Proces adaptacji zapožyczen j^zykowych -czynniki socjo- i psycholingwistyczne wobec zrožnicowania anglicyzmow w wybranych j^zykach slowianskich
MATEUSZ WARCHAt
Univerza v Bielskem-Biali, Fakulteta za humanistiko in družbene vede, Ul. Willova 2, PL - 43-309 Bielsko-Biala, mawarc@o2.pl
- scn ii/1 [2009], 85-94 -
Prilagajanje prevzetih besed se med drugim uresničuje na didaktičnem, glotodidaktičnem in prevajalskem področju. Eden izmed praktičnih rezultatov jezikovne analize je ugotavljanje splošnojezikovnih pravil, načinov in mehanizmov adaptacije. Prispevek poskuša pokazati prevzemanje tujih besed na fonološki, morfološki in semantični ravni, in sicer s pomočjo izbranih angleških izposojenk v slovenskem, hrvaškem, srbskem in bosanskem jeziku.
The process of adapting language borrowings is realized in the following areas: didactic, glotto-didactic and translational, among other areas. A move towards establishing general language parameters concerning rules and the means and mechanisms of such adaptation is one of the practical aspects of the language analysis of borrowings. The objective of the paper is to present the processes of language borrowings, which take place on the following levels: phonological, morphological and semantic. The study has been done on the basis of selected English borrowings that are present in Slovenian, Croatian, Serbian and Bosnian.
Ključne besede: prevzete besede, psiholingvistika, sociolingvistika, internacionalizmi, interferenčni procesi, lažni prijatelji
Key words: borrowings,psycholinguistics, sociolinguistics, international words, interferential processes, "lexical trap"
Obecnie analizuj^c poszczegolne j^zyki narodowe i ich role w kontekscie wzajemnej interferencji i globalnego przenikania j^zykow možna odwolac si§ do stosowanego w lingwistyce poj^cia mocy j^zyka (ang. power of language)
— 85 —
Mateusz Warchal
(por. W. F. Mackey 1976, W. Miodunka 1990, D. Crystal 2003). Przez moc j?zyka rozumie si? kilka zjawisk. W kontekscie lingwistycznym jest to cecha j?zyka pozwalaj^ca na nazywanie wszelkich przedmiotow i doswiadczen po-znawczych, ich porz^dkowanie i kreowanie na ich podstawie obrazu swiata, a wi?c kategoria kognitywna. W procesie komunikacji jest to cecha j?zyka, dzi?ki ktorej možliwe jest werbalne oddzialywanie ludzi na siebie. Ta cecha wi^ze si? z funkj pragmatyczn^ j?zyka. W teorii socjolingwistycznej poj?cie mocy j?zyka wi^zac nalezy z kulturowym, ekonomicznym i gospodarczym prestižem okreslonej wspolnoty komunikacyjnej, sprawiaj^cym, iž poslugu-j^cy si? jej j?zykiem uzyskuj^ zawodow^, spoleczn^ i materialna przewag? nad osobami posluguj^cymi si? innymi j?zykami (za: A. Pawlowski 2005). Wsrod czynnikow determinuj^cych tak rozumian^ moc j?zyka W. F. Mackey wymienia nast?puj^ce: liczba mowi^cych pomnožona przez ich zamožnosc. dyspersja j?zyka na swiecie (im wi?ksze rozproszenie j?zyka w swiecie, tym wi?ksza jego moc), mobilnosc spoleczna nosicieli j?zyka (im wi?ksza mobilnosc nosicieli j?zyka - tym wi?ksza jego moc), czynniki ideologiczne (przede wszystkim zwi^zki konfesyjne) oraz wartosci kulturowe wytworzone przez dan^ wspolnot? komunikacyjn^ (zob. W. M. Mackey 1976, 203-214).
Najbardziej widocznym efektem takiej darwinistycznej rywalizacji j?zykow jest intencjonalne lub nieswiadome eliminowanie dialektow, niektorych j?zy-kow etnicznych oraz j?zykow standardowych przez j?zyki mi?dzynarodowe np.: j?zyk angielski. Jednym z jej ubocznych skutkow jest natomiast reakcja obronna swiadomych uzytkownikow j?zyka polegaj^ca na wspieraniu wielo-j?zycznosci i wielokulturowosci.
Z poj?ciem bezpieczenstwa, w tym bezpieczenstwa kulturowo-cywiliza-cyjnego wi^ze si? nierozerwalnie kategoria zagrožen dotycz^cych rowniez j?zyka. Najwazniejsze z nich to: procesy globalizacyjne zachodz^ce w sferze kultury, konflikty tožsamosci narodowych oraz resentymenty nacjonalistyczne i ksenofobie. Na plaszczyznie kulturowej globalizacja zwi^zana jest z nat?že-niem procesow dyfuzji kulturowej. Zjawisko to bywa rožnie okreslane - od „mimikry kulturowej" przez „imperializm kulturowy" až po „macdonaldyzacj? kulturowy" (za: J. Olchowski 2004). Zagroženia zwi^zane z dyfuzji kulturowy dotycz^ glownie jednostronnego kierunku przeplywu wartosci kulturowych tj. w obszarze centrum -peryferie. Za spraw^ tworz^cego si? w tej sytuacji konfliktu mi?dzy poszczegolnymi kulturami narodowymi wyst?puje zagroženie utraty tožsamosci narodowej (J. Czaputowicz 1998).
J?zyki poszczegolnych panstw bylej Jugoslawii w przedstawionym kontek-scie s^ nie tylko kategorij historyczno-kulturow^, ale przede wszystkim naležy jest uznac jako kategori? socjolingwistyczn^, etnolingwistyczn^ i psycholin-gwistyczn^ (A. Spaginska-Pruszak 1997). Ten silny zwrot w kierunku badan synchronicznych nad nimi spowodowany jest zmianami makro i mikroj?zy-kowymi wyst?puj^cymi w tym obszarze. Zmianom wewn^trzj?zykowym i procesowi kodyfikacji nowych j?zykow towarzysz^ interferencje nabywane w procesie edukacyjnym, codziennej komunikacji czy zmianie kulturowej, majice cz?sto swoje zrodlo w zapožyczeniach angielskiego pochodzenia wytyczonych
- 86 --Slavia Centralis 1/2009
Proces adaptacji zapozyczen jqzykowych
przez tzw. kulturow^ sciezk? globalizacji. Ponadto zagrozenia maj^ natur? wewn^trzj?zykow^ i pochodz^ od samych uzytkownikow j?zyka.
J?zyk ci^gle ewoluuje, niezaleznie od dynamiki zmian pozaj?zykowych, zmienia si? w czasie, zarowno w idiolekcie uzytkownika, jak i jego spolecznym wymiarze. Konsekwenj tych zmian jest m. in. tworzenie uzusu j?zykowego. Duz^ rol? w tworzeniu uzusu odgrywa opinia i aprobata spoleczna, ale na postawy wobec j?zyka wplywa swiadomose j?zykowa kazdego uzytkownika j?zyka. Czynniki psycholingwistyczne determinuj^ mi?dzy innymi takie postawy wobec j?zyka, ktore w znacznym stopniu zwi^zane s^ z powstawaniem nawykow j?zykowych. Uzytkownicy, ktorzy wyznaj^ postaw? racjonalistycz-n^ akceptuj^ zmiany w j?zyku oraz twierdz^, ze zmiany te s^ konieczne. Liberalisci akceptuj^ wielostylowose i wielopoziomowose j?zyka. Postawa perfekcjonistyczna wypowiada walk? formom nieprecyzyjnym i wyj^tkowym, innowacyjnym oraz dawniejszym. Twierdzi si? tu, ze j?zyk powinien bye precyzyjny i zgodny z systemem j?zykowym. Postawa naturalna (zwana tez spontaniczn^) dotyczy uzytkownikow odbieraj^cych j?zyk w sposob naturalny. Zgodnie z postawy logiczn^ uzytkownik twierdzi, iz j?zyk powinien bye precyzyjny, jednoznaczny i przede wszystkim logiczny. Leseferysta b?dzie unikal ingerowania w j?zyk. Konserwatysci za to pragn^ odwolania do przeszlosci i zachowania form j?zykowych wlasciwych dla okresu, w ktorym sami przyswa-jali j?zyk. Najbardziej krzywdz^c^ postawy wobec j?zyka jest abnegatyzm. Z kolei puryzm egocentryczny przejawia si? w akceptowaniu tylko takich form, jakie uzytkownik uwaza za poprawne. Puryzm nacjonalistyczny to postawa nie akceptuj^ca obcych form w j?zyku powstalych najcz?sciej w wyniku zewn^trz i wewn^trzj?zykowych interferencji. Nalezy podkreslie, ze wedlug teorii psychologicznej postawy s^ rezultatem emocji oraz zachowan. Podobnie stosunek do j?zyka w zakresie zgodnosci z norm^ j?zykow^ lub innowacyjnosci zwi^zany jest z innymi czynnikami o charakterze psychologicznym: stereotypami, uprzedzeniami czy konfliktami. Przytoczone powyzej przyklady postaw, a szczegolnie te, na ktore skladaj^ si? komponenty purystyczne odgrywajq znacz^c^ rol? w ksztaltowaniu relacji rodzimy - obey wsrod wielu narodow poludniowoslowianskich.
W badaniach psycholingwistycznych podkresla si? obecnose procesow po-znawczych: tj. uwagi, pami?ci, elementow kategoryzacji i percepcji obecnych w procesie transferu j?zykowego. Podkresla si? rowniez, ze warunkiem prze-niesienia konstrukcji z jednego j?zyka do drugiego jest jej psycholingwistyczne nacechowanie. Twierdzi si? ponadto, ze trudnosci w rozszyfrowaniu danego elementu tj.: ci^gu dzwi?kow, nieokreslonego desygnatu itp., mog^ doprowa-dzie do zakwestionowania poprawnosci danej konstrukcji (J. Berko Gleason, N. Bernstein Ratner 2005). O transferabilnosci danego elementu j?zykowego stanowi^ cz?stotliwose oraz stopien nacechowania konstrukcji. W teorii psycho-lingwistycznej nie rozroznia si? rowniez procesow przyswajania i uczenia si? j?zyka, wobec czego traktowane s^ one tozsamo. Mozna zatem zadae pytanie, czym uzytkownik j?zyka b?dzie kierowal si? przy wprowadzaniu do wlasnego leksykonu umyslowego obcego slowa i w jaki sposob okresli jego poprawnose.
— 87 —
Mateusz Warchal
Kwestia ta dotyczy rowniež rožnic i podobienstw mi?dzy procesami uczenia si? oraz przyswajania j?zyka od zapožyczania i adaptacji obcych slow.
W wyjasnieniu tego zjawiska pomocna jest psycholingwistyczna analiza bl?dow j?zykowych. Jeden z najcz?sciej widocznych bl?dow zwi^zany jest z niewlasciw^ kategoryzaj i powstaje wskutek niedokladnego odwzorowania (J. Berko Gleason, N. Bernstein Ratner 2005). Dotyczy on przenoszenia bl?d-nego znaczenia calego slowa ze wzgl?du na jego dokladne podobienstwo do slowa dost?pnego w slowniku užytkownika j?zyka pierwszego. W ten sposob powstaje slowa uznane powszechnie za neologizmy lub zapožyczenia ukryte w postaci tzw. kalek j?zykowych.
Bye može hipoteza niedokladnego odwzorowania tlumaczy ilose zapožyczen stanowi^cych niepoprawne formy j?zykowe, ale realne i prawdopodobne wy-st?powanie interferencji mog^ wyjasnie jedynie badania glottodydaktyczne. W tym kontekscie ciekawymi bylyby badania podlužne, prowadzone na obszarze poludniowej slowianszczyzny, ktory cechuj^ z jednej strony silna odr?bnose j?zykow narodowych i szybkie zmiany j?zykowe, a z drugiej strony duža po-datnose užytkownikow na nowe formy zapožyczane.
Jednym z praktycznych przejawow j?zykowej analizy zapožyczen jest d^že-nie do ustalenia pewnych prawidlowosci dotycz^cych m.in. ogolnoslowianskich cech obecnych w procesie adaptacji. Obecnie wyraža si? akceptacj? dla tezy podnosz^cej rozwoj i obecnose procesow zapožyczania na trzech plaszczy-znach: fonologicznej, morfologicznej i semantycznej (por. M. Czerwinski 2000). Warstw^, w ktorej wplywy s^ najbardziej odczuwalne, jest niew^tpliwie leksyka (zapožyczenia, internacjonalizmy i/lub wspolne rdzenie slow szcze-golnie angielskiego pochodzenia). Mowi si? takže o istnieniu europejskiej ligi j?zykowej (Sprachbund), okreslanej niekiedy jako SAE (Standard Average European), charakteryzuj^cej si? wspolnymi cechami strukturalnymi okreslanymi jako europeizmy (por. M. Haspelmath,1998 i 2001, A. Majewicz 1989: 170-171).
Z punktu widzenia praktyki glottodydaktycznej wažne jest rozrožnienie pomi?dzy internacjonalizmem (tu: anglicyzmem), a aproksymatem, ktory w procesie akwizycji j?zykowej jest najcz?sciej efektem bl?dnej asocjacji. Przyj-muje si?, že choe znaczenia internacjonalizmow nie zawsz^ s^ identyczne, to znaczenia podstawowe powinny si? pokrywae. Gdy intensja, czyli znaczenie w rozumowaniu kognitywnym, w j?zyku docelowym b?dzie tožsama choe z jednym znaczeniem j?zyka, z ktorego užytkownik zapožycza, dany leksem zo-stanie zaliczony do klasy wyrazow mi?dzynarodowych. Cz?sto jednak trudno okreslie granic? pomi?dzy niewielkimi rožnicami semantycznymi dziel^cymi internacjonalizmy od pseudointernacjonalizmow. J. Volmert przedstawia w tym zakresie koncepcj? opart^ na dziesi?ciu tezach definiuj^cych przynaležnose slowa do grupy internacjonalizmow. Szczegoln^ uwag? zwracaj^ dwie z nich. Pierwsza podkresla, že wyl^cznie funkcja leksemow w aspekcie synchronicz-nym jest kryterium decyduj^cym o przynaležnosci do interleksemow, a nie ich pokrewienstwo genetyczne. Druga ustala minimalny warunek uznania danego slowa za internacjonalizm tylko wtedy, gdy przynajmniej jeden wspolny semem wyst?puje w danych j?zykach. Wyrožnia si? takže internacjonalizmy w znacze-
- 88 --Slavia Centralis 1/2009
Proces adaptacji zapozyczen jqzykowych
niu w^skim obecne jako mi?dzynarodowe wyrazy oraz internacjonalizmy w znaczeniu szerokim tj. inne elementy j?zykowe o mi?dzynarodowym zasi?gu np.: morfem slowotworczy -anty (por. J. Mackiewicz)
Bl?dy spowodowane aproksymatami najlatwiej zauwazyc podczas analizy kontrastywnej par slow tj.: slowa zapozyczonego i jego odpowiednika (tu: slowa pochodzenia angielskiego oraz slow rodzimych w wybranych j?zykach slowianskich). Wyroznia si? wi?c kolejno:
-	aproksymaty zwi^zane z bl?dnymi kolokacjami - dwukierunkowe, np.: hr. elastičan plan - ang. elastic + plan > elastic plan*, slow. fleksibilni plan*; hr. hamburger sa sirom/riblji hamburger* - ang. hamburger; hr. kriminalistički romani - ang. detective romani - hr. detektivski romani*
-	aproksymaty o zupelnie odmiennych znaczeniach, np.: ang. affirm - hr. afirmirati se* - ang. asert oneself; ang. eventual - hr. eventualan*
-	aproksymaty, w ktorych slowo zapozyczane ma szersze znaczenie od uzytego w j?zyku docelowym, np.: hr. profesor - ang. professor
-	aproksymaty, w ktorych slowo zapozyczane ma w?zsze znaczenie lub w ogole go nie posiada, np.: hr. najlon - ang. nylon; hr. miting - ang. meeting
-	aproksymaty obejmuj^ce bl?dne uzycia poprzez niewlasciwe formy sufi-ksalne i prefiksalne, np.: hr. anorganski - ang. inorganic; hr. anormalan* - ang. anomalous - hr. abnormalan -ang. abnormal; hr. informatika - ang. informatics.
Szczegolnie ciekaw^ grup? stanowi^ aproksymaty eliptyczne, ktore naj-cz?sciej tworzone s^ przez formy oboj?tne zrodlowym morfemem. Ta grupa wyraznie podkresla ekonomik? poznawcz^ uzytkownika j?zyka np.:
hr. buking - ang. booking (office); hr. koktel - ang. cocktail (party); hr. konzalting - ang. consulting (company, office); hr. dancing - ang. dancing (hall); hr. dutyfree - ang. duty free (shop); hr. grejp - ang. grapefruit); hr. air condition - ang. air conditioning / er); hr. aerobic - ang. aerobic(s); hr. boks - ang. box(ing); hr. viktimolog - ang. victimolog(ist); hr. pidžama - ang. pyjama(s); hr. traveler ček - ang. traveler's check.
Adaptacja zapozyczen, szczegolnie z j?zyka angielskiego, w j?zykach: slowenskim, chorwackim, serbskim, czarnogorski czy bosniackim przejawia si? tendencjami maj^cymi cz?sto pozaj?zykowe zrodla. Najbardziej widoczne zapozyczenia obecne w plaszczyznie leksykalnej koreluj^ z transferem j?zyko-wym, ktory wplywa, przede wszystkim, na leksyk? danego j?zyka. W zakresie przyczyn wprowadzania pozyczek odroznia si? przyczyny zewn^trzj?zykowe i wewn^trzj?zykowe (E. Manczak-Wohlfeld 1995: 18). Mowi^c o zewn^trzj?zy-kowych przyczynach zapozyczania wyrazow nalezy wspomniec o koniecznosci nazywania nowych desygnatow, prestizu j?zyka (por. wprowadzone wczesniej poj?cie mocy j?zyka) oraz potrzebie utozsamiania si? z uzytkownikami j?zyka
-	zrodla. Do najwazniejszych przyczyn wewn^trzj?zykowych mozna zaliczyc:
-	nisk^ frekwencj? pewnych wyrazow i koniecznosc wprowadzania w ich miejsce pozyczek,
— 89 —
Mateusz Warchal
-	wyst?powanie par homonimicznych, co prowadzi do zast?powania jednego z homonimow przez obce jednostki leksykalne,
-	utrat? ekspresywnosci przez niektore rodzime wyrazy, co przyczynia si? do zapozyczania nowych wyrazow bardziej nacechowanych,
-	niekorzystne asocjacje rodzimych leksemow (za: G. A. Kleparski 2001)
Proces zapozyczania ma charakter dynamiczny i polega na przenikaniu, adaptacji oraz rozszerzaniu si? nowego elementu az po zanikni?cie poczucia obcosci jednostki leksykalnej (za: G. A. Kleparski 2001). Formy odbierane jako obce mog^ bye przeniesione bez zmian i wtedy mamy do czynienia z tzw. importaj lub tez mog^ zostae zast^pione formami rodzimymi, co okresla si? jako substytucj? (por. J. Fisiak 1961). Klasyfikacje zapozyczen oparte sq ponadto na kryteriach: przedmiotu zapozyczenia oraz stopnia pochodzenia. Zapozyczenia wlasciwe obejmuj^ grupy wyrazow, ktore przyjmuj^ fonetycznq asymilacj?. Zapozyczenia strukturalne polegaj^ na zast^pieniu obcego morfemu lub calej obcej struktury rodzimym odpowiednikiem w wyniku czego otrzy-muje si? wierne tlumaczenie danej konstrukcji obcej. Powstaj^ wtedy tzw. kalki (repliki) wsrod ktorych rozroznia si? kalki slowotworcze, kalki frazeologiczne oraz kalki znaczeniowe. Kolejn^ grup? stanowi^ zapozyczenia semantyczne polegaj^ce na rozszerzaniu znaczenia wyrazow rodzimych, gdy do istniej^cej juz w systemie leksykalnym konstrukcji zapozyczane jest nowe znaczenie. Cie-kawe formy tworzone s^ przez zapozyczenia sztuczne z pierwiastkow obcych zgodnie z zasadami j?zyka zapozyczaj^cego. Wyrazy powstale tym sposobem tzw. hybrydy oparte s^ na elementach pochodz^cych tylko z jednego j?zyka lub z roznych j?zykow.
W poszczegolnych j?zykach narodow bylej Jugoslawii obserwuje si? zarowno podobne jak i odmienne formy adaptacji zapozyczen angielskich.
W j?zyku serbskim obserwuje si? zapozyczenia bezposrednie z j?zyka an-gielskiego np.: monitoring oraz wyrazy adaptowane pod wyplywem interna-cjonalizmow za pomoc^ morfemow slowotworczych np.: edukacija, evaluacija. Te wyrazy s^ z czasem wl^czane w system j?zykowy, a konkretnie podsystem semantyczny j?zyka serbskiego (T. Preie 2004). Formy graficzna niektorych zapozyczen cz?sto odwzorowuje form? zrodlow^, np.: e-mail, air bag. Pojawiajq si? tez formy l^czone, np.: online šoping oraz hybrydowe, np.: brendkonferen-cja, spa centar, wireless mreža. Drug^ grup? zapozyczen stanowi^ elementy leksykalne oraz syntaktyczne, ktore „zanurzone s^" w pewnych formach j?-zykowych np.: kopija knjige. Powstaj^ w ten sposob ukryte zapozyczenia j?zykowe tzw. kalki j?zykowe. Codzienna praktyka j?zykowa (widoczna m.in. w j?zyku srodkow masowego przekazu) dostarcza wielu przykladow uzycia angloj?zycznych odpowiednikow rodzimych wyrazow, np.: pozorište - teatar, činjenjica - fakat itp. Frekwencja uzywania form obocznych zalezy w glownej mierze od czynnikow pozaj?zykowych np.: mody j?zykowej.
Synonimiczne relacje pomi?dzy anglicyzmami a zadomowionymi lub nieza-domowionymi ich formami wyst?puj^cymi w j?zyku serbskim mozna podzielie na trzy grupy. Pierwsza obejmuje anglicyzmy zachowane w formie oryginalnej,
- 90 --Slavia Centralis 1/2009
Proces adaptacji zapozyczen jqzykowych
ktore w praktyce j?zykowej wypieraj^ formy rodzime, np.: menedžment - poslovodstvo, uprava; start - početak. Druga grupa obejmuje anglicyzmy, ktore adaptowane s^ na plaszczyznie fonologicznej, np.: imejl - elektronska pošta, bičvolej - odbojka na pesku. Zrodlem fonologicznej adaptacji tych wyrazow jest ekonomia j?zykowa widoczna w wyražaniu w rodzimym j?zyku slow, ktore wymagalyby dlužszego tlumaczenia poprzez opis. Trzecia grupa obejmuje wy-razy obecne w j?zyku, ktory zapožycza (tu: serbskim), przyjmuj^ce znaczenia hiponimiczne, np.: kompjutor - laptop.
Analiza obserwowanych w praktyce j?zykowej tendencji do wypierania form rodzimych przez formy zapožyczone wskazuje na kilka przyczyn. Tkwi^ one cz?sto w zrodlach o charakterze psycholingwistycznym i socjolingwistycznym. Z grupy synonimow užytkownik j?zyka wybiera najcz?sciej formy, ktore sq nowe, „lepiej" brzmi^ce, krotsze oraz modniejsze. Podswiadomie wypierane s^ rowniež formy postrzegane jako archaiczne, np.: akt - čin, finalan - krajni. Efektem zapožyczen j?zykowych jest rowniež pojawianie si? pleonazmow, np.: fastfood hrana, widescreen ekran.
W j?zyku chorwackim w zakresie zapožyczen na plaszczyznie fonologicznej obserwuje si? tendencje do zachowania form oryginalnych (szczegolnie w pisowni), np.: coming out. Pojawiaj^ si? cz?sto zwi^zki syntagmatyczne w formie hybrydowej takie jak.: break lopta, hip-hop kultura, street odjeca, web poduzetnik, e-djevojka, on-line naručivanje Bardzo cz?sto požyczki widoczne s^ w klasie wyrazow obejmuj^cych nazwy zawodow np.: broker, menadzer. J?zyk chorwacki, w odrožnieniu od j?zyka serbskiego, wprowadza tu jednak paralelny dla podobnej klasy wyrazow zakorzenionych w j?zyku sufiks -ač, przy pomocy ktorego tworzone s^ nazwy niektorych zawodow, np.: boksač, tenisač. Rzeczowniki rodzaju ženskiego podczas adaptacji form angielskich otrzymuj^ w j?zyku chorwackim koncowk? -ica. W odrožnieniu od j?zyka chorwackiego w j?zyku serbskim obserwujemy tworzenie rzeczownikow rodzaju ženskiego poprzez morfemy -ka, -kinja.
Adaptacja morfologiczna obejmuje takže w j?zyku chorwackim grupy cza-sownikow pochodzenia angielskiego np.: šoping, holding, trening. Zarowno w j?zyku chorwackim, jak i serbskim, možna zaobserwowac tendencje slowo-tworcze motywowane komunikacyjnymi potrzebami ich užytkownikow. W ten sposob powstaj^ nowe slowa np.: head - hunterica, frendica oraz blogerka. Po-dobnie wtorna adaptacja wyst?puje przy tworzeniu form deminutywnych, np.: pornic. Procesy slowotworcze obejmuje rowniež grup? przymiotnikow, ktore w j?zyku serbskim i chorwackim derywowane s^ od podstaw angielskiego pochodzenia np.: marketing - marketinški, softver - sovtferski, partner - partnerski.
Semantyczna adaptacja we wspomnianych j?zykach odbywa si? poprzez wprowadzenie slow pochodzenia angielskiego i užywanie ich w innych funk-cjach niž pierwotnie wyst?powaly w j?zyku, z ktorego zostaly zapožyczone. W ten sposob w zdaniach pojawiaj^ si? rzeczowniki, ktore spelniaj^ funkcj? przymiotnika, np.: odpjevati „best off", beba „on board". Proces ten widoczny jest szczegolnie w polach semantycznych slow zwi^zanych z ekonomij, filmem, muzyk^, mod^, polityk^ czy informatyk^.
— 91 —
Mateusz Warchal
Zmiany pojawiaj^ce si? w korpusie leksykalnym wspomnianych j?zykow za spraw^ procesow adaptacyjnych, szczegolnie o charakterze semantycz-nym, wplywaj^ zarowno na uproszczenia, jak i rozszerzenia znaczen slow zapozyczanych. W aspekcie psycholingwistycznym symplifikacja znaczenia spowodowana jest potrzeb^ uzytkownika j?zyka rodzimego do okreslania rzeczywistosci pozaj?zykowej w sposob jednoznaczny, w konkretnym uzyciu i kontekscie. Rozszerzenie znaczenia jest natomiast procesem, ktory cechujq silne i bl?dne asocjacje, b?d^ce zrodlem interferencji wyst?puj^cych zarowno wewn^trz j?zyka, jak i na zewn^trz j?zyka. Procesy interferencyjne widoczne sq szczegolnie w obr?bie akwizycji j?zyka, kiedy uzytkownik tworz^c wypowie-dzi transformuje slowo z wlasnego j?zyka (L1), obecne w nim jako anglicyzm, na j?zyk drugi (L2) lub dokonuje transformacji w obr?bie samego j?zyka (L2). Przykladem moze bye w obu wspomnianych j?zykach morfologiczna adaptacja czasownikow przy pomocy sufiksow -ati, -irati, -ovati, np.: kidnapirati, ble-firati, skenirati (w j?zyku chorwackim) czy bukirati, boksovati, dizajnirati (w j?zyku serbskim). W procesie akwizycji na poziomie tworzenia czasownikow moze dochodzie do powstawania form niepoprawnych poprzez nadgenerali-zacj? sufiksow. Bl?dy wynikaj^ce z interlingwalnych oraz intralingwalnych roznic semantycznych s^ niebezpiecznie szczegolnie w zle zaplanowanym programie glottodydaktycznym. Powstawanie replik spowodowanych utwier-dzonymi bl?dnymi nawykami moze prowadzie do utrudnien w komunikacji, szczegolnie, gdy wyraz ma inne znaczenie w zrodlowym i docelowym j?zyku lub znaczenia pokrywaj^ si? tylko cz?sciowo.
W procesie standaryzacyjnym j?zyka czarnogorskiego obserwuje si? rowniez wplywy j?zyka angielskiego oraz angloamerykanskiej kultury, szczegolnie na leksyk? tego j?zyka. Silnie zaznacza si? w badaniach nad aglicyzmami wy-st?puj^cymi w j?zyku czarnogorskim kryterium celowosci zapozyczania slow, ktore w j?zyku maj^ swoje rdzenne odpowiedniki, np.: stejdž - scena, pozorni-ca; ofis - kancelarija. Podobnie jak w j?zykach chorwackim i serbskim cz?se wyrazow zrodlowych jest symplifikowana poprzez uzywanie replik tylko w jednym znaczeniu np.: oficir - w odniesieniu wyl^cznie do stopnia oficerskiego.
Po ogloszeniu niepodleglosci i decyzji uznaj^cej j?zyk bosniacki za row-noprawny, zaistniala koniecznose wprowadzenia oficjalnej terminologii w tym j?zyku. Nowe wzory i nowe nazwy przechodz^ obecnie proces ci^glego utrwalania si?, a wielokrotnie uzytkownicy j?zyka wahaj^ si? przy wyborze odpowiedniego leksemu w j?zyku bosniackim (A. Hofman-Pianka 2000). Naj-wi?cej wplywow j?zyka angielskiego obserwuje si? w terminologii politycznej, ktorej adaptacj? w znacznym stopniu utrwalaj^ srodki masowego przekazu. W tlumaczeniu Porozumienia Pokojowego z Dayton znajdujemy nast?puj^ce zapozyczenia, co ciekawe, kontrastuj^ce z rodzimymi formami ich chorwackich odpowiednikow:
Por:
(bos.) centralni registar
(bos.) front
(bos.) implementacija
(hr.) središnji registar (hr.) bojište (hr.) provedba
92
tS^la-Via Centra lis 1/2009
Proces adaptacji zapozyczen jqzykowych
(bos.) komandant (bos.) ofanzivna operacija (bos.) rezerve
(hr.) zapovjednik
(hr.) napadačka djelovanja
(hr.) pričuve
Wydaje si?, že w kontekscie analizy psycho- i socjolingwistycznych mecha-nizmów adaptacji internacjonalizmów (szczególnie anglicyzmów) potrzebne bylyby podlužne badania w grupie j?zyków podobnych (tu. slowianskich). Rezultaty bowiem mogly by si? znacznie przyczynic do usprawnienia metodyki nauczania j?zyków i tym samym unikania powstawania bl?dnych nawyków j?zykowych. Ponadto analiza procesów interferencyjnych w obszarze polu-dniowej slowianszczyzny jest szczególnie istotna w dobie zarówno tendencji globalistycznych jak i separatystycznych, które cechuj^ ten obszar j?zykowy.
WYKAZ SKRóTóW
hr. - leksem chorwacki; serb. - leksem serbski; bos. - leksem bosniacki; slow. -leksem slowenski; * - forma niepoprawna
BIBLIOGRAFIA
J. BERKO GLEASON, N. BERNSTEIN RATNER (red.), 2005: Psycholingwistyka. Gdansk: Gdanskie Wydawnictwo Psychologiczne.
D. CRYSTAL, 2003: English as a Global Language. Cambridge: Cambridge University Press.
J. CZAPUTOWICZ, 1998: System czy nielad? Bezpieczenstwo europejskie u progu XXI wieku. Warszawa: PWN.
M. CZERWINSKI, 2000: Usporedba adaptacije nekih anglicizama u hrvatskom i poljskom jeziku. Fluminensia, br 1-2.
J. FISIAK, 1961: Zapozyczenia angielskie w j§zyku polskim. Analiza interferencji leksykalnej. Rozprawa doktorska.
M. HASPELMATH, 1998: How young is Standard Average European? Language Sciences 20, 271-287.
A. HOFMAN-PIANKA, 2000: Socjolingwistyczne aspekty wspólczesnego j§zyka bosniackiego. Kraków: Wydawnictwo Radamsa.
G. A. KLEPARSKI, 2001: Angielskie zapožyczenia leksykalne w j?zyku polskim i niektóre problemy ich adaptacji. Zeszyty naukowe Wyzszej Szkoly Pedagogicznej w Rzeszowie 42.
W. F. MACKEY, 1976: Bilinguisme et contact des langues. Paris: Klincsieck.
93
- Mateusz Warchal -
J. MACKIEWICZ, 2001: Wyrazy mi^dzynarodowe (internacjonalizmy) we wspolczesnym j^zyku polskim. Wspolczesny j§zyk polski. Red. J. Bartminski. Lublin.
A. F. MAJEWICZ, 1989: J§zyki swiata i ich klasyfikowanie. Warszawa: PWN.
E. MANCZAK-WOHLFELD, 1994: Angielskie elementy leksykalne w jqzyku polskim. Krakow: Wydawnictwo Platan.
--, 1995: Tendencje rozwojowe wspolczesnych zapozyczen angielskich w jgzyku
polskim. Krakow.
W. MIODUNKA, 1990: Moc j^zyka i jej znaczenie w kontaktach j^zykowych i kulturowych. Jgzykpolski w swiecie. Red. W. Miodunka. Warszawa: PWN. 39-49.
A. PAWLOWSKI, 2004: J^zyk w konstytucjach wybranych panstw europejskich. Poradnik Jqzykowy 4/613, 10-25.
—, 2005: J^zyk polski w Unii Europejskiej: szanse i zagrozenia. Poradnik Jqzykowy 10, 3-27.
T. PRCiC, 2004: O anglicizmima iz cetiri razlicita ali medupovezana ugla. Zbornik Matice Srpske za folologiju i lingwistiku, XLVII/1-2. Novi Sad.
A. SPAGINSKA-PRUSZAK, 1997: Sytuacja j^zykowa w bylej Jugoslawii. Gdansk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdanskiego.
PRILAGAJANJE PREVZETIH BESED - SOCIO- IN PSIHOLINGVISTIČNI DEJAVNIKI RAZLIČENJA ANGLICIZMOV V IZBRANIH SLOVANSKIH JEZIKIH
Avtor predstavlja sociolingvistične in psiholingvistične kriterije, ki odločajo o »sprejemljivosti« novih jezikovnih oblik. Internacionalizmi so pomemben problem za raziskovalce in uporabnike jezika, ker se kot posledica interferenčnih procesov veliko hitreje pojavijo v idiolektu kot v knjižnem jeziku. Zaradi njihove narave metodologija opisovanja zahteva uporabo sinhronih kriterijev. Analiza v jezikovni praksi prisotnih tendenc po nadomeščanju domačih oblik s prevzetimi kaže na zunajjezikovne razloge. Predstavljene so tudi hipoteze v zvezi z vlogo jezikovnega prenosa kot posledica napačnih asociacij prevzetih besed v besedotvornih procesih. Cilj prispevka je v didaktičnem kontekstu usmeriti pozornost na pomen primerjalnih raziskav prevzetih besed v slovanskih jezikovnih sistemih.
94	^Slo-vio- Cž-ntro- 1L 1/2009