Arheološki vestnik (Arh. vest.) 43, 1992, str. 149-173
149
Neka pitanja boravka Langobarda u Sloveniji
Lujo MARGETIČ
Izvleček
Avtor analizira vire, ki govorijo o razlogih in o času prihoda Langobardov v Slovenijo. Po njegovem mnenju so se leta 568 napotili iz Panonijc proti Italiji po dogovoru z Bizancem. V tej zvezi avtor na novo razlaga Prokopijevo poročilo o "Nori-škem mestu" in o "utrdbah v Panoniji" ter Ildigisovo potovanje iz sedanje Slovaške v Italijo in predlaga novo datiranje lango-bardskih arheoloških najdb v Sloveniji, pa tudi znanega knežjega groba v Brežcu blizu Buzeta. Furlansko vojvodstvo, ki je obsegalo tudi dele sedanje Slovenije, je bilo bizantinski zaveznik celo do leta 602, ko je moral vojvoda Gisulf pod pritiskom langobardskega kralja Agilulfa pretrgati zavezništvo z Bizancem in priznati langobardskega kralja. Langobardi so tudi poslej ostali zavezniki Avarov in Slovanov, tako da se poročila Pavla Diakona o sovražnostih, ki se običajno postavljajo v leto 611, nanašajo na leto 602. Za poznejša poročila iz let 663 . 664 in 705 daje avtor nove razlage. Do pravih sovražnosti je prišlo šele leta 737, ob vdoru furlanskega vojvode Ratchisa na območje sedanje Slovenije.
Abstract
The author analyzes the sources concerned with the motives and the time of the arrival of the Lombards in Slovenia. In his opinion they moved from Pannonia towards Italy in A.D. 568, having made an agreement with Byzantium. In this context the author offers a new interpretation of Procopius notes on the "Noric city" and on "fortifications in Pannonia", presents Ildigis's journey from what is now Slovakia to Italy, and suggests a new dating of Lombard archaeological finds in Slovenia, as well as of the famous princely grave at Brežac near Buzet. The duchy of Friuli, extending onto the territory of the present-day Slovenia, was a Byzantine ally up to A.D. 602 when duke Gisulf, pressured by the Lombard king Agilulf, was forced to break the alliance with Byzantium and to recognize the Lombard king. Even afterwards the Lombards remained allied with the Avars and Slavs; hence the reports of Paulus Diaconus about hostilities, commonly placed in A.D. 611, in fact refer to A.D. 602. For later reports, from the years 663, 664 and 705, the author gives new explanations. Actual hostilities began as late as 737, upon the incursion of the duke of Friuli, Ratchis, into the present-day territory of Slovenia.
Prema vladajučem mišljenju Langobardi su dosli u Sloveniju oko 547. i otišli u ltaliju 568., s tirne da se langobardska posada u Kranju zadržala približno do zadnjeg desetlječa VI. stolječa. Smatramo da neka pitanja s tim u vezi nisu dobila u znanosti zadovoljava-juei odgovor. Pokušat čemo da o tome izložimo naše analize i rezultate u nadi da če biti od izvjesne koristi.
ŠTO JE JUSTINU AN »DAROVAO« LANGOBARDIMA?
Prema Prokopiju »car Justinijan obdario je Lango-barde gradskom opčinom Noričana i panonskim utvr-dama«.1
»Gradska opčina Noričana« je nejasna sintagma.2 Obično se prihvača ili Eggerov prijedlog da je riječ o području Celja s Ptujem ili Hauptmannov da je »no-rički grad« Ptuj.4 Dodatna poteškoča je u tome što se dosad nije uspjelo arheološki dokazati prisustvo Langobarda na području Celja i Ptuja, a ni sjevernije u tzv. Nutarnjem Noriku.
Što se pak tiče »panonskih utvrda« Egger je pomi-šljao na područje kasnorimske Savije izmedu Drave i Save, a Klebel na »Slavoniju«.5 Saria je upozorio na to da Prokopijev način izražavanja govori protiv toga da bi se »panonske utvrde« nalazile u unutrašnjosti Panonijc tj. u provinciji Valeriji ili u Pannonia Prima. Kako po Sarii Prokopije govori zapravo o utvrdama »na panonskoj medi« (ČJii riuvvovCag), to se po njemu može raditi samo o »južnopanonskim utvrdama« s time da bi bilo »Gradišče v Vel. Malencah eno izmed pri Prokopiju omenjenih ctyuyomtrnt, ki jih je Justinijan prepustil Langobardom«.6 Werner je prihvatio tezu I. B6na iz 1956. da su Langobardi u suglasnosti s Justinijanom več 526./527. zaposjeli Valeriju i Pannonia Prima,H a da im jc kasnije, 547./548., Justinijan darovao još i područje oko gornje Save i Drave, tj. Saviju i dijelovc Norika istočno od Karavanka.'' Werner je naglasio da je »vrlo nevjerojatno da bi Justinijan potvrdio Langobardima samo posjed one zemlje koju su oni več dugo vremena držali« (tj. Valeriju i Pannonia Prima).
Medutim Bona je na osnovi višegodišnjih arheoloških istraživanja sprovedenih nakon 1956. napustio svoje ranije shvačanje.'" On sada arheološki razlikuje dva langobardska dolaska u Panoniju, jedan raniji i manje intenzivan, neku vrstu prethodnice koji je usli-jedio oko 5267527. i drugi, koji ujedno predstavlja »pravu« seobu Langobarda, oko 546. i koji, dakle, treba povezati s več spomenutim Justinijanovim darovanjem. U skladu s time Bona tvrdi da su se »u današnjoj Sloveniji i Hrvatskoj Langobardi naselili tek oko 565.«n
Svakako se domet Prokopijevih riječi da je Justinijan darovao »noričku gradsku opčinu« i »utvrde u Panoni-ji« može razumjeti u svojem punom dometu tek uzima-juči u obzir cijelo poglavlje Prokopijeva Gotskog rata u'kojem se nalazi ta vijest.12 U tome dijelu svoga izvještaja Prokopije takoreči otvoreno kritizira Justini-janovu politiku. On piše da je u to vrijeme Bizant trpio strašne gubitke na cijelome zapadnom dijelu carstva. Pri tome Prokopije uzima u obzir cjelokupnu Justinijanovu politiku počevši od njegova stupanja na prijestolje 527. Po njemu je nakon početnih velikih uspjeha »cijela Italija bila izgubljena«, a Ilirik i Tracija »strašno opustošeni od provala barbara«. Justinijan je nadalje, sve po Prokopiju. svečano pismeno odstupio sve bizantske posjede u Galiji, pri čemu Prokopije osobito žali za gubitkom Masilije (današnji Marseille) i Arelata (današnji Arles). Prigovor je utoliko teži što je Justinijan pri tome očito protuustavno, da se tako izrazimo, postupao jer rimsko-bizantski car nije smio definitivno odstupati državna područja. Nadalje, po Prokopiju Franci su zaposjeli največi dio Venecije, »Gepidi su držali sirmijsku gradsku opčinu (ira)av SigHiov) i največi dio Dakije«, Langobardima je car darovao »noričku gradsku opčinu, utvrde u Panoniji (...) pa su se smjestili blizu Gepida (...)«, a »ostale gradove Dacije« koje nisu držali Gepidi, dobili su od Justinijana na dar Heruli, koji »još danas stanuju u Singidunu«. Prokopije završava svoj izvještaj ovako: »Tako su barbari podijelili rimsko carstvo«. Pri tome je Prokopije pazio da ne kaže nešto što ne bi bilo istina i zato on ne kaže da je Justinijan odstupio Langobardima Norik, Panoniju Primu i Valeriju, več samo to da im je darovao noričku gradsku opčinu (ali ne i samu zemlju) kao i tvrdave u Panoniji (ali, i opet ne samu zemlju), što znači da se nije definitivno odrekao lih krajeva kao što je to učinio s posjedima koje je ustupio Francima.
Darovanje »panonskih utvrda« očito pretpostavlja da su Langobardi smjestili u te utvrde svoju vojnu posadu. Obratno, iz okolnosti darovanja »gradske opčine Noričana« ne slijedi nužno da su se Langobardi trebali naseliti u bilo kojem dijelu Norika, več samo to da »gradska opčina Noričana« neče ubuduče plačati svoja podavanja izravno bizantskim državnim organi-ma, nego Langobardima.
Ostaje da se utvrdi točno značenje Prokopijevih riječi tu fjtl IlawovCag o/iino'iiuixu. U grčkome &tl rfjg 'AoCag xaxoixetv znači »stanovati u Aziji« a ne »stanovati na njezinim granicama«, a ot ptti (-)(_>axi|5 IjuHiiaxoi znači »saveznici koji se nalaze u Traciji« a ne »saveznici s granica Tracije« itd." Uostalom Proko-
pije izričito kaže da su se Langobardi nakon i u povodu Justinijanova »darovanja« smjestili »nedaleko Gepida«. To može značiti samo jedno: Langobardima je dodijeljeno područje današnje Madarske s desne obale Dunava sjeverno i južno od današnje Budimpešte. Očito je da se za područje oko Velikih Malenca ne može reči da je »nedaleko Gepida«. Uz to, od langobardskih arheoloških nalaza u jugozapadnoj Ugarskoj dalje prema jugoistoku na vrlo širokom pojasu od oko 150 kilometara nema arheoloških poda-taka o prisutnosti Langobarda.
Iz svega toga slijedi da se Justinijanovo darovanje »panonskih utvrda« u 546./547. ne odnosi na Kranj, Velike Malence itd. Langobardsko prisustvo u Sloveniji treba dakle drukčije tumačiti.
ILDIGISOV PUT U VENECIJU
Razmotrimo s time u vezi još i važan Prokopijev izvještaj o lldigisu,14 članu kraljevske langobardske obitelji koji je došao u sukob s kraljem Vakom i morao pobječi Slavenima. Ubrzo Vako umire, nasljeduje ga maloljetni sin Valtari, taj umire nakon sedam godina, a kraljevsku vlast preuzima Valtarijev skrbnik Auduin, koji je iz razumljivih razloga smrtni neprijatelj Ildigisa. Kada je (547.) došlo do neprijateljstava izmedu Langobarda i Gepida, Ildigis je s mnogim langobardskim vojnicima, svojim pratiocima i s mnogo Slavena došao Gepidima jer se nadao da če mu ovi pomoči da se dokopa kraljevskog prijestolja u Langobarda. Medutim, Gepidi su sklopih mir s Langobardima pa je Auduin zatražio da mu se Ildigisa izruči. Ildigis se ipak uspijeva vratiti Slavenima vodeči sa sobom vojsku koju je bio doveo i još ponešto Gepida. Prokopije nastavlja svoj razmjerno iscrpan i nesumnjivo pouzdan izvještaj o lldigisu time što opisuje kako je on u Slavena ponovo okupio vojsku od 6000 vojnika i krenuo (u prolječe 549.) prema Italiji da bi se tamo borio na strani Totilinih Gota. Došavši u Veneciju pobijedio je neke rimske odrede ali se onda, umjesto da se pridruži Gotima, vratio Slavenima prešavši Dunav. Slaveni, kod kojih je Ildigis opetovano boravio, očito su se nalazili u današnjoj Slovačkoj, odakle je Ildigis mogao krenuti u svojoj prvoj ekspediciji prema Gepidima u današnjoj istočnoj Madarskoj i Transilvaniji, a u drugoj prema Veneciji. Put prema Vcneciji bio je u svojem sjevernom dijelu Slobodan od Langobarda, koji su se iz sjeveroistočnog dijela današnje Austrije več preselili u Panoniju, što je uostalom i arheološki dokazano. Werner15 kao primjer navodi Langobardc koji su se iz okolice današnjega Laa preselili na Blatno jezero i ne sumnja da je tako bilo i s ostalima tamošnjim Langobardima. Ncprekinuti niz langobardskih nalaza južno od Leithe svjedoči da je zapadna granica Langobarda u njihovoj panonskoj fazi morala iči rijekom Leithom, tako da područje zapadno od Leithe nije 54K. bilo pod vojničkom kontrolom ni Langobarda ni Franaka. Isto to vrijedi, dakako, i za današnju jugo-istočnu Austriju i područje Ptuja i Celja, a odatle je najlakši put prema Vcneciji išao preko dolina Krke i Vipave.
Grafenauer1" pod Hauptmannovim utjecajem vidi u Ilidigisovu pohodu jedan od elemenata široko zasnovane Teodebertove agresivne politike protiv Bizanta i tvrdi da za lldigisa »odprta ostane (...) le še pot (...) zahodno od Dunaja skozi frankovski Norik« kako bi se lldigis »ob strani Gotov in Frankov boril proti Bizantincem«.17 Ali Prokopije u svom podrobnom izvještaju o Ildigisovu putu u Veneciju nijednom rječju ne spominje Franke premda inače pažljivo prati fra-načku politiku i dogadaje s njima u vezi. Teodebert je uostalom umro 548. i to nakon dulje bolesti pa se Ildigisov put u Veneciju u prolječe 549. ne može ni iz kronoloških razloga uspješno povezati s Teodeberto-vim planovima prema Bizantu, koje taj franački kralj sigurno nije kovao u vrijeme svoje teške bolesti. Pogo-tovo je neuspio pokušaj traženja Ildigisova puta kroz franački Norik zapadno od Beča. Posve je nesigurno koliko se daleko prema istoku 548. godine širila fra-načka vlast nad Bavarcima. Ona je južnije dopirala do današnjeg Spittala »morda še z zgornjima dolinama Mure in Aniže«ls kako to Grafenauer kaže. Čini nam se neprihvatljivim da bi lldigis sa svojom vojskom od 6000 vojnika putovao neobičnim zaobilaznim putem, prolazio kroz gorovita područja i nesigurne gorske prijevoje, probijao se kroz Karnske Alpe i, nakon što je stigao u Veneciju i pobijedio Bizantince, odmah se vratio natrag istim za vojsku od 6000 vojnika skrajnje neugodnim putom.
Naprotiv ako dolina Krke i gornje Posavlje nisu 548. bili u posjedu Langobarda, Ildigisov put i povratak objašnjavaju se sami po sebi na dokraja zadovoljavajuči način.
Uostalom, s pravom je upravo tako več tumačio Ildigisov put F. Kos.'1'
DATIRANJE LANGOBARDSKIH ARHEOLOŠKIH NALAZA U SLOVENIJI
Što se tiče Kranja čini nam se da se može postaviti ova tvrdnja: ima pouzdanih arheoloških dokaza za prisustvo Langobarda poslije 568. ali ne i za razdoblje prije te godine.
Tako npr. pojasne kopčc s garnituronr" kakve nala-zimo u langobardskom grobu 613 (t. 128: 5-9)21 koje Werner datira oko 6(X). godine i u langobardskom grobu broj 331 (t. 96: 8, 7, 10-15) datirane s konccm VI. stolječa i usporedive s kopčom iz groba 42 na Rifniku Langobardi nisu još poznavali za vrijeme svog boravka u Panoniji, nego tek u Italiji. Isto to vrijedi i za kopče s pločicama 2 bile one jednodjelne npr. u grobu 6 (t. 2: 7) ili dvodjelne npr. u grobu 77 (t. 31: 2). Rozetne fibule (t. 114: 2, 3) i zlatna igla s kloazo-niranom glavom (t. 114: 7) izradene su od romansko-italskih zlatara oko 600.,21 križna kopča iz groba 10424 (si. 17: 3) datira se u treču četvrtinu VI. stolječa, rog za piče iz groba 6312S (t. 131: I) ima paralele u Italiji u zadnjoj četvrtini VI. stolječa i vjerojatno je izraden u Italiji. Ni za šipke za torbe koje su nadene u nekoliko grobova, npr. grobu 1682'' (t. 55: II) nema odgovarajučih nalaza u Panoniji. Okrugle pločaste kopče vrlo česte u Kranju učinjene po zapadnim
uzorima kao npr. u grobu 4827 (t. 22: 4) nisu tipične za Panoniju, a pogotovu se tamo rijetko našlo ukrasne igle u obliku stilusa npr. grob 29228 (t. 88: 2) i s poliedričnom glavom npr. grob 320 (t. 93: 5). Njih su Langobardi, kaže Vinski, preuzeli »pretežno šele po letu 568 v Italiji«.29 Isto to vrijedi i za brončanu glavu u obliku piramide na kraju drške na mačevima u tri slučaja, npr. u grobu 62830 (t. 130: 7). Nekoliko po stilu mladih S-kopča, npr. iz groba 10431 (t. 39: 2) pripada kasnijem VI. stolječu, a za ostale S-kopče kojih se u Kranju nalazi čak 27 i koje Werner ubraja u tzv. panonsko-langobardske oblike, mogu se nači primjeri i u najstarijim langobardskim grobovima u Furlaniji.
Dvije su kopče uvezene iz Tiiringije pa datum njihove izrade32 (jedna prije 550., druga oko 550.-568.) nije odlučujuči jer nije nimalo nevjerojatno da su uvezene nakon 568.
Ukratko, nema nijednog langobardskog arheološkog nalaza iz Kranja koji bi se mogao sa sigurnošču datirati u vrijeme prije 568, a obratno, velik broj nalaza odnosi se sigurno na doba poslije 568. To ne može biti slučajno.
Slično je i s Gorjancima. Brončani kvadratni uteg naden pri Orehku datira se s Justinom II (565.-578.) pa on govori u prilog tezi da se Langobarde na području Gorjanca treba vremenski locirati u vrijeme poslije 568.33
Dodajmo da Vinski za dvodjelnu pojasnu kopču iz groba 8 na Rifniku34 ističe da je panonski Langobardi nisu poznavali i da se ona pojavljuje tek u Italiji i Kranju.35
JUSTIN II I LANGOBARDI
Propast gepidske države u 567. godini koja je neposredno prethodila odlasku Langobarda iz Panonije u Italiju najčešče3'' se opisuje približno ovako: u 565. došlo je do rata izmedu Langobarda pod njihovim vladarem Albuinom i Gepida pod Kunimundom. U početku su imali više uspjeha Langobardi, ali se ratna sreča okrenula kada je bizantski car Justin II postao gepidskim saveznikom nakon što su mu Gepidi obečali povrat Sirmija. Gepidi ipak ne ustupaju Bizantincima Sirmij. Pobijedeni Langobardi povezuju se s Avarima kojima uz ostalo obečavaju da če im u slučaju pobjede prepustiti gepidsku zemlju. Kunimund traži pomoč od Bizanta i ponovo obečava Sirmij, ali Bizant ostaje neutralan i čak dozvoljava Avarima da njihove čete krenil protiv Gepida preko bizantskog zemljišta de-snom obalom Dunava. Ipak, teret odlučujuče bitke s Gepidima u 567. podnijeli su u cijelosti Langobardi koji uništavaju gepidsku vojsku. Gepidski vladar Kunimund gubi tom prilikom život. Gepidi izručuju Bizantu Sirmij, a ostatak njihove države zaposjedaju Avari. Langobardima je susjedstvo Avara bilo nepodnošljivo zbog toga več iduče (568.) godine odlaze u Italiju na što ili je potaklo i to što je car početkom te godine skinuo Narzesa koji je uživao veliko poštovanje u barbara s njegova položaja glavnog bizantskog funk-cionara u Italiji.
Smatramo da takva interpretacija dogadaja nije za-dovoljavajuča i da je potrebno sprovesti nove analize. Prije svega nema razloga sumnjati u vijesti da su Gepidi 565.-567. dva puta ponudili Justinu II Sirmij da bi im pomogao u njihovoj borbi s Langobardima, ali iz onih vijesti kojima se može pokloniti vjera37 ne proizlazi da bi Bizant stvarno pomogao Gepidima. Zato se u literaturi ne govori o bizantskom vojnom angažiranju u prilog Gepida več jedino o »savezništvu« Bizanta i Gepida a to je vrlo rastezljiv pojam. Prema Menandru38 Justin II kaže (568.) avarskom poslaniku da su se Bizantinci »priklonili« Gepidima u njihovom ratu s Langobardima i »da bi Gepidi bili pobijedili uz bizantsku vojnu pomoč, da se nisu prema Bizantu nepošteno ponijeli«. To prevedeno s diplomatskog na običan jezik znači da je Bizant dao puku verbalnu podršku Gepidima i ujedno tražio da mu Gepidi odmah izruče Sirmij. Uostalom, neposredno prije od-lučujuče bitke Langobarda s Gepidima Bizantinci su jasno pokazali da nisu bili čak ni neutralni, jer su Avarima dozvolili da preko bizantskog teritorija opa-sno ugroze Gepide s juga i time ih dovedu u bezizlaznu situaciju.
Nadalje nismo nimalo uvjereni da su Gepidi nakon izgubljenog rata s Langobardima predali Sirmij Bizantu. Euagrije doduše tvrdi da su »Gepidi predali Sirmij Justinu« i da su taj grad kasnije, 575. (!) osvojili Avari. Vijest je na marginalan način ubačena u opis borbe Perzije i Bizanta bez ikakve pretenzije na preciznost bilo koje vrsti. To se vidi i po kronološkoj netočnosti. Ne bi smjelo biti sumnje da treba više vjerovati vijesti Menandra po kojem Bajan 569. optu-žuje Bizantince da su mu preoteli Sirmij: no^tg č^eig-(ijn«|iT|v xaunjvi tf]v xwgav x«l ti|ieig (icpeiAEoOfc: ne (kaicov cnhriv4" tj. teško sam se dokopao ove zemlje, a vi ste mi je nasilno oduzeli. To znači da su nakon propasti Gepidske države Avari zauzeli Srijem, ali da su ih odavde odmah istisnuli Bizantinci.
Pri tome je najzagonetnije ponašanje Langobarda. Oni su se jedini borili protiv Gepida i dokazali svoju visoku vojničku sposobnost uništivši gepidsku državu. I dok Iješinari, da se tako izrazimo, Avari i Bizantinci dijele medusobno gepidsku državu, Langobarde po-bjednike u ratu, navodno hvata strah pred Avarima zbog kojeg napuštaju Panoniju, i to upravo u vrijeme kada Bizant ne pokazuje nimalo straha i na največe ogorčenje Avara okupira Sirmij. Teza o langobard-skom strahu ili čak bilo kakvoj averziji prema Avarima4' u to vrijeme nema nikakva ni najmanjeg oslonca u vrelima, dok naprotiv postoji dovoljno vijesti o tome da je njihov odnos bio prijateljski i čak saveznički. Poznato je npr. da su ta dva naroda sklopila ugovor neposredno pred rat s Gepidima. O tom nas ugovoru izvještava i inače pouzdani Menandar pa nema razloga sumnjati u njegovu vjerodostojnost. Historia Lango-bardorum Gotanskog kodeksa i istoimeno djelo Pavla Dakona sačuvali su vijest o još jednom ugovoru Langobarda i Avara. Po tom su se drugom ugovoru Avari obvezali da Langobardima vrate Panoniju u roku od 2(H) godina ako bi se Langobardi htjeli u nju vratiti. Mnogi autori prihvačaju vijesti o tom ugovoru. 1 doista ne vidi se razlog koji bi potakao pisca Gotanskog
kodeksa i Pavla Dakona da ga naprosto izmisle. Vijest se očito temelji na narodnoj tradiciji po kojoj je dakle povlačenje iz Panonije sprovedeno u punoj suglasnosti s Avarima. Kako protivnih vijesti nema, ne vidimo zašto se ne bi toj tradiciji vjerovalo bar u njezinoj osnovnoj poruci, tj. o dobrim odnosima Langobarda i Avara u to doba.
Nije manje čudna još jedna okolnost. Naime, Bizant se 568./569. žestoko odupire avarskom pokušaju da se dokopa Sirmija pa se oko njegovih zidina vode krvave borbe.42 A obratno, Bizant ne pruža Langobardima ni najmanji otpor prilikom njihovog zaposjedanja gole-mih prostranstava sjeverne Italije. Agnellus izričito kaže da su Langobardi okupirali »Venecije« bez ika-kvih ratnih operacija (absque bello).43 Zar je doista Bizantu bilo toliko stalo do Sirmija, a tako malo do sjeverne Italije?
Isto tako neobično čude uporni napadi Langobarda na prekoalpska franačka područja. Još iste 569. godine kada Langobardi osvajaju Milano, Oni več napadaju na Franke o čemu postoji pouzdano svjedočanstvo vrlo dobro informiranog suvremenog kroničara Marija iz Avenchesa.44 Isto tako dobro obaviješteni suvremeni pisac Povijesti Franaka, biskup Grgur iz Toursa piše u 575. godini da su Langobardi napadali preko Alpa i 570. i 571. godine.45 Zar su doista ti uporni lango-bardski agresivni prijelazi preko Alpa i to upravo ondje gdje su se još uvijek držale bizantske posade (npr. Susa) bili baš samo torichte, zwecklose Expeditio-nen kako ih naziva Schmidt.46 Dakako da je posve neprihvatljivo »objašnjavati« takve vrlo rizične i opeto-vane pothvate preko Alpa kao »glupe i besmislene« jer bi oni očito takvim izgledali i Langobardima, to više što su bili skopčani s teškim gubicima za Langobarde. Očito je da bi i sami Langobardi več nakon prvog takvog prijelaza preko Alpa shvatili besmisle-nost tih pothvata pa bi valjda od njih odustali. Zato smatramo da se langobardski upadi 569., 570. i 571. moraju drukčije, racionalnije i uvjerljivije objasniti.
Ukratko, prema dosadašnjim tumačenjima ponašanje Langobarda poslije 565. čini se višestruko nerazumljivo. Pokušajmo pristupiti objašnjavanju uzimajuči u obzir bizantsku politiku nakon Justinijanove smrti (565).
Politika Justina II bila je potpuno suprotna Justini-janovoj u kasnijim godinama vladanja kada je on smatrao da je dobrim dijelom obnovio veličinu rimskog carstva osvajanjem sjeverne Afrike, dijela Španjolske i Italije. Naime, Justinijan je zaključio da u takvoj situaciji carstvu odgovara ravnoteža snaga medu raznim barbarskim narodima, koji neutraliziraju jedni druge. Na sjeveroistočnim je granicama carstva takva ravnoteža izmedu Langobarda, Gepida i Avara trebala carstvu osigurati razmjerni mir i sigurnost. Naprotiv, po svemu se čini da se Justin odlučio na posve drukčiju, agresivnu politiku kojoj je bio cilj da carstvo stekne izravnu vlast nad svim svojim nekadašnjim posjedima. 1/. svega što nam je poznato proizlazi da je Justin II pri tome odlučio najprije eliminirati Gepide jer su oni držali u svojoj vlasti Sirmij koji jc imao ključni položaj u tom dijelu jugoistočne Europe. U ostvarenju te njegove zamisli dobro mu je došlo neprijateljstvo Lan-
gobarda i Gepida. Avarima je čak dozvolio prijelaz na bizantski teritorij, a Gepidima je samo obečavao pomoč koju im dakako nije pružio nego je nakon langobardske pobjede prisvojio toliko žudeni Sirmij. Mislimo da se može iči još jedan korak dalje. Smatramo da sve okolnosti snažno govore u prilog tezi da je Justin II pri tome imao daleko šire postavljenu strategiju u kojoj su odlučujuču ulogu trebali odigrati upravo Langobardi. Inače nerazumljivo nenadani odla-zak Langobarda iz Panonije nakon blistave pobjede nad Gepidima i nevjerojatno lako osvajanje sjeverne Italije bez ikakvih ometanja od tamošnjih bizantskih posada postaju shvatljivim uz pretpostavku da je Justin II obečao Langobardima da če ih smjestiti u Italiji kao saveznike koji če pomoči Bizantu da održi tamo svoju vlast. Poznato je da su Langobardi odigrali u Italiji važnu ulogu na strani Bizanta u još ranije vrijeme uništenja ostrogotske vlasti i da se nešto kasnije (575.) velik broj unajmljenih langobardskih vojnika borio protiv Perzijanaca. Nakon što bi Langobardi uništili Gepide i bili upučeni u Italiju, Bizant bi se po takvoj koncepciji mogao osloncem na lako osvojeni Sirmij obračunati i s jedinim preostalim protivnikom, Avarima, koje bi se moglo držati u šahu uskračivanjem novčane pomoči od koje su Avari uvelike ovisili. Time se objašnjava nevjerojatno arogantan Justinov stav prema Avarima 568. i 569. godine. Očito je Justin smatrao da če se Avari morati prilagoditi novoj situaciji u kojoj su po njegovom mišljenju svi aduti bili u rukama Bizanta. Sto se pak tiče Italije, Langobardi bi tamo trebali dokazati svoju vjernost Bizantu upornim čarkama s Francima, koje če zaokupljati Langobarde a uvelike smetati Francima.
Povlačenje Langobarda iz Panonije iz navodnog straha pred Avarima s jedne strane nije potvrdeno vrelima, a s druge strane protivi se racionalnom objaš-njenju mnogih okolnosti o kojima je bilo govora. Naprotiv, sve spomenute okolnosti govore u prilog tezi da su Langobardi došli u Italiju uz suglasnost Bizanta. Da li je o tome sačuvan neki trag u vrelima? U najstarijem pisanom vrelu koje je nastalo na tlu Italije47 i koje ujedno odražava u dobroj mjeri lango-bardsku narodnu tradiciju, u Origo gentis Langobardo-rum pisanom sredinom VIL stolječa bez ikakve sumnje na osnovi več nekog prethodnog vrela piše Ipse Album adduxit Langobardos in Italia, invitatos a Narsete seri-barum (varijanta drugog rukopisa: patricio)4S tj. taj Albuin doveo je u Italiju Langobarde pozvane od Narsesa, visokog bizantskog funkcionara.
Vijest na osnovi koje je pisana Origo bez sumnje je nastala u Italiji i još nije kontaminirana kasnijim dodacima. U Spanjolskoj je tu vijest Izidor Seviljski početkom VII. stolječa proširio ovako: Narsis patricius (...) Sofiae Augustae Justini coniugis minis perterrilus, Langobardos a Pannoniis invitavit eosque in Italiam inlroducil,v> tj. patricije Narzes uplašen prijetnjama Sofije Auguste, supruge Justina, pozvao je Langobarde iz Panonije i doveo ih u Italiju.
Dakle, početkom VIL stolječa nastajc poznata legenda o sukobu Narzesa s dvorskim krugovima u Konstantinopolu koji je imao za posljedicu Narzesov poziv Langobardima. Prema toj legendi Narzesov je
poziv bio protudržavna akcija uperena protiv interesa Bizanta. Medutim, osnovna vijest, sačuvana još u Origo, ima upravo suprotno značenje: Narzes zove Langobarde očito kao vrhovni bizantski funkcionar u Italiji. Kako je poznato da Narzes nije postao neprija-teljem bizantskog dvora i da je čak pokopan u prisut-nosti cara i dvora u Konstantinopolu, nema nikakvog razloga da sumnjamo u osnovnu poruku teksta iz Origo, tj. da je Bizant pozvao Langobarde u Italiju. Samo se po sebi razumije da pri tome treba odbaciti dodatne priče o netrpeljivosti izmedu Narzesa i Justi-nove žene koje izmišljanjem i dodavanjem pojedinosti okreču na glavu vijest, sačuvanu u Origo. Ali, odbaci-vanjem tih dodatnih priča ne smije se odbaciti i osnovnu nekontaminiranu vijest. Dakle, Origo nam je sačuvala dragocjeni podatak o tome da Langobardi nisu došli u Italiju bez suglasnosti Bizanta.
Ponovimo još jednom: na dugom putu kroz Italiju prema franačkoj granici (Cividale-Treviso-Vicenza-Verona-Brescia-Bergamo-Milano-Torino-Susa) Langobardi nisu naišli ni na kakav otpor, a nema vijesti ni o bilo kakvim osvajanjima i rušenjima gradova. To nije nužno u suprotnosti s viješču Pavla Dakona da je Pavao, akvilejski patrijarh, u strahu pred barbarima pobjegao iz Akvileje na otok Grado i sa sobom donesao cjelokupno blago svoje crkveM1 i s viješču istog pisca da je milanski nadbiskup pobjegao u Genovu.M Nijedna od tih vijesti nije dokaz za langobardska zlodjela i pljačkanja. Te vijesti upučuju samo na to da najviši katolički crkveni visokodostojanstvenici nisu htjeli ostati na području kojem su gospodarili arijanski Langobardi.
Još su dvije okolnosti značajne. Jedna od njih je zadržavanje bizantske posade u predjelima i utvrdenim mjestima prema franačkoj granici (Aosta i Susa). Langobardi prolaze 569., 570. i 571. mimo tih bizantskih uporišta na svom putu u Franačku i ostavljaju ih na miru bez straha da če im bizantske posade pri povratku zatvoriti put. Da se te krajeve moglo raz-mjerno lahko izvuči od bizantske vlasti svjedoče saču-vane vijesti o tome da su ih 5757576. preuzeli Franci nakon novih langobardskih uznemiravanja franačkih prekoalpskih krajeva. Zašto to ranije nisu činili Langobardi? Najjednostavniji i ujedno najuvjerljiviji odgovor na to pitanje bio bi da je o tome postojao dogovor izmedu Langobarda i Bizanta. Karakteristične su riječi Grgura, turskog biskupa, koji opisuje povratak potuče-nih Langobarda iz Franačke u Susu: eos incolae loci durae susciperent praesertim cum Sisinnius magister militum a parte imperatoris in hac parte resident (...) Zaban curso veloci ab urbe ipsa digressus praeteriit,52 tj. njih (Langobarde) su stanovnici mjesta (Susa) grubo dočekali, to više što je u tom kraju imao sjedište Sizinije kao vojni komandant u ime cara; (...) Zaban (lang. vojvoda) otišao je užurbano iz toga grada. Dakle, još 575. pouzdano je zajamčeno istodobno prisustvo Langobarda i Bizanta u udaljenoj Susi.
Čak i u Furlaniji najbliže bizantske gradove pustili su Langobardi na miru. Trst im je bio nadohvat ruke - jedva 50km od Čedada, njihova furlanskog sjedišta. Pa ipak, za Trst je za 575. epigrafski zajamčena čak i netaknuta municipalna organizacija, a u neko navodno
rušenje Trsta 568. vjerovali su samo stariji pisci i od novijih npr. Grafenauer, dakako bez ikakva ozbiljna oslonca u vrelima, kao što smo to pokušali u ovome radu na drugom mjestu dokazati.
Suvišno je ispitivati da li je Justinova strategija bila pogrešna ili ne premda je pitanje da li bi se bilo kakvom politikom moglo spasiti Justinijanovo golemo proširenje carstva. Nema sumnje da je Justin unutar langobardskih viših dvorskih i vojničkih krugova imao Bizantu odane ljude. pa mislimo da upravo bizantskim prstima treba pripisati ubojstvo langobardskog vladara Albuina u 572. Bizantu je morala smetati jedinstvena langobardska vojna komanda koja je nesumnjivo sa svoje strane u znatnoj mjeri doprinosila pretvaranju Langobarda iz unajmljenih čuvara Italije u samostalni politički faktor. Najstariji i ujedno vrlo pouzdani kro-ničari, Marije iz Avenchesa:,', i Ivan opat biklarskog samostana u Španjolskoj, pišu da je Albuin, kralj Langobarda ubijen »od svojih« u Veroni i da se ubojica Hilmegis sa cjelokupnim kraljevskim blagom i dijelom vojske »predao u Raveni carstvu« pa su, kako dodaje spomenuti Ivan, »Langobardi ostali bez kralja i blaga«.''4
Analizirajmo sada još neke najstarije vijesti o ponašanju Langobarda u Italiji.
Najstarija se vijest nalazi kod Grgura biskupa u Toursu. On je pisao 575./576.. dakle jedva 7-8 godina nakon ulaska Langobarda u Italiju. On piše da su Langobardi quam regionem ingressi, maxime per annos septem pervagantes, spolialis eclesiis, sacerdotibus inter-fectis, in sua m redigunt potestatem,'v tj. ušavši u taj kraj (tj. Italiju) i na sve strane lutajuči sedam godina, nakon što su pljačkali crkve i ubijali svečenike, pod-vrgnuli ga svojoj vlasti.
Vrlo je vjerojatno da su Langobardi počinili u Italiji razna nedjela jer je to normalna posljedica ulaska tudih vojnih jedinica u neku zemlju. Ipak Grgur ogra-ničava njihova zlodjela samo na crkve i svečenike, a kako on kao katolik s negodovanjem gleda na Lango-barde koji su bili arijanci, može se s pravom pretposta-viti da je u Grgurovim očima i opisu situacija u Italiji s katoličkim crkvama i svečenicima svjesno dramatizirana. Uostalom, dovoljno je pročitati poznato pismo nearijanskih biskupa iz »Venecije i Druge Recije« iz 591. godine da se vidi da je katoličanstvo još te godine, dakle punih 23 godina nakon dolaska Langobarda u najstrožem središtu langobardske vlasti i prisutnosti bilo itekako živo i da je tamošnje nearijance daleko više mučio odnos pape Grgura I prema njima nego stav langobardskih vlasti.
Drugi suvremenik dolaska Langobarda, Marije iz Avenchesa povezuje s dolaskom Langobarda u Italiju ove nedače koje su se desile: ibiquc alii morbo, alii fame, nonnuli gladin interempti sunt,% tj. tamo (u Italiji) su neki izgubili život bolešču, drugi gladu, a izvjesni broj mačem. Taj izvještaj ne ograničava se doduše na ubijanju katoličkih svečenika, ali dolazak Langobarda povezuje s mnogobrojnim smrtnim sluča-jevima, u kojima ipak Marije najprije navodi bolesti i glad, a tek onda divljanje soldateske - a i to začudo samo za 569. godinu, a ne i za 570. i 571. Marije u Italiji za 570. godinu spominje kao največu nesreču
bolesti: morbus validus cum profluvio ventris et variola,*1 tj. teška bolest s izljevima u trbuhu i boginje. Marije povezuje dolazak Langobarda s uobičajenim nesrečama koje sa sobom donosi dolazak strane soldateske pa se ni njegov izvještaj ne može uzeti kao bilo kakav dokaz da Langobardi nisu došli u Italiju u dogovoru s Bizantom.
Da li ipak postoje neke druge vijesti koje bi mogle opravdati vladajuče mišljenje? Najuvjerljivije bi, dakako, bile vijesti o ratovanju Langobarda s bizantinskim vojnim snagama u Italiji. To doduše ne bi bio odluču-juči dokaz protiv naše teze jer bi se takvo ratovanje moglo vrlo lahko objasniti npr. langobardskim nepošti-vanjem dogovora s Bizantom npr. osvajanjem gradova koji nisu bili predvideni za smještaj Langobarda i slično i bizantskom vojnom suprostavljanju takvom ponašanju. Ali treba priznati da bi vijesti o ratovanju Bizanta i Langobarda ipak davale izvjesnu uvjerljivost tezi da su Langobardi upali u Italiju protiv volje Bizanta.
Ali uzalud čemo tražiti za takvim vijestima. Za »Venecije« je Agnellus čak izričit: Langobardi su ih osvojili absque bello.5S Isto to vrijedi i za munjevito langobardsko napredovanje preko Milana i Alpa na franački teritorij. Ni o kakvim okršajima Langobarda s Bizantincima ne javlja ni Marije iz Avenchesa (Alboe-nus (...) Italiam occupavit)59 ni Grgur. biskup Toursa (quam regionem ingressi maxime per annos septem pervagantes)M ni Izidor Seviljski (Narsis (...) Lango-bardos (...) in Italiam introducitf1 ni Origo (coepe-runt predare in Italia)''2 itd. Što je još karakterističnije ništa se ne zna o tome kada i kako su se Langobardi ugnijezdili u Spoletu i Beneventu. Po nekima su oni osvojili ta dva vojvodstva tek kasnije u doba samostal-nosti langobardskih vojvoda, poslije 574. (Har-tmann),63 po drugima ih je osvojio več Albuin (Bognet-ti). Ali, posvemašnji se muk vrela o tako važnim dogadajima kao što je langobardsko zaposjedanje Spo-leta i Beneventa može najprirodnije objasniti tako da se i to dogodilo absque belli), kako bi rekao Agnellus.
Ostao bi kao jedini podatak Albuinova opsada Pa-vije koja je po Pavlu Dakonu trajala preko tri godine.w Pavao Dakon upleo je priču o dramatičnom osvajanju Pavije bez ikakve sumnje iz lokalne tradicije pa je vrlo veliko pitanje što se zapravo dogadalo oko Pavije. Codex Gothanus javlja o Paviji nešto posve drugo: Tunc Papiae cives et Mediolanum metropolim (...) colla sua ipsiu.s Albuin regi subicierunt,1' tj. tada su se gradani Pavije i metropole Milano pokorili Albuinu kralju. Codex Gothanus povezuje - doduše nespretno
pad Pavije i Milana s prvim nastupom Albuina u sjevernoj Italiji. Kako to vrelo ne pravi nikakve razlike u pokoravanju Milana i Pavije vidi se da po tom vrelu oko Pavije nije uopče došlo do nekih borba. Drugi stariji izvori ne spominju to opsjedanje za koje bi ipak trebalo očekivati da bi kod suvremcnih kroničara moralo pobuditi velik interes, bez obzira na to koliko bi trajala navodna opsada.
EKSKURS O NAVODNOM RUŠENJU TRSTA GODINE 568.
Slijedeči starije pisce i naši noviji pisci ne sumnjaju u to da je Trst bio razoren 568. od Langobarda prilikom njihova dolaženja u Italiju. Spomenimo samo Grafenauera koji kaže da je Trst bio porušen 568.,66 ali da je več 571. bio opet obnovljen i u bizantskim rukama. N. Klaič je još krača. Ona naprosto kaže da Langobardi »ruše Trst«, ali dodaje da »njegovi stanov-nici bježe na obližnji otočič i osnivaju Kopar« i pri tome se poziva na De Vergottinija.67 To je pogrešno. De Vergottini samo kaže dagli abitanti della costa devastata fu colonizzata 1'isola su cui sorgera 1'odierna Capodistriab8 a to je nešto posve drugo. Kopar nisu osnovali razbježani stanovnici Trsta jer več tri godina nakon toga jedan trščanski natpis obavještava nas da je trščanska gradska organizacija netaknuta i da čak postoji i gradsko viječe.69 De Vergottini govori samo o tome da je Trst opljačkan (saccheggiata).
Smatramo da Trst nije 568. bio ni opljačkan ni porušen i da je riječ o mnogo kasnijoj izmišljenoj providnoj tendencioznoj priči mletačkih kroničara XI. stolječa. O nekom rušenju Trsta ne govori čak ni Pavao Dakon koji je upravo za ovaj dio svoje Povijesti Langobarda upotrijebio prvorazredno vrelo, Secun-dusa iz Trenta. Da je Trst bio porušen to ne bi izmaklo Secundusu koji bi to sigurno pribilježio jer je bio suvremenik tih dogadaja i jer je živio vrlo blizu Trstu.
Najstariji sačuvani kroničar, Ivan Dakon. koji je pisao krajem X. i početkom XI. stolječa ne zna ništa o nekom rušenju Trsta. Tek nakon njega u dvije kronike XI. stolječa pojavljuje se »pobožna« tenden-ciozna priča o navodnom prijenosu tjelesa 42 mučenika iz Trsta najprije u Akvileju a onda iz Akvileje u mletački Grado. Priču je preuzeo, dakako, i Andrija Dandolo u XIV. stolječu jer je ona odgovarala mletač-kim intcresima. Čini se da je priča preuzeta iz akvilej-skih krugova koji su njome nastojali dokazati pripadnost Trsta akvilejskoj patrijaršiji a onda su je Mlečani upotrijebili da bi dokazali zakonitost prijelaza sjedišta patrijaršije iz Akvileje u Grado. To su najprije u Chronicon Gradense učinili pomalo nespretno, a onda su priču još malo popravili u tzv. Chronicon Venetum vulgo Altinate.
U Chronicon Gradense priča se da je neki svečenik Geminijan dobio božje nadahnuče kojim mu je naloženo ul in Tergestina civitate destructa inter muros ecclesiue et muros destructae civitatis corpora sanctorum quadraginta et duo martyrum diligenter perquireret,7(1 tj. da pažljivo pronade u uništenom gradu Trstu unutar zidova crkve i zidova uništenog grada tjelesa 42 svetih mučenika.
Geminijan je to doista i učinio, prenio relikvije u Akvileju pa ih je onda s drugima sugradanima (conpro-vinciales) cum maximo honore in castro Gradensi infra ecclesias dignissime condiderunt, tj. s največom po-čašču vrlo dostojno položio u kastrumu Grado unutar crkva.
I Chronicon Altinate71 donosi istu vijest ali je malo poboljšava u promletačkom smislu. Više se ne govori o conprovinciales nego o Venetici, a castrum Gradense
unaprijeden je u civitas Gradensis.
Dandolu je vijest bila vrlo prihvatljiva, ali on više nema razloga da govori o civitas Tergestina i o civitas Gradensis jer su več odavno Mleci svojom ekonom-skom i političkom snagom natkrilili sve ostale gradove. Zato on skračuje tekst i govori o urbs Trigestina i o tome kako Geminijan corpora in Grado portavit.
U obje kronike nalazi se tolika količina novih vijesti o dogadajima iz druge polovice VI. stolječa o kojima ništa ne govore ni Pavao Dakon ni Ivan Dakon a koje su. ukoliko ih možemo provjeriti, providno tendencio-zno promletački obojene da ih se za ozbiljan znanstveni rad ne može upotrijebiti.
VRIJEME ULASKA LANGOBARDA U ITALIJU
Smatramo da je u sklopu razmatranja ove problematike nužno ponovno pregledati najstarije vijesti o vremenu selidbe Langobarda iz Panonije u Italiju.
Najstariji i ujedno vrlo pouzdani Marije iz Aven-chesa pod datacijom An. Ill Cons. lustini lun. Aug. ind. II ima ovu vijest Hoc anno Alboenus rex Lango-bardorum cum omni exercitu relinquens atque incen-diens Pannoniam suarn patriam cum mulieribus vel omni populo suo in fara Italiam occupavit,72 tj. te je godine Albuin, kralj Langobarda sa cjelokupnom voj-skom, napustivši i spalivši svoju domovinu Panoniju (zajedno) sa ženama i cjelokupnim svojim narodom organiziranim po rodovima zaposjeo Italiju.
Druga indikcija obuhvača vrijeme od 1. rujna 568. do 31. kolovoza 569. Kao što je poznato, Marijevo računanje konzulata treba ispraviti jer je 566. godinu računao kao p. c. Basilii ann. XXV. ind. XIIII. To znači da po njegovu računanju treča godina Justinova konzulata pada u 569. godinu ili drugim riječima, po Mariju je Albuin napustio Panoniju sa cjelokupnom vojskom i narodom u vrijeme od 1. siječnja do 31. kolovoza 569.
Medu najstarije vijesti o dolasku Langobarda spada i bilješka Secundusa iz Trenta sastavljena 580. godine po kojoj su u toj godini residentibus in Italia Longobar-dis ann. 12, eo quod secunda indietione in ea ingressi sunt mense Maio,1' Langobardi prebivali su u Italiji 12 godina s obzirom na to što su u nju ušli u drugoj indikciji i to u mjesecu svibnju.
Secundus je zabilježio da piše u lipnju 13. indikcije u prvoj godini vladanja cara Tiberija. To nije točno jer je poznato da prva godina Tiberijeva vladanja traje od 5. X. 578. do 4. X. 579. pa bi po tome proizlazilo da Secundus piše lipnja 579. - a kako je 13. indikcija trajala od 1. IX. 579. do 31. VIII. 580., vrijeme njegove zabilješke padalo bi tek u lipanj 580. Po nekima riječ je o zapisu što su ga učinili »kasniji prepisivači Secundusovih djela«.74 Ipak, ne vidi se razlog zašto bi se netko kasnije nepotrebno trudio da sastavi bilješku s tako potanko navedenim podacima o vremenu njezina sastavljanja. Čini nam se da je poteškoča samo prividna i da je treba pripisati istom razlogu zbog kojeg je i Marije pod. 13. indikcijom zabilježio »prvu godinu konzulata Tiberija«, premda
je te godine bila druga, a ne prva godina konzulata toga čara. ^ Nesumnjivo je i Secundus pišuči svoju bilješku računao sve godine počevši od 566. dalje na isti način i iz istog razloga kao i Marije.'6 Ukratko, Secundusova se bilješka čini posve pouzdanom.
Obratno, prema vijesti iz Origo gentis Langobardo-rum zapisanoj sredinom VII. stolječa (tekst iz 670.) (...) Alboin adduxit Langobardos in Italia invitatos a Narsete (...) rnovit (...) de Pannonia mense aprilis a pascha indictione prima. Secunda vero indictione coeperunt praedare in Italia. Tertia autem indictione factus est dominus in Italia,11 tj. Albuin je doveo u Italiju Langobarde pozvane od Narseta. On je krenuo iz Panonije u travnju, na uskrs, prve indikcije. Druge indikcije počeli su pljačkati po Italiji. U trečoj pak indikciji on je postao gospodar Italije.
Uskrs je u 568. godini tj. po godini koja proizlazi iz podatka o prvoj indikciji, padao na 1. travnja.
Vijest iz Origo ne može se naprečac odbaciti pozivom na okolnost da je ona zapisana tek oko 100 godina kasnije od dolaska Langobarda. Treba naime uzeti u obzir da ne bi smjelo biti sumnje da je Origo nastala na temelju mnogo starije usmene i pismene (Fasti!) tradicije.
Kontradikcija izmedu Marija (sa Secundusom) i Origa ostaje dakle otvorena. Čini nam se da nije dozvoljeno olako odbaciti ni jednu ni drugu verziju.
Nakon analize vremenskog predimo na analizu pro-stornog elementa na osnovi podataka Kozmografije Ravenskog anonima.
On zajednički opisuje dva područja (patrije)78 Pan-noniae i to inferior i superior. Te dvije patrije odgova-rale bi približno stanju prema Dioklecijanovoj reformi. Te bi obuhvačale uglavnom tzv. Pannonia prima (približno zapadna Madarska) i Pannonia secunda (približno današnji Srijem). Ravenat nastavlja opisom patrije Valeria que et Media appellatur Provincial Ta patrija ima neobičan izgled. Ona se naime sastoji od dva dijela koji zemljopisno nisu povezani, od kojih se jedan nalazi uz Dunav i odgovara približno Dioklecijanovoj provinciji Valeria, a drugi se nalazi na mjestu gdje je ležala Dioklecijanova provincija Savia, ali s nekim razlikama od kojih je za nas ovdje najvažnije to Sto taj dio Valerije obuhvača i Atamine, tj. Emonu (Ljubljana), koja je u doba Dioklecijana pripadala Italiji. Nakon Valerije opisuje se Carneola (Alpes luliana, Curnei ■h)m Nažalost gradovi u Alpes luliana koje navodi Anonim ne mogu se identificirati osim jednoga, Carnium = Kranj. Anonim daje popis gradova u dva niza, jedan manji, koji počinje s Carnium i obuhvača ukupno 7 imena i drugi u kojem se nabraja čak 18 (!) gradova. Zaista je neobična ne samo okolnost da se nije uspjelo uvjerljivo identificirati čak 24 gradske opčine, nego i njihov veliki broj.
Prema Anonimu patria Carnium (Carnech, Carneola) nije pripadala Italiji. On piše da se Alpe nalaze inter patriam Carnium et ltaliam.H> Pa ipak, nema sumnje da je u kasnoj antici Italija obuhvačala i područja sjeveroistočno od Emone do Atransa, a da je granica izmedu Italije i Panonije jugoistočno od Emone najvjerojatnije tekla istočno od claustra Alpium od sjevera prema jugu.82
U doba kada je Anonim pisao svoju Kozmografiju (približno početak VIII. stolječa) Panonije, Valerija i Alpes luliana pripadaju avarsko-slavenskoj »konfederaciji« pa se dakako njegov opis opsega pojedine patrije ne odnosi na to vrijeme. Medutim njegov opis ne odgovara ni vremenu ostrogotske vlasti jer je za Ostrogota zajamčeno postojanje provincije Savije, za koju nema razloga da se pretpostavi da je promijenila opseg što ga je imala prije Ostrogota. Po mišljenju Sašela Emonu je iz Italije izdvojio Justinijan nakon što je osvojio Dalmaciju i Saviju a prije nego što je i u Italiji svladao Ostrogote, dakle po njemu je riječ o položaju »tik preden ga preoblikujejo Langobardi«.83 Anonim je prema tome za svoj opis upotrijebio vrelo iz sredine VI. stolječa. To mišljenje čini se prihvatlji-vim iz još jednoga za nas važnoga razloga. Naime, na prvi se pogled može činiti čudnim da se povečanu provinciju Saviju nije proširilo do Kranja i dalje, ali znamo da su Franci držali utvrde i prijelaze na širem području Hrušice još 552. godine pa treba pretpostaviti da su Franci držali u to vrijeme i Kranj.
Ako je prema tome točna naša teza da je Justin II. po dolasku na vlast primijenio prema barbarskim narodima na sjevernim granicama europskog dijela Bizanta (Avari, Gepidi, Langobardi) svoju novu poli-tičku i stratešku koncepciju, onda izgleda vjerojatnim da je on u sklopu širega dogovora odstupio Langobardima povečanu Saviju kao prvi korak u ostvarivanju medusobnih obaveza pa bi redoslijed dogadaja možda bio ovakav:
-	565. umire Justinijan,
-	566. načelni dogovor Bizanta i Langobarda; Bizant ustupa proširenu Saviju,
-	567. Langobardi uništavaju Gepide; Bizant za-uzima Sirmij,
-	568. Langobardi ulaze u istočni dio tractus Italiae circa Alpes (Alpes luliana)M i počinju s prebacivanjem neboračkog stanovništva iz Panonije,
-	569. Langobardi ulaze po dogovoru (bez borba) u Furlaniju i brzo nadiru (bez borba) preko Milana i preko Alpa i započinju borbe protiv Franaka; nebo-račko stanovništvo dovršava selidbu u Italiju.
Kada Marije iz Avenchesa piše o tome da su Langobardi 569. spalili iza sebe Panoniju, povukli neboračko stanovništvo i okupirali Italiju, on očito pod Italijom misli na »pravu« Italiju, tj. Furlaniju i ostale sjevero-talijanske krajeve do Alpa a ne i na istočni dio tractus Italiae (Alpes luliana). Takvo je izvještavanje razumljivo za Marija koji iz izvjesne udaljenosti piše o Italiji, jer za njega ona počinje s »prvom« provincijom Italije, tj. Venecijama (Notitia dignitatum) odnosno Veneci-jom i Istrom (Laterculus Veronensis)86 ili Venecijama i Istrom (Ravenski Anonim*1 Pavao Dukon™). Naprotiv, kada Origo izvještava da je Albuin krenuo iz Panonije 1. travnja 568. i da je te godine doveo na poziv Narzesa Langobarde u Italiju, onda to ne mora biti u suprotnosti s Marijevom viješču ako se pretpostavi da Origo pri tome misli na širi pojam Italije koji uključuje i istočni dio tractus Italiae circa Alpes, Ij. Alpes luliana. Vijest Secundusa da su Langobardi ušli u Italiju u svibnju 569. nešto je teže objasniti na posve zadovoljavajuči način. Ne preostajc drugo nego pret-
SI. 1: Seoba Langobarda 566.-569. (shematski prikaz).	I: Velike Malence, 2: Kranj, 3: Buzet
Fig. 1: La migrazione longobarda dell'anno 566-569 (schema).	1: Velike Malence, 2: Kranj, 3: Pingucnte
□ Langobardi do 566. _ seoba 566. i 568.	^^ seoba i zauzimanja 569.
Longobardi fino allanno 566 migrazione degli anni 566 c 568	migrazione c conquiste dell'anno 569
postaviti da je Secundus u 580. bio toliko zaokupljen pojavom Langobarda u Furlaniji 569. i njihovim vrlo brzim nastupom južno od Trenta prema Milanu i zapadnim Alpama, da je prosto zanemario langobard-ski ulazak u Alpes luliana 568., koji mu se činio kao puka pogranična epizoda. Bilješka Secundusa nije dio kronike u kojoj se dogadaji popisuju kronološkim redom. On samo bilježi da piše 580. godine i nadodaje ono što mu je ostalo snažno utisnuto u pamčenju, naime upad Langobarda u Furlaniju.
SMJER LANGOBARDSKOG ULAZA U ITALIJU
Prema našoj tezi Langobardi su se več 566. nalazili u proširenoj Saviji tj. u zapadnom dijelu Valerije-Me-dije. Ulazeči u Alpes luliana 568. Langobardi su proširili svoju vlast nad gradskom opčinom Carniurn na sjeveru i zaposjeli utvrde na južnom dijelu Alpes luliana, tzv. claustra Alpium luliarum (Nauportus, Longaticum, Acl Pirum i utvrde jugoistočno od tih mjesta).
U 569. ušli su u »prvu« provinciju Italije, Veneciju i Istru, dakle u Furlaniju - i po nama takoder u sjevernu Istru, gdje je njihovo prisustvo posvjedočeno na Brešcu kod Buzeta.
Nalazi i/, groba langobardskog konjanika s konjskom
opremom i oružjem na Brešcu kod Buzeta uvrštavaju se medu tzv. kneževske grobove.8'' Avarske strelice ukazuju na to da je do sahranjivanja došlo sigurno poslije 568. godine a da su okovi kao dio konjske opreme nastali »vjerojatno na kraju VI. st. u italskom radionicama od romanskih majstora«.1" Dosad se nije uspjelo nači zadovoljavajuči odgovor na pitanje kakva je bila funkcija toga Langobarda tako duboko na istarskom području i tako daleko od langobardskog limesa istočno od Akvileje. Grafenauer to pokušava ovako objasniti: »Le langobardski grobovi na Brežcu pri Buzetu iz okrog leta 6(X) kažejo, da je bil morda Buzet v langobardskih rokah, seveda pa le kratek čas.«''2 Ali pronadeni ženski nakit svakako govori u prilog okolnosti da se langobardski konjanik smjestio na Brešcu zajedno sa svojom obitelji pa se njegov boravak ne može ograničiti na godinu-dvije.41 Nezavi-sno od toga langobardsko prisustvo po dosadašnjim tumačenjima svakako »visi u zraku« i ne može se zadovoljavajuči posve objasniti. Naša teza daje tom prisustvu vrlo dobru povijesnu pozadinu. O značenju tog nalaza bit če u ovome radu još riječi. Langobardsko se prisustvo u Buzetu vrlo dobro povezuje s langobard-skim grobovima u Kranju i s langobardskim nalazima na području Gorjanca i s našom tezom da se nalazi na sva tri područja odnose na vrijeme neposredno nakon selidbe Langobarda u Italiju. Kranj, Velike Malence i Buzet čuvaju s tri strane glavninu langobardskih snaga smještenu nakon seobe u Furlaniji.
SI. 2: Probizantski Furlanski dukat i bizantska "Istra" 568.-602. (shcmatski prikaz). Fig. 2: II ducato friulano (probizantino) c l'"lstria" bizantina ncl 568-602 (schema).
□ bizantska "Istra" p-! probizantski Langobardi	i-1 područje pod vlašču probizantskih Langobarda
"Istria" bizantina	Longobardi probizantini	|_I territorio sotto il controllo dei Longobardi probizantini
smjer napada antibizantskih snaga (1: 588., 2: 599., 3: 601.-602.) direzione degli attacchi dellc forze antibizantinc (1: 588, 2: 599, 3: 601-602)
U Furlaniju je glavnina langobardske vojske i naroda očito kretala kroz Vipavsku dolinu, ali to sigurno nije iz razumljivih razloga bio i jedini smjer. Čini nam se evidentnim da je dio Langobarda morao ulaziti preko Trviža na sjeveru i u smjeru Buzeta prema jugu - a možda i još kojim dodatnim putom, npr. preko Sežane i Dutovlja, preko Tolmina i Kobarida itd.
POLITIČKI POLOŽAJ FURLANSKO«;
VOJVODSTVA 568.-602.
Neobične su još neke okolnosti u od nosi m a Langobarda i Bizanta nakon 568. Ako se langobardsko zaposjedanje dobrog dijela Italije nakon 568. tumači kao neprijateljska akcija langobardske vojske protiv Bizanta i upad neprijateljskog naroda koji odpočetka smjera na izbacivanje Bizantinaca s tako velikog pod-ručja, koje je tek pred razmjerno kratko vrijeme pacificirano nakon golemih žrtava u Justinijanovu ratu protiv Ostrogota, onda mnogo toga ostaje nerazumljivo.
Naime, poznati podatak iz Ivana Efeškog da se 575. navodno 60.000 langobardskih vojnika borilo na istoč-nim ratištima Bizanta premda je broj langobardskih vojnika nesumnjivo pretjeran - može se najjednostav-nije tumačiti sporazumom Bizanta s pojedinim lango-
bardskim vojvodama o najmu langobardskih vojnih jedinica. Doduše Schmidtova duhovita teza1'"' da su ti langobardski vojnici dio onih Langobarda koji se nakon ubojstva kralja Albuina sklonio u Veronu nije nemoguča, ali je nepotrebna, pogotovu ako uzmemo u obzir Menandrovu vijest po kojoj je Tiberije odobrio 577. godine upotrebu velikih financijskih sredstava za pridobivanje langobardskih vojvoda ne samo da ne pljačkaju po Italiji, nego i »da pomognu bizantskoj prevlasti boreči se na istoku«.95 Nema nikakva razloga ne pretpostaviti da je ta Tiberijeva akcija bila samo jedna - i to ne prva - od niza mjera kojima je Bizant želio iskoristiti langobardsku spremnost na obavljanje raznih vojnih operacija. To je tim više vjerojatno što Menandar javlja da su u 579. godini Langobardi i dalje pljačkali po Italiji ali da je Tiberije te njihove akcije smatrao manje važnim i dalje koncentrirao svu svoju pažnju na perzijski rat kao svoj primarni zadatak i kao daleku važniju stvar.'"' Po Menandrovom izvještaju car je doduše skupio nešto malo vojske za nužne intervencije u Italiji, ali mu se činilo najuputnijim da i opet novcem privlači langobardske vojvode, to više »što je več največi dio (langobardskih) močnika pristao uz Rimljane i nrihvatio koristi koje mu je pružala suradnja sa carem«. 7
Pod »močnicima« treba dakako u pi vom redu misliti na langobardske vojvode. U »večinu« sklonu Bizantu
treba svakako ubrojiti i furlanskog vojvodu Grasulfa kojem je franački funkcionar Gogo pisao 581. (ili ranije) pismo iz kojeg se vidi da je Grasulf odrješiti sljedbenik bizantske politike i da se zdušno uključio u franačke i bizantske akcije protiv nemirnih Langobarda.98 Dakle, povezivanje »večine« langobardskih vojvoda sklonih Bizantu o kojem Menandar obavje-štava za 579. godinu s franačkim pismom Grasulfu iz 581. (ili ranije) dovodi nas do zaključka da je Grasulf priznao bizantsku vlast najkasnije 579., a vjerojatno več i ranije.
Tridentski vojvoda Evin navalio je 588. na »Istru«,99 iz čega se može zaključiti da je Grasulf još i te godine bio uz Bizant. Inače bi se valjda ta akcija povjerila njemu. Ali iz te vijesti ne treba zaključiti da su se oni Langobardi koji bi bili neprijateljski raspoloženi prema Bizantu učvrstili u »Istri«,' jer se tome protivi tekst vijesti. Iz jedne druge vijesti iz 590. izvodi se zaklju-čak101 da je bizantska »Istra« bila 588. priključena Furlaniji i predana Grasulfovu sinu Gisulfu II, dok je po nekima več Gisulf I, Grasulfov brat »bez sumnje posjedovao Furlaniju i Istru«. Ni prva ni druga tvrdnja ne čine nam se ispravnim. Za Gisulfa I kaže Pavao Dakon da je posjedovao civitatem Forumiuli1"1 pri čemu se smije pomišljati najviše na cjelokupnu Furlaniju, ali ne i na bizantsku »Istru«.104
Što se tiče Gisulfa II, smatramo da pažljivije čitanje poznatog pisma egzarha Romana franačkom kralju ne daje oslonca za tvrdnju o povezivanju »Istre« i Furlanije."15 Naime, u tom pismu egzarh javlja da su mnogi langobardski vojvode u Mantovi priznali bizantsko vrhovništvo i da se nakon toga egzarh vratio u Ravenu i odlučio krenuti u Istru protiv neprijatelja Grasulfa. Kada smo došli u provinciju, došao nam je ususret vojvoda Gisulf Grasulfov sin, da bi se, premda mlad, u želji da se pokaže boljim od oca, pun odanosti predao svetoj (rimskoj) državi sa svojim prvacima i cjelokup-nom svojom vojskom. U bizantinskoj se »Istri« ipak očito nije nalazio ni Grasulf ni Gisulf II ni njihova vojska. Jedino što se u »Istri« dogodilo bilo je da je Gisulf II došao u »Istru« ususret egzarhu u želji da se pokori Bizantu. Gisulf nije došao s vojskom več je očito došao sam - slično kao što su to nedugo prije njega u Mantovu došli ostali langobardski vojvode. Iz toga slijedi da je egzarh krenuo u »Istru« u namjeri da nastavi put prema Grasulfu koji se nalazio u svojem vojvodstvu, tj. u Furlaniji. To je uostalom i razumljivo jer je »Istra« tj. današnje šire područje Venecije, ležala izmedu Ravene i Furlanije. Dakle, egzarhovc riječi da je »odlučio krenuti u Istru protiv neprijatelja Grasulfa« nikako ne znače da je Grasulf vladao u »Istri«, več samo označavaju smjer kretanja egzarhove vojske.
Iz svega naprijed rečenog proizlazi da je furlanski vojvoda Grasulf bio vrlo vjerojatno još od 576., a sigurno od 581. do 588. u bizantskoj službi106 i da je njegov sin Gisulf II takoder priznavao bizantsko vrhovništvo od 590. dalje - po svemu se čini čak do 603.107 Ukratko, Furlanija nije bila u četvrtoj četvrtini VI. stolječa u neprijateljskim odnosima s Bizantom osim možda 588.-590.
S druge strane dok Pavao Dakon izvještava raz-injerno obilno o vjerskim pitanjima u Furlaniji u
drugoj polovici VI. stolječa, dotle su njegove vijesti o tamošnjim političkim prilikama začudujuče oskudne. Pavao Dakon imao je za to razdoblje pouzdan suvre-meni izvor, Secundusa, pa takva šutnja mora imati svoj razlog. Ona začuduje pogotovu ako uzmemo u obzir da je Secundus živio u obližnjem Trentu pa je do pouzdanih informacija mogao lako doči. Za razdoblje poslije 590. godine saznajemo od Pavla npr. da je Agilulf pobijedio trevizanskog vojvodu Ulfarija,108 da je par godina kasnije svladao veronskog vojvodu,109 da je poslao kaganu obrtnike koji su pomogli pri opsjedanju jednoga »tračkog« grada 10 itd. - a o furlan-skom vojvodstvu ni riječi, sve do 603. godine kada se furlanski vojvoda Gisulf miri s Agilulfom. Več je spomenuto da iz dopisivanja Bizant - Franci znamo da je furlanski vojvoda Grasulf bio u najmanju ruku bizantski najamnik i da je njegov sin, upravo spome-nuti Gisulf II, priznavao bizantsko vrhovništvo. Posve je nevjerojatno da Secundus iz kojega je Pavao Dakon preuzeo mnoge vijesti ne bi u vezi s Furlanijom zapisao te i još mnoge druge važne i zanimljive doga-daje. Iz toga slijedi da je Pavao Dakon svjesno ispustio Secundusove vijesti o Furlaniji koje se odnose na političku povjesnicu i da je zapisao samo ono što mu se svidalo, tj. pomirenje furlanskog vojvode s lango-bardskim kraljem u 603. godini. Čini se da je posve jasno zašto je Pavao Dakon izbjegavao da piše o furlanskoj političkoj povijesti u drugoj polovici VI. stolječa. On bi bio prinuden priznati da je Furlanija bila takoreči svo vrijeme pod snažnim bizantskim utjecajem. Takvo pisanje bilo bi za Pavla vrlo nepri-lično jer je u vrijeme pisanja Historia Langobardorum - unatoč svim meandrima tekuče politike ondašnjih velesila - postojao neizgladivi sukob interesa Bizanta i Franaka koji je u našim krajevima kulminirao franačkim osvajanjem Istre (o. 787.). Kako je Pavao kao Langobard iz Furlanije mogao franačkim vlastima biti uvijek pomalo sumnjiv on je nastojao izbjegavati -koliko je mogao - sve ono što bi bilo politički nerazumno isticati i obratno, ukazivati na ono što u Furlaniji nije bilo probizantski obojeno. To je razlog zašto se Pavao Dakon ograničio samo na jednu jedinu vijest, pomirbu Gisulfa II sa Agilulfom. Pa ipak i iz te vijesti i drugih koje nam stoje na raspolaganju proizlazi da je dugogodišnja politika furlanskih vojvoda bila probi-zantska sve do 603. godine, tj. do vremena kada je pod snažnim Agilulfom langobardsko kraljestvo doživ-ljavalo očit uspon, a Bizant bio stjeran u defenzivu i povlačenje zbog politike novoga cara Foke (602,-610.).111
Poznato je da je Furlanija uz Benevent i Spoleto bila jedna od najvažnijih langobardskih regija s vrlo izraženom autonomijom. Pavao Dakon je opetovano i snažno isticao značenje furlanskog vojvodstva počevši od zaposjedanja Italije"2 pa sve do briljantne karijere sinova Gisulfa II, Radoalda i Grimualda, koja je preko beneventanskog vojvodstva dovela tu furlansku obitelj sredinom VII. stolječa čak na langobardsko prijestolje. Svakako je u drugoj polovici VI. stolječa snazi furlanskih vojvoda uvelike pomagala i financijska podrška Bizanta, o kojoj je več bilo riječi. U najužoj vezi s time je i pitanje langobardske vlasti u današnjim
slovenskim krajevima i ispravne interpretacije značenja langobardskih nalaza u sjevernoj Istri (Brežac kod Buzeta).
Smatramo da nas naše analize ovlaščuju na zaključak da su slovenski krajevi i Istra oko Buzeta bili u vlasti Gisulfa II i da je on pri tome imao punu podršku Bizanta. Sve dok je Gisulf II bio tako usko povezan s Bizantom. otpada mogučnost da bi naši krajevi bili pod vlašču langobardskog kralja Agilulfa, jer on nije imao osnovnih pretpostavaka da bi iole uspješno kon-trolirao ta područja, od kojih je bio vrlo udaljen. pogotovu ako se prisjetimo da je on tek 592. uspio nametnuti svoju vlast Trevizu, dakle području zapadno od Furlanije. Da je takva autonomna i snažna pozicija bila ugodna i udobna Gisulfu ne treba trošiti riječi a ništa manje nije takva situacija bila korisna Bizantu, kojeg je njegov »podanik« Gisulf štitio u posjedu »Istre« na njezinom centralnom i najvažnijem dijelu, tj. s obje strane Trsta. Ipak, Gisulf nije »pokrivao« oba kraja »Istre«, tj. šire kontinentalno područje današnje Venecije i područje poluotoka Istra od Novigrada na jug.
Svakako u prvim godinama zadnjeg desetlječa VI. stolječa Bizant to nije osječao kao neku opasnost, jer je izgledalo da če se ostvariti optimistički planovi pobjedonosnog nastupa prema Balkanu i Italiji. Na-ime, nakon što je rat na istoku bio 589. praktički završen zahvaljujuči gradanskom ratu koji je izbio u Perziji, a pogotovu nakon mira sklopljenog 591. s probizantskim vladarom Kozrojem II, car Mauricije mogao se posvetiti zapadu na daleko intenzivniji način nego dotad. Vrlo je vjerojatno da je Mauricije povukao dio svojih trupa s istoka več u 590. Ipak, za iscrpljeni Bizant zadatak je nesumnjivo bio pretežak. To je Mauricije uskoro uvidio u Italiji, gdje su egzarhove ofanzive akcije (592.) ubrzo naišle na odlučan Agilul-fov otpor,"4 a na donjedunavskom frontu uspjesi bizantskih generala Priska (592. i 5957596.) i Petra (594.) protiv Slavena imali su za posljedicu 596. vrlo energični avarski protuudar prema Dalmaciji."5 To je razlog zašto se Mauricije odlučio za koncentriranje svih raspoloživih snaga protiv Avara. On se za napad na Avare pripremao punih 18 mjeseci u 596. i 597. godini. Ali, ni protivna strana nije mirovala jer je bila itekako svjesna opasnosti. Zato su Avari 596. nastavili s Langobardima pregovore iz 592. o kojima nas izvje-štava Pavao Dakon."1' Langobardi su pri tome bili svjesni i svoje snage koju su potvrdivali stalnim uspje-sima i okolnosti da je Bizant u Italiji u defenzivi pa je zbog toga inicijativu prepustio Avarima. Glavni bizantski udarac uslijedio je 599. kada je general Prisko prodro čak do Tise i postigao vrlo zapažene, ali ipak ne i odlučujuče udarce.
Dakako da su Avari morali pomišljati na to da olakšaju svoj vrlo težak položaj u Panoniji. Oni doduše nisu mogli odvojiti svoje snage za neku akciju na zapadu, ali su, ako ništa drugo, mogli ugroziti bizantski položaj na poluotoku Istra pomoču Slavena.
I doista 599. godine javlja egzarh Kalinik o pobje-dama nad Slavenima kod Kopra."7 Kako je Kalinik u to doba bio zaokupljen obranom bizantskih gradova u Italiji od Agilulfovih prijetnji, to je vrlo vjerojatno
da su istarski kašteli, u prvom redu Novigrad i Kopar sami odbijali slavenske napade na šire područje jugo-istočno i južno od tih gradova.
Papa Grgur I u svojem pismu upučenom u srpnju 600. godine Maksimu, salonitanskom biskupu kaže medu ostalim: Et quidem de Sclavorum gente, quae vobis valde imminet, et affligor vehementer et contur-bor. Affligor in his quae iam in vobis potior: conturbor quia per Histriae aditum ad Italiam intrare coeperunt.118 Grisar je to preveo ovako: Che i popoli slavi minaccino d'invadere il tuo territorio, mi mette in grande inquie-tudine e desolazione. Mi affligge il sapere che voi soffrite, perche io stesso soffro con voi e m 'inquieta la notizia che gli Slavi, traversando I'lstria, cominciarono gid ad irrompere in Italia.119 Od naših znanstvenika podrobnije se je odlomkom pozabavio M. Kos i u njemu našao vijest o »istarskom prilazu u Italiju«.120 Istarski prilaz bio bi po Kosu rimska cesta koja je vodila preko notranjskog i trščanskog Krasa u Furlaniju. Naime, sve po Kosu, kao i u rimsko doba i kao u XI. i XII. st., Istra je u langobardsko-bizantsko doba nesumnjivo sezala do Timava »tako da je pod bizant-sku Istru pripadao kraj do črte Timava-Nanos-Javor-niki-Snežnik«. Prema tome, put kojim su nadirali Slaveni u Italiju i koji ujedino predstavlja »istarska vrata« bio bi vipavska dolina. Taj kraj su Slaveni, kako nas o tome obavještavaju izvori, počeli oko 600. godine napadati »i po svoj se prilici tu polako naseljavali«, završava Kos. Kosovo mišljenje preuzeli su mnogi
pisci, tako da se može smatrati vladajučim mišljeni
njem.
Čini nam se da vijest iz pisma Grgura I o Slavenima u Istri treba drukčije tumačiti. Histriae aditus ne znači »istarska vrata« prema Italiji kao što ni Histriae abitus ne bi značilo »istarski izlaz«. Papa ne želi reči da Slaveni prolaze kroz Istru na putu prema Italiji, več naglašava da su se Slaveni time što su došli u Istru več počeli širiti po Italiji, drugim riječima, papa ne javlja o nekom pohodu Slavena preko Istre, več o tome da se Slaveni nalaze u Istri, koja je, kao što je poznato, od Augustovih vremena pripadala desetoj regiji Italije.
Očito je da se iz opsega trščanskog agera u klasično doba i iz opsega dijeceze trščanskog biskupa od XII. stolječa dalje ne smije zaključivati o opsegu trščanskog distrikta u ranom srednjem vijeku, kao što je, uostalom, jasno da se npr. iz opsega rimske i mletačke Dalmacije ne može zaključivati o opsegu bizantske Dalmacije.
Paralelno s time nastavljalo se približavanje Langobarda i Avara i dalje uskladivanje njihovih akcija protiv Bizanta koje je okrunjeno 601./602. godine konačnim čvrstim medunarodnim ugovorom (pax per-petua). Nema sumnje da je taj ugovor bio usmjeren protiv Bizanta i da se odnosio na pitanja koja su se javljala na relaciji Langobardi-Avari-Bizant pri čemu je nesumnjivo bilo riječi i o najužem suradniku Bizanta, Gisulfu II, koji je morao po samoj prirodi stvari biti trn u peti i Langobardima i Avarima. Agilulf je bez ikakve sumnje bio čvrsto odlučio da svoju vlast protegne i na Furlaniju, kao što je to devedesetih godina učinio i s drugim langobardskim vojvodstvima.
I Langobardima i Avarima moralo je biti u interesu da uklone Gisulfov zaštitni obruč koji je on postavio oko sjevernih granica »Istre« jer se jedino na taj način mogla ostvariti dobra suradnja obiju ugovornih strana u odnosu na bizantsku »Istru« koja je dotad bila nužno ograničena jer Avari i Langobardi nisu prema »Istri« mogli imati jedinstvenu neprekinutu frontu.
Pavao Dakon javlja kao prvu posljedicu toga ugovora iz 601./ 602. da su Langobardi cum Avaribus et Sclavis Histrorum fines ingressi, universa ignibus et rapinis vastavere123 Langobardi ušli s Avarima i Slavenima u »Istru« i sve uništavali paležom i pljačkama.
Vijest nesumnjivo potiče od Secundusa. S gledišta pisca iz Trenta napadači na »Istru« poredani su isprav-no. Najprije su navedeni Langobardi, koji navaljuju na šire područje današnje Venecije, a kao treči navedeni su Slaveni koji prodiru s istoka preko centralne istarske visoravni tj. iz smjera Pazina prema moru. U sredini su Avari. Napadaj Avara usmjeren je očito prema središnjem dijelu »Istre«, dakle približno u smjeru linije Trst-Kopar.
U toj široko zasnovanoj ofanzivi Langobardi postiza-vaju značajne uspjehe i osvajaju Monselice, oko 40 km jugozapadno od današnje Venecije. Sloga Langobarda i Avara ide tako daleko da Avari šalju Agi-lulfu slavenske čete kao pomoč pri osvajanju vrlo udaljene Cremone.12^
I Slaveni su u akcijama 599. i 602. postigli mnogo osvojivši največi dio Istre, što dokazuju spaljene crkve u sv. Foški. Vrsaru, Muntajani i Nezakciju.12'1
Avarski napad morao je takoder imati skrajnje teške posljedice za Bizant i njegova saveznika Gisulfa II. Gisulfu očito nije preostalo drugo nego da evakuira svoje snage iz Istre oko Buzeta. jer im je prijetila opasnost okruženja. Medutim, čini se da se Gisulf, kome njegov bizantski saveznik nije mogao pomoči, našao u bezizlaznom položaju jer Pavao Dakon javlja127 za 603. godinu da se Gisulf pomirio s Agilulfom. Smatramo da je tom prilikom došlo i do povlačenja Gisulfovih Langobarda iz Kranja, Gorjanca i Rifnika.
DATIRANJE LANGOBARDSKIH SREBRNIH NOVACA NADENIH U KRANJU I NA REFNIKU
Nedavno se pokušalo dokazati prisutnost starosjedi-laca u Kranju i na Rifniku s dvije tamo pronadene langobardske četvrtsilikve, dosad pripisivane lango-bardskom kralju Klefu (572.-574.). Po P. Kosu128 obje se silikve treba datirati u drugu polovicu VII. stolječa jer pokazuju stilističke sličnosti s osminkama silikve nadenim 1869. u Luniju u Toskani i 1918. blizu Hadersdorfa u Austriji. Stilistička sličnost sastoji se u tome što su novci tanki i što imaju na aversu točkasti rub, a na reversu rub u obliku vijenca. Medutim več i Kos upozorava da postoji znatna ikonografska razlika jer kranjska i rifnička četvrtsilikva imaju na aversu frontalno poprsje a na reversu veliki križ koji se produžava u dva manja s time daje ispod velikog križa okrugla baza, iznad njega omanji globus a s njegove lijeve i desne strane po jedna zvjezdica. Naprotiv, toskanske i austrijske osminke silikve imaju na aversu
monogram, a na reversu samo jedan križ. Ali ne samo da je dakle ikonografska razlika znatna, nego se ne može govoriti ni o takvoj stilističkoj sličnosti koja bi nužno povezivala rifničke i kranjske četvrtsilikve s novcem iz Lunija i Hadersdorfa. Naime, za najranije razdoblje langobardskog prisustva u Italiji navode se kao glavne značajke langobardskih imitacija bizantskih novaca da su tanki i da imaju širok obrub.129 Četvrtsilikve iz Kranja i Rifnika izradene su nadalje vrlo grubo i nespretno, a srebrni novci iz Lunija i Hadersdorfa nesumnjivo pažljivije i vještije. Uostalom i rub u obliku vijenca na reversu nalazi se več nerijetko na srebrnim novcima VI. stolječa.130 1 još nešto. Baza križa u obliku malog globusa s dvije zvjezdice s obje strane na reversu nekih Justinijanovih i Justinovih srebrnih novaca podsječa na slične motive na novcu iz Rifnika i Kranja. Nesumnjiva tipološka sličnost obrade lika na tzv. Gisulfovom križu131 s likom na aversu novca iz Rifnika i Kranja govori takoder u prilog tezi da je riječ o proizvodu vojvodske kovnice u Čedadu iz kraja VI. stolječa. Analizirani srebrnjaci nisu imitacija bizantskih novaca, ali s druge strane Gisulf II nije ni monogramom ni bilo kakvim tekstom želio uznemiriti Bizant koji je bio vrlo osjetljiv na pravo na kovanje novaca.
Teza da su srebrnjaci iz Rifnika i Kranja potekli iz kovnice probizantskog Gisulfa II utoliko je uvjerljivija što se te novce našlo u grobovima s arheološkim nalazima iz druge polovice VI. stolječa.
AVARSKI NAPAD NA FURLANIJU POČETKOM VII. STOLJEČA
Opsežni izvještaj Pavla Dakona o velikom napadu Avara na Furlaniju132 često se prihvača u literaturi kao u osnovi točan uz legendarne primjese narodne tradicije. Prema mjestu tog izvještaja u Pavlovom djelu proizlazilo bi da je do tog napada došlo 611. godine.
Ipak treba uzeti u obzir da je ta narodna priča sa svim svojim mnogobrojnim legendarnim podrobno-stima ubačena u vijesti koje nesumnjivo potječu od Secundusa i da je zato njezino datiranje dvojbeno. Hartmann je več odavno s pravom upozorio da je Pavlova kronologija potpuno zbrkana jer je svojevoljno spajao vijesti iz raznih vrela ne pazeči pri tome na ispravno datiranje.134 Primjera za takvo Pavlovo postupanje ima bczbroj i bilo bi suvišno dokazivati tu evidentnu Hartmannovu konstataciju. Ali i opseg tragedije koju su po Pavlovu pričanju tom prilikom doživjeli Langobardi po svemu se čini daleko pretjcra-nim. Vijesti o »golemom mnoštvu Avara« koje je napalo Furlaniju, o pogibiji vojvode Gisulfa II i cjelo-kupne njegove vojske, o paležu i uništenju cijele Furlanije, osvajanju Čedada i o odvodenju u ropstvo svih gradana djeluju u najmanju ruku vrlo pretjerano pa se npr. Hartmann zadovoljava s više nego opreznom formulacijom »čini se da su Avari (...) u to vrijeme uznemiravali langobardske granice«.13' Uostalom, i Pavlov osobni dodatak narodnoj priči po kojem je tom prilikom i njegov pradjed Lopichis zarobljen nije kronološki uvjerljiv. Navodno je pradjedov otac Leupchis
došao u Italiju s Langobardima, a zarobljeni pradjed Lopichis i njegovih četvero brače bili su još djeca (parvuli) kada je došlo do avarskog napada. To ne izgleda uvjerljivo. S druge strane Pavlov pradjed Lopichis imao je 611. recimo 14 godina. Pavao se rodio oko 720. pa je vremenski razmak od oko 120 godina svakako predugačak za smještaj rodenja Pavlova djeda i oca. Drugim riječima, Pavao je očito samovoljno povezao svoga pradjeda s dolaskom Langobarda u Italiju i zarobljeništvo svog pradjeda s velikim napadom Avara na Furlaniju i ujedno taj napad samovoljno ubacio u 611.136
Ipak, nema razloga ne vjerovati priči o avarskom zarobljeništvu Pavlova pradjeda, samo ga treba vremenski locirati mnogo kasnije. možda oko 663. godine za koju Pavao Dakon javlja o avarskom napadu na furlanskog vojvodu Lupa. Svakako treba odvojiti Pav-lovu obiteljsku genealogiju od narodne tradicije o tzv. velikom avarskom napadu kojeg Pavao smješta u 611. godinu. Smatramo medutim da Hartmann ima pravo kada tvrdi da je Pavao Dakon proizvoljno upleo priču o avarskom napadu u dogadaje u 611. godini spajajuči dva izvora (Secundusa i narodnu tradiciju) na kronološki nepouzdani način. Naime, prema vijestima iz Pavla Dakona 601./602. sklopljen ie svečan »trajan mir« izmedu Langobarda i Avara1 7 pa je očito na osnovi njihove zajedničke akcije Gisulf II napustio Bizant i priznao vlast langobardskog kralja. S druge strane, drugo desetlječe VII. stolječa protječe u žesto-kom i nadasve uspješnom opčem napadu avarskih snaga na Bizant. Ne vidi se baš nikakav razlog zašto bi u toj situaciji Avari navalili na svoga langobardskog saveznika, koji im je mogao biti od velike pomoči, ako ništa drugo, a ono da veže bizantske snage u Italiju. Po svemu se čini da bi avarski napad iz narodne furlanske tradicije trebalo prebaciti na nešto ranije doba kada je Gisulf II još bio bizantski saveznik. Drugim riječima, langobardski, avarski i slavenski napad na »Istru« o kojem znamo iz Pavlove Historia Langobardorum nije poštedio ni Furlaniju u koju su. čini se, upali i Avari. Pogibija Gisulfa, izdaja njegove žene i ostale »srceparajuče« pojedinosti o Gisulfovim sinovima, čednost Gisulfovih kčeri koje su spasile djevičanstvo itd. samo su romantično i legendarno narodno kičenje povijesti. Iz te legende se može izvuči samo jedno: čini se da su jednom prilikom Avari napali na Furlaniju, ali nije sigurno ni kada je to bilo ni razlozi navale ni njezin intenzitet. Ne vidimo u koje bi se vrijeme v prvoj polovici VII. stolječa pozivom na neko vrelo taj napad mogao smjestiti ako ne upravo u 603.
MISIJA OI'ATA MAR TINA (Ml.)
Poznato je da je papa Ivan IV. u 641. godini poslao per omnem Dalmatiani sen Istriam multas pecunias.11x Kroničar se požurio da nam objasni razloge toga poslanstva: propter redemntionem captivorum, qui de-praedati erant a gentibus.1 9 Vijest je zanimljiva ali nas ostavlja u izvjesnoj nedoumici o pravom razlogu poslanstva, utoliko više što je poznato da su Bizantinci
tek jednu godinu ranije, za vrijeme kratkotrajne vlasti pape Severina, temeljito opljačkali papinu riznicu i blagajnu.14" Upravo je nemoguče ne povezati to poslanstvo s drugom vjerodostojnom viješču što je nala-zimo u Kronici sv. Benedikta po kojoj su se Slaveni upleli u borbe s Langobardima duž rijeke Ofanta na zapadnoj obali Jadrana i tom prilikom čak uspjeli ubiti langobardskoga vojvodu Aja. U tom razdoblju Langobardi vrše snažan pritisak na Rim, a odnosi su papinstva i Bizanta više nego hladni, pa se može pretpostaviti da je do pojave Slavena na Ofantu došlo na papinu inicijativu zbog namjere da se langobardski pritisak na Rim smanji uz pomoč Slavena, kad to več nije bilo moguče preko Bizanta.142
Sve to govori po našem mišljenju u prilog tezi da je opat Martin bio poslan u važnu političku misiju Slavenima na istočnoj obali Jadrana, koji su prema tome najvjerojatnije i u Istri i u Dalmaciji bili pod zajedničkom vlašču. Možda se papa nadao da če Slaveni napasti Langobarde ne samo na jugu uz rijeku Ofant nego i na krajnjoj sjevernoj jadranskoj obali. Ne znamo što se tamo dešavalo jer su vijesti Pavla Dakona nakon 612. tj. nakon smrti Secundusa izvan-redno šture, ali nije nemoguče da je misija opata Martina imala uspjeha samo u Dalmaciji, a ne i u Istri jer su Avari sigurno bili protiv bilo kakvog uznemira-vanja granice prema Langobardima. Još oko dvadeset godina kasnije na zahtjev langobardskog kralja Gri-moalda avarski vladar tjera od sebe langobardskog izbjeglicu Perctarita »da ne bi zbog njega došlo do neprijateljstva izmedu Avara i Langobarda«.143
POGRANlCNI ODNOSI OD SREDINE VII. DO SREDINE VIII. STOLJEČA
O odnosima Langobarda s jedne i Avara i Slavena s druge strane u drugoj polovici VII. i prvoj polovici VIII. stolječa izvještava Pavao Dakon ukratko ovo:
a)	Oko 663. godine langobardski kralj Grimoald zatražio je od avarskog kagana da navali na furlanskog vojvodu Lupa. U četverodnevnoj bitci kod mjesta Flovius Avari pobjeduju Lupa i pljačkaju po Furlaniji sve dok ih Grimoald nije uspio nadmudriti i skloniti na povlačenje. 44
b)	Oko 664. Lupov sin Arnefrit bježi ad Sclavorum gentem in Carnuntum, pogrešno, kako Pavao kaže, nazivan Carantanum, a onda se vrača sa Slavenima da se domogne furlanskog vojvodstva, ali gubi glavu kod kastra Nemas (danas Nimis oko 18 km sjeverozapadno od Čedada).1
c)	Nešto kasnije takoder oko 664. 5000 Slavena ulazi u Furlaniju i logoruje (castrametati) kod mjesta Broxas (danas Brišče, Brischis, oko 9km sjevero-istočno od Čedada), ali vojvoda Vechtari dolazi s 25 vojnika i potpuno ih uništava.146
d)	Oko 705. vojvoda Ferdulf zove slavensku vojsku (exercitum Sclavorum). Dolaze najprije latrunculi Sclavorum i odvode stoku a nakon toga slavenska vojska koja zauzima položaje na nekoj visokoj gori. Nakon oštrog osobnog sukoba sa svojim pograničnim funkcio-narom Argaitom Ferdulf navaljuje na Slavene ali u
bitci gubi glavu a s njime cjelokupno furlansko plemstvo. 147
e)	Oko 720. za vojvode Pemona dolazi »neizmjerno mnoštvo Slavena« u mjesto Lauriana, ali ih Pemon lako pobjeduje i sa Slavenima u tom mjestu ugovara mir (pacis concordiam).148
f)	Oko 737. vojvoda Pemon dolazi u oštar sukob s kraljem Liutprandom koji umjesto njega postavlja za vojvodu njegova sina Ratchisa. Pemon namjerava po-bječi in Sclavorum patriam. Na intervenciju Ratchisa dolazi do pomirbe izmedu vojvode i kralja. Ratchis provaljuje in Carniolam, Sclavorum patriam i tamo ubija i pljačka.'4''
Sto se tiče Avara, iz Pavlovih vijesti proizlazi da je u čitavom tom razdoblju s njima očuvan mir. Istina je da su Avari oko 663. provalili u Furlaniju (naša točka a), ali i taj jedini avarski upad uslijedio je na poziv lanjgobardskog kralja.
Što se pak tiče Slavena, njihovi su odnosi s Langobardima u to vrijeme daleko intenzivniji.
Medutim slavenska intervencija u Furlaniji oko 664. (naša točka b) uslijedila je kao pomoč Arnefritu. Kako Avari 663. na zahtjev langobardskog kralja napadaju vojvodu Lupa i ubijaju ga, a Slaveni 664. pomažu Lupovu sinu da povrati vojvodstvo, proizlazi da u oba slučaja i Avari i Slaveni ne napadaju langobardski teritorij, nego samo pomažu dvjema langobardskim suprotstavljenim snagama. Možemo dodati da iz toga proizlazi i potpuna samostalnost Slavena u odnosu na Avare.
Smatramo da u tom svjetlu treba posmatrati i drugu epizodu iz vremena oko 664. (naša t. c.). Ona se i u Pavlovu pričanju neposredno nadovezuje na prethodnu epizodu i na imenovanje Vechtarija kao novoga furlanskog vojvode, koji je bez ikakve sumnje Grimoaldov štičenik jer ne potječe iz Furlanije. Uostalom, Vechtari se u trenutku slavenskog ulaza u istočnu Furlaniju nalazio u Paviji, langobardskoj prijestolnici. Iz svega toga čini nam se više nego vjerojatnim da je i do te slavenske intervencije došlo na zahtjev furlanskih pro-tivnika Grimoalda koji su sigurno bili ogorčeni zbog toga što je na osnovi dogovora Grimoalda i Avara poginuo njihov vojvoda Lupo a nakon toga izgubio glavu i njegov sin. Uostalom i kralj Grimoald bio je iz stare furlanske vojvodske kuče. Upravo je očito da se u Furlaniji odigravala borba dviju frakcija, od kojih se kraljeva povezala s Avarima a Lupova sa Slavenima. Epizodu treba bez sumnje tumačiti tako da su se Slaveni ubrzo povukli jer se u meduvremenu, kako po svemu izgleda, situacija počela smirivati. Naime, Pavao izvještava da je po Lupovoj smrti Grimoald ostva-rio ženidbu svoga sina Romoalda s Lupovom kčerkom, Arnefritovom sestrom.15" Ta je ženidba nesumnjivo išla za time da primiri furlansku frakciju koja se okupljala oko poginulih Lupa i Arnefrita. Ne bi smjelo biti sumnje u lo da jc Grimoald odmah poslije Lupove smrti započeo s pregovorima o ženidbi. U takvoj situaciji Slaveni su postali suvišni i čak na smetnju sporazumu medu progrimoaldovcima i prolupovcima.
Što se liče epizode iz godine 705., Pavao izričito i opetovano ističe da je do slavenske intervencije došlo na zahtjev vojvode Ferdulfa. Kako je do avarskih i
slavenskih upada u 663. i 664. došlo po izričitoj Pavlovoj tvrdnji na osnovi langobardske inicijative, a okolnosti epizode s vojvodom Vechtarijem govore u prilog isto takvoj interpretaciji, smatramo da nema razloga ne vjerovati analognoj Pavlovoj vijesti u vezi s Ferdulfom. Iz Pavlova pričama protkanog izvještaja proizlazi da je Ferdulfov pogranični funkcionar, scul-dahis Argait bio ne samo več po svom položaju nužno samostalan, nego i vrlo samostalna i agresivna ličnost. Nije li sukob tih dviju ličnosti naveo Ferdulfa na to da se pokuša riješiti Argaita uz pomoč Slavena, slično kao što je to 663. učinio kralj Grimoald kada je pozvao Avare da svladaju vojvodu Lupa. Kao što je Grimoald imao velikih poteškoča da se riješi svojih avarskih pomočnika, tako je i Ferdulf imao nevolja sa svojim slavenskim plačenicima pa je tom prilikom čak izgubio glavu.
Po vladajučem mišljenju151 bitka Slavena s vojvodom Ferdulfom došla je kao posljedica furlansko-slavenskih sporova oko upotrebe pašnjaka izmedu Soče in furlanske ravnice. Pavlov izvještaj ne govori u prilog takvoj interpretaciji. Ovo je skračeni redoslijed dogadaja:
-	Ferdulf daje novce nekim Slavenima da dovedu slavensku vojsku u Furlaniju;
-	nakon toga inruerunt latrunculi Sclavorum super greges et pastores ovium quae in eorum vicinia pasce-bantur et de eis praedas abigerunt, tj. latrunculi Slavena napali su na stada i pastire ovaca, koje su pasle u njihovom susjedstvu i odveli ih kao plijen;
-	Ferdulf oštro zamjera Argaitu što nije uhvatio latrunculos;
-	nakon nekoliko dana dolazi velika vojska Slavena, koji se utaboruju na visokoj gori i tamo pobjeduju Langobarde.
Dakle, redoslijed je ovaj: Ferdulfova narudžba slavenske vojske - latrunculi upadaju - dolazi slavenska vojska. Latrunculi nisu obični razbojnici, roparji. Latrunculi su praecursores exercitus,152 tj. vojni izvidači. Riječ latrunculus u smislu vojnog plačenika upotrijeb-ljena je u latinskom tekstu Biblije (Vulgata) pa se u tom i sličnom smislu vrlo često upotrebljavala u srednjem vijeku. Navodimo ovdje samo primjer iz Du Cangea: Is autem qui ferebat litteras, captus est a latrunculis Andreae regis.153 Ukratko, latrunculi su lako oboružani i lako pokrctljivi vojnici koji se koriste, uz ostalo, za nenadane upade na tuda područja. Oni su utoliko slični razbojnicima, roparjima, što »usput« mogu i pljačkati, ali im to nije osnovni zadatak jer ako ih se koristi kao izvidače, onda njihova funkcija zahtijeva mnogo više opreznosti i suzdržanosti. Naža-lost Pavlova priča je knjiški i moralizatorski koncipirana i kao i mnoge druge Pavlove priče, nekonzisten-tna pa njezine podatke ne možemo do kraja zadovolja-vajuči objasniti. Ostaje nejasno - unatoč Pavlovom naporu - kako se i zašto Ferdulf upleo u bitku s naručenom slavenskom vojskom. Priča o tome kako se Grimoald riješio neugodnih isto tako naručenih Avara vrlo je naivna, ali barem shvačamo u čemu se sestojala Grimoaldova lukavost pa je ta priča naivna, ali konzistentna.
Sukob vojvode Pemona sa Slavenima u Lauriani (naša t. e) ima takoder nekoliko nejasnih elemenata.
Prvi je več sama lokalizacija Lauriane. Paschini,155 Brozzi1Ml i Štih-Peršič157 ne izjašnjavaju se, Kos1'^8 i Grafenauer159 pomišljaju na Lavariano (preko 20 km jugozapadno od Čedada) a treči, npr. Waitz160 i Leicht predlažu gornju dolinu Drave. Svakako je i ovdje riječ o nekoj posve nevažnoj epizodi jer je u bitci sa Slavenima poginuo samo jedan jedini stariji Langobard, i odmah sklopljen mir. Zato je »neiz-mjerno mnoštvo Slavena« svakako samo legendarni ukras priče.
Nevjerojatno je da bi se ta »bitka« mogla odigrati u Lavarianu i da su se Slaveni tako slobodno kretali po Furlaniji sve dok nije vojvodi »nenadano došao glasnik« koji ga je obavijestio da se Slaveni nalaze u Lavarianu. Nema vijesti o tome da bi ti neprijatelji došli na konjima da bar donekle ubrzaju kretanje, a niti vijesti o nekom logorovanju. I mir na samom bojištu u takvoj situaciji izgleda vrlo čudnim a pogo-tovo obrazloženje: vojvoda Pemon se »pobojao da ne bi još jedan njegov vojnik nastradao«(!?). Naprotiv, sve postaje jasnim ako se pretpostavi da su se Slaveni okupili na lijevoj obali Soče1(,: npr. na nekoj crkvenoj svetkovini ili svadbi i da je jedna grupa langobardskih mladiča iskoristila priliku i poubijala nenaoružane Sla-vene. Ako je ta akcija bila posljedica neke langobardske osvete može se razumjeti da su obje strane odmah nakon incidenta sklopile mir na samom mjestu doga-daja da bi spriječile nastavljanje krvne osvete.
Ukratko, riječ je o razmjerno beznačajnom pogra-ničnom incidentu. Oko 17 godina kasnije Pemonov sin Ratchis koji 737. postaje furlanskim vojvodom napada Carniolu (naša t. f). Pavao ponosno podvlači da je Ratchis magnam multitudinem Sclavorum interficiens, eorum omnia devastavit, tj. ubio veliko mnoštvo Slavena i sve njihovo opustošio. Taj dogadaj treba povezati s jednom drugom viješču Pavla Dakona po kojoj su Slaveni u području Zellia do mjesta Medaria plačali langobardskim vojvodama podavanje (pensionem) sve do vojvode Ratchisa.163 U nas se prestanak plačanja toga podavanja stavlja u sredinu dvadesetih godina VIII. stolječa da bi se na taj način povezalo »neodlučnu bitku kod Lavariana« oko 720. sa slavenskim osloba-danjem područja Zellia. Ali takvo tumačenje nije prihvatljivo jer su Slaveni plačali podavanje usque ad tempora Ratchis ducis što se očito ne može drukčije protumačiti nego onako kako piše, tj. barem do 737. kada je Ratchis postao vojvodom. Dakle, Slaveni u području Zellie prestali su 737. (ili možda nešto kasnije) plačati furlanskim vojvodama podavanje koje su plačali od vojvoda Tasa i Cacca pa je vojvoda Ratchis zbog toga provalio u Carniolu i izvršio represalije.164
ISTOČNA GRANICA LANGOBARDSKE DRŽAVE U VII. I VIII. STO I JEČ U
Kako su Slaveni na istoku langobardske države imali u VII. i VIII. stolječu mnogobrojne kontakte s Langobardima na širem području s lijeve i desne obale srednje i sjeverne Soče, Avari su se kao drugi istočni susjed Langobarda morali nalaziti južnije. To uostalom potvrduju i raspoloživi podaci. Jedini poznati avarski
napad na »Istru« uslijedio je početkom VII. stolječa, prema našim analizama u smjeru Trst - Kopar, a u avarskoj intervenciji u Furlaniju oko 663. koja je uslijedila na zahtjev langobardskog kralja Grimoalda protiv vojvode Lupa odlučujuču ulogu odigrala je bitka u mjestu Flovius koje se najvjerojatnije nalazilo negdje u Vipavskoj dolini.
Ali tko je vladao Vipavskom dolinom? Smatramo da nije slučaj što arheološkim nalazima u gornjoj Vipavskoj dolini nije za VII. i VIII. stolječe dokazano ni avarsko ni langobardsko ni slavensko, več samo starosjedilačko prisustvo. Otkako je Gisulf II pod langobardsko-avarsko-slavenskim pritiskom priznao 603. godine vlast langobardskog kralja a Bizant se pod carem Fokom odlučio za skrajnje miroljubivu politiku na zapadu, postojanje bizantske vlasti nad Vipavskom dolinom naprosto je nezamislivo, jer centralna vlast nije imala ni vojske ni novaca da se upušta u nepotrebne i riskantne pothvate ponovnog osvajanja i drža-nja područja koja leže razmjerno duboko u kopnu kao što je to bio slučaj s gornjom Vipavskom dolinom. Isto tako nije vjerojatno da bi se na takve pothvate odlučila gradska opčina Trst, to više što je imala upravo u to doba dovoljno vlastitih briga da kako-tako svlada unutrašnje razmirice oko Tri poglavlja.
Ukratko, bizantska je vlast u gornjoj Vipavskoj dolini nezamišljiva, a nema dokaza ni za avarsku, slavensku ili langobardsku vlast.
Kako izravnih dokaza nema, ne preostaje drugo nego predložiti tezu koja nam se čini najprihvatljivi-jom. Smatramo da je područje istočno od donjeg toka rijeke Soče preko Vipavske doline barem do Postojne bilo razvojačena zona. Dio te zone od Soče do Vipave i Nanosa priznavan je kao langobardski a od Nanosa do Postojne kao avarski. Nakon što je najkasnije u VIII. stolječu Bizant bio ponovno u posjedu središnje Istre do Učke i držao castrum Buzet sa širom okoli-com, Brkini su možda bili analogna nezaposjednuta »ničija zemlja« koju su Bizantinci kontrolirali ali ne i zaposjeli.
Što se pak tiče granice sjeverno od Vipavske doline smatramo da i kod nje treba krenuti od situacije iz 603. godine kada je Gisulf II morao priječi iz bizant-skoga u langobardski tabor. »Trajan mir« što su ga sklopih Langobardi i Avari 602. godine sigurno je i ovdje dogovorno utvrdio i granicu i šire razvojačeno područje. Ali ovdje je došlo do jednoga novoga elementa u odnosu snaga koji je odigrao presudnu ulogu. Mislimo na stvaranje samostalne Samove države, koja je poslije 626. godine uspješno odolijevala Francima, Alemanima i Langobardima s jedne i Avarima s druge strane. Za analize iz ovoga rada od največeg je interesa podvuči da je Samova država obuhvačala uz ostale slavenske krajeve i Carniolu. To isto vrijedi po našem mišljenju i za državu Karantanskih Slavena.
Ne vidimo nijednoga uvjerljiva dokaza da bi Car-niola u Vil. stolečju potpadala pod Avare. Avari su pobijedili 663. vojvodu Lupa koti mjesta Flovius, tj. najvjerojatnije negdje u Vipavskoj dolini. Lupov sin Arnefrit traži 664. pomoč od Karantanaca i onda se vrača sa Slavenima te gubi glavu kod castruma Nemas (danas Nimis). Nije vjerojatno da je Arnefrit prolazio
kroz sjeveroistočne krajeve Furlanije putem preko Trbiža, Tolmezza, Gemone i Tareenta, več je više nego vjerojatno da je pokušao iznenaditi protivnika upadom od Kobarida, što najvjerojatnije znači da je granično područje slavenske Carniole i Furlanije bilo gornji tok Soče i da je razvojačeno područje sezalo, možda, do današnje Taipane. Odatle do Nimisa ima manje od 10 km pa se Arnefrit mogao nadati iznenade-nju. Iste godine Slaveni se utaboruju kot Brišča što pogotovu upučuje na smjer odakle su ti Slaveni došli. tj. iz Kobarida a svršetak razvojačenog pograničnog područja je mogao biti baš negdje blizu toga mjesta. Nažalost ne može se točno lokalizirati gora na kojoj je Ferdulf oko 705. godine doživio strašan poraz od Slavena, ali prethodni upad slavenskih lakih vojnih prethodnica i otimanje stada govore u prilog shvačanju da se i ta epizoda odigrala istočno od Cividale što je omogučilo slavenskoj prethodnici da se brzo povuče preko granice preko Soče, vjerojatno več spomenutim putem prema Kobaridu. I naše oprezno naslučivanje da je Lauriana spomenuta u incidentu iz 720. možda Ladra, upučivalo bi na granicu na Soči. I Ratchisove represalije u Camioli oko 737. uz pretpostavku da je
Ratchis krenuo iz svojega glavnog grada, Čedada, upučuju na granicu na Soči.
Ukratko, smatramo da sve ukazuje na to da je područje srednje i gornje Soče takoder bilo razgrani-čeno tako da su Langobardi bili vojnički prisutni na zapadnim i jugozapadnim padinama brda s desne strane Soče. Isto to vrijedi i za slavensku vojnu prisut-nost na istočnim padinama na lijevoj strani Soče. Razlika prema gornjoj Vipavskoj dolini sastojala bi se u tome da su se duž Soče naselili Slaveni ali vjerojatno ne osobito intenzivno i ne osobito kompaktno. Kako su po našem mišljenju odnosi Langobarda i Slavena bili uglavnom sredeni, nije bilo zapreke za postepenu slavensku kolonizaciju ni na području gornje Nadiže.
Ali, ne vidimo nikakva dokaza u prilog tezi da bi u VII. i VIII. stolječu došlo ovdje zbog toga do bilo kakvog pomicanja granice, drugim riječima, čini nam se opravdanim pretpostaviti da su Slaveni koji su se naselili na desnoj obali Soče i s obje strane Nadiže živjeli na langobardskom dijelu pograničnog razvojačenog područja, a Slaveni s lijeve strane Soče približno na području jugozapadno od Komne, Vogela i Rodice na slavenskom dijelu toga područja.
1 Prokopije, De bello Golliico (= DBG) 3, 33, 10. Tekst npr. u Prokop. Gotenkriege (Miinchen 1966, cd. O. Veh) 654. Dolazak Langobarda u Panoniju spominju tzv. Origo gentis Langobardorum, uvod u Ediclus kralja Rotarija (636-652), vidi Monumenta Germaniae Historica (= MGH). Scriptores rerum Langobardicarum (= SS rcr. Lang.) (1878) 2-6. nadalje u Historia Langobardorum (= HL) Pavla Dakona ib. i kratka povijest Langobarda napisana u Fuldi 807 - 810., ib.. 7-11 (tzv. Codex Gothanus).
' Vidi o raznim starijim mišljenjima npr. F. Kos, Gradivo za zgodovino Slovencev v srednjem veku 1 (Ljubljana 1902) 31, bilj. I, a o novijim npr. B. Grafenaucr, Ustolilevanje koroških vojvod in država karantanskih Slovencev (Ljubljana 1952) 419.
1 R. Egger. Civitas Noricum. Wiener Studien 47. 1929, 146 i d.
4 Lj. Hauptmann. Erlauterungen zum Historischen Atlas der dsterreichischen Alpenlander, Abt. 1, Die Landgcriehtskarte, T. 4. Karmen, Krain, Giirz und Istricn (Wicn 1929) 336-337.
s Npr. E. Klcbcl, Langobardcn, Bayuwaren. Slawen. Mitt. Anthr. Ges. 69, 1939, 65.
6 B. Saria, Doneski k vojaški zgodovini naših krajev v rimski dobi, Glas. Muz. dr. Slov. 20, 1939, 147.
I Bona. Die Langobarden in Ungarn. Acta Arch. Acad. Sc. Hung. 7, 1956, 233.
K J. Werner, Die Langobarden in Pannonien (Munchen 1962) 134.
" Ib., 143.
'" 1. Bona, Langobardcn in Ungarn. Arh. vest. 21-22. 1970-1971. 45 i d.
" I. Bona. Der Anbruch ties Mittelalters, Gepiden und Langobarden im Karpatenbecken (Budapest 1976) 35: Am Obcrlauf dcr Save, in heutigen Slowenien und Kroaticn sctz-tcn sieh die Langobarden wahrscheinlich erst urn 565 fest.
12 Prokopije, DBG, 3, 37.
" Usp. L. Rocci, Vocabolario greco italiano, 26. izd. (1976) 696.
14	Prokopije. DBG, 3. 35, 12-22.
15	Werner (bilj. 8) 113.
"' B. Grafcnaucr, Nekaj vprašanj iz dobe naseljevanja južnih Slovanov, /.god. čas. 4. 1950, 39. Usp. npr. i isti. Naselitev Slovanov v Vzhodnih Alpah in vprašanje kontinuitete. Arh. vest. 21-22, 1970-1971, 20. Grafcnauer Ildigisa naziva pogrešilo lldegis.
1 B. Grafcnaucr, Zgodovina slovenskega naroda I (Ljubljana 1964) 264.
,R Grafcnauer (bilj. 2) 417.
Kos (bilj. 2) XVIII.
20 Z. Vinski, Ovrednotenje grobnih pridatkov, u: V. Stare, Kranj, nekropola iz časa preseljevanja ljudstev (Ljubljana 1980) 24.
Ova i iduče tabele prema Stare, op. cit.
22	Vinski (bilj. 20).
23	Ib.. 21.
24	Ib., 21. 52.
25	Ib., 23.
26	Ib., 26.
27	Ib., 21.
2(1 Ib., 22.
29 lb.
30	Ib., 25.
31	Ib., 21.
32	Ib.. 20.
33	S. Petru. Nekaj zgodnjesrednjeveških najdb iz Gorjancev, Arh. vest. 18. 1967. 441^42, si. 1: 1. Keramika s pečatnim ukrasom ne može pružiti odlučujuče dokaze o točnijem vre-menskom utvrdivanju nekog nalaza. O tomc podrobnijc K. Simoni. Dva priloga istraživanju germanskih nalaza seobc naroda u Jugoslaviji, Vjes. Arh. muz. Zag. 3. s. 10-11, 1977-1978, 214-215. Medutim. upravo u Velikim Malcncama nadena je langobardska posuda s ubodenim ornamentom. koja ima neke neobične značajke: ona je več radena na lončarskom kolu (dakle ne više ručno), ali je njezina tehnika uboda karakteristična za ručno pravljenje posude. Dakako da taj nalaz ne može poslužiti ni za kakve vremenske analize jer u Italiji nailazimo i na vrlo grubo ručno izradenc langobardske keramike. O tome Werner (bilj. 8) 54.
34	L. Bolta. Rifnik, Arh. vest. 18, 1967, 397 i d., t. 1: 8 i 8: 2: isti, Poznoantično grobišče na Rifniku pri Šentjurju, Arh. vest. 21-22, 1970-1971. 127-140.
35	Vinski (bilj. 20) 24.
Literatura je golema. Ovdje je dovoljno uputiti samo na L. M. Hartmann, Geschiclue ltaliens im Mittelalter 2 (Leipzig 19(H)); E. Stcin, Studien zur Geschiclue des byzantinischen Reiches vornelimlich unter den Kuisern Justinus 11 und Tiberius Constantinus (Stuttgart 1919); L. Hauptmann, Les rapports des Byzantins avcc les Slaves et les Avarcs pendant la seconde moitid du Vle sičele, Byzantion 4, 1927-1928. 137 i d.; L. Schmidt, Die Ostgermanen, 2. izd. (Munchen 1941) 539 i d., 583 i d.; 1. B6na (bilj. 11) itd.
17 Tcofilakl 6. K) ncupotrebljiv je za donošenjc iole čvrstih zaključaka.
38	C. de Boor, Excerpia de legationibus 1 (Berolini 1903) 9 (= Miiller 28): §i)vejieXafk>HE"&a xot> xiv6tivot> xolg otxetoig, Kal av Ey.paTox.iv ol rijnaibEc; irj 'Pionaioov	Et Y£ l^l av&pano&w&Eig oitpfhioav (. . .).
39	Vidi Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije 1 (Beograd 1955) 100.
40	Excerpta (bilj. 38) 14 (= Miiller 27) 457.
41	Vidi npr. F. Šišič, Povijest Hrvata u vrijeme narodnih vladara (Zagreb 1925) 215: Nemoguči živjeti u susjedstvu Avara, Langobardi napuste (...) svoj (zapadni) dio Panonije i krenu u Italiju; Schmidt (bilj. 36) 584: Die Langobarden mussten aber bald einsehen, dass die neuen Nachbarn ihnen noch gefahrliclier sein wtirden, als die Gepiden und hielten es daher fiir geboten, sich eine neue Heimat zu suehen.
42	Excerpta (bilj. 38) 14 (= Miiller 27) 458: "Oti o Baiavog
UETa TT)V Ttl/oiur/iav (...).
43	Agnelli Liber Pontificalis (= Agnellus) A. Testi Rasponi. Codex Pontificalis Ecclesiae Ravennatis, Volume primo (Agnelli Liber Pontificalis). Rcrum Italicarum Scriptores (= RIS) (Bologna 1924) 227.
44	Marius Aventicensis, Chronica, MGH, Auctores antiquis-simi (= AA) 11, 238.
45	Gregorii episeopi Turonensis, Decern libri Historiarum (= Greg. Tur.), MGH, Scriptores rerum Merovingicarum ( = SRM) 1, 4 . 42, 174-177.
46	Schmidt (bilj. 36) 593.
47	Bilješka Secundusa (MGH. SS rer. Lang. 1, 25. bilj. 3; Kos [bilj. 2] 67) daje važnu, ali ipak samo vrlo kratku obavijest.
48	Origo (bilj. 1) 4. Nije li temelj toj vijesti u Secundusovoj »historiola« na koju se Pavao Dakon često poziva?
49	MGH, AA. II. 476.
50	HI. 2. 10.
51	Ib., 2. 24.
52	Greg. Tur. 4, 44, MGH. SRM. 180.
53	Marius. Chronica ad a. 572, MGH, AA, 238: a suis (...) interfeet us est.
54	Iohannis abbatis Biclarensis Chronica ad a. 573 (?); ib.. 213: a suis node interficitur (...) el Longobardi sine rege et thesauro remansere.
55	Greg. Tur. 4, 41: MGH. SRM, 174.
56	Marius. Chronica ad a. 569.
57	lb., ad a. 570.
58	Agnellus, RIS. 227.
59	Marius, Chronica ad a. 569, MGH, AA, 238.
60	Greg. Tur. 4, 41, MGH, SRM. 174.
61	Isidori lunioris episcopi Hispalcnsis Chronica, 402. MGH. AA. II, str. 476.
" Origo gentis Langobardorum, MGH. SS rer. Lang., 4.
63	Hartmann (bilj. 36) 54 i d.
64	HL, 2, 26 i 27.
65	Codex Gothanus c. 5, MGH, SS rer. Lang., 9.
66	Grafenauer (bilj. 17 ) 300.
67	N. Klaič, Povijest Hrvata u ranom srednjem vijeku (Zagreb 1971) KM).
68	G. De Vergottini. l.ineamenti storici della costituzione politico dell'lstria durante il medio evo 1 (Roma 1924) 30.
"'' Corpus inscriptionum latinarum 5. 694. Vidi i Inscriptions Italiue, vol. 10, Regio X, Fasc. 4. Tergeste (curavit P. Sticotti) (Roma 1951)91 Inscriptioncs christianae 293 Mauren-tius vir illustris, dakle kurijal s datumom: XV kal(endas) Novemb(res) ind(ictione) V p(ost) c(onsulatum) d(omini) n(o-stri) I listini imp(eratoris), tj. 571. godine.
Monticolo. Cronache Veneziane (Roma 1890) 37: Kos (bilj. 2) 74.
7f lb.
72 MGH, AA. II, vol. 2, 238. Što se tiče puta kojim su krctali Langobardi vidi od novijih autora I). Bianchi. Riflcssi romani nella »Historia Langobardorum« di Paolo Diacono, Mem. Si. Forogiul. 25. 1929, 52: F. Crosara, Rex Langobar-diac - Rex Italiac, u: Alii del secondo congresso internazionale tli studi suit'Alto Medioevo (Spoleto 1953) 161; C. G. Mor, La marcia di re Alboino (568-570), u: Problemi della civilta e dell'economia longobarda (Milano 1964) 179-198 (vidi i C. G. Mor, Pohod kralja Alboina (568-570), Kronika 16, 1969, 9-14). I. Pirkovič, Langobardi v panonski fazi, Arh. vest. 21-22. 1970-1971, 173-193, osobito str. 185 i d.; P. Slih. J.
Peršič. Problem langobardske vzhodne meje, Zgod. čas. 35, 1981, 333-341; I. Pirkovič. Langobarde Slovenci v svoji deželi še vedno slabo poznamo, Zgod. čas. 37. 1983. 114-116; itd.
73	MGH. SS rer. Lang. 1, 25; vidi Kos (bilj. 2) 67.
74	Kos (bilj. 2) 67.
75	R. Cessi, Le prime conquiste longobardc in Italia, Nuovo Archivio Veneto 18, t. 35, 1918, 134."
76	MGH. AA (bilj. 44) 239.
77	MGH, SS rer. Lang. (bilj. 2) 4.
78	J. Schnetz, Ravennatis Anonymi Cosmograpliia, Itinera-ria Romana, vol. 2 (Lipsiae 1940) 51-52 (4. 19).
79	Ib., 57-58 (4. 20).
80	Ib.. 58 (4, 21).
81	Ib., 75-76 (4, 37).
82	J. Šašcl. Alpes luliana, Arh. vest. 21-22. 1970-1971. 20 i d.
83	Ib., 42 i bilj. 50.
84	O. Seeck, Notitia Dignitatum (Berolini 1876) 172.
85	Ib., 108.
86	Ib., 250.
87	Schnetz (bilj. 78) 65.
88	HL. 4. 14.
89	B. Marušič, Materijalna kultura Istre od 5. do 9. stolječa, u: Arheološka istraživanja u Istri i Hrvatskom primorju 1 (Pula 1987) 82-83.
90	Isti, Langobardski i staroslavenski grobovi na Brešcu i kod Malih vrata ispod Buzeta u Istri, Arh. rad. raspr. 2. 1962. 460.
91	Ib.
92	Grafenauer (bilj. 17) 300.
93	A. Tagliafcrri. II Friuli e l'lstria nell'altomcdiocvo. Ant. Altoadr. 2, 1972, 287.
94	Schmidt (bilj. 36) 595.
95	Excerpta (bilj. 38) 469. cap. 25: xoiixo (uv xf| 'Itd/iu ur) evoxXkiv, toCxo 6e xai xaxu xf]v eio jioA.Eni)<TEiovxac; xai xfj 'Ptoiicautv EiuxpaxEip £juxovpf|aai.
'"' lb.. 475. cap. 29: Tiberije je smatrao (ifiXAov piv ouv EJti xa pieC^ova bua/Eprj exxeivo|xevoc tj. da sc treba brinuti za veče poteškoče (pri čemu je mislio na Perziju).
" lb.: fj6r) xe jiXeioxoi xiov 6uvaxwv (iexexi'Oevxo o'jq 'PcunaCou? xi]v ex xou auxoxpaxopog ukpeXstav jiqooč>exohe-voi.
98	MGH. Epist. 3, Epistolac austrasicae, br. 48, 152-153.
99	Tj. šire područje danaSnje Venccijc.
1011 Tako npr. Schmidt (bilj. 36) 605.
"» Ib.
1112 G. Revcrdy, Les relations de Childebert II et de Byzan-cc. Revue historique 114, 1913, 63.
103 HL 2, 32.
,l>4 Zbog Pavao Dakon 2. 9 gdje Pavao kaže da kralj Albuin Gisulfa Foroiulanae civitati el totae illius regioni praeficere statuit.
105 MGH. Epist. 3, Ep. austr. (bilj. 98) br. 41. 147-148.
"*' Vidi o tome npr. G. Bognctti, Santa Maria di Castelse-prio (Milano 1948) 399 i d., bilj. 155.
1117 HL 4. 27.
1,18 HL 4. 3.
109	lb., 4, 13.
110	lb., 4. 20.
111	Franjo Barišič je u svom važnom članku Car Foka (602-610) i Podunavski Avaro-Sloveni (Zbor. rad. Viz. inst. 4. 1956, 73-88) uspjcSno pokazao da nije održiva dotad vladajuča teza po kojoj je u doba cara Fokc došlo do masovnog prijelaza Slavena preko Dunava, pljačkanja nebranjenih balkanskih provincija i nascljavanja. On je upozorio na to da je Foka sklopio mir s Avarima 602., da je 604. povečao plačanjc bizantskog podavanja (t« ju'ixxu) avarskom kaganu i te iste godine, osiguravši sc na taj način, prcbacio bizantsku vojsku i/ Tracije u Aziju. Barišič je savjesno analizirao vrela na koja su se do njega autori pozivali i utvrdio da Teofana treba isključiti iz dokazivanja jer on ne radi drugo nego samo preuzima, često i doslovno, vijesti Tcofilakta Simokratc i pri tome ili prenapravlja. Pavao Dakon za razdoblja Fokinc vlasli donosi samo vijesi da je 603. kagan poslao kao pomoč Langobardima Slavene (dakle ne i Avarc!) pri osvajanju Krcmone i Mantovc, bizantskih gradova u Italiji, ali su Langobardi još iste godine sklopili primirje s Bi/.antom koje je
potrajalo za vrijeme čitave Fokine vlade. Osobito je po Barišiču važna okolnost da metropolit Ivan. pisac Čuda Dimitrija Solunskog. koji je bio suvremenik Foke i njegov otvoreni ncprijatelj i još k tome pisao ubrzo nakon Fokine smrti ne spominje nikakve avarske provale na Balkan i uopče nikakva uznemiravanja bizantskih zapadnih provincija u doba Foke. Ostaje jedino vijest biskupa Ivana iz Nikiu (Egipat) koja se nalazi u poglavlju 109, što opisuje dogadaje iz 609.. po kojoj su barbarski kraljevi pljačkali po Balkanu i odvodili zaroblje-nike, tako da je ostao pošteden samo Solun. Taj se izvještaj temelji na bizantskim kroničarima. koji su u meduvremenu izgubljeni. Po Barišiču je vrlo vjerojatno da je kod Ivana iz Nikiu došlo do zabune i da je on pod godinom 609. javio ono što se doista dešavalo na Balkanu ali 615. godine. To je prihvatio i Lemerle 1981. godine (P. Lemcrle, Les plus unciens recueils des Miracles de Saint Demetrius, 2, Commentaire [Paris 1981] 91). S druge strane i avarskom je kaganu bio u doba cara Foke potreban mir zato da bi na neki način ojačao svoju vojsku koja je bila teško iscrpljena ratovanjem sa carem Mauricijem, Fokinim prethodnikom.
Do izlaska Barišičeve rasprave i Grafcnauer je zastupao protivno, vladajuče mišljenje o važnosti Fokina doba za širenje Slavena i Avara na štetu Bizanta. Pri tome se Grafcnauer pozivao na Tcofana. ali se pri tome pogrešno pozvao na Teofana I. 302 koji govori o kasnijem Hcraklijevu (a ne Fokinom) prebacivanju trupa iz Europe u Malu Aziju i Teo-fanove vijesti o avarskom pustošenju Europe povezao isklju-čivo sa 610. godinom (Bogo Grafcnauer. Nekaj vprašanj iz dobe naseljevanja Južnih Slovanov, Zgod. čas. 4, 1950. 74 i d.). Uz to on posve ncopravdano prebacujc iz 601. u 603. vijest Pavla Dakona o pomoči koju je pružio langobardski kralj Agilulf kaganu. I vijest Pavla Dakona. po kojoj su Langobardi. Avari i Slaveni provalili u Istru. koja sc odnosi na 602. godinu i doba cara Mauricija Grafcnauer u svom radu Ustoličevanje koroških vojvod in država karantanskih Slovencev (Ljubljana 1952) datira ispravno sa 602. da bi je kasnije u radu Nekaj vprašanj pogrešno prcbacio u 603. Isto tako u radu Kronološka vprašanja selitve Južnih Slovanov ob podatkih spisa Miracula s. Dcmetrii. Zbor. Fil. fak. 2, 1955 vijest i/ čuda sv. Dcmetrija 1. 12 o navali 5000 Slavena na Solun povezuje s podatkom Ivana iz Nikiu i obje datira takoder s 603. godinom. »ali pa še na kako leto pozneje« (str. 36), s time da vijest Ivana iz Nikiu ne datira više precizno sa 609. godinom - kako bi proizlazilo iz Ivanova datiranja - nego prihvača da je riječ samo o opisu stanja (kurziv B. G.) bizantinske države pred nastopom Heraklija (str. 37). Barišičev rad iz 1956. ipak sc Grafenaucra duboko dojmio jer je u svom ponovnom osvrtu na istu temu u 1964. godini (B. Grafcnauer. Slovanski naselitveni tokovi na Balkanski polotok, Zgod. čas. 18, 1964) priznao da su godine vladanja Heraklija mnogo značajnijc za slavensko napredovanje (o tem je treba Barišiču povsem pritegniti). Sada Grafcnauer stavlja slom bizantske sjeverne granice u godinu 608./609. pozivajuči se na Teofana, Ivana iz Nikiu i anonimnu sirsku kroniku (223). Dakle, Grafcnauer je time odustao od povezivanja »napada 50(H) Slavena na Solun« s vijestima Ivana iz Nikiu. a kako Teofana treba isključiti kao samostalni izvor jer samo prepričava (na nepouzdani način) Tcofilakta Simokatu. preostaje kao izvor za slom bizantske granice 608./609. samo izvještaj biskupa Ivana iz Nikiu, a za njega kaže Lemeiic: il n'y u guire de doute que la situation dčerite est celic de 614. Ivan iz Nikiua kaže (prema Zotenbcrgovu prijevodu): »Javlja se za rimsko curstvo da su tadašnji kraljevi s barbarima, stranim narodima i 1 Ur ima pobarali krščanske gradove i odveli zarobljenike. Jedino je grad Solan ostao pošteden (...) ali čitava je provincija ostala bez pačanstvu. Očito Lemerle ima pravo.
112 HL 2. 9. Vidi npr. P. S. Leicht. II ducato friulano ncl racconto di Paolo Diacono, Mem. St. Forogiul. 25, 1926.
111 Ib.. 4. 43, 51.
"'' Ib.. 4, 8.
Podrobnosti u Margctič, Histrica et Adriatica (Trieste 1983) 193 i d.
116 HL 4. 4 (za 592.); 4. 12 (za 596.): Per idem tempus cacanus rex Hunnorum legatos ad Agilulfum Mediolanum mittens pacem cum eo fecit. Nema razloga pretpostaviti da su prije toga Langobardi i Avari imali neke okršaje koje su okončali s tim »primirjem«. Ovdje pax znači naprosto spora-
zum izmedu dviju država o »pitanjima od zajedničkog interesa« kako bi se danas reklo. O nekim okršajima izmedu Langobarda i Avara prije 596. koje bi zaustavila spomenuta pax nema u vrelima spomena. a niti su vjerojatni. Svakako bi bilo čudno da ih Secundus nije pribilježio. Smatramo da ovdje pax znači prvi plod dugogodišnjih pregovora koji su zaključeni tek 601./602. svečanim ugovorom (pax perpetua). Spomenuti sporazum izmedu Langobarda i Avara sadržavao jc bez sumnje uskladivanje strategije prema Bizantu i Gisulfu. Pojedinosti dakako nisu poznate, ali je vjerojatno da je jedna od posljedica toga sporazuma bilo Agilulfovo odašiljanje obrtnika kao pomoč kaganu pri opsjedanju nekog tračkog grada (HL 4. 20).
117	MGH. Epist. 2 (9. cp. 154).
118	Ib. (10, ep. 15).
'''' H. Grisar, San Gregorio Magno (Roma 19282) 348.
1211 M. Kos. K poročilom Pavla Diakona o Slovencih. Čas. zgod. narod. 26, 1931. 209-210.
121 Npr. B. Grafenauer. Nekaj vprašanj (bilj. 111) 72; M. Rojnič. »Istra« u: Enciklopedija Jugoslavije 4 (1960) 388 itd.
To naše mišljenje što smo ga tim riječima iznijeli još 1982. Bratož je pogrešno shvatio: »Sporno mesto po Margetiču pomeni to. da so Slovani že prodrli v Istro (torej ne le na severni rob Istre) in da iz Istre silijo v Italijo. Ta razlaga je možna, vendar zaide v kontradiktornost spričo dejstva, da je bila Istra po pojmovanju v antiki vedno sestavni del Italije« (R. Bratož u recenziji knjige L. Margetič. Histrica et Adriatica u Zgod. čas. 41, 1987 . 364). Ncshvatljivo jc da se našu osnovnu misao. tj. da je Istra u antici bila sastavnim dijclom Italije, tumači kao da navodno tvrdimo obratno (tj. da nije bila sastavnim dijclom Italije) i nakon toga tu našu navodnu tezu pobija kao »kontradiktornu« - upravo s našim glavnim argumentom. Vjerojatno je riječ o brzom i nepažljivom čitanju što se. to treba priznati, može dogoditi svakomc.
Slično je i Grafcnauer u svojem izdanju Pavla Dakona Zgodovina Langobardov (Maribor 1988) 334. naše analize u Histrica et Adriatica (bilj. 115) 146. po svemu sc čini površno pročitao i zato im prigovorio da »izraz Gregorja per Histriae aditum ne more pomeniti ex Histria«. Naša je teza upravo obratna: tvrdimo da papa Grgur kaže da su Slaveni več u Istri (dijelu Italije) i da su samim tim več u Italiji. Još 1982. dokazivali smo (na što sc Grafcnauer nc osvrče) da Vipavska dolina nije mogla u VI. stolječu biti dijclom bizantske Istre (Histria u dvije vijesti iz prve polovice VII. stolječa. Živa ant. 32, 2. 1982, 171—172) pa da Vipavska dolina ne može nikako biti »istarska vrata« kroz koja bi Slaveni prodirali u Italiju (nakon što jc Bizant valjda ponovno osvojio područje tih vratiju od Langobarda). Da bi Grafcnauer ostao pri svojem dosadašnjem shvačanju on jc bilo prinuden da arheološke nalaze u Vipavskoj dolini interpretira kao slavenske (B. Grafenauer. Slovenci na zahodni meji. Prešernov koledar 1978 [Ljubljana 1977] osobito str. 101-102) i da nc uzme u obzir rezultate novijih istraživanja (npr. D. Svoljšak, T. Knific, Vipavska dolina, Situla 17 (Ljubljana - Nova Gorica 1976). Dodajmo još jednu posljedicu površnog čitanja: naime, Grafcnauer nam pogrešno pripisuje »zadnjo cclotno izdajo« Rižan-skog placita (medutim izdala ga jc A. Petranovič uz talijanski prijevod A. Margctič) uz prigovor da u tom radu nema povijesnih analiza. Ako jc Grafcnauer želio uputiti čitatclja na naše radove u vezi s Rižanskim placitom, mogao jc upozoriti na naše opetovanc analize toga Placita koje smo objavili počevši od 1975. dalje, od kojih spominjemo ovdje samo onu u Srednjovjekovno hrvatsko pravo. Stvarna prava [Zagreb 1983] 11-25. (Od novijih naših radova o tome vidi i Quelques aspects du Plaid de Rižana, Rev. it. byz. 1988. 125-134).
123	HL 4. 24.
124	Ib., 4. 25.
125	Ib.. 4. 28.
,2'' Vidi B. Marušič, Matcrijalna kultura (bilj. 89) 81 i d. i lamo navedene njegove ranije radove; isti. Povodom nalaza staroslavenske keramike u Istri. Starohrv. pros., 3. serija, 14. 1984. 41-76.
127 HL 4. 27.
' s P. Kos. Ncuc langobardisehe Vicrtclsiliquen, Germania 59. 1981. 97-103. Tamo i najvažnija ostala starija literatura.
11 L. Bcrnarcggi, Conclusioni sulic diverse lasi della mone-tazionc longobarda, Riv. li. Num. 73, 1971. 141-142. Vidi i
isti. Le monete dei Longobardi nellTtalia padana e nella Tuseia. Riv. It. Num. 65. 1963. 35-142; Ph. Grierson. The Silver Coinage of the Lombards, Archivio Storico Lombardo 83, 1956. 130-147; isti, Monete bizantinc in Italia all'XI secolo, Settimane di studio 8. 1961. 35 i d. i tamo navedena literatura; R. S. Lopez. Monete e monetieri nell'Italia barba-rica. ib., 57 i d.; J. Werner. Fernhandel und Naturalwirtschaft im ostlichcn Merowingerreich nach arehaologisehen und numismatisehen Zeugnissen. ib., 557 i d.; vidi isti. Der Mtinz-umlauf des 5.-8. Jahrhundcrts in Slid- und Westdeutschland. ib . 595 i d., osobito str. 607-608 (Kranj i Sisak).
,3° Vidi npr. C. Morrison. Catalogue des monnaies byzanti-nes de la Bibliotheque nationale 1. D'Anastase Ier a Justinien 11 (491-711) (Paris 1970) t. 20 (Justinijan). t. 25 (Justin 11). Vidi i Wroth. Catalogue of the Coins of the Vandals, Ostrogoths and Lombards and of the Empires of Thassalonica, Nieaea and Trebizond in the British Museum (London 1911) 124-127.
1,1 Cividale. Museo archeologico. Sličnost motivima na liku »molitelja« (orante) na zlatnom križu iz druge polovice VIL stolječa u istom muzeju dalji je dokaz da analizirani novci potječu iz kovnice u Čedadu, što ujedno dokazuje da su zlatari u Čedadu prenosih svoju vještinu iz generacije u gcneraciju.
Dodajmo da nam se čini da na analiziranim srebrnjacima nisu prikazana stilizirana krila, nego stilizirane ruke podignutc u molitvi, dakle isti motiv kao u spomenutom »molitelju« iz druge polovice VII. st. To dakako nije dokaz da su analizirani novci iz druge polovice VII. stolječa. več dokaz kontinuiteta tradicije zlatara u Čedadu.
132	HL 4. 37.
133	Tako več Hartmann. Untersuchungcn zur Gcschichte der byzantinischen Verwaltung in Italien (540-750) [Leipzig 1889) 116: kronologija je dvojbena (zweifelhaft). Ib.. 210 i d.. 235 i d. Kao što je u tekstu spomenuto, Gisulfova smrt je samo dio narodne legende potreban da bi se moglo uplcsti i druge legendarne motive, npr. udovičina izdaja, strašna kazna izdaje i drugo.
134	lb.. 112.
135	Ib., 13.
136	Grafenauer je pokušao izbječi kronološke nevjerojatno-sti Pavlove priče o Lcupchisu i Lopichisu upozorenjem na Pavlovu tvrdnju da je Pavlov djed Lopichis nakon duljcg boravka u avarskom zarobljeništvu izgubio pravo na svoje zeinljište zbog Grimoaldova zakona po kojem vlasnik gubi zcmljište ako ga je netko držao u dobroj vjeri 30 godina. Ako se, sve po Grafenaucru, tih trideset godina Lopichisove odsut-nosti uzme u obzir, njegov povratak bi se trebalo smjestiti »oko 620.« pa »za dve generaciji do časa rojstva Pavla Diakona ( ...) čas od okoli 640 do 714/30 (...) gotovo ni prekratek« (Zgodovina Langobardov, 192).
Grafenauerova »natančna interpretacija« ne uzima u obzir da je Grimoaldov zakon donesen tek u srpnju 668. godine (vidi F. Bcyerlc, Die Gesetze tier Langobarden [Weimar I947| 162) pod snažnim utjecajcm rimskoga prava (dobra vjcra, 30 godina) i da je prije 668. za Langobarde važila glava 228 Rotarijeva Edikta (Bcyerlc. op. cit., 92) po kojoj sc neovla-šteni posjednik neke stvari (tj. onaj posjednik koji posjeduje malo ortline) nakon pet godina posjedovanja (si per annus quinque fuerit possessio) može obraniti u sporu s vlasnikom zakletvom (per saeramentum negare). Uostalom, Grafenauerova interpretacija ne odgovara ni Pavlovu tekstu. Kada Pavao kaže da je njegov pradjed odlučio pobječi i/ avarskog zarob-Ijeništva u vrijeme kada su on i njegova brača več došli u muževnu dobu (iam ad virilem aetatem pervenissent), onda on takvim izražavanjem naglašava da nije prošlo mnogo vremena od trenutka kada je Lopichis postao odraslim. Prema Grafc-naucrovoj koncepciji Lopichis bi u vrijeme povratka iz ropstva morao imati najmanje oko 37 godina. a to nisu godine za koje bi Pavao mogao reči da je Lopichis »več došao u muževno doba«. Tom odredbom Rotarijeva Edikta stavljen je petogodišnji posjednik tude stvari u vrlo povoljan položaj jer če moči odbiti vlasnikovu tužbu bez obzira na vlasnikovo pravo i ponudenc dokaze. Prema tome kronološka nevjerojat-nost nije uklonjcna Grafcnauerovom interpretacijom.
137	HL 5, 19. Ako je Lopichis zarobljen 663. kao dječak i vratio se »več u muževnoj dobi«, to bi značilo da je mogao biti zarobljen s oko 14 godina le da je nakon 5 godina imao
več 19 godina. Usto, on se vratio 668. (tj. 663. + 5 = 668.) svakako prije srpnja jer bi inače več bio na snazi Grimoaldov zakon.
Dodajmo još da je več A. Crivellucci. Studi storici 1. 1892, 29 i d. datirao avarski napad na Furlaniju s 603. godinom.
138	Tj. »mnogo novaca za cijclu Dalmaciju i Istru«. Vitae Romanorum u L. M. Muratori. Rerum Italicarum Scriptores ( = RIS) 3 (Mediolani 1723) 137; F. Rački. Documenta Historiae Chroaticae Pcriodum Antiquam Illustrantia ( = Doc.) u Monumenta spectantia historiam Slavorum Meridiona-lium (= MSHSM) 7, (Zagreb 1877) 211.
139	Tj. »radi oslobadanja zarobljcnika, što su ih barbarska plemena pohvatala«.
1411 Vitae (bilj. 138) 137: ingressus est Isacius Patricius in Episcopium Lateranense et fuit ibi per dies octo usque dum omnem substantiam ilia depraedarentur, tj. »patricije Izak ušao je u lateransku biskupsku palaču i boravio tamo osam dana sve dok nije opljačkao svu njezinu imovinu«.
141 Chronica s. Bcnedicti. MGH. SS 3. 200 (Rački. Doc. 276): Iste (sc. Aio) dimicavit cum Sclavis ad Auftdum et interfecerunt ilium per ingenium tj. »On (naime Ajo) sc borio sa Slavenima na Ofantu pa su ga ubili na prijevaru«. Cfr. Pauli Diaconi Historia Langobardorum, 4, 44 (objavljeno u novije vrijeme u E. Bartolini. I Barbari [Milano 1970] 1062).
14~ Vidi o tome Margetič, Histrica et Adriatica (bilj. 115) 148 i d.
143	HL 5, 2.
144	HL 5. 19, 20, 21.
145	Ib., 5, 22.
146	Ib.. 5, 23.
147	Ib.. 6. 24.
148	Ib.. 6, 45.
149	Ib., 6, 51, 52.
150	Ib.. 5, 26.
151	Vidi M. Kos, K postanku slovenske zapadne meje. Razprave Znanstvenega društva za humanistične vede 5-6, Ljubljana 1930, 341; P. Štih. J. Pcršič. Problem langobardske vzhodne meje. Zgod. čas. 35. 1981, 338; B. Grafenauer, Pavel Diakon (bilj. 122) 286.
152	Ch. Du Cangc, Glossarium mediae et infimae latinitutis 5 (Niort 1888) 38.
V,J lb.
Naime. Pavao priča (HL 5, 21) da je Grimoald pred avarskim poslanicima dao izvršiti defile svojih vojnika tako da su vojnici navlačili novu odječu i uzimali novo oružje i ponovno sc pojavljivali u defileu.
155 P. Paschini, Stona del Friuli, 2. izd., vol. 1 (Udinc 1953) 123.
1'' M. Brozzi. I duchi longobardi del Friuli. Ani. Altoadr. 2. 1972. 24.
157	Štih. Peršič (bilj. 151) 338.
158	M. Kos (bilj. 151) 343.
1,9 Grafenauer (bilj. 151) 290.
160	Waitz u MGH, SS rer. Lang.. 180.
161	P. S. Lcicht, Breve storia del Friuli, 4. izd. (Udinc 1970) 70.
">2 Nije li Pavlova Lauriana Larda kod Kobarida?
",3 HL 4, 38.
164 Čitav problem plačanja podavanja iz Zcllie trebalo bi ponovno analizirati. Po našem je mišljenju olvoreno pitanje da li se to plačanje može povezati sa Samovim ustankom. Nije nimalo sigurno kada su poginuli l aso i Cacco i kakav je odnos Frcdegarove priče (4, 50. 69) o buntovnom toskanskom vojvodi Tasu. ubijenom u Ravcni 631. od patricija Isaka po zahtjevu langobardskog kralja Arioalda prema Pavlovoj priči (4, 38) da je patricij Gregorijc dao u Opitcrgiju ncutvrdcnog datuma ubiti furlanske vojvode Tasa i Cacca. Usto. Pavao ne kaže da su l aso i Cacco osvojili Zelliu, več da su je »posjedo-vali« (possiderunt) i da su Slaveni u Zelliu plačali furlanskim vojvodama pensionem. Zašto Pavao nije htio napisati da su l aso i Cacco osvojili Zcljicu? I da li je pensio doista tributum? Uostalom, Štih i Pcršič (bilj. 151) 337, s pravom sumnjaju da bi Sclavorum regio Zellia obuhvačala i »gornji lok« Bele. »Posjcdovanje« »kraja Zcljicc« može se bez poteškoča ograni-čili samo na najsjeverniji dio toka Ziljicc »sve do Medarie« ( Meclaric tj. Meglarja). Izgleda vjerojatnim da je Pavao Dakon zabilježio kao neobičnu okolnost da su furlanski voj-
vode do Ratchisa dobivali pensionem čak i iz zemalja sa sjeverne strane gorskog prijcvoda iznad Trbiža odakie su Langobardi povukli svoje graničare (možda još u doba Gisulfa
Čudno jc i »kolektivno rukovodstvo« Tasa i Cacca, a
neobična su i njihova imena koja se ne uklapaju dobro u imena prvih furlanskih vojvoda. Gisulf I - Grasulf I - Gisulf II - Taso in Cacco - Grasulf II. Svakako jc priča o Tasu koji je izgubio život zbog bizantske vjerolomnosti lako ušla u Pavlovu Povijcst Langobarda.
Note su alcune question! del soggiorno dei Longobardi nell'odierna Slovenia
Riassunto
Sccondo I'opinionc prevalente i Longobardi sono arrivati neH'odicrna Slovenia intorno l'anno 547. Essi avrcbbcro ab-bandonato la Slovenia nel 568, partendo per I'ltalia. Solo la guarnigione di Kranj sarcbbc rimasta fino all'ultimo dccennio del sccolo VI. Le indagini nel tcsto hanno condotto a risultati divcrsi. Ecconc un breve riassunto.
IL CONTENUTO DELLA DONAZIONE GIUSTINIANEA
Secondo Procopio «De bcllo Gothico» 3, 37 l'imperatorc Giustiniano ha »donato« ai Longobardi «la citta di Norico« e «le fortificazioni nella Pannonia«. Ambcdue lc espressioni sono ambigue. «La citta di Norico» abbraccercbbc sccondo Eggcr. Hauptmann ed altri la rcgionc intorno a Ptuj c Celje. Finora pero non si č riusciti a provarc con repcrti archcologici la prcscnza longobarda nč intorno a qucste citta. nč nclla rcgionc pi u a scttcntrionc. cioč nel Norico Interiorc. Bisogna percio dubitarc della loro prcscnza nel Norico. Quanto allc «fortificazioni in Pannonia«, Egger. Saria cd altri le cercano nella rcgionc della provincia romana Savia. Bona ha espresso nel 1976 il parcrc chc con questa esprcssione Procopio pensava proprio alia Pannonia lungo il Danubio. concludendo che i Longobardi si trasfcrirono ncH'odicrna Croazia c Slovenia appena intorno al 565." Infatti. 1'intcrpretazionc del citato brano di Procopio mostra che qucsto scrittorc criticava aspra-mcntc la politica giustinianca. sccondo la quale «tutta I'ltalia era perduta«. i «Gcpidi tcncvano Sirmio c parte della Dacia», gli Eruli «abitavano in Singiduno« cd i Longobardi ottcnnc-vano «la cittil di Norico« c lc «fortificazioni in Pannonia«. Semprc sccondo Procopio «i barbari si diviscro cosi tra di loro I'impcro romano«. Se poi si prende in considcrazione chc Procopio non parla ili fortificazioni «ai confini della Pannonia« ma proprio «in Pannonia«. ed inoltre chc i Longobardi si crano stabiliti sccondo lui «nellc vicinanze dci Gepidi«, risulta che parlando dellc «fortificazioni in Pannonia« egli pensava senza dubbio alia rcgionc lungo il Danubio. Occorrc aggiun-gcrc chc la donazionc della «cittii di Norico« non significa ncccssariamentc chc i Longobardi si trasfcrirono nella rcgionc di Ptuj ccc., ma che I'impcratore romano concedcva ai Longobardi la riscossionc dellc imposte che gli abitanti di Norico fino a quel momcnto pagavano all'impcro romano.
II. VIAGGIO 1)1 ILDIGISO
A favorc della tesi chc la vallc della Krka c quclla della
Sava 11011 crano nellc mani dei Longobardi ncanchc intorno al 549 parla anchc I'analisi dellc notizic conccrncnti i noti viaggi ili lldigiso. Egli era, com' č noto, mcmbro della famiglia reale longobarda, c a causa del conflitto con il rc fu costretto verso la fine degli anni trcnta del sccolo VI a rifugiarsi prcsso gli Slavi chc vivevano nell'odierna Slovacchia. Quando nel 547 si scatcnO) la gucrra tra i Longobardi cd i Gepidi. lldigiso si trasfcrt verso qucsti ultimi insicmc a molti militi Longobardi e Slavi, 111a dopo la trcgua avvenuta tra i Longobardi cd i Gepidi dovcttc fuggirc dal tcrritorio dei Gepidi. Nel 549 egli
parti con una schicra ili 6(XH) uomini verso I'ltalia per raggiun-
gere Totila. Arrivato a Venezia riusct a sopraffare alcuni reparti bizantini. ma torno subito dagli Slavi. In questo periodo (fine degli anni quaranta del secolo VI) i Longobardi si crano gia trasfcriti in Pannonia cd il loro confine occidentale si protendeva lungo il fiume Lcitha. Lc regioni a occidcnte del Lcitha insicmc all'odierna Austria sudoricntale e la regione intorno a Ptuj e Celje non erano nclle mani nč dei Franchi ne dei Longobardi cd e evidente che a causa di cio, come pure a causa della configurazionc di questi terreni. lldigiso scelse proprio quest' unica via libera chc inoltre era anche sensibilmente molto piu corta delle altrc. Gia F. Kos sosteneva con ragionc questa ovvia e semplicc tesi. Tutte le altrc tesi sono poco convinccnti; p.es. quclla di Grafcnauer. secondo la quale lldigiso scelse la via a occidcnte dell'odierna Vienna attraverso malsicuri c pericolosi valichi dellc Alpi.
LA DATAZIONE DEI REPERTI ARCHEOLOGICI LONGOBARDI IN SLOVENIA
Non pud trattarsi di un puro caso se non esiste ncanchc un reperto archcologico longobardo a Kranj chc si potrebbe datarc con una ccrta sicurczza con il periodo prima dcll'anno 568. e chc al contrario, un grandc numcro di qucsti repcrti si rifcriscc sicuramcntc a dopo il 568. Basta prcndcrc l'escmpio dellc fibbic di cintura con guarnizioni nclle tombc longobardc nr. 613 c 331,20 comparabili a quelle della tomba nr. 42 a Rifnik. Oucstc fibbic crano sconosciutc ai Longobardi durante il loro soggiorno in Pannonia. Lo stcsso vale anche per la doppia fibbia di cintura nella tomba nr. 8 a Rifnik14 c per il peso quadrato di bronzo trovato vicino a Orchck nci Gorjanci, databile con Giustino II (565-S78)33 ccc.
Dunque. i dati forniti dall'archcologia non sono in contrasto con la tesi chc i Longobardi non crano arrivati nell'odierna Slovenia intorno al 547/548 ma piu tardi.
L'IMPERATORE GIUSTINO II EI) I LONGOBARDI
Gli eventi degli anni 565-568 conccrncnti la lotta tra i Gepidi ed i Longobardi, il susscgucntc csodo di qucsti dalla Pannonia c la loro cntrata ncll'Italia, nclla Icttcratura si presentano piu o meno cos): nel 565 scoppia la gucrra tra i Gepidi ed i Longobardi guidati da Alboino. All'inizio i Longobardi erano piii forti ed ottcnncro piu successi sui campi militari. ma la situazione cambi6 quando I'impcratore Giustino II divenne allcato dei Gepidi i quali gli avevano promesso la rcgionc c la cittil di Sirmio. 1 Gepidi pcrd non mantennero la promcssa. D'altra parte i Longobardi, vinti dai Gepidi. si accordarono con gli Avari c promisero a qucsti in caso di vittoria sui Gepidi tutta la loro terra. Bisanzio, scontento dalla condotta inganncvole dei Gepidi che non gli avevano ccduto Sirmio, ncllo scontro succcssivo rimase neutralc c conccssc pcrfino agli Avari di entrarc nel tcrritorio bizantino. Nondi-mcno tutto il peso delle lottc contro i Gepidi ricadcva sui Longobardi i quali nel 567 riuscivano ad annicntare I'csercito dci Gepidi. Soltanto ora i Gepidi consegnavano Sirmio a Bisanzio. mcntrc il resto del loro stalo veniva occupalo dagli
Avari. Pero la vicinanza degli Avari era per i Longobardi insopportabile e percio gia nell'anno seguente (568) essi partivano per I'ltalia. stimolati anehe dal fatto chc 1'impcratore Giustino II aveva all'inizio di quell'anno rimosso dal suo pošto Narsete, il governatore d'ltalia e personaggio molto stimato dai Longobardi. Ci pare cvidente che questa interpretazione degli eventi non sia soddisfaccntc e chc occorrono nuove analisi.
Prima di tutto, non ci sono alcune prove della presunta allcanza bizantino-gepida nel 565. Tutt'al piti Bisanzio dette qualche supporto verbale ai Gepidi chiedendo pero la cessionc immediata di Sirmio. Secondo una notizia dcllo storico Mcnan-dro4" dopo la disfatta dei Gepidi Sirmio fu occupata dagli Avari che furono pero subito soppiantati dei Bizantini. Ma 1'intcrpretazione prevalente e poco convincente soprattutto riguardo il comportamcnto dei Longobardi. Qucsti. veri vinci-tori dei Gepidi. non solo non parteciparono alia divisionc del loro regno, effettuata eselusivamente tra gli Avari ed i Bizantini. ma sarebbero stati talmcnte impauriti dalla vicinanza degli Avari da fuggirc precipitosamcnte dalla Pannonia gia un'anno dopo la gloriosa vittoria. Questa interpretazione non ha alcun fondamento. Al contrario. le fonti menzionano due trattati tra gli Avari ed i Longobardi. I'uno di prima della gucrra con i Gepidi, 1'altro dopo. il che dimostra chc tra questi due popoli esistevano rapporti, se niente altro. almeno corret-ti. Inoltre e inconccpibile chc Bisanzio. il quale ncl 568/569 si opponeva vigorosamente alia detcnzionc di Sirmio da parte degli Avari riusccndo perfino a strapparglicla, non avrebbc fatto alcuna resistenza alta fulminca conquista longobarda di immensi tcrritori dell'Italia settentrionale. Agncllus dice es-pressamente chc i Longobardi conquistarono I'ltalia absque bello. Infine. non possono chc mcravigliarc i continui attacchi longobardi contro i Franchi oltre le Alpi. e qucsto gia nel 569. cioč nello stesso anno della conquista di Milano. Questi attacchi si prolungarono fino al 570 e 571. Secondo la teoria prevalente qucsti attacchi sembrano tanto inspiegabili che lo stesso Schmidt li chiama »torichte, zwccklose Expeditionen« non prendendo in considcrazione chc non č possibile chc gli stessi Longobardi non si sarebbero accorti della loro inutility e pericolositž ncl momento quando il loro poterc in Italia era aneora piuttosto malsicuro. Tutti questi enigmi si risolvono sc si abbandona la teoria della fuga precipilosu dalla Pannonia dei Longobardi impauriti. La soluzione delPenigma va cercata nella politica di Giustino 11, profondamente differente da quella del suo prcdccessore Giustiniano. Qucsto, dopo le sue brillanti vittoric sugli Ostrogoti c Vandali dccisc di sfruttarc la nuova situazione nell'Europa con la politica dcll'equilibrio delle potenze curopee (Franchi, Longobardi, Gepidi, Avari, Slavi ccc.). All'opposto. tutto parla a favorc dell'ovvia tesi chc Giustino 11 ccrcava con una politica offensiva ed aggrcssiva di climinare uno per uno gli ingombranti vicini scttentrionali. La sua prima mossa fu di ereare una tale situazione nella quale i Longobardi sarebbero disposti ad annicntarc i Gepidi. Giustino II riusciva in tal modo a guadagnarc per Bisanzio rimportantissima cittž Sirmio ed il suo territorio senza alcun impegno diretto. Tutto parla a favorc della tesi che Giustino II aveva un piano aneora piu vasto. La partenza repentina dei Longobardi dalla Pannonia dopo la brillantc vittoria sui Gepidi c 1'incredibilmcnte facile conquista dell'Italia senza aver subito alcun disturbo da parte dei presidi bizantini si possono spiegare solo con il presupposto della promessa ili Giustino II fatta ai Longobardi di inscdiarli in Italia come allcati. Dopo l'annientamcnto del regno gepido e la partenza dei Longobardi per I'ltalia, a Giustino II sembr6 oltremodo facile fare i conti con gli Avari, il solo veramente pcricoloso contcndcnte rimasto, tanto piu chc questi dipendevano moltis-simo dall'aiuto finanziario di Bisanzio. Anchc la situazione in Italia dopo 1'arrivo dei Longobardi poteva sembrarc a Bisanzio altrettanto favorevole. I Longobardi avrebbero dovuto dimo-strarc la loro fedeltk a Bisanzio con continui attacchi contro i Franchi, attacchi chc avrebbero tenuto occupatissimi sia i Franchi sia i Longobardi. Per la nostra tesi parla anchc il racconto della presunta inimicizia tra Narsete, il governatore bizantino d'ltalia c la moglic di Giustino II. cd il presunto tradimento di Narsete che sarcbbe consistito nella chiamata dei Longobardi, nata dal timorc per la propria vita. Dictro qucsto racconto si cela una realty storica, cioč 1'accordo tra i
Bizantini cd i Longobardi. Infatti. come si potrebbe altrimenti spiegare il fatto incredibilc dcH'oltremodo facile avanzata longobarda lungo la strada Cividale-Trcviso-Vicenza-Ve-rona-Brescia-Bergamo-Milano-Torino-Susa ed il fatto che durante gli attacchi contro i Franchi ncl 569, 570 e 571 i Longobardi non si curavano minimamente dei presidi bizantini in Aosta c Susa c chc d'altra parte non venivano minimamente da questi ostacolati durante il ritorno delle truppe. p. es. con il blocco dei passaggi. Aneora nel 575 a Susa stazionavano insicmc i militi bizantini e quclli longobardi (Greg. Tur. 4. 44). E non solo questo. Nello stesso Friuli i Longobardi lasciarono in pace le citta bizantine. P. es. Tcrgeste. appena a 50 chilomctri da Cividale. capitale del Friuli, aneora nei 575 era citta con 1'organizzazione municipale intatta, epigrafica-mente documcntata e la presunta distruzione di questa citta non trova alcun serio appoggio nellc fonti, il che č oggi generalmente accettato (con qualche eccezione. p. es. Grafenauer). Quanto alia notizia di Greg. Tur. 4, 41 secondo la quale i Longobardi occuparono I'ltalia spoliatis ecclesiis, sacer-dotibus interfectis si deve tener presente che il veseovo di Tours odiava i Longobardi a causa del loro arianesimo c come si vede dal brano citato, restringeva la fcrocita longobarda allc sole chiese c preti cattolici. esagerandone senza dubbio l'estensionc. L'altro contcmporanco. Mario d'Avenchc scrivc chc dopo 1'arrivo dei Longobardi in Italia alii morbo, alii fame, nonnuli gladio interempti sum. Egli dunquc menziona prima lc malattie. poi la fame ed appena dopo qucstc lc uccisioni dci «nonnuli». Qucsto si rifcriscc solo al primo anno deH'arrivo dci Longobardi. Per I'anno 570 Mario non parla che di malattie: morbus validus cum profluvio ventris et variola ma non menziona alcunc atrocitš da parte dci Longobardi. Non rimanc chc I'assedio triennale di Pavia. asserito da Paolo Diacono. Questa notizia č per varic ragioni sospctta c contra-sta con quella del Codex Gothanus chc non solo non la menziona. ma al contrario non fa alcuna diffcrcnza tra Pavia cd altre cittž. (Papiae cives et Mediolanum metropolim (...) colla sua ipsius Albuin regi subiecerunt). Inoltre, neppurc i cronisti prima di Diacono menzionano questo presunto asse-dio. E oltremodo improbabile chc un evento tanto grave ed eroico - la resistenza di Pavia per ben trc anni - sia passato sotto silenzio p. es. di Mario che viveva non lontano dall'ltalia e chc raccontava di varic malattie chc ncl 569 c 570 colpirono gli abitanti dell'Italia senza mcnzionarc I'assedio della capitalc del pacsc vicino a lui.
IL PERIODO DELLA VENUTA DEI LONGOIiAKDI IN ITALIA
Secondo Mario d'Avenchc. cronista contcmporanco, i Longobardi «hanno abbandonato e bruciato la Pannonia» c «hanno occupato I'ltalia« nella scconda indizionc c ncl terzo consolato dcll'imperatorc Giustino. La scconda indizionc ab-braccia il periodo tra il 1" scttembre 568 e il 31 agosto 569. Per il consolato, č noto che per Mario il terzo consolato di Giustino andava dal I" gennaio fino al 31 diccmbre 569. Dunquc. secondo Mario i Longobardi hanno abbandonato la Pannonia tra il 1" gennaio c il 31 agosto 569. A questo risultato si arriva anchc tramite analisi dcttagliatc di una notizia di Secondo di Trento. All'opposto. secondo I'Origo gentis Langobardorum. scritta intorno la mcta del seeolo VII, il re longobardo Alboino lascio la Pannonia ncl 568, I'anno seguente i Longobardi iniziarono a prcdare I'ltalia mcntre il terzo anno Alboino diventava il padrone dell'Italia. E vero che I'Origo č stala scritta piii di mezzo secolo dopo Mario e Secondo, ma č indubbio chc la sua notizia si basa sulla tradizionc popolarc chc non si pun e non si deve trascurarc. Dunquc. rimanc apcrta la quest ione se i Longobardi crano cntrati in Italia nel 569 o nel 568. Nondimcno ci pare che lc due notizie non siano contrastanti e chc si possano ben collcgare se si considcra che si tralta di due significati dell' «ltalia», uno piu largo, l'altro piu ristrctto. Secondo il primo, I'ltalia abbracciava anchc il territorio della Valeria dcll'Ano-nimo Ravcnnatc (cioč I'antica provincia di Savia allargata con il territorio intorno ail limona) e il tractus Italiae circa Alpes della Notitia dignilatum, cioč lc Alpes luliana dcll'Anonimo
Ravennate, mentre secondo l'altro abbracciava solo il Friuli ed i territori ad occidente di esso. Secondo le nostre analisi 1'imperatore Giustino concesse nel 566 ai Longobardi, come primo passo verso la realizzazione dell'accordo con questo popolo, la «Valeria» (dunque tra l'altro anche le fortificazioni nei Gorjanci, p. es. Velike Malence). I Longobardi, dopo aver annientato i Gepidi nel 567 entravano nel 568 nelle Alpes luliana cominciando a ritirare dalla Pannonia i četi non-com-battenti della popolazione. Nel 569 essi terminarono la ritirata dalla Pannonia e cominciarono la loro fulminea avanzata neiritalia. Dunque, quando Mario serive che i Longobardi bruciarono la Pannonia ed occuparono I'ltalia, egli pensa a quclla «vera» Italia, cioe al Friuli ed ad altre regioni dell'Italia settentrionale. All'opposto, quando l'Origo ci comunica che il re Alboino nel 568 parti dalla Pannonia per entrarc in Italia, si tratta dell'Italia che includeva tra l'altro anche la parte orientale del tractus Italiae circa Alpes, cioe le Alpes luliana.
I LONGOBARDI NELL'ISTRIA SETTENTRIONALE
I Longobardi occuparono dunque appena nel 568 le citta di Carnium. Nauportus, Longaticum. Ad Pirum e le fortificazioni ad oriente di qucsti luoghi. Poi, nel 569 entrarono non solo in Friuli. ma pare, anehe nell'Istria settentrionale. La loro prcscnza e attestata vicino a Pingucnte (Brežac). Qui i repcrti archcologici di un cavalicre longobardo con finimenti e armi sono cosi ricchi chc nclla letteratura sono inclusi tra lc c. d. tombe principcschc. Le freccc di provenienza avara dimostrano che la tomba apparticnc al periodo dopo il 568 e i finimenti sono secondo Marušič attribuibili alia fine del sccolo VI. Finora non si e riusciti a dare un'interpretazione soddisfacentc della posizione socialc di questo Longobardo presente cosi profondamente in tcrritorio istriano c abbastanza lontano dal limes longobardo ad oriente di Aquileia. Si devc prcnderc in considcrazionc anehe 1'abbigliamento femminile chc parla a favorc di un soggiorno prolungato nell' Istria del cavalicre c della sua famiglia. Tutto inducc a supporre che si trattava di tre fortezzc (Kranj. Velike Malcncc c Pingucnte) chc da tre parti difendevano il ccntro dcllc forze longobardc in Friuli.
LA POSIZIONE POLITICA DEL DUCATO FRIULANO (568-602)
Sccondo la tesi suesposta i Longobardi sono entrati in Italia d'accordo con 1'imperatore Giustino II. dunque come allcati c non come avvcrsari c conquistatori. Ancora nel 577 Tibcrio conccdeva grossc sommc da vcrsarc ai duchi longobardi «pcr aiutarc Bisanzio nella sua lotta» contro la Persia.Si pud supporre con grandc probability chc dovevano csistcrc altri non poehi accordi simili con i mcrccnari longobardi. Per il 579 Mcnandro comunica chc Tibcrio non prendeva troppo a cuorc le solite scorreric in Italia dci militi longobardi c chc la gucrra contro la Persia era per lui molto piu importante.'"' Egli dichiara chc «la maggior parte dci potenti (sc. longobardi) aderiva ai Romani*. E fuori dubbio chc tra questa «maggior parte» si trovava anche il duca friulano Grasullo il quale, secondo una lettera del 581 dcll'alto funzionario franco Gogo era fcdclc seguacc di Bisanzio c combatteva contro altri «turbolcnti» Longobardi.''" Non dovrcbbero sussistcrc dubbi sui fatto chc Grasullo almeno a partirc dal 579. c probabil-mente anche prima, riconosceva la supremazia bizantina. C'č anche una notizia interessante del 588, sccondo la quale il duca tridentino Evin - c non il duca friulano Grasulfo chc era molto piii vicino! - attaccava l'«Istria» bizantina, cioč quclla parte dell'«lstria» che si trovava a sud-ovest ili Grado. Dunque, il duca Grasulfo non era ncanchc nel 588 ncmico bizantino, altrimenti 1'attacco sarebbc stato affidato a lui. Ma la lettera dcll'csarca Romano del 590"'* dimostra che dopo il 588 Grasulfo ruppe 1'amicizia con Bisanzio. L'csarea mossc 1'csercito bizantino contro lui, mentre il figlio di Grasulfo. Gisulfo II andO) incontro all'esarca riconosccndo la supremazia bizantina. Sc si eselude il brevissimo periodo intorno al
588-589 il Friuli era costantemente legato ai Bizantini. Questa e forse la ragione per la quale Paolo Diacono sorvola sull'at-teggiamento politico dei duchi friulani nella seconda parte del secolo VI. Egli sarebbe stato costretto ad ammettere che i duchi erano strettamente collegati a Bisanzio. Siccome durante la compilazionc della sua Historia Langobardorum esisteva un profondo disaccordo tra i Franchi. i «datori di lavoro» di Paolo da una, e Bisanzio dall'altra parte, a Paolo non sembro opportuno insistere troppo sui legame dei primi duchi friulani con Bisanzio non solo perche non gli piaceva mettere in cattiva luce la propria patria ma anche perche la sua sicurezza personale gli consigliava la massima prudenza. Questo diventa ancora piu probabile se prendiamo in considcrazione il fatto che il re longobardo Agilulfo riusciva appena nel 592 a sottomettere il ducato di Treviso, dunque un territorio a occidente del Friuli. Da questo punto di vista risulta chiaro perche Paolo non menziona che una sola notizia sui duchi friulani c proprio quella dell'avvicinamento di Gisulfo II al re longobardo Agilulfo.
Ma se e cosi, si deve fare ancora un altro passo nclle indagini. E evidente che anche quella parte dcll'odierna Slovenia e quella dell'Istria che era nelle mani dei Longobardi. crano in potere di Gisulfo II, amico di Bisanzio. II Friuli longobardo ma probizantino era uno scudo eccellente per l'«Istria» bizantina, benehč due parti «istriane» rimanessero non protette, cioe I'estremo sud-ovest (I'odierno territorio veneziano) e 1'estremo sud-est (l'odicrna Istria da Cittanova in giii).
All'inizio degli anni novanta del secolo VI I'impcratore Maurizio. dopo aver vinto i Persiani, decise di fare altrettanto a occidcnte, cioe soggiogare il re longobardo e gli Avari. II primo obiettivo si rivelo ben presto irraggiungibile, perche Bisanzio non era tanto forte da combattcrc con ambedue avvcrsari. Tanto piu energica fu l'azione contro gli Avari. L'apice dcll'offensiva bizantina si svolsc nel 599 quando il generale Prisco penetro fino al fiumc Tisa inferendo una terribile (bcnche non dccisiva) sconfitta alle forze avare. Naturalmcnte gli Avari ccrcavano dispcratamente di allcgge-rirc la loro difficilissima situazionc. Essi contrattaccarono in altrc rcgioni. soprattutto nell'«Istria» bizantina. Proprio nel 599 1'csarca Callinico dcscrivc in una lettera le vittorie sugli Slavi vicino a Capodistria. Siccomc l'csarea era in quel momenta occupatissimo con la difesa dci posscdimenti dalle minaccc di Agilulfo, e piu chc probabile chc i piccoli centri istriani, in primo luogo Cittanova e Capodistria, dovevano difendcrsi da soli. Gia ncll'anno segucntc il papa Grcgorio I scrivc al vcscovo salonitano chc gli Slavi per Histriae aditum ad Italiam intrare coeperunt chc Grisar traduce: «gli Slavi, travcrsando I'lstria cominciarono gia ad irrompcrc in Italia«. L'interprctazionc data a questo passaggio dallo storico slovcno M. Kos ha ottcnuto grandi favori. Sccondo lui Histriae aditum sarebbe «l'acccsso istriano all'ltalia» ovvcro «la porta istriana» che conduccva per la strada romana attravcrso Notranjsko cd il carso tricstino verso il Friuli. L'Istria bizantina sccondo M. Kos in quel tempo avrebbe abbracciato i territori fino alia linea Timavo-Nanos-Javorniki-Sncžnik. «La porta istriana» sarebbe dunque la valle di Vipacco. Ma le parole citatc dal papa non hanno questo significato. II papa intendc dire chc gli Slavi penctrati nell'Istria si trovano giž in Italia. L'Istria, com'č noto, faccva parte dell'Italia giči dai tempi augustci. Parallclamcntc a qucsti avvenimenti si svolgeva il riavvicina-mento dci Longobardi agli Avari, coronato nel 601-602 da un trattato solenne (pax perpetua). Non e'e dubbio che questo trattato era in rcaltii indirizzato contro Bisanzio e conscguen-temcntc anche contro il suo alleato Gisulfo II. Per i Longobardi questo particolarc era di massima importanza: il re Agilulfo era fermamcnte deciso di sottomettere anche questo duca come aveva fatto negli anni novanta del sccolo VI con tanti altri. Non desta dunque meraviglia se Paolo Diacono ci comunica per I'anno 601/602 che i «Longobardi cum Avaribus et Sclavis Histrorum fines ingressi universa ignibus et rapinis vastavere». La notizia provicnc senza alcun dubbio da Secondo, la piii importante fontc usata da Paolo Diacono per questo periodo. Siccome Secondo viveva a Trento, gli allcati sono elcncati dal suo punto di vista: prima sono menzionati i Longobardi i quali ovviamcntc attaccavano i posscdimenti intorno l'odicrna Venczia e da ultimi gli Slavi, che attaccavano
dagli altipiani intorno a Pisino verso il mare. Dunque, per gli Avari rimaneva la direzione centrale, cioe contro Gisulfo II. I Longobardi coronarono i propri sforzi con successi notevoli conquistando Monselice a circa 40 chilomctri a sud deli' odierna Venezia.124 Gli Slavi riuscirono a penetrare fino al mare, il che e stato dimostrato con i rcsti di chiese bruciate a S. Fosca, Orsero e Muntaiana. Quanto agli Avari, non c'e dubbio che anche la loro avanzata doveva aver delle conse-guenze almeno della stessa importanza. Ci pare molto probabile che Gisulfo II fu costretto a sgomberare lc sue forze intorno a Pinguente. Egli fu inoltre costretto a ritirarsi anche da Kranj, Gorjanci e Rifnik. La sua posizione come alleato bizantino diventava insostenibile e si trovo percio costrctto a fare un passo di massima importanza. Paolo Diacono ci comunica per 1'anno 603 che Gisulfo si ripacifico con Agilulfo, cioe abbandonava 1'alleanza con Bisanzio sottomettendosi al re longobardo.
LA DATAZIONE DELLE MONETE D'ARGENTO
LONGOBARDE RITROVATE A KRANJ E RIFNIK
P. Kos propose reccntemente una nuova datazionc delle due silique trovate a Kranj e Rifnik, le quali si datavano erroncamente con il re longobardo Clefo. Sccondo Kos esse dovrebbcro invece essere datatc con la seconda meta del secolo VII perche esisterebbc una somiglianza stilistica con alcune silique trovate a Luni c Hadcrsdorf. D'altra parte pero e grande la differenza iconografica tra lc monete di Kranj e Rifnik c quelle di Luni e Hadersdorf, e lo ammette pure Kos, mentre lc somiglianze stilistichc non sono poi troppo conclusive. Secondo noi la somiglianza nclla lavorazionc della figura sulic monete di Kranj e Rifnik con quclla sulla c. d. «croce di Gisulfo» parla tra l'altro in favorc della tesi chc si tratti del prodotto della zccca ducalc a Cividalc della fine del sccolo VI. Inoltre č di massima importanza il fatto chc tutti gli altri reperti archcologici trovati nellc tombe ( intatte!) dove furono trovate lc dette monete, appartcngono alia fine del sccolo VI.
SUL PERIODO DEL GRANDE ASSALTO DEGLI AVARI CONTRO IL FRIULI (Paolo Diacono, Historia Langobardorum, 4, 37)
Sccondo il suo pošto nel racconto di Paolo Diacono questo assalto sarcbbc dovuto accadcrc nel 611. Ma č ben noto chc la cronologia paoliana č poco affidabile, soprattutto quando egli combina nel suo racconto lc varic fonti. Ed č appunto questo chc č accaduto nel caso del menzionato attacco. II racconto paoliano dcll'attacco avaro č stato tratto. com'č riconosciuto da tutti gli autori, dalla tradizione locale longobarda nella quale egli ha intessuto anche il racconto della storia della propria famiglia. Altrc notizic prima c dopo questo racconto lungo c picno di eventi miracolosi c in generale poco eredibili. sono state tratte dalla sua fonte principalc, Sccondo di Trento. Proprio per questo molti autori non si sentono - c con ragionc - tenuti a sostcncrc 1'anno 611. Per cs. Crivclucci ha proposto 1'anno 603. Sccondo lc analisi svoltc nel testo non si pu6 trattare che di qucll'attacco chc i Longobardi intrapresero nel 601/602 insicmc agli Avari cd agli Slavi. Siccome dopo 1'anno 601/602 il Friuli cd il suo duca rieonosccvano la supremazia del rc longobardo, 1'attacco degli Avari dopo il 602 contro il loro alleato pare estrema-mente improbabilc.
LA IMISSIONE DELL'A BATE MARTINO NEI.L'ANNO 641
II papa Giovanni IV mando nel 641 tramite 1'abatc Martino per omnem Dalmatiam seu Isiriam multas pecunias. La fonte fornisce anehe la ragionc di questo viaggio: propter redemptio-nem captivorum. Ciononostante rimangono alcune pcrplessita circa il vero scopo del viaggio. Appena un anno prima i Bizantini avevano complctamcntc saccheggiato la tesoreria
papale, il che significa che i soldi che il papa era riuscito a racimolare in un anno dovevano, in una situazione finanziaria tanto grave, servire per qualche cosa di importanza impellente per il papato. Ed in verita e noto che proprio a quei tempi i Longobardi esercitavano una pressione fortissima su Roma. e il papa, a causa dei suoi rapporti piu chc freddi con Bisanzio doveva cercare disperatamente aiuto de qualche altra parte. Pare molto probabile che i soldi che il papa mandava agli Slavi in Dalmazia e in Istria dovevano servire per stimolare gli Slavi ad attaccare i Longobardi sia a sud con la traversata dell'Adriatico, sia a nord dove gli Slavi dell'Istria si trovavano nclle immediate vicinanze dei Longobardi. Ed infatti, la cronaca di S. Benedetto comunica che proprio a quei tempi gli Slavi sbarcavano nell'Italia centromeridionale entrando in lotta con i Longobardi lungo il fiume Ofanto riuscendo nei combattimenti ad uccidere il duca longobardo Aio. Per 1'Istria non abbiamo notizie simili. Qui 1'attacco slavo non e probabile perche pare che gli Avari siano stati decisamente contrari a qualsiasi scontro sui confine avaro-longobardo. Perfino vent' anni piu tardi il profugo Perclarit venne cacciato dalla eorte avara perche la sua prcscnza poteva ereare delle gravi difficolta nclle relazioni avaro-longobardc.
LA SITUAZIONE SULLA FRONTIERA TRA GLI AVARI, GLI SLAVI ED I LONGOBARDI DALLA META DEL SECOLO VII FINO ALLA META DEL SECOLO VIII
Da Paolo Diacono risulta chc in tutto questo periodo in linca di massima in questa rcgionc regnava la pace. E vero che per 1'anno 663 c'č una notizia di un'irruzione dcll'csercito del cagano avaro nel Friuli. In questa occasione i Longobardi furono vinti non lontano dal fiume «Flovius» e lo stesso duca longobardo. Lupo, fu ucciso. Ma quest'irruzionc avvcnne su esplicita richicsta del rc longobardo Grimoaldo (Hist. Lang. 5, 19-21). Si tratta dell'unico isolato cvcnto nel quale hanno partccipato gli Avari.
Per gli Slavi lc notizic sono piu abbondanti ma anehe qui possiamo constatarc chc 1'intcrvcnto slavo nel Friuli nel 664 avvcniva su richicsta del figlio del duca ucciso Lupo. Arncfrit. Dall intercssantissimo fatto che nel 663 gli Avari penetrano in Friuli su richicsta del rc longobardo mentre nel 664 gli Slavi offrono il loro aiuto allc forze locali. si pud dedurrc senza ombra di dubbio chc gli Slavi, prcdcccssori degli odierni Slovcni, crano a quei tempi indipendenti dagli Avari e condu-ccvano una politica internazionale autonoma.
Meno chiara č la notizia chc altrcttanto si rifcriscc all'anno 664, sccondo la quale 5000 Slavi penetrarono vicino a Cividalc ma chc il duca Vechtari li annicntb complctamcntc (!) con la seorta di soli 25 militi (!) (Hist. Lang. 5, 24). Sappiamo che il rc longobardo Grimoaldo rcalizz6 in questo tempo il matri-monio di suo figlio Romoaldo con la sorclla di Arncfrit, e ci6 significa che il re era riuscito ad avvicinarsi all'aristocrazia locale friulana. Non č improbabilc chc gli Slavi dci quali si parla nella Hist. Lang. 5, 24 erano venuti chiamati dall'aristo-crazia locale ma che dopo la nuova situazione creatasi con il compromcsso tra qucsti e la eorte longobarda, essi si ritirarono perchč non piu desiderati.
Per I'episodio ulteriorc avvenuto nel 705, Paolo Diacono sottolinca ripetutamente chc i guai crano cominciati con la chiamata degli Slavi da parte del duca Ferdulfo. II racconto di Paolo Diacono (Hist, l.ang. 6, 24) č poco chiaro. m.i l.i situazione induce a credere chc il duca a quei tempi si trovava in contrasto insanabilc con un suo funzionario chc era a capo dellc guardic di confinc con gli Slavi c voleva percii) sbarazzar-sene con 1'aiuto degli Slavi. Paolo racconta chc dapprima crano arrivati i reparti ausiliari slavi, i c. d. latruncoli (che non sono «ladri di bcsliame» comc alcuni eredono!) c appena piii tardi il grosso deH'csercito slavo. Pare chc qualche cosa non sia andata sccondo i piani di Ferdulfo. Egli si trov6 costrctto a combattcrc lc forze ncmiche ma fu ucciso nella battaglia c con lui «l'intcra nobilta friulana« (!?). II racconto č tutto inperniato su ragionamenti moralcggianti c luoghi comuni cd č molto difficile ricostruire i fatti reali.
Lo stesso vale per un altro racconto paoliano poco chiaro. Egli narra che nel 720 «una moltitudine immensa di Slavi« era arrivata nel luogo «Lauriana». 11 duca Pemon li aveva pero sconfitti molto facilmente e, subito dopo la vittoria, concluse con loro una tregua. II racconto e in molti punti incredibile, qualche volta assurdo, p. es. quando Paolo afferma che il duca nel combattimento con un numero enorme di Slavi perse un solo milite e che, temendo di perderne aneora qualcuno stipulo la tregua. «Lauriana» non e facile da identi-ficare. Secondo alcuni si tratta di un luogo a circa 20 chilometri sud-ovest da Cividale, secondo altri in qualche parte della valle della Drava. Le nostre analisi ci hanno condotto al risultato che il racconto si basa su un incidente di pochissima importanza avvenuto sul confine, forse non lontano dall'o-dierno Caporetto.
Appena nel 737 possiamo constatare uno scontro piu serio tra i Longobardi e gli Slavi. II duca friulano Ratchis irrompe in Carniola, «Sclavorum patria», uccidendo molti Slavi e saccheggiando la regione. Le nostre analisi conducono al seguente risultato: gli Slavi della regione di Zellia avevano smesso di pagare al duca i tributi che avevano versato da moltissimo tempo cd il duca Ratchis per rappresaglia irruppe in Carniola.
IL CONFINE ORIENTALE DELLO STATO LONGOBARDO NEI SECOLI VII E VIII
Non possiamo dire con sicurezza dove esattamcnte passava il confine tra gli Avari cd i Longobardi nella regione Vipacco-Postumia. I reperti archeologici dci sccoli VII e VIII dimo-strano che la valle del Vipacco in quel periodo era abitata da
popolazione indigena. Non esistono prove della presenza ne di Avari ne di Slavi e neppure di Longobardi. Ci sembra probabile che la valle di Vipacco era una zona smilitarizzata e che il territorio tra il fiume Isonzo ed il monte Nanos apparteneva ai Longobardi e quello piu ad oriente agli Avari.
Quanto al confine piu a nord non esiste alcuna prova per la tesi che la Carniola slava nel secolo VII sia stata sottomessa agli Avari. Lo stato di Samo, che abbracciava anehe la Carniola, ha creato anehe dopo la sua scomparsa la possibility per un'autonomia e indipendenza degli Slavi della Carniola. Tutti i dati storici concernenti i rapporti tra gli Slavi ed i Longobardi si riferiseono ai territori a nord della valle del Vipacco. Quando Arnefrit, figlio del duca Lupo. torna con gli Slavi nella sua patria egli perde la vita vicino al castrum Nemas (oggi Nimis). II suo viaggio doveva ovviamente toccare Caporetto il che molto probabilmente significa che il confine doveva passare per il corso superiore dell'Isonzo. La zona smilitarizzata si protendeva forse fino all'odierna Taipana. Nello stesso anno gli Slavi s'accampano vicino all'odierno Brischis. Anehe questo dimostra che gli Slavi venivano dalla direzione di Caporetto. Non si puo identificare con sicurezza il monte sul quale peri nel 705 il duca Ferdulfo, ma tutto induce a credere chc anehe questo episodio si sia svolto vicino al confine a oriente di Cividale.
Siccome i rapporti tra gli Slavi ed i Longobardi erano piu
0	meno stabili e corretti - se si trascurano alcuni eventi sporadici ai quali abbiamo gia accennato ed i quali non determinarono la situazione generale - non esistevano ostacoli per una pacifica e continua penetrazione slava nel territorio del Natisone superiore. Questa penetrazione pero non deve essere interpretata nel senso di un mutamento di confine tra
1	due stati durante i secoli VII e VIII.
Dr. Lujo Margetič Ulica G. Carabino 11/IV HR-51000 Rijeka