FRANCISCI SAMUELIS KARPE Caes. Reg. Phiiosofhiae Im Umiversitate Viemkensi Professoris INSTITUTIONES PH1LOSOPHLE DOGMATIČNE PERPETUA KANTIAN^E DISCIPLINA KATIONE HABITA. TOMUS PRIMUS PROLEGOMENA A D PHILOSOPHIAM UNIVERSAM E T PSYCHOLOGIAM EMPIRICAM SUMTIBUS CHR1ST. FRID. VVAPFLER ET BECK. 18 0 4 - REVERENDISSJMO AC CELSISSIMO DOMINO DOMINO SIGISMUNDO ANTONIO COMITI ab HOHENWART S. R. I. PRINCIPI E T ARCHIEPISCOPO VIENNENSI PHILOSO PHI^E Q U A E LIBERALITER INDAGARE ET AD SOBRIE- TATEM SAPERE DOCET PATRONO SAPIENTI HANC SUARUM 1NSTITUTIONUM PHILOSOPHIiE DOGMA¬ TIČNE PARTICULAM 1 « . D. D. D. DEVO TISSIMUS AUTHOR, Munus exiguum, £ ex tua Dignitate fpe&etur , fi ex oL- jeclo et animo Offerentis , magnum. PROLEGOMENA AD PHILOSOPHIAM UNIVERSAM, SEU TRACTATUS DE STUDIIS PHILOSOPHIAE ACADEMICAE REGUNDIS, A v«: ; • “ i d h mmm . . a . - ■ , ■ •' ", .. ,. v • - -V.'MV MM .' 'h: INTRODUCTIO IN PHILOSOPHIAM UNIVERSAM. §. n C^>clcbcrrimum philofophio: nomen, quod fenfu etymo- logico ftudium fapientiat innuit, recepta apnd entditos Ji- gnificatu jam ad eruditionis univerftc partetn , ct Jcientiavt peci Harem ac inaxime f undameiitalem dcfignandam ad- hibetur. At qua:nam fit hsc ipfa fcientia , in qua materia et quo modo cognofcenda, verfctur, quo partiuin numero et ordine ejus propria ditio et ftudium contineantur, qi.i£E bona ejus cultui in acceptis referenda finf, res non noftra folum, verum oinni retro State incerra et plane controverfa, uti fapientia res apud vetcres fatis ambigua fuir. Gtuare non aliunde reftius duci poteft inftitutionis ad liberaliter philofopbandum initium , quam a philofo- phia generali , i, c, a pratvia et perfpicua primum in- doli s , deinde diftributiouis et ordiuis, denique preeftan - tia et hifioria philolophis univerie fpectats expo- fitione, A 2 SEC- 4 S E C T I O PRI M A Plrilofophia jiotionem conftituit , qiue intimam et veram ejus inclokm erhibeat, et ftudhim §. 2. Philofophia, qua: (it ex integro vera et fi- lutaris, non nifi unica effe poteft. At philofoplii*, qua: cxftant fvftemata, et qui fe- runtur auctcres , nori verbis folum fed rebus etiam ipfis valde inter fe difcrepant, et plane invicem pugnanr, GUiare iaprim/s, quae fit vera fbilnfoghia indoles conibitui debet, ne omnis, qnte ejus ftudio impendatur opera inanis et ingloria , aut piane Jervilis et noxia fit. An tyro philofoplius intelligere et fatis pof¬ fit, et omnino debeat, qtice lit vera philo- §, 3» G.uamquam dubium videri poffit, an philo- fopbias tyro in ftudii fui csordio intelligere /atis poffit, et omnino debeat, quid fit philofophia, fiquidem intcili- gentia hsc potius philofoplnci ftudii fruehis , quam ini* tium efte videatur; rem tamen propius confideranri iliico occurrit, philofophis tyronem , qui fatis inftrufrus et exercitatus a gymnafio ad illius ftudium fe eonferat, quse fit vera pbilofophis indoles et cognofcere fatis poffe, et omnino debere , ut a qno fonte peti, quo fiinda- mento niti, quo ambitn contineri, qnas res perrractare, qv.as tračlationis leges fequi , ad qnam ferfuafionem in decretis fuis aipirare, cjaem fupremam fcopnm confec* I. fophiie indoles, qii£eritur? tari, .5 fari , qnos tifus prafare debeat philofophia , univerfe fatis intelligat; adeoque notionem fludii Jui dirtclricem, et qua.fi excmplar ac pnnclurn fixum habcat, in quod proprium aIiqtiod philofophia fyflemci iibi formaturus, at- que avia et pericula in philofophando evitaturus in- rucatur. §. 4« Gtuare in ftudii philofophici esordio impri- mis, quid philofophia vere, et non folum antiqui vel recentioris aiicujus licet celeberrimi philofophi opinione. fit qusrendum eft , ne tyro philofophia: feciis temere aliquam illius notionem arripiat , cujus poteflatem vel plane non intelligat, vel ingeniuin fuum fyfiemati phi- lofophico , cujus praformatio in iila notione continea- tur , velut cervicem jugo addicat, Cum vero qua/lio,. quid philofophia vere lit hoc lihi propofitum habet, ut conftituatur dcfinitio, quae genuinas et perfpicuas notas exhibcat illius geucris cognitionum , quaruui lyftcinate yera philofophia abfolvatur; intelligitur tyronem ipfuin fuo ut ajunt marte ad illos , qui veram philofophiam infigniant caračleres detegendos et iiitelljgendos a cer- tis initiis rnagifiro quafi obftetricante elučlari deberc, II. A cjuibus initiis illa philofophia; notio duci de¬ beat oftenditur. §. 5. Philofophiam, liqua fit, efle quoddam mentis humana: munus atque opus, nativis quibusdam ejus do- tibus conficiendum, dubium cenferi nequit, Gtuare phi¬ lofophia: tyro mentis humana: viunera. et opera , et na- ti-jas, qus his fubjectae funt, illius dotes univerle cognos- cere, atque ab hae cognitione et facili et cuique confcien - tise , 6 tia fua vi certiiTima juflam philofbphi* notionern ducere debet. §. 6 . Mentis human* , cui veri feu rerum co.gnitio i, e, eorum qti* funt ant eiTe poflunt, per notas et cone- sciones necefjarias cogitatio propofita eft , tlita funt prima- ria fnnctiones , effecliones ec dotes , qunrum alt eri res in fatto pofitas fpečianti, experientis et biftori*, alteri vero rerum cattjfas, Jcopos et leges inquirenti ac reddettti, fcien- tiae e: artes originem et increinenta fua debent« I.) Primum mentis numanae primarium munus et opus exporutur. 7. Primum primarium mentis human* munus re¬ rum in facto pofitarum notatione continetur, qus experien- tias et hiltorias peperir« Hoc enim inprimis muncre defungitur mens humana, ut qu* fint vel fiant lingula h. e. res in natura vel arbitrii faito pofitas, notet feu obfervet i. e. ad eas pront lenfui aut csterno aut inter¬ no obvcr/antur, fponte et confulto attendat, atquc ita variarum in facto pofitarum rerum , earumaue conftantis coexiftenti* et fuccelfionis , adeoque ordinis et curfus natura cbgnitiones feu experientias conficiar, §• 8* Cognitiones rerum in facto poliranim, atque fenfibus ufurpatarum habita temporis ratione omnibus aliis, quibns mens potitur cognitionibus, priores funt, at- que a fonte fuo nimiruni fenfu, obfervatione et expe- rientia empirica , ab obječtis vero fuis fcilicet fačtis hiflo - rica dicuntur. Ejusmodi cognitiones femper quidem cer- ti tudi nem, et fubinde etiain univerfalitatem at comparati- "jgm folura, nunquam neceffitaiem' et univerfalitatem Jim- pli- y plicem adjunflam habenf, cum estperientia qnidem a!iquid ačtu cjfe, ct adhttc femper feuijje, no n vero id neeejfario cffe, et femper fore conteftetur. jf, 9. Cognitiones empiricas etiam c ognitiones a pofle- riori appellari conftat. Sed nomen pofeerius non tantum eorum, qus Tub fenfus cadunt, cognitiones omni judicii ncceflitate deftitutas, veram etiam cognitiones rerum a fenfibus piane remotarum , qnas res in fačlo pofit* veiutfua corrclata argmuit, denotare, et nominis illius ety- :mlogia innuit, et tifus loquendi probabilis fatis confirmat, Gluare Knntiauos nomina cognifionis empiriese, et a po- fteriori promiscue adhibere approbari nequir. §. 10, Oblervationum variarum continuatione, et jrepetitione uativa, qu$ menti ineft obfcrvandi facultas acuitur et augetur, qua esercitaticne non folmn obfer- ssaudi fpiritus fen follertia comparatur, verum etiam fac* torum colleeliones h, e. hiflorice conficiuntur cum iUa, qua n at tir te jati a deferibunt , quo pertinent hiftoria natur* , globi terraquei, cceli ftelliferi, humanitatis et cultura, tum etiam iflee, qu<£ res ab hominibus geflas enarrant, quo Iiiftoria univerfalis, civitatum, religionis et litteraria referuntur, Gluare obfervandi acius et follertia primum primariiun tnentis humana cognofcendi munus, experientia vere ac hiflorice prscipuum illius cognofcendi mnneris opus abfolvunr, n.) Alterum primarium mentis human« munus et opus evolvitur. §« 11* Cauflarum et Ieguin, quibus vel natura ef- feeittitia fubeft, vel Hlepi arbitrii decreta et actiones re- gun- 8 guntur, inveftigatione et explicatione, alterum primarinm mentis humana: munus ablolvitur , cui jcienticc et artes originem fuam debent. §• 12. Non diu mentem humanam (ingnlorum, qu* fenfus impellunt animadverfione fe continere, verum bre- vi fimilitudinis , et coexiftenti* ac fucceffionis i. e. fpe- cierum et generum reruni, ac nrdinis et curfus natura, prsterea cavjarum et legum eorum, qu* naturam ferre et facere, atque voluntatem liberam intendere et gerere videt, notiones iibi formare ex hiftoria parvnlorum fatis conftat. § ig, Atque nune jam mentis human* rationem cum theorcticam feu conremplativam, tum pravicam fi« ve prsEceptivam fe exferere dubio carer. Prior ad hoc cen- dit , ut natur* rerum fpecics et genera conftituat, at« que caufas et leges exp!oret, indeque pb*nonomena in- telligat et explicet , Poflerior ad boe comparata eft, ut libere facienda imperct et regat, et libere fačla approbct vel damnet , atque in meritum vel reatum, in prasmium vel pcenatn imputet, §, 14« In utroque hoc natur* explorand* et in« terpretand*, atque voluntatis liber* ex morum legibus et prudenti* conliliis regend* negotio melis humana hoc maxime fpečlat, ut rationes univerfales feu principia ex- quirat, cur in mundo alia per naturam fieri necejfe ftt , alia per voluntantem liberam intendi et geri oporteat , Inde nafcitur cognitio connexionis rerum cum fuis prin« cipiis et confeftariis, §♦ Ij. H*c cognitio ab objeftis fuis nimirum rerum connexionibus pbilofophica, a fonte vero fuo niininjm a ratione rationalis dicitur, atque femper judicii neceflita* tem adjunčbm habet , ut adeoque univerfa huniana cogni¬ tio, 9 tio, fpe&ato cbjcclo ef fonte, lit vci empirica n a po- fleriori i. e, faclorum et ex faflis , vel ratioiialis et a priori i. e, efTentiarum et rationum fen prificipiorum uni- vcrfalium, et ex eflenriis et principiis univerllilibus, et lisec porro vel theoretica vel praciica, §< 16. Mens humana cum eo dirigit operam fuam, ut rerum quarumcuinque connexiones adeoque rationes, rationum prineipia er confeelaria exqunat, mcditari et philofophari dicitur, Cujus operationis iteratioiie non folum naturalem fuam rationes et conlečhria exp!orandi facultatem et fagacitatem acuit et alit, venim etiam cognitionum homogenearum a principiis fuis duddarum fyfdemata i, e. fcientias condit. Ex quo altcrum mcr.tis huinanse primarium munus et opus in philofophando, et fcientiis ac artibus condendis confiftere, illudque partim cttiognofticum, partim nomotheticmn, bas vero partim eippiricas, partim r at iona!c s , et has porro vel tbeoreticas vel prafficas cffc confequitur, m. Ipfa, qu£ illis confiliis ierviat philofophiie de. finitio ftabilitur et vindicatur. Pbilofophice in genere humano origo, ejusque notionis in mente humana genefis ofiepditur, §. 17* Obfervandi et philofophandi habilitate et follcrtia excellentes homines imprimis quse, ct in qui- bus quaeque adjunclis lint et eveniant accuratis obferva- tionibus notanr, bocque modo tu m charactcres ct gencra rerum intelleflu conllituunt, tura caulas leges tt fines, cur lo cur natura aliquid faciat ct lerat, atquc voluntas inten- dere et efficere obligetur, ratione indagant ct ftabiliunt, hanc omnein vero cognitionum natur® phylic® et mo¬ rali! leges et ordinem fpeclantiuin, copiam tandem ad primas intelleclus rationes, et fuprema rationis prineipia revocant, in varias doctrinas velut partes diftribuunt, has- que atque ipfarum capita apta connesaque ratione difpo- nunt i, e. philofophiam condunt. Q.uare philofophia in natur® phyfie® et moralis perferutatione et interpreta- tione polira, atque ab illa obfervandi et philofophandi mentis human® follertia profecla cfl* II.) Conftituta philofopliia; definitio inagis expli- catur. k $ t 18. Giui antiquiiTiinis temporibus fapientes, e; ferius fapienti® ftudiofi feu philofophi appellabantur et erant, obfervandi et philofopiiandi follertia maxime va- luerunr, atque ad hoc prscipue adjecerunt anisnum , et operam , ut inpruin leges et prudenti® regulas eruereut et esercitarent, &u® res cuin maxime a natur® notatio- ne et perferutatione duceretur, eo ferius delati funt philofophi, ut rerum divinarum et humanarum, et cau- farum, quibus h® res condneantur i. e. ut feiidam viriutn legam ; et fiiuum rerum in mundo cognitionem acquire- rent, atque ita fcientiam riecelfarioruin in mundo, cur et quomodo qu®quein eo neceffaria fint, fiabilirent. Hane folam fcientiam in varias partes et fubpartes tributam philajo-phics nomine intelligimus, et profitemur, nec ab ullo philofopho velut auilors cognominaudam effe cen- fsmes, Ul) §, 19. Gtuod il illis fontibus, atque illa materia, via etmeta, 50* noftra lita philofophise definitione de- figriantur continuiflent fe ftudia philofophorutn, atque conrinerent, careremus illis monftris, qu£e fingendi, de- monftrandi et cavillandi quornndam licentia peperir et aluir, Phifofophi ab inaniutn aufloritatum, hjpotbeiimn, ct lyftematum vinculis liber!, atque obfervandi et ex- plorandi illo fpiritu legitime uli nunquam philofopbite loco habuiffent feu umbratilem, barbarite fordibus obfitam veteris vel novi cujusdam eleatici microdoxiam et loga - dadaliam , feu moralitati et pači generis humani pefti- feram alicujus veteris vel recentioris cyrenaici hetero - doxiam et pfeudofophiam; fed condidillent philofopbiam, quae eflet virium, legum et finium eorum, quse in mun- do funt indagatrix et interpret , atqne virtutis et feli» citatis tamquam fumini hominum boni tnagiflra , S E C TI O SECUNDA Pbilofopvice univerfa partiendee et difcendce ra- iionem et ordinem monftrat. §. 20, Espofita vera philofopliia: indole jam de ejus , prout noftra atate excuita eft, ambitu, et inpartes diftribmione, atque de eo, qui in harum partium trafla- tione et ftudio tenendus lir, ordine et modo dicamus i. e, ut quo partium numero, et ordine philofopliia; tedificium et ftudium contineantur exquiramus, adeoquc encyclops- dise et methodologis philofophicte rudiinenta quaedam du- 12 ducamus, qua rc nihil utilius efle p(*teft, cum ad veritatem illius pratvia: dephilofophia notionis certiuscognofcendam, tum ad ftudium ejus provide inltitucndum, profequen- dum, aeftimandum et perficiendum. §. 21, Encyclopadia philofophica hoc fibi propofi- tum habet, ut non temere fed ex coneeptu vera philo- fophis iiidolis velut principio propriam ejus didonem de- fignet, hancque in fuas primarias et feeundarias par. tes, et bas porro in pratcipua fua capita diflribuat ec defcribat , atque hujus diftributionis et defcriptionis moduin et caufam ante oculos filiat. Metbodologia pbi * Jofophica vero hoc munus fibi injunčium habet, ut do. ccat, quo ordine, et in qua cum aliis quibusdain difci- piinis conjun&ione finguls philofophj® partes perrraclari debeant, ut inftitutio ad philofbphiam non fit cognitio- num velut fragmentorom autedam farrago, fed earum ih fo abfolutarum feries et continuatio, finibus £uis at. que ingenii et animi culturat plane aceommodata. Sed piolegomenorum confiliis et limitibus non nifj Jsviflima utriusque rudiinenra congruerc poffunt. I, Rudirnenta encyclopa;di£e philofophica:. §. 22. Philo opilite primaria diftributio non rec- tius, quam ab ejus munere et fine primario ducitur, qui eft dup!ex. Philofophia enim, uti ratio humana philcfophiat ef- fe£trix, vel indagatricis et interpretis natura, libertati, morum fond, oppofita munere defungitur , ut quat in mundo independenter a voluntate humana virium , et tegum phyficarura vi neceffaria fint doceat, vel legisla- tri- !.3 tricis et direčlricis libertatis human® auclorifatem fuftinet, ut' qu£ in mundo libera voluntate pr®* diris per morum leges et prudenti® regulas neceffaria fint, tradat. Philofophia a priore illo fuo tnunere theoretica, contctnplativafpeculativa, a pofteriore vero prattica , attiva , praceptiva philofophia nomen habet. *•) Ambitus et diftributio philofophlae theo- reticae. §, 23. Philofophia theoretica hoc fibi propofitum habet, ut eorum qu® funt et fiunt, caufas et leges in- veftiget, ex his illorum neceflitatern esplicet, adeoque omnem theoreticam cognitionem ad principi« fua revo- cet. Q.uare cum omnis theoretic® cognitionis, qua tnens humana potitur , principia pfychologi® empiric®, trfthe- tie®, fomatologi® univerlalis feu phyfic®, prsterea lo- gic® et metaphyfica: ditionibus contineantur ; intelligi-. tur has nativas et folas* efle philofophis theoretic® par- tes. Cumque logica et meta'phyfica fupreina et ex- trema omnis cognitionis theoretica: principia ac objedla contineant, quse in concreto cognita eifc debent, prius* quam in abilradlo cogirari poffint, confequitur puris his duabus philofophi® theoretic® partibus illas tres cmpi- ricas certo ordine premini debere, §.24, Nimirum philotophus theoreticus eorum, qu® in mundo funt er fiunt, fierive poffunt, cauias na* turales expIoraturus et rcdditurus imprimis iftorum , quse natura anim® human® fert et facit, charadteres et leges obfervando et inveftigando dctegere ftudeat , ut hae via 14 via cognirionem ejus indoiis primam generatim, tanjquam fubjefli coničientii cum corpore organico conjunfti, de- inde vero fpeciatim, tamquam nientis i. e. tamquam fub jedi facultatis cognofcendi , et tanquam animi i. e. tamquam fubjecti facultatis perfentifcendi et appetendi Confcqnatur i. e« pfjchologiam empiricarn feu ambro- pologiam priinarium utiliffima cognitioais fui ipfius et hominis fontem conficiat, §, 2J. Deinds illas , quas animus faumanus cutn efl» pulchrorum , et fublimium perceptionibus itnburus perfentifcit voluptates , et 'obleclationes, atque reruin corporearum mutationes , et afredioues coinmuniftl- rnas rede oblervatas et definitas ad fuas leges et cau- fas revocare, adeoque naturam pulchri et guflus atfthe- tici, atque indoletn et efficientiam c;us cuod in inundo eft corporeum, univerfalem i. e, aftbetirdm, et Jomotolo- giam generaletn pertrafhre debet, quarutn priorpoten- tiam hominum in animurn , pofterior in naturam pluri- riium auget, quibus rebus liiliil eife pctcfl ad falutein * humanum prtcftabilius« §. 26, Nune tandem licct* et expedit tum ipfutn cogitandi et intelligendi* munus plurinmm jam priftinis illis ftudiis espediturn et expolitum fub peculiare exa- men advocare, atqtie ita feienriam de natura et regi- mine intelle&us feu logicam condere tum fi quid efl: in rebus exiftcntibus abfoluti (quod abfolutum fenfu theo- retico appellare licet, ut diftinguatur ab eo, quod ab- folutum fenfu praflico dicitur) esplorare, arque ita fcien- tiam indelis cum fubftantiarum abfolutarum (ontolngiain) tum abfoluti totius feu univerfi, et abfolurae omnium, quae contingencer exfiftunt, caufir, feu aueloris univerfi (cosmotbeologiam) i. e, m(tapbyjmm raolifi , atque ita om- ’5 omnem rationis et cogftitibftis thebrcticae vina, et čara- pum dimetiri, et abfolvere, II.) Ambitus et diftributio philofophige pfacticar. §. 27. Philofophias praflies, quam etiam moram feu moralem philofophiam appellant hoc munus ct con- lUiujf) e(t , ut pntefaciat, quid in mundo pet- liberam entium ratione prceditorum voluntatem intendere # et agere oporteat, aut certe liccat. Gtuare ea legcs moram, orficia et jura humana determinante;, adeoque cogni- tionem noftram de moralitate ad principia et genera fua revocat, atqae voluntatem liberam i, e, moreš, cou- filia et a£ius ad honeftatem, juftitiatn , prudentiam eC / * felicitatem conformare aocer. Ex quo confoquitur phi- lofopiiiae moralis ambitu philofophiam pračlicam primarn, ethicam phiiofophicatn , jurisprudentiam univerfnlem, politicatn et padagogicam tamquam ejus proprias par- tes contineri, §. 28. Nimirum pliilofophite praetiebe interpres ct cultor inprimis voluntatis humante reginien nniverfom feu in geftere explorare, adeocjue non modo eam, quse in ratione humana lita efe, legislationem ad voluntatem humanam pertinentem esplicarc , venim etiam illius, quae voluntatis meta, et ad illam nativam rationis nomo* thelin eompofits fruflus, aut certe meritnm e (Te cenferur, feiicitatis naturam , canias et conditiones cxquirere , adeoque metaphyficam moralitatis et Jelicitatis, quas abto- litta JenJh frailico dicere licet, condere debet. Ihte philofophise moralis pars ceterarum hafis ermmunis et neceffaria, ne fibi invitem ad ver fen tur, philofopma pratika ■pri* 16 priim feu tiari pollunt. Harum gentiuin eruditos philofbphemata fua mythologica et hierogliphica radon« concepifie et con- 24 confignafle ratio fuffidens videri nequit, tos plane p bilo > fophatas non ejfe. 20 De pbilofopbia apud gracos iuitiis , progrefjionibus et con- verfionibus, §. 4 6, In Grada fuifle primos alicujus nominis philofophos, quorum philofopbemaia indubia fide ad nos pervenerunt, inter hilloricos fatis conftat. Graci pri¬ mi erant, qui phanomenorum natura caufas, judican- di regulas, et mormr, leges cogitando abftraiiere, eaium cognitionem ordine aliquo difponere, arque ita pbyjicarn y logictun et ethicam aliqnam condcre coeperunt. Poefim ad philofophandum viam munivifle, stque poetas primum pbilojophari aufos e(Te, adeoque in Thrada philofophatidi fiudia fuos natales habere, qua primos Gra¬ da poetas Orpheum et Mulaum genuit, dubium videri nequif, Sexcentis pane a, Chr, n. annis ftudium phiiofopbandi per poetas , gnomicos et legislatores primos Grada fapientes prognatum e (Te; deinde Thalete Milefio, Pythagora Samio, Zenone Eleatico aliisque auc- toribus magis effioruifle, variasque philofophicas sdiolas feu feflas exortas efie, maxirne credibile eft, §. 47, Ab Orpheo ad L,ycurgum poetica et mytb-ica pbilojbpbandi rado valuit, aftjue* mfttiine per Orpheum , Mulaum, Hefiodum, Homerum promota eft, A Lycurgo ad Thaletem Milelium gnomica et polidca phiiofopbandi rado viguit i, e, temporis hujus fapientes gnomici et legislatores erant, morum et prudemi* regulas tradebanr, et de conftituendis ae regendis familits et civitatibus pr*, cipiebant. Si 4S< 25 §. 48. A Thalete ad Socratem , partim fhyfita et metapbyfica de rerum principiis et caufis, partim dialeElica de teroetfalfo horumque criteriis philofonhandi , partim Jopbijiica in utramque partem difputandi ratio dominaba- tur, atque perjonicos, Pythagorsos, et Eleaticos alebatnr. A Socrate ad Epicurum practica potifiimum i, e de bono et malo quarendi ratio obtinuit, atque per Socratem, per Cyrenaicos auftore Ariftippo , per Academicos aučtore Platone, per Cynicos auiiore Antifthene, per Stoicos auc- tore Zei one et per Epicoreos auflore Epicuro floruir, quo- rum alii tantum honefta et turpia , alii tantuir. jucunda et violefia in boni s et malis ponebanr* §, 49. Ab Epicuro ad trecentefimum p, Cbr, n, annuin partim Jy{lematica pbilofophandi i, e, philo- fophiatn per partes et principia tradendi, partim Scep- tiča i, e, principia et criteria de vero et bono caviilandi, aut cette in dubium advocandi, partim cclečiica et Jyncre- tiflica ratio maxime viguit, quat portretna iyftemarum lic* terogeneorum partes in unum coniungebat. Ha philofo- pliandi rationes maxime per Pcripateticos aučlore Arifto- tele , per Pprrbonios et Academicos aučiore Pyrrhone et Carncade, denique per Alexandrinos et Neoplatonicos , Pa- somone, Clemente Alexandrino, atquc Ainonic et Ploti- no promotoribus exsrcebatiir. n.) II.) Hiitoria philofophias medii sevi, i*) Or/a fuerit thiloj&phia conditio intcr chriftianos tisque ad fccculum decimitm ? §. 50. Sub Aiiirudo novum philofopbia niinirum eclecticce genus ati tl or c Patomone mašim e Alesan dri s in- valuit, quo eruditi ejus temporis propter inlignes, qua» ibi fuerant litterarmn opportunitates, confluserant, Inter chriftianos Athenagoras, Panta-nas ct Clemens Alexandri- nus feculo 11, liane philofophandi rationem lecuti funt, qui philofophiam non ftoicam , neč platonicam ant epi- cuream ct aviftotclicam, fed qnxpunque a gracis philofo* pliis rečle tradita funt , qiue docent ju/litiatn cum pia fcietitia, boe totum feleclurn pbilojophiam dicebant, At* tamen primos chriftianos philofophos in moralibus ftoi* cos, in logicis Ariftotelem, et in metaphyficis de Deo, anima, fpiritibus Platonem lecutos efte conftat. Cum hoc tempore nonulli eo ftudia fua conferrent, ut diftipiinas gentilium pbilofophorum cutn chriftiana conciliarent, il!asque huic aut praelu.lifte, aut plane prar. ftare dicerent, exar(?runt chriftianorum antiftitum odia in illorum temporuin pbilofophias et philofophos. Hsc odia itaquc nec rationem pbilofophantem proprie, nee philofophandi ftudia fiinplicitcr fpečlabant, fed rationem falfis fyftcmatibus obhoxiam , et ab hi s profefta pbilofo- phnndi ftudia ad corrrumpendam vel crimimndam rcligio- nem chriflianam adhibita inlečlabantur, Genuinam pliilo- fophandi iollertiam, et rpligionis chriflians puritatem in ec dem ingmio et aninio confiftere pofte S, S, Pauli et Au- 37 Auguftini, aliorumque chriltianorum effata et esempla evincunt. § 51, Et profe£lo religio chriftiana , fi veram ejus vnentem et viin intelligimus, eo fpeciar, ut ratio pbilolo- pha i. e. veri et reali indagatris in via fua contincatur, Adjuvat hujus naturalem intelligendi vini, eamque ut le jpfain i. e. potentiair. fuam exainjpet et sftimet, ut fal- forum fyftematum, inanium aučloritatum et fenfualita- tis fervitutetn dejiciat, graviter admoner, 2 .) Ona fuerit philofophia touditis apud Arabcs at fcholafli- m ? §, 52, Muliamedes ejusque lucceftores, qui quid. quid fcire hominuin interefiet in alcorano contineri exif- timarunt, impedire tamen non potuerant, ne graci Muha. medanos vičlores fuos ad philofophi® amorein et ftudia excitarent. Calipba Al Manfur medicos grscos morbi , ejus filins Al Mohdi altrologi® caufa aftronomos et ma- thematicos tuebatur. Harum Al Rafchid artes et fcien- tias jncunditatis et utilitatis caufa promovebat, quare eruditos nulla religionis rarione habita Bagdaduni alicie- bat, atque gratcorum libros in arabicam linguam con- verti curabat, inter quos prscipue Ariftotelis libri logici et metaphylici eranr. GLuo fadlum eft, ut omnetn Ara- bum philofophiam logica et metapbyfica ariflotelica confti. tueret. Cum deinceps apud Arabes philofophi etiam ar- tis medic® profeflores effent, qu® tota in fačtorum ob- fervatione et caularum inveftigatione polita eft, adeoqur obfervandi et explorandi faeultatem alir, pro*ime a vero pbi- 28 philofophandi fontc et vin aberant. Sed pratjudicia alfa- que impedimenta obftabant, quo minus eam cernerent et profequerentur. Gkua de caufii fa&um eft, ut etiam celeberrimi Arabum philofophi Avicena et Averroes phi- lofophiam non nifi ex male converfb Ariftotele tamquam funte haurirent. §, 53* Eruditi, qui fteculis 12, 13, 14 et ig per Europam in publicis fčholis fcientias philofopbicas et theo* logicas tradebant doclores fcholafiici vocabantur , ut a mo - nafticis magiftris diftiguerentur, Erat philofophia fchola- ftica propter theologiae fcholafticae dominatum fcientia Ce- cularis er profana, et theologiae ancilla , atque non nifi in damofa logica et male fubtili metaphyfica confiftebat, in qua dodrinas per tbeologiam fcholafticam fancitas, alii fubtilibus impcrebant objefiionibus, alii multo maiori- bus fubtilitatibus folvebant. Scbolaftid logicam et rneta- pbyficam non ex graeco, fied ex eo, quiper arabicas trans- lationes corruptus erar, Ariftotele hauriebant, quem variis fubtilitatibus et barbaro dicendi genere adliuc magis obfcurabant et corrumpebant; quod inalum ab illius et fuperioris temporis ingenio pendebat, atque multos pro- ferebat oecultos fcepticos et atheos. Plures tamen erant inter fcholafticos viri eximio ingenio et exqnifaa in ter aquales doktrina prtediti , uti Petrus Abalardus , Fe* rrus Lombardus, Alexander Hales, Albertus Magnus, S. Thomas Aquinas, Joannes Duns Scotus, Durandus, Gailiclmus Occamus et alii, m.j III.) Hiftoria philofophiae novi et noltri asvi. *0 Philofophia emendatida prolufio, et pericula pr im a facu- lis 15. 16. fafta. §. 54, Saeculo 15. vergente veterum grscorum et romanorum fcriptorum leffio maxime in Jtalia, et deinde in Ariglia et Germania imaleičere, atque lit- terae humaniores coii cceperunt, Viri, qui ingenium lit- teraruin humaniorum ftudiis et opibus excoluerant, jam nec philofopbicE fcholaftics barbarlem ferre, nec do- minatum ejus porro p.ti poterant, Hac ratione, et pet* alias occafiones efrecium eft, ut prsclara ingenia ad liberalitcr , i, e. fine praejudicio et aucloritare philofa- phandnm et philofophiam reforniandatn excitarentur. Prima quidem reformandae philofophiae tentamina, quae Brunus, Campanella, Cardanus, e, a. fieculo 16. fecerant iufirma erant, et inflar radiolorum iucis, qui in fpiffis fcholafticae philofophi* nubibus cffulgebant j horum tamen ope phiiofophandi viae et fontes animad- verti cceperunt, nimirum obfervatin , quae fačla natur£ et arbitrii apprehendit et conne£fit, deinde inve/ligatio; quce leges et caufas faflorum, iegum et caufarum ape- rit, denique calculus, qui rernin magnitudines eruir. (iuamobrem omnium primo iogica et phyfica emendari cceperunt. 3 « Fcliciores pbilofophi* reformami* conatus. kitici , Humi US, JVolfius , ec- § 55. SiFculo dcmum 17. feliciora philofophiz emendnndae tentamina inftituta funt. Viri celeberrimi Bačo j Cartefius, Lockius, Leibnizius philofophis nijvae condendae publicc non folum confilia communicarunt, £ed Ipecimina ipla cdiderunt, cumquc eodem tenipore alii veterum pbilufopliias mutatis formis inftaurarent, auftat funt inter philolophos difcordia:, atque fcepticismus caput altius estulit, §, 56, Philolbphiat quideni WoIfian£ lyftema omnibus philofonboruin poftulatis et votis fatisfacere videbatur, quod principiis fupcrftručlum efiet, et om» nes ac plane novas pbilolopliis partes complefleretur, et pmerea aiiis fcientiis emendandis inferviret. Cum ramen non efTet fine natvis et adverfariis, cumque in- genia humana Jjflematis aut tadio capiantur, aut farni- liaritate relasentur ; nonnulli, ct quidem maxiine pili- lotophise profeffores fine fyftemare pbilofophari catpe- runt , atque excufl'o philofophise Wolfian® fvftematis, quali jugo , eclc£licam philolophandi rationem fecuti fingulas philofophicas aliasgnc fcientias non fine laude einendabant. §. 57. Eodem tempore , quo Wolfius Germano* rum ingenia exercuit, Humius Anglorum ingenia tor- fir. Affirmavit nimirum Humius a confuetudine folum efie, cur alterum pro caula, alrerum pro effeflu habe- retur, cum prteter regularis coexiilentiae et fuccelfio- nis rerutn notitiam et confuetudinem nihil effet , cur alt er a caufa, alt er a effečtus alterius exiftimaretur, GXux affir- affirmario fi vera eflčt , ratiOnis et phiiofopbi* > casfat rum indagarricis, v is omnis peniius convulia viaeri de- beret. Commoverat Humius pbilolbphorutn maxiir,e Anglorum popularium fuorum indignationem, qui eum aeriter redarguebant , fed non refutabant, cum negue mentetn ejus Luis mcelJige.em, 3 .) Pbilofophia fenitus convtrtenda conatus fub faculi 18. finem faili, §, 58- Kantius pnmus erat, qui et intellexerat, Humu aiTerto oinnem theoreties: etrationis potentiam et philofophis poliibilicarcm tolii, et tamquam tiovus in philofophia Coperuicus viderat, pet dogmaticam , quat tune vignerat, pbilolbphiam eum errorem relelli plane non pode , cujus caufam in eo policam e lic affirmat, quod nec Humius , nec dogmatici veram racionis hu- inante potentiam exploratam ct perfpedani haberent, ideoque falfo esiftimarent, cognofeendi fatultatem ob- jedis le conformare deberc, cum potius objeda fc ad facultatis cognofcitivae indolem et ieges, i. e. ejus na¬ livaš formas componere deberent, §, 59. Gluare Kantius plane novam pbilofophis fyftema conditurus imprimis facultatis cognofeitiVte, omnis pbilofopbite fontis ct effedricis, potentiam exa- tnini et quali dimeniioni fubjecit, ut ratio humana, phi- lofopbis conditrix, prsevie pervideret, quid ferre recu- fent , quid valeant humeri. Hoe opus cerre admi- rabile , cujus ideam aliquam jam anno 1770, abfolu- tionetn vero ipfam 1781 orbi litterario communicavif, eriticam tationis pura appeilavit. Gluare etiam pbilo- 3 a fophiam, cujus organon lise rationis critica eft, črni¬ cami huic vero oppofitam dogmaticam per opprobrium dixit. §. 60, Ex critica rationis Kantius hoc confequens effe affirmat , theoreticam rationem et philofophiam natura, libertati et moralitati voluntatis oppofita, obier- vatricem, indagatricem et interpretem nonnifi ad res fub fenfus cadentes pertinere , adeoque experienti$ li- mitibus circumfcribi; rationem vero et philofophiani practicam feu moralein velut Jcgislatricem et rediricem voluntatis humana? non tantum liujus libertatis indicem et vindicem, fed etiam otnnis vera: religionis fontem eile. PHI PHILOSOPHEE THEORETIOE PARS PRIMA PSYCHOLOGIA EMPIRICA. G mm i e. kMA ,1> - :N ' V: ' .■'■■•- ■ • ' - r ' . • ■ S •'-'II*?, 0f v#; : : I ** - % #§*•; ix " ~ r ‘ 1 >•■ ;'■ »v' a -sr- v .• • /•* :': • : ’v-• us fe prodit « 184 Gtuemadmodum cert« mentis perceptiones animique fenfiones eas, quie in corpore accidunt, muta- tiones, velut conditiones et regulas fuas, fequuntur; ita vice verfa certi corporis motus ad mentis, animi et vo- luptatis perceptiones, fenfiones et decreta, velut conditio¬ nes et regulas fuas, exfiftunt. §. 19. Ejusmodi perceptiones et fenfiones, qu« or- dinarie corporis mutationes fequuntur vel prcecedunt, funt perceptiones et fenfiones vitales ct organies, qtia- rum 42 rum priores in organa vite et voeis, pofteriores vero in organa ienfus et loquelIae fuam vim prateipue exferunt, 2 .) Ltx barmonia fccunda cum phanomenis , quibus innuitur, §. 20, Gluemadmodum ingeniorum et animorum humanorum indoles temperamenti, adeoque climatis et vielus, rationem; ira oris vultusque lineamenra, capitis conformatio, obtutus, inceflus, Termo ingenii et animi indolem et habitum fequuntur. §. 21, Nimirum quodvis tcmperamentum, quodvis clima fubjeflorum et incolarum fuorum ingenio et ani- mo certatn formam i. e, certam difpofitionem et habili- tatem impertit, et qutevis ingenii et animi forma infig. nis per phyfiogoomiam fui fubječti confpicua redditur, 3 ) Lcx barmonia torti a cum indiciis, quibus cernitur. §, 22, Etiam animae et corporis ftatus amice con- fpirant, ita ut alterius conditio alterius operationes juvet, impediar, pervertat; et alterius vigor, debilitas et pertur- batio alterum afficiat. • §. 25, Q.uis enim nefcit, animi et corporis vires fere fimul crefcerc et decrefcere, et placidis mentis ftu. diis animiqae mntibos etiam placidos et lalutares, im* modicis vero et perturbaris etiam vebementes et noxios corporis inotus adjunftos ef!e. III. 43 ur. Q.u:e fit harmonije caufa, qwe aninne in cor- pore fuo fedes, praevie qujeritur. §. 24. Gluamquam autem phsnomena et leges har¬ monik confideranti dubium videri nequeat, alteram ho- ininis partein alterius vi mutari, quod influxum fhy/icum appellant; hoc tamen nullo modo explicari et intelligi poteft, qua ratione ex corporis moribus anims perceptio- nes et commotiones, et ex his atque voluntatis decretis corporis mutationes oriantur, CoLuain ob rem philofophi, qui infiuxum phyficum aniini natur* adverfum efle cen- fuerunt, Dci vel ajjifteutiam, vel prajlabilititnem har¬ monik ca uda ni dixerunt, §. 25. Cum tamen certum fit, imprefliones in or¬ gana fenforia fačlas per nervos ad cerebrum velut om- nium nervorum principium propagari debere, ut fenla- tiones nafcantur; et motuum corporis ab anims vi .et nu- tu pendentium initia in nervorum principiis esiftere: ce¬ rebrum fenforium et motorium comnmnc, edeoque Jedem atiima hoc jetiju ejfe confequitur, quia ad illud irnprefllo- nes ab obječtis fa&as, ut perceptiones oriantur, deferti, ct ab illo motus ad remotiores corporis partes propag*ri debent. SEC- 44 . S E C TI O TERTIA In quo pojita Jit primitivci anima humana ef~ fentia, inquirit. I. Animse human® modificationes ad fua gen e ra et principia reducuntur. §.‘26« Innumeri, qui continuo in anima humana eveniunt, motus tribns generibus fubjefli funr; quoruin fritnum mentisperceptiones feu reprsfentationes, cum im- mediatas, feu intuitus, tum mediatas, feu conceptus et ju- dicia ac cognitiones;/ktmdK?« animi afFeŠHones, cum vo- luptatis et txdii fenfiones, tum appetitionum et averfa- tionum nifus varios , quibus animus ad gratoruin adeptio- nem et ingratorum fugam trahitur; urtiurn denique vo- luntatis decreta et operationes varias compleflitur« 27, In anima humana alia non fponte et arhi- trio, fed natur* vi accidere, alia ipfa intendente, molien- te et operante geri, fua quemque confcientia convincir. Hoc certe extra dubiuin pofitum eft, animam fsepe fpon¬ te et confulto attendere, meditari, fenfiones vel conti- »uare vel non continuare, appetitionesque fuos csplere vel fruftrari, ut adeoque nullo modo automatis fptriiualis fpecies videri poffit, §. 28, Eflentialis modificationum animse human* diverfiras etiam principiorum in ipfa diverfitatem innuit. Inde eft, cur in anima humana cognofcendi, perfcntif- cendi, appetendi et decernendi ac operandi facultates et leges, adeoque in homine mentem , animum et volunta- tem , et porro in mcnte fenfualitatem et intelligentiam , s in 45 in animo profenfiones et inftindlus, in vohmtate liberta- tem, ac arbitrium atque moreš , et iiberas ačtiones con* cipiamus et diftinguamus. II. Vis anims primitiva inquirltur, et fyftematum pfychologicormn fcopuli indicantur. §, 29. Q.u®cunque anima humana mutationes, fun* damcnti refpeclu, funt mer® modificationes (jmanifeftatio- nes") ejusdem jam paffive jam aflive fe habentis, atque jam objedla fuaruin reprsfentationum, jam varios ftatus fui fubjecti fpettautis confcicntia, qure bu]us unitate arc- tiflime uniuntur, Gluare confcientia vis primitivam ani. m® human® vim, vel potius ipfiun animam abfilvit, illa vero cognitionum, fenfionum, appetifionum et decre- torum ac operationum principia , fapultatum liomine ve- liientia, ejus primarias proprietates tamquam vis confcien- ti® llirpes conflituunt , atque fimul limit® primitivam ani- m® human® eflentiam efficiunt. §. 30. An anima humana pitno lit ens mere paf- livum , nihilque nifi fibrarum encephali impulfiones et lu- fus varios percipiat; an vero potius Ipontaneitare et arbi- trio gaudeat, atque qu®dam fine imprefiionum et legum natur® vi, fponte et voluntate fua efficiat, h®cque fpont®- neitas et efficientia an anim®, qua menti, vel qua animo, vel qua perfon® folum conveniat; pratcrea an mentis perceptiones et cognitiones, et animi fenfiones ac appe- titiones flatusque omnes nihil fint nili evolutiones eorum, qu® jam primitus in ejus fundo recondita in vit® ufu tantum efflorefcant j an vero potius in ea rc etiam a con- ftitutione et fitu corporis fui tarngmm a llatione et offi- ai- 46 cina fua pendeat; porr» an menti human® infint nativz qu®dam omnium qu® fčntiar, cognofcat ec cogitec forint, ut adeoque mens omnium rerum, non vero res cogni- tionum modum , m en fu ra m et bafiin conftituant; deniq«e an omnis cognitio humana experienti® limitibus circum- feripta lit, neque ullo modo, ulla parte res, prout in fc funt, attingat; res eft inter celeberrimos pfychologos an- ceps et controverla, atque propterea jam hoc loco indi- catur, ut pfychologi® difficultates, atque qua(i labyrinthos et fcopulos nofčamus. III. Prolegomenorum de pfychologia empirica univerfa continuatio. jf. 31, Jam in fine pfychologi® empiric* gene- ralis, ftudii plychologici difficultares et ufus explicemus, atque theoriarum , methodormn ac feriptorum pfy- chologicorum cenfuratn inftituamus. !■) Pfychologi* empiricae difficultates et ufus oftenduntur. §. 32. Pfychologi® operam navaturi qu® difficultates rectam obfervationem et explorationem animae human® impeditam reddant, cognoscere debent, ut provide et cir- cumlpečte in hoc ftudio verfentur, neque, opihata rei fa- cilicate decepti; phcenomena pfychologica perfunetorie ob- fervent, et feftinanter explicent, §> 33» Imprimis difficillime ea notantur , qu® in anima eveniunt; partim propterea, quod velociflime acci- dunt 47 dunt et mutantur, nec pro lubitu inftaurari, aut aliis monftrari pofliint; partiin propterca quod vel propter confuetudinein, vel propter fenfarionum externarutn vim, vel propter animi commotiones acieni mentis facile fu• s>iunt aut fallunt, Deinde difficillime ph*nomenorum fenfus interni leges et cauf* explorantur, ac redduntur propterea, quod plures cauf* ad eorum effectionem va* rio efficienti* genere et grada concurrunt, nequc facile mens pr*conceptis opinionibus vacua ad eorum inveftiga- tionem affertur, Denique illi, qui propter nativam ingenii habilitatem et vit* generis opportunitatem diligenti obfer- vatione et perlčrutatione pfychologiam emendare et am- plificare poflent, ingenio et opportunitati defunr, aut certe ufus p(ychologicarum obfervationum ignari earum collec- tionem negligunr. §. 34* Sed h* difficultates tant* non funt, ut eas qui infignem obfervandi follertiam et diligentiam adhi- beat, mentem prajudiciis vacuam afFerat, et mnltiplicem plychologi* ufuin percogitet, fuperare aut nequeat aut nolir, §♦ 35. In pfychoIogia primo omnium, cum inferio- rum tum fuperiorum mentis habilitatum et facultatum, animique propenfionum ac inftin&uum motus, operatio- nes, leges, perfeftiones et imperfeftiones cognofcuntur, cujus cognitionis non modo incredibilis qu*dam jucun- ditas, verum etiam maxima vis eft, tum ad fui iplius, tum ad aliorum ingenium aniinumque dijudicandum, moderandum et eraendandum, Deinde in pluribus fcien- tiis et negotiis opus eft fyftematica natur* aniin* hu» man* cognitione, in quarum numero certe ill* funt, qu* aliquam aut mentis, aut animi, aut volunratis five nomothelin five nomognolin fibi propofitam habent, ad 48 ad quas masime Logica, Gratnatica, iEfthetica, Etliica, Politica, Padagogica et fcientia medica pertinenr. De- nique non nifi qui ingenii, animi et voluntatis human® vires, operationes et leges fatis perfpečlas habet, ad hi- ftoris , linguarum et aučtorum claflicorum ftudium et intelligentiam fatis aptus et prsparatus videri poteft. Me¬ dici etiam, fi t-rincipum ftiorum monita et exempla tandem audiant, ad fcienri® fuse ftudium et ufum penitiore pfy- chologia; eognitione fe carere non pofle facile intelligent« II.) Melliodorum et theoriarum pfychologicarum cenfura. §. 36 * Methodus pfychologia empirics accommodata alia non eft quam illa, quam einpirico-logicam, vel phi- lofophico-analyticam appellare poflis. Plychologus em- piricus imprimis phsenomena fenfus interni i, e. animae motus ftatusque aecurate obfervatos et plene comparatos per ftabiles notas ad genera et nomina fua revocare; deinde eorum conjunctiones i. e. coexiftentias et fuccelfio- nes primum regulares, porro vero caufales indagare, at- que ita eorum, qu® in anima fiunt, leges caufasque ex- quirere; denique haruin obfervationum et inveftigationum duetu proprietates et eflentiam anima primitivam eruere, atque boe modo ejus phyficam , feu theoriam i, e. pfy- chologiam empiricam maxime pragmaticam condere debet. §• 37* Theorias , qux exftant de anima humana, et methodos pfychologoruiTi comparanti earum divortia ct difčrepantia facile illucescunt, a quibus tamquam ab aviis et deviis fedulo cavendum eft, Nimirum alios pfy- chologos neglefta fačtorum confcientia obfervatione et an#- 49 analyfi praconceptis et precariis de anima , ejusque facul- tatibus ideis infiftere; alios vero fingulis pfychologicis phscnomenis, horumque fimilitudinibus, legibtis et caufis fe continere, atque hoc fpectare videas, ut potius deftina- tam de natura animae humana: fententiain exp!icando confirment, quam veram ejus naturam indagando ex- quirant et eruant, §, 3§. Hoc libi propofitum habent p(ychologorum disquifitiones, ut quid fit illud ens intuitionum, cogita- tionum, {enfionum voluptatis et tsdii, appetitionum et averfationum, atque volitionum compos , conftituant. lili qui maxime caufarum corporearum in illos animae motus et aftus vim confiderant et admirantur, animam corpo- rearn, aut hoc totum nomen inane effe ftatuunt; ifli vero, qui praecipue abfolutam confcientis unitatem et identita- tem, qua omnes illius motus et acius uniuntur, perpen- dunt, fubjdlum confcientia omnis concretionis corporese expers effe contendunt. Ex materialiftarum, non vero ex fpiritualiftarum aipectu et quafiftatione neceffario, ani- mae humanse motus ct ačlus falfo aut certe mance conei- pi, facile intelligitur, fiquidem iftt animae funČHones fyftematis et fluidi nervei lufus effe negent, fed tamen animam in iis corporis vim pati concedant, D PS Y- 5 ° PSYCHOLOGIA EMPIRICA PARTICULARIS, SEU DOCTRINA DE MENTE ET ANIMO HO- MINIS SPECIATIM CONSIDERATIS. §, 39, Animam humanam jam rnentem, jam animnm Jlričtius dici fuo loco monirum et definicuin eft; inde nafcitur duples fpecialis de anima humana rheoria, nimi- rum p-imum illa, qux mentis, feu ingenii, deinde ifta, quas animi , feu pečtoris humani naturam fčrutatur et explicat; ex quo pfychologiam empiricam particularem duplici primaria parte nimirum dianoiotogia et thelemato- logia conftare confequitur. PSY CHOLOGI^ IM PIRI C PARTICULARIS P A R S P R 1 M A, Dianoiologia feu theoria de mente humana. PROOEMIUM, O FaeuJiatis , cognojcendi et ilmnoiologi feu facultas cognofcendi inferior tribuitur, qus adeo duas peculiares facultates , nempe faculta• tem fentiendi feu fenfum , et facultutem unagiuandi feu phantaliam compleilitur, S E C T I O PRIMA De facultate Jentlendi feu fenfu. §. 44. Facultas mentis objedla libi reprafentandi eo^ quo ipfam adlu adficiunf, modo, dicifur facultas fentiendi, feu fenfu s , qui vel circa ea, quas extra mentem polita funt, et in ejus organa agunt, vel circa illa qu£e in ani- ma ipfa eveniunt, eamque intime line organorum mini- fterio adliciunt, adeoque circa mutationes et llatus iplius anima verfatur, ille extcrnus , feu extertiorutn> teritns feu interno',-urn fenfu s dicitur, AR- 54 articulus primus. De fenfu e x t e r n o. I. Senfus et fenfationis externse natura univerfa explicatur, §, 45. Cum res externas nobis repraefentamus eo, quo mentem , organorum quorumdam corporis mini* fterio , afficiunt modo, externe fentire dicimur; ejusmo- di reprsfentationes rerutn externarum in mente , fenfatio- nes et intuitiones externas appellamus. Organa corporis, quorum tninifterio fenfationes extern$ in mente efficiun. tur, non funt nifi nervi, eerebri tnedulht propagines, cum ex earurn corporis partium, qu$ nervis defhtuuntur con- trečiatione fenfationes nuli* nafčuntur« GUiidam nervi uti illi, qui taftui, guftui et olfačlui prtefunt , ab objedtis ipfis contreckri, alii uri opticus et acuflicus mediantibus lucis radi;s et aeris ofciilationibus affici debent, ut fenfa¬ tiones externae certi generis oriantur. Senfatiomm crga~ vicarum quintuplex eft effentiale difcrimen , quod adeo non nifi quintuplicem fenfus organici formam innuit. quo confequitur , fenfationes externas conjunttis trium caufarum prineipalium viribus effici, nimirum objc&orum adlionc, organorum minifterio et tnentis re- ceptivitate , adeoque pro harum rerum diverfa indole et conditione in diverfis hominibus difcrepare, atqueomnis cognitionis human* conditiones efle 4 HJ 55 II. Indoles cognitionis per fenfus extetnos, et ratio hos perficiendi indicatur. §. 46. Ad cognitionis , qux a fenfibus externis du- citur, naturam veritatemqiie intelligendam varia, quorum vi hoc cognitionis genus perficitur, difthigui et perpendi debent, nempe a) obje&a ipfa externa, eorumque indoles et adjunčta, variis mutationibus obnoxia b) ab his vel me- chanice vel cbemice in organis fenforiis cjfcdce, et inde ad cerebrum velut fenforium commune propagata , ho- rumque indolem nativam et ftatum prtelentem fequenees mmationes, quat imprejjiones externa, et in principiis ner- vorum esiftentes ide a materiaks dicuntur, denique c) perceptiones hoc modo in mente effečtae, qux proprie funt feniationes (idex formales) feu intuitiones, qux anims ftatum prsfentem fequuntur« §. 47. Senfatio infenfibiliter interrupta videtur efle continua, et ex organi ftatu perceptio nafci poteft, quam- quam illud ab obječto aliquo no n afficiatur, uide na C- cuntur reprsfentamina in mente ( fcnfationes fpurix ), qux feftinanter judicantibus erroris caufs exiftunt. Organa vifus et auditus varia ratione debilitari et depravari pode experientia docet ; quare cautione opus cft, ut eviten- tur illa , quibus organorum illoruni nativa perfeftio minuitur, Cumque fenfus externus fons fit omnis , qux naturam corporeain fpicčiar, cognitionis, intereft fcire, qua ratione perfici h. e. acuti et fubtiles reddi poffint, ut ip- forum ope illa, qu® alios fugiunt, animadverti poftiut; quod fenfuum et attentionis exercitatione fieri, exempla illorutn docent, qui difcrimina, diftantias, pondera, alias- aliasque rerum fub fenfus cadentium magnitudines obtutu exade atftimanf, III. Kantii doctrina de fpatio, tamquam nativa fenfus externi forma, dijudicatur. §. 48» sKantius , cui in hoc nullus dux erat, docet efle meram fenfus externi proprietatem et legem , quam ejus farmam appellat, cur ejus objeda nobis tam- quam extra nos, et extra fe invicem pofita appareant, uti e. c. fpeculorum cylindricorum proprietas eft, cur in iis objeda tamquam oblonga repratfententur; hancque fenfus externi formam reapfe id efle, quod menim jpatium di- cimus, hoc adeo a priori et purum intuitum efle, cum fublatis omnibus phaenomenis, quibus adjundus eft, in mente fuperftes rnaneat, inde vero porro intelligi et ex- plicari polfe, cur Geometriapura cognitiones a priori et fyn- theticas contineat, et de mundo corporeo tam exade valeat. §. 49- Cum organa fenforia, extra mentem et ex- tra fe invicem pofita , non fint confedaria, fed conditio- nes omnium exterius comparentium , cumque objeda ex- terna non foluin extra nos et extra fe invicem, fed etiam in mutabilibus, at fetnper definitis diftantiis reperiantur ; confequitur iliam objedorum extra nos et estra fe invi¬ cem pofitionem, non efle meram fenfus externi, fed po- tius organorum et objedorum propriam iegem; fublatis cogitatione omnibus externis phsnomenis non purus quidam intuitus , fed reprsfentatio meri et intermmati vacui remanet, cui omnes fpatii puri proprietates mini¬ ram unicitas, perfeda continuitas, uniformitas, pcne- trabilitas, immobiiitas et trip'ex tantum dimenfio con- ve 57 venit, Hoc vacuum eft preprium geometria objettum , atque ex ejus indole apodixis et inmitiva certitudo , at- que perfeBus cum mundo corporeo geometrice concentus intelligitur, ■ ARTICULUS ALfTER. De fenfu interno. I. Senfus et fenfationis internae natura univerfa declaratur. §. go. Anima humana fibi etiam proprias muta- tiones et ftatus, hornmque indolem eo, quo ab iis affi- citur, modo repraefentat , i. e, interne fentit ; quare fenfus internus eft facultas mentis, qua fit, ut a propriis mutationibus et ftatibus afficiatur, hocque modo de iis immediatas perceptiones, i, e. fenfationes internat acqui- rat, quarum ab externis difcrimen facile illucet, cum externarum objedla /padi repraefentationem neceflario fibi adjundlam habeant, atque in rpenrem extrinfčcus agant, internarum vero objedla orane fpatium neceffario exclu- dant, mentique interius in fe ipfa, tamquam fingulae fa- cultatuin aniline humana manifeftationes, objiciantur, a quarum accurata obfervatione mens ad cauffaruin et Jegum, quibus adftridl« funt, expiorationem progreditur, atque hoc modo theoriam natura: anima; humana:, i. c. ply- chologiam empiricam condit, Inde fequitur men tem variis fenfu externo arreptis vifis excitari , atque fuas in ea vires intendendo oranem poftea cognitionem con- ficere, adeoque ante fenfuum externorum ufuni nullani in ea cognitionem locuiri habere pofle. II. 58 ir. Senfus interni formae et auctoritas indicantur. §, 51, Sed ut mens fenfu interno ea, quibus Interius afficitur, fafis elare et vere percipiat, neceffe eft ut et ipfe Ule fenfus fatis acmninis et habilitatis, et ejus impulfiones fatis intenfionis et durationis habeant. Sen* fum etiam internum exercitio mirura quantum acui pofle, atque boe maxime confiliis pfychologicis'prodeffe, expe- rientia conftar. Senfui interno hoino fui, i.e.fui quo- cunque terapore flatus, fuaqne in omni fuse conditionis et fui corporis fluxu individualitatis et identitatis , feu perfcnalitatis aliquam confcientiam debet, quam fenfnm fui dicimus. Et quemadmodum ab iis, quas res externte in nobis excitanr, fenfationibus corporum qualitates con- eipimus ct denominainus, ita etiam fenfationes internas ab ea judiciorum, deinde confiliorum et aclionum , de. nique natura et artis operam indole, a qua illae pro- ficifci videntur, denominamus, unde fenfus veri et falfi, rečh et pravi, pulchri et deformis celebratiffima nomina nata funt. Sed retn etiam atque etiam perpendenti patefit, non judiciorum veriratem , confiliorum et ačlio- num rečlitudinein et honeftatem, atque operum natura et artis pulchritudinem , fed tantum neceflitatem prhnit affentiendi, /ecundas approbandi, et tertiis gaudendi nos proprie fentire, Otute neceffitas cum faepe a fortuita mentis, voluntatis et guftus conditione, non vero ab ifta- fuin hominis proprietatum legibus pendeat, fequituf fenfum internum non fetnper ft.ium efle yeri, 1 ecti et pulchri ‘ indicem , ni. 59 ur. K.antii doctrina de tempere, tamquam nativa fenfus interni forma, dijudicatur. v § 52, Hoc criticat, quam dicunt, philofoph‘12 pro« priuin et plane fingulare dogma eft, eftc meram fenfus interni proprietntem , quam illa e*jus formam appellat, cur objeftorum ali.a fimul, alia fucceflive, i e, alterum poft alterum percipiamus, bancque proprietatem e(Te id« ipfum, quod tempus dicimus, hoc adeoqtie efle per te purum intuitum , ex mentis quafi inteftinis prodeuntem, cum iis, qus in tempore funt, cogitatione fublatis, tem- pus tamen in mente fuperftcs maneat, atquc ab illo in- tuitu pendere, cur certis fyntheticis judiciis potiamur, curque his, temporis lelationes fpečhntibus , judiciis apodixis conftet, §. 53. Sed primo ab intuitus natura plane ab- horret fucceflio, qus etiam pratterita et futura, nullo fenfu attingenda, complečlitur. Deinde nullo modo per- fuaderi poteft, hoc tantum a padiva fenfus interni in- dole, & non etiam ab obječlorum ačlione pendere, cur alia fimul, alia deinceps , atque jam boe jam aiio ordine compareant, curque aliorum in fenfus impreffiones inci- pere , aliorum continuari, aut definere judicamus. Deni • quc fublatis, quas in tempore percipimus rebus & muta- tionibus, meram fucceffionis fine determinatis fucceden- tibus repr®fentationem retin eri potfe, dubio caret, que cum linea; continute trmula, atque omni afluali fucceffioni communis fit; inde omnia plenum esplicatum habent, propter qute nova temporis thcoria a Kantio ingeniofe pxcogitata eft, S E- 6o S E C TI O ALTERA De facultate imagimndi, feu pbantafia, I. Natura facultatis imaginandi explicatur. iA Reprafentationes fenfationum Jtmilitndinem referetites , §, 54, Objeftis, fenfus impellere definendbus per- ceptiones eorum plerumque ceflant, infiint tamen meriti reprafentationes fingulares fenfationum .semulae, quibus nulla pratfenfa objedla refpondent, quas phantafia intuu tiones dicunt, ut a fenfuum intuitionibus diflinguantur. §• 55» Ejusmodi reprafentationes non tantum illss funt, qua aliqnando ex organorum fiatu exiflunt, licet ilta, -žb objeftis non impellantur, quas fenfationes fpurias et illufiones organicas dicunt; verum prsecipue partim lila debiliora reruro fenfibilium, qu$ alias fenfus impule- runt fimulacra, partim ifla: fpecies» qua ex plurinm ejus. modi fimilfacrorum , eorumve partium in unain formam coalitione exfiftunt, atque fittiones vocantur. §. 56. Hsc repnefentamina propter fimilitudinem cum rebus fub fenfus cadentibus imagines dicuntur, mens- que cum ejusmodi repra:fentationes fenfationum cemulas habet, itnaginari fibi aliquid dicitur ; at mentem hane folum ob caufam fibi aliquid imaginari, quod illud ali. quando fcnfu perceperit, dici nequit» 20 slu fenfationes aliqua fui vefligia relinqnant ? §. 57. Sunt pfychologi, qui per ipfum fendendi adlum quem!ibet vefligia quardam, vclut fenfationum effec- tus f>l ms in mente aut cerebro relinqui, hoc vero modo re- prsefentationes confervari dicunt ; quare per haec vefti- gia cum reftaurantur, mentem affici, atque ita neceflario quaedam eorum, qute olim fenfibus percepta funt,fimu- lacra nafci affirmant. Veftigia lise alii imminutas quas- dam obje£lorum de lineationes in mente, aut in princi- piis nervinis cerebri, alii tantum difpolitiones utriusque ad priftinos inotus effe dicunt, §, 58, Sune prsterea pfycbologi, qui objeftis fen- fus afficere definentibus non eorum reprtefentationes, fed tantum harum confcientiam in mente ceffare, illasque non deleri, fed tantum obfcurari et involvi, hocque mo¬ do a mente retine« affirmant, doneč ope aliarum reprae- fentationum per adfociationis leges inftaurentur i. e, ex obfcuris denuo clarae efficiantur, feu ex fundo mentis, tamquam complexu omnium obfcurarum reprafentatio- num ad confcientiam revocentur. [Harum bjpothefium nullam pragmatieum ret explicatmn exhibere faciie intclligitur, 30 Faculatis imaginandi definitio. 59, Per fe illa fenfationum fiinulacra non magis cum judicio de ideali tantum obječlorum fuorum prasfen- tia, quam fenfationes cuin judicio de reali eorum przfen- tia conjun&as e(Te, neque folo vividitatis illarum repra- fentationum gradu illa judicia niti pode, faciie intelligitur.i §. 60. GLuare imaginandi facultas feu phantafla eft illa fenfuum amula mentis facultas, qua ei rerum non praefentium fpecies, feu imagines fiftuntur, qua vel me¬ ra objetlorum, olim fenfu perceptorum, limulacra, vel illa¬ rum imaginuin quasdam confociationes menti exhibenr. II. 6a n. Leges facultatis imaginandi exponuntur. i-) F/jf.utaJia fenfiium perceptionibus tamqnam material JuA adflricla efl, g. 61. Nihil in phantafia elTe poffe, quod nonprius aliquo modo in fenfu fuerit dubium videri nequit ; qui enim a nativisate funt vifu vel auditu deftituri, nuliis rerum fub illos fenfus cadentimn limulacris potiuntur. Nequeres, qua: funt fupra fenfus pofitae, fub phantafiam ullo modo eadunt« §. 62. Inde tamen no n fequirur omnem phantafia: vim non nifi ad rerum, prout olim lenfibus perccpts funt, effingenda & reffauranda iimulacra pertinere , quod in eorum, qu$ obfcrvando cognovimus, defcriptione, nar- ratione & immitatione ufu venit j conftat enim eam iina« gines varia ratione jam disjungere, jam componere, un- de facultatis detrahendi & fingendi nomen habec. 63, Fingendi facultatem quamquam uberrimum tnira- bilium fontem , cum ab ea quidquid novarum machina« rum, ledificioruin, fabularuin escogitatum eft, reperen- dum fit, non tamen creatricem , fed tantum ficiricem & productriccm, atque artificum mufivorum ctmulam effe, facile intelligitur, 20 Tlantafta omniuin fenfiium ideas , fed non omnes aqua!i vividitatis gradu revocare patefl . §. 64. Omnium rerum abfentium, quae olim fenfibus percepts funt, iinagines reftaurari poffe, atque iplarum vel coexiftentist priliir.as, vel affinitatis mutus lege , at non • 63 non omnes & femper sequali claritate redire, experien= tia docet. 0Euippe reram vifu vel auditu perceptarum fimulacra aliis funt lucičliora, atque eo faeilius ad ani- mum redeunt rerum abfentium imagines, quo clarius, diutius, recentius, frequentius ea perceptae funt, & quo magis animus a fenfuum impulfionibus vacuus eft , quod maxime in tenebris & folitudine accidit, §, 65. Experientia prsterea docet, omnia illa phan- tafižE vila, jam tamqunm meras rerum olim fen far um ima¬ gines, jam tamquatn fpecies ab illarum indole valde ab- ludentes rnentern jain volentem , jam invitam fubire; hancque illis jam atquo , jam vaide commoto animo in- dulgere, arque jam bene confciam, jam omnino ignaram effe, fibi non res pcr fenfus objici, fed tantum phanta- fiat quibusdam vividis fpeciebus velut viliunibus iliudi« 3 .) C orporis E f phantafia viagna mutuo vis e/l. §. 66, A corporis, velut anima fenforii & motorii indole ftabili & conditione variabili dependet, a n phan« tafia fit masis vel minus facilis in reddendis fuis ima- ginibus, an hx vividat vel languidae, magis vel minus diftinctse & fignata: fint, an confilio & concinne, vel temere & fine ordine confequantur, Haec enim omnia temperamenti , aetatis , climatis , alimentorum , valetu- dinis rationem fequuntur , in quibus magna effc fan- guinis atque roboris & irritabilitatis in Ijffemare ner» vofo diverfitas. $• 67. Nec minorem effe fortiorum phantafiat ima. ginum in corpus porentiam, nimirum pbantafiam in vitte organa agere, iliius vi tremorem , vomitum , convul- fio- 64 fiones > deliquia , delim, 2popiexiam effici, morbos cor- poris parrim direčle, partim indirečle excitari, 0 Attentionis et confiderationis dcfinitio et momentum. §. 76« Hoc menti humanje proprium eft, ut non tantum imprefllonum vi, fed etiam fponte et confiJio in qua:dam vifa, per fenfus et phancafiam oblata, confcientiam Utam dirigat et intendat, in quo polita attentio , obferva- tio et notatio naturce , a qua omtiis viforum lux et difcre- tio proficifcitur. ©.na: cum ad obječti a’-* 'us partes, qualitates et adjunčta fenfim paulatimque confertur coufit- deratio, vulgo reflexio dicitur, rerumque repraftentatio- nes diftinčtas et profundas efficit, fine quo mens intelli- gentiae et rationis fux vim connečlentem et inferentem j* e. concipientem , ajfiimentcm et toncltidentem proferre non poflet, . *•) 6p 3 .) • Atterttitnis perfettiones , caitfce et ejus perficienia ratio, §. 77. Attentio et reflexio maxime extenfionis, intenfionis, protenfionis ct firmitatis virtutibus varia ra- tione fe mutuo reftringentibus seftimatur. Atque uti per- ceptionibus fenfuum valde Claris, imaginibus phantali® valde vividis, coinmotionibus animi vebementibus et cor- poris qu;busdam ftatibus proxime impeditur, ita juvatur et alitur remotis fenfuum, phantafiae et animi agitationi- bus ; exercitationc vero , et prrrparatione adeo augctur, et in voluntatis potcftatem redigitur, ut ubique pro ob- jeftorum ratione fatis intendi, extendi et protendi poflit, neque impedimentorum interventu ftatim debilitetur et inrerpeiletur« II. Comparandi et abftrahendi facultates, »•) Objeftorum compnratio mentis ingenium, neumen et Jub- tilitatem innuens, §, 78, Rerum obfervatione et confideratione, qua eatum repr*fentationes dar® et diftincl® efficiuntur, per* acla jam illarum comparatio inftituitur, qua obječtorum not® cornmunes et pr opri Le, adeoque eorum fimllitudines ac analogi® et differenti® , ac difparitates innot?(čuntj hocque modo ea vel uniuntur, vel disjunguntur, in qui- bus funcHonibus mentis ingenium, neumen et fubtilitas cernitur, qu® dotes eo praftantiores funt, qu° magis recotidir®, improvif® et amren® rerum convenienti® vel diferepanti® et form® proferuntur, ' 3 ) 7® 2 .) Cotnparatiottetn ahJtraOio excipit , g<<* a m e/l in fola attentionis averjtone pojita. J. 79, Mens objeda confiderata comparans, jam eorum identitatis, jam diverfitaris , i. e. jam norarum pluribus communium, jam fingulis propriarum magis eonfcia evadit, quorum primum rebus fubtiliter clalfifi- candis, alterum vero folum diftinguendis infervit. Cum vero mens boe prteftat, ut phirimum quae conjunfla funt, diferetas (disjundas) reprzlenrationes habeat, abflrabere, tt ab/lrallas eorum repreejentationes habere dicitur. Ab- ftradio itaqU8 fine confideratione et comparatione, quse per le tantum concretas reprsfentationes prsbent, elfe nequit, neque in fola attentionis ab altero plurium junc- torum averjtone polita elfe, adeoque merus defečlus videri poteft, 3 -) AbjlraElionis fpecies . Repmfentationes abJlraBas Jigendi ratio « §. 80. Abftradio vel eft Jtmplex vel univ er / alis, porro vel inferior vel fuperior , Ne reprselentationes de- terminationum abftradz in mente deficianr et deleantur, necefle eft, eas fignis et maxime vocabulis fubjicere feu Jigere ; boe modo ex in poteftatem mentis rediguntur, ut etiam fine objedorum pratfentia clarje elfe, atque fu- perioribus comparationibus et abftradionibus, atque ere- brioribus applicarionibus feu afiumtionibus infervire poffint« III. III. Facultas recordandi et reminircendi, fei* memoria. 1 *) Memoria, an in reprafentationum Jofttarum fnfcitatione pojita Jit ? j. 81« Ad mcnfis confcientiam fiepe ea denuo adduci conftat, quorum ilia jam alias fibi confcia fnit; confcicntia ejusmodi agnitio feu recognitio dicicur, et memori® tribuitur. An repr®fentationes, quas mens re- cognofcit, fint priftin® , qu$ antea in mente involutse , fopit® atque boe fenfu in ea confervat® latuiffent, nune autetn ex ejus fundo escitat®, profiliant et ad confcien¬ tiam adducantur; an vero ejusmodi reprsientationes po- tius folum repetit®, uti foni i- e, denuo producl®, fed priftinis prorfus fimiles fint , r.etnini per confcientiam ipfam conftare poteft. Hypothefibus de reprsfentatio- nuilt priftinarum in mente confervatione et iuftauratione, atque de anim® poft mortein fui corporis memoria, diffi- cilibus et plane periculofis fuperfedere liceret, fi memoria mhil eftet, nifi facultas efficiendi reprsfentamina reruin priftinis limilia, eaque recognofcendi, 2 .) Keminifcentia a mera recordatione diferhnen. Retentio ve* prafentationum in mente, qttid ? PerfeSiones et tifus memoria 4 §• 82.- Reprsfentationes vel pro lubitu et conful- to , vel prster intentionem, natur® vi , juxra leges earum adfociationis a mente repetuntur et recognofcuntur , in illo reminifeentia, in altero recordatio pofita eft, Per- cep- 7 ? i captionibus rerum earutnque repetitionibus nnfcuntur et confirmantur difpojitioncs ad eas facilitis rcpetenda9, in quo earuin retemio confiftit ; fine repetitione et recog* nitione reprsefentationum niftla rerum fimilitudinis et uni- tatis cognitio , adeoque nulli conceptus et regulse, fine quibus judicia et ratiocinja, et do&rinte efTe nequunt, nec experientia et folertia uila jocum haberet. Q.uo faci- lius in mente difpofitio ad repetendas et recognofttendas repraefentationes habitas nafcitur, et quo pertinacius ha> ret, deinde quo promtius et accuratius ejus ope reprae¬ fentationes repetunturj eo perfečtior eft boe quadrnplici nemiri e mentis memoria, qux virtutes fe varia fiepe r»- ' don? in diverfis hominibus et astatibus reftringunr. 3 •) Memoria catijja , fjuscpue pcrficictida modi. ' §. gq 4 Pcndet memoria: praeftantia et magnitudo in fingulis hominibus a nativa ip/orum habilitate, maxime vero ab aduum percipiendi vividitate , intenfionc, or- dine et frequentia, feu iteratione crebra, et a quibusdain artificiis; inde eft, cur mentorice praflaniia , aiia natura* lis, alia acqnifita , aiia artificialis dicatur ; celebratam veferum artem mnernonkam nofter confpeciuum tabella* rium ufus longe fuperat. biftoria cuin vetus, tuni re- eentior viros memorise ftupendte prodidit , quos fiinul exppUenti ingenio prsditos fififle, conftat; quare fal- fum eft, metnoriae boniratem et ingenii prseftantiam fibi jriutuo offiepre, Bona: et ampla memorise, cujus maxi- ynuS eft ufus, tum in vitse negotiis, tum in littcrarum ftu- diis., urnima laus fuit apud Grascos et Roinanos, apiui jjuos Mnetnofyne mufarum mater , et bona memoria Jnajenii praeclari indicium habita eft. A R- 73 ARTICULUS ALTER. De primariis intelligendi facultatibus ec operationibus. 5< 84. Ipfum cogitandi et intelligendi munus tri- plici funclione peragitnr, nimirum concepiibus et reguliš, quaruin prima: compararione et abftra£Hone in mente efformantur, deinde judicio, i, e. aflumtionibus fub illas notiones et regulas, quarum fupremte categori.e et prin- cipia rationis vocantur, denique compkxionibus fen con. (lujtonibus, qu£ ex regulis affumtionum ope exfiftunf, §. 85« Inde confequitur, cogitandi vim tres fa« cultates comple&i , nimirum intelleelum flriclo fenfu, judicium et rationem ; arque his fummis legibus adftriftam effe, ut nihil fine omni, nihilque cum tali nora, ga? alteri, qua praeditutn fit, repugnet, concipere, nihil fine ideoneo , quod neceflitatem imponat, fundamente et ar« gumento, aut tali fundainento adverfum pratdicare, i. e, Eiffirniare aut negari poflir, L Intellectus fenfu llricto. »0 Intellectus funltio , bujus lex et coitditie , $• 86. Menti intclleftus, fenfu ftriBo, tribuitur propte- rea, quod ea conceptibus et regulis potitur, adeoque fa- cultate ad eas efFormandas tendente praedita eft. Sunt vero concepms et regulee repratfentariones commnnis plu- 'num fubjeftorum indolis , et plurium mutationum ccnditio - fiis; nequit nimirum mens humana obje&a fenfibus o c- cur- 74 currenria, et omnfno determinata cum omnibus fuis de* terminationibus et adjunclis fibi repratfentare. Inde eft, cur in ea principio nafcantur repratlentariones indefinita identitatis rerum, et uecejjltatis mutationum , quarum com- prehenfio et extenfio vero fenfim magis figirur. Hae re- prsefentationes dicuntur conceptus, notiones, regulas, quia per eas res uniuntur, agnofcuntur et explicantur, funt- que vicarite multarum rerum in mente, quarum nimirum communem indolem et conditionem exhibent, Ne no¬ tiones, tamquam debiliores reprsefentationes, per fenfatio- nes, tamquam fortiorcs , ebfcurentur aut plane deleantur, cavetur per illarum cum iignis arbitrariis, maxime voca- bulis, conjun&ionem , quae propterea termini vocantur. Conceptuum materia reprasfentationibus earum rerum in- eft, quos illi tamquam rcpratfentationes fuperiores fub fe continent; quare quidquid conceptui, quem univer/a- lem dicere tantologia eft, neceflario con venit, vel re- pugnat , id etiam ejus inferioribus reprzfentationibus, borumque obje&is convenirc vel repugnari debat, fed non vice verfa, 20 Notknnm in mente genejis. Ituelle&us virtutes primariji §. 87« Nulli conceptus menti nativi videri podli n t, omnes enim ab ea acqui/tti funt; prima eorum in mente ge. nefis eft naturalis, et natura vi fine illius confilio per- rgitur. Gluamprimum horaines cogitare et intelligere incipiunt, quod longe prius evenit, quam cogitandi ma¬ miš exploratum perfnečtumque habent, conceptibus pra:- diti efle debent, fine quibus nibil cogitari et intelligi po- teft. Conceptus et regulae reprcefentationes Jingularet requirunt, e quibus vel tamquain e materia , vel tamquam e 75 e principi« fuo , abftraclionis vel ratiociuationis auxilio , aut naturae vi, aut confilii duflu eruuntur. G.uare omnes conceptus fpe&ata materia funt vel empirici, qni rerutn fub fenfus cadentium fimiiitudinem eshibcnt, vel puri, qui nihil ejusmodi referunt ; hi vel intelle&us, vel ra- tionis conceptus funt. Priores etiam de rebus fub fenfus cadentibus uti conceptus caufat, po/leriores vero de nulla ejusmodi re pradicari pofihnr, uti conceptus de abfoluto. Perfectiones intellectus tres funt prscipue nimirum ejus neumen, fubtilitas et rcctitudo ; quo nintirum commu- niores rerum noras, quo meiius ordinatas mente concep- tas tenetnus, quo plures veros et ad£equatos de rebus con¬ ceptus fovemus, eo acutiore, fubtiliore et rečliore in- telle£lu pollemus. sO An intellectus formas quosdam omnium, qua fub cogni- tionem cadant , continent? §. 88. In judicio , fine quo nulla cognitio efle po- teft, aliquid in conceptu, vel fub conceptu aIiqtto imme- diate contineri, vel ab eo excludi, nobis reprtefentamus } judicii vero quatnor funt momenta interna, nempe qnaiv titas, qualitas, relatio , modalitas. Kantius docet, quan- titatem jndiciornm unitatis , pluralitatis et omnitudinis ; qualitatem realitatis , negationis et liinitationis; relatio- ■nem fubilantiae, caufse et commercii; denique modalna* tem pofiibilitatis , exiftentite et neceffitatis conceptus, quos categorias atquc in mente a priori oriri dicit, prserequirere, bisque t3mquam nativis ejus formts et legibus res fub fen- fus cadentes fe conformare debere . ut earum cognitio in mente exiftat.‘ Sed ex natura intellectus, tanupuam fa • eultatis cogitandi , nulias alias leges eruere lic«, quam bas.- 7 6 lins : Ono ti fine omni nota, vel ctim tali, q;ut alteri repug- net, nota, nullus conceptus ejje , quodqtte fine omni, quod ncceffitatem addat, momenta nihil affirmari ant negari pojit, qu£ funt etiam rernm ipfarum leges. Categori* non funt mera; cogitandi forms, verum ejus fupremam materiam i. e. univtrfaliffimas otnnium cogitabilium et eognoscibilinm determinationes conftituunt. II. Judicii facultas, 1. ) Tacuhatis ktijus definitio . An judieatidi follertia ab infli- tutione duti poffit? t §. 89. Mens conceptibus et regulis imbnta res oc- currantes fub ilias afluinere i, e. harnm repmefentationes vel tainquatn partiales, vel tamquain inferiores, ad con- ceptuum fuorum vel comprehenfionem vel extenfionem per- tinentes vel non pertinentcs fibi reprsefcntare feu judicare incipit; quare etiam judicii facultas in cogitandi vi con- tinetuv, qu* ab inrelligentia non fecus ac principium ab afiumtione differt., atque cognitiones proprie dicias efficir, Cum ratio »liquid fub conceptus certos vel regulas affu- mendi alia effe nequeat, quam confcientia identitatis inter id, quod fubjicitur et illud quod prcedicatur, intelligitur jpdicandl (ollertiam a fola inftitutiane duci non poffe, 2 . ) Judicandi 'fnad tat h leges et virtutes primaria, §, 90, Cum in infimis quibusvis remm reprsfentat. tionibus fnperiores usrjue ad fupremas, fub bis vero in- ferio* 77 feriores usque ad infimas gradatim quoad comprebenfionetn contineantur j intelligitur, omnia quae fub cognitionem humanam cadant, ad conceptus aliquos, velut ad barom comprebenfionem vel extenfionem pertinentia referri, atque fubillos, cumfiinta fingularibus et inferioribus, tam- quam a fua materia, fenfim cogitatione abftracti, aut plane jam vocabulis feu terminis inclufi, vi judicii albumi pofle. Facultatisjudicandi tres funt, uti intelligentiae, vir- tutes pri ma ris, aciei, fubtilitatis et maturitatis nomine ve- nientes; quo enim inagis occultas, fecundas, effentia- ies et veras rerutn coravenientias vel difcrepantias mens pernolčit, eo linmtiore judicio prasdita eft. s) An conceptus refiesionis, quos Kantius vocat , Jttit a priori in meute? §. 91, In judiciis mens humana has regulas lequi- tur, ut cognita ope compasationis et reflexionis repraftn - tntionum , qus fubjefti et prsdicati vim habeant, identi- tate vel diverfitate, confenfione vel pngna, alterius in altera inhsrentia, vel ab altera dependentia, alterius per alteram vel tantum poflibili, veljam afluali determinatione jungantur, vel disjungantur. Kantius propterea identi- , lat > s et diverfitatis, deinde confenjionis et pugna , porro nexus interni et externi, denique materia: et forma oclo conceptus a reflexione , qus eos praerequirit, reflexionis conceptus 3 ppellat, atque in metne a priori adejje debere docet, ut mens iUas o čl o reprsefentatiomum relationes vi- ,dere poffit, §• 92. Eadem vocantur, qu!E communes; diverfo, qu® proprias notas habent j confentire dicuntur, quorutn al« terum fine alrer«; pugnare, quoruin alterum cum altera eoii" 78 confiltere neguif. Interne come.x* funr, guorurn alreruni ad akerius eflentiam vel naturam, five tamquam pars ad totum, five tamquam confečlarium ad fuam rationem per. tinet; externe il la connexa funt, qus funt nsxu cau- fali, vel finali, vel utrogue de vinila. Mater jam denique objedli ejus determinabilitas, feu nota communes, for¬ mam vero ipfa ejus ailualis determinatio feu nots pro- pris conftituunt, quorum materiam non a rebus iplis, vcrum ex mentis folum inteflinis duci nulla ratione per. fuaderi poteft, nili mentem humamnt omnium , qua; fub ejus cogniuonem cadant, efFeitricem diccre veliš. m. Rationis facultas. n) Rationis funttio , uotio ct lex fuprema „ §, 93. Mens humana per intelligentiie fuse vim re» rum charačteres et conditiones concipit, atque hos con. ceptus voeabuiorum (terminorum ) ope informatos tenet; per judicii facultatem vero eas reprsfentaminum fuorum habitudines cernit, propter quas alia ioimediatc in aliis vel fub aliis contineri, vel ab iis excludi cogitat i, e. ju- dicat, afferit, pronunciat. At cum prsterea easjudicio- . rum, et elFatorum fuorum habitudines detegit, propter quas alia aliorum, tamquam rationum fuarum, confečtaria effe, leu ex iis confequi perfpicit; alia eam praeterea facul- tate praeditain effe neceffe cit, per quam principiorum et judiciorum fuorum nexuin perfpicere, adeoque aliud ex. alio arguere, inferre, colligere, concludere i, e, ratio- einari valet. Hsc mentis humanae vis, ab intelligentiie et judicii faculuuibus diverla* tmi firictius Jen pr opne dL- 79 dicitur, atque in funclione fua huic fupremae legi fub- jc£la eft, ut quod cum principii Teu regul* parte una (fubjeclo aut pradicato) tamquam ejus pofitiva vel negativa nota aut conditio, immediate conjuncluin effe cernit, id etiam cum altera ipfius parte mediate conjunčtum effe colligat j nota, aut conditio prsdicati eft etiam nota aut conditio ejus fubječli, 2 -) Ejus perfectiones t et a fenfu feu intelligeniia c on imuni difcrimen, §. 94, Mens humana rationis fu* virtute variurn re- rum nexum perfpicit, qui vel logicus , vel dynamicus , vel teleologiais eft, atque propterea jam a foliditate et pro- fmiAuate , jam a confilio et Jagncitate laudatur , prout eorum, qu* funt et eveniunt, Jolerter vel principia et cau- fas antccedentes exquuh , vel confeclaria, effečlus et exi- tus prafpcit, Naturali rationis fagacitate, qua mens ex praterito et prafente, caufas futuri involvente et evohente , res futuras arguere valet, omnis naturalis hominum pr a- fagitio et pravifio peragitur ; inde eft, cur muka experti, in caufis explorandis verfati , natur* ordinis et curfus in- telligeutes, ac prafenti rerum conditioni fatis intenti aiiis majore fagacitate polleant, Mens humana, uti aliarum re¬ rum, ita etiam veri recli et pulchri charadleres lonoe prius obfcure in eoncreto perceptos tenet, atque recte adhibet, quam eos perfpicuis et difertis notionibus et for- muliš compleclitur et abftrahit. In obfcura et concreta illorum characlerum cognitione commutiis ille natura fen• fus , communis illa hominum intelligentia confiftir, mens- que varia fub illain cognitionem, tamquam obfcurain nor. mam , rečic fubfumens, indeque rečle concludens mens fa. 8o fanti et ratio fana dicitur, quod nomen vero fope ignarat pbilofopbia afylmn fuir, 30 An meni humana cx ratiocinationum fortnis ideal ahfoluti eruat? §. Omne ratiocinium a principio fuo formam habet, adeoque vel categoricum, vel disjunftivum, vel conditionatum eft, Ex formis harum ratiocinationum, earumque legibus Kantius in mente et ratione humana ideas abloluti fubjefti (animse) ahfoluti totius (univerfi) et abfolutsE caufk (auftoriš univcrfi) efflorescere, adeoque conceptus mere formales efte contendit, quibus ratio hti* mana ad abfolurionem cognitionis afpirans acquiescat. At eum idea ahfoluti alicujus eflc nequeat fine idea alicujus relativi, tamquam prioris correlati; ideas abfoluti in mente Jion ex formis et legibus ratiocinationum categoricarum, disjun&ivarum et hypotheticarum, verum ex cognitione ejus, quod relativum eft, eiiasci coufequitur: cumque conceptus de quadruplici relativo nimirum de extenfiane corporum, de confcientia naturarum, fenfu et inteliigentia praditarum, de totis relativis , uti funt corpora mundi, denique de centingctitia et nrdine , ac perfcctione hujus uni- verfi non fiut mere formales, verum reales ; efiam con* ceptus de quadruplici abloiuto nimirum de abjolutis ele* mentis i qus line ejus, quod corporeum eft, conftitutiva intima et primitiva, de abjolutis fubjedis confeientis feii de fpiritibus, de abfoluto toto feu univerfo, et de abfoluta rmniium cauft, feu aučlore univerfi mere formales eft® nequeqnt, SEČ* 8 l S E C T I O ALTERA De facultattbus intelligendi complexis- §. 96. Omnis humana cognitio et fcientia coneep- tuum et regularum effe&ione ac ufu continetur, quas m en s upe confociationum et fignorum maxime vocabulo- ruin infonnatos tenet, inftaurat et adhiber; quare ideas adfociandi, atque fignis fubjiciendi et notandi virtutes ad complexas iuteUigendi facultatcs pertinent, cumque cogi- tandi et cognoscendi lnunus in mente conrinenter alant et maxime regant, prtecipuam in IDianoiologia attcntio- nern merentur. ARTICULUS PRI M US. De facultate mentis ideas mutuo adfociandi. §, 97. Cum illius idearum conjunflionis, vi cujus mutuo fe inilaurant , mulriplex lit efficientia in omili mentis et anitni hiftoria; harum explorator illius idearum conjunftionis, quam earum confociationein et adfociatio- nem vocant, vim, adeoque eju-s naturam, leges et effe&us exploratos babere debet. I. Adfociationis idearum notio et caufa. §• 98. Experientia docet, ad praefentes in mente ideas redire quasdam ex priftinis, praeter et Čepe etiam contra voluntatem ; in qua involuntaria idearum aliarum, prsTentibus aliis, in mente recurlione illarnm adfocmin polita eft, J. 99 - F §, 9 $* GUamguam autein rem obiter confideranti fufcitatio priftinaruin idearum per prtefenres fortuita plane et exlex videri poffit, adfociationis idearum pha> nomena accuratius obfervanti illico innotefcit, ea naturse legibus adftrifta efle. §. IOO. Nimirum idete qu$cunque ad menrem re- currunt, vel propterea , quod cum prtefentibus alias (imul bauftslint, vel quod earum obječia cum obječHsprsfentium potiorein aliquam fimilitudinein habeant; qu£ naturs faida cum ex aliis notionibus explieari nequeant, pr e primitivis phantafis et memoris legibus habends funr. II. Legum adfociationis idearum fingularum expofitio. §. 101. Mens adfociationis idearum phcenomena perluftrans etcomparans, quatuor idearum relationes, qua- rum vi velut natura lege efficitur , ut aliis prarfentibus aliae ad menreni redeant, earumque duas primarias, ce- tcras vero derivatioas effe detegit. Lex coexiftenri* idearum, ejusque effe&us in mente. §. 102. Omniuin primam et maximc patemem ac efficaciffimam idearum in mente conjun&ionem efficit illarum priftina coexiftentia, quod infantum, tum nominum ct habituum ac confuetudinum excmpla docent; niinirum idea, quas vel cafu vel fludia aliquaudo Jttnul kaluimus r p o/l e a mntuo [e re/laurant. 83 Ab hac idearuiii coesiftenriae lege dependet no n modo cur prirno rerurrt , earumque affe&ionum ec partium , deinde fačtorum er eventuum , eorumque adjunčtorum, dmiqus fignorum quaruraciuique, eorumque fignificarumn ideas mutuo escitemus; ver um etiam, cUr prttterea pro prognofticis aliorum habeainus, qu$ non funt, porro cur vitia eriam imitemur et laudemuSj deuitpue cur res innu- xia$ perhorrescarnus. H.) Lex fimilitudinii feu afKnitatis idearum, ejusque effečlus in mente. §. 103« Altera primaria idearum in mcnre conjunc- tio, propter quam inutuo te in ipfa inftaurant, in ip- farum obječliva timilicudine conlillit ; nimirum idca ob- jectorum Jimilium, atlologorum , aut Johan hornonymorUm Je niutuo in mente fujcitant. Huic adfociationis ideafuiri legi inens primo cafinim timilium memoriam ec exfpečtationem, deinde noiionum ec regularum empiricarum effečlionem acque uluin , deni- qi/e metaphorarum, allegoriarum, fimilicudinum, allu. lioriurii et noniinationiirn inventionem ac vim deber; fed ab hac etiam lege Imitira mulca dependent, nimirum prt- mo rerum timilium confufio j deinde argutisc iiianes, quas tnale ingenioii et faceti Captaiit, detiique rerum quaruin- dam pradileStio ec pračavertio, quam eciatn tympathiam et antipathiam appellaiKj mj SucceGionis et conjun£lioriis diffirniliiim (contrarietatis) leges, earumque edicij* §* 104 ; Pi eetereti idete, qitcc aliquando čerio brdine iti mente Jtbi fuccejjerunt, et qita res uctranas, velvalde di- F a [ere- 84 fcrepames indicant, etiam nintuo fe excitare folent, quod recirationum et narratiorium, atque ironiarum et antithe- fium exempla confirmant. §, 105. Cum vero idearum fucceffivarum proxim£ qu*que fimul in vnente exiftant, contrariorum autem re- pratfentationes alias vel fimul, vel altera poftalteram men- tem fubeant, atque velut membra disjunčtionis fub eodem communi concepru contineamur, has. duas leges priori- bus duabus velut primariis lecundarias fubeffe elucef. §, 106. Succejjionis legi varios habitus ex crebra idearum et ačlionum repetitione esiftentes, atque memo¬ rialu maximc illam , quam verbalem et localem vocant ; legi contrarieiatis vero ironiarum, hypothefium, antithe- ■fium, definitionum et divifionum inventionem fiepe de- • bemus. III. Adfociationis idearum gradus et confectaria qua;dam praecipua. §, 107. Gluamquam omnes cujuscunque bominis ideae fecundum has leges conlbciatae, adeoque habiles fint, ut et alias exeitent, et ab aliis escitentur, varios tamen efie hujus habilitatis gradus experientia docet; nimirum quo magis funt familiares, aut vegets et vi* gentes, quo magis praefenti mentis animive conditioni finive bominis, aut fimiles aut accommodatte, aut adver- fae idese priftinae, eo facilius et frequentius recurrunr, §. 108. Ex adfociatione idearum etiam intelligi et explicari poteft, * cur hominibus naturale fit in colloquiis vel fermonibus fiiis, ad fe fuaque tranfitum facere; cur idem objectum tam diverfas cogitationes et animi motus in 85 in variis, vel etiam in eodem homine diverfis femporibus excifet; cur denigue alti fine finium et regularum duelu milita praeclare exfequantnr, ali h vero idearum copia et ad meditandurn proničas impediinehto fint, quo minus res vulgo faciles dextre prseftent* ARTICULUS ALTER. De Facultate mentis ideas fignis fubjiciendi. §. 109. Inter pratclara multa, qua» idearum adfo- ciationi acccpta referimus fignorum arbitrariorum ufus, adeoque fenr.o et feriptura pnecipue eminent, quarutn rerum in exco!enda et perficienda mente maxima utiquc vis elt. I. Linguae in colendo et perficiendo intellectu vis. §. 110. Nimirum adfociationis idearum ope effici- mus, utresqutedam fub fenfus cadentes, praeter fui ideas, aliarum etiam rerum reprsefentationes excitent, adeoque fignorum vim afilimant et referant; in fpecie vero, ut fonis articulatis, primum pronunciatis, deinde vero etiam feriptis, velut optimis cogitationum fignis, adeoque fer- mone et feriptura uti poffimus; quare ad quantam per- feftionem ingenium et cognitio humana affurgere poffint, vix dici poteft, Cognitio , quae fignis illis immediatis aut mediatis nititur, fymbolica et discurfiva appeliatur op- pofita intuitiva , cum ipfas res, vel fenfus, vel phantafi* ope fntuemur, Signa , quibus homines mentis repnefentamina et animi fenfa manifeflant, funt vel natur alict , quo vuhus ge- 80 geftus et foni inarticulati, variorum aniirii mctunm indices, rumites et propagatores, pertinent, unde lingua vultuunt et gejhtum fcu mimica affcfluum domina exil(Ht; vel ar- bitraria , quo figur* et imagines adeoque lingua imagi- nuni quam dicunt et vocabula i. e. foni articulati viv* vel IčriptE vocis, adeoque oratio et feriptura, illee intelli- genti* ejftčtrices , referttntur. Signoruin arhitrariorum mi- , liifterio repratfentationes quovis ) velut ope clavorum figitn- tur , ne vel plane excidant, vel temere oberrent, vel male commisceantur, fed potius in mentis potellatem re- dačlse par tim facile reproducantur et comparats uniantur, arque ita intelledtui et rationi materiam et argumenta prae- beant, partim facile aliis communicentur, atqne boe mo¬ do cognito humana inorementa capiat, et rerum metnom confervetur. II, Vocis articulatse lingua proxtme ad ideam linguae abfokitioris accedit. §. IH. Ad ingenii ufum et perfefiionem , atqqe ad cognitionis pratftantiam, confervationem et cum aliis COinmunicationein lingua opus effe dubium vidert nequit, qu* quatenus his confiliis infervit, logice ut ajunt per. ftSa, atque eo perfeftior eft, quo magis eft adillos fines promovendos accomodata, Nullam ex iis , qu* exftant linguis omnibus numeris abfblutam efte, ex iis ramen , quas natura humana fert, cogitationes per/igna exprimendi formis, linguavn vocis articulat* (Ive yiv* five feript* masime ad lingu* ahftlut* feu logice perfedt* idearr* aocedere, facile perfpkitur et conceditur. $• »I?. 87 §. 112• Nimirum lingua, qus lit logice perfe&a pro omnium, qus in cognitioncm cadant, rerum gcneribus terminos continere , horumque novas derivationes, com- pofitiones et flexiones admirtere , ncque intelle&us .emendationi ac progreflui obftare; adeoque univerfe co- piofa , fcecuiida, ac perfetlibilis ut ajunt, in fpecie vero chara&eriftica, quae cogitata perfe&e notet, atquc facilis ac fitnples efle debet , ut adeo otnnis ejus pars ali- quam et qtiidein ftabilem, perfpicuam et finitam ac prat« cifarri vitn habeat, ut ejus figna facile proferri et inteliigi poffint, eorumque derivationes et flexiones (ctvrnologia) ac conjunfliones ((yntaxis) leges quam fieri poteft pau- ciffimas fequantur. §. 113. Cuai fermo fit facultas cogitata fua voca- bulis infigniendi, uti intellečlus eft facultas cogitata effi- ciendi; confequitur, orationem omnem non minus qui- busdam (nmmis voeabulorum generibus, quas partes ora* tiones vocant, ac generalifiimis quibusdam vocabula devin- ciendimodis, quod fyhtaxim appellant, carerepofle, quarrt intelligentiam]quibusdam fummis conpeptibus et judiciis, fcilicet categoriis et cogitandi legibusj ut adeo primo nomina fubitantiva et adje&iva, deinde verba aciiva , paf- fivaetneutra, deniqne particulat i. e. adverbia, prarpofi- tiones et conjun£Hones fint efientiales omnis orationis partes. Ex quo grammatics et linguae, iiqua e(Te poffit, univerfalis, atque artis decifrarorije poffibilitas intelligi et explicari potel. 1 ». 88 III. Sermonis origo, atque ejus, cujus ope quis cogitat aliosque intelligit, in hasc ejus munera vi s. §. 114. De origine fermonis philofophos et vete- res et recentiones difputalle conftat. Sunt, qui fermonem hominibus divinitus potius traditutn quam, ab ipfis inven- tum exiftimant, quod is intelligentite potius et arbitrii, quam natura et inftindus, adeoque hominum orationis ex- pertium et rudium opus efte videti debeat, Atraraen via et ratio fatis probabilis prtefto eft, qua, homines otnui fermonis ufu deftituti ac rudes, perfedis tamen auditus et loquellae organis prsediti, atque in confortio aliorum pofiti a naturalibus illis vehementiorum animi motuum, atque vividarum pbantafiae conceptionum in voces erup- tionibus primum ad rudem aliquam logoinimicain et cha- račteres hieroglyphicos, paulatim vero ad eam cogitata notandi rationem pervenire poflent, qu£ fonis articu- fatis feu vocabulis et fcripir.ra nlpbabethica, qunm dicunt continetur. Inprimis homines ipfos omnia i 11 a, qu* adrni- ramur, fecuritatis et commoditatis prtefidia ifta ratioije in- veniffe et pedetentim perfecifle dubio caret; deinde cum res, quibus homines orationis expertcs ubique cinguntur, et ipfiE efiarn fortiores animi commotiones natura; fux vi fonos diverfiffimos edant, quorum inaxima vis eft ad attentionem, abftraclionem, adfociationem, comparatio- nem et imitationem audientium escitandam et regendam; hac re effiei debuit, ut homines iilos fonos aemuiari, hosque tamquam objeetorutn notas et repraftentationura figna abhibere et intelligere inciperent, quibus panhn ob- 89 objedla ipfa , corumquc varias affečliones ( nomina ) , par - tim mutationes et ftatus (verba), partim Iiaruin omnium varkm conditioneni ( particula: } defigriarenr. Cujus rei ulus luculenlus e/Fecit, ut ejus et perfeclioni et amplifi- cationi perpetuo ftudereut, rudemque fuam logomimicam ad orationis perfe&ionem gradatim proferrent, §, 115, Cum homines orationis auxiiio et taciti ipli apud fe eogitent, et alioruin difta ac fčripta irtelligant, logicas et grammaticas orationis virtutes ac vitia naturali modo jam refte, jam pravte cogitandi rationis, jam caufas jam effičlus exfiftere facile intelligitur, Ex quo ejus , qua quis velut fuarum cogitationum opifice, modulo et vehiculo utitur, orationis maximam vim ejje ad magis vel minus perfečtum rationis iifum, atque tiliam orationem alia majorem vel minorem fautricem ac conciliatricem iu - telligentia ejje confecpiitur. Gtuo imperieftior Ji ve logice five grammatice eft oratio aliqua, eo majora ingenii ufui, emendationi et perfeflioni obftacula ponit j cum vel nulla pro certis cogitationibus, earumque ad fe invicetn habitudinibus verba contineat; vel ejus grammatica logico cogitandi rigori et ordini adverfetur; ve/denique vocabulo. rum, quibus conftat ambigua,inconftans fignificatio, aut plane falfaaut fallax etymologia varias errandi etingeniumdepra. Vandi anlas pratbeat. Gtuare oratio pratcipuam quamdam pbilofophi confiderationem poftulat, omneque, quod ei impenditur ftudium, facultati cognofcitivae cxplorandae iinpenfum, atque cura emendatioque lingus ingenio ex- poliendo et emendando adhibita videri debet« Hoc vero in lingutE cujusvis ftudio maxime Ipečlandum eft, ut ejus ftrucluram et copias noscamus , quo conftrucndi vitia emendemus, aptiftimos terminos ubique ufurpemus, defi- cientes vel per peregrinos, vel antiquatos vel nova ratione de« 9 ° derivate« aut čfimpdJlios iuppleamus, obfcuros dcclarenius, atque opinara fynonyma fubtiliter diftinguamus, DIANOIOLOGI1 P A RS A L T E R A Philofophia hiftori* ingeniorum. Ordo et momentu m tračlandorum. §. Xl6. Guiaimjuarn omnes homin.es nativa cognof. cendi facultate polleanr, cujus familiam et oeconomiam natnralem in fuperioribus expofuimus, eos tamcn (sepe valde, quoad mentis feu ingenii curn dores tum habitus, a fe in vicem differre experientia fatisdocet; has homi- num, quoad mentem feu cognofcendi facultatem differen- tias, ingeniorum bnmanorum difcrimina diet conftat. Gfuare Dianoiologia , phyfiologiae mentis human® munere jam perfunčla, nune ingeniorum humanorutn difcrimina et caufas aperire , eorumque ferutandorum et excolendorum rationem ac modum tradere debet; a quo munere eam fbilofopbiam biftorič et citlmra ingeniorum appellare, at- que in caracterifticam, aetiologiam, atque femioticam ct gymnafticam, quas dicunt, difpefcere licet, quarum rerum cognitionem in vita prsftantiffimis finibus infervire, at- que ad plurimos hominss pertinerc facile intelligi poteft. CA- v/l CAPUT PRIMUM. De diverfitate ingenionim, §. 117. Primum alii fenfuum et attentionis pr*, ftantia excellunt, qua res in fafto pofitas accurare notam et conneilunt, qus eft oblervatorum laus,, alii phantafia' vivacitate, ubertate et concinitate prseftant, qu£ funt in- geniorum venuftorum, atque inveniendi et excogiranii follertia clarorurn virtutes , alii deniquc a memorite faci- litate, amplirudine et fidelitate Jaudantur, cujus maxima eft ad experientiain et omne linguarum ac hiftoris ftu* dium vis, §. n 8* Iterum alii fimilitudines et analogias , alii di/F.rentias et difparitates rerutn felicius eruunt et pervi- denr, ingeniofi proprerea et fubtiies dičli, nonnnlli intelIi~ genriae, qua rernm cbaračteres , et evenruom leges accu- rate concipiiint etdetegunt, nommUi ] udicio, quo fingu- la concepribus et regulis fuis fubjiciunt et affignant, 11011» nudi ratione migis Valent, qua jam caulas folerrius inda- gant, jam eventus lagaeius profpiciunt, §, j 19» Alti denique in rerutn fingularium et in- tuitivarum cagniftone et rraftatione, alti in abftraftarum et.inteJligibilium anaiyfi, fynthefi et perfcrutatione fe- li.ius verfantur, o/;Vveroad omnia mentis munera et opera eminenten habiles funt, Q_uiiam , aliorum inftitutione pa* rum proficientes, fuo marte quaidam et quidetn plane no¬ va et exemp/a;ia moliuntnr, qnidam , qus praeclare cogi- tant, perfpicue communicare nequeunt, qvidam obfcura et imperfsčla aliorum cogitata facile afl'equuntur et ex-. • J. 130, 92 §, 120, In omni autem eruditionis, artis et ftudio* rum genere ab oblervationis amplittidine ct veritate, ab imaginationis vigore, ubertate et concinnitate , atque ab inteiligenti® rectitudine ct profunditatc , a judicii fubtili • tate et fagacitate , atque ab efficicntite et operiš magnitu• dine, r oh or e ac velocitate ingeniorum et facuitatuin pr s. ftartfia seftimatur, CAPUT SECUNDUM. De caufis diveriitatis ingeniorum. §. 12). Cum omnium cognofcendi facultaturri ufus a corporis conftitutione nativa et ftatu prsfente, quatenus eft aniina: domicilium et organon, tamquain ab aliqua conditione et caufa dcpendeat, cum prasterea omnes mentis vires debita excrcitatione mirum in modum acui et perfici pofiint; omnis ingeniorum diverfitatis duos fon- tes, adeoque omnes ejus caufas vel phyficas vel inorales efle conlequitur. A caufis phyficis ingeniorum babilita- tes, a mora.libus vero eoruin habitus et dexteritares de- pendent; ex quo facile intelligirur, an poeta , artifices, philofophi, mathematici magis nafcantur, vel ftudio efi. ficiantur. I. Caufa: phjficas. §. 122« Caufa: phyfic$, quae dicuntur, omnes per corpus, quoad eft mentis officina et organon, adeoque qua nervorum fyftema continet, ingeniorum formas et liabilitates definiunt, adeoque in temperamenti, climatis atque viftus ratione politi funt. §. 125, 93 §. 12^. Et iiigeniorum dotes atqtte defeSus im- primis pro temperamenti adeoque fanguinis indole vari¬ ant. Qui enim liquiduiri habent, calidum , rubentem ec copiofum ianguinem , alaeres funt ad percipiendum , fa» ciies et perfpicuas habent rerum conceptiones, ingenioque ac memoria valent; qui autem multum flavae biiis ha¬ bent adinixtam fanguini, eorum aeres funt rerum confi. derationes, adeoque conceptus accurati, quare acumine et judicio excellunt; atra porro bili quorum fanguis abun- dat, ad eventus obfervandos, eorumque caulas exp!oran- das admodum habiles et proni funt; denique qui piruita copia laborant, in iis fenfus tardos, mentem obtulam et contemionis impatientem deprehendimus. §. 124» Deinde ingenii qualitatem etiam climatis atque viftus rationem fequi neceffe eft, quod jam antiquis cognituin erat, atejue univerfarum nationum cxemplis con- {Jrmatur, Duobns vero potiffimum modis climatis indo- les ad ingenia difponenda concurrit; frimo per corporis habitum, per quem, pro magis vel minus calida vel frigi- da, ficca vel humida , tenui vel craffa atmofphsrte ratio- ne, ingenium ad vigorem vel languorem, ad robur vel imbecillitatem difponit; in tetnperati majume coeli re- gionibus prseclarorum ingeniorum natales et fedes effe conftat: deinde per amoenam vel horridam , fertilem vel fterilem regionum naturam, qu£ facultatibus et indigen- tiis incolarum varia ratione excitandis , atque artibus et fcientiis inveniendis oecafionem et impulfionem prtebet. II, 94 II. C a u I' as morale s. §. 125. Sed non proforrent fe nativ* ingenii habi- litates utut prsftantilfima:, nifi earum ufus qualiscunque omnium etiam mentis habituum magifter et effeftor ac- cederet, id quod exempla horainUm , qui extra confor. tium humanum, et line inftitutione adoleverunt, confir- mant. Eft eadem ingenii, quae corporis virtutum ratio, ufu nimirum et arte efflorelčunt, nec fola: nativse ad eas contrahendas habilitates lufficiunt, nec fine liis illse com- parari poffunt; quare ad caufas diverfitatis ingeniorum morales omnia illa pertinent, qus ufum et exercifatiO' nem facultatum mentis vel promovent, vel impediunt aut plane pervertunt; ad h sc imprirnis pertinet omnii edncatio et inflitatio , cum privata, tum puhlica. Natura virium ingenii evoivendarum et excolendarum ordiiietri Sc leges conftituit , quas obfervare et fequi šque eft edu- catoris et magiftri, quam medici rneminifle, fe mini* firum non dominum natur* efle; dcinde natio, in qua quis natus et educatus eft , in omni vero natione liiigua indolcs, regi mini s jarma . religionis ratio et »tores domi¬ nante t tnagnam vim in ingenia habent; denujtie mas i qua quis vivit, qus ferax vei inops eft maguorum even- tuum, bonorum exemplorum et inftitutorum , exčitandis ct alendis bonis ingenii accommodatormn, atque fortitna tonditio , cafits et primoram tcntaminum fučcejjus. §. I26< Ex his facile intc-Iiigitur ; primo ingeniorum nativam qualitatem et magnitudinein ejiis habiiitatibus contineri, adeoque caufis phyficis niti; dcinde in quovis homine vel populo ingenii cultur* modum et gradum j aut ejus negleftum et perverlionem a caufis inoralibu* pen^ 95 pendere, cum non {it ea habilitatnm nativarum ratio ut neceffaric effiorefcant, ct in regulares habitus abeant, atque, ut qui iis (it aliquo in generc a natura inltručtus, in eo neceffario ad habitum perveniat; deiiicjue errare cum iUos, qui omnem ingeniorum diverfitatem alterutri illarum caufarum generi nimirum vel phyfico cum Ho* befio et Huarto, vel morali cum Humio et Helvedo tribuunt, turu etium iftos , qui jam in ipfis animis viri et fcemina:, atque Europaei et Aetbiopis caufam diverfitatis ingenii primitus iraefle, ftatuunt; nam in phyfico illo cnufarum generc plures et occultiores e(Te poffunt diffe- rentise, quam ut eas eruere et fatis explicare plycho- logi valeant, CAPUT TERTIUM. De ratione ingenia fcrutandi et excolendi. §. 127, Cum non omnibus ingeniis esdem Temper fcientis et exercitiones conveniant, vario refpeftu oper* prerium eft perfpeclum habere, quibus indiciis bona in¬ genia fe prodant, quibus periclitationibus innotefcant, quibus denique exercitationibus perficiniitur et ptove. bantur. I. Semiotica ingeniorum. $• 128* Litterarum ftudia boe fibi propolitum. ha- bent, ut vel res in fačlo polirse rečle obferventur, vel ut cauf* et leges, cur aliqujd fieri n c c rde. (it, imelli. gentur, vel denique ut faftoruin et virium magnirudines harumquc relationes definiantur, Qi.ua; ornim boe ma* Kirne 9 6 xime fpeclant, ut ea, quč vel natura fert, vel homines faciunt, ad gersera, caulas ec leges revocentur , atque pro varia confilii ratione jam producantur, jam impe- diantur; quare ingenii humani praeftantia triplici maxime liativa habilitate aftiinatur, unde ingenii oblervatorii et hiftorici, deinde philofopbici, d'enique mathematici no« mina nata funt. §. 129. Ingenio obfervatorio et hiftorico pollent, qui prscipue eorum, qua; in natura fiitnt, vel ab homi- nibus geruntur , five propria obfervatione, live aliorum relatione cognoscendorum cupiditate ducuntur, fi a) hac in re non perfunftorie, /ed via et ratione verfentnr, at« quc delectum, diligentiam et confiderationem adhifceant, fi b) non adventitias affeftiones et fortuitas circumftan- tias, fed ea, qute in faclis liorumque adjunftis funtprin- cipalia, notent, fi denique c) non nnice eventuum et fac- torum fingulorum enumeratione defungantur, fed etiam converfionum caufas et continuationes ex temporum lo- corumque rationibus, et ex bominum ingemis, ftudiis et moribus perlpicere et explicare ftudeant, §. 130. Glui ingenio philofophico pricditi lunt, his illud ftudiis velut indiciis produnt: 1) rerum pro« prietates, caufiis, leges, fcopos, horuinque connexioncs detegendi, converfiones , progreftiones et exitus rerum explicandi, profpiciendi, prarparandi, res majores et oe- cultiores indagandi cupiditate tenenturj 2) objeciorum fimilitudines et analogias exquirunt, ordini et unitati in varietate cognitionum ftudent, fragmentariae et rhnpfodicas earum colleclionis impatientes, fpecialia et particularia ad generalia et univerfalia revocant, et ex his illaordinant et explicant; 3) in rebus rationis aučloritati velut momento primario obfequi detreftant. §. I3** 97 §. 131. rngenio matbematico prsditi maxime nu- meris et figuris tra&andis, quantitatuinque relationibus, proportionibus ct squatiotiibus aniinadvertendis, definieu- dis et evolvendis oblečlantur, II. Gjmnaftica ingeniorum. §. 132. Ne juvenes adverfante natura cer tx doftri- nse vel ard, aut vita; generi mancipenrur, ingenii (cru- tinio opus eft, qute res ncc difficulrare nec ambiguitate fspe caret. Pluta enim obftare poffiint, quomimis, quas natura attribuit, dotes egregia; fatis mature efflorelcnnt; prsrerea ea fxpe eft adjunčlorum quorumdam in mentetn vis, ur, quam fatis probabilibus indiciis conceperas, boni ingenii (pes in traflationis progreflu omnis evanefcat; quare in ingenii fcrutinio et judicio cautione et reguiis opus eft ; nimirutn primo variš, qux ingenium exci- tare poffint, occafiones et periclitationes mature et oppor- tune afferends; dciude obfervandum, ad qux ftudia in. genium fponte fua prscipue feratur, a quarum rerutn difficultate non folum non dcterreatur, fed potius ftiinu- ietur, difpiciendum; deni e quorum ingeniorum et ftu- diorum exemplis tamquam ingenio fuo aftinibus et accoin- modatis masirne delecletur et accendaur, fedulo anirnad- vertenduin eft. §. 133. Neque minori cura et cautione opus eft jn excolendo ingenio, Qtuamquam enim omncs, uti ex fuperioribus patet, rnentis faculrates ufu et cxerciratione debita acui et pertici poffint, in ea tameu re fsrpe pec- cari facile videas, vel quod ingenii vircs noti naturali ordine exercentur, vel 'quod exempla ncc bona nec G va- 98 varia fatis, liberalis smularionis, caufa, propon&ntur, vel denique quod adminicula varia ejus, cui fe primario quis addicir, ftudii negligunrilr. Psdagogica illas einpiricas fenfus, phantafis, attentionis, comparationis, memoris intelligentke et rationis pcrficiend« regulas in probieinata refolvere, atque varios exercitationis modos excogitare debet, per auos perfe£liones et babirus varii nafcantur, quorum illae mentis faculrates capaces funt, Pfychologia generalis et Dianoiologia Logic«, The* lematologia vero , quae £equitur , Philofopliis praelica univerfali tamquam Propcedeutica pratnitti folet. PSYCHOLOGIiE EMPIRIC/E PARTICULARIS P A R S A L T E R A, Thelematologia feu theoria de aninio humano. PROOEMIUM. I.) Anhni humani ejusqite rntnhe notio , §. 134. Nobis fatpe volupfatum et dolorum fenlio- neS inefle, confcientia edočli noviinus, quodtum fieri ob- fervamus, cum fumus rei jucunds vel pulchrae, aut rao* lefts vel deformis lenfu tačli, vel rerum utilitatis con- filioruinve et atbionum bonitatis (rečtitudinis, honeftatis) aut contrariorum cogitationc isnbuti, Res, qua: Punt vo* lup- 99 luptatis aut doioris effeclrices, gratas et mgratas voca- mus, easque nobis placere vel difplicere dicimus; res ejus- modi, cuin funt rernotse adliuc, attamen jam mente con- ceptat’, confeaui, aut declinare nitim ur, i. e, appetirnus aut averfamur, Cumque nos ipfos ad continuandas vel n on continuandas oblečtationes vel moleftias, ad exp!en- das vel non explendas appetitiones determinamus, decer- tiere , eligere , proprie velle, nolle, operari dicimur, GUiare in anima humana praeter cognofcendi facultatem triplicem adhuc qualifatetn difcernere necefle eft , primum iUam, qua fit, ut grati et molefti fenfu tangi poffit, quam pcrientifcendi facultatem ^©efitljlŽPenttogčtt) liceat appel- lare, deinde iflam, qua, ut eorum, quse prsevidet, non- nulla eveniant vel non eveniant, efficere nititur, feu ap- petendi et averfandi facultatem, deuique bane., qua decer- nit, eligit et operatur, i, e. libertatem et arbitrium vo- luntntis, sl d primam propenliones, commotiones affec- tusoue, ad fecnndam iinpnlfus ftudia et pailiones animi ctun fuis natur* legibus et caufis, ad tertiam moreš et charačteres morales hotninum cum inorurn legibus per- tinettt. 2 .) Theieniatologič notio, partes et tifus. §, 135, Animam hurnanana , qua eft facultatum perfentifcendi et appetendi fnbjcčium et fedes, animam feu peBus, imo etiam cor dicimus, ejusque naturam 'm its, qus fupra, tainquain ad illas facultates pertinentia at- tulimus, et fuo loco afferemus, reponimus. Tbelemato- logia eft doftrina de natura animi humani, eaque differt ab eleutheronomia et ethica; tamquam pbyfica animi humani primo omnes, quibus ejus teconomia continetur, G 2 le« 10O leges inveftfeare j deinde omnium animi humani univerfe conbderati ftudiorurn feu impulfijum (Žrif&e) et motuum principia et caufas aperire eorumquc genefin oftendere; denique animorum hutnanorum discrimina prsecipua ho* ruinque caufas et leges afferre, adeoque animi humani Anatomia, Phyfiologia et Philofophia ejus hiftoris e(Te deber. Ex quo iniignis et multip!ex Thelemaronomis ufus facile intdligitur ; quemadmodum enim, qui re- gends, emendandai et expoliendsc facuiratis cognofcitiv* artem tradunt et exercent, omnem ejus familiam et ceco- nomiain, i, e. ejus nativas dotes, harumque funčlione*, leges, perfečiiones et perficiendarum regulas exploratas habere debent; ita iis, quibus volimtatis regiinen , cor- reilio, cultura et perfe£tio propofita eft, omnem animi humani naturam et reeonomiam perfpečlam effe oportet, ut quibus adminiculis et caufis recte aut prave fentiendi et agendi habitus exiftant et cedant, cognitum habeant, CAP UT PRIMUM. Anatomia animi humani, fen De primariis animi humani leg ib us et ftatibus. §, 136. Omnis animi humani natura inveftigatio ct interpretatio ab ejus legum, motuum et ftatuum ma- xime obviorum cognitione proficifči debet, neque alia cer- tiore via ad cognofcenda prindpia, caufas et nexus va- riorum animi fhidiorunj ejusque aberrationum progredi licet. S E C- iOi. S E C T I O PRIMA •v De Jegibus animi humani maxime obviis. §. 137. Omnem animi humani hiftoriam (eu con. ditionem, omniumque ejus motuum, propcnfionum, im- pulfuum feu ftudiorum originem, differentiam ct inten- fitatem certis Jegibus fubefle, harumque legum cognitio- nem ad omnem ultcriorem ejus naturi inveftigationem et explicationem requiri facile intelligitur, T. Legis fupremte et fundamentalis univerfae ani« mi humani hiltoriae expofitio. *•) Legis hnjus formula, fuudatnentum et vindicia. §. 138, F.a cft animi et voluntatis humani in Om¬ ni fua hiftoria ct ceconomia a cognofccndi facultate et ab iis, quas quis rnente informatus tenct, reruvn perceptioni- hus dependentia, ut nullius nifi percepti rei aliqua vis in eum efle poffir, Omnes animi motus, omnes ejus propenfiones et in- ftinflus, omnia voluntatis ftudia, omnes ejus ačlus ah aliqua aut clara, aut certe obfcura, eaque aut primaria, aut certe adjun&a rei eujuspiam perceptione dependcnt ; nam j fin e mentis perceptionibus et judiciis priviis nulls anitni mo- dificationes, nulla voluntatis ftudia locum babere poffunt. Inde eft, cur animi ftatus et ftudia, hominumque moreš ingeniorUm et opinionum diverfitatem et vieiftitu- dinem fequantur y ncque profcčlo ulla eflet fine hac lege ani- 102 animorum ferutandorum, flectendorum ct corrigendorum , certa via et ratio, 2 .) Animi et voluntatis a mentis perdeptionibus dependentia ejus lihertatem non toUit. §. 139, Neque propter hanc animi motuum et vo¬ luntatis decretorum a mentis perceprionibus et judiciis de- pendentiam, voluntas plane ferva, ejusque ornnis conditio autoniatica videri poteft* 1) Proximae animi motuum et voluntatis ačluum ra- tiorres non funt motus corporis, uti in horolegio aut plan- ta, fed mentis perceptiones; quare fpontaneitate et arbi- trio , atque libertate a coactioue exterua anima humana in appetendo, volendo et operando pollet» 2) >ieque folis fenfuum impulfionibus, atque eorum qute experti fumus, uti in belluis et infandbus accidit, Imaginibus harumque adfociationibus, verum etiam prae- viis confultationibus et rationis didlatis ad decernendum et agendum detei minamur j quare non lolum fenfitivo , verum etiajn rationali arbitrio anima humana potitur. 3) Et cum confcientia tefle non folis jucundorum , utilium atque contrarioruni ftimulis, verum etiam eorum, quae refta, qute honefta ct jufta funt, feu officiorum cogi- tationibus in agendo oblequimur , morali etiam animam humanain libertate pratditam effe fequitur» 30 Ona voluntatis hiunance qualitas ejus lihertatem et arbi. trimu confiituat? §. 140. Pollemus facultate, fenfuum follicitationibus et rationis juffis refiftendi, at htec reliftenda ope aliorum incatis reprsfentaitiinum et judiciorura pcragitur. De» 103 Decernimus et molimut varia, decreta pprro et mo- limina fepe fulpendimus et plane relinquimus; at hoc fine omili, quod rationem contineat, mentis jadicio eve. Ilire quis cenfeat, cum multa in mentis nočle pofita caa- fe tamen obfcuriorum animi motuum efle poflinr. Attamen hoc certum eft, voluntatem fe ipfam ad ob- fequendani vel fenfnnm et phantafii illecebris, vel intel* lcčhis ac rationis rcgulis et juflis determiiiare; neque cum fe ad alterntrum determinat, eam determinationem naturse quadam neccflitate fieri, adeoque irrefiftibilem efle, et nonnifi uno modo fieri pofle , cuiquam videri potcft, H ar c voluntatis potentia ejus libertatem et arbitrium con- ftituit, -prior facultatem aliquin intendendi et decernendi, poflerius facultatem ufum virium ceterarum determinandi denotat, IT. Legum animi humani magis determinatarum explicatio. §, 141, I11 animi humani motikts, i. e. oblefla. tionibus et appetitionibus, atque tendemiis , i, e. pro- penfionibus et ftudiis, tria velut primaria momenta fpec- tanda funt, nimiruni eonjni origo feu gcnefis, deinde diverfitas, denique robur, Singula htEc momenta peculiaribus legibus fubfunt, quarum cxplicatione Iegis illius primitivk et veritas ma- gis confirmatur, et fcecunditas manifefta redditur. I, Leges originis motauin, propenffonum et ftudiorum ani- nii humani. §. 142. Nonnili eas reprsefentationes, qu,c aliquid, qnod placet aut dUplicee, exhibent, quodque paffim per- fedum, bornim, aut imperfe&um, malum appellari con- ftat, animi motuum, defideriorum et ftudi,orum caulas effe, dubiurn videri nequit. Boni vero et conrrarii qua. tuor funt genera ; nimirum jucundum et moleftum , pulchrum et deforme, utile et noxiuro, denique redum et pravum., »O. Jucuniovmn, pulchrorum et contrariorum natura, univ erfa, §. 143. Res extern® per fenfiis animx nuncios vel materi® fux vi, vel form® fu® indole placent vel difpli- cenr. G.us res materia f«a vi fenfibus grat® vel ingra-. ts funt, i. e, placent vel difplicent, e® proprie jucnndce vel mole/la: dicuntur, atque prcevifa necefiario appetitus et declinatus movent ; qu® forma fine indole oc ulorum, aurium aur phantafi* ininifterio animo gra^a aut ingra« funt, ea proprie pulcbra aut deformia dicuntur, neque-, qua talia, appctitutn aut fugain neceffario excitanr« Vtilium et honefiornnt ac contrarinrum indolcs communif, §, 144« Stu® propterea placent aut difplicent, quod effedus jucundos aut moleftos parere, vel impedire aut toliere, finiumque confecuticni vel predeflb vel obftare io3 judieemur, utilia ant nosem dicuntur ; quse talia funt, ut ea onimus, detrafla vel adjun£ta quacunque externa utilitate, rationis vi fimpliciter approbare vel damnare deheat, reeta , honefia , bona, aut prava, turpia, mala vtoraliter talia funt; in quorum numero nonnifi volunta- tis lib^rs confilia, ab his profeftae aciiones, atque hoc modo prognati moreš efle poflimt. 3 -) Potiora quadam esc baclenus diclis confeclaria, §. 145. Inde elucet, animurn liumanum et volim- tatem liberam in omnibus fuis motibus, aflibus et ftu~ diis, vel jucunditatis pulchritudinisve fenfionibus, vel uti- litatis rečlitudinisve moralis judiciis, velut caufis et regulis, obfequi. §. 146. Et quemadmodum obječlorum qusdam tjnalitares, ob quas placeant vel difpliccant , ita etiam animi nativas quasdam affccliones, ob quas neceffario gra¬ fa vel ingrata: finr, dari necefle eft. §, 147. (iuare fi jucundorum , pnlcbrorum , uti- liuni et honeflorum aliqua communis affečlio eflet, eaque perfeclionis charačterem haberet; etiam aliquam intimam animi affeftionem ejus, nativorum inftinfluum radicem feu fontemdari, bancque inflinCmm feu ftudium petfeciionii efle et dici pode, confequens foret, II.) Leges diverfitatis motuum et ftudiorum -aniini eidem ob¬ jedo refpondentium 4 §• t 48 4 Non omnium obječlorum in Omni, vel etiam in eodetn animo Omni tempore eandem vimefle, expe- ri- io6 rientia Cacis conficimtur, eujus rei lise eft ratio gene- ralis , quod res non prout in fe funt, ver um prout cognolčuntur, vim habent ad animos commovendos et iriclinandps. Nimirum quamquam pluribus lipe idem univerfe obverfetur, non tamen finguli plane idem, aut in eodem nexu et eodem plane modo cognofcunt; ex quo tres effe potiores caufas et leges, cur iisdem in fe rebus, et eodem nomine menti propofitis, non tamen iidem in di- verfis animis motus, non eadein ftudia relpondeant. Multiplex ejusdem rei facies et afpeclm, 149- Primatn illius diverfitatis caulam hanc effe, facile elucefcit , quod cujusvis rei indeles et conditio fit complexa , adcoque faeies et afpecius mnltiplex, vel virtn- tes et commoda, vel imperfeciioues et incotnmoda ejus ex- hibens et fpečians , ut adeoque cutn duo ceniunr idem, non fit plane idem, et plures in re eadein non Temper idem aut ament aut horreant. 2 .) Adjvntia rei et idearum adfociatio, 5. 150 , Secundam potiorem caulam ab eorum, qna rei tempere vel loče adjuncla funt, vi repetendam effe, faci¬ le colligitur. Nimirum homines rerum variarum amore vel averfatione maxime in juventute imbuuntur propter aliarum, quae iis fortuito adjunčla: erant, rerum aut fuavi- tatem aut acerbitatem, et propter eairi, qute ita cafu facla eft, idearum utriusque confociatfonem. 3 .) 3 -) Cognilionts ejusdem rei modus variust §. 151« Tertia deniguc caufa m div sr Jo ejusdem rei cognitionis modo polita eft, ncmpe rerum, qute ad animum et »oluntatem referuntur , cognitio duplex cit, vel mortua ct otioia, vel viva et ejjictix ; cujusmedi efficitur pr im o cum cit: certa, minimeque dubia et vaga, deinde cum non generalis folum, fcd inruirionis $mula, atque prompta et parata adeft, denicjtie cum mentis fententias animique comrnotiones et propenliones non adverfas, fed adjutrices potius habet. III.) Leges intenfionis motuum et ftudiorum animi. §♦ IJ2. Motuum et ftudiorum animi vim jam ma* jorem, jam minorem effe, esperientia docct; cujus rei alia ratio generalis efle nequit, quain quod boni ant mali fenfus vel opittio jam augeatur , javi minuatnr , atque eia- terum et inotivorum vis pcr varias caufas jam crefcat, jam decrefcat, quarum pratcipue fequentes funt. *♦) Id e ar um motricium conglobatio. §. 153. Eorum, qu2 bona aut mala putantur, con« globata et rcpenrina cum ideis fociis, in animum irruptio attentionem coarctat, ponderandi et confultandi moram auffert, oblefladonum et dolorum memoriam et exlpe£ta- tionem excitat j atque inde maxime eft, cur nova et in - exfpeffata animum magis commoveant, et fubinde netita , ob/lacula, difficultates appctitmn acuant, et imperata de- clinatum augeant. io8 2 .) Coufuetudinis ril fenfum n opinionem boni vis. §, 154. Confuetudo per eam, quam habet in cor- pos, mentem et idearum conlbciatienem, vim boni ef mali fenfum et opinionem jam auffert, jam minuit, jam a lit; confuetudine corpus , mens et animus ad concipi- endas fimiles vel priores motiones, cogitationes et appe- titiones ita informatur et propendet, ut quaedani impo- tentia rarionis et libertatis, motni, cogittitioni et appetitioni rejnrgenti valide rejfjhendi nascatur. 3 ) Statumn animi eonttarietas. §. 155, Contrariorum juxta fe pofitorum fingulo- rum indoies magis eiueelčit; inde eft , cur contraria vifu aut cogitatione percepta vitn fuam in animum jam augeant jam rninaant, et cur ftatus animi pratccdentes vim contrariorum fubito fequentium intendant. S E C TI O ALTERA De ftatibus animi humani maxime obviis. §. 156. Ad animi humani ftatus lingulte fenfiones grats et ingratae, atque finguls appetitiones et averlatio- nes, maxime vero ejus commotiones et affedlus pertinent, ejuarum rerum pritno naturam univerfam, deinde formas praecipuas, demone effeahis earnmque a paflionibus animi di- ferimen confiderabimus. I. iop I. De natura commotionum et affectmun animi nniverfe. §. IS?. C um i mi mu s vehementius voluptate aut segricudine aliqua percellitur , fortiusve appetitu aut de- clinatu aliquo fenfitivo trahitur, commotus efls dicitur; quare commotiones animi in quacunque intenfiore volup¬ tate aut agritudine , appcritione aut averlarione pofitx funt, ut a placidis et fedatis animi affeflionibus et ftatibus difcernantur. Cmn vero animi commotiones ita ingra. vescunt, ut mentem obfcurent et rationis ufurn impedi. ant, atque animum fui impotem reddant, ajfettns et per - turbationes animi dicuntur, I.) Affečluutn ab aliis animi motibus difcrimen et genera fumina, §, igg. Affeflus, prout in animo fe exferurit, funt ejus motus i, e, fenfiones jucunda aut molefta, repente nat*, et adeo vehementes, ut per eas meditandi vis plane fupprimatur, Omnes commotiones animi gratas et mo- leftas nonnulli ad bonum aut malum, vel prsfens vel fu- turum referunt, quibus alii pratteritum addunt, arque vo- luptatis (gaudii) tsdii ( sgritudinis "i, fpei et metus no- minibus diftinguunt; cutnque gaudia, defidena, agritu- dines et averfationes fenlitivs ita ingravefcunt et dorai- liantur, ut ratione contineri nequeunt, 'fsritias , cupidi- tates, horrores et terrores appellant. Omnes animi mo¬ tus fedati et lenes non minus , quam incitati aut plane perturbati, vires mentis, animi et corporis vel eri- gunt 1 10 gunt, adftringunt, incirant, vel dejiciunt, refolvunt et con- tunduutj quare iilcs flhenios , has aflltenics appellare licet. «0 Origo et interitus affe£tuum animi* §. 159« AfFečtus oriuntur et crescunt repente, oriuntur Jubito ex repentino et conglobato fen lil alieujus rei valile jticundae a ut moleftfe, crescunt [ubito proptcr imdgines bonorum aut malorum, prteteritorum aut pravi, forum, magna vi irrumpentes; (]uo fit, ut mens qua(i couilricla et attonita teneatur , vis diftinfte cogitandi fupprimatur aut certe minuatur, atque judicia, decreta et actiones praecipitentur; ad fummum venit commotio animi, cutn mens clariffime, fed unice et confufe id co- gitat, bornim vel malum , quod affe&um escitat, quo cafu contrariis ideis anirnus inagis irritatur et exacerbatur, five per ratiocinii, five peropprobrii aut objurgationis modum afferantur, §. 160, Affeftus itaque omnes oriuntur ex imagi. nibus vi vidiš bonorum aut malorum prsfentium aut in- ftantium, qus mentein totan; occupant, et quafi claufinn tenent, Paulatirn effervefcit aeflius afFeeluum, cum nora; ac varii gencris ideae in aniinum irvepunt, hocque modo tempus dolori mederur ; afTeelus repente evanescunt contrariis perceptionibus fortioribus fubiro in animuin illatis; lic iram frangit fubiro improrifus viri, quem ira- tus metuit aut reveretur, adventus, commiferationem pe- riculi aut fecuritatis propria cogitatio, difficultates et obfta» cula fupervenientia augent impetum. 161. Prima tetate bomines velocitate ortus et interitus commotionum et affefluum animi parum difčre- pant, celeres et effrenos motus infantum animi ca- piunt, lil untj videre et ardenter cupere, deinde cupitis potiri et fatinri, apud illos vix temporis punčlo diffecunt , volnnt, noliunt, irascnntur et fedantur fubito prof ter Jlupendam idearum celeritatem. Uti stas procedit, ita celeritas con- cipiendi et ex£linguendi commotiones et affectus minnitur; differunt tamen adultiores affečluum celeriore vel tardiore ortu, vehementia et continuation e pro temperamenti, phan- tafta et facultatis conftdtandi ac pravidendi ratione, III.) An affectus omnes rationem profternant? Phlegma et apatbia inoralis. §. 162. Q.ui non omnes vehsmenticres voluptatis aut tatdii fenfiones , led illas foium affe&ibus accenfent, quibus mens de fiatu fuo dejicitur et animus fui cotnpos effe definit, rcčle affečtus omnes ad intemperantiam re- ferunr, et perturbationes animi ac motus rationi non obe- dientes appellant, quia medtem animumque ad inconfulta decreta et molimina abripiunt. §, 163. At non Gtnniuin etiam vafde vebementium animi commotionum hcec aut caufa aut viseli, ut ne- eeffario rnentem coecam, inconfideratam et animum fui itnpotcm ac temere deccrnentem ac agcntem reddant, ut facultatem et funčtionem diftinčle cogitandi er confi- derate decernendi agendiquc aufFerant. Poteft ea effe cor- poris conditio, aut certe men ti s et pečtoris per cogitatio- nes tempeflive conceptas et ufurpatas ejusmodi prspara- tio et robur, ut etiam repentinis commotionibus animi in confideratione, elečtione, exfecutione veri rečlique non impediatur. §. 164. Hoc memis animique robur re£le phlegma. et apatbia vioralis dicitur, atque a felicitatis et virtutis fin- 3 1-2 fludio abefle nequif, At qui ad iapientis hudem boe etiam requirunt , ut plane rmllas animi cominorlones fubeat,et ad omnem voluptatis etdoloris fenfuin percal- leat; rem poftulant, qus in natutam humanain plane non cadit, atque plus mali quam boni allarura e det, curn ratio, cognitioque redi farpe non niti tteus nautica vice fungi podit , adcoque commotiones animi in prsdaris c c inagnis moliininibus velut ventos adjuucios habere debet. II. .De commotionum et affectuum animi prtsci- puis formis , et huc pertinentibus ejus affectionibus. » §, l6y. Motus et affedus animi a variis varie di- ftiibu.untur, Glui corum tria nimirum jucundorum, mo- leftorum, et inixtoruin (cu mediorum genera faciunr, eos omnes voluptatis , tegritudinis , lianimque copulationis formas et propagines efle dicunt, atque pro ca u far um i. e. boni et mali ratione, cujus aut fenfu, aut pratvilione et reeordatione erficiuntur, diftinguunt et denominanr; aliis rnotuuin et affeduum animi in fthenios et afthenios diftributio masimi momenti efle videtur. I) De motibus et affedibus animi jucundis, §. 166. In his, quos voluptatis, jucunditatis et gaudii nomine univerle appellare folent , maxime genns, caufae, effedus coinmunes et affediones animi cum iis conjunds IpccUndae funt« §. »67. ll 3 §. 167* Cum res bom in poteftatem ufumque noftrum veniunt, morus animi jucundos , quos conti- nuare nitimur, oriri conftat; qui cum piacidi funt et pa¬ cati , bilaritatis , cum vero effervescunt et erumpunt, adeoque eommotiones vel plane affečfus animi evadunt, gaudii et latitia Jlrictius acceptte nomcn gerunt; inde animi tranquilli , commoti et pertnbati llatus, atque tran- quillitatis et inquietidudinis affefliones pendent. Gluorum animos lenfiones jucunds penitus oceupatos et qua(i claufos tenent, non fatis aut plane non, pnrlentium et futurorum rationem habent; ex quo intelligitur, cur laetitia animi levitatem, incmiam et difjolutioncm pariat, qus animi affc&iones cbarafterem hominum moralem fequnntur et indicant. §. 168. Voluptas , fortnnte fecunds comes fibras animi relaxat, obleclationibus tt fucceflibus profperiratis comitibus ebrii, ideoque alterius boi tis incurii adeo encr- vantur, ut mutatis tominte vicibus confeftim de mentis et animi ftam dejiciantur, atque coniilit inopes et iinpotes nec remedia reperianf, nec tentare aufint aut valeant. Q,uare bonte fortuns ufum bona mens moderari deber , adeoque in rebus fecundis mens fapere et confulere difcat et confuefcat, u cfperet infaajiis , meti;at Jecundii rel/us ni- teram fortem beue pr,epa; atum peblus. JNaicitur hac ra- tione animus-Jemper bitatis et excelfits, qui ita Temper lae- tatur, ut alteruis lot ris nunquam immemor, nunquam le» curus dolores fupervenientes nec ferre reeufet, nec im- potenter ferat; quem animi pUcidillimi ac fupra tortu- nte lufus et tormenta elati ftatum forma Socratis, mentis ferente et animi tranquiiii index, annunciabat. §. 169, lis> quos ltetitia folitudinem exo(a in ani* mo producit, effeitibus aiii in corpore relpondent, quo H ri» H4 rifus Jalutaris, velur animi Istantis tjusdam ebullitio, exuU tatio er manuuin complofio, pratterea celerior fanguinis curfus pertincnt, quo, eum gaudium eft fubitum, er ex bono ingenti ct plane infperato repenre oritur, fanguis tanta vi ad cor propellitur, ut vel mors rcpentina infequatur, I-) De motibus et aftečlibus aniini moleftis. §. 170. Motus et affe&us animi molefti gcneratim tsedii, tcgritudinis et triftitiae noinine venire atque ex fen« fu aut opinione mali o rili conftat, Mala et dolores utut natura evitare neceflitat, ratio tamen falutares nonullo- rum effeclus prsvidens ejusmodi mala fubire aut pati ju- bet, quod facere etiam in poteftate noftra pofitum eft ; uti enim fenfus doloris acutioris abtundit fenfum levioris, ita metus tnali tnajoris ex intervallo lecuturi potcft vince* re horrorent mali leviojris proxime inftantis; et mens bo¬ ni valdc optabilis litem aut mali valde formidabilis tne- tum gigncre, alere et intendere, atque ita lenluin aut formidinem mali, fine quo prius confequi et pofterius evitare non licet, vincere atque boe modo efficere poteft, ut pericula adeantur et tnala perferantur. §. 171» Cui promtus et alacer eft ad talia pericula et tnala non fubterfugienda animus, eum animo forti effe dicitnus; ex quo, quid vera animi fortitndo fit ab inconfiderata et dcfperante temcritate eorum dtvcrfit, qui in pericula non neceffaria et fine tnajori malo evitabilia fe inferunt, aut ob tnalam fortunam vel confcientiatn in ti- more vivunt, et propterea extrema tentant, quoniam nihil perdunt, li male, et omnia fperant, fi res bene ceciderint, Fortis animus etiam iinpavidus et tatiens eft, i. e. (ubito timore cx inftantibuš malis et periculis orto non conftcr- ni- nitur, et In maiorum inevitabilium tormentis fe ipfuin exhilarat et erigit recordatione prsteritorum et Ipe futu- rorum bonorum. §. 172. Ad timiditatem et ignaviam evitandam , et ad aniinmn fortem et inrrepidum efficiendum non conti- nua periculorum confuetudine, veram cogitationis faini- Jiaritate opus eft, pericula et mala ab intrepidis vel vitari vel fuperari, certe te p a ra ri et redimi, trepidatione et ignavia augeri Subitus timor ex malo non pr ovilo ex« Ortus, non femper timiditatis_ et ignavia index, fedatur pu- dore, cogitatione malorum fimilium fortiter vel pro- fpere fuperatoruin, et maxime exemplis fortitudinis et fi- duda impcratoris inrer inilites. >0 Affechts molefli, quorum caufe patent . 173. Ad boe affečluum genus praecipue triditia et pcenirentia, deinde jnetus, denique ira et pudor perti- nent. §. 174. O Triflitiaftriclius notat fegritudinem ani- mi ex eventu aliquo valde funefto et ingraro natam, qua: vel htcitis vel moeror vel indignatio dicitur, prout is vel cafu accidit, vel propria aut alicna culpa exiftir. Idea triftis, qu£e fola aliquamdiu animuin tenet, ple- rumque per alias fenlitn obfcuratur; cum vero perpetuo ita menti infixa et vegeta inharet, ut ipfa potius omnium aliarum vim fugiat et evertat, corpus triftantis elangue£ cit. Acerbum cft vulnus, quod a cafu fortuito, acerbius, quod ab aliorum, acerbiflimum, quod a proj)ria culpa proficifcitur; liujus acerbitatis partes funt opprobrium, quo, qui prave egit, fe ipfum excruciat, et metus confe- cutionum injucundaruin, maximc vero fančtitatis ct jufti- H 2 ti* n® tiše divin2; inde eft cur acerbitss poc-nitentiše claritati cognitionis aut perfuafiouis, prave fačla vitare licuifle et oportuifle, et effcfluum ex iis oriundorum refpondeat, et diverfios in vita pcenitentium cffectus gignat. §. 175. 2) Metus eft aegritudo animi orta ex cogi- tatione malpfuturi, five veri, five opinati, Timor fufaito incuffus plerumque aniimim confternir, et terror dieitur , cui (spe fubiro animus fuccedir, Angor, horror, trepi- datio funt gradus metus et terroris, Ab iis, quse terrent, difFerunt ea, qus ftuporem ( non confternationem ) effi- ciunt, cujusmodi (unt qu$dam nova, improvifa, infolita, quse admirationem et confiderationem commovent. Cujus animus non facile pericuiorum et metu et fuperventu con- fternitur, intrepidus dieitur; cujus rei caufa (spe in tem- peramento firpe in confuetudinc pericuiorum , fatpe in bona rnente pofita eit, (Aui periculis non cedit, verum ea confiderate fubit et inrrepide iongiori tempore perfert propter praclaros fines , fortis et animofus eft ; qui (e in pericula infert fine bono fine , qu® plane fuperari nequeunr, temerariiis , qui pericula et mala fugir, qus ra¬ do et officium fubire jubent, timidus et ignavus eft, §. 176, 3) Ira ct pudor impotentes animi motus dicuntur, quatenus bominem malis , a quibus pendenr, propulfandis imparem efficiunt, §, 177. Ira eft tsedium vehemens, ortum ex iis, qux adverfum jura et vota noftra fieri videmus vel putamus, I,*fio proprie et offenfio eft, cujus fenfus vel opinio iram commover, quare non tantum hominibus, fed etiam bel- luis et rebus vira expertibus irafeimur; cur fuis (spe magis qoam extraneis irafcantur homines, rationes facile illucefčunr. Naturalis, quo bomo ad fui cr aliorum de- fenfionem impellitur inftindtus irse motum fed non »/«'«• Vis nis ciipiditatem excitat, a na mala infert, quamvis nec prsfentibns, nec fururis latfionibus propulfimdis necefla- ria funt. Valde iratorum ora aliorutn pallore, aliormn rubore fuffundi videas, prout vel potentis vel impotentise injuriam depellendi, ec confeftim ulcifcendi, confcientia et metus adeft; quare tllorum ira plerumque errumpit et evanefcit, iftorum inveterafcit. §♦ 178. Pudor eft agritudo et metus, qui oritur, quod aliormn malarn exiftimationem, viruperationem et irrifionem mereri putamus , ant certe virare non pode credimus; natura acerbum eft vidcre aut putare, talia ab aliis in nobis animadverti, aut nnimadverium iri, qus il- loruni viruperationem, irrifionem, indignationem et con- teintum commoveant; indc eft, cur pudore homines fac- pe validius, quam legibus a praviš et abfurdis cohibeantur* Pudor alius naturalis eft, qui circa ea verfatur, qu* fiint natura turpia et propudioia; alius adventitius et aflumtus, qui nitirur opinionibus in focietate aliqua puhlice receptis, propter quas fspe vitupcrantur, quae per fe nihil virii et eulps babent; inde nafcitur pudor malus fen falfus, cutn nonnullos firpe rerum minimc malarum et plane bona- rum pudet, 2) Status animi molefli , quorum umfe latern* §. 179. Inter ftatus animi moleftos, quorum caulae non femper fatis cognitse funt, maxime notari merentur, tuin nianens quadam animi agritndo, anxietatis morofitatis et indignarionis plena, mm illud vita fuique faflidium , quod pendet ab inopia obje&orum, eorumque variationis , quat mentem animumque hominis fatis teneant, occupent et oblefient. §. 180. 158 §. igo. 1) Ab obfcara aut feniatione morhofie conditionis fili corporis , aut memoria priftinae perpeflionis muitarum et magnarum asrtimnarum fubinde animus ina» nemem quamdam segritudinevn ducir, quse euin ansium, querulum et morofium efficit; quorum aniinos ejusmodi tabifica atgritudo occupatos tenet , inquieti mala haud verifimilia metuunt, folitudinem guasrunt, negant fibi lucere folem , ubique, qua: mclancholiam augeant, appre- hendunt, nihil boni, nihil folatii, quod ipfis profit re- periunt. Ratio medendi lmie malo ex notitia ejus caufa- tura et alimentorum colligitur, fed facilius eft venienti occurrere, quam, cum invcteravit, fanaudi ren/cdia qttsErere, five medica five pjjchologicai §. 18 1 * 2) Faftidio vitae fuique , qtiod ant mi vacuitatem Q inanitatcin ) et temporis tadium appellare fo» lent, afiiciuntur tum hi, qui funt ejusmodi circuls, oc- cupadonibus aut negotiis adftričH , a quibus ipforum in- genii et animi, five praclari, five inculti indolesabhorret, turn ifli, qui nullos in fe ipfis, in fuo ingenio et animo reperiunt occupationum et oblečlationum fontes , adeoque eos extra fe frultra qua;runt confumtis aut deficientibus, quibus ferviliter fe addixerunt, oblectamentis ; voluptarii in intervallis voluptatibus fenfuum vacuis ob inanitatis fui animi conlcientiam fe ipfos ferre nequeunt. §. 182. 3) Ex fervili voluptatum corporis aliarum aliis fuccedentium aucupio nafeitur, ut ait Sene ca, odi fui triftis et cegra patientia. Minime optabilis eft illorum hominuin condirio , qui cum jnvenili atate nullos honeftie occupationis fontes in femet ipfis aperuerunt, ita fecum ba- bitare infueti funt, ut nulla ipfis fit optio, nifi ludis et voluptatibus vanis, quibus affueverunr, indulgendi aut ofei- tandt 5 ingrave/čente aetatc rigentes corporis nervi ad fup- ii 9 fuppeiitationein et fen firm taliutn vbiuprstum inerfes vitam efficiunt lan gnidam, infipidam, mo e (lani. m.) De motibus et affcčHbus animi mistis feu mediis. §. 183. Animus fspe voluptate et tacdio, defiderio et metu ita fimul afficitur, ut alter borurh motuum alte- rius vim penitus haud debilitet et clidat; inde nafcuntur Jlatus animi mixti Jeu viedii , quorum tamen aiii aliis ma- gis ad jucundos vel moleftos accedunt, horum prscipui funt fpes , admiratio et obtrebiatio. §♦ 1 84 » l) Spcrantes bona exfpe£hnt incerta, quas tamen obtineri pofle cxiftimant, quarc non quiefcunt, doneč aut res fperatas obtiaeant, ant fpes extinguatur, Špes eft motus animi mixtus ex cogitatione rei futurte banje fed incert* ; prior rei ratio jucunda, pofterior mo¬ lčita eft* Ad eseitandum bunc motnm, vita: humana: con- dimentum, potiflimum faciunt, qu« difficultatem et incerti- tudineni diminuunt, viamque et conntum ad bonum ob- tinendum expeditiorem reddunt. Maxima eft fpei in omni vita in utramque p ar tem vit, Futurorum bonorum cogitatio follicitudines, et prsefentium moleftiarum fenfum auftert; at vero etiam male credulos incurios et fecnros reddit, atque ita efficit, ut pericula adeant, ct mala lila confčifcant. §. I85. 2) Admiratio eft confternatio. animi, orta ex fubito oceurfu rei alicujus infignis et inufitata?, cujus intuitus vel cogitatio mentem primum confiringit, dcinde vero laxat et incitat i. e. idearum adfociationcm promo- vet, atque ita vel gaudendi aut fperandi, vel dolendi, aut timendi argumenta affert et cu mu la ti cum admiratio tan- 120 tanta eft, ut, an m /omniantibus vel vigilantibus res ge- rantur, nefciamus, oritur affetlus fiupovis. Olao quis magis vel minus intelligens eft ejus, quo res mundan® et human® continentur, ac volvuntur et revolvunrur, ordinis ac cur- lus, eotnagis vel tninus in eum cadit idlud.* nil admirari , At qui rerutn , qu® in unitterfo obtinet, maximarum et tninimarum varietatem et harmoniam fcrutatur, animadverrit eam effe omni humano capru fiiperiorem, atque attonitus admirationem ejus aučtoris concipit nullis liinitibus cir- cumferiptam , nulla p' ogreftione exham iendam. §» 186. 3) Eorutrt , qui alios, tnaxime iftos, quibuj vit® ronditione pares funt, fibi aliqua re pr®ftare vident, mtmuUos propterea animo torqueri et dolere, nounullos fo- lum exftimulari conftat, ut eos, a quihus fuperantur, fu- perent, aut iis certe sequentnr , illos invidere, hos amu- lari dicimus ; quare invidia imbecillis et abjecli , ®mu!atio Vero efpcacis et generoft animi indicimn eft, illa odium parit primum leve, deinde glifcens, tandem mordax, quod in nocendi impetuin erumpit; invidorum alii fupe- riores alii pares ferre nequeunt; quare: pafiitur in vi- vit livar po/l fata quiefcit, Q.ui vit® conditione fibi pares imitari vel nequeunt vel nolunt, eminentioribus primum Jnvidere, deinde ingeniofe obtrečlare, denLjue crude ob. ftare et conviciari incipiunt. irr. De animi commotionum et affectuum in corpus potentia. 5, 187. Ex commotionum et affe&uum animi hi. ftotia, eorum vi non tantum mentem et animum, led etiain cor- IJtt corpus hominis varia rationc incitari, dsbilirari aut plane perturbari, et fignari ac formari conftat. I.) Pathematum animi vis in organa vitae, §, 188. Imprimis rnotiis et affečlus animi varia ra. fion c funBionibus organorum vita jam prodeffe , jam obeffe, dubium videri nequit; et generarirn quidem boe obfervare licet, quae funt in vehementi quadam voluptate, aut mediocri triftitia pofitac animi commotiones, ab animo ita in fanguinem propagari tarum effeflus ; uteummagna celeritate atque impetu ex corde ad exteriores partes propeilant: quae autem gravi aliquo dolore et tidio con- tinentur , ab externis corporis partibus emn verfus cor repellunt et retrahunt; ex (juibus omniuin fcre caetcrorum ratio reddi poteft, quae commotiones animi in corpore confequuntur; uti cur quadam rubore, alia pallore os in* ficiant, alias geftiens qua?dam alacritas , alias vero tre* mor et languor artuum requatur , ali a arteriarum iftus excitent, alia fpiritum intercludant, alia in jecinore, altet in pulmonibus vim fuam exferant, alia rifum , ali a flerum falubrem commoveant, qntrum v. riae caufae efTe pofTunt coram afferejtdte, w.) Pathogriomia et phyfiognomia motuum et affcčlionum animi, 5. 189- Deinde etiain varios animi motus, varias* que ejus afFe£iiones a corporis motibus, partibus et con- formatione varia ratione indicari et fignari, dubium videri nequit, Ottmis animi motus, ut ait Cicero, fuum qtie>tidam a 122 n natura Itabet vultum ct finim ct gcfium, totumqne cor- fut hominit et ejus ornnis v ul tu s ovmesqne voces , ut uervi tu fidibus ita fonant, m a motu animi funt pulfar, licct ora ipia intueri iratorum et invidorum, et aut eorum , qui funt gaudio permoti aut cupiditate incitati, aut tri- ftitia metuve et conftricti et dejecli , a(Tettionibusque, qu£ ex horum pathematum repetitione nafcuntur praditi, quo- rum omnium vnltus , obtutus, voces , geftus, ftatusque corporis mutnri, variaqne ratione fignari et indicari con* ftar. Cui nota iraeundi, meticuloli, voluptarii (_afo;i), am« bitioli, avari &c, eft imprefla, ei inanet tuncetiam temporis, quo his pathematibus non exagitatur ; idem de modulatione vocis flatuendum eft, aliud enim genus vocis fibi fumit iracundus, acutum et incitatum , aliud miferalio et tnoeror, ftebile, plenum ac interruptum, aliud voluptas, effufum lene , tenerum; ad iram propenfus plus vel minus inči* tata oratione utitur, ad triftiriam proclivis interrupto, pleno, flebili orationis genere utitur, eriam, dum nulla triftitis adeft caufa, CAPUT S E C U N D U M. Phyfiologia animi humani, Teu De Itudiis et pallionibus animi. §. 190. Cognitis animi humani legibus et motibus, jam a quibus affe&ionibus omnes ejus inclinationes, omnia cjus ftudia , velut propagines a fuis propriis principiis et n fua communi radice deriventur, et qua ratione in paf- fiones degenerent, invcftigari et declarari poteft, S E C* lo 3 S E C T I O P R I M A De fludiis murni humani, eorumque principih et radie e, §. 191» Ornnes animi humani propcnfiones, omnia cjus itudia vel quemque ipfum , vel alios proxime, omnia vero perfe£tionem tamquam fcopum nltimo fpečlare , adeoque pililavria et fympathia velut primariis animi humani affeclionibus, et ftudio perfečtionis ac feli- citatis tamquam communi fonti fubefle, ex iis, quat de legibus et motibus animi humani tradita funt, confequens effe videtur, I. De philavtia et fludiis animi ad eam per- tinentibus. §. 192, Philavtia amorem fui ipfius denotat, quem cum alii immoderatam nonnullorum de fe ipfis opinio- nem et nirnium utilitatis propris ftudium efficere, alii defiderio fenfuales fuas propenfiones explendi, contineri putarent , alii pro ejusmodi animi ftudio haberent, quod fit meniura officiorum hominis erga alios, qu£ res inter fe pugnant; intelligitur, veram amoris fui ipfius indolein et vim rem obfcuram et incertam , adeoque fedulo exquirendam. I.) Amoris fui ipfius vera indoles et vis. §. 193. Amoris fui ipfius nomine nihil aliud intel- ligi poteft, quam hominis primum velut animaniis, et ex 124 ex intervallo velut perlon®, tura jiti ipftus . Vi nmoris fui ipfius homo fe ipfum velut individuum prosime rc- fpicit, omni.i ad femct ipfum velut ens vivens, deinde velut ens intelligens, et voluntate libera pratdituin, adeO- que ad fuam falutem , dignitatem et utilitatem refert; expetit itaque vit® fu® confervatiotiem , ejus, dum de- currit, jucunditatem, et poft mortem coutinuationem at beatitatem ; quare verus fui amor pofitus eft in ftudio verarum fuarum virium et perfecHonum incrementis ope¬ ram dandi, earuinque pofieffione gaudendi. $. 194, Verus itaque fuis ipfius amor ocuhtus et modeflus eft. Glui enim pro viribus et perfečlionibus earumque caufis habent, quod revera plenum eft imbecil- liratis, aut certe per fe nihil adhuc prsftanti® habet, qui voluptatem ex cogitatione virium et perfeftionum fuarum nen temperam cogirationeetdefidcrio earum, qu® defunt, et jufta aftimationc alienarum, qui bonorum ex- ternorum copiam et ufum pro primaria felicitatis caufa habent ; non fe ipfos amant , verum fatua quadam fui ipfius charitateobccecantur, quam egoismum ct Jolip/ismum appeliant. Parum fe amant, qui nimia virium fuarum diffidentia laborantes, dolent fibi deefle vires, quas reapfe habent, atque propterea id, quod prsftare poflent, ag. gredi vercntur, Contra non tam nimio, quam nullo amo- rc fe profequntur, qui multo, quam funt, meliores et va- lidiores , aut ipfa fua morali imbcllicitate et pravitate inagni fibi videntur; falfa aut nimia fui ipfius opinio arroganti® efFe£hix, atque minuti ingenii et animi indi- cium eft, Q.uamquam enim arrogantes aliorum iinper- fe&iones et vitia acute f®pe pervideant, in femet ipfistamen cognofcendis, et in pretio bonorum corporis, ingenii et animi sftimando plerumque valde hebctes et cceci funt j polita eft h Amoris fui ipfins fatellices : cura corporis , inflinclus , aiiivitcttis , ftudium dotninii , bonoris , dominationis et libertatis , §. 198- Sed non tantum efle, veruui etiam re£le fe babere, et bene fibi efle, vi amoris fui ipfius cupit ho- 127 hotno; in quibus adeo pafti et finis rario habenda eft. EJus- modi focietates funt primo ve 1 squales, vel inaequalcs cum fubjeftione et imperfo, quod eft jus leges ferendi, eoruvn* que cuftodiam ab invitis etiamper vim exigendi; deinrfe- vel privara, vel publicae leu civitates. Nullius civitaris conditio et adminiftratio vacare poteft incommodis, optima lila eft, quae minimis urgetur; qufe vero hsc eft ? iti qua plurimi focii vera focietatis commoda perfpiciunt, pauciffimi negligunt et privata communibus pratferunt, fortunatioribus et potentioribus ceteri baud invident, ne* que hi illorum avaritra, lu.vuriae, ambitioni vi aut fraude fervire coguntur. Ex privatis conjunclionibus perpetuis duae funt eximia vitte prolperioris adminicula, nimiruin amicitia et conjugium, 5 . 220. Amicitia eft fummus benevolentra et fiducias mutuae gradus inter duos homines intercedentis, ex magna principiorum et conliliorum agendi confenfione ortus; quare non nifi inter probps locum habere poteft, omnis enim qux alio fundamento nititur animorutn conjunčtio, quamvis faepe valde ferveat, ceftat tamen fublata illa for- tuitacaufa, aut plane in odium et contemtum mutuum abit, Q.uamquam vero prseftet nullos quam fimulatos et irriprobos habere amicos, tamen amicitis vinculum nec minutas vires indicat, nec cafu plane fortuito nafeitur. Sympathia et focialitas mentes et animos fimiles neceftario ar£tius jungit, vera amicitia eft fida, firma, veri di* cendi et audiendi cupida, verecunda, adjutrix virtutis et prudentra, nunquatn his adverfa, $. 132, 1.37 §. 221 . Ciim propter inftinčtum fesualem coeliba- tus paucis conveniat , vaga venus vero illios inftin&us fcopum optimuin plane evertat, et hominem infra belluam deprimat, fympathia efficir, ut mas et foemina individuam fortuns utriusque focietatem, procreandte et edueandas fo- bolis, et mutui virae adjumenti caufa ineant. Marem et fcininam fi natura voccm audiant non coeca libido , non luxuria , non avaritia permoverint, ut hac indiffolubili focietate conglutinentur; iilat caufa corpora jungunt , animos diftrahunt, conjugium arflidima, qua effe po- teft, amiciriae vim babere adeoque perpetuum efte debet. Ut fapiens fuerit inatrimoni conlilium non ex eventu fed ex fpe rationabili atftimandum eft, cum vitam non tan- tum fapienria, fed etiam fortuna regat. 2) Beneficiorum et cognieionis opportunitates plurimtt . §* 222. Sympatbiae et focialiratis humante vi fit, ad qua: farpe etiam religio et ipfius rei fuavitas accedit , Ut homines aliis ope indigentibus gratis inferviant i. e, bene- ficia iis prceftent. In beneficiis aftimtiudis anmus dantis et effečlus in accipiente fpc&are oportet. A gratuito dan¬ tis amore fa£la aliis profieua proficifci debelit, ut fint vera beneficia; quare confilia alios qua(i aere alieno ob- ftringendi, aut plane foeneratorum mere plus accipiendi, prattcrca fe oftentandi, alios torquendi abeffe debent. Minus eft beneficium , cujns urilitas percepta ftatim iti- terit, majus, quod plurium et prseftantiorum bonorum ferax eft. Ad beneficorum et beneficiorum numerum augenduni nihil plus confert quam gratus animus i. e. ftudium in vitce curfti beneficiorum recprdandi et bene- fac* >.38 fačtori data occafione grata et utilia liberalifer prceftandi. Q.uare dubium videri nequit, eos, quos ope noftra egere videmas, aut n ob is benefeciffe meminimus, praecipua elle rympathi'£ et amoris noftri objedla. 223. Infitum eft bomini ftudium cognitionis, amat verttm, deteftatur faljum , cura hoc, quod in mente judicamis, tuni iftud, quod in ore !oquentis politimi eft, Sympathifi et focialitatis vi efficitur ut infantes ab adultis fari et fapere difeant, ut adulti, qus obfervando , ex- quirendOj dilčendo cognovcrunt, aliis communicent ef in confortio etiam infčii alii aliorum magiftri fiant, ut noti tantum veracet et finceri i. e. falliloquio ( falfo fermone) fimulatione, retieentia et diffimulatione, quse diffidenriam mutuam excitet et alag et fidem minuat vel tollat, ad con- fortium et commerciutn humanuni neceflariam, abftinere, fed etiain aperti et candidi ejfe i. e, quod fciunt et fentkuit vere, ingenue et ultro aperire velim, quoties id aliorum vete intercft , et officium poftulat. Ex his argui poteft, qucusque contra naturam et officium agant , qui ftudiofe" aliud dicunt aut agunt, quam cogitant et fentiunt, aut id quod liiunt, percontantibus verbis fa&ifve non aperiunt. Cmverfuiones homitmm earumque ahrices : venufia butnanitas et decorum, §. 224. Sympathi* vi etiain converfationes hoiru- num velut vera vit£ condimenta conciliari facile intclli- gitur* Congregari et converlari homines videmus, ut de rebus relatu et auditu dignis et jucundis fermones iniiče- ant. Cujus rei fruElus funt midtiplices, anitrius labori diutius imsntus relasatur, foilieitus curas, triftis cogita^ tio- tioncm moleftiarum tantifper ponit, inteiligentiar faculra- tes vigorem novum et alimenra acquirunt, atfjue bi ef~ faflus maxime cen fines converfationum fpeciari debent . Confortia hominum vero jucunda et fru&uofa c (Te ne- queunt, nifi in iis ad aliquam a:qualitatem et fiduciam ac- cedant; negligi, flocci fieri , tacirse defpicicntise et op. probrii figna videre acerbum eft; blandum alloquium, comitas non fimulata maxime coruin , qui»aliis dignitatc et conditione praeftant, placet, facitque, ut ceteri eos te- verenter liabeant, nec imbecilliratis fu$ moleftiam feutiant. G\uod certe oranes obfervant, qui pretium homini et civi cuivisjam, qua tali, ut par eft, ftntuere confueverunt. §. 22J* Tempus converfando fine moleftia et jucun- de ac frucluofe tranfaciuris, opus eft fingulari animi atten- tione in id, quod di/plicet vitandum, et quod placet fa- ciendum, adeoque venuftse humanitatis et decori ftudio« Venujla humanitas , qute difFert ab ordinaria humanitate i, e. ab alacritate cuivis etiam ignoto et ignobili forte obvio gratificandi in iis, quse fine majori moleftia aut mali metu pratftari poflunt, pofita eft in ingenua fignificatione vo- luntatis fibi cauendi ab omnibus, qute taediuin et mole¬ ftiam cuiquam afferunt, contraria vero fine affeclatione loquendi et agendi, Omnis placendi aiieclatio et maxime ajjentatio i. e, ementita laudatio, acutioribus dilplicet nec occultari poteft, atque contemtuip abjeflo, et odium fub- dulo adulatori parit; ingenii et animi laudes (virtutes) haruin naturalia figna, non inania fimulacra , placent et laudeui merentur. Abfit itaque a converfatione et vita aufteritas, ferocfa, rufticitas , arrogantia potentiorum , qus vultu, verbis et fačlis dcfpečtum et contemtum in- firmioruin fignificant, arrogantesque jam ridiculos, jam invilos reddit, dominentur affabilitas et popularitas illa atno- 140 amona et reverentia: coneiliatrices J abfint praeterea petu- lantia et protervia, qus alios diftis et fa£tis leviter pun- gir, et jocis atnaris perturbat, porro vehemcntia et info- lentia , quse prorrumpentibus fubito animi motibus alios ofFendit, denique impudentia et obfeoenitas , qnae cogita. tiones pudori contrarias movet , dominetur ubique deco¬ rum illud honeftatrs indicium vel certe fimulacrum. §, 226. 'Decor eft habitus in ačtionibus externis, vultu gcftu, vocis fono , fermone. filcntio, inceftu, ve- ftitu &c. leges decori ita (ervandi, ut nulla afFečlatio nullnmqtie artis veftigium appareatj qua re milil gratio- fius et gratius in vita etconfortio efle pode, uftiS fatis do- cet. At decorum naturale et perfeftum efle debere facile intelligitur, cujusmodi eft, cum finibus, a quorum cogi- tatione profe&um eft, refpondct; fines funt, perturba- tionis, taedii, contemtus, odii fubiti in confortiis bumanis evitatio; quam ob rein decorum, cujus cuftodia minimas, violatio vero inaxiinas habet moleftias, naturale et necefia- rium videri debet, 0luo minor eft ingenii cultus, et quo major morutn limplicitas in quadam natione, eo minus fimplex et naturale decorum, et eo magis fuperftitiofa et anxia eft ejus cuftodia, eo gravius ejus incuria et violatio reprehenditur, Inde tamen non fequitur, omnis, quod inter homines obtinet, decori eam efle rationem, ut ejus cuftodia plus moleftiae afFerat, quam impediat, quod ea, qu* naturaliter et honefte fiunt, cultos et ingenuos ho» mineš coram aliis facere prohibeat, nc rudibus fcandalo fint. III. i4» III. De priffio animi humani inftinctu, omnlum ejus propenfionum et ftudiorum fonte. §. 227. Philavtiam et Iympathiam primarias et ma- xime obvias animi humani affečtiones effe, atque ex his reliquas ejus propenfiones et ftudia velut furculos ex ftir- pibus fuis effiorescere vidimus. §. 228« Ex indole utriusque haftenus declarata jam fatis colligi poteft, eas natura nec ita disjunčlas, nee adeo conjunclas e*Te, ut altera alteri aut tantum a latere pofita, aut velut fonti fubječla videri debeat. §, 229. Is potius eft earum mutuus refpeflus, ea ne- ceffitudo , ut ceu ftirpes variorum furculorum communem aliquam et profundiorem in animo affe&ionem velut re- dicem arguant, in qna re non una eft pfychologorum fententia, h) De inftin&u et ftudio animi humani ccterorum omnium fonte hypothefes vari*, §, 230. Qtuamquam plerique animi humani exp!o- ratores et interpretes priinam aliquam ejus affe&ionem et propenfionem ede putent, ex qua velut fonte ceterte omnes iminediate vel mediate deriventur, pauci duas plurefve in animo fibi tantum a latere pofitas ftatuant, qu$nam ramen lit illa prima animi affečtio communis cetcrarum fons aut radix, in diverfas fententias abeunr, §. 231, Q.ui Ariftippum et Helvetium ducem fc. quuntur, omnia ad voluptatem corpoream referunt, hujus caufa cetera, uti honorem, potentiam, do&rinam, amici- tiam tiain &c. expeti docent, adeoque fcnfnalitatem pratikam , i, e. voluptatum corporis minifterio advenientium appe- titum ct confeftationein pro fonte omnium animi inftinc- tuum ct ftudiorum conftituunt. Si ad hoc tantum tende- ret hominis natura , ut corpore fi: quani oprime afFcctus, ratio humana fupcrftun , et felicitas humana in obleiftatio- nuin fenfualium aftlucuiia polita videri deberet, quod nemo cordatus affirmabit. §* 132. Nonnulli iiiflmthim et fiuAium cjjkacitatis tt amplif.cationis irreftrillce et irreteuta: pro for.te omnium ceterorum animi impulfuum et ftudiorum habent, His ultima et communis caufa, cur qusque alia piaceanr, in ex- pedita mentis efficientia et amplificatione pofita videtur; in qua re experientiam confentientem non habent, per quam certum eft, ca, qute per fenfus externos maxime illos craftiores jucunda funt, nullam per fe cstendend* et intendendae intelligentis et cognitionis vim habere. §. 233. Plurimi et graviflimi animi humani Teru- tatores fenfum et amoretn fui ipfius et fiudium felicitatis pro illa intima et prima animi humani affeftione habent, ex qua ceteri omnes progignantur, basque nihilnifi varias facics, variosque alpeclus amoris fui ipfius eflc contendunr. Q.uamquam vero hoc primum cujusque ftudium eft, ut (it omili tempore quam optime animo affe&us et perfc&us, non tamen inde folum et prtecipue fit, ut etiam aliorum falute et perfečtionc deleflemur, et imperfecUone ac mile- ria moveamur. I) Inftin£tus,et ftudium perfe£lionis omnium animi affe&io- num et ftudiorum fons eft* §, 234. Vi amoris fui ipfius homo (e ipfum velu,t finem abfolutum fpeftat, et tamquam perfonam perficere ftu- 143 ftudet, et propterea alios varia ratione tamquam medla ad fe jpfum refert; vi fymparhi* contrarium lir, alios noii tarnquam prtelidia noftra: falutis, verum tamquam fines abfolutos confideramus et traflamus, adeoque nos ipfos potius ad alios tamqoam medla ad fines referimus, (xua. re fympathia philavti* neque tamquam fatelles a iatere polita, neque ci velut fonti rivulus fubjecta videri poteft, §. 235. Hotno tatnquam individuum lpeciei, et tamquam membrum focietatis humana: neceftario fe et alios , quibuscum natur* et focietatis cum univerfalis tum fpecialis communioncm habet, curat , i. e. fuam aliorumque perfectionem adeoque felicitatem individualen!, ejusque inerementa et caulas cupit et conleftatur, et a contrario abborret, Animus humanus perfeSionem et falutem luam, et aliorum , quarum altera line altera uni- verfe efie nequit, fimpliciter, cetera oinnia vero velut ejus partes et caufas expetit et confečdatur. §. 236, Q.uemadmodum ergo perfeflio eft commu- nis omnium , qus placeant er expetantur, ratio, ita in- ftmftus et flndinm perjectionis eft communis omnium ani- mi humani nativarum affeflionum et ftudiorum fons, S E C T I O ALTERA De animi humani pafftonlhis quas vocant, ali is- que ejus vitli s maxime ohviis. §. 237. Cum animus in ftudiis fuis nativutn bo- norum ordinetn pervertit, atque uni bonorum generi ftu- dens cetera negligit, na&untur animi quas vocant padlo, nes, aliaque ejus vitia plurimorura malorum fonres; qua- re cognita animi propenfienum et ftudiorum Jiiftoria, i, e. ort- i44 origine et genealogia , jam] ejus paffionum natura sc form* prsccipus deciarand* funt, I. De paffionum animi humani natura. !♦) Paffionum uotio, §» 238, Cutn tanta eft animi ad aliquod jiicundi- tatis genus propenlio, tanta ejus ab a!iquo moleiti* genere averfio, tanta cupiditas alicujus boni, tantus alicujus mali horror negle&is aliis, ut ratio non modo eam continere nequeat, fed ei plane fervire cogatur, is paffioni obno- xius, adeoque non liber fed fervus concupifcentia e(Te dicitur. §. 239. Paffiones animi funt propenfiones fenfirive dominantes, i, e. appetitiones et averfationes fcnlitivae pratponderantes et habituales, quas is dej celo ant corrupto rationis itnperio velut vincula , velut dominas, velut imbe- cillus potentem et imperiofum dominam fequi:ur, 2 ) Paijtonim ab ajfeclibns animi difcrimeH, §. 240. Paffiones ex propenlionum fenfitivarum do- minantium, affectns es motuum animi fenlitivorum et et perturbatorum numero funt ; affectus homines ccecos, inconfideratos , fui impotes , atque in judicando ec agendo pracipites, paffiones vero fervos, atque in fui, i, e. paffionum favoretn ingeniofos , meditabundos et callide fedulos effkiunt. 241, »45 §. 241- djfecius plerumque cito evanefcunt v. g, ira, paffiones profundius fe in animuin infinuant v. g. odium, avaritia j affettus ebrietati fimiles, qu.e fijinno aufferuntur, pajfiones delirio a;mul$ funt, quod invetera- fcit et ingravefeit, S-) PaJJionnm laus ct reprebenfio, §. 242, Paffionum non modo apologias, fed plane landes ftepe audire licet; paffionibus deditos res magnas geffiffe, rationemet (cientiam acus magnatica } -p&ffiones ven- tornm vice in vita humana fungi, magnifice prsdicant. §. 243. At cum paffionibus dediti et affeflibus agitati, fi etiam in rcm bonam Audio et impetu fuo ferantur, unum faciant negledis aiiis , quae pariter facere opor- tet, entbnfiaftd: propterea didi, rein non modo pragmatice twxiam, fed etiam moraliter turpcm faciunt. §, 244. Per fe paffionibus obnoxii nihil prsclari geffiffent, nifi aliorum opera acceffiffiet, qui illorum con- lilia et molimina fine affedibus et paffionibus fubinde animo commoti promoviflent, ir. De palTionum animi divifionibus et formis. §. 245 QUiandoquidem paffiones aliaque vitia animi humani funt ejus propeniiones in bona qusdam, negledis aiiis, adeoque opinata dired* et confuetudine confirma- tče , qux bona vel jucunditatis, vel utilitatis, Vel honoris fpecie iftndunt, quandoquidein ese prsterea conditionem liominis vel conatam et auimalem, vel fbcialem et cukam K afti- afficiunf; intelligitur cur alii magis in illas pajfiemim ra¬ dices, alii magis in iflas ipfarnm fedes interni paffiones humanas diverla ratione diftribuant. Q.ua in re id ma- xime curandum eft , ut omnis, quantum fieri poteft, paffio- num et vitiorum animi familia exhibeatur, in qua re ver- boruin inopia et inconftantia difficultates parit, I.) Paffiones pracipue lecundum fuas radices Ipeflat*, §. 24 6 . Glui paffionum radices (pečlant, omnes ad tres nimiruin, afotiam, avaritiam et ambitionem re- vocanr, n) sl f o t i a, §• 247- Jfoti fenfus externos fuaviter afficiunt, omnes defpieias, non eft natur* convenienrer agere, led ejus optiine la- luti hominmn confiilcntis bencficia morolealpernari. Hsc, qui qui grata mente agnofcir, non in fuga perpetua omniurn, quE fenfus fuavitcr movent , fed in volupratibus nuilo vero dolore emtis. tempeftive er moderate fruendis con- tinentiam, nullum vero in illis auftere et perpetuo fu- giendis piaculuni ponit, Nocent voluptates, quibus corpus aut animi vires franguntur et enervantur, qusque caufas poenitendi mul- tasrelinquunt, vernm nullaseoruin recordandi, hisafotoruin vita diffluit; porro ea voiuptatum per fe innocuarum cu- piditas, multitudo et variatio cxitiofa eft, qute laboris neceflarii igniculos ex(Hnguit, reinpus negotiis danduin auffert, facitque, ut homo in maiis eftugiendis, et in bo- nis majoribus acquirendis, libi vel aliis, vel omnino, vel tempore opportuno delit. Afoti vel gula , feu voluptati bachicse, cibi et potus exquiliti copis, vel volitptati yene- re<£, qufe libidinein feu intemperantiam ftiinuli fexualis denotat, ve! luxui, luxuria ftudio, varietatem voiupta¬ tum fenfualium quocunqu'e prctio redimendi, vel deni- que vacationi a labore et vita commoduatibns indulgent, qu$ vitia maximam vim habent ad corpus et aniinum voluptuolorum corrumpendum, et obliqus focietati varia ratione obfunt. 2 -) A v a r i t i §, 248« Avaritia univerfe in nimio habendi, leu in- explebili rcrUin utilium, feu divitiarum et pectfnkt cu- piditate polita eft, Kes, quatenus conliderantur tamquam ad mulriplicem hominis ufum habiles, rcile bonorum no« tnine appellantur et numero habentur, licet iis ademtis aut non impetratis non f*mper animi tranquillitas, adeo- K. 2 H 8 fjuc felicitas roilafur: Jantar eniin felicitaris partcs ca- ducs et brevis temporis ufura circumfcripta?, quarum ac- ceflione ea augetur et deceffione minuitur, Bonorum aliis eget corpus, ut vivat et valeat, aliis anioius ut eru- diatur et perficiatur, et recseetur , et qua? focietati pro- fint, efficere queat; in vi, quam liabent res a perfcnis diftinfts ad hos fines, poiitum eft bonormn feu commodo- rum prerium externum , mulroruin bonorum complexus oper, major opum copia divitias conftituit. Cum fieri nequeat, ut quis omnia bona, quibus indiget ad vitam jucunde degendam, femper in promptu liabeat, inventa res eft omnium bonorum , qu$ in cormnercio cftc pof- funt vicaria , qu* pecunia et nummns appellatur, fi e metallo fignato conftat. §. 249. Ex finium neceflitate, ad quos confcquendos bona illa apta funt, teftimare licef, quoufque homines illis indigeant, et ad quodnam quantumque defiderium et co- namen eorum five confequendorum, five retinendorum, vel fimpliciter omnes, vel cum adjunflione in certo fia¬ tu aliquos tantum decear, Eft nimirum indigentia rerum alia fimplex et abfoluta, alta bypotlietica et relativa; indigentia abfoluta eft eadem omnium , eftque vel eacum rcruin , quarum inopia vel viram vel valetudinem fe- cundam , vel vigorem corporis ct animi dcftruit, aut cer- te diminuit. Inopia volitntaria malorum ferax evitanda , inevitabilis qusfitis, quae fuperfunt vit* folatiis ct condi. rnentis, £equo animo tolcranda. Naturam efte paucis con- t en tam , arčfisque indigentiam abfolutam terminis circum- fcribi , hominum tenuiorum vita fimplex eademque ho- nefta et jucunda demonftrat. §, 250, Sed extenduntur in fociefatibus cultioribus termini indigentia? , atque mul tis opes et plane divitice ne- 14-9 neceffari* fiunt; milita prsterea funt, qus efficiunt, ut latius pateant hominum, quarn natur* defideria, ut na- fcantur opinata indigentite , quo maxime pertinet confue* rudo multa liabentes amulandi, et rebus fupervacuis po- tiundi. Ita efficitur, ut homines non ad rationem et ne- ceffitatem, fed ad fimilitudinem et confuetudinem vi- vant, atque divitiarum lionore et vit* fybaritic* aut cer- re commod* illecebris capiantur; inde nafcitur nimitt c j mn et pecunitt appetentia , qu* duplex avaritia genus progignit, alterum fplcndidcc et lnxuriofa, propter quam Roma pradicente Jugurtbtt interiit, alterum fordida, propter quam dives ex mani futur* inopi* metu conge. fto pauper vivit in auro, §• 251. Gtuare a teneris inftituendi et afluefaciendi funt homines, ne opes et nummos qu*rant, nonnifi fub- lidiis, quorum eos neceflario pcenitebit, parabiles , ut fruanrur legitime partis, tamquam verorum vit* commo- dorum iuftrumentis , fimul ut ad eorum amiffionem iegitime haud vitabilem animum praparatum habeant, nec e>: eorum pofleflionc prteftantiam et felicitatcm, vel ex eorum inopia aut diminutione vilitatem et niiferiam aftiment, sO A m b i t i c, §. 252, Naturalis eft homini pr*ftanti* et bonoris appetitio et vilitatis ac contemtus fuga, Honor pofitus eft in judicio aliorum, a nobis non modo abefte talia, qu* odium et defpeftum mereantur , fed nobis plane inefle aliquid , quod fit praftabile et *ftitnabile, nimirum vires fingulares, et voluntatem eas refte et in aliorum uti- li- 15 ° litatem adbibendi-, five fint liaturales, iive acquifitcE; qus quo funt inajores ec cum virtute ac aliorum falute con- junftiores, eo magis venerabiles funt, qui eas pofident et adhibent. Gtuare in iis, qus non fecimus ipfi, qua- lia funt fortunse munera, utut bonorum nutnero csimi nequeant, pcr fe nihil venerabile ineit, quo veri honoris materin abfoivitor. Ex his patet, honoris et opprobrii dtfcrimen et gradus non opinione fortuita et variabili, fed natura niti; crefcit aeftimatio pro virium vere sitima- bilium, difficultatis eas adipifcendi, tuendi et adbibendi, fructuum , qui ex earum ufu naičuntur, atque modeitis et huinilitatis non fucatae magnirudine. §* 253 « bide intelligitur, quid fit honor veniš, quid falfus, Honor certe falfus eit, cum vel eil judicium de alterius praeftantia morali, aut erroneum aut iiinulatum, vel meriti menfuram excedit, vel imbecillitati, vel plane fiagitio habetur. Ambitio eit itudium perpetuum et fla- grans efficiendi, ut honore et au&oritare potiaris. Stiil- tam appeliamus cujus, quod nulla meriti ijiecie niritur, Infuliitas oppido apparet, malignam , cum quibusvis arti- bus et plane malis fubfidiis falfus honor ardenter qusri- tur et defenditur, ejfrcenem denique, cum honoris defi- derium in p rim um et unicuin legitime agendi mo- mentum convertitur. Ex quo facile eolligitur, ex ambitione infinita, mala generi humano naiči; ambi- tiofi fuperiores et pares oderunt, opcs, potentiam ct do* minatum ceu media appetunt, dominandi cupidi , magis fingulariuin opinionum quam veritatis amantes ct defen- fores funt. Superioribus et melioribus vel affentantur , vel infidiautur, vel obtrečtant, inferiores aučloritace fu- cata, vel injuito metu continere ftudent, §• 2 54 ‘ §. 2)4- Gluare inftituendi et affuefaciendi funt a tcneris homines, ut trangailla mcnte ftudeant vero ho- nori, ut judicent, praeftare non bonorari quam non effe bonorabillem, neque aliam ad verum honorem patere viam , quam talem effe, qualis videri veliš, adeoque re- aple effe venerabilera, i. e* bonum et focietati pro virili milem. Honor adjumentum eft felicitatis non tota et fo- lida felicitas, modeftiam prseclare agentis Ipontc fequitur, eum vero, a quo inienter appetitur, fugit. n.) Paffiones prscipus fecundum fitas fedes confideratae, §, 255. 0.ui paffionum fedes, i.. e* conditionem humanam, quam prosime afficiunt, confiderant, eas velad flatmn naturalem vel focialem referunt, »-) Paffiones fiatus naturalis. ce. Vindičte cupiditas, §♦ 256. Ad fui contra ladiones defenfionem natura- lis inftinčlus impellit homines, an etiam ad eorum ul- tionem ? defenditfe, qui lafionis inftantis aut continuatsc vim , aut illatae effeclus vi repellit et tollit, ulcifcitur ve¬ to , qui lasfionis machinatori aut affe&ori, dum eft de« putfa , aut reparari non poffe jam intelligitur, idcirco nocet, ut is, qui alios dolerefecit, etiam doloris tormenta perfentifcat. Cujus rei duplex confilium et modus effc poteft vel iftud , ut injuria: aučtor malis tamquain potni* tempeftive et moderate irrogatis animum nocendi detefte- tur 152 tur er deponat, vel hoc tantum, ut eum, cui nos dolere volupe fuir, pariter dolere videamus et geftiamus; prius eonfilhtm non nifi defetilioncm adverius mala futura, aaeo. que naturah et jnjlum ejje facile intelligitur, poflerius ve¬ ro malevolentia eft 'proclivis et promta ad ulcilčendum s i. e. ad malum pro malo aut ftruflo aut illato rependen- dum ; difFert ab ira, qu® non Temper ulcifcendi impe- tum adjunchim hafeef, Vltio Jilia eft aperta et prrefens, alia lenta et infidiofa; hatc uti eft malitia: plenior ita p!erumque nocentior. §. 257. Infantes naturali incitatione dueli malum verutn aut opinatum ab aliis illatum amovere ardenter conantur, fed depulfo contenti adium ponunt; at ab hac defenfione facile decliriant ad cupiditatem par pari referendi, iticitantur ad hoc nonnunquam educatorum pro- vocationibus, plerumque exemplis aliorum voluntate fufpenlam habeant; iniiamat homines, ut »54 ut fapere auflnt, ut robore fuo niti, quatn vircs ab aiiena vi pendcntes et precarias habere malin t, alacres rerum utilium inventores, ftrenuos erronim pernicioforutn op* pugnatores, fortes opprefforum defenforcs efficit. §.260, Sed libertatis appetitum cum recli et felicitatis ftudio confentientcin efie oportct, ut natur® igniculus et philavtiae furcuius videri poflit. Katio in effeclus indepen- dentias et ol>fiequii inquirens intelligir libertatem abfolutam i. e. plenam ab oinni imperio er coačlu cum direčto tum indireflo iramunitatem non exigi, ut homo digui. tatis et felicitatis humana: parciceps (it, GUiis mora- tarum Europ e civitatum conditionem fuam cum Carai- bis fine imperio et magiftratu viventibus commutare velit, et quis dignitatis humana? memor et tenax non egeftatem affluentite, fervili aflentatione et coeco abfequio emendse non prsfcrat ? diifert nimirum libertas, quam nemo nifi cum natura humana abiieere pofljt, non modo a licentia i. e. ufu virium fibi aliisque noxio et molefto, verutn etiatn ab omniinoda ab aliis independentia. §, 261» Gtui nullas aftiones ab alieno judicio et ar- bitrio ve/ut lege fulpen&s habere vellet, is profe&o tališ efle non poflet, qui prope alios habitet aut commoretur , aut in quacunque focierare fpeciali verfetur; is enim, qute sliis noceant et oilpliceant ftudiofe evitare tenetur, ne alias aut cogatur aut contemnatnr , aut certe iis ridiculus videatur , eorumque opera auxiliatrice de/lituatur , qua nemo carere poteft, nifi ferqrmn more folivagus vi vere velit; et qui, ne cum vulgo fapiant et pareant, nullius po- teftatis legitimo modo inilitutae et acquifitae vim pati vo- lunt, verutn trucem independentiam et cynicarn decori negligentiam et dicacitatem , (apientem et liberum borni- Ketn decere dicmit, fervi fiati maxime obnoxii , Liber eft qui *55 qui rationi paret; obfequium fapiens libertas, et impatientici ejusmodi obfeqtiii fervitus eft; n on omne obfequium ex- ciudit illam libertatem pofitam in robove aniini, a pigra et haiTiili applicatione ad alios, a ftolida imitatione alio- rutn et a coeca fiducia erga alios fibi caventis, nec prarfi- dium unicuin in fragili aliorum fortuna et variabili favore foncntis, aut profperitarem cum felicitate commifcentis, 20 PaJJiones fiatus f dal is, a. Gulofitas ct menfie luxus, §. 262. Ad vitam et valetudinetn tuendam vičlu im- primis indigemus, Ted in cibi potusque ufu, tamquam fanitaris et vigoris medio, et vitae focialis condintento, ne- ceffarius eft modus et deleclus. Natura quidem facilem dedit, fiinplicem, minimeque noxium cibum porumque, omnibus illis finibus idoneum; fed poftquam ingenioia et intemperans fach eft voluptas illa, qu$ in fuavi cor- poris fenfu etraotu ineft, et ad vi£him etiam ars acceflit, qua non tolleretur fames er fedaretur fitis, fed exquifito fapore guttur tirillaretur, ingens cibormn copia inventa eft, invaluirque mcnfa lnxns ct gulofitas. Ne defint mol* lis erjucunds vita: ftudiolis ad fruendam gula: titillationem cito tranfeuntcm fubfidia, fceleratum habendi amorem et infinitu aliti mala nafti conftat, quae bonos moreš et civi- tates perdunt; quare a teneris intiituendi et afluefaciendi funt homines ad frugalitatem i, e. ad modum rationabilem in vičlu , amiclu et habitatione fervandum. Non tamen omnis, quam homines in cibi ratione expetunt et adhibenr, fuavitas reprebenfioue digna aut exitiofa videri poteft, fiqui- dem dem ea tamquani ianitatis et vigorij inedium, atque fo- cialis vitas condimentum adhibeatur, caveaturque otnnis injuflitia, profufio et moistin corruptio, P- Maligfta dominandi cupiditas. §. 2In focietatibus res fatis ufitata e£t maligna et •nimia dominandi cupiditas i. e. alios maxime imbecillos et ignobiles deprimendi, eosque fine jure ant certe ultra li- mites juriš per viin aut moleftias compellendi , ut varia facianr aut patiantur, Nafcitur h,i-c maligna dominationis avidiras a variis caufis, interdum ab ambitione et avaritia, plermnque vero ab efFroenato libcrtatis ftudio; qui enim quod cupiunt veheme iter volunt , sgre ferunt alioj fibi non obfequi, aut plane refiftere, quare vires qua:runt, ut alios fibi obfequi videanf, aut certe neminem metuant, utque potentiatn fncilius acquirant aut adhibeant, omnern acluni cij quod fieri cupiunt, adverfum juriš fui aut ancto- ritatis legitimce diminitionem efie queritantur, Ad domi¬ nationis aviditatem concipiendam ali'qtta vis e/l in ipfo temperamento cbolerico et melancholico, major in con. fuetudine et educatione. Accendit eonfuetudo defpiciendi imbecillos et hutnili conditione natos, qui parere cogun- tur, dominationis cupiditatem et proles tenera, cujus im* pcrio tota domus regitur, adeo adfuefcit fieri imperata fua , ut adultior fummam fibi injuriam fieri putet, nifi per rotam vitam dominetur; quare inftituendi et afluefa- ciendi funt a teneris homines, ut cuivis homini et mem- bro focietatis pretium fuum nativum et ncquifitum fla- tuant, caveantque jun auEloritatis ufu efficerc, ut alii itj focietare Tort* fiist contenti not} fint. CA- 157 CAFUT TER TI UM. Philofophia h Ut or is animi humani. Ordo et ufus tractandorum. §. 264. Gtuemadmodutn corpovum et ingenioram , ita etiaim animorum humanorum mira eit diverfltas, Phi- lofoptsia hiftori* animorum humano rum, quam alii eha- raflerifticam animorum dicunt, fr ime prtecipua animorum difcrimina fcu formas, quas indolem animorum vor.amus, obfervando eruit et recenfet, deinde caufas, cur tantta iir indolis animorum humanortun varietas, fett formarum ani¬ mi humani in finguiis hominibus et nationibus diverfitas, inveiligat et reddit, dcniquc rationein et viam fecnliarm animi (ingularium hominum indolem fcrutandi ofiendit, quarum rerum cognitionem gravijjimis finibns cenfiifuendis infervire , atque a d flurimos homines fertinere facile in- felligitur. S E C T I O P RI M A. Prcecipua difcrimina indolis animorum adeopue morum et charaUerum humanorum affert. I. Homines quoad animi indolem ctim nalivam tum adlcititiam differunt, §. 265.