyEipoH d.incorruptibilis SC  coditor attcr
nus:in aere habitansxbonis bonum praferens multo maiorem mercedem: iniuftis aut
SC  mail’s iram Si  furorem exciransJRurfus alio loco enumerans quibus maxime facino
ribas incitetur deusthxc  intulit:

^)gvyg2L£Aa:Tp6id?dvdjutdure£idIdKTi AecTpEva
XLOirJ.  ldcrTEipvAdmcrd.KdidppENb? dKpi ton suhhM
lA-JOCHy SKECXH ^sdiA-COH Tpgcj)£ JUh 2 .£ <pON£U^

Kai ydp dodNodro? ksxoAq?etcc d?KsMdjuocpTH.i.fuge feeleratas religiones: SC  uiuo
deo ieriti:ab adulterio te abftine SC  mafculi pmixtione prauarppriam gencratione crea
Si  ne occidas*His.n«deus imof tabs irafiif:q hac agutJndignatfergo aduerfus pctor^s*
Audoritaribus afiarum Sibyllarum iram dei probat. Ca»xxinV

Erum quia piuresfut oftcndOSibyllte a dodtiffimis audtoribus fuifle tradun
u tunumus teftimoniu fan's non fit ad confirmanda ficut intendimus ueritatem,

* Cumga; qdem uoiuminatqbus romanor^ fata cofcriptafuntu'n arcanis habe-

tur.Ctetera^itamen fere oium Iibelliiquo minus in ulu iunttoibus non uetantf« Ex quid
bus alia denunrias uniuerfis getibus iram dei ob fmpietatem hoiumjhoc mo exoria eft
r'pxdusHH? dpynj jusy dAHO-em jkoctuoh  card©#
scrxdToHei? di6Ha ©edu juuNHjudTodpgpm

TrdfrrrpdipHTS’Jcrdcrd Kdra'-rroA m crRoporrdicrwId efe.Vcnient irx magnte fup mu/
dumtdei pronunciationes enarrans omnibus hominibus in urbibus prophetans. Alia
quoq^ per indignationem dei aduerfus iniuftos cataycllrnum priore feculo fadlum ee
dixit-.ut malitia generis humani extinguercf ♦ 60 julhh  icrdHTo? feoupocN ioio G£Ad

Kai dHTpOTtoicriHdsacri yHpKocAu^EedAdcro-d duTaicri ttoAfe?!  KdTdKAucrjuLO
jo  pocygHTO?.Id efbEx quo irafeente cadcfti deo ipfas ciuitates cum hominibus cudfas
SC  terram mare cooperuit dilum'o rupto. Simili mode deflagrationem poftea futuram
uadcinaa cfttqua rurfiis impietas hominum deleaf 1 : Kdct ttotIthh  opynn oeoH ouketi

DE IRA DEI

trp'duHoNTOc ocAA^m^ptodHTd koc'i  g^oAvbtfTCc ylHHdcvdHflp^Trov juaordv orrejuL-
BspHcrjuidu -rrepeoul. V nde apud Nafonem de Ioue ita dicitur:

HUe quoq; in fads reminifcituraffbre tern pus:

Q^uo maretquo teIIus:corrupracp regia cadi
Ardeat: Si mundi moles operofa laborer,

Q uod tunc fiatnccefie efheum honor & cultus dei fumms apud homines interierit.
Eadem tamen placari cum pcenitencia fadtoip Si fui emedatione conftans haec addidit
ofAAsdTrduHJUgTdeEcree J$pdTOi 2.HJUH2LETfpb9 opyHV ttocMtoiv  cty ay htegeon jueV
y dp. Omnes ergo holes trafferte uosmeqi ad ira ducite deum magnu Jtem paulo poft
ouKoAgcrEnsoc'ucrsiA-S ttocA ih xoAohettocv  ocTra'NT^r £ucr£|5££iN nip  leimo £H i  cpps9
jKoccrKHcrfiTE;Neq 3  perdettira: autem parcet: cum omnes pietatem ex mente perci pi
tis.Deinde alia Sibylla cadeftium terrenorum genitorem diligi oportere denunciat: ne
ad perdcndoshoiesmdignatioeiusinfurgatJUiHZSOTEeujuLoeEi? ego? dcpeiTO? s $cxzso*
Aecth  zsd.Kyg j4o 9 ocuOpcb^coHfbtocrov koci  cpuAoHdNdi'AfiSV A-giorTgpygiHyspSTHpoc
egon crofpdHEOHTd.Ne forte iratus incorruptibilis deus omne genus hoium perdatruiV
tam tribueus improbam.Gportet enim genitorem deum amari: qui plenus eft Si fap u
cns.Ex his apparet uanas efle rationes philofopho^tqui deum putant fine ira: Si inter
cameras laudes etus id ponunttquod eft cotra iplam maicftaterruRegnum hoc imperil
umq? terrenum nifi metus cuftodiatdoluitur.Aufcr iram regi: non modo nemo ei pare
binled etiam de faftigio praecipitabitf :immo uero cuilibet humili eripe hunc efFcdtum
Q^uiis cum non fpoliabiti'quis non deridebitf'quis non afficiet iniuriaflta neemdume
tatnec (edemmec uiclum poterit haberetaliis quicquid habuerit diripientibus: neditm
puremus cadeftis imperii maieftatem fine ira 8C  metu pofie confifterc»ApoHo Milefius
de Iu dicorum religione cofultustrefponfb hoc indidit : hSL^eoh  JSdccr iAftd Kd'i y£KHH>
THpctTT poTTccH tohov  TpEJuferocl ydid mi  dupoc’Ho? eccAcc'STd TdpTOfpgoi tejuu

xd j  xdi A.di juohe 9 cfeocpptTTouSV Id eft, Rcgem autem Si genitorem ante oia: quem
terra contremilcittcadumquSi mare:3i latebra: tartarcae:8i darmones abhorrefeunt. Si
tamen lenis eft:q philofbphi uolunt: quomodo ad nntum eiusnon modo daemones Si
miniftri tandem poreftatistfed etiam c^lum:8i terra: Si rerum natura omnis contremi
fcit.Si enim nullus alteri ieruit nifi coadlustomne igitur imperium metu conftat ♦ Me/
tus autem per iram.Nam fi non moueatur quisaduerfus parere nolentemmcccogi po
terit ad obfequium, Gonlulat unufquifqt affeeftus fuostiam intelliget neminem pofie fi
nc ira Si caftigatione impeno fubiugari.Vbi uero ita no fuerit: im periu quoq: no erit«
Deus aut habet imperiumtergo Si iram qua conftatimperiumthabcat nccefie eft,
Concludit deum amandum:ueredum:honorificandu:5i metuendum, Ca.xxiiii*
Vaproptcr nemo uaniloquentia philofophorum indudbus: ad cotemptum ie
q dei erudiattquod eft maximum nefas. Debcmus hunc.omnes Si amaretq? pa<

ter eft:Si uereri cj, dominustSi honorificare q, beneficus: Si metuere pg  feuerus
utraqt perfona ineo ucnercbilis.Quis falua pictate no diligat animas fuse parentemd
Aut quis trnpune contcmnat cumtq rerum dominator heat in omnes ueram Si a:tcrna
potcftatemC'Si patrem confiderestortu nobis ad lucem quafruimur:{ubminiftrat:per
ilium uiuimus:per ilium in hofpitium huius mundi intrauimus,Si dcu cogitestille nos
innumcrabilibus copus alitnlle fuftentat: in huius domo habitamus: huius familia fu✓
must Si fi minus obfeques q decebatmunufq; q officiola domini Si paretis immortalia
meritapofccbant:tamen plurimum profidt ad ueniam confequendam: fi cultum eius

i LIBER.

notionemq? teheamusfti abieiftis humilibus terrenilcp tarn rebus q bonistcadcftia SC  di
uina (empiterna meditemur.Q^ uod ut facere poOimustdeus nobis iequedus eft: deus
adoradustquoniam in eo eft materia reyitdc  ratio uirtutum:S£ fons honors. Q_pid eni
deo aut potentia maius eft:aut rationc perfedliustaur claritate lucuientiusi'; Q_ui quo/
tiiam nos ad fapientia genuitrad iuftitiam pcrcauit: no eft fas hoiem relidto deo fenfus
: acuitse datorejterrenis fragilibufq; famularnaut quasredis temporahbus bonis inhere
tern ab innocetia SC  pietate diftedere.Non faciunt beatu uitiofe ac morti ferae uolupta*
testnon opulentia libidinum incitatrixmo tnanis ambitiomo caduci honores:qbus ilia*
queatus aius humanus 8C  corport mancipatustaeterna morte damnat" : fed fola militia:
cuius laegitfma SC  digna mcrces eft imortalitasiquam ftatuit a principio deus (andb's SC
incorruptis metibustqua: (e a uitiis SC  ab omni labe terrena integras inuiolatafqjcoier»
uannHuius praemii caeleftis ac (empiterni pticipes efle no pofiunttq fraudibustrapinis
circulcriptionibus cofcientiam foam polluerut: quiq? miuriis hoium nefariis comiilis:
ineluibiles fibi maculas muflerut.Proinde uniuerlos oportettqui fapietes: q hoies me/
; nto did uolunttfragilia cotemnere:terrena calcarc:humilia defpicere: ut poiiint cu deo
beatiflima neceffitudine copuIari.Auferatf impietasidifcordiaerdiftenfionefcj! turbulen
; tas ac peftiferae fopiantfjquibus humane fbcietates SC  publici foederis dtuina, coiundlio
irrumpi£:dinmit?:difIipatur*Q^uantum poftumus boni ac benefici eile meditemur*
Siquid nobis opumtfiquid fuppetit copia^jno uoluptati unius: fed multoru faiuti in>
partiatur. V ofuptas enim tam mortalis eft q corpusxui exhibet mtnifteriu Juftitia ue/
io SC  beneficetia tam imortales q mens SC  aiatquae bonis operibus (lmilitudinem dei a£
fequitur.Sit npbis deus non in templistfed in corde noftro coniccratus. Deftrudlibiiia
fun toia quae manu fiunnmudemus hoc templum quod no fumotno puluere:Ied mahs
cogitationibus iordidat:quod no cxreis  ardetibus:fed claritate ac luce fapietiae illume
naturJn quo fi femper deum crediderimus efte prarfentem: eius diuinitatis potetiaita
uiuemustut SC  ppitium femper habcamus;& unq uereamur iratum.

Lacftantii Firmiam de opificio dei uel formations hommis liber ad Demetrianum au *
ditoremfuum*

Procemium in quo narrat cur hoc opus defumpferit* Cap.pnmu*

Vam minime fim qetus etiam fummis neceftitatibus cx hoc libeb
lo poteris exiftimarejquem ad te rudibus pene uerbis prout inge/
nii medidiocritas tuiitrDemetriane perferipfi: ut SC  quoridianum
q ftudiu meum noffes:8£ no deeftem tibi preceptor etiam nunc: fed

honeftiorts rei melioriitp docftrinee.Nam fi te in Iitteris nihil aliud
q lingua inftruentibus auditore fatis ftrenuum praebuiftirqto ma/

' gis in his ueris SC ad uitam ptinetibus docilior ec dcbebistapcPque

tiucpflrcor nulla neceftstate uel rei:uel tpis ipediruquominus ahqd excudatquo philo*
fophi nrae feClx qua tuemuninftru&iorcs dodtiorelcp in pofte^ fianttquis nunc male
auftancaftigeturq? uulgo:q>aliterqfeptetibuseouenit:uiuat:& uitia fubobtentu nois
cxlet:qbt s aut mederi oportuittaut eaprlus effugeremt beatu arq; incorruptu fapien^
nx nome uita ipfa cu prarcepds ccgrnentepra:ftaret.Ego tame ut nofiplos fimul SC cx
teros inftr uauiullu Iaborem recufo,Neq^»n + pofium obliuifcimci turn prsfemm cum

DE OPIFJGO DEI

maximeopus fit meminiftetficnc tu quidem tui ut Ipcro 8C  opto.Nam licet tcpublics
rci ncceftitas a ueris SC  iuftis opcribus auertatttamcn fieri nopotcft quin fubinde m cx
Ium afpiciat mens fibi confcia r cdu  Ego qdem lector oia tibi qua: pro bonis habcntur:
prolperc fluerc: fed ita fi nihil de ftatu mentis immutenr. Vereor cnim nepaularim cd*
fuetudo & iucudiras earum rcrum(ficut fieri  folcOin animu tuum rcpat.Ideoq: te mo/
neome cblcdla menta ifla terra pro magnis aut ueris bonis habere te credas: qua font
non tantum fallacia quia dubiatucrum ctiam infidiola qa dulcia.Nam SC  ille colludra*
tor 8C  aduerfarius noft er Icis q aftutus:& ide ipfe uiolcntusrftcuti nunc uidemus Js hac
omnia qua illicerc poOunt:pro laqucis habet:& quidem tarn fubtilibusrutoculos men
tiseftugiantmepoftinthominispuifioneuitari. Summaergoprudentiaeftpcdeden*
tim incedereiquoniam utrobiq: (alius inlidet:& oftcnfacula pedsbuslatcntcr opponit.
Iraq? res tuas proprias in quibus nunc agis:luadeo ut pro tua uirtute aut cotcmnas ii  po
tcstaut non magnopere mireris.Memento SC  ueri parentis tui:& in qua ciuitate nomen
dederis:& cuius ordinis Fueristintelligis profedto quid loquar. Necenim te (upbia ar-
guoicuius in te ne fiifpicio quidem ulTa cfftled ea qua dico:ad mentem referenda funt:
non ad corpustcuius omnis ratio ideo comparata eft: ut ammo tanq domino leruiat SC
regatur nutu eius.Vas eft enim quodamodo fidliletquo animus id eft homo ipfe uerus
continctur:8£ quidem no a Prometheo fidlum (ut poeta loquuntur) led a fummo illo
rerum edditore ac artifice deotcuius diuinam prouidentiam perfedliftimamq: uirtute:
nec lenlii comprehcnderernec uerbo enari are poftibilc eft, Tentabo tamen quonia cor
pen's SC  animi facia mentio eftiutriufq? rationem qtum pulillitas intelligetia mea per
uidctiexplicarc. uodofticium hacdecaulamaximefuicipicndumputo:q-,M*Tul

bus uir inherin’ fingularis in quarto de republi.libro cum id faccre tentaftet: materiam
latepatentem anguftis finibus terminauinleuiter fumma quaqj decerpens ♦ Ac ne ulk
efiet cxculatiotcur eum locum no fuerit execatustiplc teftatus eft nec uolutatem fibi dc
fuifternec curatn.In libro enim de legibusprimorcum hoc idem lummatim ftringeret:
ficamHunc locum fatis(utmihi uidet^in hislibris quoslegiftistexpreftitScipio, Po^
ftea.tame in libro de natura deorum fccudo:hoc idem latius exeq conatus.Sed quonia
nccibi quidem laris expreftinaggredar hoc munus:8t lumammihiaudadlcr explicit*
dum:quod homo dilerrifii'mus pene cmifit intaclum, Forfitan rcprchedas:q? in rebus-,
obfeuris coner aliquid dilputaracum uidcas tanta temerirate holes extitifle: qui uulgo
philolophinominaturtut ea qua: abftrula prorlus atq; abdita deusefte uoluittlcrutare
tur ac naturam rerum cxleftium terrenarumq: coquirercntt quae a nobis loge remote:
neq: oculis cotredlarimcq: tangi manuincq: percipi fenfibus poftunt.Et tamen de illa^ -
oium rationc fic difputanrtut ea quae aOeruntiprobata SC  cognita uideri uelint. uid

eft tadem cur nobis inuidiolum quifq putetifi rationem corporis noftri inlpicere SC  co*
templari uelimusfQ^ ua: plane oblcura no eft: qa ex iplis membroru officiis SC  ulibus
parrium fingularum qra ui prouidentk quifq: fadlus fitantelligerenobis licet.
v  Q^ua: dcus homini:& qua: ceteris animalibns dedit. Ca.ii.

Edit enim homini artifex ille nofter ac parens deus lenfum atq; ratione: ut ex
d co appareret nos efte generatos:qa ipfe intelligetia: ipfe Cenfus ac ratio eft.Cae*

ten's animantibus quoniam rationalem iftam uitam nonattribuitrqueadmo*
dum tamen uita carum turiorcftenantepramidit.Omncscnim luisex fepellibus texit
quo facilius pofient uim pruinai^ ac firigora luftinere,Singulis aut generibus ad ^ppuj/
landos impetus externos fua^pria munimenta coftituiuut aut naturalibus taelis repu*

LIBER

gnent fbrtioribustaut quae (unt imberiJIiora (ubtrahant e periVulispernicitate fugien ^
di: aut quae fimul 5 i  uiribus:& edentate indigent:aftu fe protegantraut latibulis (cpiar.
Itaq^ alia eorum uel plunks Ieuibus in iublime (u (pen fa (untiuel (uffulta ungulistuel in
ftrufta cornibustqbufHam in ore arma (unt dences:aut in pedibusadunci ungues: nub
liq^ munimentum ad tutelam Pui deeft.Si qua uero in prxdam maioribus cedunt:ne ta
men ftirps eorum funditus interiretraut in ea (unt relegata rcgione: ubi maiora efie no
poflunttaut accaeperant uberem generandi fcecunditatemt Si  beftiis quae (anguinealu
tunuidus (uppctcret cx ilh's:3i illatam tamen cladem ad conferuationem generis mub
titudo ip (a fuperaret«Hominem autem ratione coccfta Si uirtute (entiendi atqj eloque
di data eorum qua: caeteris animalibus attributa (untdccit expertem: quia fapietia red
derepoterattquae illinaturae conditio denegadet:ftatuit nudum 8i  inermemrquia Si  in
gcn(opoteratarmari:& ratione ueftiri.Ea ueroipfa quae mutis data:& homini denega
ta (untrq mirabifiter homini ad pulchritudinem faciant:exprimi nopotcft.Nam fi ho
mini ferinos detestaut cornua:aut unguesraut ungulas:aut caudam:aut uarii colon's pi
los addididettqs turpe animal effet futurum ficut mutafi nuda Si  inermia fingerentf C
Q_uibus fi detrahas uel naturalem (ui corporis ueftemel ca quibus ex fe  armantur nec
fpeciofa potcrunt die nec tuta:ut mirabiliter fi utilitatem cogstesuftrudba: fi fpcciem or
nata uideantf.Adeo miro modo confcntit utilitas cum decore.Hommcm uero quonia
aetemum animal atep immortale fingebanno forinfccus ut caetcra: fed interim armauk
nec munimentum eius m corporetfed in animo pofuit: quomam (upcruacuum fuit cu
illi quod erat maximum tribuiflettcorporalibus cum tegcre munimentis: cumprx(er/
timpulchritudinem humani corporis impedirenu

Go nrra Epicureos di(putat:qui opera naturae damnabann 8C  prarcipue q, homo cx*
tensanimantibusimbecillioronatun Cap.ii'i.

Nde ego philofophorum qui Epicurum (equuntur: ametiam (oleo mirari: q
u naturae opera reprchenduntjutoflendantnullaprouidentiainftrudum efie
ac regi mundum: fed originem rerum infecabilibus ac (blidis corporibusadi^
gnanttquorum fortuitis concurfionibus uniuerla nafeutur Si  nata (unt. Praeterea qux
ad (plum mudum uitio dant: in quo ridicule infaniuntn'd (umo: quod ad rem de qua
nuncagimusrpertinet, Q^ueruntur hominem nimis imbeciflum Si  fragilem nafci: q
caetera animalia nafeuiiturjquae ut funt edita ex utero:protinus in pedes (uos erigi:Si  ge
fttre difcurfibustftatimqj acri tolerando idonea die: q m lucem naturalibus indumeds
munita procederint hominem contra nudum Si  inermem tanqexnaufragio in hums
, uita: miferias proiici Si  expellhqui neq; mouere fe  loco ubi effu (us efttpodttmeC alimen
turn ladtis apeteretnec iniuriam temporis ferre. Itaq? naturam no matrem efie humani
generistfed nouercam:quae cum mutis tarn liberaliser gefteritthominem uero fic effude
rit:ut inops Si  infirmus:& omni auxilio indigenstnihil aliudpodit q fragilitatis fuae co^
ditionem ploratu ac fletibus nominari:(cilicet cui tantum in uita reflet tranfire maloiji
Q_uae cum dicunt:uehementer fapere credunt: propterca q> unu (qui fip incofideratae
fuaecoditioniingratuseft.Egouero lllosnunq magis defipere contendo: qcum hoc lo/
quuntur.Gonfiderans enim conditioncm rerum mtelligo nihil fieri alner debuide r ut
non dicam potuidetquia deus potefi: omnia: fed necede eft q> ilia prouidentidima rna/
ieftas id efteceriuquod erat melius Si  reeftius. Libet igitur interrogare iftos diUinorum
operum rcprehenfbrcsrquid in hominc deedenqa imbccillior na(citur:credant. Num
iedreo minus educentur homines num miaus ad (ummum robur aetatis prouehantur

r

DE OPJFJCIO DEI

num imbed! litas aut incrementum impediat aut falutemtquonia qua: defunt ratio do
penditf At hominis inquiunt educatio maximis laboribus conftat: pccudum fcilicet co
ditio melior q> ha: omncs cum fcetum ediderinunon nifi paftus fui cura gerunttex quo
effidtur ut uberibus lua Iponce diftentis alimentum lacfb's fcetibus miniftretur:5£ id co
gente natura fine lollidtudine appetant.Q^uid aues quarum ratio diuerfa eft;'' Nonne
maximos fuicipfunt educandolaboresait intcrdum aliquid humane intelligentia: ha^
bere uideanturf'Nidos enim aut luto xdificant:aut uirgultis SC  frondibus conftruunt:
SC  ciborum expertes incubant ouis: SC  quoniam foetus de luis corporibus alere non da
turn efticibos conuehunt:S£ totos dies in huiufinodi difcurfionc conlumunt.Nodhbus
uero defendunt: fouent:protegunt« Q uid amplius facere homines poftunt: nifi hoc
folum fortafTeicjj n5 expcilunt adultos: fed pcrpecua neceflitudine ac uinculo caritatis
adiundos habentf Q_uid q> auium foetus multo fragilior eft q hominisf Q_uia non
materno corpore ipfum animal edunt$ fed quod matcrni corporis fbetu SCc alore tepe
factum animal efticiat: quod tamen cum fpiritu fuerit animatum. Id uero implumer
ac tencrum non modo uolandi:fed ambulandi quoq? u(u caret*'Nu ergo ineptiftimust
fiquis putet male cum uoKicnbus egifle naturamf primum q> bis nalcuntur: deinde q»
tarn mfirmxtut fint qnaffitis per laborem cibis a parcnribus nutricndx. Sed illi forties
ra eligunttimbecilliora prxtcreunt« Q^uxro igitur ab his qui coditionem pecudu liras
prxfcrunttquid eligant fi deus his deferat optionem: utrum malint humanam fapientl
am cum imbccillitatetan pecudum firmitatem atm illoR: natura* Scilicet non tarn pe-
cudes lunt: ut no malint uel fragiliorem multo q nunc efttdummodo humanam:q ilia
rationabilem firmitatem, Sed uidelicet prudentes uiri neqj hominis rationem uolunt
cum fragilitatemcq^ mutoip firmitatem fine ratione* Q uod nihil eft tarn repugnans:
tarn contrarium:q q> unumquodcp animal aut ratio inftruat necefte eft: aut codido  na^
turx*Si naturalibus munimentisinftruatur:fuperuacuaratio eft* Q_uidenim excogiV
tabittquid faciertaut qd molieturf Aut in quo lume illud ingenii oftendct: cum ea quas
poffunt efic ronistultro natura cocedatfSi aut ratione fit prxditu: qd opus erit fopimt>
tis corponstcum fcmel cocena ratio natura: munus poliit implerc X  Q uxqdem tantu
ualet ad ornandu tuenduq; hoiemai t nihil potuerit maius ac melius a deo  dari* Denicp
cum SC  corporis no magni ho: SC  exigua^ uiriu:8C  uaiitudinis fit infirmxttame quonia
id qcfeft maius accxpit:8C inftrudtior eft extern animalibus 8C  ornatior*N am cu fragi
lis imbecillufip nafcatuntamen SC  a mutis omnibus tutus eft: SC  ea omnia qua: firmiora
nafcuntunetiam fi uim caeli fortiter patiuntur:ab homine tamen tuta efte non poftunt*
Ita fit ut plus hommi conferat ratiotq natura mutis: quoniam in lllis hec magnitudo ui
riitmrneq; firmitas corporis efficere poteft:quominus aut opprimantur a nobis*aut no
ftrx fubieda fint poteftati, Poteft ne igitur aliquis cum uideat etiam bouestuaccas cu
immaniftimis corporibus leruire homini:qucri de opifice reo: q? modicas uires: q? par<
uum corpus accxpitmec beneficia in le diuina mcrito xftimat:qd'eft ingrati: aut(ut
uerius loquamuQinlannPlato ut hos credo igratos refelleretmaturx gratias egit:q> ho
mo natus eOet*Qjjanto melius SC  lenfit conditionem hominis efte meliorem:q ifti qui
le pecudesnatos efie maluerutf'Q uos li deus in ca forte couerterit animaliatquo^ for
tem prxferunt fuxtiarn profeefto cupiant remigrare: magnifq; clamoribus condm’one
priftinam fiagitent:quia non eft tanti robur ac firmitas corporis: ut officio lingua: care
as:aut auium per acrem libera dilcurfatiotut mambas indigeas. Plus enim manus prae
ftantiq iemtas ufu% penarumtplus lingua q totius corporis fordtudo.Q^ux igifame

I

LIBER

da eft ea pf xfertetqax  fi data fint:accipcre derredesf'

■- Contra Epicureos Coquercntes homines rnorbis SC  imaturae morn (iibiedcs, Giiii
Idem querutur hominem m or bis 3C i  m mature morti eeilibicclum Jndigna^
tor uidelicet no decs fe efte natos.Mimmc inquiut: fed ex hoc oftendimus ho/
minem nulla prouidetia efte fadum:quod ali ter fieri debuit.Q^uod fioftem
dero idipfum magna radoneprouifum ee:ut rnorbis uexaripofte t:& uita fua in medio
airbus fui fpatio rumpcrcCCum enim deus aial quod fecerat: fua fpote ad morte trails
re cognouiftet:ut mortem ipfamqux eft diffolutio nature caperc poftit:deditet fragili
tatetn qua: morti aditum ad diftoluedum inucniret.Nam fi eius roboris fccrenutad eu
morbus SC  aegritudoadirenopofictme mors quidem poflenquonia mors (equcla mor^-
borum eft Jmmatura uero mors quomodo abeftet ab eo:cui eftet coftituta natura, Ne>
pe nullum hoiem mori uoluntjnifi cum cetefimum gratis compleuerit annutmQ_m>
modo illis in tanta repugnatia rerum ratio poterit conftarcf'Vt enim ante annos centu
mori quifip no poftinaliquid illi roboris quod fit immortale tribuedum eft, Q uo con
ceftomc cefte eft conditionem mortis excludi. Id aute ipfiim cuiufmodi poteft efte:qd'
hominem contra morbos SC  idus extrancos:(olidum atep mexpugnabilem faciat (  Cu
enim conftet ex oflibus SC  ncruis:& ui(ceribus:& (anguinetquid horum poteft efte tarn
firmumjut fragilitatem repellat ac mortem^ Vt igitur homo indiftolubilis fit ante illcP
tempusrquod illi putant oportuifle conftitui: ex qua ei materia corpus attribuanti'Fra
gilia hint omnia quae uideri ac tangi poftunt.Supereft ut aliquid ex cado petanttquoni
am in terra nihil cfttquod non fit infirmunuCum ergo fic homo formandus eftet a deo
ut mortalis eftet aliquandoires ipfa exigebat: ut terreno SC  fragili corpore fingeretur ♦
Necefte eft igitur ut mortem recipiat quandolibettquomam corporalis eft, Corpus,n#
quodfibet folubile arqj mortale eft, Stultiftimi ergo qui de morte immatura querunt:
quoniam naturae conditio locu illi facit.Ita confequens erit: ut rnorbis qnoq; lubiedus
fit,Neqi enim patiturnatura:utabeftepoftitinfirmitasabeocorpore:quod aliquando

• ibluendum eft,Sed putemus fieri pofte quemadmodum uolunttut homo non ea codfi
tione naicaturtqua morbo mortiue (ubiedus fit: nifi perado aetatis (ux  (patio: ad ultfi
mam procefterit (enedutem.Non igitur uident fi ira fitconftitutum:quid (cquatf. Ho
mini utiqj certo tempore mori nullo modo pofte, Sed fi prohiberi ab altero uidu pot:
mori poterit Res igitur exiginut homini qui ante certum diem mori non poteft: ciboie
alimentis quia (ubtrahi poftunttopus non fit,Si opus cibo non erit: 1am non homo ilTe
fed deus fietErgo(ut(uperius dixOqui de fragilitate hominis queruntur: id potiftimu

* queruntur: quod non immortalcs fempiterni fint nati. Nemo nifi (enex mori debet.
Atqui mortalis non poteft cum immortalitate coiungi* Si enim mortalis eft in fenedm

• tc:immortalis efte in adolefientia non poteft,Nec eft ab co conditio mortis aliena: qui
quandoq? moriturus eftmcc ulla immortalitas efttcui fit terminus conftitutusdta fit ut
SC  immortalitas exclufa inperpetuum:& ad tempos rccaepta mortalitasthominem con
ftituat in ea conditione:ut lit in qualibet aetate mortalis. Q uadrat igitur neceftitas urn
dtqjmec debuifle aliter fierimec fas fuifte,Sed ifti rationem fequentium non uidenuqa
femel errauerunt in ipfa fumma,Exclufa enim de rebus humanis diuina prouidename
ceftario fequebatunut omnia fua (ponte fint nata.Hincinuencrunt illas minutorum (c
minum plagas SC  concurfiones fortuitas: quia rcrum origincm non uidebant. In quas
fe anguftias cum coieciftcnttiam cogebat cos neceftitas exiftimare animas cum corpo^
ribus na{ci:& item cum corporibus extingui, Aftumpfcrant enim nihil fieri mente du

r ii


DE OPJFICIO DEI

uimtquod ipfum non airier probarc poterantrq fi oftendercnt eftc aliquaan quibus ub
deretnr prouidentiae ratio elaudicarc.Reprchcnderunt igitur ea: in quibus uel maxi ✓
me diuinitatem fuam prouidentia mirabiliter expreflit: ut ilia quae rettulnde mcribus
gc  immaturamortexum debuennt cogitare his aflumptis quae neceflario fequerentur.
iSeqmintur autem ilia quae dtxi:fi morbum non rccipcretrneq; tedismeq ueflibus in /•
digerer.Q uid em'm uetos:aut hymbrestaut frigora metuerct: quorum uis in eo eft:ut
morbosafferantflccirco enim accaepit fapientiam: utaduerfusnoccntia fragilitate fu*
am muniar.Scquirurnecefleeft:utquoniam retinedaerationiscaufa morboscapit:etb
am mortem femper accipiat:quia is ad quern mors non uenittfi rmus fit necefle eft. Im
firmiras autem babet in fie mortiscoditionem.Firmitas uero ubi fuerit: nec fenedus \o'
cum poteft haberetnec mors quae (equitur fenedutem.Prxterea fi mors ccrtae conftitu
ta cflet aetatiifierct homo infblentiflimus : SC  humanitate omni careret. Nam fere iura
cmniahumanitatisjquibus inter nos cohaeremusrex metu SC  confcicntia fragilitatis ori
untur.Deniq; imbecilliora SC  timidiora quaeq? ammalia congregantunu t quoniam ui
ribas tucri fe ncqueunt:mu!titudine tueantur.Fortiora uero folitudines appetuntrqmv
niam rabore uiribufq: confidunt, Nos quoq? fi codem modo haberettad propulfanda
pericula fupperens robunnec uHius altenus auxilio indigerenqua: focictas eftettquaeue
rariotqute humanitas f  Aut quid cflet detcrius homine:quid efreraems: quid immaniy
usfSed quoniam lmbecilfis efhnec per fe poteft fine homsne uiuere: fbcietatem appe*
tittut uita communis 8C  ornatior fianSt tutior. Vide igitur omnem hominis ratione in
co maxime ftarc:q nudus Fragilifqj nafeitunq morbis afticid: q? immatura morte mul
tatnr.Q uaefi hominidetrahantunrationem quoq;ac fapientiam detrahi neceflceft.
Sed nimisdiu de rebus apertis difputo:cum fit fiquidum nihil fine prouidentia nec f b
dum cfle unqinec fieri potu ifle, De cuius operibus uniuerfisfifi nunc fibeat' difputare
per ordinem infinita materia cft.Sed ego de uno corpore hominis tantum inftitui dice
re:ut in eo diuinae prouidentia: poteftatem quanta fucrit:oftendam:his duntaxatin rc^
bustqua: funr comprehenfibdes SC  aperrr.Nam ilia qua: funt animaemec fiibiici oculis
nec comprchcndi qucunt.Nunc de ipfo uafe hr minis loquimunquod uidemus.

De differentia creationis aialium brutoiv SC  hois fecundum corpus. Cap.v.

N principle cum deus ftnpcret animalia: noluitea in rotunds tn forma: fpccie
i conolobarc atq: colligere:ut SC  moucri ad ambula ndum: SC  fleeftere fc in qua*
liber partem facilepoflemded ex ipfa corporis fummaproduxit caputJtemp
duxit membra quaedam lonpiustqua: uocantur pedes: ut alternis motibus fo*
lo fixa produccrcnt animabquo mens tulifletiaur quo petendi cibi necefifitas prouocaf -
feuEx ipfb autem u a faro corporis quatruor fecit extantia: bina poftcrius: quae flint in
in omnibus pcdes.Itcm bina capiti SC  cello proximatqua: uarios animatibus ufus pra>
bent.In pecudibus funt poftcriores pedes ac fimiles feris.In homine autem manus:quas
non adambulandumrfedad faciendum temperadum font nata.Eft SC  tertium genus:
in quo priora ilia neat pedestneq manus funr: fed a lx in quibus penna per ordinem fifi
xx  uolandi exhibent ufiim Jta una fidio diuerfas fpecies& ufus het. Atq: uripfam cor
poris craflitudmemfirmircrcomprehenderettmaioribus&breuibus ofTibuscolligatis
quafi carinam compegitrquam nos dicimus fpinam. Eamq: nofiilrex uno perpetuoq
ofle jformateme gradiendi fleeftendiq: fe facultatem animal non haberet. Ex eius parte
quafi media cofl as:id eft tranfuerla SC  plana ofla porrexit in diuerfum: quibus clemen
ter curu atfs:& in fe uelut in circulum p°nc condudistinterna uifccra contegatur: ut ea

LIBER.

qu& mollia SC  minus ualida fieri opus erat:i Ilius lolida: cratis amplcxu poflcnt efte mu
nita.In iiimma uero coftrudioms eiusiquam fimilem nauis caring diximustcaput cob
Iocauitnn quo eflet regnum totius animantis. Darumq? illi hoc nomcn eft; ut quidem
Varro ad Ciceronem (orbing? hinc capiant initium (enfus ac nerui.Ea uero quse dixi/
mus de corpore uel ambulanahuel facienduuel uofadi caufa efte produdameq^ nimi/
urn Iongis propter celerem mobilitatemmeq? minium breuibus propter firmitate: fed
& paucis:3C magnis oflibus conftare uoluit. Aut bina funtjut in hommetaut quaterna:
ut in quadrupede:qua: tamen no fecit folidame m gradiendo pigritia 8L  grauitas retard
daret:fed cauata SC  ad uigorem corporis coferuandum medullis intrinfecus plenateaq?
rurfus non ^qual/ter porreda fmiumCed  fummas eorum partes craftioribus nodis co /
globauittut SC  fubftringi uerius facilius:& uerti tutius pofient. V nde funt uertibula no
mnata.Eos nodos firmiter (blidatos leui quodam operculo texit: quod dicitur cartila/
go:fciIicet ut fine attritu SC  fine (enfu dolons aliquo fiederentur; eofdem tamen non in
unum modum formauit. Alios enim fecit fimplices Si  in orbem rotundos: in his dunta
xat articulis:in quibus moueri membra in omnes partes oportebattut in fcapulis: quo/
niarn manus utrunlibet agitari 8C  contorqueri neceflartum eft.Alios aut la tos Six  qua/
Ies:& m unam pa rtem rotundos: SC  in his utiq? Iocis: ubi tantumo curuari membra in
oes partes oportebatiut in genibus SC  in cubitistSC m manibus ipfis. Na ficut manus ex
eo loco unde oriunt'ubiq; uerius mouert (peciolum fimul 5 1  utile fuitdic pfedo fi hoc
idem etiam cubitis accideret:& fuperuacuus eflet eiufmodi motus SC  turpis. Iam.n.ma
nus amifla dignitate quam nunc habeumobilitate nimia promufcidis fimilis mirabili/
ter uideretuneftetqj homo plane anguimanus. Q_ uod genus in ilia immaniflima hxs
Iua mirabiliter eftedum eft. Deus enim qui prouidentiam Si  poteftatem fuam multa
rum rerum mirabili uarietate uoluit oftenderejquoniam caput eius animalis non tam
longeporrexerattut terram poflet ore contingere: quod erat futurum horribile atqp te/
trum.Et quia os ipfum profufis dentibus fic armaucrattut etiam fi contingerettpafcen/
di tamen facuftatem dentes adimerenttproduxit inter eos a fumma fronte mollc ac fie /
xibile membrum:quoprendere:quo tenere quodlibet poflettut rationem uidus capie
di;ucl dentium promincns magnitudomel ceruicis breuitas non impediret.

Contra Epicurum: qui exatomis fortuito concurrentibus compadum fabricatuq?
hominem difputauit. Ca.vi.

On poflum hoc loco teneritquominus Epicuri ftultitiam coarguam.Illius eni
n lunt omnia:qua: delirat Lucrenus ♦ Q_ui ut oftenderet animaL'a non artificio

aliquo diuina: mentis: fed ut iblet fortuito efte nata: dixit in principio mundi
alias qualdaminnumerabiles animantes miranda fpecie SC  magnitudinefuiftenatas:
fed eas permanere non potuiflerq? illas aut fumendi cibi facultas:aut coeundi gcneran /
dicp ratio defeciflet.Videlicet ut Si  atomis fin's locum faceretidiuinam prouidentia uo/
IuitexcIudere.Sed cum uideret in omnibus qua: fpiranttmirabilem prouidetiainefle
rationem:quod malum uanitatis erat dicere fuifle animalia prodigioia: i  quibus ratio
ceflafletfQ_uoniam igitur omnia qua: uidemusrcum ratione nata iunttid enim ipfum
naici efficeremifi ratio non potefttmanifeftum eft nihil omnino rationis expers potuifi
fe generari. A t enim prouiiiim eft in fingulis quibuic^ fingedis: quatenus SC  minifteria
membroi^ ad neceftaria uita uteretur:S£ quatenus adiugatis corponbus elata foboles:
uniuerfasgencratim conieruaret animantes.Nam fi peritus architedus cum magnum
aliquod adificium facere conftituittprimo omnium cogitat qua: iumma perfedi ardi /

r iit

DE QPJFICIO DEI

ficii fumra fmST ante cmetatur quern locum leuepodus expedet: ubi magniopens fta
tuta fit molcsrqux colunnarum interuallarqui aut ubiaquarum cadentium decurfusi
Si  exitus:& recxptacula'Hxc inquam pnus prouidcttut quxcunq; funt perfedo ope.*
X x  iam nece(Taria:cum ipfis fundamentis pariter ordiatur, Cur deum quifq putetm ma
chinandisanimalibus non ante prouidiiie qua: ad uiuendum necefiaria eflent:q ipfam
ui'tam daret; y  Q^ux utiq? conftarc non pofleuni fi pri us efteda efient qbus conftat,V h
debat i^itur Epicurus in corporibus ammaiium diuinx rationis follertiam t  led ut eflfh
ceret quod ante imprudcnter aflumpferattadiecit aliud deliramentum faperiori cogru
ens»Dixit enim ncq, 1  oculos ad uidendum die natostneqj aures ad audiendum: neqj pe
des ad ambulandumiquoniam membra hxc prius nata funttq eftet ufus uidend :St  au
diend ttQC  ambulanditfed horum omnia oft’icia ex natis extitifle. Vereor ne buiufmodi
portenta St  ridicula refutaremon minus ineptum eile nideatur. Sed iibet ineptirerquo^
niam cum incpto agimusme (c ilk  nimis argutum purer, Q_uid ais Epicure^No funt
ad uidendum oculi natnCur igiE uident^Pofiea inquit ulus corum apparuit ♦ Videdi
ergo cauia nati funttftquidem nihil pollunt aliud q uidere. Item membra cxtera cuius
rcicaufanata funtnpfeufusoftendit. Q_uiuticpnullo modopofietexifterc:nifi efient
membra oh tarn ordinatattampuidenter effeda:ut ufum potlent haberc.Q uid enim
fi dicas aut s non ad uolandum eile natastneq? feras ad fxuiendum:neq? pifces ad nata>
dummeq? holes ad fapiendu:cum appareat ei naturae officioqt feruire animatestadqcF
eft quxq* generataf'Sed uidelicet q fummam ueritatis amifmietnperret neceffe eft. Si
enim no puidentiatled fortuitisatomo^ concur fionibusnafcuntf omniatcurnunqfor
tuito accidit fie coirc ilia principia:ut efticerent animal eiufmodi :  quod naribuspotius
audircttaut odoraretf oculistauribus ccrnerctf'Si enim primordia nullu genus pofitio'
nis expcrtum relinquunt:oportuit eiufmodi qaotidie monftra generariu'n qbus 8t  me
brorum ordo prxpofterus:& ufus longe diuerfusexifteret.Cum uero uniuerla genera
Si  uniuerla queer; mcmbradegcs fuas St  ordines:& u r us fibi attributos tueantur: manh
feftum eft nihil fbrtuito die fadlum:quoniam diuinx rationis dilpofido fcruatur.Ve^
alias refellemus Epicururmnunc deprouidentia(ut ccepimus,ldifteramus.

De dei prouidcn ria circa uniuerfalcm hominis fabricam. Cap,vin

Eus lgitur folidamenta corporis quae offa dicunrur: nodata St  adiuncfta inui/
d cem neruisalligauit atcp conftruxittquibus mens fi cxcurrcreautrefiftercue-'
litttanq rctinaculis urcrerunSc quidem nullo laboretnulloqj conatu: fed minh
mo nu tu totfus corporis molem tempetaret ac fle&erct ♦ Hxc aute uifeeribus
operuitiut quemeunqj locum decebattutiq; folida ofla conclufa tegerenturdtem uifcc/
nbus ipfis uenas admifcuit:quafi riuos per corpus omne diui fosiper quae difeurres hu/
mor &fanguis:uniuerfa membra fuccis uitalibus irrigaret: St  cauifcera formata icum
modum qui unicuiqi genen ac loco aprus fuittfupericcfta pellecontexit, Q^uam uel fo
la pulchritudine decorauir.uel letisadopuinuel fquamismuniuittuel plumisifignibus
adornauit.Ulud uerocomentum dei mirabile: q> una difpofitio St  unus habitus inume
rabiles aiantium perferat uarietates.Nam in oibus fere qux fpiranttcadem ftries St  or^
do membro^ eft,Primum enim caput St  huic annexa ceruixJtem collo petftus adiutv
cftumrX ex eo prominentes armitadhacrcns petftori uenterJtcm uentri fubnexa genita
lia. Vltimo loco femora pedefip, Nec folum membra fuum tenoretn ac ftum in omnh
bus feruannfed etiam partes membrorum,Nam in uno capite ipfo certam fedem pofti
dent aurcstcertam oculitnares item:os quoqj St  in eo dentes:^ lingua,Qi ux omnia cil

LIBER

fint cadem in omnibus animantibus rtameninfmita & multiplex diuerfitas figur atoru
eft:q> ea qux dixi:autprodudiora:aut contradiora liniamentisuariediftercntibus co
prehenfa (unu Q_uid illudC 1  Norme diumum q>m tama uiuetium multitudine unum
quodq? animal in fuigenere&fpcciepulcherrimum eft (  Vt fi qd uiaflim dealtero in
alterum tranfferaturmihil impeditius ad utiijtatem: nihil deformius ad afpedum uide
ri necefle fit.Vt fi elephanto ceruicem prolixam tribuastaut camelo breuem: uel fi (e tv
pentibus pedes aut piles addasnn quibus porredi xqualiter: corporis longitudo nihil
aliud exhibeatmifi maculis terga diftindi SC  fquammarum Ieuitate fuffulti: in lubricos
tradus finuofis filexibus laberentur.In quadrupedibus autem idem artifex contextual
fpmx a  fummocapite dedududongius extra corpus eduxir:& acuminauit in caudam
utobfcoenx corporis partes:uel propter foeditatem tegerentunuel propter teneritudL
ncm munirenturtut animaha quxdam minuta SC  innocentia motu eius arcerenf a con-
pore.Q_uod membrum fi detrahastimperfedum fit animal ac debile* Vbi autem ra/
tio SC  manus efbtam non eft id neceflarium:q indumentum pito^. Adeo in fuo quxq?
genere aptiftime eongruunt: ut neq? nudo quadrupede: neq^ homine tedo excogitari
quicq turpius poftit.Cum tamen ipla nuditas hominis mire ad pulchritudinem ualeat
non tamen etiam capiti congruebat,Texit ergo illud pilo* Et quia in fummo futurum
erauquafi fammu xdificii culmen ornauit,Q_ ui ornatus non eft in orbem coadustaut
in figuram pilei teres fadus: ne qbufdam parttbus nudis eftet informis:(ed alibi mfufus
alibi retradusrpro cuiulnbet loci dccentia. Frons ergo uallata per circuitu: SC  temporb
bus effufi ante aures capilli:& earn funimx partes in coronx modum cindx:& in occn
pitium omne contedum:lpeciem miri decoris oftentatJam barbx ratio incredibile eft
quanmm conferatad dignofeendam corporum maturitatemtuel ad differentia fexus:
uel ad decorem uirilitatis ac roboristut uideat? omnino non conftatura fuifle totius cor
poris ratiojfi quicq alitcr eflet effedum*

De forma hominis SC  omnium membrorum habitudinetfed fpecialiter de auribus
SC  oculis. Ca.viii.

Vnc rationem totius hominis oftendam: fingulorumqj membrorum: qux in
n corpore aperta au t operta funttutilitates 8C  habitus explicabo«Cum Igitur fta

tuiflet deus ex omnibus animalibus folum hominem lacere cxleftem: cxtera
uniuerfa terrenathunc ad cxli contemplationem rigidu erexitabi pedem conftituit: lei
licet uteadem (pedaret:unde illi origo eftJlla uero depreflit ad terram: ut qa nulla his
immortalitatis expedatto eft:toto corpore in humum proiedatuentri pabuloqj ferui ✓

9  rent.Homints itaqj (blius reda ntio:& fublimis flatus tSC  uultus deo patri comunis ad
proximus:origincm fuam fidoremqj teftatur* Eius prope diuina mens: quia non tarn
turn animatium qux funt m terra:fed etiam fui corporis eft ibrtita dominatum: in fum
mo capite collocatattanq in arce fublimis fpeculatur omnia SC  contuetur. Hanc eius au
lam non obdudam porredamq? formauit:ut in mutis animalibus: fed orbi SC  globo fi
milem:q> orbis rotunditas perfedx rationis eft ac figurx.Eo igitur mens SC  ignis file di
umus tanq cxlo tegitf* Cuius cum fiimmu faftigiu naturali uefte texiflet: priore parte
qux dicitur faciesmeceflariis membroui minifteriis: 8C  inftruxit pariter:& ornauit* Ac
pnmu oculo^ orbes cocauis forammibus c5clufit:a quo foratu fronte noiatam Varro
exiftimauit: SC  eos neqj minus neq? ampliustq duos efle uoluit:q> ad fpecie nullus eft p
fedior numerus q duorum:ficut SC  aures duas: quarum duplicitas incredibile eft qua
tam pulchritudinem prxferat: j turn pars utraqj fimilitudine ornata eft: turn ut uerne

t iiii

DE OPJF1CIO DEI

tes altrinfecus uoccs facilius colliganrur ♦ Nam SC  forma ip (a mirandum in modum fir
earum foramina uoluit die nudaScioblcpta: quod SC  minus decorum:^ minus
utile fuiflcttquoniam fimplicium caucrnarum anguftiaspraeteruolare uox poflet: nifi
perctepram per cauos fmus SC  repercuflu retentam foramina ip fa conueherent: illis fi ✓
mifia uafcuiistqutbus impofitis foient anguftiora uafacompleri. Eas igitur aures qbus
eft indudum nomen a uocibus hauriendis.Vnde Virgiliust Voceq? his auribus haufi:
quia uocern ipfam grxet  ciCKOvArtuocat ab auditu per immutationem litteraetaures ue^
lut audes funt nominate Noluit deus artifex molhbus pelliculis informare qua: pul -
chri tudine demerenttpendulas atqj Eedcntestneq? duns ae folidis oflibusme ad ufum
inhabilcsdlentammobilcsac rigentes: fed quod eflet horum medium excogitauit: ut
eascartilago moliior alfigaret:8£ habentaptam fimu! SC  fiexibilem firmitatem«In his
audieudi tantum offidum coftitutum efbficut in oculis uidendi, (Quorum pracipue
ineXplicabiliseft ac mira fubtilitas: qa eorum orbesgemmarum fimilitudinem prefer
renrestab ea parte qua uidendum fuittmembrams perlucentibus texit: ut imagines re^
mm contrapofitarum tang in fpeculo refulgcntestad fenfumintimum penetraret. Per
eas igitur membranasrfeniusilfe qui dicitur menstea quae funt fbns tranfpicit: ne forte
exiftimes aut imaginum incurfione nos cemere(ut philofophi dixerunOquomam ui»:
dendi officium in eo debet efleiquod uidettnon in eo quod uidet?: aut intentione aeris
eu m aciciaut effufione radiorumjquoniam fi ita e(Tct:radium quern oculis aduertimus;
uideremustdonec intentus aer cum actetaut effufi radii ad id quod uidendum eflett p ✓
tinerent.Cum autem uideamus eodem momento temporis pleruncp uero aliud agen /
tcstnihilominus tamen uniuerfa qutecontra funtpofitatintueamur. Verius STmanifeq
ftius eft mentem effe quae per oculos ea quae funt oppofitartrafpic/attq per feneftras lu^ >
cente uitro aut (peculari lapide obdudas. Et iccirco mens SC  uoluntas ex oculis (kpe  dr
gnofritur«Q_ uod quidem utrefellerctLucretiusdneptiflimoufuseftargumeto. Sun*
mens inquit per oculos uidette runs SC effoflis oculis magis uiderettquoniam eunlfaecu
poftibus fores:p!us inferut luminisrq fi fuerint obdudae.Nimirum ipfi uel potius Epu
euro qui eum docuitreffoffi oculi eranttne uiderent effufos orbcs:<5£ ruptas oculorum fi
brast& fluenrem per uenas fanguincm:& crefccntes ex uulnenbus earnest SC  obdudas
ad ultimum cicatrices nihil poflelucis admittere. Nifi fortcauribus oculos fimilcs na ✓
ici uolebattut non tam oculis q foraminibus cerneremustquo nihil ad fpeciem fbedius t
ad ufum inutilius fieri poteft. Qdiantulum enim uiderc poffemustfi mens ab intimis
penetralibnscapitis per exiguas caucrnarum rimulas attenderett ut fiquis uellet trafpi
cere per cicutaminon plus profedo ccrnattq cicutac ipfius capac. tas comprcndat* Itaqt
ad uidendum membris potius in orbem conglobatis opus fuit t ut uifus in latum fpar -
geretunST quae in priori facieadhasrerenttut libere pofiint omnia contineri.Ergo ineffa
bill's diuins prouidentia: uirtus fecit duos ftmiHimos orbes: eofq? ita deuinxit: ut no in
totum conuertitied moucri tamen ac fledi cum modo poflent* Orbes autem ipfos hu ✓
men's pun ac liquore plcnos efle uoluittin quorum media parte frintiHaduminum eo-- 1
clufie tenerenturrquas pupillas nuncupamus: in quibus puris ac fubtilibus cernedi fen
fas ac ratio continctunPer eos igitur orbes feipfam mens intendittut uideanmiraqi rati
one in unum mifeetur SC  coniungitur amborum luminum uifus.

Contra eos qui fenfusfalfos die contendunt. Ca.ix*

Ibet hoc loco illorum reprehendere uanitatem: qui dum uolunt oftendere fen
I fus falfbs eftetmulta colligunt in quibus oculi fallantur: inter quae illud etianu

LIBER.

quod furiofis SC  ebriis omnia’duplicia uideantur ♦ Qb.uafi ucro dus errotis ob/cura fit
cau!li» Ideo enim finquia duo firnt ocufi.Sed quomo id fiat accipe.Vifus oculorum iru
tenrioneanimi conftat.Itacp quomam mensgut fupra didum cltjocuiis tanq feneftris
qtiturmon tantum hoc ebriis aut infanis acddir:/ed etiam lams ac /obriis.Nam fi a licjd
nimis propms admoueasiduplex uidebic .Certum eft enim interuallum ac (patiu quo
acies oculoru coit.Item fi retrorfiim auoces animu: quafi ad cogitandum SC  intentione
mentis relaxestcum acies oculi utriufep ducitf:tunc finguli uidere incipiunt feparati ♦Si
autem rurfus intenderis aciemqj direxerisicoit in unu quicqd duplex uidebat. Q_uid
ergo mirumtli mens ueneno ac potentia uini difloluta dirigere fe no poteft ad uidendu
ficutne pedes quidem ad ambulandum neruis ftupefcentibus debilestaut fi uis furoris
in cerebrum &uiens:cocordiam difiungit oculorumf Qjaod adeo uerum eft: ut lufcis
hominibus fi aut infani aut ebrii fiatmullo pado pofiit accidere:aut aliquid duplex ut-
dcanr.Q uare fi ratio apparet cur illifallunf':manifeftum eft non efle falfos fenfus: qui
aut nonralluntunfi hint pun SC  integritaut fi falluntunmens tamen non fallitur: quae ii
Jorum nouit errorem*

' Ad oculoip fabricam redit SC  omnium membroru habitudinem: led fpecialiter quae
■ (  u(c£ ad uentrem per cutem apparent* Ca.x

Ed nos ad dei opera reuertamur* Vt igitur oculi munitiores eflent ab iniuna:
s cos ciliorum tegmimbus oculuittunde oculos didos ee Varroni placet. Nam

SC ipfx  palpebrae quibus mobilitas inefttpalpitatio uocabulum tribuitipiiis in
ordine ftantibus ual iatse:/eprum oculis decentiflimum praebent. Qjaarum motus afti
du us incomprehenfi bill ceieritate concurrens:& uidendi tenorem non impedit : SC  refi
cit obtutum. Acies enim id eft membrana ilia perlucenstquam ficcari SC obarefcere no
oportetinifi humore aftiduo terfa pure niteattobfoleicit. Q uid ipfa fuperdliorum fa/
ftigia pilis breuibus adornata^Nonne quafi aggeribus SC munimentum oculismequid
fuperneincidat:& fpecicm fimul prarftantfEx quorum confinionafusexoriens:& ue/
luti iequali porredus iugotutraq^ aciem fimul SC  difcemit:& murn't, Tnferius quocp go
narum non indecens tumor in fimili tudinem colliu Ieuiter exurges: ab omni parte ocu
losefficit tutiores: prouifumq^eft ab artifice fummo: ut fiquis forte uehemcntior idus
extiteritteminentibus repellab. Nafi uero pars fuperior ufcp ad medium lolida forma /
ta eft.Inferior autem cartilagine adherer mollita: ut ad ufurn digitorum poflit efle tra«
dabilis.In hoc autem quanuis fimplici membro tnta fimt ofticia conftituta. Vnnm du
eendi (piritus. Alterum capiendi odoris. Tertium ut per eius cauernas purgamenta ce /
rebri defluant.Q_.uas ipfas deus q mirabifitq diuina ratione molitus eft: ut tamen hia/
tus ip/e nafenoris (peciem non deformarcr.Q^uod erat plane futurum:fi fimplex fora/
men paterct. Atid uelut parieteper medium dudo inter/epfitatqj diuifit: fecitqj ip/a
duplidtate puIcherrimu.Ex quo lntelligit qtum dualis numerus una SC  fimplici copa/
ge (b!idatus:ad tey.  ualeat pfedione. Nam cum fit corpus unu:tamen totu ex fimplici /
bus mebris conftare no poterattnifi ut partes uel dextras uel finiftrat.Itaq: ut pedes duo
SC ite  manusmo tantu ad utilitate aliquam ufufcp uel gradiendi uel faciedi ualcntifed SC
habitu decoreq? admirabilem conferur.Sic SC  in capite qd'totius diuini opis quafi cul /
men c:8C  auditus in duas aures:8d ui/us i duas acies: SC  odoratio in duas nares a fummo
artifice diui/a e:qa cereb^ i quo (entiedi ro efbquis fit unu: tame in duas ptes mebrana
interueniete di/cretui eft:/ed SC  hoeqef fapietiae domicilium uidet'’: licet fit unutn: duos

DE OPIFIGO DEI

tamen intrinfccus finu.s habettquibus uiui fanguinis continenturffepto intercedentc di
uifijut ficut in i p lb mudo fu mma rei urn uel de fimplici duplex: uel de duplici fimplex
& gubernat &. continet totumnta in corpore de duobus uniuerfa compadla indiftocia *
bilem pmcnderent unitatem.Oris quocp Ipecies SC  ndtus ex tranliterfo patefadlus: q
utilistq decens 1 inenarrari non potefhcuius ulus in duobus conftat ofticiis: umcndi uu
<ftus Si  eloquendi* Lingua intus inclula: qua: uocem monbus fuis in uerba diftendit:
& eft interpret animuNec tamen fola poteft per le eloquendi munus impleremifi acu /
men fuum palato lllileritinili adiuta uel offenfione dentium:uel comprcftione Iabioru:
dentes tamen plus confcrunt ad loquendum,Nam SC  infantes non ante incipiunt fari:
q dentes habucrint:5i fencs amiftis dentibus ita balbutiut: ut ad infantiam rcuoluti de /
nuo effe uideantur* Sed hate ad hominem folum pertinent:aut ad aues: in quibus acu¬
minata SC  uibrata certis motibus linguaa'nnumerabiles concinis flexiones: SC  fonorum
uarios modosexprimir.Haberpraterea SC  aliud officium: quoin omnibus: led tamen
(olo in mutis utitur:q> contranos SC  commolitos dentibus cibos colligit: SC  conglobatos
ui lua deprimit:& tranfinittit ad uentrem .Itaqj V arro a ligando cibo putat lingua: no /
men impofimm.Beftias etiam potu adiuuat.Protenta enim cauatacp hauriunt aquam
eamq? comprehenlam lingua: linuine tarditate ac mora defluanad palatum celeri rao/
bilitate complodunt.F-bec icaq? palati concauo tanq teftudine tegitur: eamqi dentium
feptis deus quafi muro circunuallauit.Dentes aute lplbs ne nudi ac reftriefti magis hor
ron q ornamento eflenngingiuis mollibus qua: a gignendis dentibus nominanif: ac de
inde labiorum tegminibus honeftauit-Q_ uorum duritics ficut in molari lapide maior
eft SC  afpertonq in ceteris offibus:ut ad conterendos cibos pabulumq? fufficerem  ♦ La/
bra ipla qua: quafi antea cohatrcbant: q decenter intercidir: quorum foperius liib ipla
medictatenariumdacuna quada leui quafi uaJle fignauit: injferius boneftatisgratiafo/
ras molliterexplicauit.Nam quod atrinetad faporem capiendu: fallirur quilquis hue
fonfum palato mefte arbitratur.Lingua eft enim qua lapores lentiuntunnec tame tota •
Nam partes cius qua: font ab utroq? latere tenuriorestlapore fubtiliflimis fenfibus tra ✓
hunt,Et cum neqt ex cibo qmcqmeq; ex potionc minuatuntame inenarrabili modo pe
netrat ad fenfum lapor eadem rationetqua nihil de quacunqj materia odoris decerpit ♦
Cetera q decora fintmix exprimi poteft, Dcdudtum clementer a gents mentum: 8C  ita
inferius conclulumtut acumen cius extremum lignarc uidcat: leu iter imprefla diuilio*
Rigidum ac teres collumilcapulat uelut mollibus lugis a ccruice dimiflat: ualida &fub
ftrifta neruis ad fortitudiriem brachia infignibus toris extentum lacertorum ingens ro
bunutilis ac decens flcxura cubirorum. Q uid dicam de manibus rationisac lapien/
tiatminiffrisf' Q uasfollertiffimus artifex piano ac mod ice concauo finu fidtas: ut fi
quid tenendum fittapte poftit infideretin digitos terminauit: in quibus difficile eft ex/
pediretutrum ne Ipecies an utilitas maior fit * Nam Sc  numerus perfedtus acpIenus:6C
ordo aegradus decentiffimustSd articulorum parium curuatura ftexibilis: SC  forma un
guium rotunda concaus tegminibus digitorutfaftigia comprehendes atq? firmansme
mollitudo carnis in tenendo cederet: magnum pracbct ornatum • Iliad uero ad ufum
miris modis habile:q> unus a ceteris leparatustcum ipla manu or it': & m diuerfum ma
turiusfindit',Q^ui fe uelut obuium ceteris pra:bens:omnem tenendi faciendiq? ratio/
nem uel foldstucl pratcipue poffidet:tanq redlor omnium atep moderator* Vnde etiam
pollicis nomen accatpitiq? ui SC  poteftate inter cattcros polleat.Duos qdem articulos ex
t antes hettnon ut alii ternos:led unus ad manus carnem nedht' pulcbritudinis gratia*

LIBER

P

Sicnsrtl fliiffet tribus atticufis St  ipfe difcretus: fceda St  indecora fpecies ademiftet mi¬
nibus honeftatem ♦ Nam pedoris latitude fublimis St  cxpofita oeulis: mirabilem prae
fe fot habitus fui dignitate.Cuius harcraufa eft: cp uidec hominem folu deus ueluti fo
prnum formaffoNam fere nullum animal facere in tergu poteft.Mutas autem anima/
tes quafi alterno latere iacentes finxiffcrarqj ad terrain compreftifte.Iccirco illis anguftu
pedustSC ab afpedu remotum:S£ ad terram uerfus abiedu. Hominis aut patens SC  re/
dumrqa plenum rationis a cx\o  datu humileaut indeces cite no debuit.Papillae quoq^
leuiter eminentes St  fufcioribus ac paruis orbibus coronation nihil uenui taristfeemi
ms ad alendos feems datx:manbus ad folu decusme informe pedus: St  quail mut/lum
uideretf.Huicfubdita eft planicies uentristquam mediam foe umbelicus non indecen
ti nota fignanad hoc fadus:utper eum feetus dum eft in uteromutriatf.

De uifeeribus St  inteftinis ttlq? ad membra genitalia. Ca.xi.

Equit? neceftario ut de internis quoqj uifeeribus dicere incipiamtqbus no pub
s chritudo:quia funt abditaifed utilitas incredibilisattributa eft:quoniam opus
fuerat ut terrenu hoc corpus fucco aliquo;de cibis ac potibus alcretf:: ficut terra
ip fa hymbribus ac pruinis.Prouidetiftimus artifex i medio eius rcc&ptaculu cibis fecit
qbus cocodis St  liquefadis:uitales fuccos mebris oibus difpartiret. Scd cum homo co
pet ex corpore atq; aiadllud qcf fupra dixi recaeptaculu foil corpori prxftetalimetum t
animae uero aliam fedem dediuFecit.n.genusquoddauifce^ molleatq? rarum:qdP pul
monem uocamusieumq? non in uteri modu finxit: ne effunderetf fimul fpirftus aut im
flarct fimul.Ideoq] ne plenum qdem uifeus effecit:fed inflabile atq^ aeris capax:ut pau/
latim fpiriru reciperettdum uiralis uentusper illam fpargit"’ raritatem: St  eundem rur/
fuspaulatim redaerettdum feex illo expJicatJpfa.n.uiciffitudo St  fpirandi refpiradiq;
tradusiuita fuftentat in corpore.Q uonia ergo duo funt in hole recaeptaculamnum ae
ris qcfalit animamjalte^ ciborum quod alit corpus: duas efteper collum fiftulas neceC
fe efttcibalem ac fpiriralem: quaru fiiperior ab ore ad uentrem ferar: inferior a naribus
ad puImonem.Q uarum ratio St  natura diuerfa eft. life enim qui eft ab ore tranfitus:
mollis eftedus cft:5C qTemper claufus coh^ereat fibi: ficut os ipfum: quoniam potus St
cibus dimota St  patefada gularqa corporales flint: fpatiu fibi tranfmeandi faciut. Spirt
tus contra q eft incorporalis ac tenuistqa fpati'um fibi facere non poterat: accarpit uiam
patentcmtqui uocatur gurgulio.Is conftat ex oflibus fkxuofis ac mollibus: quafi ex an
nuliscicutse modum inuicem compadis St  cohasrentibus: patetqj hie temper tranfitus
JMullatrun.reqem meandi habere fpirituspotefttqaisqfempercommeatidimiftautili
ter de cerebro membri portione:cui uua nomen eft:uelut occurfu quoda reframatf: ne
aut teneritudine domicilii cum impetu ueniens attrada peftileti aura corrupat: aut to
tam noccndi utolentiam internis recaEptaculis pra^ferar. Idcoqj etia nares breuiter funt
apt^:quae iccirco fie nominanf’:qa per eas uel odor:uel fpiritus nare non definit.Tame
haec fiftula foiritalis non tantu ad narestue^ ad os quoq? iter patet in extremis palati re
gionibus:ubi fe folles fauciu fpedates uuam tollere tncipiunt in tumore. Cuius rei cau
fa 8t  ratio non obteura eft.Loquedi enim facultate non haberemus: fi ficut gula: iter ad
os tanturmfra gurgulioad nares tantum paterct. Aperuit igitur uiam uoci diuma fob
lertia ex ilia fiftula fpiritali:ut poflet lingua miniftcrio fuo fungi:& uocis lpfius inoften
film tenoremipulflbus fuis in uerba concidere. Qp ui meatus fi a'iquo modo interca: /
ptusfit:mutum faciat neccfle eft .Errat enim profedo quifquis aliam caufam putatcur
homines muti fint. Non cnim(ut uulgo creditur^uindam gcrut lingua:fcd hi uocale

DE OPIFICrO DEI

ilium fpiritum per nar cs quafi mugientes ;pfundunt: q? uoci tranfitus ad ostaut nullus
omnino efbautnon ficparens:utplenam uoce poffitemittere* Q_uod pleruq? natura
fmaliquando etiacafu accidit:ut morbo aliquqbic aditusobftptus uoce non tranfmit/
tat ad Iinguajfariatq? de Ioquetibus mutos* Q uod cum accidcrinaditu quoq? obftrui
nccelTe eibut qa uoce emi ttere non pot:ne admittere qdem pofti t.Loquedi ergo ca pa/
tefadus eft hie meatus Jllud quoq? praeftanut in lauacris celebradis: qa nares calorem
ferre non pofiunt:aer foruens ore ducat?. Item fi forte Ipiramenta nariu frigoris pituita
pf£clu(erit:p os auram trahere poflumus:ne obftruda meandi facultate: Ppiritus ftran
guletur.Cibi uero in aluu rcca?pti:& cum potus humore permixtitcum iam calore per/
codi foerint:eo^ foccus menarrabili modo per mebra diftufostirrigat uniuerfom cor/
pus di  uegetat* Inteftinoi^ qitoqj multiplices (pinnae Iongitudo in ft couoluta: 5t  uno
famen fubftrida uinculorq mmficu dei opus eft*Nam ubi maceratos ex fo cibos aluus
emiferitjpaulatim per illos intemoru anfradus extrudunt? i  ut qu icq d ipfis ineft focci:
quo corpus alitf:membris oibus diuidat r .Et tamen neq forte obha^reant ac refiftat: qcP
fieri poteratppter ipfo^ uoluminum flexiones in ft (xpe  redeuntes: & fieri fine per ni/
cie non pot( rat* Oppleuit ea intrinfccus craftiore focco: ut purgaraenta ilia uentris ad
exitus foos facilius per lubricu niterentf. Ilia quoq; ratio fubtif iftima eft:q^ uefica cuius
ufum uohicres non henttcum fit ab inteftinis foparatamec ullam habrat fiftula: qua ex
illis urinam trahattcomplet? tamen Si  humore diftenditf.Id quomo fiatmon eft diffici
leperuidere.Inteftino^enim partesiquaeabafoocibum potuqj fuftipiuntrpatentiores
fu r a extern  fpiraetSC multo tenuiorcs*Hse ueficam drcumpledumf:& continent* Ad
quas pres cum potus & cibus mixta puenerinttfimu qdem craftius fit 8C  tranfineat* Hu
moraut omnis perillam teneritudinepercolate eumq^ uefica cuius£eque tenuis fubti/
IiTqt membrana efttabforbet SC  colligmutforas qua natura exitum patefocitremittat*

De mem hr i s conception is:8£  ipfius concarptus phy fica ratione. Ca.xii*

E utero quoq? SC cocxptione  quonia de internis loqmundici necefie eft : neqd
d prasterifie uideamur.Q ux  quanq in opto latent:fenfus tamen atq^ intelligen

tia latere non poflunt. Vena in maribus quae fomina continet: duplex eft pan/
Iointerionq ilfod humoris obftceni recaptacuIu.Sicutcmm renes duo funtbtemq] te /
ftes:5c uenx  ftminales duaetin una tamen copage cohaerentes: quod uidemus in corpo
ribus animaliumrcum mterfoda patefiunt.Sed ilia dexterior mafoulinum continet fo/
men:finifterior feemininum* Et ideo in toto corpore pars dextera mafeulina e: finiftra
uero foemininaJpfom fomen qdem aiutex oi corpore ad uena genitale confluerenbiqj
cocreftere*Sed hoc humana mens quo fiatmon potcoprehendcre.Ite ui ft minis uterus *
in duas ft diuidit partestquae in diuerfom diffufe ac reflex^ circumplicantunficut arie
tsscornua.Q_uae pars in dexreram retorquet^mafculina efttqux in finiftratftrminina
Concatptum igitur Varro 8C  Ariftoteles fic fieri arbitrantur* Aiunt non tantu maribus
inefte ftmentuerum etiam foeminis:3£ inde plerunqj matribus fimiles pcreaii: fed earu
ftmen (anguinem efiepurgatu.Q_uod fi rede cum uirili mixmm fit: utracp concreta:

& fimul coagujata informari. Etprimum quidem cor hominis confingi: q> in eo fit 8C
uira hoministS^ (apientia*Denicp totum opus quadragefimo die con "umari* Ex abort!
onibus h xc  fortafle colleda font .In auiu tamen foetibus primum oculos fingi dubium
non efttquod in puis fiepe deprehendimus.Vnde fieri non pofie arbitrortquin fidio a
capite fumat exordium* Similitudines autem in corporibus filiorum fic fieri putant.
Gum fomina inter le permixta coaleftantjfi uirile foperauerittpatri fimilem prouemre

LIBER,

fiue matem:<ea fbemmam,Si muliebre prieual uerit: progenicm cuiufcp fexus ad ima
omem refpondere marernam Jd autem prarualet e duobustqaod fuerit uberius ♦ Alte^
rum enim quodammodo ample«ftitur ac includit* Hincpleruq; fieri:  ut unius tamum
Jiniamenta praxendar.Si uero^qua fuerit ex pari femete permixtio: figuras quoq? mi
fccritut fobolesilla communistaut ncutrum referre uideatur: quia totum ex altero non
hahettaut utrunqnquia patrem de lingulis imitara eft.Nam in  corporibus animalium
uidemus aut confundi parentum colorcsrac fieri tertium neutrigenerantium fimilem:
auturriufqificexprimnutdifcofonbus membrisperomnecorpusconcorsmixturaua
rietur.Difpares quocp naturae hoc modo fieri putantuncum forte in leui uteri parte ma
feulinx ftirpis femen inciderinmarcm quidem gigniropinatio eft.Sed quia fit in feemi
nina parte cocaeptustaliquid in fe habere foemineum: (upra q decus uirile patiatur: uel
formam infignemmel nimium candorem:uel corporis lenitatem: ue! areftus delicatos:
ue! ftaturam breuemtue! uocem gracilemtucl animum imbeciffum: uc! ex hisp!ura ♦
Item fi partem in dexteram femen foeminini fexus infiuxerit: feeminam quidem pro ✓
crearir'ed quoniam in mafcultna parte coctepta fmhabere in fe aliquid uirilitatis: ulrra
q fexus ratio permittattaut ualida memhrataut uultum mdecorem:aut uocem robufta
aut animum audacemtaut ex hispIura«Si uero mafeulinum in dexteramtfeemininum
in finiftram perueneritiutrofqj foetus reefte pcruenire: ut & feemininis per omnia natu
tx  fax  decus conftet:& maribus tam mente q corpore robur uirile feruetur* Illud uero
ipfum q mirabile conftitutum deitquod ad conferuationem gcncrum fmgulorum du^
os fexus maris ac feemina: machinatus eft t  quibus inter fe per uoluptatis illecebras co^
pulansrfuccefliua foboles parcreturme omne genus uiuentium coditio mortalitatis ex/
tingucrenSed  plus roboris maribus attributum efbquo facilius ad patientiam iugi ma
3  n'ralis form inx  cogcrentur.Vir itaq? nominatus eft: q, maior in eo uis eft q in feemina:
SC  hinc uirtus nomen accaepir. Item mulier^ut Varro interpretatur> molicie immuta
ta 6C  detratfta litteratuelut molier. Cui fufeatpto fbetu cum partus appropinquare iam
■ caepittturgefeentes iam mammae dnlcibas fuccis difte n dunturi&: ad nutriments nafee
tis fontibus laeftis fbecundum pe<ftus exuberat. Necenim decebat aliud cj ut fapies ani
mal a corde alimoniam duceret, Idq? ipfum fblfertiflime comparatum cfbut candes ac
' pinguis humonten eritudinem noui corporis irrigaretrdonec ad capiendos fortiores ci
bos:& dentibus iriftruatun& uiribus roboretur.Sed redeamus ad propofitum: ut exte
ra quae (iiperfunttbreuiter explicemus*

Contra illos qui per uoluptatem membris genitalibus abutuntur:& fubdito^ mem
brorumforma :  _ Cap.xiii.

Oteram nuc ego ipfo^ quocp genitaliu mebro^t mirificam ronem tibi expone^
p remifi me pudor ab huiufmoi fermone reuocaretJtaq? a nobis indumento uere
cudix  qua: funt puded.i:ue!entLQ_uod ad hancreattinettqueri fatis eft tholes
impios ac pfanos fumtnu nefas admittererq diuinu 3C  ad mirabile dei opus adppagan
dam fucceftione inexcogitabili rone puifutK affeeftus uel ad turpiffimos quaeftus: uel
ad obfcocnarlibidinis pudeda opa couertunttut ia nihil aliud re fancftiflima petattq ina
. nem & fterile uolup txte*Q ux  reliq corporis ptes no carent rone ac pulchnmdinc.Co
globata in  nates caro q fededi ofticio apta:& eade firmior q in cat ter is membris: ne pre
mente corporis moletoflibus cederet Jte ferminu deduefa 8C  latioribus toris ualida 16^
gaudotquo facilius onus corporis fuftineret: qua paulari deficicnre in anguftu genua
dcterminanttquo^ dccentes nodi flexura pedibus ad gradiendu: (edenduq; aptiftima

DE OPTFiaO DEI

praibent. Item crura non squall mode du.eta: ne indecens habitudo formaret pedesi
led teretibus furis clemeter extantibus fenfimq; tcnuatis:& firma funtrSC ornata. In pi a
tis aero eadem quidetmfed tame longe difpar q in manibus ratio eft* Q__uae quoniam
totius opens quafi fundamenta funtjmiri ficus easarrifexnon rotunda (pecicine homo
ft are no poftetsaut aliis ad ftandum pedibus indigerenficut quadrupes: fed porredio/
res longsoreftp formauitrut ftabile corpus efticerent planicie fua. Vnde illis inditu no/
men efttdigiti aeque totidem quot in manibus fpecie magis q ulum praeferentes Jdeoq?
8£ iundi:& breues:& gradatim compofiti ♦ Quorum  qui eft maximus:quoniam lllu
ficut in manu difeerm a ceteris opus non eratnta in ordincm redadus eft: ut tamen ab
aliis magnitudine ac modico intcruallo diftare uideatur.H^c eorum fpeciofa germani
tasmon leui adiumento nixum pedum firmat. Concitati enim ad curium non pollu /
mus tiifi digitis in humum prefiisifoloq} nitentibusampetum faltumq? capiamus. Ex/
plicafte uideor omnia:quorum ratio intelligi poteft* N unc ad ea ucnioiqua: uel dubia
uel obfeura funt.

Q_nod de multis quae (unt in corporc ratio feiri nequit. Ca.xiiii.

Vita efte conftat in corpore: quorum uim rationemcp perfpicere nemo ni fi
m q fecinpoteft.An aliquis enarrare fe putat polletquid uulitatistquid effedus

habeat tenuis membrana ilia perlucenstqua circuneditur aluus ac tegiturf
uid renum gemina litmlitudo (  Q_uos ait Varro ira didosiquia riui ab his obfcoe/
ns humoris oriantunquod eft ionge (ecustquia fpinae altrinfecus fpini coharet: 8t  funt
abinteftittis feparati.Q^ uid fplenfquid securfquid uifeera quaf ex coturbato fanguu-
ne uidenturefteconcretafQ uid fellisamanftimus liquorfNifi forteilliscredendum
putabimusiqui afffdum iracundiae in felle conftitutum putanttpauoris in corde: Ixtu
tiae in  fplene. Ipftus autem iecoris officium uolunt efteiut cibos in aluo concoquat am/
plexu &  calefadu iuorquidam libidines rerum uenerearum in iecore contineri arbitra
tur. Primum ifta perfpicere acumen humans fcnlus non poteft: quia horum ofticia in
operto Iatent:nec utfus fuos patefada demonftrant.Nam ft ita eftetsfortaffe placidiora
quaeq^ animalia uel mhd fellis omninotuel minus haberetq fcra::timidiorapIus cordis
lafeiuiora plus fplenis habuiftent.Sicuti igitur nos fentimus audireaunbus: oculis cciv
neremaribusodoramitaprofedo fentiremus nos felle irafdaecorecupcrc: fplene gau
dere*Cum autem unde affedus ifti uenianttminime fentiamus: fieri poteft ut aliunde
ueniant:& aliud uifcerailla q fufpicamurtcffkianr. Nec tamen conuincere pofiumus
falfa illos qui haec difputanttdicerc. Scd omnia quae ad motus animi animatp pertine/
antaam obfeurae altaeq^ rationiscftc arbitronut fupra hominem fit ealiquidoperuide/ ,
redd tamen certum & indubitatu efte dcbetires tot tanta uifeerum generasunum & ide
habere ofticiu m:ut animam contincant in corpore*Sed quid proprie fngulis neruis fit
iniundumtquis fare nifi artifex potefteui foil opus fuum notum eftf

De obfeura uocis ratione* Cap.xv*

E uoce autem quam rationem reddere poftumus f Grammatici qdem ac phi*,
d lofophi uocem efte definiunttaerem fpiritu uerberatum*Vnde uerba funtnu/

cupata:quod perfpicue falfum cft.Non enim uox extra osgignifrfed intra*Et
ideo uerifimilior eft ilia fententia ftipatum fpiritum cum obftantia faucium fuerit ills /
fumtfonum uocis exprimere:ueluti cum in patetem cicntam labrocp fubiedam dimit*
timus fpiritu m:8£ iscicutae cccauo rcpci cuflus ac reuolutus a fundo: dum defeendente
occurfu luo reddit:adexitu nitens fomim gignit: & in uocalem fpiritum refiliensper le

ilBEfc-

uentus animatur.Qjaod qdem an uerum fittdeus artffcx uiderir, Videtur enim no ab
ore:ied ab Ultimo pedore oriri.Deniq} 3t  ore cIaufo;& nanbus emittic fonus qualis po,
teft.Praiterea ex maximo (piritu quo anhadamustuox non afficitur:8£ leui 5i  non coar/
tato (piritu quotiens uolumus efficitur. Non eft igitur comprehenlum quomodo fiat:
aut quid fit.Nec me nunc in Acadxmix lententiam delabi putes: quia non omnia Hint
mcomprchenfibilia.Vt.n.fatcndum eft multa nefciri qua: uoluitdcus inrelligenda ho
minis excedere:fic tamen multa efie qua: pofiint & lenfibus percipi:& ratione compre^
henduScd eritnobis contra philoiophos Integra difputatio.Conficiamus igitur (patiu
quo nunc decurrimus.

Vbi fit mentis {edes:3C qua ratione corpori coniungatur. Ca.xvi«

Entis quoq? rationem incomprehenfibilem efie quis nefciattnifi qui omnino il

m lam non habettcum ipla mens quo loco fittaut cuiufmodi neCciatm? Varia er^
go a pbilolbphis dc natura eius ac loco dilputata lunt. At ego non difiimulabo
quid iple lentiamtnon quia fic efie affi'rmem: quod ell: infipietis in re dubia facere :fed
utexpofita rei difficultate intelligas quanta lit diuinoru operum magnitudo. Q_uida
fedem mentis m pedore efle uolueruttquod fi ita eft s quanto tandem miraculo dignu
eft rem in oblcuro ac tcnebrolb habitaculo fitamtui tanta rationis atcp intelligentite lu ✓
ce uerlarittum q? ad earn lenlus ex omni corporis parte coueniunt: ut qualifier regione
membrof^ prsdens efle uidcaf.Alii fcdem eius in cerebro efie dixerut.Et lane argumen
tis probabilibus ufi funnoportuifie (cilicet q> totius corporis regime habcret: potius in
fummo tanq in arce habitarernec quicq efie liiblimius: q id quod uniuerlum rone mo'
deretar:Cicut 1  pie mundi dominus 8C rector in fummo eft ♦ Deinde q? lenlus omnisrid
eft audiendi:& ui dedit&T odorandi miniftra mebra in capite funt locata: quof^ omniu
uuead pedustled ad cerebri ferant.Alioqmn necefie nos efiet fcardius lentiretdonec fen
tiendi facultas longo itinere per collum ad pedus ufip delcederet.Hi uero aut no mufi
tumtaut fortafle no errant. Videt'' enim mens qua: dominatu corporis tenet: in lummo
capite c6fhtuta:tanq in cxlo deus.Sed quando in aliqua fit cogitatione comeare ad pc>
dus:& quafi ad lecretu aliqcPpenetrale lecederetut cofilium tanq ex thelauro recondt
to elicfat acpferat.Ideocpcu intenti ad cogitandu fumus: 8t  cu mens occupata in altu
(e abdiderimieqj audire qua: circufbnanttneq? uidere qua: obftant lolemus. Id uero fu
ue ita clhadmirandu profedo eft quomo id fiancum ad pedus ex cerebro iter pateat •
Siue autem no:hoc tamen nihilominus admirandum eft t q? diuina nefcio qua ratione
fianut ita efieuideatur.An poteft aliquis non admiraritqb lenfus illc unus atq? cadeftis:
qui mens uel animus nuncupatuntantx mobilitatis efttut ne turn quidem cum lopitus
eft conquielcatttanta: celeritatis: ut uno temporis pudo caelum omne colluftrenfi ue/-
Immaria puolettterras 8C  urbes peragret.Omnia demq? qua: libuerit quis longe latcqj
fummota fintnncolpedu fibi iplecoftituat.Et niiratf aliquisfi diuina mensdei per uni
uerfas mundi partes inteta difcurrit:& omnia regmomnia moderatur: ubiq; prxlens:
ubicp difiulatcu tanta fit uis ac potcftas mentis humanx intra mortale corpus inclufe
ut ne leptis qdem grauis huius ac pigri corporis: cui illigata efbcoerceri ullo pado pof
fitrquominus fibi liber am uagandi facultate qetis impatiens largiaf. Siue igitur in ca^
pitc mens habitatrfiue in pedorerpoteft ne aliquis comprchcndere qua: uis rationis cfi
ficiattut lenlus sHe comprchefibilis aut in medula cerebri ha:reat:aut in illo (anguine bi
bipartito: qui eft inclulus in cerde: ac non ex coiplo colligat quanta fit dei poteftastcp

DE OPIFICIO DEI

animus (eipfum non uidettaut quail’s aut ubi fit: nec fi ui'deat taraen perfpiccrcpoftit:
quo pado rci corporah res incorporalis adiunda fitjfiueetiam mentis locus nuilus eft:
(ed per toturn corpus (parfa difcurrit:& quod etia fieri poteft: SC a XenocratePI atonis
difcipulo difputatum eft* Siqdem (cnfus m qualibet parte corporis prado eft: nec qd
fit mensrnec qualis intelligi potefbcum fit natura tam fubrilis ac tenuis:ut fblidis uifce-
ribus infufa uino SC  quafi ardenri fenfii membris omnibus mifceatur. Illud autem ca/
ue:ne unq fimile ucri putaueris quod Ariftoxenus dixit: mentem omnino nuilam efte
fed quafi armoniam in fidibus ex coftrudione corporis SC  compagibus ui iceru m ui m
fentiendi exiftere.Mufiri enim intentionem concentuq? neruorum in mtegros modes
fine ulla oftenfione confonantium armoniam uocant* Voiunt igitur animum fimili ra
none conftare m hominem: qua cocors modulatio conftat in fidibus fcilicetrut fingu /
larum corporispartium firma coniundio membrorumq? oium confentiens in unum
uigor motum illufia (enfibilem fiiciattanimumqj concinnettfic ut funt nerui bene inten
ti ad confpirantem fonum*Et ficuti in fidibus cum aliquid aut interca:ptum:aut relaxa
turn efbomnis canendi ratio turbatur SC  (oluitunita in corpore cum pars aliqua mem/
brorum duxerit uttiu deftrui uniner(a:corruptifq omnibus atcp turbans: occidere (em
ftftmeamqj mortem uocaruVerum ille fi quicq mentis habuiftet:non armoniam de fri
dibus ad hominem tranftuliftet.Non enim canere fua fponte fides poflunnut ft ulla in
his comparario ac ft militudo uiuentis* Animus autem fua (ponte 8C  cogitat:& mouet •
Q_uod it quid in nobis armoniae fimile fbretadu moueretur externo: ficut nerui rnani
bus:q fine tadu artificispulfiiq digiforum:muti atq? inertes iacent.Sed nimirum pub
fandus ille manu fuit:ut aliquando lentiret: quia mens eius ex membris male compa ✓
datorpebat*

Q_uod aiafit asternal quid fit (ecundu philofbpho^ uarias opiniones* Ca.xvil*
Vpercft de aia dicere:quanq percipi ratio eius 8C  natura non poftit. Nec ldeo

s tamen immortalem efte animam non intelligimus: quoniam quicquid uiget:

moueturq per le (empennec uideri aut tangi poteft: sternum fit necefte eft*
Q uid autem fitanimanonaum inter philofophos conuemtmcc unq fortafteconueni
ct.Et alii (anguine dixerunt:alii ignemtalii uentum:unde anima uel animus nomen ac
ca:pit:quod grace uentus ocNgjuocr dicitur: nec iilorum tamen quifq dixifte aliquid ui
detur.Non enim fi anima (anguine aut per uulnus eftufo: aut febrium calore conlum^
pto:uidctur extingui continuo in materia (anguinis anima: ratio ponenda eft: ueluti fi
eueniat in qua:ftionem*Lumen quo utimur quid fit:& relpondeatf oleum effcquo con
fumpto illo lumen extinguituncum fint utiq? diuerfa:(ed alteram fit alterius alimentu*
Videtur ergo anima fimilis efte luminnqua: non ip(a fit fanguis: fed humore fanguinis
alitiinut lumen oleo*Q_ui autem ignem putauerunt:hoc ufi funt argumeto: q prxfen
te anima corpus cafeanrecedete frigefcat. Sed ignis SC  (enfii indiget:& uidetur:& tadu
comburit.Ansma ucro SC  (enfii auda 8C  uideri nonpotefhSC non adurit.Vndeapparet
animam nefeio quid efte deo fimilem. At illi qui uentum putannhoc failurun q ex aere
fpiritum duCentesmiuere uideamur* Varro itaq definit: Anima eft aer conceptus: ore
deferuefadusnn pulmone tepefadusrin corde diffufus in corpus* H;ec apertiflime fal
fa funr.Neq’, enim tam obfeuram nobis huiufmoi dico efte rationem:utne hoc quidem
intelligamus qd uero efte non poftit.An fi mihi qs dixent ceneum efte calum:aut uitre<
um(ut Empedocles ai’Oaerem glaciatiatu:ft&im ne aftentiarfqacalum ex qua mate/
ria fit ignore*Sicut enim hoc nefeioiita illud fcio* Anima ergo no eft aer ore conceptus,:

LIBER

quia multo prius gigmrar anima q concipi aer ore poflit.Non cram poft partum mfi *
nuantur in corpusjst quibufdam philofophis uide(f)ied poll cocaptum prorinus: cu
faeftum in utero neceflitas diuina formauittqa adeo uiuit mtra uAccra gcnnxicjs: ut SC
incremento augcatf :& crebris puliibus geftiat cmicare.Demq? abortum fieri necefle e:
fi fuerit animal intus extincftum.Cactera: definitionis partes eo (peeftant: ut ill>s nouem
menfibus quibus in utero fuimustmorrui efle uidemur ♦ Nulla ergo ex bis tribus uera
fententia eft.Nec tamen in tantum falfos efle dscendum eft q hsec lenlerut: ut omnino
nihil dixerint.Nam SC  (anguine fimui;& ca!ore:& fpiritu uiuimus. Sed cum coftetani
ma in corpore his omnibus adunatistnon expreflerunt propric qd cflet: quia tarn non
potefl exprimi q uideri.

Vtrum animus SC  anima fint idem* Ca.xviif.

Equitur alia SC  ipfa inextncabilis qua:ftio.Idem ne fit anima 8C  animusian ue/
s roaliud fit illud quo uiuimusialiud autem quo ImtimusSC lapimus.Non de,
funt argumenta in utranqj par tern.Q_ui enim unum efle dicunt: hanc ratio ✓
nem fequunturiq. neq? uiui fine (enfu poflit:ncc (fencin' fine uitandeoqj efle no pofle di <
uerfum id quod non potefl: (epararirfed quicquid efl: illud SC  uidendi officium: SC fentu
endi habere rationem.Iccirco animum SC  animim indiflerenter appellant duo epicu ✓
rei poeta:.Q_ui autem dicunt efle diuerlatfic argu mentantur ex eo pofle intelligi aliud
efle msntemraliud efle animarmqui incolumi anima mens pofltt extingu::quod accide
re (bleat infanss.Item q> anima morte fopiat: animus fomno. Et qdem ficiut non tantu
quid fiattaut ubi f t ignorettfed etiam rerum fallarum cotcmplatione fallatur. Q^uod
quomodo ipfutn fiattno potefl pramiderircur fiat potefl. Nam reqefeere nullo padto
poflumusinifi mens uifionum imagimbus occupata teneat^. Latet aute mensopprefla
fomno tanq ignis obdueflo c/nere (opitusrquem fi paululum comouensrrurfus ardefeit
8C  quafi euigilat.Auocat'’ergo fimulacrisrdonec membra (apore irrigata ucgctcntf.Cor
pus enim uigilante (enfu licet iaceat irnmobilettamen non eft qetum: quia flagrat in eo
fenfus:& uibrat ut flamma:& anftus omnes ad (e aftruftos tenet. Sed poft q mens ad co
templandasimaginesabintentionetraditaeft:tuncdemumcorpus ornne refoluit'’in
quietem.Traducitur autem mens cogitatione cxcarcum cogentibus tenebris fecutn ta/
tummodo efle cceperitrdum intenta eft in ea:de qbus cogitat:repente fonus obrepit: SC
in fpecics proximas (enfim ipfa cogitatio declinar.Sic ea qua: fibi ante oculos pofuerat:
uidere quoq? incipit. Deinde proced it u!terius:Sd fi bi auocamenta inuenit: ne (alubcr*
rimam quietem corporis intcrrupat.Nam ut mens per diem ueris uifionibus auocatf:
* ne obdormiattsta falfis ne excited.Nam fi nullas imagines cernat: aut uigilare ilium ne
cefle e:aut ppetua morte (bpiri. Dormiendi ergo cauia tributa eft a deo ratio fomniam
di:& qdem in comune uniuerfis animalibus.Sed illud homini pra:cipuc:q> cum cam ra
tionem quietis caut'a daret facultatem fibi reliqt docendi hominem futura per (omniu*
Nam SC  hiftoria: fiepe teftanif extitifle fbmnia:quo^ pr.x(cns 8C  admirabilis fucrit eue
tus:& refponfa uatum noftro^ ex parte fomnii conftiterunt,Q^uare neq; (emper uera
fiintrneqj (emper falfa Virgilio teftetq duas portas uoluit efle (bmnio^. Sed qua: Falla
funt dormiendi caufa uidentunqua: uera immituntur a deo: ut imminens bonum aut
maluin hacreuelatione dilcamus.

De origine anima: an fit. Ca.xix,

Llud quoq? in quaefttoncm uenire potefl * Vtram ne anima ex patrean poti ✓
i us ex matre. An uero ex utroqj generet ♦ Sed ego id meo iure ab ancipiti uedL

s


i

I





fmcr (fmiilt

.k.J'cW Wja

DE OPJFICIO DEI

co.Nihil cniffl ex his tribus uerurn efttquia neq; ex utroq^ncq; ex alterutroq ferunrur
animce.Corpusenimexcorponbusnafcipoteibqnoniaconferdaliquidexutroq> De
anutiis amina non pottcjuia ex re tenui 8C  incomprehenfibili nihil pot decidere. Iraq? (e
rendarunt animarum ratio uni ac fob deo (ubiacet.

Demq cadefti fumus omnes leminc oriundi.

Omnibus idem file pater eftfut ait Lucretiusf Ham demortalibus non poteft: quiccj
nib mortale generari.Nec putari pater debet: q tranffudifte aut infpirafte animam de
fua nullo modo (entittnec fi fentianquando tamen aut quomo id fiat: habeat animo co
prchenfum.Ex quo apparet non a parent! bus dcff i aias:(ed ab uno codemqi omniu deo
patre:q legem rationemag nafcendi tenet folustfiqdem folus efficit. Nam terreni paren
tis nihil eft nifi ut humorem corporis in quo eft materia nafcendi cum fenfu uoluptatis
emittat uel recipiat: SC ci  tra hoc etiam opus humoris iftius ho rcfiftit: nec amplius qcq
poteft: ideo nalci fibi fiiios optanttquia non ipli faciunt.Caetera iam del funt omnia:fd
licet concarptus ipfe:6c corporis information infpiratio animsen partus incolumis: SC
quascunq deinceps ad hominem conferuandum ualent: films munus eft q ipiramus:
q uiuimustq uigemus.Nam pmerq q ipfius beneficio incolumes fumus corpore : SC
a-,  uidum nobis ex uariis rebus fubminiftrattfapientiam quoq? homini tnbuit: qa ter ✓
renus pater nullo modo dare poteft.Ideoqi SC  de (apientibus ftulti: SC  de ftultis fapietes
fiepc nafcunf :quod quidam fato ac fideribus aftignant. Sed non eft: nunc locus de fato
dillerendi.Hoc dicere fads eft:q etiam fi aftra efficientiam rerum continent: nihilomi^
nus omnia a deo fieri:qui aftra ipla SC  fcdt:& ordinauitJnepd ergo qui hanc poteftate
deo detrahut& opcri eius attribuut.Hoc igid deimunerecadefti atq prarclaroanuta^
murtan non utamur in noftra uoluiteftepoteftate. Hoc enim concefto ipfiim homine
uiriutis (acramentis religauinquo uitam poftet adipifci.Deditei SC  conftituitaduer/a ✓
rium nequiftimum SC  fallaciftimum (piritum:cum in hac terreftn uita fine ulla fecuri✓
tatis requiedimicarec.Cur autem deus hunc uexatorcm generi hominum conftituerit
breuiterexponam.

Cur deus dedit (piritum tentatorem. Cap.xx,

Ntc omnia diuerfitatcm uoluit efie: ideoq 3  uulgo non aperuit ueritatem: fed
a pauciftimis rcuclauittqua: diuerfiras omne arcanum mundi cotinct .Hiec eft:

enim qua: faciat uirtutcmtqua: (cilicet non modo eftetfcd ne aparere quidem:
quia uirtus efte non poterit:nifi fuerit compar aliquis. In quo fuperando uim fuam uel
exerceatmel oftcndar.Nam ut uidoria conftare hnecertamine non poteft: fie nec uir ✓
l  tus quidem ipfa fine hofte, ftaq: quoniam uirtutem dedithomini:ftatuit ei econtrario
inimicumme uirtus odo torpes naturam fuam perdercu Cuius omnis ratio in eo efhut
J  concufta Si  labcfadata firmed:nec aliter ad fummum faftigium poftit ueniremifi pru-«
denti manu lemper agitata:fed ad (alute fuam dimicandi tenore fimdauerit. Nolumn.
deus hominem ad immortalem illam beatitudinem delicato irinere peruenire. Datu ✓
rus ergo uirtutetmdedit hoftem pnus:q animis hominum cupiditates 8C  uiria immitte .
rettqui efiet audor erroi^ malorumq? omnium machinator: ut quoniam deus homine
ad uitam uocatnlle contra ut rapiat SC  traduoat ad mortem. Hie eft qui aut lnducit aut
decipit eostqui ueritati ftudent:aut fi dolo SC  ft udiis non quiuerittuirilem gerit anima:
qua (ublimium uigorem labefadare conedtinfanda didu SC  execrabilia molies:uexat
interficit:& tame utprofternit multosdic a multis uidus proftratufq difeedit. Magna
eft enim uis hominis:magna ratio:magnum facramentum.A quo fiquis non defecerit:

LIBER

flee fide m ftum deuotionemqj prodideritthic bcatusrhic deniq? ^ut breuiter fin jam 3 fi
mill's deo fitnecefle efhErrat enim quifquis hominem came metitur. Nam hoc cor pu/
fculum quo indudi fumusthominis rscxptaculum eft.Nam ipfe neq? rangurieq? aipl"
cimecg comprehendi poteftrquia latet intra hoc quod uidetf. Q_ ui fi delicatus ac tener
in hac uita aliter fuerit q ratio eius expofeiefi uirtute contempta defideriis fe carnis ad ✓
dixerit:cadet& premeturin terramoi auc(utdebet3ftatum fiium quern redrum rede
fortitus eft:3C prompte conftantercp defenderinfi terrx quam calcare ac uincere debet:
non feruierituiitam merebitur fempiternam.

Operis conclufio eft ueritatem fuperari non pofie. Cap,xxi.

Aecad teDemetrianeinterim pauds &C  obfeurius fortafteq decuittpro rerum
h ac temporis neceftl tate peroraui:quibus contentus eflfe debeas. Plura & melio

ra laturustfi nobis indulgentia cxlitus uenerit: tunc 8C  ego te ad uerx philo fiv
phix dodrina 8C  planius 5 1  uerius cohortabor. Statui enim qmulra potero litteris tra /
dererqux ad uitx beatx ftatu fpedent.Et qdem contra philo(ophos:quonia fiintad p*
turbandam ueritate pniciofi & grauesdneredibihs enim uis eloquetix 8C  argumetandi
diflerendiq; fubtilitas:quis facile decxperatiquos partim noftris armis: partim uero ex
ipforum inter (e cocertatione lumptis reuincemustut appareat eos induxifle potius er ✓
rorem q (uftulifle. Fortafle mireris q> tantum facinus audeam. Patiemur ne igitf extin /
gui aut opprimi uerita tef Ego uero libetius uel (ub hoc onere defecerh Nam fi.M.TuI
Iius eloquentix ipfius unicum exemplar ab indodis & ineloquentibustqa tamen r puex
ro nitebant?:fxpc fuperatus eft*Cur defperemus ueritatem ipfam contra fallacem capti
ofamqj facundiamtfuappria ui SC  claritate ualituramdlli qdem fe patronos ueritatisp
fiteri fbfcnt.Sed qs poteft earn rem defendcrerquam no didicitfaut illuftrare apud all ✓
os quam ipfe non nouitfMagnum uideor polliceri: fed cxlefti opus eft muneremt no ✓
bis facultas ac tempus adppofita perfcquendi tribuat?’. Q^uod fi uita e optanda fapii>
tnpfedo nullam aliam ob caufam uiuere optauerimrq aJiqd efticiam:quod uita dignu
fittSC  quod utiliratem legentibus.Et fi non ad eloquentiamrqa tenuis in nobis facundix
riuus eft:ad uiuendum tame afteranquod eft maxime neceftarium.Q^ uo perfedo:fa^
tis me uixifte arbitrabor SC  ofticiu hominis implefte: fi labor meus ahquos homines ab
erronbus liberatostad iter cxlefte direxerit.

Ladantii Firmiani dcphcenicecarmina;

St locus in primo fxhx oriente remotus:

’ Q^ua patet xterni maxima porta poli*

Nec tantum xftiuos hyemilq? propinquus ad ortus:

In quo fol uerno fundit ab axe diem.

Illic plamcies tradus diffundit apertos:

Nec tu muJ us crefcittnec caua uallis hiat •

Sed noftros montes:quoru iuga celfa putantur:

Per bis fex ulnas eminet ille locus.

Hie foils nemus eft:& confitus arbore multa
Lucus:perpetux frondis honore uirens.

Cum phaetontxis flagrafletab ignibus axis:

^ Ille locus flammisinuiolatuserat.

Et cum diluuium merfiftet ftudibus orbem:

s a

de phoenicb

Deucal ionxas exupcrauit aquas.

Non hunc exangues morbi: non xgra (encdus:

Nec mors crudeiis:nec mctus afper adit.

Nec (cel us mfanduromec opum ueiana cupidos
Aut metus:aut ardens cxdis amore furor.
Ludus acerbus abeft:& egeftas obfita pannis:

Et curx  infomnestSC uiolenta fames.

Non ibi tempeftas:nec uis furit horrida uenn:

Nec rigido terram rore pruina tegic.

Nulla (uper campos tendit fua uellera nubes:

Nec cadit ex alto tumidus humor aqua:.

Sed fons in medio eft: quern uiuu nomine dicut
Pcrfpicuus lucens:dulctbus uber aqu ; s.
ui femel erumpes p fingula tempora mefum
Duodecies undis irrigat omne nemus.

Hie genus arboreum prorero ftipite (urgens
Non lapfura (bio mitia poma gent.
Hocnemus: hos lucosauisicolitunicaphcenix:

V nica fic uiuit morte refeda (ua.

Parct& oblequuur Phcebi memorada (atelles:

Hoc natura parens munus habere dedit.
Luthca cum primum (urgens aurora rubelczt;

Cum primum ro:ea fidera luce fugar*

Ter quater ilia pias immergit corpus in undas;

Ter quater e uiuo gurgire Iibat aquam.
To!Iitur:ac fummo coniedit in arboris altae
Vertice:qux totum defpicit una nemus •

Et conuerfe nouos Phcebi naicentts ad ortus
Expedat radios:& iubar exoriens;

Aft ubi (ol pepigit fulgcntis lumina portx:

Et primum emicuit luminis aura leuis.
Incipit ilia facri modulamina fundere cantus:

Et mira lucem uocc ciere nouam.
nam nec iulxx uocestnec tibia poftit
Mufica cyrrhxis aftimilare modis.

Sed ncq? holor moriens imitan pofte putatun
Nec cyllenxx fila canora lyrx.

Poftq Phoebus equos in aperta refundit olympi
Atq; orbem totum pertulit ufcp means.

Ilia ter alarum repetito uerbere plaudit:

Non errabilibus node dieep toms.

Atqj eadem celeres etiam dilcriminat horas: j
Igniferumcp caput ter uenerata filet.
Antiftesnemorum luceueneranda (accrdos ’

Et fola arcanis conicia Phoebe tui's.

LIBER,

Qjuae poftq uita: iam milleperegerit annos:

At ie reddfderint tempora longagrauem.
Vtraperetlanfum Ipatiis urgentibusihium:

Amieti nemoris dulce cubile fugit.

Gurney renafcendi ftudio loca fanda reliquit:

Tunc petit hue orbemrmors ubi fegna tenet ,
Dirigit in Syriamceleres longama uolatus
Phcenicis nomen cui dedit ipia uetus,
Secretofq? petit deierta per auia lucos:

Hie uib per laltus filua remota latet*

Turn legit aereo fublimcm uerticepalmam:

Q_uaegratum phoenix ex aue nomen habet,
Q^uam nec dente potens aial prumpere podia
Lubricus aut ferpens:aut auis ulla rapax.
Turn uentos claudit pendentibus Aeolus antris:

Ne uiolent flabris aera perpetuum*

Neuc oner eta notho nubes per inania caeli
Summ oueat radios folis:& obfit aui,
Conftruit inde libi feu nidumtfiue fepulchrum,
Nam perit ut uiuanfe tamen ipfa creat*
Colligit hinc fuccos:& odores diuite filua:

Q_uos legit ady rius: quos opulentus arabs «
Q_  uos aut Pygmearae gentesraut India  carp it:

Aut molli generat terra Sahara finu,

Cinnama dehmaauruq? procul Ipiratis amomi
Congerit:8C mixto bailama cum folio.

Non cafiae mitismon olentis uimen achanti:

Nec thuris lachrymaerguttaq? pinguisabeft.
His addit teneras nardipubentisariitas:

Et fociat myrrhaepalcua grata nimis,

Protinus in ftrato corpus mutabile nido
Vitalicp thoro membra quieteiocat,

Oreq? dehinc luccos membris circuqj lupracg
Iniicit exequiis immoritura fuis.

Tunc inter uarios animam comendat odores:

Depofiti tanti nec timet ilia finem,

Interea corpus genitali morte perempmm
Aefl:uat:SC flammas protulit iple calor,

Aereoqj procul de Iumine concipit ignem:

Flagrant ambuftum (oluitur in cinerem,

Hos uelut tn madam cineres in morte coadtos
Conflat:& efledum  feminis inftar habet,

Hinc animal primum fine membris fertf oriri:

Sed fertur uermis ladreus efle color.

Creuerit immenfum lubito cum tempore certo:

$ Hi

DE PHOENICE

Seep oui teretis colligit in (pcciem*

Inde reformatur quails fus t ante figura?

Et phoenix ruptis pullulatexuuiis.

Ac uelut agreftes cum filo ad (acra tenentur {
Mutari pennae papilione (blent*

Non fill ci dus eft noftro conceftus in orbe:

Nec cuiq implumem pa (cere cura (ubeft*
Ambrofios libat exefti nedare rores:

Stellifero tenen qui cccidere polo*

Hos Tcgitthis mediis alitur in odoribus ales:

Donee maturam proferateffigiem •

Aft ubi primaeua coepit florere iuuenta:

Euolat ad patrias iam reditura domes.

Anre tamen proprio quicquid de corpore r eftatr
Oftaq?:uel cineres:exuuia(cp fuas*
Vnguinebal(ameo:myrrhaqn& thure (ofuto
Condit:& in formam conglobat ore pio.

Q uam pedibus geftans cotendit foils ad ortus:
Inq^ ara refidens promit in aede (acra.

Mirandam (Hepraeftattpraberq^uehenti .

T antus ibi decor eftttantus abundat honor*
Prmcipio color cftjqualis (ub fidere call
Mitia quern croceo punsca grana legunt*

Qg ualis ineft foliistqua fert agrefte papauer:

Cum pendens ueftit foie rubente pofus.

Hoc humeripedufep decens uclamine fulgent:

Hoc capunhoc ceruixsfummaqj terga nitet*
Caudaqt porrigitur fuluo diftinda metallo:

In cuius maculis purpura mixta rubet*
Clarum inter pennas infigne defuper iris
Pingere ceu nubem defuper alta folet.
Albicat infignis mixto uiridanre fmaragdo:
Etpuro cornu gemmeacufpishiat.

Ingentes oculos credasigeminofqi hiacynthos:

Q^uorum de medio lucida flamma micat*
Aequatur toto capiti radiara corona
Phccbari referens uerticis alta dccus.

Crura tegut (quamma; flauo diftinda metallo:

Aft ungues rofeus pingit honore color.
Efftgies inter pauonis mixta fsguram

Cernirur:& mixtam phafidss inter auem*
Magnicicm terns arabum quae gignitur ales
V ix square poteft:feu feratfeu (it auis.

No tamen e tarda ut uolucrestqua: corpore ma*
Inceftuspigrospgrauepondushent. gno
Sed 1 euis & uelox regalt plena dccorc:

Tail's in alpe&u le praebet ulqj hominum.
Conuenit Aegyptus tanti ad miracula tufas:

Et raram uolucrem turba lalutat ouaas*
Protinus infculpunt lacrato in marmore forma:

Et lignant titulo remq^dieriKp nouo.
Contrahit in coetum lele genus omne uolatitu.

Nec praedae memor eft ullatnec ulla metus.
Alitium ftipata choro uolat ilia per aftum;

Turbacp prolequitur munere lazta pio.

Sed poftq puri peruenit ad Athens auras:

Moxredit ifta fill's conditor ilia locis.

Haze fbrtunataz lortismatilq? uolucris;

Cui de fe  naici prazftitit ipfe deus*

Fcemina fit:uel mafculus haze: forteq? neutrum:

Fazlix qua: Veneris foedera nulla colit.

Mors illi Venus elblbla eft in tnorte uoluptas:

Vt polfit nalci:hazc appetit ante m ori.

Ipfa fibi prolestfuus eft patent fuushazres:

Nutrix ipfa fuitlemper alumna (ibi.

Ipla qdem led non eacfe:qa & ipfamec ipfa eft
Aeternam uitam mortis adepta bono.

Ouidius methamorpho.de phcenice.
Aec tame ex aliis generis primordia ducic
Vnaequaz reparetileq? ipfa releminet ales
Aftyni phoenica uocantmon frugemee herbis:
Sed lachrymis thuris:& iucco uiuit amomi.
Haze ubi quinq? fax  compleuit fazcula uitas:
llicis in ramisnremulazq? cacumine palmze
Vnguibusacpuronfdum libicanftruitore:

Q uofimulaccafiasr&nardiieuisanftas:
Qfaiaftaq} cu fulua iiibftrauitcinnama myrrha
Se fuper imponit:finitcp in odoribusazuutn.
Inde ferunt totidem quaz uiuere debeat annos
Corpore de primo uolucrem phoenica renaici
Dantes.

OflS per li gran fuaui ie confefla
Che laphoenice muoreie poi renaici.

Che al cinquecento anno le aprefta
Herba ne biada in faa uita non paler.

Ma (ol del incenlo lachrymae 8C amomo:

E nardote myrrha fon le ultime phafee.
Lacftantii Fir.de rcfurreAiois dommicae die.
Alue fefta dies toto uenerabilis azuo:
ua deus infernum uicit: St aftra tenet
Tempora ftorigero rutilant diftinda lereno:

Et maiorepoli lumine porta patet. *

DE RES VRRECTIONE DOMINI

Alt/us igniuomum lolcm cx li otbita dude
Q^ui uagus occeanas exit Si intrat aquas*

Armatus radii's elementa Iiquentia ludrans
Hac in node breui tendit in orbe diem*

Splcndida fincero producunt sethera uultu:

Lactitiamqj fuatn lidera dara probant.

Terra ferax uario fundit muulcula cultu:

Cum bene uernarit reddit &C  annus opes*

Mollia purpureum pingunt uiolaria campum:

Prata uirent herbis:& micat herba comis.

Paulatim fubeunt deliantia lumina florum:

Flonbus arrident gramina cunda fuis.

Scmine depofito late leges exilit aruis

Spondens agricola: uincere pofle famem*

Gaud ice delerto lachrymat fua gaudia palmes:

Vnde merum tribuat dat modo uins aqua*

Cortice de matris tenera lanugine furgens
Praqparat ad partum turgiaa gemma finum,'

Subqj hyemis tempus foliorum crine reuulfo
lam reparatuiridans frondea teda nemus*

Mixta falix:ab!cs:corilus:filcr:ulnus:acennux:

Plaudit qu^eep fuis arbor amoena comis*
Condrudura fuos lapis hinc aluearia linquens:

Floribus indrepitans poplite mella rapi t»

Ad cantus reuocatur auis:quae carmine clauio
Pigrior hyberno frigore muta fu it*

Hinc philomena luis attemperat organa cam's:

Fittp repercudo dulcior aura meio.

Eccc renalcentis tedatus gratia mundir
Omnia cum domino dona redilie luo.

Nanq? triumphanti pod trifh'a tartara Chrido
Vndicp fronde nemus:gramma florefauem*
Legibus inferni oppreflis: iuper adra meantem
Laudant rite deum luxipol ustaruatfretum.
ui crucifixus erat: deus eccep omnia regnat:
Dantq; creatori cunda creata precem*
Mobilitasanimi menfum lux alma dierum
Horarum Iplendor dridula:cunda fauent.

Hie tibi fiiua comisiplaudit quotp capus ariftis :

Hinc grates tacito pal mite uitis agit.

Hinc tibi nunc auium refonat uirgulta lulurro :

Has inter nimio padcr amore canit*

Chritk Talus reru: bone conditorat<predeptor;

V nica progenies ex deitate patris*

1 rirci ra biliter manans de corde parentis:

Vcrbum fubfidensiSi patris ore potens*

LIBER.

Aequalis:concors:(ocius:cum patre coaruus
Q__uo fumpfit mudusprincipe principium,
Aethera fuipendis:(bla congeris azquora fundis
Q^uaeq? locis habitantiqua: moderata uiget«
Qjai genus hu manum cernes merlifleqofundo;

V teg homuie et iperestes quoq? factus homo,
Ncc noftro cantum uoluifti ecorpore nafd:

Scd caro qua: nafei pertulit aiq? mori,

Funeris exequias pateris nouns au<ftor:SC orbis
intra mol ds iter dando lalutis opem,

Xriiha ceflarunt inferno uincula legist
Expauitqg chaos luminis ore premi,
Depcreunt tenebrx Chrifti fulgore tugafcK
Aeterna: nodis pallia cratfa caduhw
Sollicitamrfed redde fide precoriaima poteftai
Tertia lux redit:furge iepulte meus.

Non decet ut uiSi tumulo tua membra tegant'';

Non precium mundi uilia faxa pretrunu
Indignum eft cuius claudunt' cuncta pugillo;

V t tegat inclufum rupe uetante lapis.

Lintea toilepreconludana hnque iepulchro:

Tu fotisesnobis:& fine te nihil elt.

Solue cathenatas inform carceris umbras:

Et reuoca furfimi quicquid ad ima ruir.
Redde tuam faciemjuideant ut li eu la lumen:

. Redde dicmrqu! nos te moriente fugir.

Sed plane l'mplefti remeans pie uictor olympf;

Iartara prefia iacenrrncc tua iura tenenu
Inferus inlaturabiliter cauaguttura pandens
Q^ui raperet Temper fit tua praeda deus.
Eripis innumerum populum decarcere mortis
Et fequitur liber;quo fuusaudor ab&
Euomit abforptam pauida feta badua plebem:

Et dc f auce lupi lubcrahit agnus ones.

Hinc tumulu repetes poft tartara carne refupta :

Belliger ad caelos arnpla trophasa refers.
Q^uos habuit pcenalechaosaam reddidit ifte:

Et quos morspeteretihos noua uita tenet.
Rex facer eccc tui radiat pars magna trophaei
Cumpuras animas facra lauacra beant.
Candidus egredit nitidis exercitus undis:

Atqj uctus uitium purgat in amne nouo.
Fulgentes animas ueitis quocj Candida fignau *
Et grege de niueo gaudia paftor habet.

. Addi tur hac fielix concors mcrcede focerdosi

•• «»

NEPHYTHOMON

Q ui dareuult domino dupla talenta fuo*

Ad meliora trahens gentili errore uagantes:

JBeftia ne raperet munit ouile dei.

Q^uos prius Eua nocens infecerat:hos modo reddit
Ecclefix paftor ubcrc la Ac finu#

FINIS

Arguit hie hominum fedas Ladantius omnes:

Septeno falfas codice uera doccns.

Siue deum tangat turbato lumine cemens
Ira furongemino pernotat inde Iibro.

Et uolucrum phoenix uerfu comprehenditur una:

ua; noftro nunq pafeitur alma (bio.

Hmccp redemptoris noftri noncarmina defunt:

Q_ute pofitum e tumulo dulce canendo uocant.
Preflerat hunc primo mundi caput inclyta Roma:
Port regina premit quippe colenda maris«

Nephythomon Ladantii Firmianii ncipit*

Am fi iuftitia eft ueri dei cultus: quid enim tam iuftum ad aequita
temttam pium ad honorenutam neceftarium ad falutem tqdcum
cognofcere ut parentermuenerari ut dominumteiufq! legi autpras
a c^ptis obtemperarei' Ndaerunt ergo iuftitiam phdolophi: quia

nec ipfum deum agnouerunt:& ideo refelli putauerunt a Carnea ^
detcuius h xc  fair di(putatio nullum die ius naturale. Itacp omnes
animantes ipfa ducente natura commoda fua defendere:& ideo i u
ftitia fi aliems utilitatibus conlulettfuas negliget: ftultitiam efle dicendam. Q_uod fi
omnes populi penes quos fit imperium:ipfiq; Romanirqui orbem totum poftedereuu
ftiriam (equi uelint ac (uum cuicp reftitueretquod ui 8C armis occupauerunt ad calas SC
egeftatem reuertentur.Q uod fi fecerintiiuftos dicemus equidemrfed tamen ftultos in
dicare necefle efttqui ut aTn's profintrfibi nocere coutendant.Deinde fi repcriat aliqs ho
minemtqui aut aurum pro auricalco: aut argentum proplumbo uendat per errorem :
atqj id tencre neceftitas cogit r utru diffimulabit &  ernet paructan potius iudicabitur C
iuftus uticp diced* tquia non fcfellittfcd idem ftultustq alteri fecent.lucrum:fibi damnu:
fed facile de damno eft. Q_uid fi uita eius in periculu uen:'et:utcum aliquando necefte
fit aut occideretaut moritquid facieti'Poteft hoc eueniremt naufragio fado inueniat all
quern itnbecillem tabular inhanentemcaut uido exercitu fugiens:repcrietaliquem uul
neratumequoinfidetemtutrumneaut ilium tabulataut hunc equo deturbatattutipfe
poflit euadere (  Si uoletiuftus efle non fadet: fed idem ftultus iudicabitur: qui dum
alterius u itx  parcit: fuam perdet. Si faciet quidem (apiens uidebit'': quia (ibi confix
let: fed SC  idem ma-ustq? nocebit. Acuta lfta (anetied refpondere ad ea facile pofiumus •
Imitatio enim nominum facit ut fic efle uideaf .Nam SC  iuftitia imaginem het ftultitix
non tamen eft ftukitia.Et tnalitiaimagine lapientiarmon tamen (apientia eft.Sed ficut
malitia ifta in cofcruandis utilitatibus fin's intelliges redargui uidet'': qa non fapientia :
fed calliditas& aftutia eftn'ta SC  iuftitia non debet iuftitiarfed innocentia noiari: qame/
cede eft iuft u efle (apietem;& eum q fit ftultus:iniuftus.Nam neq$ 16: neq^ natura ip(a

LIBER.

per mittittut is qui iuftus efbfapiens non fit: quoniam iuftus nihil utiq; facitt nifi quod
rectum. SC bonum eftprauum SC  malum semper fugit.Q_ uis autem dilcernere bonum
dC  malum:prauarn SC  redrumpoterinnifi qui iapiens (uetiti  Stultus autem malefacif:
quia bonum 8C  malum qd fit sgnoransdeo peccat: quia non poteft praua SC  redra difcer
nere Jgitur necj; ftulto iuftitiamineqj iniufto iapiennam conuenire. Ergo ftulrus no eft
qui nec tabula naufragummcc equo fiiucium deieceritrquia ie abftinu.t a mudo; quod
eft peccatumpeccatum autem uirare fapientis efhSed utftultusprima fade uideatur:
ilia res cflfidt qui extingui animam cum corpore exiftimanniccirco omne commodum
ad hanc uitam referunnbi em'm poft mortem nihil eftiutiq; ftulte facittqui alterius ani
mteparcitcum diipendio fuxtaut  qui alterius lucro magis q fuo confuleret: li mors ani
mam delet,Danda  eft operasquo iuftius commodiulq; uiuamus«5i aute uita poft mor
tern Capered xte rna SC  beatathac utiq? corporalem cum omnibus terras bonis iuftus ac
iapiens conremnenquia fciet quale a dco premium fit recaspturus* Teneamus igit? im
nocentiam:teneamus iuftitiatrdubeamus imaginem ftultitias: ut ueram iapiennam te
nere poftimus.Et fi hominibus uidetur ineptum ac ftul turn torqueri: SC  mon uellet q li
beram dtfcet abire fine noxa*Nos tamen omni uirtute omnicp patientia fidem deo ex -
hibere nitamur.Non mors terreat:nec dolor Bagrat: quominus uigoranimi 8C  confta -
tia inconcufla feruetur.Stultos notenttdum modo lpfi ftultiftimi fint:3C cxchSC  hebetes
SC  pecudibus teqnalestqui non intelliguntefte mortiferum relidro deo uiuoprofterne/
re ietatq] adorare tcrrena:qui nelciunt ex illis asternam pcenam manere:qui figmeta in
fenfibilia fuerint ueneratn& eos qui nec tormentamec mortem pro cultu SC  honore ue^
ri dei recuiauennnuiram perpetuam confecuturos. Hasc eft fideliftima*htec eft uera la
ptentiadxrc perfedra iuftitia*Nihil ad nos attineuquid ludicent ftultitquid homuncu/
li fentian u N os mdiciu m dei expcdarc debemus: ut quos poftmodum qui de nobis iu
dicauerint:iudicemus.Dixi de iuftitia quid efiet: iequitur utoftendam quid fit uerum
facrificium deitquis iuftiftimus ritus coJedfinequis arbitretur aut uidbmasiaut odores:
aut dona prasfentia defiderari a deo:a quo fi famesrfi fins: fi algonfi omnium rerum ter
renarumq; cupiditas abefbnon ergo utitur his omnibus: qua: templis aliifq; fidblibus
inferuntunled iicutcorporalibus corporaletiicutiq? incorporalibus incorporale lacrifi'
cium neceflarium eft Jlfis qux in  ufum tri buit homini deustipfe no indigct. Eft omms
terra ipfius fub poteftate:non indiget templo:cuius domicilium mundus eft: non indi ✓
get fimulacro:qui eft 8C oculis:& mente incomprehenfibilis:non indigct terrenis lumi -
nibus:qui folem cum ceteris aftris in uiurn hominibus potuit acccndere.Q^uid igitur
, ab homine defiderat deusmifi cultum mentis:qui eft primus SC  (antftus^Nam ilia qua:
aut digiris fiunt:aut extra hominem funtihoc facrif icium uerum no cftmec quod ex ar>
catfed quod ex corde profertunno quod manutled quod mente librtur* Hasc accaspta>
bill's uitftima efttquam de feipio animus immolan Nam quid hofhasC' quid thurafqd
ueftesfquid aurumfquid argentum \  quid preciofi lapides conferunt: fi colentispura
mens no efb'SoIa ergo iuftitia rfttquam deus expetit.ln hac facrificiumtin hac dei cub
tus eft:de quo nunc mihi diflerendutn efbdocendump in quibus operibus iuftitia ne ✓
cede fit contineri*

Vas ee h umanac uita: uiasmcc philofophis ignotfi fumncc poetis:fed eas utiq;
d diuerfo modo induxerunt philofbphi.Alteram induftrias:altcram inertia: efte

uoIuere:fed hoc minus redtexum eas ad folmsu ta: commoda rettuleruttmc/
fiuspoetaetqui alteram iufto^:alteram impiorum efte dixeruuSed in eo peccannq eas

nephy: homom


c  <&r

kSc'W'' /lu~-

-KtS fa*

ft*

/ &

non in ha c uitatled apud inferos efte aiut.Nos uriq? redtiustq alteram uitte: altera mor
t j s;  & hie tamen has uias efte diximus.Scdilia dexrerionqua iufti funt gradietes no in
elyfium ferre:(ed in cadumJmmortalesenim hut, Siniftcrior ad tartarum,Aeterni& n*
cruciatibus abducuntur iufti, Vencranda eft a nobis iuftitia: uiarqua: ducit ad uitam •
Prnnum autem iuftitia: officium eft deum cognofcere ut parentem: eumq; metuere ut
dominumtdiligere utpatrem .Is eft emm qui nos gcnutt:q uitali fpiritu animauittq alit
qui faluos facit.Habet in nos non modo ut patenuerum etiam ut dominus licentia ucr
beraditSC uitas ac necis poteftatemainde illi ab homine duplex honos: id eft amor cum
titnore debetur.Secundum iuftitia: officium eft hominem agnolcere uelut frarrem,Si
enim idem dcus fecit:3«: uniuerfos ad iuftitiam:^ ad uitam actcrnam pari coclitionego
nerauit.Fraterna utiqj neceftitudine cohteremustquam qui non agnoicit: iniuft us eft •
Scd origo huis malitq? fbcietas inter (e hominumt quo neceftitudinis uinculu diftoluft
tur:eft q? ab ignoratia ueri dei nafeatur Q_ui enim fontem ilium benignitatis lgnorat:
bonus efte nullo modo poteft .Inde eft q? ex eo tempore:quo multi dii confecrari ab hov
minibus coliq; cceperunnfugata eft(fkutpoetae aiunt)iuftitia:Gc direpu eftomne fer^
dustdirepta fbcietas iuris humanijeum fibi quifep confulcre: ius in iuribus computare:
nocere inuicerntfraudibus aggredi:doliscircun(criberc:cdmoda alioru commodis adv
auoerc:noncognatis:nonliberis nec parentibus parcere: ad necem hominu peculate *
pcrtreiobfidere cum ferrouiastmari confeftaredibidini autem quo furor duxerit irx *
na Iaxaretnihil denicp fanefti habemqu-od cupiditasinfanda non uiolarctXum hax ii,
crentrtum leges fibi homines ccdiderunt pro utilitatecommuni: ut fe interim tu tos ab
ininriis facerent,Sed metus Iegum non fcelera comprimebatdcd licentia fubmouebar,
Poterant enim leges dclidta puniretcon'cientiam punire non poterimt. Iraq? qux m*
te palam fiebant: clam fieri cceperunt, Circunfcribietiam iurarfiquidem ipfi prcefidcs
legum pramiis muneribufep corrupti:uel in remuneratione malorumjuel pernicieiu >
ftorum fententias uendicabat.His accedebant diftenfioncs:& bella:& mutuae depiteda
tioncs:3£ oppreftis legibus feuiendi poteftas licenter aftumpta .In hoc ftatu cum eftenc
human# res:mifcrtus eft noftri deus.R euclauit fe nobis:& oftedit ut in ipfo rcligione :
fidem:caftitatem:mifericordiam di !cercmus:legcmq^ diuinamjqu# humana cum cx *
leftibus copulauititradente ipfb domino fumeremnstqua lege uniuerfi: quibus irr#uri
fumusterrorescumuanis Si  impiis fuperftitionibustolleient'’, Q uid enim homini do
beamusseadem ilia lex prxfcribit quae docet quicquid homini pr#fti'teris:dco prarilav
re.Sed radix iufbti#:Sc omne fundamentum #quitatis eft illud* V nde ut ne facias ullir
quod pati nolisrfed alterius animum de tuo metieristfi acerbum eft iniuriam ferre: SC  q
earn feceritmidetur iniuftus.Tranffer in alterius perfonam quod in te fentis:& in tuam
quod de altero iudicas:& intelliges tarn te iiuftc faceretfi alteri noceastq alterumifi tib ii
Hxc fi mente uoluemusr/nnocentiam tenebimus: in qua iuftitia uelut in primogradu
confiftit.Primus eft enim no nocere proximoiled officeretprodcfTe, Et ficut in rudibus
agris prius q lerere incipiasteuulrts fentibus SC  omnium ftirpium radicibus amputatis:
arua purgandatfic de noftris animis prius uitia decrahenda: Si  tunc demum uirtutes in
ferendxtac  quibus feminata: per uerbum dei fruges immortalitaris oriantur.Tres affe^
dlus uePut ita dicam' trcs farca: funttquas in animis hommis tantas perturbationes civ
unt:5^ interdum cognita ita delinqueretutnec fametnee pcriculi llii refpeduttuta liabe
repcrmittantjcirca qux uindieftam cupita naturatqu^defideratopes: libido qua; ap^
petit uoluptates.His uitiis refiftendum eft;ha£ ftirpes eruend^iut uirtutes feri poftmt *

d

Hos affeftus ftoicia mputandos:pcripathctici temperandos putant.Neutri eorum re/
d:e:quia nccg detrahi polfunt.Siquidem natura infiri habent certam magnamqj ratio
nem:neqj bonutn qaoniam fi mala funtrcarendum eftretiam temperandum mediocri /
busifi bona integris adutendum eft.Nos uero necp detrahendosmeq^ minuendos ee di
cimus.Non enim per fe mala funt qua: deus ho mini rationabiliter conferuat: fed cum
fiat utiqj natura bona:quoniam ad tuendam ui tam funt attributarmale utendo fiat ma
latficut H fbrtiflime pro patria dimicesibonum cfttfi contra patriam:malum,Sic 8C  affe
&usft ad ufus bonos haoeasruirtutes eruntdi ad malostuiria dicentur* Ira igitur ad co/
hertionem peccatoruma'd eft ad regendam lubiedrorum difciplinam data eft a deojut
irietus licentiam comprimat:& compefcat audaciam*Et qui terminos eius ignorataW
icttur paribus aut fort/onbusJnde ad immania facinora profilitur:inde ad caedcs: inde
ad belfa confurgitur* Cupiditas ad defideranda & conquirenda uitae neceflaria tributa
eft.Sed qui nefciunt fines eiustinfariabiliter opes congerere nituntur. Hrnc uenenathic
circunfcripti onesihinc falfa tefhmoniathinc omnium fraudum genera erumpent,Lbi
dinis autem affedus ad procreados fdios infitus 8C  natus eftjfed qui limites eius animo
nontenenttutunt'' eo ad folam uoluptatem .Inde illicit# iam opesrinde adulteria & fill
pratindeomnes corrupreix oriuntur.Redigendi ergo fiintifti aftedus intra fines fiios
SC  in uiam redam redigediun qua 8 i ti  funt uehementesiculpa tamen hr e nonpofTunt

Ohibenda eft ira cum patimur ini uriam:& ut malum comprimatur: quid ex
t  certamine impendent duas maximas uirtutestinnocentjam: parienna tenea

mus.A natura frkngitur:cum habemus quod fatis eft.Q^uis enim furor eft in
his cogerendis laboramqu# aut latrocinio: aut furore:aut profcriptione: aut morte ad
alios accerfitperuenfrefLibido extra Ixgitimum thorum non euagetunfed creandis li
beris feruiat.Appetentia enim nimia uoluptatis:& periculum parit:5C iriania genera t«
Et(quod eft maxime cauendum)mortem accurrit #ternam« Nihil eft enim tam mui/
fum dco:q mens incarifa SC  animus impurus*Nec hac fola uoluptate abftinendum fibi
putenquaecapit?ex fbeminei corporis copulatione: fed SC cxtetis  uoluptatibus fenfiiu
f efiquorumjquia SC  ipfie funt mtiofx;8C  eiufdem uirtutis eft eas contemnere* Oculoru
uoluptas percipitfex rerum pulchritudine. Aurium de uoribus canoris & fuafionibUs*
Narium de odore iucundo*baporis de cibis dulcioribustquibus his omnibus uirtus re
pugnare fortiter debetme his ilfecebris irr#titus animus:a cadeftibus ad terrea: ab aetc r
nis ad temporaliata uita immortali ad perpetuam pcenam deprimat^In laporis&odo
ris uoluptate hoc pkulum efbq trahere ad luxuriam potent, Q_ui enim fuerit his de /
ditustaut non habebit ulfam rem fami liaremtaut fi habueririaflutnet: SC aget poftmo/
dum uitam deteft abilem,Q^ui autem rapimr auditutut taceam catibus: qui fenfus ita
fxpe  delinmntiut etiam ftatus mentis furore perturbentuncompofitis ceteris orationi
bus:nu merofifcj carmmibustaut argutis difputationibus ad impios cultus facile tradu
tur.Inde eft cp  fcriptis caeleftibustquia uidentur incomptamon wcile creduntur: qa aut
ipfi funt ditertiraut dilerta legere uolunt:no qu^runt ueratfed dubia: immo illis hxc  ui
dentur ueriflima eflerquas aunbus blandiunturuta rdpuunt ueritatemrdum fermoms
tiarietate capiuntur.Voluptas uero quae fpedlat ad uifum:multiformis eft* Nam quae
percipitur ex rerum preciofarum pulchritudinejauaritiam concitat: quae aliena efte de
bet a fapiente atcg  iufto.Q^ uae autem capitur de fpecie mulicrum;ia alteram cadit uo>
luptatenxde qua iam fuperiuslocud fumus«

"""•it

NEPHYTOMON

¥

Vpcreft de fpedaculis diceretquae quonia potentia funt ad corrupendos aios
g. uitada fapientibus SC  contenenda (unt taliter : q> ad celebrados deo^ honores

inuenta memorantMSFam mune^ additoes Saturno fattx  funt* Sccena Libev
ri patris eft.Ludi uero circefes Neptuno dicati putant?:ut iam q (pedat interefttrelido
del cultu:ad ( pfanos rims trafifte uideat?*Sed ego de re malo dicerejq de origine«Q_uid
tam horribilexa tetfj&q hois trucidarioi' Ideo Ikueriftimis legibus uita noftra muldtatf.
Ideo belfa cxecrabilia funt inucnta:tamen cofuetudo quatenus homicidiu fine beilo ac
legibus hciatt£l  hoc ut fcelus iudicat. Q_uod fi interefte homicidio fceleris cofcientia e
SC  code facinote fpedator ohftridus efticui SC  admiflortergo 8C  his gladiatoru fceleri/
busxid minus cruore perfunditf q fpedanq ille q facifcnec pot efte imunis a fanguinetq
uoluit effundhaut uiden no inte ifeciftetq lntcrfedori SC  fauenSC pramuu poftulauit«
Q^ uid IcoenacNum landior^i qua comcedia de ftupris SC  amoribus. Tragcedia de in
cadis SC  parricidis fabuIatMftrionici et impudici geftustqbus infames foeminasimitau
tur lib.dinestquas faltado exprimunt doccntmo minus corruptelaip diiciplina^ eftrin
quofiunt p lmagine.-qua: no funt:ut fiat fine pudore qux uera (unt* Spedat h^c adole
fcentcstquo^ lubrica £etas qua: framari ac regi debetjad uitia Si  peccata his imagimbus
erudit^Circus no innocentior aeftimat'’:(ed maior hie furor eft:fiqdem mentes fpedati
um tata ferunt infania:ut non mo in conuitia:(ed et in rixastnecno SC  in pradia:& coten-
tiones fepc confurgat * Fugienda igit? oia fpedaculamt tranqllum mentis ftatu tenere
po(Timus.Renunciadum noxiis uoluptanbus: ne deliniti fuauitate peftiferaan mortis
laqueos incidamus.PIacet (oia uirtustcuius merces immortalis eft: cu uicerit uoluptaie
Suppofitis aut affedibus: Si  pdoirutis uoluptatibustfacilis in comprimendis ceteris la
bar eft ei:q fit dei ueritatifi^ fedaturusmo maledicit unq:q (pedabit a deo benedidio^
nem. Htnc iurabit ne deu Iudibrio heat:fed neiurabit qdemme quando uel ncceftitate
ue! confaetudine in  periuriu cadat.Nihil (ubdolemihil diftimulanter loquat'meq? ab>
negabit qd'(poponderat:necppmittet quod facere non poftet: non inuidebit cuiq q de
fuo contentusmec detrahetiaut male alteri uoletnn quem forfitan beneficia dei qmiora
funt.Non furabufmec omninoquicq concupifcet alienu: no dabit in ufura pecuniam «
Hoc eft enim de alienis malis lucra captaremec tam en negabit: fiqdem neceflitas cogit
mumaruNoneritafper in filiujnec in (eruum meminermq? iplepatrem heat ad domi-*
num.Ita cum his agetqueadmodum (ecum agi uellet. Munera (upabundantia no reel
pict a tenuioribusmec enim iuftu eft augeri patrimonia locupletu per damna mi(ero$j
Vetuspra:ccptu eft non occideretqcf fie accipi debet: no tanq iubeamur ab homiddio
tantum:quod etiam legibus publicis uideretur manus abftinerernec iufti'one interpofi
tatnee uerbo liccbitpericulum inferremec infantem necare:aut exponeremec (eipium
uoluntaria morte damnareJtem non adulterare: fed hocpratcepto non folum corrum
pere alienum matrimonium prohibeturtquod etiam communi gentium lure damnatf
uerum etia proftitutis corporibus abftincre«^upra leges lex enim dei eft:ea quoqj qua:
pro lucris habenmr uetattut iuftiu'am cofumet* Eiufdem legis eft faKurn teftimonium
non dicererquod Si  ipfiim latius patet:fi fallum teftimonium mendacio nocet ei: c5tra
quern dicitur:& fallit eumtapud quem dicitur.Nunq igitur mentiendum eft: quia me
dacium (emper aut fallittaut nocet*Non eft uir iuftus: quia no fine noxa uitiofo fermo
ne mentif .hinc uero adulari licet: perniciola eft enim ac deceptrix adulatio:(ed ubicp
cuftodiat ueritatemtquat licet ad prsdens fit in(uauis:tamen cum frudus eius at<j utili
tas apparueriunon odium pariet(ut ait poeta^ led gloriam*

LIBER.

d

Ixi die bis qux uetanturtdicam none breuiter qux iubentur. Innocenti'a proxb
maeft milericordix.illa enim malum non facit: SC  hxc bonum operatur. Vila,
inchoat iuftitianuhxccomplex Nam cum imbcdllior fit hominum natura q
exterarum animantium:quas deus SC  inftradas ad inferendam iSC  mum'tas ad uim re
pellendam figuratraffedum nobis mifericordix dedit: ut omneprxfidiu uitx noftrae
in mutuis auxiliisponeremus.Snn.fadi ab uno deo:& or ti ab uno hole conlanguinita
tis iure fodamur,Qrnnes igtc  homine diligere debemus, Iraq] non tantu inferre imuri
am non oporteufed ne lllatam qdem uindicaremt fit in nobis pfeda innocetia. Idco iu \
bet nos deus etiapro inimicisprecem facere femp.Ergo animal coe atq] confers effe de
bemusmtnosinuiceprxftandisrecipiendifcpauxiliis muniamus.In multis enim calL
b us SC  incomodis fragilitas noftra fubieda eft. Speres ribi accidercrqd' alteri accidit •
Ira demu excitaberis ad opem ferenda: fi fumpferis eius aiunuq opem tamen in mails
conftitutusimplorat,Si qs uidu indigenimpartiamur. Si qs a porentiori iniuria i fiifti,
net:eruamus.Pareat domicilium noft^tuel peregrinis:uel mdigentibus udo.Pupillis
defenftoiuiduis tutela noftra non defit.R edimere ab hofte captiuos magnum numine
opus eft,Aegros paupes uifitareiatq] fouere inopes: aut paupes(fi obierint)non paua»
mur ifepukos iacere.Hxc funt oparhxc officia mifcricordixiqux fi qs perfccerit: ueru
SC  accxptum fact ificiu deo immoJabit.Hxc ixtabilior uidima eft apud dcu:qui nope
cudum fanguineifed hois pietate placat: quern deu (qa iuftus eft) fuam SC  iplum lege
fua SC  coditione perfcquit?:mifere£ ei quern uiderit mtiericorde.lnexorabiiis eft eirque
precantibus cernit immite.Ergo ut hxc omnia qux deo placentifacere poftimusxonte
nenda eft pecunia:SC ad cxleftes tratifferenda thefaurosubi fur no  efFodiat:nec rubigo
confpmetincc tyrannuseriplat.Sed nobis ad xterna opuletfam deo cuftode feruetur.

, Ides quoq] magna iuftitixpars eftiqux maxnne a nobis qui nomcn fidei getu
f  musreonieruanda eft prxcipue in religione:qa deus prior eft &potetior q ho

Et fi eft glortofusp amicistpro paretibustp libcris.i.pro hoie fulcipe mortem;
&q hoc Leeritrdiuturna memoriam laudeq] confequiuqto magisp dcoiquipot xter
nam uita pro teporali morteprxftare, !  taq] cum incident buiufmoi neceftitasiut dike*
dere a deoiatq] ad ritus gentium trafire cogamurmullus nos metusr nullus terror mBc*
dat quominus tradat amicoih s fide cuftodiamus,Deus fit ante oculostfit in corde: cu
ius interno auxilio dolor uilce^:36 adhibita corpori tormeta fuperent ♦ Nihil tunc aId
quid q u itx imortalis prxmia > ogitemur Jta facile SC  diffipandi aut utedi artus fuerint
tolerabimus qux in nos tyrannicx dcminationis ametia molicdPoftremo ipfam mor
tem no inuiti aut timidnfed libeter 8C  interriti fubire nitamunut Icsamus quail apet de*
urn gloria fumus futuriitriuphato fxculo adpmifla uenientes«Q__ uibus bonis qta bea*
titudine breuia hxc poena^r mala:& huius u;tx dana penfemus.Q_uod fi faculras hu*
ius glorix deeritihabebit f ides etia in pace mercede. 1 eneat? ergo in oibus uitx officiis:
teneat; in matrimonio.Non enim latiseftifi aut alieno thoro:aut lupanari abftineas.
Q_ui habet coniugeimhil quxrat extrinlecusrfed cotentus ea fola caftigct. Inuiolati cu
bills facrameta cuftodiat. Adulter enim deo Sqpmcxftusiq abiedo iugo uel in libera;
uel inferuaperegrina uoluptateluxuriat. Sed (icut foemina caftitatc uinculis obligata
cibSc ne aliud cocupifeat: ita uir eadem lege teneatur:quo deus ex uiro uxorem unius
corporis compage felidauit. Ideo prxeepit non dimitti uxorem: nifi enmine adulterii
deuidam: SC  nunq coniugalis foeaeris uinculum:mfi rupent refoluatur ♦ Illud quocp
ad confimiandam pudiauam lungitbut non modo peccatura abfitiuerumctiam cogi^

t ii

NEPHYTOMON

tatfo.Pollui enim mentcm:quis inani cupiditate manifeftum eft.Itaq? iuftum homine
qui(citfenecfacereoportcremecuelle. Pugnandaeft igifponfcientiatquam deuspub
detjqui falli non pot.Euacuct' omni labe pecftustut tempi u dei eflepoftittq cPnon auri:
nec  eborisnitonfed fidei SC  caftitatisfolgor illuftrat. Sed enim hascomia difti'cilia font
hominitncc patit conditio fragilitatis nature quenq fine macula. Vltimu ergo remedi
jjm illud eftiut cofugiamus ad pcenitentia: qua: non minimu locum inter uirtutes het:
da foi correptio cfttut cu forte aut re aut uerbo lapfi fuerimus:ftati refipifcamustac nos
deliqdc fateamurtoremufip a deo ucniatquamp fua miiericordia non ncgabitjnili pfe
uerabimus in errore.Magnu eft pcenitentia; auxiliumtmagnu fblatium. Ilia eft: uulne/
rum peccatoruq? fanatioiilla fpes:illa portus falutistquam q tolliti uiam uita: fibi ampu
tat:qa nemo e!Te tarn luftus pot:ut nunqfit ei pcenitentia ncceftana.Nos uero SC  fi nub
lum fit peccaturconfiten no debemustSCp debitis noftris identidem deprecari i  grattas
agere etiamin malis.Hoc enim temper obtequm domino deferamus.

umilitas enim cbara 8C  amabilis deo eft: qui cu magis fofcipiat peccatore con*
h fitentemrquem in regnis caeleftibus faciet pro humilitate foblimari. Hec font

quae debet cultor dei exhibere.Hae font ui&imatthoc facrificiu placabile. Hie
ueruseft cultustcum homo mentis foa: pignora in  ara deiconferr: fomma ilia maieftas
hoc cultore tatatAHunc ut filiu fufeipit fibi:qa domu immortalitatis impartit' 1 : de qua
nunc mihi difterendu eft:& arguenda eft pfuafid eoigtqextmgui animas cum corporis
bus putauerunnq quia necdu teiebanttnec arcanu mundi pfpicerc poterantme hois q>
dem aiaetquse roem cdprehenderint.Q uomo enim poftent fapietiapuideretq feiemia
nullo mo habentf Negates ergo nullapuiden tia rri u tiq? demq fons SC  caput co^ efhnc
gatf erunt:tequebaf ut ea qua: formant temp fuifte dicerennaut foa fpohte efte nata: aut
mtnuto^ feminu conglobatioe concretatfemp fuifte did pofccp teftes ui fobiacentrquia
ipfum enim efte fine aliquo initio non p5t foa lpote:aut in his nafeipottqa nulla eft fine
ratione natura.Semina enim principalia quo efte potueruntreu 8C  femina exordiis orb
anrur:3£ uiciftim res ex temimbusfNullu igit? femen efhqcF origine non het. Sic fadlu
eft:ut cum putarent mundu nulla puidentia facftutne hoiem qdem putarent alicjua ra
tione generam Quod  fi nulla eet in fingendo hoie ratio uerfata: immortale igiY aiam
efte pofte. Alii uero ex aduerfo&deu efte unum: 8 £abeo mudum fa(ftum:& hoiem cu
£uftum:& aias efte immortales exiftimauere.Sed cum ea fenterunt huiufmodi:n5 tarn
ti diuini opis atq? confiliimec cau(as:nec rdnesrnec cxitus pfpexerunttut omne ueritatis
arcanu confomarettatq: uefuti fine cocIuderent.Sed qa illi facerc no potueruttqa uerb
tatem ppctuo non tenebatmobis faciendu efhq earn cognouimustdeo anuciante. Cofi
deremus igitf quae r5 fuerit huius tati tarn 9  imenfi opis fabricadi. Fecit deus mundu fi
cut Plato exiftimauinled cur fecit no oftendfoqa bonus inqt: SC  inuides nulli fecit quae
bona font. At cu uidemus in rc^ natura SC  bona ee:& mala. Pot ergo exifterc peruerfus
aliqs qualis foerit Athens ille:& Theodorus:& Platoni refpoderetimmo qa malus eft
fecit qua: mala font.Q uoillum redarguettfi quae bona font defecitf VndeigiYin ma^
la erupunttqu^ plerunq: et pr^ualettin materia inqt cotinebanf.Si tnala:igit? SC  mala
ut aut nihil fecerit deustaut fi bona tantu fecittasterniora font mala: qua: faefta no font:
q bona:qua: huerunt exordiu.Fine igitf hebunt qua: aliquando ccrpnnt: SC  pmanebut
qua: femp fuerunt.Mala igitf potiora font. Si aute potiora efte n 5  poffiintmc seterniora
qdem poftltnt. Ergo aut utraq: (emp fiieruntraut deus ociofosiaUt utraqi ex uno fonte
nuxeiut,Eft,n.conueniens ut deus oia fecerit potiusiq nihil ergo fecundu fiiiam Plato/

LIBER.

nisudeo deas6C  bonus eftjquiabona facit:& malusrquia mala, Q_uod h fieri  non pot:
apparet no ideo factam die mundutquia mundus bonus efbquonia enim coplcxus SC
bona SC  mak:nee fecitppter fe qu icq: fed  propter aliud,Domus,n,a:dificat?non ad hoc
fblum ut fit domustfed ut fufeipiat SC  meat? habitante, Item nauis fabricate non ad hoc:
ut nauis uideatfded ut in ea poflint hoics nauigare, Vafa aut fiunt non ut uafa fint folu:
fed ut capiant qua: funt ufui necdTaria.Sic SC  mundu deusad ufum alique fecerit necef
fe efLStoici aut ca hoium fadum c(lc:& rede,Hoies enim fruunt? his oibus bontsrquas
mundus tn fe continet,Sed ipfi holes cur fadi funttaut qd in iHis habeat ilia fabricatrix
prouidentia no explicat Jinmortales ei le aias idem Plato affirmat: fed cur aut quando:
aut quomo:aut p quern immortalitate aflequanf: aut qd non tantu illud my fteriu cur
hi:qui funt immortales futari:prius mortales mfcanf. Oeinde decurfo tpis uitx fpario
atqi  abiedis fragifium corpo^r exuuiistad asternam ilia beatttudine tranfreranknon co
prehendit deniq? nec iudiciu deuncc diferimen iufti Si  iniufti explicauitjfed aias qu# fe
Jceleribus immerferinnhadenus codemnare putauit: ut in pecudibus renafeant?: SC  ita
peccato^ fuo^ lucre pcenas:donec rurfus ad figure hoium reuertanff, Et hoc fieri fem
per nec circa finem tranfmeandi Iudum mihi nefeio quern inducit fomnio fimilem: cui
nec ratio ufeiec dei gubernatiomec confilium aliquod inefle uideatur.

Icam nunc quae fit ilia fentenri&quam nec hi qdem qui uera dixerunt: collatis
d in unum caufis atqj fadionibus conedcre potuerunn Fadus a deo mudustuc

homines nafeerent ,Nafcuntur aut hoiestuc deum parentem agnofcantmt co/
lant in quo iuftitia eft.Colunt ut mercede immortalitatis accipiat, Accipiunt immorta
Iitatem:ut in aetemum deo feruiat Vides ne queadmodu m fibi connexa fmt:& pricna
cum mediistSC  media cum extremist Inlpiciatur fingula:& uideamus utru ne illis ratio
quoq? fubfiftat.Fecit ergo deus mundu ppter hoiem.Hoc qui non uidetrnesn multu di
ftatapecude.Q_uisca:Ium fufeipmnifi homof'Q_uis folefQ_ijis aftrar' Q^uis opera
dei mira£jnifi homofQ^uis colit terramf Q, uis ex ea frudu capitC'Q^uis nauigat rr a
refQuis prices? Q_uis uolati lia? Q_  uts quadrupedcs habet in poreftatetnift homo?
Cunda igit? propter jhoiem deus fecittqa ufin hominu cunda ce(Tere,Rede ergo uide
runt philofophnfed illud quod fequit :non uiderunt;q> ipfum hominem propter fe fe<
cent, Erat enim cofequens 8C  neceflarium:& pium:& cum hominis circa totam opera
molims fittcum tantu m illi honorisitantumilli poteftatisjut dominet?mundo:&: homo
agnofeerefrdominum tanto^ beneficio^ audorem fecit:SC mundum pptcr ipfum:5£
ei cultum SC  honore debitum redderct.Harc Plato abcrrauiithic pdidit qprimum arri>
r>  puerit ueritatemxum de cultu eius dei quern conditorem re^ ac parentem fatebat?:ob
rieumnec intellexit hoiem deo poteftatis uinculisefle religatutunde ipfa religio notat?.
Et hoc eft folumtppter quod immortales anitnae fianu Senfit tame aerernas efletfed no
pergradus ad earn fententiam defeendit.Amputatis enim mediistincidit totius in ueri/
tatcmtquafi per abruptum aliquod praEcipiriunr.ncc ulterius progreflus efb quoniara
cafu adcamon roe puencrat, Coledus eft igif' dcusmt p religione qux cade mflitia eac
cipiat ho a deo immortalitate:nec eft ullu aliud pra:miu pia: metistqute fi eft inuifibilis
npn pot ab iuifibili deo:niii inuifibili donari. Pfunmis uero argumetis colligi pot arter
nas efie aia 5  ,Plato ait q> per feipfum moue/:neq? principium momstneq^ finem no ha ✓
bere, Animu aute hominis per fe femp moueri:qa fit ad cogitadu m mobilistad inueme
dum (blersjad pcipiedum iacilistad difeendu capaxiSC q prsterita teneattpraefentia co

NEPHYTOMON

prchen datrfutura prd(piciat:multarumq^ rerum St  artium (ciendam complecftatf. Im -
mortalcrr* efte fiquidem nihil habeat in le terreni ponderis labe cocretum ♦ Prxterea ex
uirtute aut uoluptate mreliigitf azternitas animxtuoluptas omnis comunis animalibus*
Virtus fofius eft hois.IIIa uitio(aeft:hazc honefta.ffla (ecudum naturathazc adueria na
turaz.Nifi anima immortalis efbuirtus emm pro fide^p iuftitia: nec egcftate timenncC
exilium metuitmec carcerem phorrelcitmec dolorem refbrmidat:nec mortem recufat.

ua: quia natura cotraria (unttautftuldda eft uirtustfi St  comoda impedit:& uitaz no
cet. Aut ft ftultitia non efbergo anima immortalis eft:& ideo prazlenda bona contenit i
alia quia funt alia potiora:quaz poft diftolutionem fui corporis aflequatur.Illud autem
maximum argumentum immortalitatisrquo deum folus homo agnofcitdn muds nub
la fulpicio religionis:quia terrena profpiciunt.Homo ideo recftus caelum alpicittutdeu
quazrat.An poteft ergo efte mortaiis:qui immortalem deftderat f 3N on poteft efte folu*
bi!is:qui cum deo Si  uultu:8d mente communis eft.Deniq^ cazlefti elemento qdPeft ignis
homo folus utitur.Si enim lux per ignemtuita per lucem: apparet eum qui ufum ignis
habetinon efte mortalemiquoniam id illi^pximumnd familiare eft:(ine quo non poteft
nec luxtnec uita conftarc.Sed quid argumentis colligimus azternas efte animasxum ha
bemus teftimonia diuinafld enim (acraz litters ac uocesqaphetarum docent . Q_uod ft
cui parum uideaturdegat carmina Ssbyllarum. Apollinis quoq^ Milefii refponla confi
deret:utintelligat delirafle Democrttum:& Epicurum:& Dicearchum: qui foli omniu
mortaliumiquod eft euidens negauerunt. Confirmata immortalitate:fupereft dicere a
quo ei tribuaturicum caztera St  conftitura diuinitus tempora compleri cazperint: intcri
tarn St  confumarionem rerum fieri nccefte efbut innouetur a deo mundus Jd uero tem
pore in proximo eftjquantum de numero annorujdeq? ftgnis quzeprxdida fum  a phi
lofbphisjcolligipoteft* Sedcumfintinnumerabiliaqua:define fcculi&i confiimadoe
temporum dufta (unt:ea ipfa qua: dicuntur nudaponen.da (unt:quomam(ut tefti mo<
niis ulamur}immenfum cft:fi quis ilia defideratiaut nobis minus creditiadeat ad facra
rium cazleftium litterarumiquarum fide iftrudtior errafte philofophos fentiat: qui auc
sternum efte hunc mundumtautinfinitaefteannorum miJia putauerut: ex quo fuerit
inftfudlus.Nondum enim (ex milia copleta (unttquo numero confumato: turn demu
malum ornne tollcYut regnet fola iuftidatqcF quatenus euentu^z fitipaucis explicabo.
Aecautem probatis (edauatibusfutura dicuntuncumccrperitmudo finis ul>
h timuspropinquare:maIidainuale(cet:omnia uitiorum St  traudum genera ere

brefeent .Iuftitia interibit;fidcs:pax:mi(cr:cordia:pudor:ueritas non erit. V is
St  atidacia prarualcbit.Nemo quicq habebitinifi male partumtmanuq; defenfum. Si q
ertlnt bonnprxdx ac Iudibrio habebuntur.Nemo pietate parentibus cxibebit. Nemo
infantis aut fcnismi(erebitur:auaritia:libido uniuerfa corrumpet. ErUnt cazd.es St  (an -
guinis eftufiones.Erunt bclia non modo externa St  finitimamerum etiam intcftina^Cix
uitatesinter fe belligerabunt.Omnis (exus & omnis xtas arma traclabunt. Non impii
dignitas coseruabitur.Non militia: diftiplinafted more latrocinii deprxdado St  uafta»
do fiet.R.egnum mu!tiplicabitT:SC decern uiri occupabqnt orbem:& patientur:& uora
bunt:& exiftet longe potetior ac nequior. Q_ui tribus delctis Afiam poftidebirxxteris
mpoteftate fua redadtis St  a(ci(is:uorabit omnem terratleges nouas ftatuettueteresab y
rogabit.Remp.fuam facietmomen im peril (edemq; mutabit.Tunc erit tempus mfam
dum St  cxecrabiletquo nemini Iibeat uiuere.Deniq^ in eum ftatu res cadcttut oes uiuof
lamentatioimortuos gratulatiolcquaf'*Ciuitates St  oppida interibunt: mofcrroSCigni

LIBER

mode terraemotibus crebristmodo aquarum mundatione: modo peftiletttia SC fame ♦

;  Terra nihil feret aut rigoribus nimiis: aut calonbus ftenlis. Aquaomnisparrim mu-
. tabicur in cruorem: paru'm in amantadine uitiabituriut nihil fit nee ad cibos utile: rtec
ad potum falubrc. His malis accident prodigia hominibus ad timorem.Comcta: ere-
bro apparebunt.Sol perpetuo fqualore fufeabitur. Lunam color (anguinis obumbra-
bit: nec amiflx lucis damna reparabit. Stellas omnes decidenn nec temporibus lua ra*
tio conftabit:hyeme ac xftate confufis. Tunc SC annus:SC menfis: 8C dies breuiabit'; d£
hanccdc mundi ienedutem 8C defedionem Trifmegiftus elocutus eft: qua: cum uene
_ rit:ade(Ie tempus feiendum eftiquo deus ad commutandum feculum reuertatur♦ In-
ter autem hxc  mala forget rex impius no modo generi hominum:(ed etiam deo inimi-
cus« Hicreliquias ilfiusprioris tyranniconteret:cruciabit:uexabit:intenmet. Tunc
etia tn lachrymasdugcs 8C gemitus prapotes:SC ad eum caftas prcccsmulla reqes ad fbr-
midincm:8C fomnus ad quietem. Dies cladcmmox metus augebit temper. Sicorbis
terrarum pene ad folitudinem hominum redigetur. Tunc impius iuftos homines ac
diuites deo duobus SC quadraginta menfibus perfequetur: SC le coli iubebit ut deus •
Seenim dicet efle deum cum lit Antichriftustqui ut eritaduerfarius: SC ut eipoOit:ac-
cipiet poteftatem mirabilia faciendi: ut ignis dei'cendat de cx\o ; ut fo! refiftat a curfu s
,|it imago quam pofuerit: Ioquatur. Q_uibus prodigfis alliciet multostut adoret eum
ftgnumque eius in manu:aut fronte iuicipiant . Etqui non adorauerit: fignumqup
(ufcaspehtjexquifitis crudatibus morietur. Ita fire duaspartes extermmabit. Ter-
tia in defertas (olitudines fugiet. Sedille Uctere uiaimpheabili furens abducetexet
citum: SC obfidebit montem: quo iufti confugerint • Qgui cum fe  uiderint circun-
fo(Tos:impIorabuntauxiIium dei uoce  magna:SC audieteosdeus :SCimmittet eis li-
beratorem. Tunc cadum intempefta node patefiet : 8C deicendet Chriftus in uirtti
te magna: SC antecedet eum claritas lgnea: SC uirtus inxftimabilis angelorum: SC ex
tingueturomnisiliamultitudoimpiorum;SC torrentes fanguims current:SCipfedu-
<ftor effngiet : atque exercitu fiepe reparato:quartum pra:lium facict:  quo captus cum
ceteris tyrannis tradetur exumoni. Sed SC i pfe dxmonum princeps audor SC:ma-
chinator maIorum:catbenis igneis alligatus cuftodia: dabitur: ut paccm mundusac
ripiat: ut uexata faxulis terra requiefcat • Pace igitur parata: compreflbque omni
malot rex llleiuftus SC uidor:iudicium magnum de uiuis 8C mortuisfacietfupcr ter
ram :8C uiuentibus quidem iuftis tradetinieruitutemgentes uniuerlas. Mortuosau
tem ad aeternam uitam iufcitabit:8C in terra cumbis ipfe regnabit: 8C condet fan-
dam ciuitatem • Et erit regnum iuftorum mille annis • Per idem tempus ftelac can-
didioreserunt:8CcIaritas foil's augebitur:SC luna nonpatietur dimminutioncm.
Tunc defeendet a deo pluuia benedidionis matutina SC uefpertma:3C omnem frugem
terra fine labore hominum procrcabit .Stillabunt mella de rupibus: Jadis 8C uini fon
tes exuberabunt. Beftia: depofita feritate manfuefeent. Lupus inter pecudes errabit
innoxius. Vitulus cum leone pafeetur. Columba cum accipitre congregabitur. Ser¬
pens uirus non habebit. Nullum animal uiuet ex fanguine. Omnibus enim deus co>
piofum atque innocetem uidum dabit.Peradis uero mille annis:ac refoluto dasmonu
principc:rtbeliabitgentes aduerfus iuftos:8C ueniet innumcrabtlis multitudo ad expu
gnanda ddendaq; landof^ gcnte.Concudet.n.a fundametis fill's terra:SC corruent ciui
tates:SC pluct fup ipios lgne cum iulfure SC gradinc;$C ardebutjSC fe inuice trucidabut*

nephytomon

lufti uero pauhfp fab terra latebunttdonec perdirio fiat gentiu: Sexibiint pod die ter*
tfumrSC uiaebunt capos cadaueribus optos. Tunc fient terr 2 emotus:& fcindet k  motes
GC  fabfident in altitudme uaIlis,pfundae:8C congerent" in ea corpora mortuo^:& uoca*
bitur nomen eius Polyand^.Poft hxc  renouabit mundu:& tranfformabit luftosjn ii *
guram angelo^jut imortalitatis uefte donati:feruiat deo in fempiternu. Tun enim im
pii refargent no ad uitatfed ad poenateiiqj iecuda refurredio fada deu excitabitjut ad
ppetua tormenta danettacternis ignibus traditi meritap fceleri bus fais foluauHaec oia
uera:oium confona adminiftratoe pradidatcum eade Trifmegiftusreade Idalpcstea *
dem Sibylla: concinerucdubitari non pouCurat Ipes oes uttxtac  ialutis in fola religio*
ne dei fit pofita.Itaq; nifi fafdepittquem deus ad liberatione mifittq miflus efttnifi film
mum deu p eum cognouerittmadata eius legefqj (eruauerimn eas incidet  pcenasrde q-
bus Iocuti fumus.Proinde fragilia contenenda funtmt folida coiequamur.Spnenda ter
renajut cadeftibus honoremur.Tpalia fugiendatut ad acterna ueniaus. Erudiat k  qfcg
ad iuftitia:firmet ad continentiapraparet ad agonennftruat ad uirtute: ut fi forte ad>*
uerfarius indixeritbellthnulla uitnullo terroremullis cruciatibus a redo 8C  bono diuel
latur.Non k  fiibftemat inienfibilibus fi'gmetis;led ue^ 81  folum deu rcdus cognofcat
Abiiciat uoluptatestqua^ illecebrjfs aia fublimis deprimit'’ ad terra. Teneat innoeentia
Profit qpIurimisJncorruptibiles fibi thefauros bonts opibus acqrat:ut poflit deo ixxdu
ce p uirtuds lax  meritis uel corona fideimel praemiu imortalitatis adipiici. t£Aoct,

Ladantii Firmiani in Ephytomon tradatus finite

ImpreHum Venetiis per magifh^ Tbeodoip  de R agaronf bus de Afafa.Anno incaitsa
fcionis domini.MtCCC.LXXXXf Vigcfimoprimo men/is ApriJis*

MCCCCXXM:

Regiflru m huius operis fic ie  habet.
a cuius qualitas utrifqj rum dedit q

pnmauacat

Ladantii

Q_uomodo

Ifiraelab

b

primauacat
L.Coelii
runtut
quod fi
c

biguu nomen

e i

babileefi: deuspraeter

rum hie multopoftq

liter deus poris parte

num genus bylla eodem

f K

phistantum bislabo^

fedefipere u% generis

k  quia dicat utiq?

diant'’ occidut nocensquos

• g «

fidum feceret omnemfuam Blanditia

n

Dixiquid

bitrantur

defenderet

largiarc

o

reftatunum

recundiam

rus dei
Ladantii

P

corponi

&ueritas

artifici

t

gent for
tiaeft
qusemolia
finteadem
s

quia multo

atq?Ops

cdnftanrisai

d

Lucretius

fuifTe

cent

ipfefuas

■V

nonlibris

fiinputeo

conferamus

uaria genera
Siergo
m

& imperia
cum<

uirtus per
ftroad
utoculos
noftra hxc
cxKoo-juo<r
dinemreparet &7 Tot<xh

quemCicero neefidem

Q^uajpoftcj

Hosaffedus

Dixidchis