Jovan P. POPOVIČ*
* advokat i publicista, naučni i javni radnik, ra-niji direktor Arhiva Jugoslavije, stan Besograd Despota Stefana 34/IV, tel/faks: 381-11 -322-4635
mobil: 063-216-501; E-mail: cucapopovic@ptt. rs
Advokatska kancelarija, Beograd, ulica, Džona Kenedija 9b.
Legislative Regulation of Data Confidentiality in the Countries on the Territory of the Former Socialist Federal Republic of Yugoslavia
POPOVIC, Jovan P., Legislative Regulation of Data Confidentiality in the Countries on the Tettitoty of the Former Socialist Federal Republic of Yugoslavia. Atlanti, Vol. 20, Trieste 2010, pp. 229238.
Original in Serbian, abstract in English, Italian and Slovenian, summary in English
It is better not to have a law than having a regulation which is not harmonized Frequent changing of laws has and must have consequences
Archival legislation is one of the basikstan-dards for successful performanceof archival aktivities. The states adopt their own national archival legislations. In doing so, the states rely on their own experiences, professional achievements in this area, experiences of other foreign states, ICA recommendations and so on. Sensitive data defined as state, military or professional secret with various level of confidentiality need to be regulated by data protection act. In Serbia and in former Yugoslavia, a number of regulatory texts defined a scope of secret data. In 2009 the Law on secret data was adopted (Official gazette of RS No. 104/09) In addition to this A^ct a set of laws passed which define the protection of the archival material and the access and use of the archives and the documentary material. Newly formed states from the former Yugoslavia have already adopted or are in a process of adopting laws on secret data and other regulatory texts which define the field of the archival activity. There is a need to somehow regulate the protection of the archives in right way and to secure the use of the archival material. In Slovenia, for instance, archival filed is regulated by fundamental law - Protection of documents and archives and archival institutions act (ZVDA^GA), "OfficialJournal of the R^epu^bl^ic of Slovenia" 30/2006. A^l^l other sub-legal acts have less legal strength, by hierarchy. The author deals with these issues with the stress on the situation in the Republic of Serbia and in other former Yugoslav states.
Bolje je nemati zakon, nego imati neuskladene propise. Često menjanje zakona ima i mora imati posledice.
Sve delatnosti u društvu pa i arhivska imaju svoja zakonodavst-
va.
Arhivsko zakonodavstvo obuhvata niz propisa kojima zakono-davne strukture svake zemlje utvrduju i razraduju pravne norme koje se odnose na: arhivsku gradu, arhive, arhivsko poslovanje i medusobne odnose izmedu arhova i društva.
Sistem arhivskog zakonodavstva jedne države, treba da predstavlja jednu koheretnu celinu uzajano povezanih zakonskih i podzakonskih akata gde, pre svega, zakoni o arhivima i arhivskoj gradi predstavljaju jezgro tog sistema. Razradeni i precizni zakoni i drugi normativni propisi, koji čine arhivsko zakonodavstvo, rezultat su iskustava u arhivskom poslovanju svake zemlje i predstavljaju suštinu njene arhivske politike. Sprovodenje arhivskog zakonodavstva, utvrdivanje struktura arhivskih organizacija i njihovih nadležnosti kao i materijalno i kadrovsko obezbedenje za sprovodenje propisanih normi, spada u unutrašnju kompentenciju svake države. Da bi se zaštitila arhivska grada nephodno je postojanje odgovarajuceg arhiv-skog zakonodavstva, da bi se ono pouzdano i organizovano sprovodi-lo osnivaju se arhivi, a da bi u okviru arhiva obezbedilo stručno sprovodenje propisa i primena savremene metodologije rada sa arhi-vskom gradom, potrebno im je obezbediti materijalne uslove kroz odgovarajuci prostor, kadar, opremu i sl. Kontinuitet u postojanju arhivskog zakonodavstva i njegovoj primeni, stvaranje mreže arhivskih institucija, način upravljanja arhivima, zaštita, valorizacija i koriščenje arhivske grade svih oblika zapisa predstavljaju suštinske komponente, kojima se uglavnom ostvaruju izuzetno značajna delat-nost svake države, pre svega u zaštiti istorijskog nasleda, neophodnog za čuvanje nacionalnog indetiteta i integriteta. Novost i teškoče poja-vljuju se kod elekronskih zapisa, koji menjaju rad arhiva, jer klasične metode ne odgovaraju „novoj gradi", pa se tako struka okreče više teorijskim nego prakktičnim dimenzijama.
U današnjem savremenom životu sve je veče interesovanje javnosti (naučnih i drugih radnika) za arhive i sve je veči broj istraživača - korisnika savremene arhivske grade, koja traže od arhiva da im omoguče slobodan pristup novijim fondovima i dokumentima i što jednostavniju proceduru prilikom dobijanja grade na koriščenje. Po-
red niza problema sa kojima se suočavaju arhivi nalazi se i problem načina i uslova za koriščenje arhivske grade, kao jedan od najaktuel-nijih.
Obaveza i želja arhiva je da svim svojim bogatstvom dokume-nata služe nauci, ali se takode mora znati da je ta obaveza i želja vezana za odgovarajuče propise, koji regulišu uslove i način koriščenja arhivske grade. Zato se koriščenje arhivske grade ne može posmatrati samo sa arhivističkog stanovišta nego u sklopu i u skladu sa odgovoravajučim ograničenjima koje nameču propisi.
Jedan od izuzetno bitnih razloga zabrane davanja javne arhivske grade na koriščenje je tajnost podataka.
Propisivanje tajnosti podataka izuzetno je važno za arhivsku delatnost, a naročito kod preuzimanja i koriščenja arhivske grade. Taj propis skupa sa zakonima o zaštiti podataka o ličnosti, i materijalnim zakonom koji reguliše arhivsku delatnost, čini navedenu dimenziju-segment arhivskog poslovanja potpunim.
Znamo da je u svakoj državi neophodno zakonski urediti, šta se smatra: državnom, vojnom i službenom tajnom, a onda u kontekstima tih propisa odrediti što je to strogo poverljivi, poverljivi ili interni dokument.
Vladavina prava odnosi se na princip vladavine u kojoj su svi pojedinci, institucije i pravna lica javnog ili privatnog karaktera, uključujuči i samu državu, podložni zakonima, koji su javno proglašeni i na podjednak način sprovodeni i poštovani, i koji su uskladeni sa medunarodnim normama o ljudskim pravima i standardima. Vladavina prava takode predpostavlja primenu mera kojima se obezbeduje princip supermacije, princip jednakosti pred zakonom, njegova pravična primena, princip podele vlasti, zatim učestvovanje gradana u odlučivanju, princip pravne sigurnosti i izbegavanje samovolje, kao i transparentnost u domenu postupka i zakona.
Činjenica je da je u Srbiji, ranijoj SRJ i bivšoj SFRJ postojalo na stotinu propisa koji su regulisali pojam tajne. Tako su recimo Savezna i republičke vlade imale pravo, da na osnovu propisanih kriterijuma, odredene odluke ili dokumenta proglašava tajnom i samim time da odredene podatke, bez ikakvih razloga proglasi recimo: državnom tajnom, strogo poverljivim dokumentom i slično. Odavanje takog dokumenta, smatralo se mogučnošču ugrožavanja nacionalne ili javne bezbednosti, odbranu zemlje, eventualno medunarodnih odnosa i bezbedonosno-informativnih podataka. Pod takvim mogučnostima proglašavanja tajnosti moglo se, iole, prikriti i nezakonit, nelegitiman ili nepravilan rad organa.
Arhivska grada se smatra kulturnim dobrom, istorijskim i naučnim izvorom čija je najvažnija funkcija koriščenje.
Mi znamo da veliki broj informacija, koje u svakom sučaja st-vara čovek, sa jedne strane ugrožava savremeno društvo, ali sa druge strane ako se one pravilno usmeravaju, odnosno kontrolišu doprinose opštem napretku. Arhivsi delatnici prebukirani su informacijama. Samim tim arhivima je nametnuta obaveza da u svakom trenutku iznose kvalitetnu i tačnu informaciju o arhivskoj gradi. Stoga arhivi
POPOVIČ, Jovan P., Regolamentazioni legislative dei dati fiservati nei paesi del teffitofio dell'ex Repubblica Socialista Federativa di Jugoslavia. Atlanti, Vol. 20, Trieste 2010, pp. 229-238.
Meglio non avere una legge che avere delle regolamentazioni non armonizzate tra loro. I frequenti cambiamenti legislativi hanno e debbono avere conseguenze. La legislazione archivistica e uno degli standard basilari per una gestione riuscita delle attivita archivistiche. Gli stati adottano la propria legislazione archivistica. Nel far cio, essi si rifanno alle loro esperienze, alle conqui-ste professionali nel settore, alle esperienze di stati esteri, alle raccomandazioni dell'ICA e cost via. I dati riservati definiscono cio che deve essere regolamentato come segreto di sta-to, militare o professionale a vari livelli di se-gretezza da una legge sullaprotezione dei dati. In Serbia e nell'ex Jugoslavia una serie di regolamentazioni hanno definito la portata dei dati riservati. Nel 2009 la Legge sui dati riservati e stata finalmente adottata (Gazzetta Ufficiale della Repubblica di Serbia No. 104/09). In aggiunta a questa Legge epassata una serie di altre leggi che definiscono la pro-tezione del materiale archivistico e l'accesso e l'uso degli archivi e del materiale documenta-le. Gli Stati nati dall'ex Jugoslavia hanno anch'essi adottato o stanno adottando leggi sui dati riservati ed altri regolamenti che defini-scono il campo dell'attivita archivistica. C'e una sorta di necessita di regolamentare lapro-tezione degli archivi nella maniera adeguata e di assicurare l'utilizzo degli archivi stessi. In Slovenia, ad esempio, la materia archivistica e regolamentata dalla legge fondamentale "Pro-tezione dei documenti ed archivi e legge delle istituzioni archivistiche" (Rivista Ufficiale della R^epubbl^ica d^i Slovenia 30/2006). Tutti gli altri regolamenti hanno meno valore giuri-dico e ne sono gerarchicamente dipendenti. L 'autore tratta tale materia focalizzando la situazione nella Repubblica di Serbia ed in altri stati nati dall'ex Jugoslavia.
POPOVIČ, Jovan P., Pravni predpisi in zaupnost podatkov v nekdanjih republikah socialistične republike Jugoslavije. Atlanti, Zv. 20, Trst 2010, str. 229-238.
Boljše je, če nimamo nobenega zakona kot pa da imamo takšno
Zakonodajo, ki ni uskjena. Nenehno spreminjanje zakonodaje ima Nedvomno je arhivska zakonodaja eden od pomembnih standardov v delovanju arhivov. Zakonodajo določa vsaka država zase in sicer glede na lastne izkušnje, znanstvene dosežke, na izkušnje drugih držav, po določilih Mednarodnega arhivskega sveta ipd. Tudi v Srbiji še iz časa prejšnje Jugoslavije je več zakonov urejalo arhivsko dejavnost. Avtor zato razpravlja o različnih možnostih zakonodajne rešitve arhivskih zakonov, med katerimi omenja tudi slovenskega.
SUMMARY
Each country legally regulates what is a state, military or professional secret and within that context which document is classified as very confidential, confidential or internal. Declas-sification of such documents is considered as endangering national or public security and defense, international affairs and other security data. Archival institutions and staffare obliged to supply correct, thrust worthy documents and information on the archival material they preserve. For that purpose, the archival institutions produce finding aids which represent all necessary and relevant information on the documents they describe, including their accessibility and the procedure proscribed for the access. The Republic of ^Serbiapassed the Law on Secret data. The precise terminology defines the following terms: data of the interest to the Republic; secret data; foreign secret data; document; classifying document as state secret, very confidential, confidential, internal; public authority; procedure of security checking; damage; who is a entrusted manager of the secret data; who is a user of a secret data; what is a security risk; level of security protection, etc. The disposal schedule for all kinds of classified documents is determined to 2, 5, 15 and30years, with thepos-sibility to extend the proscribed period for a few more years. In Serbia, Slovenia and other former Yugoslav republics and in the Region, this very important aspect of the state and according archival activity is well defined by corresponding legal texts. Therefore, laws define the unique system of determining and protecting secret data which are of interest to national and public security, defense, interior and foreign affairs, protection offoreign secret data, access to secret data and their declassification, as well as measures for failing to secure the protected data and information. In the same manner the protection of the personal data is regulated throughout the Region. The protection of personal data must be regulated in a very detailed and precise manner. The legal regulation does not apply to data which are well known and accessible to everyone, or are published or open within the archival institutions, which can be used for historical, statistical or other scientific researches. Personal data processing is not allowed if the person has not given his/her consent for it or is being conducted without a legal authorization. Yet, there could be some exception to the rule in special cases: to protect or secure vital interests of a person, other persons, especially life, health or physical integrity. Legal regulations and legal environment is of vital importance to archival activity, archivists and final users of the archival material, public interest, etc. The author in his Paper describes and compares legal procedures on protection of secret data and personal data.
moraju imati savremenu tehničku opremu, dok arhivisti su dužni da se stalno obrazuju, da bi mogli primenjivati nova saznanja na izradi savremenih informativnih sredstava o arhivskoj gradi. Najkorisnija su ona informativna sredstva koja su sažeta i jasna, a ipak sadrže sve bitne podatke. Ta informativna sredstva sadrže sve aspekte o arhivskoj gradi, pa i rokove i postupak u koriščenju arhivske grade.
U Republici Srbiji je doneto je više zakonskih propisa koji za-diru u ovu oblast a to su: Zakon o kulturnim dobrima, „Službeni glasnik Republike Srbije" br.98/96; Zakon o javnom informisanju„ Sl. glasnik RS) broj 43/2003 i 61/2005; Zakon o slobodnom pristu-pu informacijama od javnog značaja („Sl. glasnik RS") broj 120/2004; Zakon o zaštiti podataka o ličnosti „Sl glasnik RS" broj 120/2004; Zakon o elektronskom potpisu „Sl. glasnik RS" broj 135/04;.i Zakon o tajnim podacima („Sl. glasnik Srbije" broj 104 /2010.
U drugim državama iz okruženja i Jugoistočne Evrope ovaj vid delovanja zakonski je ureden propisima sličnih naziva.
U Srbiji se shodno odredbama Zakona o tajnim podacima tačno znaju pre svega pojmovi šta je to: podatak od interesa za Repu-bliku Srbiju; šta je uopšte tajni podatak; strani tajni podatak; dokument; označavanje stepana „državna tajna", "strogo poverljivo" „po-verljivo" ili „interno"; šta je to organ javne vlasti; postupak bezbedonosne provere; šta je šteta; ko je rukovalac tajnim podatkom, ko je korisnik tajnog podatka; šta je to bezbedonosni rizik i koje mere zaštite moraju da postoje?
Naime, tačno se zna šta su to službene, državne i vojne tajne, odnosno koji su to dokumenti koji če biti zatvoreni za javnostna: 2, 5, 15 i 30 godina, sa mogučnošču produženja roka, za još toliko go-dina. Prema ovom zakonu stepeni tajnosti su: „državna tajna", „strogo poverljivo", „poverljivo" i „interno".
„Državna tajna" se odreduje radi sprečavanja neotklonjive teške štete po interes države. „Strogo poverljivo" se odreduje radi sprečavanja nastanka teške štete po interes države. Stepen tajnosti „poverljivo" se odreduje radi sprečavanja nastanka štete po interes države. Stepen tajnosti „interno"se odreduje radi sprečavanja nastanka štete za rad^, odnosno obavljanje poslova i zadataka i poslova organa javne vlasti koji ih je odredio. Prestanak tajnosti podataka za „državnu tajna" ističe rokom od 30 godina. Za podatak sa oznakom „strogo poverljivo" ističe rokom od 15 godina, a za podatak „poverljivo" 5 godina, dok je za podatak sa oznakom „interno" propisan rok od dve godine.
Naime, zakon ureduje jedinstveni sistem odredivanja i zaštite tajnih podataka, koji su od interesa za nacionalnu javnu bezbednost, od-branu, unutrašnje i spoljne poslove R^epublike Srbije, zaštite stranih tajnih podataka, pristup tajnim podacima i prestanak njihove tajnosti, nadležnost organa i nadzor nad sprovodenjem zakona kao i neodgovornost za neizvršavanje obaveza propisanih zakonom, kao i druga pitanja od značaja za zaštitu tajnosti podataka.
Poglavlje Odredivanje tajnih podataka sadrži 23 podnasova. Evo nekih od njih: ovlaščeno lice za vodenje tajnosti podataka, postupak odredivanja tajnosti podataka; odluka o odredivanju stepena tajnosti; oznake tajnosti; stepeni tajnosti i sadržina podataka; vremensko ograničenje tajnosti podataka; prestanak tajnosti istekom
roka; produženje roka čuvanja tajnosti podataka; opoziv tajnosti po-dataka, periodična procena tajnosti; opoziv tajnosti po raznim osnovama (prilikom kontrole, odlukom nadležnog organa; zbog javnog interesa, promeni stepena tajnosti i dr).
Zakon je propisao i: mere zaštite tajnosti podataka; pristup tajnim podacima; postupak za izdavanje sertifikata, odnosne dozvole fizičkom licu, da ima pravo pristupa tainim podacima i njihovo trajanje; postupak kontrole i nadzora nad sprovodenjem zakona i kaz-nene odredbe.
Zakon obzirom na njegovu važnost se u formalnom i u praktičnom smislu mora striktno primenjivati. Za to su propisane dosta visoke kaznene mere. Naime, kaznene odredbe zakona propi-suju „Krivično delo" ko neovlašceno nepozvanom licu saopšti, preda ili učini dostupnim podatke ili dokumenta, koja su mu poverena ili do kojih je na drugi način došao, ili pribavlja podatke ili dokumenta zavisno od oznake tajnosti podataka („državna tajna" „strogo pover-ljivo" „interno" i „poverljivo") i predvida kazne u trajanju od tri meseca do 10 godina zatvora. Kaznene odredbe predvidaju i prekršajnu odgovornost izraženu u visokim novčanim kaznama.
Zakon je takode propisao obavezu donošenja podzakonskih akata koje Vlada Republike Srbije mora doneti u roku od šest meseci od dana stupanja na snagu ovog zakona, dok su drugi organi javne vlasti u obavezi da u roku od godinu dana od dana stupanja na snagu zakona donesu „svoje" podzakonske propise.
Stupanjem na snagu Zakona o tajnosti podataka aktuelizovano je pitanje dostupnosti arhivske grade. Naime, arhivska grada u Srbiji dostupna je istraživačima po osnovu rokova dospelosti bez obzira na to dali su arhivistički sredeni i obradeni.
Dana 27. 10. 2008 u Srbiji je donet Zakon o zaštiti podataka
0	ličnosti, (Sl. glasnik RS broj 97/2008). Taj sveobuhvatni zakon regulisao je ovu oblast zaštite na savremen i dovoljno precizan način. Za ovako važnu oblast zaštite podataka o ličnosti, zakonodavac je obrazovao samostalni državni organ, nezavisan u vršenju svoje nadležnosti koji se zove Poverenik za informacije od javnog značaja i zaštitu podataka o ličnosti.
Obrada podataka prema donetom zakonu bi bila: prikupljnje, prepisivanje, kopiranje, pretraživanje, razvrstavanje, pohranjivanje, objedinjavanje, menjanje, obezbedivanje, stavljanje na uvid, objavlji-vanje, snimanje, prilagodavanje, prikrivanje, izmeštanje, činjenje ne-dostupnim , kao i druge radnje u vezi sa navedenim podacima.
Navedeni zakon se ne odnosi na podatke: koji su svakome do-stupni ili su ili su več objavljeni ili su dostupni pre svih u arhivima za korišenje; koji se obraduju za porodične ili lične potrebe; koji se obraduju za potrebe političkih stranaka ili partija, udruženja i sl., kao
1	za one podatke kojima je lice sposobno da se o njima stara.
Prikupljeni podaci, za druge svrhe, mogu se obradivati isključivo u istorijske, statističke ili naučno-istraživačke svrhe.
Obrada nije dozvoljena ako fizičko lice nije dalo pristanak za obradu ili se ono vrši bez zakonskog ovlaščenja; svrha obrade nije
jasno odredena; vrši se za druge potrebe od onih za koje su odredene; podatak nije potreban za ostvarenje svrhe obrade; nije zasnovan na verodostojnom izvoru, izvor je zastareo ili je neistinit i nepotpun.
Obrada se vrši pristankom lica, nakon čega se obradivač pre-thodno obavesti. Obrada se može i opozvati u pismenoj ili usmenoj izjavi datoj na zapisnik. Medutim, obrada je dozvoljena i bez pristanka. To je dozvoljeno ukoliko bi se time ostvarili ili zaštitili: životno važni interesi lica, drugih lica, a posebno život, zdravlje i fizički integritet; u svrhu izvršavanja obaveza odredenim zakonom i drugim propisima, kao i zaključenim ugovorima izmedu lica i obradivača.
Ovaj zakon u najmanju ruku velika je pomoč arhivistima, ko-risnicima arhivske grade, javnim glasilima, obradivačima podataka i jednostavno svim licima čiji se podaci obraduju, što potvrduje činjenicu da nikada u istoriji nije stvaran toliki broj informacija.
Kod drugih propisa, kao naprimer kod zakona koji regulišu elektronski potpis odnosno elektronske komunikacije postoji mogučnost da policija i tajne službe bez odluke suda imaju uvid u sadržaj elektronskih komunikacija gradana. Dobro bi bilo i jedino ispravno, kada bi se uvid mogao obavljati samo po odluci suda.
Zbog svega toga ističemo, da živimo u novoj vrsti društva, koje postavlja pitanje, kakve su posledice uloge arhivistike i arhivističkog rada.
Nakon donošenja Zakona o arhivskoj gradi i arhivskoj službi u Srbiji, koji se nalazi u postupku donošenja, i podzakonskih akta, koja če u propisanom roku biti doneta regulisače na savremen način sve dimenzije arhivske delatnosti, dok če pravilnik o koriščenju arhivske grade bliže urediti sveobuhvatnu regulativu (uslove, metodologiju i rokove) dostupnosti arhivskoj gradi.
U Predlogu zakona predvideno je da su i kod izdvajanja arhivske grade radi «uništenja dokumentarnog materijala „stvaraoci i imaoci dužni da preduzmu neophodne mere zaštite tajnosti podataka koji bi mogli povrediti javni interes i interes nepovredivosti ličnosti. to se mora poštovati i kod predaje arhivske i audovizuelne grade nadležnom javnom arhivu". Predlogom zakona su propisane i mere u slučaju vanrednih okolnosti.
U Crnoj Gori u Predlogu zakona o arhivskoj djelatnosti kod postupaka izlučivanja, odnosno uništenja izlučenog arhivskog materijala predvideno je da se „moraju preduzimati mjere zaštite tajnosti podataka koji bi mogli povrijediti javni interes ili interes gradana". Kod predaje javne arhivske grade Državnom arhivu Crne Gore koja sadrži lične podatke, kao i na gradu za koju je utvrden stepen klasifikacije tajnosti, odreden zakonom ili drugim propisom, mora se posebno popisati sa unetim rokom važnosti dostupnosti javnosti, a time uslovima koriščenja. Isto tako arhivska grada i registraturski materijal koji sadrži podatke , koji se odnose na poslove spoljne, monetarne, i ekonomske politike, čijim bi objavljivanjem nastupile štetne posledice za državni interes ili bezbjednost Crne Gore, dostupna je za koriščenje po isteku 50 godina od njenog nastanka, ukoliko posebnim propisom nije drukčije odredeno.
Takode Zakonom o zaštiti podataka ličnosti u Crnoj Gori („Sl.
list CG br. 79/08 i 70/09") prepisano je da se zaštita ličnih podataka obezbeduje svakom licu bez obzira na državljanstvo, prebivalište, rasu, boju kože, pol, jezik, veru, političko i drugo uverenje, nacionalnost, socijalno poreklo, imovno stanje, obrazovanje, društveni položaj ili drugo ično svojstvo. Zakon je bliže razradio ovu materiju kroz 80 njegovih članova. Dat je veliki značaj zaštiti ličnih podataka, pa je za vršenje poslova nadzornog organa osnovana Agencija za zaštitu ličnih podataka. Za nepoštovnje odredbi navede-nog zakona predvidene su prekršajne mere. I to je dobro. Medutim, autoru ovog rada nije bio dostupan i drugi propis koji reguliše tajnost podataka javne i druge vlasti.
Prema Zakonu o arhivskom gradivu i arhivima „Službene no-vine" 105/97 u Republici Hrvatskoj članom 13 je predvideno da se pri uništavanju registraturskog materijala, moraju preduzeti mere zaštite tajnosti podataka, koji bi mogli povrijediti javni poredak ili probitak gradana.
U poglavlju „Koriščenje javnoga arhivskoga gradiva u arhivima" propisano je da arhivska i registraturska grada, koja sadrži podatke , koji se odnose na odbranu, medunarodne odnose i na poslovima nacionalne sigurnosti, uključujuči one koji se odnose na održavanje reda i mira, te na gospodarske interese države, a čijim bi objavljivan-jem nastupile štetne posledice za nacionalnu sigurnost ili nacionalni interes Republike Hrvatske, dostupna je za koriščenje 50 godina od njegova nastanka, ako posebnim propisom nije drukčije odredeno. A kada je več u pitanju javna arhivska grada koja se odnosi na lične podatke (ljekarska dokumentacija matice, lični dosijei, sudski, poreski, finansijski i sl.)dostupna je za koriščenje 70 godina nakon svog nastanka, odnosno 100 godina od rodenja osobe na koju se odnosi.
U Republici Makedoniji prema Zakonat za arhivskata grada („Sl. vesnik SRM" broj 36/90 i Zakon za izmenuvanje i dopolnuvan-je na Zakonat za arhivskata grada („Službeni vesnik RM" broj 36/95) je donekle regulisao ovaj vid delatnosti. Naime, Zakon je propisao da je imalac registraturskog materijala i arhivske grade dužan da preduz-me posebne mere zaštite, za vreme neposredne ratne opasnosti i rata, i ostavio u nadležnost Vladi Republike Makedonije da bliže uredi ovaj vid delatnosti. Što se tiče koriščenje arhivske grade u Makedoniji taj rok dostupnosti je 20 godina od njenog nastanka, odnosno Vlada Makedpnije taj rok može produžiti i do 50. godina, ali Zakonom za izmenuvanje i dopolnuvanje na Zakonat za arhivskata grada („Službeni vesnik RM" broj 36/95 ) taj rok je produžen i do 150 godina.
U Republici Makedoniji je donet i Zakon o zaštiti ličnih podataka „S. vessnik R.M." broj 12/94. Ovim zakonom uredena je zaštita ličnih podataka kojim se obezbeduje privatnost i tajnost podataka koji se odnosi na odredeno lice kod prikupljalja, obrade, coriščenja i razmene. Zabranjen je nezakonit pristup podacima. U Makedoniji je 25. januara 2006 godine takode usvojen Zakon o slobodnom pristupu javnim informacijama. Tim zakonom je ureden i stepen klasifikacije tajnosti podataka.
Da bio se navedeni propisi striktno primenjivali u Makedoniji je donet i Zakon za agencijata za razuznavanje „Sl. vesnik R.M." broj 19/95. Radi se o posebnom državnom organu uprave, koji skuplja
podatke i informacije od značaja za bezbednost i odbranu Republike Makedonije, političke i druge državne interese.
Upotrebu javne arhivske grade sa rokovima nedostupnosti arhivske grade, izuzecima rokova nedostupnosti, dostupnosti zbog potreba službenih postupaka, dužnosti korisnika i koriščenja privatne arhivske grade regulisano je u Sloveniji članovima 63-70 Zakona o varstvu dokumentarnega in arhivskega gradiva (Uradni list R.Sl. broj 30/06).
U Sloveniji je krajnji rok dostupnosti javnoj arhivskoj gradi koja sadrži podatke koji se odnose na javnu bezbednost, odbranu, unutrašnje poslove ili obaveštajnu i bezbedonosnu delatnost državne i njene privredne interese, te poreske i poslovne tajne i čije bi otkrivanje od neovlaščenih lica moglo prouzrokovati štetne posledice za bezbednost zemlje i drugih lica i njihove interese 40 godina.
Za javnu arhivsku gradu koja sadrži osetljive lične podatke podaci o rasnom, verskom, etničkom, nacionalnom, političkom poreklu, zdravstvenom stanju, seksualnom opredeljenju, kaznenim evidencijama rok dostupnosti je 75 godina, od dana nastanka tih dokumenata, ili 10 godina nakon smrti lica na kog se odnose ti dokumenti.
U izuzetnim slučajevima navedeni rokovi pod propisanim uslovima mogu se skratiti, o čemu odluku donosi Vlada Republike Slovenije, na osnovu mišljenja arhivske komisije.
Bosna i Hercegovina, država koja se sastoji od dva entiteta: Federacije BiH sa 10 k antona, Republike Srpske, i Distrikta Brčko. (Nazivi kantona su: Tuzlanski kanton, Unsko-sanski kanton, Bo-sansko-podrinjski kanton, Srednjobosanski kanton, Hercegovačko-neretvanski kanton, Zapadno-hercegovački kanton, Kanton Sarajevo, Zeničko-dobojski kanton, Livanjski kanton i Posavski kanton).
Zbog takve organizovanosti države, do sada je doneto 11 zakona, koji regulišu delatnost zaštite i koriščenja arhivske grade.
Stoga, ispada da je u Bosni i Hercegovini zakonodavno pravno uredenje arhivske grade, zbog njene arhivske razudenosti dosta slože-no i suviše decentralizovano i ne postoji sinhronizovan a ujedno i harmonizovan arhivski pravni sistem. Postoji brojnost zakona koji regulišu oblast zaštite i koriščenja arhvske grade.
Na nivou države Bosne i Hercegovine važeči zakonski propis je Zakon o arhivskoj gradi i arhivu BiH, „Službeni glasnik BiH", broj 16/2001.
U Federaciji Bosne i Hercegovine - važeči zakonski propis je Zakon o arhivskoj gradi Federacije Bosne i Hercegovine, „Službene novine F. BiH" broj 45/2002. Federaciju BiH čine deset kantona, sedam odnosno osam kantona ima svoj zakon o arhivskoj delatnosti ili arhivskoj gradi koji se različito nazivaju, (svakako i „svoj" arhiv), a i pravni ustroji arhiva su različiti. Večina kantona donela je i druge „svoje" propise koji u celini ureduju arhivsku delatnost.
Znači, u Bosni i Hercegovini nema jedinstvenog tzv. „krov-nog" zakona o arhivskoj gradi i arhivskoj službi koji bi odredio šta je arhivska grada, čije je vlasništvo (ovaj dio je posebno bitan prilikom
pregovaranja o povratku ili razmjeni arhivske grade), odnosno ko može biti vlasnik i posednik arhivske grade i ko i na kakav način može brinuti o njoj.
Neki od zakoni koji su doneti u BiH koji se odnose na pristup informacijama su: Zakon o slobodnom pristupu informacijama „Sl glasniok BiH" broj 28/2000; Zakon o zaštiti ličnih podataka „Sl gla-sniok BiH" broj 32/2001; Zakon o agenciji za informacije i zaštite „Sl glasniok BiH" broj 15/2002; Zakon o zaštiti tajnih podataka „Sl glasniik BiH" broj /2005.
Republika Srpska donela je Zakon o arhivskoj gradi i arhivima, „Služ. list Republike Srpske" mart 2006 i Zakon o čuvanju dokumentarne i arhivske grade i o arhivama, „Služ. list RS" br.30/2006. (U Republici Srpskoj važeči propisi su: Zakon o kulturnim dobrima, „Službeni list RS" br.11/95; Zakon o arhivskoj gradi i arhivima Republike Srpske."Služ .list RS" br.20/1997 i Zakon o arhivskoj djelat-nosti „ Sl. list RS" br.35/99, i 9/2000).
Zbog ovakve situacije treba učiniti više, na zauzimanju načelnog jedinstvenog stava u pogledu donošenja zakona i podzakonskih akata (pravila, uputstava i slično), koji se odnose na arhivsku gradu u Bosni i Hercegovini. Smatramo da na tom planu treba intezivno i stručno poraditi, jer usloženost i brojnost propisa stvara veliku šarolikost na ne baš velikom prostoru.
Iskorak u pravom smeru napravljen je formiranjem Arhivistič-kog udruženja Bosne i Hercegovine. Ovo Udruženje uglavnom odr-žava celovitost arhivske službe i trudom nastoji da ujednači rad u arhivima. Jedinstvena zakonska regulativa bi uredila i pitanje, ko i na kakav način može brinuti o arhivskoj gradi?
Svi navedeni subjekti imaju prava i obaveze da samostalno zakonski ustrojavaju zaštitu obradu, koriščenje i objavljivanje arhivske grade. Svi oni uglavnom samostalno propisuju i postupak zaštite tajnih podataka kako za javnu arhivsku gradu tako i zaštitu tajnosti podataka o ličnosti.
U zakonodavnom uredenju postoji hirerarhija, kako u pogledu donošenja pravnih akata tako i u njihovoj primeni.
Šta bi to bila hijerarhija? To bi bio poredak po rangu. Nužnost uspostavljanja hijerarhije pravnih akata proizilazi iz složenosti prav-nog sistema. Ako u jednom pravnom sistemu ima veči broj vrsta pravnih akata, nemoguče ja da oni budu iste pravne snage. Hijerarhi-ja pravne norme zavisi od hijerarhije pravnog akta u kojem je doneta, a sam pravni akt zavisi od hijerarhije organa koji je doneo (skupština, vlada, ministarstvo). Znači hjerarhija postoji u oblasti države i prava. Hijerarhija u pravu znači da je niži akt potčinjen višem, i da mora biti u saglasnosti s njim, inače mora biti ukinut. Bez poštovanja hijerarhije u pravnom sistemu zemlje bio bi haos.
Osnovni zakon svake zemlje je ustav. Njime se ureduju najvažnija pitanja društveno političkog uredenja. Svi drugi propisi koje donose državni organi moraju biti u skladu sa ustavom. Državni organi vlasti u svojim propisima ograničeni su i vezani odredbama ustava. Posle ustava najvažniji propisi sa najvišim pravnom snagom su zakoni. Pored zakonskih postoje i podzakonski propisi. Podza-
konski propisi, odnosno podzakonski normativni akti, su takvi opšti pravni akti čija je snaga slabija od zakona i koji neprekidno moraju da budu u skladu s odredbama zakona zbog čijeg izvršenja su i doneti. Njih najčešče donose vlade ili nadležna ministarstva. Interna akta najčešče donosi starešina nadležnog organa uprave ili upravne organizacije.
Osnovni materijalni zakon koji ureduju arhivsku delatnost recimo u Sloveniji je Zakon o varstvu dokumentarnih in arhivskega gradiva ter arhivih (ZVDAGA), „Uradni list RS." broj 30/2006. Svi ostali podzakonski propisi su po svojoj hirerarhiji nižeg ranga. Isti je slučaj i u Republici Srbiji. Naime, osnovni materijalni zakon koji reguliše zaštitu, koriščenje i objavljivanje arhivske grade je Zakon o kulturnim dobrima „Sl. glasnik" br 71/94. godine. U postupku rasprave i donošenja je Zakon o arhivskoj gradi i arhivskoj službi.
Autor ovog rada smatra da ona država koja priprema materijalni propis iz arhivskog zakonodavstva ili ga uskladuje, mora biti savremen i usaglašen sa ostalim arhivskim propisima, sa drugim sistemskim ili sporednim zakonodavstvom, čije odredbe zadiru u arhivsku delatnost, naravno i sa preporukama Veča Evrope, stavovima Medunarodnog arhivskog saveta, odredbama Etičkog kodeksa arhivista i medunarodnih konvencija. Samim tim on postaje „Evropski zakon". Inače u Republici Srbiji je još na snazi Zakon o kulturnim dobrima, koji nije uredio niti je mogao urediti potpuni sistem zaštite arhivske grade.
Svi ostali propisi u Srbiji imaju nižu pravnu snagu.
I na kraju, treba znati:
-	da se ljudsko dostojanstvo štiti i zakonima, bez obzira na koga se odnosi. Ono je svakom čoveku urodeno i ne može se izgubiti. Ljudsko dostojanstvo se definiše kao „skup svih onih svojstava koja ukazuju na osobenu i uzvišenu prirodu čoveka." Na dostojanstvo čoveka naročito su izričiti lekari u pozivanju na pijatet teško obolelih ili umrlih lica. Nažalost, vredanje ljudskog dostojnstva često se sprovodi na način koji se ne može sankcionisati adekvatnom kaznenom merom, jer postupci nisu dovoljno jasno kvalifikovani ili su teško dokazivi. Ljudsko dostojanstvo svakoj ličnosti jedino može doneti i poštovanje, pa samom tim mora se voditi računa o tome da kao moralno biče ne izgubi poštovanje prema samom sebi a time i ugled u društvu
-	da bezbednost kao univerzalna vrednost predstavlja osnovnu pre-dpostavku za uspešno funcionisanje društva i države. (Ranije se pod bezbednošču smatrala samo vojna bezbednost). Ukoliko država ne obez^bedi potreban nivo bezbednosti, ne m^ože se apso-lutno govoriti o individualnim slobodama u jednom društvu. U današnjem demokratskom društvu postoji problem kako održati nivo proporcionalnosti izmedu slobode i bezbednosi, jer mere bez^-bednosti se ne odnose samo na državu, več one moraju biti i u zaštiti ljudskih prava, bez obzira koja su i odakle dolaze (zaštita od prirodnih katastrofa, epidemija, rata, terorizma, NHB oružja i dr). U državama gde postoji demokratija vlada se na osnovu prava, odnosno zakona, što znači da se vlast vrši isključivo prime-nom zakonskih odred^bi i da niko, pa ni onaj koje vrhovni nosilac vlasti i oličenje suverenosti (kralj, šef države, parlament)ne može biti van zakona niti m^ož^e vladati zaobilazeči zakon.
-	da arhivisti moraju obratiti pažnju, da li se novodoneti propis sukobljavaju, sa materijalnim propisima iz arhivske delatnosti ukoliko toga ima treba blagovremeno reagovati.
-	da je zbog lakšeg davanja na koriščenje arhivske grade izuzetno je potrebno zakonom urediti, šta se smatra državnom, vojnom i službenom tajnom, a onda u kontekstima tih propisa odrediti što je to strogo poverljivi poverljivi ili interni dokumena
LITERATURA
Zakon o kulturnim dobrima Srbije, "Službeni glasnik Srbije", 71(1994).
Zakon o javnom informisanju, "Sl. glasnik RS", 43(2003) i 61(2005).
Zakon o slobodnom pristupu informacijama od javnog značaja, "Sl. glasnik RS", 120(2004).
Zakon o zaštiti podataka o ličnosti, "Sl glasnik RS", 120(2004); Zakon o elektronskom potpisu.
Zakon o elektronskompootpisul, "Službeni glasnik Srbije", 135(2004).
Zakon o elektronskom dokumentu, "Službeni glasnik Srbije", 51(2009).
Zakon o tajnimpodacima, "Službeni glasnik RS", 104(2009).
Jovan P. Popovic, Zbirka propisa iz arhivske delatnosti SARJ i Savet za
naučnoistraživački rad, Beograd-Zadar 1987.
Jovan P. Popovic, Važeci zakonski i podzakonski propisi država sa prostora bivše SFRJ koji regulišu zaštitu arhivske grade i registraturskog materijala. Pregled propisa o zaštiti arhivske grade na prostorima Jugoslovenske države od 1918 godine do raspada SFRJ i propisa koji su doneti u novostvorenim državama, ranije republikama SFRJ, do 2007godine „Tehnični i vsebinski problemi klasičnega i elektronskega arhiviranja", Maribor 2007 i „Istorijska baština", 17(2008), čiji je izdavač Istorijski arhiv -Užice.
Jovan P. Popovic, Zakonske regulative o razmejitvi arhivskega gradiva v obstoječi zakonodaji, Ljubljana 1998.
Momčilo ÄNDELKoviG i Olga B. Giler, Pravilnik opreuzimanju, smeštaju, čuvanju, zaštiti i korišcenju arhivske grade u Arhivu Jugoslavije i o profesionalnoj odgovornosti radnika Arhiva u odnosu na arhivsku gradu, Beograd 1994. Äzem Kožar i Ivan Balta, Pomočne historijske znanosti i arhivistika, Tuzla 2004. Bogdan Lekig: Arhivistika, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2006. Äzem Kožar, Arhivistika u teoriji i praksi i 2, Tuzla 2006.
Peter P. Klasinc, Neki aspekti do dostupnosti arhivske grade danas. Referat podnet na medunarodnom savetovanju arhivskih radnika AP. Vojvodine Novi Sad 2009, objavljen u Zborniku radova, Novi Sad 2010.
Jovan P. Popovic, Uporaba in objavljivanje arhivskega gradiva ki se nanaša na vojne ujetnike iz Druge svetovne vojne (Moralna in pravna zaštita), „Tehnični in vsebinski problemi klasičnega i elektronskega arhiviranja", Maribor 2008. Jovan P. Popovic, Arhivi i slobodan pristup informacijama od javnog značaja, „Arhivski glasnik Srbije", Beograd 2009.
Milena Gašic, Arhivi bosne i Hercegovine kao partneri u pregovorima o arhivskoj gradi, „Časopis arhiva i Arhivističkog udruženja BiH Glasnik", Sarajevo XXXIX(2009).
Jovan P. Popovic, Vojaški predpisi o dostopu, varstvu in dostopu do javnih informacij ter zaskonodaja o zaščiti osebnih podatkov in osnutek zakona zaupnih podatkuh v Srbiji, „Atlanti", 19(2009), pp. 313-322.
Dragan Coric, Ljudsko dostojanstvo, "Zbornik referata Pravni život", Beograd 2009.
Radoslav Gacinovic, Uloga pravne države u izgradnji nacionalne bezbednosti, "Zbornik referata Pravni život", Beograd 2009.