Interes političkih elita u tranzicionom društvu za istorijske
arhive: iskustva u Crnoj Gori
Snežana PEJOVIČ, Mrs.
archivist the head of Montenegro State Archives - Historical Archives Kotor, Stari grad 318, 85 330 Kotor,
Crna Gora (ME) e-mail: snezana.pejovic@dacg.gov.me; pejsib@t-com.me. The president of the Centre for the Preservation and Presentation of Kotor Documentary Heritage «NoTAR»,
Stari grad 477, 85 330 Kotor, Crna Gora e-mail: cdknotar.ko@t-com.me
Interest of Political Elites of Societies in Transition in Historical Archives: Experiences from Montenegro
ABSTRACT
The paper deals with political elites in the societies in transition and new value systems as related to culture in general and to cultural heritage in particular. How the State influences on all spheres of cultural activities: powerful influence of the State and political elites on the organization of cultural institutions, their legislation, staff formation and selection, financial management aligned with the interests of the ruling social structures, the role of civil society is marginalized, etc. The paper discusses about awaken nationalism in societies in transition too and how it affects selective attitude of political elites towards historical heritage. In the light of all the social changes mentioned above, the position of archival institutions that preserve historical archives is discussed, with a special focus on Kotor Historical Archives, as a specific archiva institution within the centralized archival system - Montenegro State Archives, and towards the historical material of "non-Montenegrin" provenance.
Key words: political elites, society in transition, Archives, Historical Archives of Montenegro
L'interesse per gli archivi storici delle elites politiche dei Paesi in transizione: esperienze nel
Montenegro
SINTESI
L'articolo tratta delle elite politiche nelle societa in transizione e dei nuovi sistemi di valore cor-relati alla cultura in generale e al patrimonio culturale in particolare. Come lo stato influisca su tutte le sfere di attivita culturali: potente influenza delle elite politiche e statali sull'organizzazione delle istitu-zioni culturali, la loro legislazione, formazione del personale e selezione, gestione finanziaria, in linea con gli interessi delle strutture sociali al governo, il ruolo della societa civile emarginato, ecc. L'artico-lo discute inoltre sul come risvegliare il nazionalismo nelle societa in transizione e dell'atteggiamento selettivo delle elite politiche verso il patrimonio storico. Alla luce di tutti i cambiamenti sociali di cui sopra, viene discussa la posizione delle istituzioni archivistiche che conservano archivi storici, con spe-ciale riguardo all'Archivio storico di Kotor archivi storici, come istituzione d'archivio specifica all'in-terno del sistema di archiviazione centralizzata - Archivi di Stato del Montenegro, e verso il materiale storico di provenienza "non-montenegrina".
Parole chiave: Elites politiche, societa in transizione, archivi, Archivio storico del Montenegro
Interes političnih elit v družbah v tranziciji za zgodovinske arhive: izkušnje Črne gore
IZV^LEČEK
Članek obravnava politične elite v družbah v tranziciji in nov sistem vrednot v odnosu do kulture na splošno, še posebej do kulturne dediščine. Kako država vpliva na vsa področja kulturne dejavnosti: močan vpliv države in političnih elit na organizacijo kulturnih ustanov, na zakonodajo, izobraževanje in izbiro kadrov, usmerjanje financ v skladu z interesi družbenih struktur, ki so na oblasti, marginalizira se vloga civilne družbe, itd . Prispevek analizira tudi prebujen nacionalizem v tranzicijskih družbah in njegov vpliva na selektivni odnos do zgodo-
Snežana PEJOVIČ: Interes političkih elita u tranzicionom društvu za istorijske arhive: iskustva u Crnoj
Gori, 64-78
vinske dediščine. Glede na vse zgoraj omenjene družbene spremembe, prispevek predstavlja razmišljanja o položaju arhivov kot institucij, ki hranijo arhivsko gradivo, s posebnim poudarkom na Zgodovinskem arhivu Kotor, kot posebni arhivski instituciji znotraj centraliziranega črnogorskega Državnega arhiva, ter razmišljanja o odnosu do zgodovinskega gradiva "ne-črnogorske" provenience.
Ključne besede: politične elite, družba v tranziciji, arhivi, Črna Gora
Interes političkih elita u tranzicionom društvu za istorijske arhive: iskustva u Crnoj Gori
ABSTRAKT
U radu je riječ o političkoj eliti u društvima u tranziciji i o novom sistemu vrijednosti u odnosu prema kulturi uopšte, i posebno prema kulturnom nasljedu. Kako država vrši upliv u sve sfere kulturnih djelatnosti: snažan uticaj države i političkih elita na organizaciju kulturnih institucija, legislativu, na formiranje i odabir kadra, usmjeravanje finasija shodno interesima društvenih struktura koje su na vlasti, marginalizuje se uloga civilnog društva, itd. U radu se analizira i probudeni nacionalizam u tranzicionim društvima i kako on utiče na selektivni odnos prema istorijskom nasljedu. U svijetlu svih pomenutih društvenih promjena razmatra se pozicija institucije arhiva koja čuva istorijsku arhivsku gradu, sa posebnim osvrtom na Istorijski arhiv Kotor, kao specifičnoj arhivskoj instituciji unutar centralizovanog crnogorskog Državnog arhiva, i odnos prema istorijskom materijalu "ne-crnogorske" provenijencije.
Ključne riječi: političke elite, tranziciono društvo, arhivi, Historijski arhiv Crne Gore
1 Uvod
Da li su oduvjek arhivski spisi bili u fokusu interesa/interesovanja političkih elita i kako je politička elita uticala na vrednovanje i zaštitu arhivalija, tj. odredivala njihovu sudbinu tokom razvoja društva, svakako je tema kojom arhivisti treba da se predanije bave.
Kako je poznato, začeci pohrane pisanih tvorevina datiraju od početaka pismenosti ljudskog društva, pa su se tada, kako se smatra, formirali i prvi arhivi. Vladari u državama Bliskog istoka, antičke Grčke, Starog Rima, stoljecima prije nove ere stvarali su arhivsku gradu bilo na glinenim ili voštanim pločicama, kamenu ili drvetu, papirusu, i sl., kao dokaze o svojoj državničkoj aktivnosti, svojim posje-dima i posjedima države kojom su upravljali. Sačuvani nalazi nam kazuju da su još tada državne i političke elite, za koje se vezivala pismenost, poklanjale pažnju prvenstveno onim dokumentima koja su služila kao dokaz njihove ekonomske i političke moci.
Tokom srednjeg vijeka postoje arhivi vladara, feudalaca i crkve. Medu tim spisima najvažniju ulogu imaju razne privilegije i druga akta pravnog karaktera, koja mogu da potvrde status elite i ona se pomno čuvaju upravo prema propisima koje donosi i usvaja ta elita. Narastanjem količine raznih spisa, uz pomenuta prva arhivska spremišta vladajucih struktura društva i bogatih pojedinaca, počinju se st-varati dokumenta u kancelarijama opštinskih, sudskih i crkvenih administracija gdje se i pohranjuju.
Kako je to bilo na teritoriji današnje Crne Gore kroz prošlost? lako malo područje koje danas čini teritoriju države Crne Gore, u prošlosti je bilo uvijek podjeljeno izmedu više država. Tako, na jednom dijelu teritorije arhivsku gradu su stvarali vladari i crkveni poglavari srednjovjekovnih država Duklje i Zete, o čemu na žalost danas znamo na osnovu sekundarnih izvora. U kasnijem periodu u središnjem dijelu stvaraoci arhivske grade su svjetovna i crkvena vlast knjaževine, pa kraljevine Crne Gore, o čemu ima više i podataka i sačuvanih spisa.
Primorskim dijelom današnje Crne Gore vec u ranom srednjem vijeku u brojnim skriptorijumi-ma cvjeta produkcija spisa1. Uz skriptorije ovdje vrlo rano počinju sa radom i notari. Najstariji do danas sačuvani notarski spisi su oni iz grada Kotora (1309. god.) U samostalnom srednjovjekovnom gradu Kotoru, tzv. periodu njegove "samovlade", vladajuce strukture brigu o arhivalijama regulišu
1. Za sada potencijalni materijalni dokazi o spisima nastalim možda u skriptorijima grada Kotora su spisi koji se čuvaju u Biblioteci Franjevačkog samostana sv. Klare u Kotoru. Najstariji su fragmenti manuskripata iz 11. vijeka pisani beneven-tanom.
Snežana PEJOVIČ: Interes političkih elita u tranzicionom društvu za istorijske arhive: iskustva u Crnoj
Gori, 67-78
najvišim pravnim aktom, Statutom grada Katera, i to u posebnom članu več 1417. godine (Statuta Civitatis Cathari,2009, str. 343, 344)2. Naravno, u tri predvidena arhivska spremišta čuvaju se arhiva-lije gradskih vlasti, bogatih plemiča i crkvenih velikodostojnika, ali se i za gradanstvo propisuje obave-za da brižno čuvaju vrijedne spise. Za razliku od središnjeg i sjevernog dijela današnje črnogorske teritorije, Kotor je sačuvao arhivske spise koji su nastajali tokom sedam vjekova i tiču se prvenstveno Bokokotorskog zaliva i okruženja dokle je sezala administrativna uprava grada Kotora. Medutim, u njima su važni podaci i informacije koje se odnose na širi region. Tako, ovi spisi indirektno svjedoče i o zbivanjima u neposrednom zaledu, dakle o teritoriji koja se kasnije naziva Crnom Gorom i o njenim vladarima.
Kako znamo, Francuska revolucija pravi krupan preokret izmještajuči težište sa utilitarnog, odn. dokaznog značaja i značenja arhivske grade na edukativni i naučni i ona više nije namjenjena uskom krugu pripadnika političke elite, več stručnoj i naučnoj javnosti, ali i širokoj publici. Pitanje koje se nameče je: da li tu započinje i njena, savremenim jezikom rečeno, dnevno-politička upotreba, ili zlou-potreba, u skladu sa onom poznatom izrekom da istoriju pišu pobjednici i da se po pravilu od arhivskih spisa valorizuje, čuva i objavljuje na prvom mjestu ono što uzdiže vladajuče političke elite?
2 Politička elita u tranzicionim procesima i sistemi vrijednosti u odnosu prema pisanom kulturnom nasljedu, primjer Crne Gore
Crna Gora, poput drugih republika nekadašnje zajedničke države Jugoslavije, uredivala je svoj zakonodavni, stručni i naučni okvir djelovanja zajedničkim saveznim propisima i posebnim republičkim aktima i onda kada je riječ o arhivima i o arhivskom nasljedu. Tokom tih pedesetak godina postojanja poslijeratne Jugoslavije, na vlasti je bila jednopartijska politička elita - komunisti. Za razliku od zemalja tzv. istočnog bloka, u federaciji socijalističkoj Jugoslaviji postoji izvjestan liberarniji stav upravljanja u svim sferama društvenih djelatnosti, koji balansira izmedu zapadnoevropskog i istočnoevropskog koncepta kulture. Centralizam u upravljanju sa nivoa Savezne federativne Jugoslavije, posebno nakon šezdesetih godina prošlog vijeka, se disperzuje i prenosi na republičke vlasti, koje postepeno daju oso-beni pečat kulturi u svakoj federalnoj jedinici, osnažujuči izmedu ostalog i nacionalni koncept razvoja društva i kulture u multinacionalnoj državi Jugoslaviji.
Tih godina se državno vlasništvo transformiše u društveno, što če kulminirati uvodenjem samoupravljanja kao svojevrsne sprege jednopartijske vladavine i radničkog rukovodenja, moglo bi se reči, nekog vida simulacije demokratskog odlučivanja. Tako, bez prethodno razvijene političke kulture ovakvo društveno stanje, uprkos postojanju relativno ekonomski stabilne države, nije moglo da preraste u razvijeno i istinski demokratsko društvo. Nejednak ekonomski i kulturni razvoj republika nije dozvoljavao napredak ovom društvenom uredenju i pravoj demokratizaciji Jugoslavije. Crna Gora, opterečena nasljedem iz prošlosti kada je nakon Prvog svjetskog rata izgubila status države i bila samo pokrajina u Kraljevini Jugoslaviji, u socijalističkoj Jugoslaviji ima status nerazvijene republike. Ekonomska inferiornost odražavala se i na sporiji razvoj društvene i kulturne nadgradnje, pa Crna Gora ostaje u mnogim oblastima podredena centrima u drugim jugoslovenskim republikama, prvenstveno političkoj, ali i intelektualnoj eliti u Beogradu (Srbija).
Svih tih godina u saveznoj državi Jugoslaviji, a i kasnije u dvočlanoj federaciji, Crna Gora nije imala jasno zacrtan sopstveni razvojni plan kulture3. Neplanski razvoj je bio prisutan i na polju arhivske djelatnosti. Crna Gora je bila jedina republika u saveznoj državi Jugoslaviji koja nije imala razvije-
2.	Interesantno je naglasiti da je notar svoj „katastik", odnosno knjigu-duplikat prepisanih kopija spisa čuvao na Sudu (glava Statuta 294, str. 162-163).
3.	od 1954. do 1974. godine u Crnoj Gori je bilo nekoliko pokušaja ozbiljnijeg planiranja u kulturi, kao npr. "Platforma o pitanjima crnogorske kulture i njenog razvoja", usvojena 1970. godine. Te godine je obilježio prelazak sa budžetskog na fondovski način finansiranja kulture. Medutim, i dalje je uglavnom zadržana logika budžetskog finansiranja. Sistem je funkcionisano tako da su odluke o kulturnoj politici donošene u Sektoru za ideologiju i kulturu Centralnog komiteta Saveza komunista Crne Gore, a formalno su usvajane u Skupštini SR Crne Gore. Osamdesetih godina osnivanjem samoupravnih interesnih zajednica (SIZ-ova) izvršena je bila izvjesna decentralizacija u kulturi, ali je to bilo kratkog daha. Odlučivanje je ipak bilo u Centralnom komitetu Saveza komunista! (Kulturnapolitika u Srbiji i Crnoj Gori. Die II: Republika Crna Gora. Nacionalni izvještaj, Upravni odbor za kulturu, CDCULT-BU(2004)7A, 6. februar 2004, Evropski program pregleda nacionalnih kulturnih politika - MOZAIK projekat; http://www.mku.gov.me/biblioteka/izvjestaji; consulted 11/05/2014.)
Snežana PEJOVIČ: Interes političkih elita u tranzicionom društvu za istorijske arhive: iskustva u Crnoj
Gori, 64-78
nu mrežu arhivskih institucija na svojoj teritoriji4. U pokušajima unapredenja i razvoja arhivske struke, kao i obrazovanja arhivskog kadra, ova republika se uglavnom naslanjala na arhivske institucije savezne Jugoslavije i Republike Srbije u Beogradu, pogotovo što je u tim arhivskim institucijama, naročito onim koje su brinule o arhivskoj gradi državnih organa Jugoslavije, postavljan politički biran personal po tzv. "ključu" iz svih jugoslovenskih republika. U znatnom broju u institucijama u Beogradu bio je zastupljen kadar upravo iz Crne Gore5.
Dezintegracija Jugoslavije za Crnu Goru nije značila samo ulazak u period tranzicije privrede i društva onako kako je to bilo u drugim zemljama sa sličnim državnim uredenjem, več je to istovreme-no predstavljalo vrijeme narastajučeg nacionalizma uvezenog iz druge republike (dominantan je srpski, ne crnogorski nacionalizam), i ponovno na duži vremenski period nedefinisan državni status, što če trajati narednih petnaestak godina. Uz to, tadašnja pogubna politika koja je diktirana iz Beograda, a koju su prihvatile vladajuče strukture Crne Gore etablirane direktivom iz istog centra moči, kažnjena je rigoroznim sankcijama Ujedinjenih nacija u trajanju od nekoliko godina6. U tom periodu potpune izolacije došlo je do totalnog loma i onako krhke privrede, inače več načete pokušajima njene tranzicije u prethodnom kratkom periodu nakon raspada Jugoslavije. Sve to je povuklo za sobom potpuno nov odnos prema kulturi i kulturnom nasljedu, koji je u tom vremenu izložen snažnim procesima centralizacije i etatizacije, na način kako je to diktirala nova politička elita. Medunarodne sankcije su prekinule svaki vid komunikacije sa svijetom, što je pogodovalo snaženju autoritarne vlasti i gušenju srednjeg sloja društva - intelektualne, gradanske elite. Kao što je to uobičajeno u autoritarnim društvenim uredenjima, politička elita u potpunosti kontroliše one društvene procese i segmente koji joj omogučavaju održavanje na vlasti. Shodno tome se selektuju i favorizuju kulturni programi i aktivnosti ili oblici djelovanja na području kulturne baštine koji če imati brz i glasan uticaj na široke narodne mase. Generalno, kada je riječ o društvu u tranziciji, uz njega kao neodvojiv atribut ide potpuni raspad sistema vrijednosti u svim sferama društvenog i privrednog života. Kultura, naravno, ne može ostati imuna na te pojave.
I kojim putem je krenula kulturna politika Crne Gore devedesetih godina prošlog vijeka, nakon tzv. antibirokratske revolucije režirane iz nacionalističke kuhinje intelektualnih i političkih struktura susjedne republike Srbije? Prema ocjeni stručne javnosti, kulturna politika u Crnoj Gori se u postkomunističkom periodu večinom bavila dnevnim pitanjima u skladu sa dnevno-političkim raspoloženjem, a ne prema dugoročnim planovima. Nova politička elita je snizila profesionalne standarde u svim oblastima i favorizovala je populističke manifestacije namečuči protivno tradiciji crno-gorskog društva uvezenu turbo-folk kulturu iz Srbije. Tih godina rata u okruženju i medunarodnih sankcija, Crnu Goru je kao epidemija zahvatio sindrom "crvenog tepiha". Uz potpuno odsustvo tran-sparentnosti obavljalo se i odlučivanje o navodno prioritetnim kulturnim aktivnostima i o usmjeravan-ju finansijskih sredstava.
Najočigledniji primjer ad hoc političkog odlučivanja, tačnije diktata, koje je snishodljivo i bez izgradene svijesti o sopstvenom nacionalnom biču, o svom kulturno-istorijskom nasljedu i interesu svoje države sprovela Crna Gora, bila je centralizacija arhivske službe u ovoj tada daleko manjoj repu-blici nove, neobične državne tvorevine - dvočlane federacije, Savezne republike Jugoslavije. Za veču republiku, Srbiju, taj model reformisanja arhivske službe nije se ni razmatrao!
4.	Više o pokušaju uspostavljanja arhivske mreže u Crnoj Gori nakon osnivanja prve arhivske institucije 1949. god. i donošenja arhivskih zakona na nivou savezne države i republike Crne Gore vidi Internet 1.
5.	Treba naglasiti da je Crna Gora dobila svoj univerzitet tek 1974. godine, pa se največi broj stanovnika Republike Crne Gore godinama školovao u Srbiji i u Beogradu. Tako je bilo i kada je trebalo da se usavršava arhivski kadar. Pri Arhivu Srbije u Beogradu je postojao šestomjesečni tečaj iz arhivistike koji se osamdesetih godina prošlog vijeka preporučivao crnogorskim arhivistima i znatan broj je to pohadao i završio. Uglavnom je ova vrsta obuke bila predvidena za arhiviste koji se bave savremenom arhivskom gradom i radom sa registraturama. Glavni priručnik za arhiviste iz Crne Gore priredila je načelnica iz Arhiva Jugoslavije, Olga Giler u saradnji sa stručnjacima arhivistima i istoričarima iz Crne Gore: Priručnik za zaštitu arhivske grade van arhiva, Titograd 1983. Medutim, za Istorijski arhiv Kotor i usavršavanje arhivista preporučivale su se postdiplomske studije Pomočnih istorijskih nauka na Filozofskom fakultetu u Zadru.
6.	Rezolucijom Saveta bezbednosti br. 757 krajem maja 1992. godine uvedene su sankcije Srbiji i Crnoj Gori. Rezolucija je predvidala potpuni medunarodni ekonomski embargo prema nepriznatoj Saveznoj republici Jugoslaviji, tj. dvočlanoj federaciji Srbije i Crne Gore koja je formirana na osnovu izmontiranog referenduma. U decembru 1995. EU suspenduje sankcije prema Jugoslaviji, ali SAD zadržavaju spoljni zid sankcija, i dalje ne priznaju SRJ i zadržavaju samo otpravnika poslova u Beogradu. Početkom novembra 1996. usvojena je Rezolucija SB UN 1074. o ukidanju sankcija protiv SRJ i njom je ukidanje svih sankcija uslovljeno ispunjavanjem nekoliko obaveza od strane Srbije i Crne Gore (vidi Internet 2).
Snežana PEJOVIČ: Interes političkih elita u tranzicionom društvu za istorijske arhive: iskustva u Crnoj
Gori, 67-78
Tako, za razliku od drugih institucija u Crnoj Gori koje brinu o srodnoj kulturnoj baštini, poput muzeja i biblioteka, koje su u svim tim nepovoljnim društvenim i privrednim okolnostima nastavile da funkcionišu prema pravilima nasljedenim još iz perioda savezne države Jugoslavije7, malobrojni arhivi u Crnoj Gori našli su se na udaru nove političke elite. Na žalost arhivske struke i malog broja arhivskih poslenika i stručnjaka u Crnoj Gori, potezi zvanične politike da temeljito reorganizuju arhivsku službu u Republici, nisu proistekli iz izgradenog odnosa o što boljem i svestranijem očuvanju sopstvenog pi-sanog nasljeda ili iz svijesti o njegovom istorijskom i drugom značaju (makar da bi to bila i dnevno-politička upotreba ili zloupotreba arhivske grade), ili iz nekog barem simuliranog ekonomskog proračuna koji bi prividno mogao opravdati ovaj krupan zahvat. To je bio samo lakomislen i krajnje neznalački sproveden čin od strane črnogorske političke elite koja je bila na vlasti, pretpostavljamo zarad sitnih političkih interesa i obračuna sa neistomišljenicima u tada več višestranačkom državnom uredeniu, a po diktatu zvanične politike iz centra moči - Beograda. Krupni politički razlozi i motivi tek treba da se istraže i svakako da če oni pokazati zašto je cjelokupna arhivska djelatnost u Crnoj Gori stavljena pod strogu kontrolu države, tačnije vladajuče političke elite8,
o transparentnosti čitavog postupka reformisanja nije bilo ni govora, več se metodama i meha-nizmima totalitarnog društvenog uredenja sve odvijalo u tajnosti sa malim brojem izvršilaca odabranih od strane političke elite, koji do tada nisu slovili za dokazane stručnjake u oblasti arhivske djelatnosti. Zakašnjele reakcije zatečene stručne i naučne javnosti su odmah protumačene kao anti-državni čin.
3 O snažnom uplivu države i političkih elita u organizaciju i rad institucija koje se bave kulturnom baštinom, posebno u slučaju arhiva
Crna Gora je u ranim devedesetim godinama prošlog vijeka sunovratno krenula, ne samo u proces etatizacije i centralizacije vlasti i upravljanja na svim nivoima institucionalnog organizovanja, več i u snažnu politizaciju državne uprave. To na žalost još uvijek traje, uprkos izričitim zahtjevima Evropske unije u pretpristupnim razgovorima o neophodnosti hitne reforme javne uprave u pravcu njene depolitizacije.
Nova politička elita u Crnoj Gori se tih godina, nakon raspada Jugoslavije, na svim poljima obračunavala sa prethodnom vlašču. Slijepo slijedeči politiku oličenu u Slobodanu Miloševiču i ideji velikosrpstva, ona je proglasila nasilno smjenjenu crnogorsku vlast za neprijatelje prosperiteta Crne Gore i za navodno kreatore narastajučeg crnogorskog nacionalizma! U stvarnosti je na sceni bila veli-kosrpska državnička politika koja je postepeno počela da jenjava krajem devedestih godina prošlog vijeka, kada je ista politička elita, pritisnuta sankcijama i zahtjevima medunarodne zajednice, odlučila da treba da se okrene sopstvenom nacionalnom biču i državi Crnoj Gori!
Arhivi u Crnoj Gori su samo bili uzgredna šteta ovog obračuna9. Novi zakonski akt o arhivskoj djelatnosti iz 1992. god. (zbog krupnih stručnih omaški morao je da bude korigovan i dopunjen več 1994. godine), više je odražavao aktuelni politički ambijent u Crnoj Gori nego što je imao stručni kapacitet da unaprijedi i razvija arhivsku teoriju i praksu. Ovaj zakon, ishitreno donesen 1992. godine u skračenoj proceduri i potpunom odsustvu stručne rasprave, raskida sa prethodnom tradicijom uredenja ove oblasti u Crnoj Gori, odnosno u potpunosti i nekritički se raskida sa praksom po kojoj se arhivska djelatnost programski i organizaciono razvijala tokom više od četrdeset godina. Arhiv(i) se,
7.	Zakoni u oblasti kulture i ostalih kulturnih institucija u Crnoj Gori koji su bili na snazi i u periodu nakon raspada Jugoslavije i kasnije kada je Crna Gora povratila svoju državnu samostalnost u maju 2006, bili su uglavnom oni iz osam-desetih godina prošlog vijeka. Npr. sve do 2010. godine u muzejskoj i bibliotečkoj djelatnosti bili su na snazi zakoni iz 1989, dok je Zakon o zaštiti spomenika kulture bio iz 1991.).
8.	Pozadina procesa reforme koja je sprovedena 1992. godine u arhivskoj službi Crne Gore, još uvijek je više na nivou spekulacije nego detaljne i dokumentovane analize. Ipak, djelimično je taj proces analiziran kroz studiju Ministarstva kulture: Stanje kulturne baštine Crne Gore, Podgorica 2006. Dio u ovom elaboratu je posvečen arhivskoj službi: Izvještaj o arhivskoj djelatnosti /Snežana Pejovič, Srdan Pejovič, Smiljana Radusinovič, str. 183-251.
9.	Na prvim višestranačkim izborima u Crnoj Gori 1990. god. pobjedila je partija Savez komunista Crne Gore. Kasnije partija mijenja naziv u Demokratska partija socijalista i koja je još uvijek na vlasti. Tada, na čelu Arhiva Crne Gore na Cetinju bio je jedan od osnivača Liberalnog saveza Crne Gore i od 1991. godine njen predsjednik, u stvari eksponent opozicije koja se snažno suprostavljala aktuelnoj politici sunovrata Crne Gore. Uskladujuči svoje političko djelovanje sa inputima iz Beograda na raznim poljima djelovanja, vladajuča elita u Crnoj Gori je protivzakonito i može se reči nasilno smjenila direktora Arhiva CG postavivši na čelo novoformiranog jedinstvenog Državnog arhiva bivšeg arhivara iz očigledno za tadašnju rukovodeču elitu najvažnije registrature - Centralnog komiteta Saveza komunista Crne Gore.
Snežana PEJOVIČ: Interes političkih elita u tranzicionom društvu za istorijske arhive: iskustva u Crnoj
Gori, 64-78
doduše formalno, izmješta(ju) iz oblasti kulture u oblast državne uprave i u svim segmentima organizacije, djelovanja, uopšte planiranja djelatnosti, formiranja kadrova, i sl10. Državni arhiv u potpunosti slijedi rad državne administracije, koja je i sama nedovoljno razvijena i neuskladena sa zahtjevima i standardima demokratskog društva. Naravno, ovaj potez centralizacije i reforme arhivske službe od strane državnog rukovodstva i njihovih eksponenata koji su bili izabrani da obave zadatak, prikazan je kao prava mjera za bolju zaštitu arhivske grade u Crnoj Gori kojom če se uspostaviti mreža arhiva na čitavoj teritoriji i uvesti inspekcijski nadzor.
Medutim, praksa je vrlo brzo pokazala besmislenost ove argumentacije i pozadinu čitavog čina; bilo je jasno da takva tvorevina sazdana od strane političara radi ostvarenja aktuelnih političkih ciljeva teško može da doprinese kvalitetu arhivske struke i njenom prosperitetu. Izmedu ostalog, u prilog tome ide činjenica da su veliki broj imalaca i značajna količina arhivske grade ostali van sistema zakonske zaštite i bilo kakvog nadzora i zaštite od strane novoosnovanog Državnog arhiva! Novoformi-rane arhivske jedinice u opštinama po Crnoj Gori gdje ranije nije bilo arhiva, počele su da rade u izna-jmljenim, improvizovanim prostorima, sa nepropisnom opremom i sa nepripremljenim kadrom, tako da je u ta arhivska odjeljenja pristizao mahom nesredeni registraturski materijal uglavno ugašenih ili privatizovanih pravnih subjekata. Zbog neplanskog povečanja broja uposlenih u Državnom arhivu radi potreba novootvorenih odsjeka, ali istovremeno prijema službenika u ovaj državni organ mimo važečeg zakonskog akta o broju izvršilaca, uglavnom radi političkih pritisaka, nepotizma i drugih interesa vladajuče elite, drastično se smanjuju primanja zatečenog arhivskog kadra. Neplansko zapošljavanje sprovodeno je putem pritiska na politički odabrane i postavljene direktore. Najviše se primalo u sjedištu uprave Arhiva, kao i u arhivskim odjeljenjima u glavnom gradu Crne Gore, tamo gdje je politička elita imala največi interes11. Dočim, u primorskim arhivima, posebno Istorijskom arhivu Kotor gdje postoji potreba za specifičnim kadrom, nije se pokušalo ni nadomjestiti broj uposlenih koji je neznalačkim činom "reformatora" arhivske službe reduciran tokom centralizacije. Arhivisti Državnog arhiva postaju najniže plačeni kadar u sistemu državne uprave, ali i u odnosu na zaposlene u kulturnim institucijama, što če postepeno dovesti do drastičnog osipanja inače malobrojnog obučenog i iskusnog arhivskog kadra. Prijem arhivskog kadra u službu, njegovo obrazovanje i usavršavanje se od početka reorganizacije arhivske službe odvija po pravilima koji važe za službenički kadar u državnoj administraciji, uz potpuno ignorisanje specifičnih potreba arhivske struke. Zanemaruje se i krupan problem da ne postoje mogučnosti za obrazovanje i usavršavanje za arhivsku djelatnost u Crnoj Gori. Arhivska struka je i na ovom planu ustuknula pred snažnim uplivom etatizacije (vidi Pejovič, 2005).
Jedinstvena institucija Državni arhiv od tada djeluje kao upravna organizacija unutar državne administracije, da bi kasnijim reformama državne uprave, koji se sprovode na zahtjev Evropske unije, postao organ uprave u rangu zavoda. Direktor Arhiva je u početku za svoj rad direktno odgovarao Vladi, a Ministarstvo kulture koje je u Crnoj Gori tek osnovano 1993. godine, dugo nije imalo nika-kvu kontrolu i nadzor nad ovom arhivskom institucijom. Tek u skorije vrijeme Ministarstvo kulture dobija u zadatak da prati zakonitost rada Državnog arhiva.
Naravno, čitav ovaj proces stavljanja Državnog arhiva pod strogu kontrolu države odvijao se i na planu finansiranja ove institucije. U prvim godinama 2000-te u Crnoj Gori se prelazi sa fondovskog na budžetsko finansiranje preko Državnog trezora. Državni arhiv, iako složena i organizaciono, terito-rijalno i na druge načine veoma razudena institucija, svedena je na jednu potrošačku jedinicu. Ovakva centralizacija budžeta gdje sva arhivska odjeljenja po Crnoj Gori rade bez sopstvenih sredstava, pokazala se kao dugoročno pogubna za napredak arhivske službe u Crnoj Gori i uopšte za ukupan kvalitet rada Državnog arhiva. Snažnim uplitanjem države u finansijske tokove bez prethodne stručne analize zatečenog stanja, sasvim se prenabreglo da ovako organizovan Državni arhiv u stvari objedinjava više
10.	Zakonu o arhivskoj djelatnosti prethodilo je donošenje Zakona o državnoj upravi 1991. godine kojim je propisano da se formira jedinstven pravni subjekt za obavljanje arhivske službe na teritoriji Crne Gore pod nazivom Državni arhiv Crne Gore u okviru državne administracije, a ne u oblasti kulture. Svoju nadležnost Državni arhiv je trebalo da vrši na osnovu arhivskog zakona i na osnovu Uredbe o organizaciji i načinu rada državne uprave. (Detaljnije vidi: Izvještaj o arhivskoj djelatnosti, Podgorica 2006, str. 202.) Samostalni organi uprave su: Uprava za inspekcijske poslove; Sekretarijat za zako-nodavstvo; Državni arhiv; Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju; Zavod za intelektualnu svojinu i metrologiju; Zavod za statistiku; Zavod za školstvo; Direkcija za zaštitu tajnih podataka; Uprava za zaštitu konkurencije (Vidi: Reforma državne uprave u Crnoj Gori. Izmedu ambicioznihplanova i realnih mogučnosti / Stevan Muk et al., Podgorica 2012.).
11.	Povečanjem uposlenih u državnoj administraciji politička elita je povečavala svoje sigurno glasačko tijelo. Tako je je-dan od direktora Državnog arhiva prije izbora obilazio rukovodioce odsjeka da ih podsjeti da arhivisti kao državni službenici moraju da izadu na izbore i sugerisao je za koga treba da glasaju!
Snežana PEJOVIČ: Interes političkih elita u tranzicionom društvu za istorijske arhive: iskustva u Crnoj
Gori, 67-78
arhivskih institucija (nekadašnjih samostalnih pravnih subjekata i novootvorenih odsieka) sa vrlo različitim stepenom institucionalne razvijenosti, različitim kvalitetom i kvantitetom arhivske grade, različitim zatečenim smještajnim kapacitetima, i dr. Potom, veoma su različiti zahtjevi i očekivanja sredina u kojima su locirani arhivski odsjeci po pitanju učešca arhiva u društvenom i kulturnom životu lokalne zajednice, posebno u onim gradovima u kojima tradicija čuvanja spisa seže sedam vjekova unazad, kako je to u gradu Kotoru12. Naravno, prisutan je i različiti nivo i obim zahtjeva za koriščenje odredene arhivske grade od jedne arhivske jedinice do druge, i još mnogo toga što svakako podrazu-mjeva veče prihode i veču samostalnost u njihovoj raspodjeli i koriščenju od strane arhivskih odsjeka. Medutim, kako je več citirani Izvještaj o arhivskoj djelatnosti iz 2006. god., pokazao, najmanje budžetskih sredstava Državni arhiv godišnje opredjeljuje za zaštitu najvrijednije arhivske grade!
Svi oblici ostvarivanja sopstvenog prihoda kroz pružanje usluga korisnicima arhivske grade ili na druge načine, restriktivnom politikom strogo kontrolisanog budžeta Državnog arhiva od strane države, prisvajaju se za državne potrebe, a Državni arhiv dobija na godišnjem nivou umanjena budžetska sredstva u visini ostvarenog prihoda! Tako je i kroz sistem budžetskog finansiranja pitanje dugoročnog razvoja struke potisnuto u drugi plan i ova institucija godinama evidentno stagnira na svim poljima vršenja arhivske djelatnosti.
Snažan upliv politike u sve društvene sfere u Crnoj Gori negativno se odrazio i na rad stručnih udruženja, uopšte civilnog sektora. Inače, taj vid okupljanja je bio tradicionalno prisutan u Crnoj Gori, posebno na području Boke kotorske, gdje datira još od vremena srednjovjekovnih bratovština. U bivšoj socijalističkoj Jugoslaviji ta udruženja, iako osnivana po direktivi, a ne slobodnom voljom gradana i stručne javnosti, i u večini slučajeva organizovana hijerarhijski, u oblasti arhivske djelatnosti dominirala su strukom i u velikoj mjeri su doprinosila razvoju arhivske teorije i prakse u svim republikama jugoslovenske federacije.
Sankcijama Ujedinjenih nacija je na više godina bila prekinuta svaka komunikacija Crne Gore sa drugim državama, pa sve do kraja devedesetih godina prošlog vijeka ne postoji nikakva medunarodna saradnja ni u oblasti arhivske struke. U vremenu tzv. "treče Jugoslavije", sporadični inostrani kontakti crnogorske arhivske struke odvijali su se opet pod velom politike i to protivpravno preko posrednika iz Beograda, konkretno Arhiva Jugoslavije, uglavnom sa zemljama van Evropske unije (npr. Kina, Rusija).
Snažan upliv države je stalno prisutan i na polju stvaranja, usvajanja i implementacije zakonskih i podzakonskih akata kulturnih institucija, uključujuči tu i Državni arhiv. Uz pritisak i sugestije Evropske unije postupak donošenja propisa zadnjih godina se donekle pozitivno izmjenio jer predvida učešče stručnjaka iz ovih institucija u procese izrade legislative, makar je to još uvijek samo formalno. Jer, i dalje je zadnja riječ ostavljena državnim strukturama, odnosno državnim organima i njihovim činovnicima (Ministarstvo kulture, Zakonodavni odbor), koji realno gledano nemaju stručni kapacitet da vrše ispravke i mijenjaju ono što su stručnjaci odredili kao najbolji zakonski okvir za odredenu stru-
ku13.
Ipak najeksplicintniji oblik političkog mješanja u organizaciju i rad Arhiva je izbor i imenovanje rukovodečeg kadra, što aktuelna politička vlast smatra kao svoje neotudivo pravo. Protekli turbulentni period i pokušaji da crnogorsko društvo prevali put od autoritarnog i partokratskog društvenog uredenja do demokratije, obilježen je čak intezivnijim nametanjem političkih podobnih pojedinaca za rukovodioce, nego što je to bila praksa u doba socijalističke Jugoslavije14. Glomazna i nefunkcionalna organizacija Državnog arhiva predstavljala bi prekrupan zalogaj i za vrhunske eksperte mendžmenta u kul turi i arhivskoj struci, a ne za nasumice odabran "kadar" iz redova političara, od kojih največi broj nikada prije toga nije ni ušao u neku arhivsku instituciju. Ipak, to nije omelo vladajuču partiju da
12.	Grad Kotor, tačnije Područje Kotora je od 1979. godine upisano na UNESCO Listu prirodne i kulturne baštine, i za sada je jedini primjer tolike teritorije koja proglašena svjetskom baštinom.
13.	Suština je da u autoritarnom društvu državna administracija ima mnogo veču ulogu, značaj i uticaj nego u demokrat-skom društvenom uredenju, pa tako i u Crnoj Gori gdje je ista politička elita na vlasti još od devedesetih godina prošlog vijeka, ta administracija sebe ne vidi kao servis za kulturu i kulturne institucije, več je ona orude u rukama vladajuče elite za kontrolu ove oblasti.
14.	Istorijski arhiv Kotor, najstarija arhivska institucija u Crnoj Gori (osnovan 1949. godine), nikada nije imao na čelu ustanove politički kadar, što je nesporno uticalo pozitivno na pozicioniranje ove arhivske institucije visoko na ljestvici uspješnih arhiva ne samo u Crnoj Gori i Jugoslavije, več i na medunarodnom planu.
Snežana PEJOVIČ: Interes političkih elita u tranzicionom društvu za istorijske arhive: iskustva u Crnoj
Gori, 64-78
godinama imenuje za ovu važnu funkciju potpune laike u oblasti arhivske teorije i prakse. Kao presud-ni činilac u izboru bila je njihova lojalnost Vladi i čak je najpoželjnije da je izabrani direktor aktivni član vladajuce političke partije! O autonomiji arhivske struke i o konfliktu interesa u Crnoj Gori se vodi računa samo kroz zadovoljenje forme pravnih akata i sličnih dokumenata, koje treba prikazati Evropi kao dokaz da se slijedi put demokratije. Medutim, praksa pokazuje da svi potezi u pravcu mješanja države i politike u pitanja organizacije i funkcionisanja Državnog arhiva, udaljavaju struku od autonomije arhiva i profesionalnosti arhivske struke.
4 Mjesto i uloga Državnog arhiva i arhivske struke u svijesti političkih elita gledano kroz strateška dokumenta o razvoju kulture
Nakon promjene pravca političkog djelovanja krajem devedesetih godina, vladajuca elita u Crnoj Gori se sve više okrece sopstvenom nacionalnom biču; jača svijest o potrebi obnove države Crne Gore i njene nezavisnosti, i o neophodnosti da crnogorsko društvo izabere put ka evropskim integracijama. Poslije višegodišnjih sankcija Ujedinjenih nacija intezivira se obnova medunarodne saradnje. Opet, slijedeči bespogovorno politiku vladajuče elite, politički postavljen direktor Državnog arhiva Crne Gore ubrzano sklapa sporazume o saradnji sa nacionalnim arhivima raznih država. Večina od njih su ostala samo slovo na papiru, ali se ta aktivnost izvanredno uklapala u atmosferu privida koja je preovladala u svim oblastima djelovanja. Realizovane aktivnosti na polju medunarodne saradnje su bile uglavnom bez suštinskog značaja za unapredenje pokleknule arhivske struke u Crnoj Gori (razmje-na znanja i pozitivne prakse kroz radionice, predavanja eksperata, savjetovanja, primjena informacio-no-komunikacionih tehnologija, i sl.) Ostvarilo se nekoliko arhivskih izložbi i razmjena kopija dokumenata, uglavnom sa državama čija arhivska grada ne spada u prioritete Crne Gore kada je u pitanju viševjekovna zajednička istorija i srodni arhivski izvori. Medutim, politika je po ko zna koji put imala primat nad strukom!
Od 2003. godine Crna Gora, uz pomoč evropskih eksperata, kreče u proces izrade prvih strateških dokumenata za oblasti kulture i kulturne baštine. Nakon Izvještaja u okviru evropskog projekta MO-ZAIC (vidi napomenu pod 2), uslijedila je izrada izvještaja o stanju kulturne baštine Crne Gore, koji su za Ministarstvo kulture radili timovi stručnjaka iz institucija u čijem je to domenu15. Izvještaji su usvojeni tokom 2006, da bi se onda pristupilo izradi drugih zakona i podzakonskih akata. Nakon Zakona o kulturi usvojenog 2008, uslijedila je izrada Zakona o kulturnim dobrima ^2010), kao i zakona za čitav niz institucija i djelatnosti u oblasti kulture i kulturne baštine, uključujuči tu i Zakon o arhivskoj djelatnosti. Na izradi ovih zakonskih dokumenata takode su radili poslenici iz kulturnih institucija. Ipak, u finalizaciji posla uticaj struke je ponovo bio marginalizovan, kao i interes i potrebe institucija koje moraju u okviru tih zakonskih okvira da rade i razvijaju svoju djelatnost. Sva pravna akta su morala da produ filtere državne administracije i službenika iz Ministarstva kulture i Zakonodavnog odbora. Dakle, o njima se konačno odlučivalo van pomenutih institucija. Javne rasprave koje su se organi-zovale u postupku usvajanja zakonske regulative i drugih strateških dokumenata po ugledu na demokratska društva i po upustvima Evropske unije, nisu suštinski bitno uticale na bolji kvalitet ovih dokumenata. Organi državne administracije su autoritarno dodjelili sebi pravo da daju zadnju riječ i da ne uvaže neke važne sugestije iz javnih rasprava. Tako je država formalno zadovoljila zahtjeve Evrope i navodno sve sprovela u demokratskoj proceduri, dočim praksa je ubrzo pokazala da sada imamo manjkave zakon i pravilnike, kako je to slučaj i u oblasti arhivske struke16.
U martu 2011. god. Ministarstvo kulture je donijelo Nacionalni program razvoja kulture 20112015. U javnoj raspravi u kojoj su učestvovali eminentni stručnjaci i predstavnici civilnog sektora stavljene su krupne primjedbe i na formu i posebno na sadržinu ovog važnog dokumenta. Največi broj primjedbi je bio da tekst obiluje opštim mjestima i čak da su se koristile loše prevedene fraze preuzete iz sličnih medunarodnih dokumenata, što se krajnje negativno odražava na kvalitet i ulogu koju ovaj strateški dokument treba da ima. Potom, za Program autori nisu koristili podatke iz usvojenih izvještaja o stanju kulturne baštine, niti su ažurirali stanje, pa su mnogi podaci u Programu manjkavi i ne-
15.	Prethodni period neplanske privatizacije, izraženog velikosrpskog nacionalizma, ne poštovanja zakonske regulative posebno na polju kulturne baštine, ostavio je veliki i nepovoljan trag posebno na nepokretnom spomeničnom blagu Crne Gore. Svi izvještaji su iznijeli poražavajuču sliku stanja kulturne baštine i institucija koje se njome bave.
16.	Tekst zakona o arhivskoj djelatnosti je čak protivpravno mijenjan nakon javne rasprave na zahtjev Zakonodavnog odbora. Tom terminološkom promjenom je bitno narušeno pitanje vlasništva nad arhivskom gradom. Sve primjedbe stručnjaka nakon objavljivanja teksta Zakona ostale su čak bez ikakvog odgovora!
Snežana PEJOVIČ: Interes političkih elita u tranzicionom društvu za istorijske arhive: iskustva u Crnoj
Gori, 67-78
pouzdani. Sve to naravno otvara opravdanu sumnju da če ovaj strateški važan dokument za kulturu i culturnu baštinu ikada da doživi potpunu primjenu. Kao i ranije, pismeno dostavljene javne rasprave stručnjaka očigledno su poslužile kao dekor za simuliranje transparentnosti rada državnih organa i formalno zadovoljenje us ova koje postavlja Evropska unija!
Što se tiče Državnog arhiva, Nacionalni program je razotkrio ponovo stvarni odnos države prema ovoj, za svaku uredenu državu, veoma važnoj instituciji. Organizacija, djelatnost, nadležnost, fondovi i dr., Arhiva su očito bili velika nepoznanica za kreatore ovog dokumenta. Za razliku od detaljnih po-dataka za druge srodne institucije, za Državni arhiv su stavljeni kratki pasusi sa netačnostima, a o arhivskoj djelatnosti je ispisano tek nekoliko redaka17. Uprkos zaključcima stručnjaka u Izvještaju o arhivskoj djelatnosti o nedostacima u organizaciji i funkcionalnosti Državnog arhiva, što se nepovoljno odražava, na prvom mjestu, na sveobuhvatnu zaštitu arhivske grade, u ciljeve i prioritete Programa za Arhiv nije uopšte razmatrana institucionalna reforma, kao ni decentralizacija upravljanja i finansiranja. Takode, veoma je zabrinjavajuče što ni poglavlje Nacionalnogprograma koji planira jačanje kadrovskih kapaciteta, uopšte ne pominje arhivsku struku. Time se briga o arhivskom kadru i dalje u potpunosti marginalizuje, iako je stanje upravo u ovoj oblasti više nego alarmantno.
Sagledavajuči odnos države i nadležnih državnih organa u Crnoj Gori prema arhivskoj struci kroz strateška dokumenta u kulturi i u državnoj upravi, kao i kroz inoviranu zakonsku regulativu, stiče se dojam da je Državni arhiv dugo u nekom vakuumu i po pitanju nadležnosti nad njegovim radom i po pitanju brige i uopšte svijesti o ovoj arhivskoj instituciji i o arhivskoj kulturnoj baštini.
5 Istorijska arhivska grada regiona Boke kotorske gledano kroz prizmu političke elite i njihove svijesti o njenom značaju za kulturni i nacionalni identitet države Crne Gore
lako je Crna Gora mala država, i prostorno i po broju stanovnika, vladajuča elita nema izgradenu svijest o jeddinstvenosti kulturnog prostora. Uprkos što se deklarativno u svim oblicima svog političkog djelovanja zalaže za ravnomjeran razvoj kulture i jednak odnos prema kulturnoj baštini na čitavoj teritoriji države, u praksi se ne postupa tako.
U periodu socijalističke Jugoslavije, iako se primat davao arhivskoj gradi koja se ticala komunizma i onoj iz perioda narodnooslobodilačke borbe (vidi Pejovič, 2009, str. 285-302), u Crnoj Gori je postojala i izražena briga i svijest o istorijskoj arhivskoj gradi koja je kroz prošlost stvarana u priobal-nom dijelu današnje crnogorske teritorije, tačnije regionu Boke kotorske, kada su ovdje bile prisutne razne države i carstva. U posljeratnoj Crnoj Gori upravo je u Kotoru osnovana prva arhivska institucija 1949. godine za arhivsku gradu koja je nastala na području Boke kotorske do 1918. godine, Državni arhiv u Kotoru. Tadašnja politička elita smatrala je da je ova istorijska grada od posebnog značaja za državu Crnu Goru. U osnivačkom aktu Ministarstva prosvjete Narodne Republike Crne Gore stoji: "Zadatak je Arhiva: da istražuje gradu od istorijsko-naučnog značaja o svim dogadajima iz političkog, društvenog, privrednog i kulturnog života Boke Kotorske iz najdalje prošlosti do najnovijeg vremena; da sve pismene radove, dokumenta i spomenike iz te oblasti pribira, sreduje, čuva i ispituje; da sve proučava pravilnom primjenom naučnih metoda radi širenja naučne misli, davanja pravilnog suda i podizanja naučnih kadrova" ("Službeni list Narodne Republike Crne Gore", br. 33/1949).
Nakon dezintegracije Jugoslavije Crna Gora je ušla u procese raspada svih vrijednosti u društvu, privredi, kulturi. Egzistencijalno ugroženo stanovništvo je bespogovorno prihvatalo sve što im je servi-rao aktuelni establišment, formirajuči u skladu sa tim svoju svijest o društvenim vrijednostima. Vrije-me nacionalističkog ludila i ratno huškačke atmosfere početkom devedesetih u trenu je razorio sve institucije sistema. Tada je posrnula i ionako krhka arhivska služba u Crnoj Gori. Za kulturno nasljede u Boki kotorskoj, teritoriji koja je vjekovima pripadala dalmatinskom području i drugim državama (za njih se još uvijek ovdje koristi termin "okupatori"), je opalo interesovanje. Zbog aktuelnih ratnih su-koba sa Hrvatskom, na ovo kulturno nasljede se gledalo sa podozrenjem, a to je važilo i za arhivsku gradu. Dogadaj koji bi trebalo da ostane zapisan u anale svjetske arhivistike kao primjer političkog terora sprovedenog nad jednom institucijom i kulturnom baštinom, je upad policije u dva arhivska odsjeka u Kotoru i Herceg-Novom u maju 1996. godine, prisilno udaljavanje zaposlenih arhivista i
17. Zato je na primjer za „Kulturno-umjetničko stvaralaštvo" odvojeno najviše mjesta, sasvim u skladu sa ukusom političke elite koja favorizuje javne manifestacije, (čak je i aktuelni ministar kulture po profesiji pozorišni reditelj!).
Snežana PEJOVIČ: Interes političkih elita u tranzicionom društvu za istorijske arhive: iskustva u Crnoj
Gori, 64-78
ubacivanje navodno stručnih timova aktuelnog predsjednika Crne Gore. Očigledno je vlast gajila ne-povjerenje prema arhivistima/državnim službenicima, tj. stručnjacima, koji su radili sa ovom arhiv-skom gradom "ne-crnogorske provenijencije", a predsjednik države je dao "visoko odgovoran" zadatak da se istraže za državu Crnu Goru podaci o spornoj granici izmedu dvije do skora sukobljene strane: Hrvatska i federacija Jugoslavija. Oba arhivska odsjeka mjesec dana su čuvali naoružani policajci braneči ulaz zaposlenim arhivistima!
Obnova crnogorske države 2006. godine izvršena je na tom razorenom sistemu vrijednosti. Ni nakon osam godina samostalnosti, u Crnoj Gori još ne funkcionišu institucije sistema, a na vlasti je ista politička elita iz devedesetih. I dalje kulturnom scenom dominiraju manifestacije koji su po ukusu vladajuče elite i prilika za njihovo eksponiranje. Tako se selektivno favorizuju i programi iz kulture i finansije preusmeravaju ne prema stvarnim potrebama, več prema interesima odredenih grupacija bliskih establišmentu. Na žalost, politička, ali i intelektualna elita u Crnoj Gori koja je koncentrisana u administrativnom centru i kulturnoj prijestonici, ne prepoznaje prave vrijednosti u njihovom širem kontekstu. Takva je sudbina sa arhivskom gradom u odsjeku Istorijski arhiv Kotor. Bez obzira na nje-nu vrijednost i značaj, koji su bili prepoznati i priznati mnogo godina ranije, u svijesti onih koji danas odlučuju o njenoj sudbini ne postoji predstava koliko je ona važna za nacionalni i kulturni identitet Crne Gore.
U skladu sa takvom politikom vladajučih struktura, ponaša se i uprava Državnog arhiva. Više od dvadeset godina rada u okviru politizovane državne administracije, ostavile su neizbrisiv i štetan trag na prvom mjestu na strukturu i kvalitet kadra, pa onda na sve ostale funkcije Državnog arhiva. Ova institucija nije prisutna na društvenoj i kulturnoj sceni ni približno koliko bi to trebalo da bude jedina arhivska institucija kojoj je povjeren krupan zadatak - da brine i sačuva kolektivnu memoriju države Crne Gore. I dok se u državama u susjedstvu koje su u prethodnom periodu prešle sličan put transformacije i tranzicije društva, ubrzano hvata korak sa razvijenim svijetom i u arhivskoj djelatnosti, Državni arhiv Crne Gore se ponaša autistično; on nije prisutan sa zapaženim stručnim rezultatima ni na domačoj niti na medunarodnoj sceni, osim ako se izuzmu aktivnosti manjeg obima i značaja koje je za sebe prigrabio vrlo uzak krug uposlenih, ostvarujuči tako i ličnu finansijsku dobit. U Državnom arhivu, cako je to još u pomenutom izvještaju o stanju arhivske djelatnosti izloženo, prisutna je potpuna ne-transparentnost u radu. Komunikacija medu zaposlenima i po horizontali i po vertikali ne postoji. Takode, nije zastupljeno ni razmatranje stručnih pitanja i problema kroz redovne sastanke i/ili radionice, savjetovanja, konferencije. Državni arhiv se ne oglašava ni kada se vrši zloupotreba ili otudivanje javne arhivske grade, kako je crnogorska javnost mogla u više navrata da se osvjedoči putem medija, kada je bivši predsjednik države prikazivao dokumenta nastala tokom njegovog vršenja funkcije kao svoj dokazni materijal, ili kada se nedavno objelodanilo da se u Kliničkom centru Crne Gore vrše fal-sifikovanja u istorijama bolesti! O primopredaji arhivske grade Državne bezbjednosti nema još uvijek ni riječi, u poredenju sa aktuelnom aktivnošču u Sloveniji gdje se govori več o digitalizaciji takve arhivske grade i o njenom publikovanju na Internetu.
Najgore je što unutar jedinstvene arhivske instucije postoji diskriminacija u pogledu valorizacije arhivske grade, kako je to slučaj u odnosu na odsjek Istorijski arhiv Kotor. Osim što aktuelna politička elita i njene institucije ne sagledavaju značaj istorijske arhivske grade stare sedam stolječa i ne shvataju njen ogroman značaj za nacionalni i kulturni identitet Crne Gore, isto se dogada i u Državnom arhivu Crne Gore, što bi u svakom normalnom društvenom miljeu bilo i nezamislivo ili makar nedopusti-vo.
6 Zaključek
Ako se sagledaju sve okolnosti opšteg stanja u društvu u Crnoj Gori u jednom podužem vre-menskom periodu, onda se ne treba čuditi ni nepovoljnoj situaciji u kulturi, površnom odnosu prema kulturnom nasljedu, a napose prema arhivskoj struci i arhivskoj baštini. Aktuelna politička elita u Cr-noj Gori i ona pseudo-intelektualna koja je bespogovorno i u stopu slijedi, u prioritete stavlja neke druge vrijednosti u bespoštednoj borbi da se održe na vlasti. Arhivi, posebno oni istorijski, mogu samo kratkoročno i ponekad da posluže tom cilju. Kako je na političkoj sceni u Crnoj Gori aktuelno stva-ranje privida demokratije, tako se u kolektivnom pamečenju potiskuje sve ono što može da poljuja postoječe stanje. Iz neposredne prošlosti se povremeno izvlače teme o državi Crnoj Gori uglavnom iz
Snežana PEJOVIČ: Interes političkih elita u tranzicionom društvu za istorijske arhive: iskustva u Crnoj
Gori, 67-78
vremena nakon Berlinskog kongresa i stvaranja prvih organa i institucija crnogorske vlasti. One su po pravilu aktuelne prilikom obilježavanja kakvih nacionalnih praznika i jubileja kada mogu da posluže javnom eksponiranju vladajuče elite. Teme vezano za kulturu, kulturnu baštinu, posebno arhive i arhivsku djelatnost nisu teme kojima se u kontinuitetu bave političari, Parlament, Vlada u Crnoj Gori, a samo iznimno i usput se arhivskom strukom potkatkad pozabavi Ministarstvo kulture.
Tema o kojoj smo pokušali nešto više da kažemo je samo skica za jedan mnogo obimniji rad koji blimira razne aspekte gledanja na ovaj odnos političkih elita prema arhivima i arhivskoj
ekonomski.
bi trebalo da sublimira razne aspekte gledanja na ovaj odnos političkih elita pr struci: sociološki, pravni, politikološki, kulturološki, psihološki, isoriografski,
Ipak, ono što se može zaključiti je da za razliku od nekih davnih vremena i začetaka arhiva, današnja politička elita očigledno nema svijest da je važno sačuvati arhive i pamčenje o svom nacional-nom i kulturnom identitetu ako odista žele da imaju svoju državu i da opstanu kao njeni lideri.
Bibliografija
Internet 1: skinuto 11.05.2014 sa http://www.dacg.me/index.php?option=com_content&view=article&id=13 9:osnivanje-i-razvoj-arhivskih-ustanova&catid=63:istorijat&Itemid=41.
Internet 2: Skinuto 10.05.2014 sa http://arhiva.glas-javnosti.rs/arhiva/2000/09/10/srpski/P00090801.shtm.
Kulturna politika u Srbiji i Crnoj Gori. Dio II: R^epublika Crna Gora. Nacionalni izvještaj, Upravni odbor za kulturu, CDCULT-BU(2004)7A, 6. februar 2004, Evropski program pregleda nacionalnih kulturnih politika - MOZAIK projekat. Skinuto 11.05.2014 iz: http://www.mku.gov.me/biblioteka/izvjestaji.
Muk, Stevan et al (2012). R^eforma državne uprave u Crnoj Gori. Izmedu ambicioznihplanova i realnih mogucnosti. Podgorica 2012.
Nacionalni program razvoja kulture 2011-2015. Skinuto 07.05.2014 sa http://www.ministarstvokulture.gov. me/biblioteka/strategije.
Pejovič, Snežana (2005). Education and Training of Archival Staff in Montenegro. U: Atlanti, Vol. 15, No.1-2/2005. Trieste: International Institute for Archival Science of Trieste and Maribor.
Pejovič, Snežana (2009). Arhivska grada 20. vijeka i istoriografija u Crnoj Gori. U: Atlanti, Vol. 19, str. 285302. Trieste International Institute for Archival Science of Trieste and Maribor.
Pejovič, Snežana, Pejovič, Srdan, Radusinovič, Smiljana (2006). Izvještaj o arhivskoj djelatnosti. U::Stanje kulturne baštine Crne Gore, str. 183-251. Podgorica.
Statuta Civitatis Cathari. Statut grada K^otora, knj. II, Kotor 2009, str. 343, 344.
Uredba o osnivanju Arhiva u Kotoru (1949). Službeni list Narodne R^epublike Crne Gore, br. 33/1949.
SUMMA^RY
The paper deals with the ruling and political elites' attitude towards culture and cultural heritage, especially the archival one in Montenegro, during the years of economical and societal transition and turbulent political environment after the disintegration of former Yugoslavia, as well as in the current era of EU integrations. The time behind us has been characterized by a strong influence of the state and political elites on the organization and functioning of all the institutions. The most obvious example of political decision making was the centralization of archival service which was carried out in Montenegro in 1992 unquestioningly following disastrous politics dictated from Belgrade. Furthermore, we tried to analyze the position and the role of the State Archives and archival service in the political elites' minds, especially through strategic documents on cultural development, which Montenegro had to adopt in line with the EU recommendations in the last few years. We paid special attention to political elite's attitude toward historical archives, specifically the one created in Boka Ko-torska Bay. We were considering the extent to which there is the interest and the awareness of political elites with regards to the significance and the value of historical material of the so called "non-Montenegrin" provenance for cultural and national identity of the renewed Montenegrin state and the reasons why there is no consciousness a unique cultural space in such a small country. In Montenegro, current political elite and a pseudo-intellectual elite which follows them obediently, put other values as their priorities in the relentless struggle to remain in power. Archives, especially historical ones, can only serve a short-term purpose. It is obvious that
Snežana PEJOVIČ: Interes političkih elita u tranzicionom društvu za istorijske arhive: iskustva u Crnoj
Gori, 64-78
present political elite in Montenegro has no awareness of how important it is to preserve the archives and the memory of own national and cultural identity if they really wants to have their own state and survive as its leaders.
Typology: 1.02 Review article Submitting date: 23.01.2014 Acceptance date: 07.02.2014