ANNALES f>/'95
OCENE IN POROČILA/RECENSION! E RRAZIONI
DVA TISUČLJEČA PISANE RIJEČI U ISTRI <Due millenni di scrittura in Istria), Katalog izložbe, Povijesni muzej Istre, Pula 1 994. 79 sir
Izložba "Dva tisučlječa pisane riječi u Istri" započeta je još 1991. godine, a domišljena ponajviše zaslugom dr. Josipa Bratuliča. Organizator i nosilac projekta bio je Povijesni muzej ¡stre u Puli te je publikacija s popratnim tekstovima i kataloškem obradom objavljena kao izda-nje Kataloga Povijesnog muzeja Istre. Grada za izložbu posudena je od Areheoioškog muzeja u Puli, Centra za povijesna istraživanja u Rovinju, Etnografskog muzeja Istre u Pazinu, Gliptoteke HAZU u Zagrebu, knjižnice dr. josipa Bratuliča, knjižnice franjevačkog samostana na Trsatu, Muzeja Topič Mimara u Zagrebu, Narodnog sveučilišta Poreč i Zavičajnog muzeja Poreštine, Naučne biblioteke u Puli, Povijesnog arhiva u Riječi, Sakralne zbirke biskupskog ordinarijata u Poreču, Zavičanog muzeja Rovinj te Zbirke sakralne umjetnosti crkve sv. Blaža u Vodnjanu. "Prvoslov" (Introduzione) iz pera ravnatelja Povijesnog muzeja Istre Davora Mandiča (str. 10-11) uvodi nas u namjeru pri redi vača izložbe da se tek dje-lomičnim, ali reprezentativnim odabirom prebogatog istarskog kulturnog nasljeda, prikaže multikulturalnost istarske "mitske zemlje", prostora na rubu triju ekumena. u kojem je od davnina pismenost odražavala "slojevitost povijesne zbilje, sveukupnost života čije lice i naličje odražava Europu".
Tekstom "Sudbonosno prožimanje kroz dva tisučlječa pisma i jezika u Istri" (Scritiure e Ungue in Istria: due millenni di provvidenziali intreeci, str. 13-) 6} tadašnja ministrica prosvjete i kulture Republike Hrvatske Vesne Jurkič-Cirardi retrospektivno je predstavljena posebnost i višelojnost istarske pismenosti od antičkog doba (latinska vrela), početka krščanstva, srednjeg vijeka (Rižanski placit, tropismenost i višejezičnost), te spomenula ključna imena hrvatske, slovenske i talijanske kulturne baš-tine Istre (Herman Dalmatin, Petar Pavao Vergerije, San-torio Santorio, Matija Vlačič llirik, Stjepan Konzul, Petar Stankovič, Pietro Kandler, juraj Dobrila, Matko Laginja, Bernardo Benusst, Mijo Mirkovič, Zvane Črn j a i dr.).
Popratnim tekstom župana županije Istarske Luciana Delbianca "Dva tisučlječa pisane riječi u Istri" (Due milleni di scrittura in Istria, str. 17-19) ponovno je istak-nuta višeslojnost i različnost istarskog prostora, ponajviše izražena tropismenom kulturam kroz povijest. Istra kao područje u kojem se od XIX. stolječa jasno pola-rizira hrvatski, slovenski i talijanski etnos I tri kul-turnopolitička utjecaja, postaje u ovom stolječu spona s Europom, što Istri daje novu vrijednost i sadržaje u osmištjavanju budučeg razvoja.
Presjek kroz istarsku prošlost donosi prilog Miroslava Bertoše "Itinerar istarskih tisučlječa" (Itinerario nei millenni istriani, 21-36). Kratkim osvrtom i raščlambom svih bitnih etapa povijesti Istre ukazano je na najvažnije, pri-jelomne i sudbonosne, do današnjice aktualne procese i
pojave. Posebnu pažnju autor je posvetio razdoblju istarske podvojenosti na mletačku stečevinu i habsburški dio (Pazinska knežija), tragičnem srazu pograničnih ratnih pustošenja u XV. i XVI. stolječu, demografskoj katastrofi nakori Uskočkoga rata, gospodarskom tavorenju gradova i sela, pokušaju obnove razorene Istre kolonizacijom novog žiteljstva te postupnom uobličavanju istarskog et-ničkog mozaika. Razcioblje suvremene povijesti predstavljeno je kao doba sazrijevanja, jačanja i konačnog uobličavanja nacionalne svijesti istarskih naroda, potitič-kim borbama, presijama, stradanjima i iseljavanjima na-kon prvog i drugog svjetskog rata. "Na završnom luku vi-šemilenijske istarske povijesti, koji seže do naših dana", autor isti če za sve prijeko potrebito "nastojanje da se re-afirmiraju ljudska dostignuča i pronadu novi i humaniji oblici civilizacijskog suživota (convivenze) u ovom multinacionalnom i muftikulturnom prostoru" (32).
Završni tekst kataloga osvrt je Josipa Bratuliča na "Dva tisučlječa pisane riječi u Istri" (Due millenni di scrittura in Istria, str. 37-56). Pismo, jezik, pisana rt ječ i knjiga, sastavnice su i nepresušno vrelo istarske kulturne baštine. Od prvih pisanih svjedočanstava o Istri i njenim stanovnicima 2. stolječa pri je Krista. preko kamenih tra-gova rimske prisutnosti, srednjovjekovnih natpisa, g!a-goljskih ulomaka, grafita i brevijara, misala i fresaka, po-četaka tiskarstva, prodora europskog humanizma, odjeka protestantoma i katoličke obnove, prosvjetiteljstva i su-vremenih stolječa dubokih političkih promjena, u Istri je u neprekinutom i u svim etapama iznova obogačivanom povijesnom Inku, trajaia i opstajala, mijenama i pore-mečajima usprkos, pisana riječ svih njenih sastavnica, bez obzira na nacionalni predznak i poliličku obojenost. Sažetim, ali jasnim i premišljenim pregledom najzna-čajnijih književnika, prosvjetitelja i nosttelja pisane riječi u Istri, autor je, kako i sam u zaključku ističe, istakao suglasje istarske književne prošlosti i sadašnjosti s europskim jezicima i kulturama kojima je Istra po svom položaju i kulturnom karakteru oduvijek pripadala.
Kataloškem obradom izložbenih predmeta (Davor Mandič, str. 59-79) završava Katalog izložbe "Dva tisučlječa pisane riječi u Istri". Obradene su i dijelom fotografskim materi jalom popračene, jedinice od antike do najnovijeg razdoblja (1945-1994).
Lovorka Čoralič
Giacomo EHippo Tommasini: ZGODOVINSKI KOMENTARJI O ISTRI, Kres, Ljubljana 1993, 206 str
Okoli sredine 17. stoletja je nastalo pomembno in obsežno delo novigi ajskega škofa Giacoma Filippa Tommasinija (159 -1654) z zgovornim naslovom "De1 commentai» storici-geografici della provincia dell'lstria fibri otto con appendice". Iz italijanščine je pričujoče delo prevedel Sergij šlenc, latinske prevode pa sta pri-
217
ANNALES 6/95
OCFNF iN 1'OROČJIA ! RECENSIONI E RElAZiONI
spevali Renata Hrovatič in Agata Šega. Avtor je v tem delu natančno opisat najpomembnejše gospodarske, socialne, etnične in kuiturno-zgodovinske razmere, kar dokazuje, da je bil odličen poznavalec in raziskovalec istrske preteklosti. Prav zato je slovenski prevod dobrodošel pripomoček tudi današnjim zgodovinarjem in drugim strokovnjakom, ki pa bodo ob pozornejšem prebiranju žal naleteli na kopico manjših in večjih napak. Te pa gre v prvi vrsti pripisati založnikov: površnosti in verjetno tudi neizkušenosti, kar v našem založništvu ni prvi primer, verjetno pa tudi ne zadnji. Na založniške spodrsljaje se bomo še povrnili, uvodoma pa velja spregovoriti nekaj besed o avtor ju in njegovem delu. Tommasini se je rodil v Padovi leta 1595, torej pred natanko štirimi stoletji. Bil je v dobrih odnosih s papežem Urbanom Vili, ki mu je ponudil škofovsko mesto na Kreti. V svoji skromnosti pa se je Tommasini zadovoljil s škofijo v Novtgradu v Istri. Čeprav je vseskozi služboval z veliko vnemo in se skrbno zanimal za probleme svojih vernikov, je najdel tudi čas za zapisovanje komentarjev o istrski preteklosti. Zgodovinske dogodke je opisoval objektivno (seveda v luči tedanjih spoznanj), ter se praviloma opiral na zgodovinske vire, ki nam pojasnjujejo takratne razmere in običaje na istrskem polotoku. S tem namenom je zbral veliko ustnih virov, materialnih ostankov, mestnih statutov, napise na stavbah in spomenikih, kupoprodajne in darilne pogodbe, oporoke, potopise, spomine, kronike, privilegije, upravne In cerkvene arhive (npr. oglejski arhiv), zakonike, akte, uredbe in druge dokumente, pisma pomembnih oseb, legende, žup-niška poročila, poročila mestnih županov beneškemu senatu in še dolgo bi lahko naštevali.
Tako po obsegu kot po vsebini je torej Tommasini jevo delo najvažnejši opis Istre, pomembna pa so tudi pričevanja o naših obalnih krajih Kopru. Izoli in Piranu ter o pripadajočemu zaledju v današnji slovenski Istri. Opise krajev in mest spremljajo zgodovinski podatki oziroma podatki o spomenikih preteklosti, kar pa ne pomeni, cJa so avtorjeve pozornosti deležni zgolj mo-numentalni rimski spomeniki (npr. Trst, Poreč, Pulj), temveč tudi slučajne fragmentarne najdbe, ki dopolnjujejo sliko živijcnskih razmer in običajev v posameznih krajih. Gre torej za klasični preplet različnih strok, kakršnega so poleg Tommasinija v svojih delih uporabili tudi mnogi drugi polihistorji, denimo Nicolo Manzuoli, Prospero Petronio in koprski škof Paolo Naldini. Vendar je Tommasini pogosteje kot pisci pred njim citiral številne antične avtorje, poleg tega pa so v njegovih tekstih pogosto prisotni prepisi rimskih napisnih kamnov. Poskušal je tudi locirati utrjena istrska naselja Nezakcij, Mutilo in Faverio, pri lokaciji Aegide je sledil Vergeriju, sicer pa za rimska naselja in istrska mesta vedno korektno navaja tudi predlagane lokacije svojih predhodnikov, ter jih hkrati analizira m kritično razčlenjuje.
Pri zemljepisu Istre se je pretežno naslanjal na Manzuolijevo delo "Descrizione dell'lstria" in na
Coppovo "Del sito de Listria", poleg tega pa je dosledno upošteval dosegljivo ljudsko izročilo, toponime in legende. Poleg številnih ostalih podatkov Tommasini priobča, da živi v Istri kar pet narodov, ki izpolnjujejo vrzel, nastalo zaradi splošne opustošenosti dežele (vojne, kuga, malarija). Istro prikazuje kot trdnjavo tujcev, saj so zdesetkano domače prebivalstvo preplavile množice tujcev, ki so pnbežale pred Turki. Prvi in številčno najmočnejši so bili Slovani, ki so prišli tz Dalmacije in Sklavonije (starega ¡lirika). Ukvarjali so se pretežno s poljedelstvom in živinorejo ter so se ustalili na podeželju. Drugo ljudstvo so bili prišleki iz Karnije. Opisuje jih kot delovne obrtnike, ki predejo volno, izdelujejo grobo sukno (grisi e rasse) za preprosto prebivalstvo (basso popoio) in se ukvarjajo tudi z drugimi podobnimi poklici (kovaštvo, kamnoseštvo, ključavničarstvo itd.). Karne imenuje tudi Karnijeli, sorodni pa naj bi bili Furianom. V tretjo narodnostno skupino uvršča prišleke i z ribiškega mesta Gradež, ki so se naselili ob morju in zlasti v mestih Umagu, Novtgradu, Poieču in Rovinju. Preživljali so se s pomorstvom in ribištvom ter trgovino usmerjeno na Benetke. V četrti skupini zasledimo prebivalce iz Albanije in drugih balkanskih krajev (Hrvate, Srbe, Aromune itd.), ki so jih zasedli Turki, Le-te je v Istro povabila beneška oblast z izjemnimi ugodnostmi.
V zadnjo, peto skupino je Tommasini uvrstil istrsko avtohtono prebivalstvo, ki pa mu je napovedal skorajšnje izumrtje (v približno dvesto letih) zaradi slabega podnebja. Njegovi zaključki slonijo na dejstvu, da je bila tedaj v Istri neugodna klima in ljudje so množično umirali zaradi bolezni, v izpraznjene kraje pa so prav tako množično prihajali kolonisti Vi vseh koncev in krajev. To je bit proces, ki je trajal od 15. do 17. stoletja in v tem dolgem obdobju so se domačini močno p-meSali s tujci, popolnoma pa se je ohranilo le majhno število starih plemenitih družin v Trstu, Miljah, Kopru, Izoli, Piranu, Rovinju in v nekaterih drugih krajih ob morju ter v notranjosti polotoka in sicer v Bujah, Opr-talju (Portole), Motovunu in Buzetu. Po Tommasinijevih podatkih se je zlasti v 16. in 17. stoletju naselilo mnogo Slovanov v okolici Poteča, Motovuna, Novigrada in Umaga. Posledica te množične kolonizacije je bila spremenjena etnična slika Istre, ki so jo od tedaj imenovali konglomerat narodov, običajev in kultur. Romanski živelj se je obdržal le v mestih in kaštelih, podeželje pa je pripadlo prišlekom, zlasti slovanskemu prebivalstvu. Nesporna zasluga doseljencev, ki .50 jih domačini ožigosali kot primitivne barbare, je bila, da se je naglo obnovilo podeželsko prebivalstvo beneške Istre po velikih kugah v 16. i rt 1 7. stoletju, torej v obdobju ko je bila Istra na robu popolnega propada.
Seveda bi lahko Se dolgo naštevali zanimivosti iz Tommasintjevih zgodovinskih komentarjev v Istri, vendar se za konec povrnimo na pričujočo knjižno izdajo, ki je v slovenskem prevodu prav gotova dobrodošla, žal
ANNALES f>/'95
OCENE IN POROČILA/ RECENSION) £ RELAZIONI
pa obenem pomeni tudi veliko založniško površnost in nedoslednost. Če odmislimo napačno citiranje naslova izvirnika, kopico lektorskih, korektorskih in tiskarskih (?) napak, se moramo vendarle vprašati, kaj je pri nastajanju knjige počel urednik založbe Kres. Pogrešamo namreč tudi spremno študijo, komentarje k posameznim knjigam (poglavjem), pa tudi kakšna priloga ne bi bila odveč. Za konec velja le še poudariti, da se s takimi "priložnostnimi" knjižnimi izdajami zapirajo poti znan-stveno-kritičnirri edicijam, ki so edine smiselne pri tovrstnem prevajanju. To bi moralo upoštevati tudi Ministrstvo za kulturo pri dodeljevanju subvencij. Neznanemu uredniku založbe Kres pa predlagam, da čimprej vzame v roke knjigo Anton Linhart - Poskus zgodovine Kranjske in ostalih dežel južnih Slovanov Avstrije 1 in 2 (Slovenska matica, Ljubljana 19811 in verjetno mu bo takoj jasno kako se tej reči streže!
Slavko Gaberc
I 5AGGI RIGUARDANTI L'AREA ISTRIANA PUBBLICATi SULLA RIVISTA "ACTA HÍSTORICO-OECONOMICA"
La rivista Acta historico-oeconomica (fino al numero 17/1990 Acta historico-oeconomica lugoslaviae) viene pubblícata annualmente a Zagabria, e tratta temí di storia dell'economia. La rivista viene curata da ¡van Erceg, ed e edita dalla Commissione per la storia economica della jugoslavia (daí numero 18/1991 dalla Commissione per la storia economica delíe Societa degli storíci delfa Croazia) e dalla casa editríce "Skolska knjiga" di Zagabria. Come si puo notare daí dati sopra-indicati, la rivista ha passato due fasi ben distinte: la prima, jugoslava; e la seconda, dalla prodamazione deíl'indipendenza della Croazia. Ció ha lase i ato ('impronta anche suí comitato di redazione: durante la prima fase vi prendevano parte membri d'ognuna del lo otto capital! delle repubbliche e deile regioni autonome della Jugoslavia, mentre nella seconda fase e costituito da membri "tutti da Zagabria;" e cosi e stato puré con i coifaboratori e col conten uto - nel primo periodo veni-vano pubblicati saggi riguardanti ogni parte della ex jugoslavia, mentre ora vengono riportati soltanto que?! i che riguardano la storia economica delle regioni croate.
Segnaiare e riportare brevemente il contenuto de i saggi riguardanti la Slovenia, artzi piu precisamente l'area istrian. aiudichiamo che potrebbe risuítare interessante e di un'utilita prattica per i lettori di Annales, quindi proponíame loro quanto segue.
Nel primo volume della rivista Acta historico-oeconomica lugoslaviae - pubblicato nel 1974 - appare il saggio Contributo alio studio del problema della "rivo-luzione industríale negli statí jugoslavi" (con speciale accento alia Slovenia) (pagg. 141-147) di loze Sorn -storico sloveno e membro del comitato di redazione.
Grossomodo, ¡l saggio tratta il periodo 1770-1870, e riporta sommariarnente le condizioni nella produzione manifatturiera. le innovazioni che influirono sull'evo-luzionedei mezzi di produzione ecc.
¡van Erceg e autore del saggio scientifico I promotori dell'artigianato, del traffico marittimo e del commercio nelle cífta Carlopago, Segna, Buccari, Hume e Trieste (1 775) apparso nel terzo volume (1976) della rivista sopra indicata (pagg. 7-42}. In primo luogo, usando i materiali racoíti in occasione della visita di Giuseppe 11 all'area istro-quarnerina (avvenuta neila primavera del 1775), l'autore analizza ¡a struftura della popolazione e la distribuzione dei vari mestieri nelle citta (e porti) dell'alto Adriático elencate nel títolo del saggio. Lo stesso volume contiene anche I'articolo Sull'introdu-zione di razze bovine altamente produttive in Slovenia durante I' 800 {pagg. 103-130) di joze Macek. La situ-azione in questo settore delia produzione agraria viene esposto in base alia consultazione di numeroso mate-nale cl'archivio, e quindi viene evidenziata anche la. posizione del Carso e del Istria.
Il quarto volume (1977) riporta l'articolo ! poiti nord-adriatici nella política economica della Corte di Víenna (durante il '700) di Ivan Erceg (pagg. 7-21). In questo saggio ríassuntivo Erceg riporta i fattori globalí (le guerre con ['Impero turco, la decadenza di Venez ¡a, come pure la política del mercantilismo!, ma anche la situazíone locale - ¡'evolucione dei singoli porti dell'aito Adriático (Trieste e Fiume). ¡noltre, vengono riportati anche dei dati riguardanti la quanti ta ed il valore della rnerce esportata, o importata, attraverso il porto dí Trieste durante la seconda meta del '700.
IS traffico marittimo dele ioc.alita del Littorale sloveno durante il '400 e 11 '500 viene esposto da Ferdo Gesírin (vol. 5/1978, pagg. 105-113) in base ai lavoro sul materiale d'archivio (Archivio dí Pirano, Archivio comu-nale di Recanati...) e avendo consúltate la letterauira storica (come quel la slovena, cosi anche quella italiana e croata) liguardanle ¡a materia. Il retratara sloveno in cooperazione con la costruzione navale mariuima (pagg. 133-147) dí Míroslav Pahor illustra il rappoito tra il littorale e íí retroterra sloveeno durante ¡I '700 e ll '800. Invece, Le caratteristiche elementan dell'evolu-zione della marinería sull'Adríatíco durante l! '800 (pagg. 149-169) di Branko Kojíc illumina la stessa questione ponendola nel contesto europeo, con i porti di Trieste e Fiume al centro dell'attenzione.
il numera e la numerosita delle famiglie in Istria (La seconda meta del '700) di Ivan Erceg (vol. 8/1981, pagg. 1-16!, basato sufle "Anagrafi..." de! Pinellí, ricostrursce le condizioni demografiche in Istria nel 1770. Lo stesso volume riporta anche il preziosa saggio scientifico: Sulla rícompensa dei ¡avori e dei servizi nella Pirano médiévale di Darja MiheliC (pagg. 81-93), basato quasi esclavamente sui risulíati di ricerca presso ¡'Archivio di Pirano.