FRANC IS Cl

HO T OMANI

TEMPESTATE HAC

NOSTRA 1 V RISC ON

SVLTISS M I,

I N CLV ATVOR LIBB S,

INST ITVT IONVM IVRI .IVI-
L 1 S ERVDIT ISSIMA

SECVNDA ED1TJO


&


VENETIIS,

Apud hasredes Melchioris SeiTx.

M. D. L X I X.

gflQsaoQOOOooBOCoocgooBaoBaoo

Ex Libris
fjoannis Hieronymi Marzina de|2
^ Merzenheimb ad Hochcnpafsj^
in Cronaberg, J. U. D. Csef.
Regii Fifci.

gae o o oQ e gs oaoaooapesooesoooapo

•

AMPLISS. SENATOR!

IOANNI DONATO

PATRICIO VENETO-

EX CLARA DONATO-

RVM FAMILIA ORIVNDO,

Iacobus Piccaius Typographic.

S. P. D.

Et e  Ft vM illorum philofeophantium, (amphfei-
me Senator ) fei qui feunt 3  qui vel injignibus mo-
nlu s 3 velfemgulanbus apophthegm at thus & lau-
de 3  &imitatione nobis comparandi fmt: Dioge¬
nes ille profeecio cognomento Cynicus 3  grauifeimo-
rum quorump authoritate nulli vnquam pofe -
habendus eft 3  ne die am vniuerfes prafeerendus . qmppe qui turn vita
integritate 3 tum dogmatum prafiantia admodum claruifefee perhibetur.
Hie namque (vt innumera huius generis praclara omittam) infefean
te Philippo, Adacedonum Tdege 3  Adagmp Hlexandri parente, ac
vndip hello 3  & armis oppugnante Cormthum, felorentifesimam tunc
temp or is totius Achaiavrbem ( quapermcie etiamvmuerfea Gracia
premebatur ) cum pro p atria tuenda vniuerfes dues varqs opifecio-
rum generibus laborious videret 3  nullms prorjus hahita eius virili:
palliolo 3 quo vtebatur 3 accmclus 3 per omnes eiuitatis ilhus vicos 3 atque
plateas ccepit doliolum volutare . interrogatusep, quid ejJet 3 quod do-
liolum illudvolutaret  ; concinne refeondit, Ne inter tot tantosp labo-
rantes dues fetus ipfee defediojus, inersep videretur. Jam caufea in me
agitur 3  clarifsime Domine . Ea enim eft tuarum norma virtutum,
is (plendor animi 3 vt occulta quadam vi ad te rapias vniuerfes, &
inde indijjolubili nexu tibi demncias 3 nec nifecertatim fee fee tibi dedant,
&moremger ere quotidle sludeant. Ex qui bus omnibus vnus ipfee 3
genere qmdem (feateor ) infimus, feed in tui obfeeruantia pracipuus 3  ne
defees penitus 3  &vndip videar 3  laboraui dmtius 3  quonamgenere ob-
feequtj me tibi apprimevinctumfignifecarem, &0stentarem. Eandem

* 3  annue -

annuerunt e uotis diuina numina poft cuarios cafus 3 poJl mult a dijcri-
mina rerum. Francifci Hot omani, HrKhercle) vndequaque ornatif-
fimi 3 m Imperiales Injlitut tones Commentarium 3 noftris types tarn tra-
ditum j fub numine 3  ac nomine praftantijsima  T ua Hominationis in
lueem prodire cur aut . <vt hoc ipfo medio If quanti te factam 3  obfer-
uemq f 3 declarem 3  If perpetuo de tuts Hr tut thus apucl omnes te cele-
brem . 2SliJi etiam addere hbeat 3  quod dcemmum defenjorem na¬
il us erit ipfe Hotomanus. quando fatts accurate Ifiuris peritiam, If
dicendi facundiam 3  If author it at em tuam norunt'vniuerji: ccttan-
quam Adercurium mirenturff veluti ex trip ode dicta omnia tua ver
ba excerpant . c JTu igitur, quod a tirunculo feruoprafiatur, benigne 3
<vt foies a cateris,reciptas 3  Iffoueas,non prajlitum, nonpraflantem,fed
praBantis animum dimenfus: quern tuts obferuantibus quandoad-
tunclum 3 precor 3  non agreferas  . nam Ifluppiter omnipotens humtlia
refpicit: If Dijs 3  inquit Phnius, lacfe rustici 3  multaefgentes appli¬
cant , If mol a tantum falfa lit ant , qui thura non habent. Vale,

\Keipub. nostra decus.

VNIVERSE HVIVSCE

O P E R I S,

genvinam imperialism

INSTITVTIONVM DECLAR ATI O-

N E M COMP LECTENTI S, A MP L I S-

S I M V M ARGVMENTV M.


Nstitvti  noftri ratio poftulat, Leftor humaniffime, vt & Iio-
rum librorum argumentum tibi hoc loco breuiter aneriam , vn-
etc totius operis quail formam & defignationcm quandam animo per
fpicias : & fimul quid in its pratftare conatus fim , exponam . In pri-
mis igitur illud intdligi  oportet: Quoniam ofneimn [urijfconfiil-.
ti, quern hoc libro informamus, in iudieijs diCccptandisqiic con-
trouerfijs potifiimiun VerfaturQae proinde futuro lurifconfulto ca-
rum omnium rerum ex quibus iudicia conftant, cognitio neceflaria
eft :proptcreaIufiinianns hisquatuor Inftltiitiomiinlibfisin ijs rebus demonftrandis exponen-
disque operam confumit. Conftareautem iudicia tribiis ex partibus, nemo ignorat. ft quidem
litigatores , id eft turn adoreni, aim rcum die oportet. deindevel propter res vel propter
obligationes inftitui: aut enim quod fuum eft , aut quod libi debetur, quifquc poftulat, ncque
alia vllaconftituendi iudicij caufa reperiri poteft. poftremo, certam quandam conilituendo-
rum exercendorumque iudiciorum viam ac rationem cfle needle eft, Quapropter Impera-
tor primo libro deiure &conditione perfonarum, hoceftde liber is, feruis, libertinis inge-
miisj patribusfa. filijsfa. puberibus, impuberibus, pupillis, tutoribus , adultis , curatoribus it.3.
tract at, vt  poftea quibus eorum vdalienare, vel acquirere return  dominia, itemque  quibus vel
obligate uel obligati  iusjit ,facilius acplaniusinteliiggtur, Etquoniam, vt niodb dicebamus,
controuerlias omnes uel de  rerum dominion vel deobiigationibusinftitiiimtur : (aut enim rem
cite fuam actor intendit, aut  fibi aliquid aduerfarium debcrc .) iccirco proximo loco quibus mo¬
dis res turn lingula:, turn vniueriar acquirantiir, exponit: vt quando iure qiiis fuam efle rem intern
dcrct, co gnofei pofie t. Demoriftrat autem, res quidem lingulas noftras fieri certis modis : quo¬
rum partim iu-ris gentium fintj veluti occupatio, traditio; partim ciuilis, veluti vfucapio, in iuJ
re ceftio. Vniuerfas autem, modis a iureciuili inftitmis, veluti hereditate, arrogatione,bo-
norum emption.e .Hercditates porro partim teftamento, partim abinteftato nobis obuenirc.
Quibus expolltis ,mox ad obligationes tranfit,quarum alias ex rebus contrahendis vt emen-
do, locandd, credcndisquepecuniis: alias expriuatis dclidis, furto, rapina, iniuria nafci.o-
ftendit. Iam verb cum & a quibus perfonis, & quibus de caufis lites inftitUerentur intelTe-
ftum eflet, ordinead Adiones accedit,quoverboomnem iudiciorum ordinerft, id eft otones ;
litium inftituendaruin difeeptandarumque formulas,& (vt vulgus nunc loquitur) proceHen-
di modum intelligere debemus : fiue ad adorem aut reum,fiue adPretorem, fine ad Iudicem
arbitrumVc res pertineat. Itaquecum adorum intentiones multis verbis explicit : turn ctiarrt
reorum exceptiones ac defenfioncs tradit ; & poftremo de Pretorum interdidis Iudicumque
officiocommemorat. Quae Cum ita fint, perfpicuum efte arbitror, quaenatrrfiorum librorum;
partirio inftituenda efte uideatur» Cum enim totius huiufee inftitutionis tres tint partes, deper-

* iij fonts

ARGVMENTYM hvivs OPE HIS,

fonis litigatormii , de caufis,'proptcr qua* Utigatur „ & de litigandi,litiumquediriipendarnra
formulis : feqmtur, nt tripartita quQ.que illius diuifio effe debeat, & primo librode perfo-
n i Sj  tanquaipdecaufa efficients: altero dc rebus & obligationibus, tanquam de materia: ter-
tio de adiar.ibus, tanquam de forma explicetpr, nam quod ad finem, fine ( utnunc loqui-
mur) caufam finalem attinet , ea in iuftitia, hoc eft in rerum iudicatarum euentis , de qiii-
bus bqne o.mniyi cpnu^nit, tota uerfatur. §edquoniarp immodica & abfqrda libri fecurtdi ma¬
gnitude futuraeft, fi in unum uolumen uniuerfa ilia dc rebus & obligationibus difputatio co.i-
feratur: prapterca co.mmodius effe uidetur, fieam in duo uolumina ita partiamur, ut prio-
re loco de rebus * altero de obligationibus differatur. Ex quibus intelligi pofle arbitror, cuiuf-
jnodi peruulgata ilia partitio fit, fine cam Trifioniapus, homo prefipis non modo imperitus, fed
(vt opinor)etiam expers.cementus eft: line ilia infeelieitate temporum in hos libros irrepfit, rt
tertij libri initium ab eo capite fkrpt, quo de hsereditatibus,qua: abinteftato defcruntur,explict-
tum eft: quarti atitcm abeo , in quode obligationibus ex delido tradatur. nam hac ratioic
trium diuerfarum tradationum partes a gencr-e fuo diuulfe ,fic inter fecomunguntur,utfi qiis
trium ftatuarum, quartim prima uirilis, altera mulicbris, tertia equina effet, dilfoluta merr-
bra componens, corpus unum ex uirilis forms capite & humeris, alterum ex reliquis ciufden
partibus cum muliebris ftatus'eapite comundis., teuium ex ceteris muliebribus partibus cun
equinis membris conftitucfet. Etcnim fecundus liber ex priore de rebus tradationc compofi-
tuseft: njmirum ex omnibus modis, quibus reslmguls: & item priore parte mpdorum, qui¬
bus res uniuerfa: acquiruntur: hpe eft, ha:reditatibus qua: ex teftamentis obueniunt: Tertiu:
uero primo ex reliquaparte eorum modorum,nimirum dehsreditatibus,qusabinteftato dc-
feruntur, modifque ceteris corriponitur: cui.prior parsalterius difiimillimi generis  attexitur,
nimirum de obligationibus,qus ex contradu nafeuntur. Quartusautcm ex altera obligatio-
num parte & adionibus,qus tradationem diuerfiftimam continent, coagmentatus eft, Etft
autem verifsimam hancdTedifputationem confidimus, tamenvt aliquid inueterats in feholis
confuetudini tribueretnus, ne Ve hsc ty-pographo nouitas fraudi eftet, partitionem vfitatam fuis
Jpcis notandam atque attexendam curauimus , Nunc fuo quifque fenfu ac iudicio per nos frua-
turfieebit. Nequc verppluribus verbis,rep,rehendenda altera ilia partitio eft, quam alij,nefcio
quifuisin libris vfurparunt, vt liber tertius a capite dc obligationibus inchoatus, in tradatu
de obligationibus ex delido defineret :'qus fedio quam ridicula & homine dodo indigna fit, ex
jis,qus fuperius dida funt, vel me tacente, quiuis poteft intelligere. Atque hsc quidem de ho-
rum librorum argumento ac diuifione dida Tint. Nunc quid in hifee commentarijs prsftitcri-
mus, paucis aperiendum eft. Cum cnim ita multi ante hac in hifee libris Inftitutionumexpli-
candis operampofuerint, inanisnoftcr profedo labor effe videbitur, nifi quid nos prster ce-
teros attulifle profiteamur. quod an iure notftro, ac fine cuiufquam iniuria facere pofsimus, tu
Eedor optime, qustuaprudentia&iftarumrenim cognitio eft ,cxiftimare poteris . Nam vt
illud prsetercam,quodiam demonftratum eft, longeaptiorem a nobis librorum partitionem effe
fadam : adhibuimus operam,vt opus hoc Inftitutionum mendis innumcris & quafi maculis,qui¬
bus antea contaminatum erat, purgaretur. Cuius rei facultatem ciim ex Tigurina bibliotheca,
turn etiam ex alio manuferipto lihro nadi fumus, ita vetufto, vt exiftimare liceat,cum ante Ac-
curtij statem feriptum effe: aim eas folas gloifulas ad marginem adferiptas habeat, qua: Mar¬
tini & aliorum quorundam dicuntur effe: A' ab Accurtio in fuarum numerum relats . Deinde
Capita difpumionum, id eft articulos fiuc (vtnunc loquinmr) paragraphos,qui vel confufi, vel
nnllo iuditio diuulfi antea fuerant,attentioneadhihita & difputationis ordine obferuato fic Aiftin
ximus, vt ijs etiam corollarium aliquod adiungeremus . Vtenimftudiofiaftolefeentes inipfo
veftibulo atque aditu paragraphiinformationem aliquam, & tanquam fummam difputationis
oboculos haberent, argumenta vninfcuiufque, quanta maxima potuimus, turn breuitate, turn
etiampuritate prationis adferipfimus . lam vero cum earn optimam & certifsimam interpre-
tationemeife conflict, qus fingulas cuiufquc rti partes demonftrat ,& tanquam inuolutas ex-
plicat (quoniam quidem, vt Ariftoteles feribit, Sra «Siv<u to  au^SiTov otju-
h 7/w w vo?kiv ) dedimus operam, vt praeclaram ifiam ftoccndi rationem , quam vctercs

t anto P cre

ARGVMENTVM HVIVS OPERIS.

tantopere commcndarunt, Sc Gtseci <ti*nmv , Latini partitionem appellarunt, in opcrchoc vni-
ucrfo fcqueremur. Qua ex re cum multiplicem, vt fp cram us , frudiim aflecuti fumus, dc quo
in Iurifconfulto noftro diflcruimus: turn vero hunc vcl maximum , quod arte SC ratione certa
commefitariosiftosconfcripfimusivtiam opera*inijspofitse rationemrcddere pofsimus,cur
& quidquc dicattir, 8c neque pluribus neque paueioribus verbis dicatur . nam eum,qui partes
• lingulas demonftrare inftituit, vkiofum eft, aut vllam pratermittcrc,autaliunde afliimptas im-
portare. Ex quo efficitur, vt hac arte pulchcrrinu & fcriptonhus certi quafi termini Sc cancelli
circumfcribantur,vndeegredi line ofFenfione non pofsint: Sc qui fe fine artevlla adfcribendum
conferunt, fimiliter faciar.t, ac ft quis line gubernaeulo e portu egrediatur: qui non rnirum lit ft
neque certum curium tencrepofsit, & facile ad quofuis fcopulos qffendens naufragium faciat.
Ars enim, Sc ea docendj ratio, quam Graci fJtSoiov  appellant, fcriptoribus quafi gubcrnaculi vi-
. cem prcebet, Neque mirum eft, li pafsim erqditifsimorum quorumque hominum querimoniae
audiantur,expoftulantium nouosquotidie in Inftitutiones commentaries finftitari, neque vn-
quam feriptitandi finern fieri: tantumquenunc librorum numerumclfe, vt bonia malis vix,ac
ne vix quidem internofeipofsint. Quod fi ab vnoquoque feriptore inftituti fui ratio aliqua
certa exigeretur, & cogerctur quifque, qui librum edere inftitueret, artem,quam fcqui vellet,
profitcri, Deusbonc, quam multos qui liberein tenebris,vt dici folet, laltitant,oborta luce
placidos, quietosque videremus ? Scd hac de re plus fatis . Quanquam h xc  ad cos necclfa-
riafuitoratio,fiquierunt,quiqua:rant, cum tarn multi extent in Inftitutiones commentary,
quid ifta nouaferiptionenoftra opusfuerit. Quafi verb quifquam adhitc extitcrit, qui par-
titione Inftitutiones explicarit, 8c fingulis paragraphs in minutisfimas quafque fententias &
enunciationcs diuidendis, thelaurum,qui in quaque Alarum latebat, aperuerit? Quantum porrb
vtilitatisftudiolis adolcfccntibusallaturasputamuscaufarum conftitutiones, quas cafteftemil-
lam Hermagorar artem, de qua in Iurifconfulto noftro difleruimus, lecuti,ad fingulos fere
paragraphos adferipfimus ?dequibus ccquis tandem eft fuperiorum interpretum,qui vel per
fomnium vnquam cogitarit ? cum tamen earn controuerfiarum explicandarum verisfimam,
certifsimamque efte rationem,nemo qui vel in Oratorijs Ciceronis libris verfatus fit,vel in
ea fefe aliquandiu exereuerit, ignorct. Tiimetfi qusefituros clfe arbitror aliquos , certo'ne
conftet Iurifconfultos veteres earn rationem , quam tantopere vrgenrus: in docendo fecu-
tos effe. quafi verb illi ludos, tanquam Dionyfij quidam Corinthi, habuerint: 8c in fcholis,
■vel domi data opera, fepofitoque tempore leges interpretati fint. acnon potiuseadem ope¬
ra, quaconfultoribus refpondeba.nt, fimul aufcultantes adolefcentes inftituerint, cuius rei te-
ftimonio vel hate Ciceronis in Oratore verba efle poterunt , Alteros cnim(dc Iurifconful-
tis loquitur) refpondentesaudirefat erat: vt ij, qui docerent, nullum fibi ad earn rera tem-
pus ipft feponerent, fed eodem tempore Sc difeenribns fatisfacerent, & eonfulentibus . Item
alio loco; Ego autem Iuris ciuilis Audio multum opera: dabam Q^ Scceuala: P. F. qui quan¬
quam nemini fe  ad docendum dabat , tamen eonfulentibus refpondendo ftudiofos audiendi
docebat, Scdentes igitur illi in folio , quod erat fedile magnificum Sc ornatum, in quo foli
confidebant, in atrio fuo, vt ex Seneca didicimus , pr^claro Sc plena dignitatis loco, vbi
maiorum imagines ordine dilpolitte afferuabantur, quafi angufto aliqua in loco Iuftiti® fa-
cerdotes oracula fundebant . adolefcentes autem ea notabant, Sc non quod his miferrimis
temporibus facerc cogimur, antiquas (vt refte Iuftinianus appellat) fabulas difeebant, ab
vfu, 8c ( vt nunc loquimur ) pra&ica forcnli diliundtisfimas: fed cum maximarum rerum cm-
gnitionem , turn etiam agendi rationem , 8c iudiciorum exercendorum feientiam vna ea-
demque opera confequcbantur , Itaque Cicero eodem in libro teftatur, femper pulehrum
fiiilfe ius docere, hominumquc clarifsimorum difeipulis floruifle domos , idque Sc fa&ita-
tum 8c gloriqfum fiiilfe. Quinetiam primiis temporibus Patrkiorum munus id fuiffc ius, Sc Ho
rat, his yerfibus indicat:

-p^rrm dulce fuit diu , & follemc , reeluja
Mane domo vigilare, clienti promere iura ,

EtDionVfius Halicarnalfeus libro 2 .his verbis: 7*tiJ.trtinjtntiammntKdnut

5f. 4 ta.it.

ARGVMEN TVM HVIVS O P E R I S .

i-2 fIntuit, £v xx. oypp imvoi 7 !/m  tTriTnpUu.  Mare autem Horatius id fadlitatum fignificat, quoniam
mature in forum & comitium, ad vfum & praxim defcendendum erat. qua de caufa idem
libro Serin, primo.

.AgricoUm laudat,  inquit, juris legumque pcritus,

Sub galli can: v.m confultor vbi ofiia pulfat.

& noRer Cicero, cui Itirifccnfulti nondum flomachum mouerant, Seruium Sulpitium in Mu-
ramiana oratione alloquens : Vigilas denofte, inquit, vt tuis confultoribus relpondeas. Im-
perator, vt quo intcndit, mature cum exercitu perueniat, te gallorum , ilium buccinarum
cantus exfufcitat. Veriim vt ad inftitutum fcrmorem reuertamur, ridicule lane homines im_
periti faciunt, qui ex nobis qirarunt, iflanccinc legum intcrprctandanim rationem vcteres In-,
rifconfulti teriuerint, qui nere/ponforum quidcm fuorum rationem fempcr a/cribcrc confucue-
rant: fed fatis habebant, fuam audioritatem (ficenim appcllabatur) cum opus eflet, pcrfcri-
bere, nos verb, quibus in hoc pulucre fcholaflico nodes & dies elaborandum eR,& momen¬
ta cuiufque caufa; , tanquam aurificis Ratera, examinanda funt, quam Deus nobis eius
rei artem, opera fiimmi & fingularis viri tradidit, quo ad poflumus amemus,&
tanquam virgulam diuinam de ccelo delapfam fande & religiose ample&a-
niur , maximaque diligcntia colamus. Quod meum confilium fi ihi-
diofi adolefcentes fequantur, fpero fore, vt nequc me tantorum
laborum quos ipforum caufa fufcipio , neque illos fua;
opera ac diligcntia pceniteat. Valebis igitur ,
optima & humanifsime Ledtor:  &/In¬
dium hoc meum , vt facis,

• a;qui bonique
confides.

it it it
it

DIVI IVSTINIANI IMPERA:

TORIS VITA,

EX ILLVSTRI V M, FIDE  Q^V E PROBA-
torvm virorvm monv mentis
fideliter desvmpta.

V STiNiANvs humili & obfcuro genere ortus eft. Is, a quo adoptatus
eft, Iuftinus,ipfius auunculus,primum fuum,deinde bourn cuftosfuit.
Sed pofteaquam militare coepit, propter inlignem corporis fimiitatem ,
animique virtutem, & reiftudium militaris, ordinum dudor eft creatus:
tandemque corruptislargitionemilitibus, Imperatorfaftus.Abeo Ani¬
cius Iuttinianus , de quo fcribere ingrefsi fumus, Salonte natus(quce vrbs
j Dalmatia:, pofteavt ipfe idem Nouel. 131. teftatur,Iuftinianawnouano-
minata eff)C 61 ul eft cum  Valerio creatus: ad extremum etiam adoptatus,
inque imperi/ locietatem, qua; men ft s quatuorfuit, adfcitus. A. D.Ka
lend. Apri.annoa Chriftonato dxxvii.Ex  quoquidem errorintelligitureorum,quiluftinianu,
a Iuftinoprodudo nomine, ex vetcre adoptandi conluetudine appellatum tradunt. quum  & tanto
ante hoc nomine vteretur, & confuetudo veterum in producendis adoptatorum cognominibus ne-
quaquamhuicluftinianinominis produdioni conueniat. Auunculo,quo cum menfes quatuor
imperium adminiftrarat, A. D.K. Augufti mortuo,folus imperium, cuius turn Byzantij fedes erat,
adminiftrare ccepit, quum annum ageret aetatis quartum & quadragefimum. Quia in adminiftra-
tione duorum vftis egregiafummorumvirorumoperafuifle traditur: militia:, Bellifarij; domi,
Triboniani,nationsPamphylij.quorumdevtroque dicendum neceffarib videtur. NamBellifa-
rius quidem homo rei militaris fcientia clarus,Perfas, qui Mefopotamite ac Syria bellum intulerat,
xuuitis praelijs fufosfugatosque,fuos in fines repulit: omnemque Orientem,Tigrim vltra, Euphra-
temque, quietum pacatumque reddidit. Vandalos,qui Africam annos nonaginta quinque occupa-
rant, eoque cundaimperij ornamenta, captaRoma,fublatatranftulerant, varij’s cladibus, bellique
otfenfionibus affedos, triummenlium Ipacio dcuicit: Lybiamque&Carthaginem,capto eorum
rege Gelime re, atque in triuraphum, quem eiluftinianusexpopuliRom.confuetudinemagni-
Ecentifsimum  apparauit, dudo, fub Imperatoris fui ditionem poteftatemque fubiunxit. Siciliam
pofthsc, Italiamque vniuerfam, quarum vtranque Gothi, gens bello ferocilsima , multos iam
annos occuparant, intra annos quinque fadis compluribus pralijs recuperauit: eorumque regent
Vitigidem, magni animfiegregiieq; virtutis virfi, bello captum, ad Imperatorem fuum, ipfius cum
opibus thefaurifq; omnibus abduxit. quo tempore miram eius promifsi,quod luftiniano difcedens
dederat,fidem conftantiamque leruauit. Quum enim. Gothi fuis necdum magnopere accifis rebus ,
femel atque iterum regnum illi lubentes ac volentes detulilfent, quod luftiniano iufiurandpm de-
dcrat, fde illo viuo nunquam Imperatoris Regifyenomen recepturum, conftanter furnma fide
vtens recufauit. Annis autem poll paucis, quum ijdem Gothi rege Totila duce, viro ad bella ge-
renda plane nato, Italiam ducibus,qui Bellifario fucceHerant,eripuifl'ent,bellum,quod cum Medis
interea gerebat,relinquere,inque Italiam redire coadus eft.Vfus eft alio prxterea luftinianus egre-
gio belli duce, eunucho tamen, vt fcrtur: cui Narfetinomen fuit. Is Bellifario ad Medorum bel¬
lum reuocato, Italico bello praefedus, Gothos compluribus pradijs frados, corum rege Totila
interfedo, quum annus eius ageretur belli decimufodauus, ad internetionem redados, celeritate
mirabili plane deleuit. Cuius rei argumento etiam nunc vetusinfcriptio eft, in ponte Salatio pro-
peab vrbe Roma inuenta, quam fubfcribemus :

IMPERANTE D N. PIISSIMO AC TRIVMPHALI SEMPER IVSTINIANO PP.
AVG. AN. XXXIX. NARSES .VLR  G E O R I O SI S S I M V S E X P R AE  P O S I T O S A -
CRT ? A LAT.II. EX CONS. ATGLVE  PATRICIVS. POST VICTORIAM GOTHI —

CAM

IVSTINIANI IMPERATORIS VITA.

CAM I P S I S , E T EORVM REGIBVS CE1ERITATE MIRABILI, CONFLICTV
PVBLICO SVPERATIS A T Q_ V E PROSTRATIS, LIBERTATE VREIS ROA1AE
AC TOTIVS ITALIAE RES TIT VTA PONTE M VI AE SALARIAE VSC^VE AD
^ O V A M a' nefandissimo TOTILA tyranno DESTRVCTVM, pvrca-
TO~FLV MINIS ALVEO IN MELIOREM S T A T V M , Q_V A M QJV O N D A M EVE-
RAT, RENOVAVIT.

Ita muftis maximisque rebus vbique terrarum predate geftis, Tuftimani imperium propagatum
ac nobilitatum fuit. Quarum tamen in rerum non dice prafiyfle, fed tantum intcrfuillc ilium vel
minima, nufquam reperio . quin contra, c|biji  per vninerlum'fetc terrarum orbem Bcliifarij ligna
maqnaScilluftri cum gloria inferrentur, Byzantij confedilfe perpetuo Iuftinianum, ab omnibus
memoratur. Nam inertia; fane illius non parum illudargumentum fuit, quod quumortaillain
ciuitate inter Prafinos & Venetos (qui contrariarum partium colores atque infignia fuere) feditio
fuilfet, in arcem fe iple cum vxore mulierculisque nonnullis ccleriter abdidit. ibique dum ciuitas
tumultuinteftino tanquam aliquo incendio inflammata conflagaret, magiftratusqueper vrbis vias
intcrfieercntiir,delitcfcens, firamqueignauiam tenebrarum acparietumcuftodijs tegens, Tribo-
niano Quxftori fuo, de quo anteeommemorauimus, itcmquc Ioarhi prxtonj PrxfttSo, quorum
ille viroruin opera, conlilio, mduftriaque vfus perpetuo fuerat,ad cxdem apopnlo quxlxtis, magi-
ftratum abrogate coablus eft. quo tempore quum adtum de iplius imperio, nullaque conftcrnatis
ignauia Imperatoris militum animis, fedandx illius tempeftatis iniri pofie ratio videretur, prxcla-
ram orationem Theodora ipfius vxor habuiffe dicitur, militesque priftinam ad virtutem ac forti-
tudinemexcitando ftepenumero prxdicaffe, honeftedimicando mori clfe fatius, quam turpiter fu-
giendo viuere. qua quidem oratione lie excitati milites fuere, vt Bellifario Mandoqueducibus,Hip
patium & Pompeium feditionis Prin cipes , quique iam Imperij infignia  occuparant, turn pradio in
vrbe fabto cederint: turn ciuibus amplius triginta milibus eo prxlio ip fa in  vrbe interfebtis, poftero
die in carcere fecuri perculfos nccarint. Ad hue qux res effent Juftiniano Imperatore hello geftx me
moratu dignx, ftridtim eommemorauimus. Nuncpaucis ad ftudia quod attinet,quaprop ter ille in
ore lermoneque hominum verlatur, difterendum videtur . Erant indevfque abRomuli regno Po-
puli Rom. leges feriptx complures: quas ad leges Iurifconfultorum ita copiofyitaque vberes erant
feripti commentary, .vt cum ipforum relponlis coniuncSi facile ad librorum duo millia, verfuum
aurem tricies centcna millia conficerent. Qua ex multitudine, copiaque immcnfarecelTarib illud
acciderat,vt quum permulti ex ijs libri noti perpaucis elfent, turn corum in iudieijs vfus eflet omni-
no nullus. Artis fane huius ea videtur efle natura, vt caulfarum infinita perpetuaque varietate feri-
bendimateriamfuppeditante, ft hominibus fcribendilicentiapermittatur, eanequemodurn,ne-
que finem habitura effe videatur. Itaquelongo ante Iuftinianum tempore, commentariorumac
feriptionum quxdam quafi eluuio ius ciuile occiiparant.vt cum Iulius Cxfar,tum alij nonnullipoft
eum Imperatores de hac difeiplina conftituenda, certisque finibus circumfcribenda, ftepenumero
cogitarint. Vcrum quod illi & multo paucioribus in Iibris, & ilia xtate ingenioftlsimorum homi-
lium feracifsima, quia opus poft homines natos difficillimum maximeque arduum videbatur,attin
gere aufi non erant: id Iuftinianus &longepluribus in Iibris, & omnium bonarum in artiumintcri-
tu ac fxculo infelicilsimOjTriboniani vnius fuafu atque impulfu aggreffus eft.quo ille infigni aeper
audaci facinore vetus fortalfe verbum comprobauit:Ex imperitia audaciam,ex dobtrina atque peri-
tia dubitationem diffidentiamque gigni.Fuifle traditur Tribonianus ingenio peracri verfutoque,&
magnx apud Imperatorem fuum aubloritatis . Honores aflecutus apud eum maximos Conful enim
& Quxftor,quemParedrumGrxcinominant, &Magifter officiorumfuit(ficeos adminiftrauit,vt
homo auarus, nulla fide, nulla iufticia, ius quotidie nouum variumque conftitueret. Ei, qui aubtor
huiufee conftlij fuerant, Princeps totius curam negotij non modo commiftt,verum etiam permiftt:
qua propter conftitutioncs primiim Imperatorum tribus in Iibris dilperfas, quos Gregorianum,
Hermogenianum, & Tbcodofianum appellabant, adhibito delcbhi vnuminlibrum coaceruauit:
quem Codicem coftitutioum Latine inferipfit. Id autem anno imperij fui fecundo , Decio Cof.in-
dibtione 7 . confebtum fuilfe, Iuftinianus in ea conftirutione teftatur, qux eft de Iuftiniano codice
confirmando,adMenam Prxfedtum prxtorio XVI.Kalend. Maias data, Anno DXXIX.  Anno
infequenti, Lampadio & Orefte Coif. Tribonianus Grxcis hominibus fedecim, qui turn Iurifpru-
dentix laude prater ceteros florebant, Imperatoris mandatu ad laboris focietatem adfeitis, vete-
rurn Iurifconfultorum feripta vniuerfa in Principis palatium deportata pcrtractare, negotiumque
capefferq inftituit: vtex Imperatoris coftitutionedevetere iure eunucleando ad Tribonianumferi
pta, dr X 1111 . Kalen, lan. data, intelligitur. quumque annum iam in hoc opere conficiendo tertiu

elaborarent.

IVSTIMIANI IMPERATORIS VITA.

claborarcnt, ac iam iamque ad txitum perduduri eflint, ccce aiiud ab codcm Imperatore man-
catum:vt quum e’flent clementa quxdam huius difciplina: antiquis ab iurifconfulns tradita,cx ijs
dementis Triboniano,Theophilo ac Dorotheo foeijs atque adiutorib.adhibitis,Inftitutioncs ex-
primeret.cui mandato quum ab ipfo ftudiose obtemperatum efi'et, eodem ipfo anno XI. Kal.Dc-
ccmb.Iuftiniano .$.Cos.annoaChrifto N. XXXIIII.Iuris ciuilis inflitutiones libris.4. expobtat
in iucem confpedumque hominum peruenerunt. paucisouc item port diebus, hoc eft XVII. Kal.
Ian.quinquaginta Digeftorum feu Pandedaritm nominibus inferipti libri: in quibus Iurifcofulto
rum feripta omnia, qua commodum illis fexdecim viris vifum erat,circuncifa atq; amputata,itain
ardum anguftumque.contrada crant, vt ex librorum duurn millium numero, quinquaginta tan-
tum ex verfuum tricies centenis millibus.centum quinquaginta millia duntaxat redierint. Ita Tri-
bonianus negotium hoc,quod mira confidetia, illis pra;fertim vtens foeijs & adminiftris(quorum
nemo,quantum fane Latina: quatdam illorum cpiftola; nobis pratbentexiftimandi copiam,velLa-
tinis litcris eruditus,vel vlla magna ingenij laude praditus fuit)hoc inquam negociu,quod lta con
fidenter aggrelfus erat,fane celeriter ac per breui admodum tempore confecit.nam triennij dunta
xat fpacium hoc in tanto tamque .arduo difficilique opere cofumptum eflelmperator ipfe no vno
loco teftitur. Hac nimirum rati one cum duodecim Tabularum, alixque leges innumerabiles, turn
edida Pratorum perpetua, & in vtraque preclari Iurifconfultorum commcntarij.eorum denique
refponfa innumera, vtpotc quibus eifetnulla relida in iudieijs audoritas, ab hominibus Gnmilis
contempta atque abieda, facile per breui fpacio intcrciderunt. Anno vertente, qui a Chrifto nato
quingentefimus trigeftmusquintus numerabatur,ftmpcrij verb Iuftiniani odauus.quo anno quar
turn idem Iuftinianus cumPaulino confulatum gerebat, qubdeiufdemlmperatoris.complures ex
tarent varijs de rebus conftitutiones,in his cx,qux  Quinquaginta Decifiones vulgo nominantur,
poftfuperioremillam Codicis editionem promulgate, idem Triboruanus foeijs quatuorlaboris
adhibitis,Imperatoris mandato Codicem illunj,  quem diximu£conftitutionum reconcinnandum
fufeepitrpartim rtpofteriores conftitutiones ilium in iibrum referentur,partim vt,q uxcx  fuperio
ribus mutatat atque abrogate fuiflent,eodem ex libro tollerentur.quadereconftitutio Imperato
ris  extat, De  emendatione Codicis & fecunda cius editione, infcripta,&XVI. Kalend. Decemb. da
ta.Itaquetres poftea Iuftiniani imperio legumlibri vulgo habitifucre: Pandcdarum,Inftitutio-
num, & Codicis conftitutionum, qui nunc precise Codex nominatur. quibus ad extremum quar-
tus carum,quat poftea per omne Iuftiniani imperjjum feriptte funt,adiedus fuit:quas modo Nouel
las, niodo Authentica vulgo r.ominamus. Atque ha-c quidem qua; ad Iuftiniani multo maximum
ac memorabile in libris iurifconfultorum circuncidendis facinus attinebant,quatum ex ipfius feri
ptis intelligcre potuimusjdemonftrata funt. Vxorem idem Imperatorhabuit Teodoram nomine,
animo magno mulierem: cuius de virtute fuperius commemorauimus. Earn ille maximis quibuf-
^ue de rebus in confilium plurimum adhibebat, quod ipfe idem quibufdaminfuisconftitutioni-
bus Nouellis profitetur. videturque ipfius automate ac fuafu indudus,multa,quat populi Rom.
legibus minus ad mulierum gratiam accomodate conftituta erant,correxifle eique fexui omnibus
iniur is  ciuilispartibus maioremin modum gratificatus efle. In iureiurando, quod i/s defereba-
tur,quiReipub.procurationcm aliquant inibant,hoc praferiptum erat, vt Teodors Imperatoris
coniugiac potential  obfequium,fidem, confcientiamque fuam probarent. Duxifle illamtradi-
tur anno imperijfui fecundo, habuifleque in matrimonio annos vnum& viginti, tres menfes.
ReligionemChriftianampiefandequecoluit.fiquidem errantium opinionum quibus turn
EcclefiaChriftiana, tanquam tempeftatibus quibufdam agitabatur,uindicem fe acer-
rimum, inimicifsimumque prsbuit. nam&Porphyrij & Eutychetis, Neftorijque
impias & fceleratas opiniones repudiauit. ac religionis noftrs de triplici in
Deo perfonafententiam integerime conftantifsimeq; defendit.Poftrc
mb, qus in Concilio Niceno eadem dereligione conuenerant,
ardifsime retinuit. Imperauit annos xxxiix. m. vii.d.x.
vixit circiter odoginta quatuor: mentisque er-
rorc multo ante atfedus, Iuftino
ex filia nepote Impera¬
tore delignato, vita
eft fundus.
it

ititit

it

typographvs lectori.

Nostevm inftitutun^candideLe&o^profccutijQuodeft, bonos auto-
res in diesab Oreo reuocare, clarioresque vniuerfitati ftudioforum reddere,ita vt
pro viribus eorum vtilitati aliquando £equiboniqueconfulamus:EnFrancifci Ho
tomani: Aetate hac noftra profeCto Iurifconfultorum prcecipui; inquatuorlmpe-
rialium inftitutionum Diui Iuftiniani libros eruditifsima pfegmata, fiue commenta¬
ries magis dixerimus , tibi emittimus : Tu vigilias noftras , lucubratio-
nesque perferas gratis ,  votis annuas , & indulgeas. Nam eis quan-
doque adhadilfe, non tepoenitebit. Interim anfam prs-
bebisjVt (quoad vires fuppetent )  ad altio-
ra melioraque exinde nita-
mur. Vale

FRANOHOTOMANI

IVRISCON-

I N Q^V A T V O R I N S T I T V T I O N V M

IVRIS CIVIL IS LIBROS COMMENTARII.

IMP. CAESAR FIAVIVS IVSTtNIANVS, ALEMANICVS,
GOTTHICVS, FRANCICVS, G E R M A N 1 C V S., ANTICVS,
ALANICVS, V AN D A L I C V S, AFRICAN VS, PIVS, FEL IX,

i nclytys, victor, ac trivmphator semper
avgvstvs, cvpidae l  e g v m ivventvti.

CO M M E H T >A \ I V S.

MpERATOR CAESAR.]

Hanc eandem infcriptio-
nem in plcrifque Nouella
rum indicibus reperio :quo
magiscorumqui nonnuJ-
la immutant, rationeni ad
miror . nam etiam PauJi
Diaconi confentientem  vi
deo rcceu/ionem eilc.Grx
cx  aute inlcriptioftes lunt
eiulmodi: AuroKpurmp  koT
trap i'kdCios Its’tvietvoSiAkapaviyis T'jtQixo s fyfcLyytxos,
r tppilVIKQ S, A V7!X OS, AkaVIKO (, Bo/SClkl/C S, A/pptXclvi( y

dcattns, {v 7 vy»s, i'/So^os,viX 7 ))s, TponcuSyos, deisilid.- ]
s-of, alsy  ks -os  . Nunc de (ingulis ordme breurter,quantum
facultas ferct,explicemus.

Imperator.^  lmpcratoris nomen flantc Repub. ijs folis
tribuebatur, qui cum fuis aufpicijs exercitum ducerent,
aliquot hoftium rnillia in acie ceciderant. Turn enim re
pentc acclamatione militum eo nomine decorabantur,
laureamque turn in tafcibus, turn in litcris,quas Romam
mittebantjvfurpabant. Cxfar lib. de bello ciuili lij-  Pom
peius eo pradio Imperator ell appellatus. Hoc nomen
obtinuit, atque ita pollea fe falutari pafliis ell: led neq; in
literis,quas fcribere ell folitus, nequein falcibusinfignia
laurexprxtulit . InteJJigendum ell autem, turn demum
illos in vrbe hoc nomine appellatos fuifle, cum Sena tufco
fultum in earn fententiam factum  efiet: tametfi & a feip-
lisa liiismilitibusita vocarentur. Cicero in eadepro-
uin. Confi Hosigiturlmperatores habebimus? quorum
alter non audet nos certiores facere, ne Imperator ap-
pelletur : alterum, fi tabellarij non ceflarinr, necefle eft
poeniteat audere. Idem Philip, xiiij. Etenim cuiviginti
his annis fupplicatio decreta eft, vt non Imperator appeh-
laretur, aut minimis rebus geilis, aut plerunque nullis.
Si quis Hifpanorum, aut Gallorum, aut Thracum mille
aut duo millia occidiffet, non eum Imperatorem appella
retSenatus ? Appianusautem lib. debellis ciuilib. lj. de
decernmillibus loquitur, yai vtto  t»V  r pcnias tv rot's
lakois tTl i'ans dv 7 ox.pd. 7 iop nrtsn'Opoaapopivbl/jjcu. isi
Si TiiJi) tas Tpenttyois 70Si 70 'tsp17a.ydpwpa.7sa.pd 7 cov
spa lav  , ycnctTrip dv r ms i 7 ripap 7 vpiv 7 a>v ct^icss, crpdvno
Toxpdropitf H/cu.ygi  t Luj  Si 7 tplw oi spaittyoiirdkaipiv
iori iraai 7 -, 7 s piyisots ipyois cspoahtl  vt". vuSv  S’o'poy eiyat
7 »Se70 d’cpypia 'auuDd/opand pipits<at 7 *v>

Curio", inquit, parua Numidarum manu deuida spaflus
cftfeabexercttu adhuc armato Imperatorem appellan.
Defertur autem ducibus beilorum hec appellat.o a fuis
inilitibus, honoriscaulfa: quippetcltificantibus,eosme
ritiffimo atque optimo iure Imperatores eile • Atque
hunc quidcm honorcm duces olim, quoties Rempub. be¬
ne & feliciter geirerant,adcpifcibantur: nunc autem au¬
dio ijs demum earn appellationem tribui, qui hoihum
decern millia  cecidermt. Tacitus autem lib. iij. lie lcri

A bit: Sed Tiberius pro confedo bello interpretatus,id quo
qtie Blsfb tribuit, vt Imperator a legionibus falutaretur,
prifco erga duces honore, qui bene geila repubhca,gau
dio & impetu vidoris cxercitus condamabantur. Atque,
hxequidem Hands Reipub.confuetudo fuit . Vtautper'
petuiimlmpcratoris nomenalicui tribueretur, primurn
lalij Cxfaris excmploIfadum ell, quern Suetonius feri-
bit lmpcratoris prarnonien perpetuum j & cognomen pa-
' tris patr-ia? a Senatu accepifle . quorum tamen vtrunque
feribit idem audora Tiberio Cflare reculatum fuifle. '
Ex quo in'telligi potell veterum conliietudinem eo im-
mutatam fuifle , quod cum illi cognomims loco Impera-
toris titultim adferiberent, veluti M. Tullius Imperator,
L. Appius Imperator: C. Ca;lar prinio loco, tanquam
prsdhohaeu illud vfurpauit: 1

lmp.C-lulius Cxjar, &c.~]  Sed openrprecium ell Dionis
hac de re verba ex ipfius lib.xLin. cognofcere. 70, 71 7*
aj-ioapeiTopK ovoptt, £xtt7a7o dpyauov titpovov, dazrtp

£ ttkkoi  T£R 5 U ixHWS cis TtOkkdMS iK 7 CuV •TSSOktp.oV^iUtXkn-
6naav,iS’dsoi  -riva <±0707tkijHyipomctt,  «Aiknv  nv£
ifyo-i'Wka.fov 7 tt,uvopd(jv 7 o,dkkd  xa.Qa'TctiiTBTo cfij to
xpi VVLO70IS 70  HpctTOS tyttrt SlSop.tVOV,ixdlVCp  T072^0)T6>
7 tXgi' 5 lfU 70 V,d<XsipTly.vpr-V,'Qf 0 !ri 3 t 7 (U/ xgi 7 tKT 0 h 7 Yi 'it
tsrep/SokSyokelyeias typvfcuno, ds-iygl 7  V ncuSctS 7ts
7 £ iyydns dnt *7coxikfiSrau ■^■Hyivac'3eu,pd7i 7txm  7*
dv7ttypv7i,s,ysu yepono>liSnovios■ o&tvsrtpypl iTirrav-
7 cts 7 tspi 70 . 7 dv 7 a dnoypdropas 70 i^myknsu duTo,co¬
ca: ip 7IS iSia  7 is dpyJiS dnZv Satt,yaAdstip kcu  m* yadaa.
pos,d<ptKt 7 o, t piv70tya) 7 odpycuov ix 7171 xcmkvSy.
dk?’i<riv exdstpovjxcu Sia 7*70 ycu Stv7tpov i7r’dnav  e-
•ad.yncu.o 7 w/ viybjj 7ivdTndnbjj d/ikwicuM ptv ydp
dv70 7 * 7 0 dv 7 oxpd 7 aptSd'za.t 7 Yi‘! 3 fowyof&& 7 dnvi,uantp
iv7cus dkkws,xcu •apco tu ytypdv7cu.oisS > wlyou Sid, •ao-
kipcov ago v 7 i dnrisxff7ofQcoi)ii,*70i Si\ xcu iyeivlui 7bd d-
ico 7 t apycut'OfOakap.^cL/tcri. ydy 7*7*ycu SAijipov 7tS
xcu 7 fi 7 °v ■tzktovdxis 7 i o'adxis ai' srcipdyij oi , d7oxpct7cop

C ivrofopa'gttcu  . hoc ell : Pmerea Imperatoris nomen,
non ex vetere tantu inllituto, quo turn alijs, turn ipfi quo
quefapenumerocognomen iilud delatueli: aut vt ij, qui
lummu imperiu ac potellate adepti funt,nominantur: led
eo plane modo, quo nunc ij,qui pnneipatu obtment, lie
ei turn primo ac primum nomen iilud quali proprium at-
tribuerunt. quinetiam ed aflentationis proceflerunt, vt
ipfius & Elios & nepotes lege lata eo nomine appellari iu-
berentjeum tamen ipfeneefilium vllu haberet,&iam eta
teproueda eifet. Vndeetiaad omnes,qui pollea Impera
tores fuerunt.hoc cognomen,itc vt iilud Calaris, tanqua
ipforum imperij proprium , dimanauit. neque tamen ic-
circo antiqua conluctudo fublata ell,fed vtraqueretenta.
nam cum eiufmodi aliquam vidoriam adepti liint, etiam
in illis mos vetus vliirpatur : fiquidem hoc iplo noniino,
non lecus quani alijs, eoque primo,Principes vtuntur: qui
verb rem hoc nomine dignam in bello geflerunt , hi
etiam iilud ab antiqua conluetudine aflumuut. vnde non

A ntilli

t  Franc. Hotom, in I. Lib.

nulli & iterum , & tertiurii, & f^pius, denique qupties v-
fus venit, Imperatorcs cognotiunantur.

Cetfar.]  Hoc C.Ililij cognomen fuifl'e,nemo nefcit.red
qucmadmodum hgrcditarium lniperatorum R. fuerit,
minus vulgo notum eft. IHud ergo mtclligi oportet, C.
Oftauium, teftamento Cadarisadoptatum, & nomen &
cognomenipfius ex confnetudinerecepiflTe.cumqjidem
& Jiberio & Caligula: & a){j$ complunbus vfu ueniffet,
faftum eft tandem alioruih imitatione, non modo vt no¬
men hoc fucceflorum Imperij quafi hereditarium mane-
ret,verum etiam vt Cgfarcs appellarentur, qui viuo Iin-
peratore hgredes Imperij defignati efl'ent, quemadmo-
dum Spartianus in Aelio Vero mcnioria? prodidit: quern
ipfum primum Caefarem ca ratione appcllatum, aliquot
locis teftatur.

FIduius.]  A Vefpafiano Imp, nomen manauit, quern e
gente Flauia,noua & ignobih, fluxifie, Suetonius auftor
eft. nam cum eius filij Titus & Donutianus, Imperij fuc-
ccflbres, familije nomen retinuifl'ent: poftea longo inters
uallo Conftantius,cui Conftantinus magnusfucceffit, il-
lud idem nomen,baud fcio qua decau(a repetitum,v(ur-
pauit. quern imitati pofteafucceffores, nomen hoclufti-
niano noftro quafi per manus tradiderunt.

luftinianut.]  Iuftiiii Imperatoris, a quo &adoptatus,
8f in Imperij focietatem afeituseft, fororisfilius.Nomen
autem hoc abillo auunculomanafle, quidam falso pu-
tant. cum fatisconftet, ilium ante adoptionem hoc no¬
men habuifle, Confulatumq; gesfifle: ncque confuetudo
veterumin producendis adoptatorum uommibus, huic
nomini s  produdioni conueniat.

Pttv.J Hoc cognomen primus Imperatorum Antoni¬
nus, Hadriani fucceflor, obtinuit: quod ( vt Iul. Capito-
linusfcribit) cum fe Hadtianus interimere velletjingen
ti cuftodia & diligentia fecit, ne id pofict admittere. ‘
Poit ilium, fucceffores omnesidem cognomen retinue-

runt,qucmadmodum ex Fall is & antiquisatnftoribus om
nibus inteJligitur. Itaque luftmianusnofter Noucl, 78.
ArTaiwV,',inquit,d 711c e’veri/Sei'ac ewan/iiof > imp yjrl
cis ijfcac  7 4  'zifoird.yopiai  7*070, nctrnei : Antoninus ,
inquit, ex pietatecognominatus, a quo eadem vfque ad
nos appellatio peruemt.

Felix.]  Viiushominumad hoc ami (inquit Plin,) Felt
cisfibi nomen afl'eruit, LSylla; ciiiili nenipefanguine ac
patria:,oppugnationeadoptatus. Plura Plutarc. in vita,
& Appianusiib. debcll. ciuili.j. Vfurpauit poftea longo
interuallo cognomen hoc Imper. Commodus, quemad-
modum hiftorig teftantur : quern plerique fuccefl’ores
imitati, appellationem hand luftiniano noftro tradi-
dcrunt.

Semper jiuguflur.]  Nomen hoc primum Oftauiano a
Senatu , ex Munatij Planci fententia tributum efl’e, ne¬
mo ignorat. nam cumeum Senatusinfignialiquonomi-
ne ornare yellet, vifum eft opportunum die, vt illo vte-
P rentur.iccirco (inquit Suetonius ) quia loca religiofa,&
in quibus augtirato quid confccratur,Augufta dicuntur.
Hoc vero nomen ita pofterioribus placuit, vt quicunque
Imperio fuccederent, ijdcrn hoc quoque nomenaflume-
rent. Etfi autem illudhacde caufa vfque ad Iuftinianum
noftrum peruenifl’e dici poteft: tamen multo maiore, &
plane fingularitatione ad eum pertinet. Cum enim a
Gotthis Komanum Imp. occupatum annos amplius x,xx.
fuiflet,eoqj nomen hoc in Auguftulo,cui ademptum Im-
perium ell , defender: illud  poftea luftinianus tanto in-
teruallo Bellifarij  primum,deinde Nar/etis opera recu-
perauit : qucmadmodum Pomponius Lxtus  memorise
prodidit. Nam etfi de Carolo  Magno idem dicatur,  ta¬
men id aliam habet rationemrnimirum quodpulfis Lan-
gobardis, Romani Imperij fedem Rome primus poft Au
guftulum collocauit.

3

IN PRAEFATIONEM-

A/fagiflratm ad %emgub.(uam tuendam dm neceffaria
funt, arma & leges  ,

MPERATORIAM A
Maieftatem non folum
armis decoratam , fed
etiam legibus oportet
efle armatam:vt vtrun¬
que tempus , bellorum
& pacis,re£te poflit gu~
bernari: & princeps Ro
i manus viftor exiftat n5
folum in boftilibus praelijs , fed etiam per legiti-
mos tramites, calumniantium iniquitatcs expel-
lens: & fiat tarn iuris religiofifiimus , quam  vidcis
hoftibus triumphator.

C 0 M M E'XfT J. T^I V S.  B

Rmis decoratam.] 7hcophihs,ov\ei<x,or-
fj.Hj$eu,  verbum pro verbo reddidit,quafi ad
decus,quodex rebus bellicis, Stvidorijs ac
triumphis queritur, hoc loco refpexiflct.Sed
videanuis ne fubieda ratio poftulet aliam fen
tentiam. quod turn facilius intelligemus, fi orationis ordi
ncm inuertarmiSjhoc modo: Vt rede vtrunque tempus gu
bcrnetur, neceffeeftlmperatorem armis decoratum efle.
ita emm viftor in hoflilibus prplijs exiftet. Quibusex
verbis probabiliusvidctur, Decoratam eum dixifle,pro
munitam, paratam, inftrudam. nimirum hoc fenfu : 1m-
peratori opera danda eft, vt rebus omnibus ad bellum ge-
rendum neceffarijs  paratus inftrudufque fit. nam ( vt ait
AriftoteJ. Jib.poiit.vipcap. ixfjs'f mivcovouuiac  cu/aynouoy
ng'i iv af 7 °Es tyety a^hct, ‘ayo ei lUu dpybjj 7  ay dnetSouA
Tav ydptv i ta/l Ttyos rdf evader dJ'tx.esv isrtyetp^ap ■
Needle eft , inquit, eos qui ad rempub. aceedunt, & pro- C
pter eos qui imperiurn detredant, & propter exteros,qui
inferreiniuriamconantur, arma domi in armentario pofi
ta habere. Et lib. ij. ca p. v. twa.yx.eubv d'pet tIio  'VioKrjHAV
Aiimtrttypat ipo'p iUjj  mKif/ixltuv tryoi  : Necefl'e eft
rempub. ijs rebus,qug ad bellicas vires attinent,munitam
Si  inftrudam efle.

T^on folum armis decoratam.  ] Enunciatio I. Imperator
vtrunque Reipublice tempus rede fine armorum aclegum
prsfidio adminiftrarenon poteft.Vtrunqueautem Reipu-
blicae tempus modo .nonunabit bellum & pacein. Nam
(vt ait Ariftoteles Jib.polit.j.cap.iij.) tsou tims( sloty'm-
Tajt tf/ttpuptsW iit7i jl'jJi’V'jKiutubjiv ypetAv,y^i  t ItjL  eiplwf
x.!w.  Ciuilis vita, inquit, in bellorum & pacts opportuni-
tates diuifa eft. Ethb.vij.cap.xiiij. Omnis vita,inquit, in
partes duas diftributa eft: in negotium &otium: in bel¬
lum & pacem. Quod autem ad huius fentcntiae fummam
attinct, earn ego lime infignem & prasclaram femper exifti
maui. Duas ennn res in Principe defiderat, quibus rebus D
regni felicitatem maxime contineri,diuine Socratesapud
PJatonem in lib. de Repub. quinto dixifle creditur. Iulti-
nianusenim principatunt cum amore fapientiat,qua: in de-
centi legum deferiptione vel maxime cernitur, coniungit.
Socrates autem turn demumbe?tum genus humanum fo¬

re dicebat,cmnaut PhiJofophi regnarent,aut reges philo
lopharentur. Quod fi vera,& non fucata philofophia, non
in verbis, fed in adione pofita eft,vt prseclare fapientiflimi
vetcres feriptoresomnesteftantur: public* autem adio-
nes priuatis potiores funt :pcrfpicuum ert, leges,qua: ad
publicas adiones pertinet, veram & fummam philolophia
contmcre . Eat pcii, inquit, iioi  pMeVope/ CaeiKeitratrtv iv
7 ax; ToKiAiv,»  si C&tnKetf 7i vu  v Kiyout yot ygi S'vvdecu tptKo
jofijjatTiymetac Ttrfj. !iM.vuf,Ksii tsto  eisreaniy fyiyzi-
ujjAfMCTt 7rohniM\ <ptKotTa^ia t 7o7y J'i yiuS Trofiyifat
vcov yeoph z<p' iK&7tpoy, cuoroKKod tpotnf O' AMtiyy. Jltc'j-
XKH&as-iV, *x,is-iMKcoV r 7rauKa7cUC'ao'Ki?iy.  id eft, Nil!
vel philofophi regnum in ciuitatibus obtineant , vel ij
qui nunc Reges & Dynalte appellantur,vere &idonce phi
Jofophentur,atquein idem ciuilis faculras & philofophia
concurrant: & contra quam hoc tempore in vtroque fit,in
genia multa neceflario diucrla in ftudia diftrahantur, nun
quam malorum finis reperietur.

Legibus armatam .] Id eft,munitam & inftrudam,vt fupra
didum eft. eodemq, illud Pittaci pertinet, qui ( vt Laer¬
tius [feribit,) ip&7t)$ti< Cnao xpoisrx,  t/V dpyn pity ten, 7 *
7totMKK,t<pn,£,vk>! mtptcuvut 7oy viptoy.  Interrogatus a Crce
fo, quod maximum diet imperiurn : rclpondit, varij ligni ,
legum ligneastabulasfignificans. Itaque Cicero librode
Offic.j.difputat, Lacedamioniorum Imperiurn multo plus
lycurgi legibus & dtlciplina: debere, quam aut Paufaniae
aut Lyfandri rebus geftis: quorum tamenvirtute magno-
pere illud dilatatum putabatur. Parua enim, inquit, funt
forisarma,nifi liteonfilium domi. Ncque minorcm vtili-
tatem aft'erunt, qui togati reipub. prarfunt, quam qui bel-
Ja gerunt.

£t 'Princeps Romanies. ]  Hoc cx illorum temporum con-
fuetudineintelligendum eft. Nam in Thracia lulhnianus
imperiurn obtinebat,quo Conftantinus magnusaliquot
ante annis imperij Romani infignia ornamentaqj omnia
ita tranftulerat, vt etiam vrbem Conftantinopolim, in qua
fedem imperij fui conftituerat, noua Roma Imperatoris
edido, & ecclefiafticis decretis omnibus appellarctur. Vn
de hac & ad Iuliinianum, &  ad fupenores appellatio per-
uenit: tametfi vetus Roma annos amplius leptuaginta a
Gotthis occupata fuiffet.

ViSlor exiftat mnfolim.]  Sicomnes antiqui Jibri: & in¬
fra, Calumniantium iniquitatesexpellens. quorum etiam
audoritatemTheophilusadiuuat. Senfus autem apertus
eft: Pratfidium armorum ac legum, prodelfe Imperatori,
ad vidoris nomen iure meritoq; obtinendum. Nonnullt
autem lie repofuerunt: Non folum in boftilibus praelijs vt
dor exiftens: fed etiam, &c. expellensfiat. quam lentcn-
tiamvtnonimprobo : ficab antiquiflimis codicibus alie-
nam efle confirmo.

Sed etiam per legitimes.]  Sequitur enunciatio 11. Impera
tor non tantum hoftibus debeliandis,fed etiam calumnia-
toribus coercendis vidorisjnomen adipifeiturf Quod ab
Imperatorefanc prxclarc didum eft. Nam fi verea Pla-
tonelib.de Repub. v. &de Legibus ij. traditur,duo efle
belli genera, vnutn cum exteris, alteruni cum ciuibus ip-
fiusfeditione aut calumnijs litium inter feconcertanti-
bus,confentancum ell,etiam duplicem efle vidoriam :
vnam ex hoftibus dcbellatis, alteram ex calumniatori-
bus & improbis ciuibus repreftis. Sic etiam Cicero Jib.de

A i Offic.

4

Franc. Hotom. in I. Lib.

Offic.j-fuibit, duo cfl'egenera deccrtandi: vnum per difce
ptationem, alteram per vim.

Legitimos tramites.  ] Id eft, Ea ratione,quam leges prx-
fcnbunt. Nam tramites pro viasdixit. Via autem pro ra
tioneacmodo pomtur: vt ytSoSos. Quasc vsylyois vm-
voicus,  Theophilusconuertit: id eft, inucntis legitimis.

Calumniantium iniquitaies.  ] Partem pro toto pofuit.cum
cnitn omnesomnium gencrum improbitates,que inpaca-
taciuitate admittuntur, intelligat, earn tamen prxcipuc
qua: in itidicijs veriatur , pofiiit. Calumniari autem non
minus reus dicitur & inficiator improbus, qui malitio-
se ius alterius ludificari conatur: quam aftor fiue in publi
co,fiue in priuato negotio. Cicero Lentulo,Res ab aduer
lhrijs noftris extradla eft varijs calumnijs: id eft, malitiofis
& fraudulentis tergiuerlationibus. Idem lib.de Repub. i.

VtCarneadirdpondeatis, quilxpe optimas caui'asinge-
nij calumnia ludificari folet.

Etfiat tam juris religiqfifjimus.]  Sequitur enunciatio 111.

Vt armis vrftoriam ac triumpfaum Imperator adipifcitur , B volumina , & opus defperatum/quafi per medium
fie legibusiuris inter ciues arquabihtatem optime confer- .• 1  * *

uat. Hfcenim locutio, Iitrisreligiofiflimus,ex Papiniani
refponfo in l.vnum ex lamilia,67.111 fin.D.de legat.& fid.2.
intelligitur idem fignificare,ac li didlum eflet,Iuris ad luni
mam religionem obferuantillimus : vel, t]ui religiofifsime
obferuat, quid iurisftatui oporteat. Q_uam verilsimam eft
fe Regum laudationem , locus Dionyfij Halicar. quern ex
lib. v- fubferibemus , oftendit. Kpctjisoc USBa/ithtv; 0
SmcuoTctTOf  re vjti voytyaTctjoc, xs/jytlSiv ix.SuuTay.ivos
'lav 'ssa/Tflx.iav ■ SnKotSt yjc aytrpo; SlKctandhsi it xahav
lis lsct(Ti?yU(,x.aj Styis-oni'tos. id  cftiOptimus erat rex ide
qui iuitiClimus, &  iurisobleruantiffimus, & nulla in re a
more inftitutoq; maiorum dilcedens. quod etiam Home-
rusdemonftrat, qui Reges appellat ciuitatum iuridicos.

Triumphatormagmficus.]  Abell vox Magnificus turn a
Theophilo, turn ab antiquislibris : non tamen hoc aliena
loco, Ci  Triboniani elegantiam Cpedcmus.

Item cheioni l{pman# mflrojue.  ] Sequitur ill.  Illftinia-
ni Imperium Romanum appcllatur: led noua: Roma:, hoc
cftConllantinopolis. Sedem enim Imperij primus Con-
ftantinus magnus Byzantium tranftulit: quo poll tempore
Noua Roma nominata ell, vt in concilio Conftantinopo-
litanoj. &Chalcedonenfi multisexlocis conftat.

Iujlinianus primum conflitutiones Trincipim, dein
lusciuile Topuli l\omam , poflremo Inflitu-
tiones in meliorem formam redegit.

III.  Omnes vcropopuli legibustam a nobis
promulgate,qiuim compofitis, reguntur. Et cum
fiacratifsimas conftitutiones antca conlufas in lu-
Culentam ereximus confbnantiam, tunc noftram
extendimus curam ad immenfa prudentix veteris

Bellicarum Iusliniani virtutum tefles funt gentes re-
gionefque comp lures ,fub l\omannm ip-
fms imperium fubimcl#,

11. Quorum vtranque viam cum fummis vigi.
lijs & fumma prouidentia, annuente Deo, perfe-
cimus. & belUcos quidem fudores noftros barba-
ricx gentes fub iuga noftra deduct a: cognofcunt:
&tam Africa,quam alix numerofic prouineix ,
poft tanta temporum fpacia, noftris viftoriis a
cxlefti numine prxftitis, iterum ditioni Roma- -
nx, noftroque additx imperio proteftantur.

Vtranque viam cum fummis vigiljs.]  Enunciatio I. Iufti-
nianus & gloriam fibi vidtis holtibus peperit, & mris xqua D
bilitatem inter fuos ciues retinuit.

Barbaric# gentes.  ] Sequitur 11. Iuftinianus & gentes
barbaras bello domitas,& regiones innumeras bello par-
tas,fub imperium ditionemque fuam fubiunxit. Barbaras
autem gentes fignificat Perlas in Syria, Vandalos in Afri¬
ca & Italia, Gotthos in Italia Sicilia. Gentes ergo Latine
& plane aprouincijsdillinguit: illis holies ipfos, hisre-
gioncsquafuisfignificans. Nam prouinciasfiepe Iuftinia¬
nus & fimilts auftores pro fubaclis & bello captis regio*
nibus vfurpant.

Imiumereefrouiuci#.]  Vcteres libri, quos optimus Ac-
curfiusfequitur,Numerofe. Theophilus tamen avct.pi$-
yoTn,  in quibufdam yvptcu . Reftum eft igitur Numero
fix, vt & l.ij. C.in quibus cauf. in int. reftit.

Tofttantatemporumf^acia.]  Poftquinquc& nonaginta
annos: vtidem ait in l.j.C.de oft. Praef. Prxt. Afr.cui Pro
copius aftipulatur : tot enim annos Vandali Africam obti-
nuerant, eoque imperialia omnia ornamenta, Roma ca-
pta,fublata tranftulerant.

4. x

profundum euntes, ccelefti fauore iam adimple-
uimus. Cumquc hoc Deo propitio peradtum eft :
Triboniano viro magnifico, Magiftro &: Exqux-
ftore facri palatij noftri, * nec non Theophilo & * & Ex
Dorotheo viris illuftribus antccefforibus(quorum confule.
omnium folertiam, & legum feientiam, & circa
noftras iufsiones fidem, iam ex multis rcrum ar-
gumentis acccpimus^ conuocatis, fpecialiter man
dauimus, vt noftra aueftoritate , noftrifque fua-
lionibus Inftitutioncs componerent : vt liceat
vobis prima legum cimabula non ab antiquis fa-
bulis dilccre , fed Imperiali fplcndore appetere:

& tam aures, quam animi veftri, nibil inutile, ni¬
hil que perperam politum , fed quod in ipfis rerum
obtinet argumentis, accipiant. Et quod in prio¬
ri tempore vix poft quadriennium prioribus con-
tingebat, vt tunc conftitutiones Impcratorias lc-
gerent: hoc vos a primordio ingrediamini, digni
tantohonore , tantaque reperti felicitate, vt&
initimn vobis & finis legum eruditionis a voce
Principali procedat.

Tam a nobis fromulgatis , quam cumpojitis.f  Enunciatio I.

Qui Iuftiniano parebant, nuilis al ijs  quam ab ipCo  vel feri
ptis,velcompofitislegibus vtebantur, Promulgatas au¬
tem fuas dicit,compofitas verd,alienas,ordiiie difpofitas
atquedeicriptc.s. Itaque Theophilus interpretatur : nec

promulgari veteres iam ab alijs cdit£, & in vltirn receptx a
Iuftiniano potuerunt,fed inordmem redigi &componi.
Sacratijfimas conflitutiones.  ] Sequitur I I. Iuftinianus

_ ., -- — nuuu

Principum fuperiorum coftitutiones vage difperfas, vnunt
inlibrumordine ac deleftu adhibitocollegit. Priorem
autem Co'diciseditionem figuificat, qua: anno Imperij fui
lecundo, Decio Conf.indidtione vij. anno a Chrifto nato
d  x x 1 x. fafta eft, vtpatet ex l.ij.C. de Iuftin. cod.conf.
Poft enim idem Codex iterum emendatus eft, & multis
locis recognitus.

jtd immenfa veteris Trudenti# volumina.']  Sequitur lit.
Iuftinianus poft conftitutiones ordinatas, Iuris ciuilis li—
bros interpolauit, atquein nouam formam redegit. Me-
profundum appelbt, immenfum atque infini-

dium autem
turn negotium: quafi medium Oceanum

... ...-, cuius nequelati

tudinem neque altitudinem metiri poffis. Libris enim con-
ftabant bis irullc,ver/ibus centies mi lie: vt ipfe in prsfa-
tione Digeftorum teftatur.

I am adnnpleuimus.  ] Etfi autem perfefta eft'ent, neque
tamen edita, neque confirmata erant. Inftitutioncs enim
eduntur xj. Calendas Deccmb. anno a nato Chrifto
D xxi 111. Iuftimani imperij vij. Pandcfte veromenfc

infequenti

Inftitut. Imp. Commentariusv 1  y

infequenti, xvij. Calend. Ianuar. vt ex prxfatione Pander
ftarum apparet. '

Trtbonia.no vim -magnified,  ] Sequitur i u i. Iuitinianus
Pandedisabfolutis, negotium conficiendarum Inftitutio-
nom Trrboniano , Theophilo 8c Dorotheo mandauit ••

Magiftro & exquaftotc fieri palatij noflri  , & exconfulet]
Du a: voces proximo ab antiquis abfunt, & a Theophilo.
Exquacltores autem &Exconliiles dicuntura Iuftiniano ,
qui a Latinis Quaftlorij & confulares. Nam cum in Lati¬
na Pande&arum prifatione fiedixiflet, Qua: omnia con-
fedta funt per virurtf excelfum,necnon prudentiffimu nia-
giftrum, Exquaftore&Exconfule Tribonianum : tinn in
Gratca itaferipfit, Scrip Snctnct tucrtarovii tm xaXus  asapa

Tt TpnQonaJrx Ta ivS'O'tnfir. VAX fitbana.'tu (xetyfipa, vox

ekcrox.vcurdpaiv’Tav tiMTipav Cx.jifiavx.cu imctTav.

jintecefJtjribui naftris.]  Abeft ab omnibus vox Nollris,
videturque fuperuacanea. nam Antecefl'ores fignificatnon
priorcs Imperatores (  quatamen in re verbum hoc pofuit
j.j.G. deoff'. Praffi Afr.) fed iuris interpretes ac-doftores:
Vtinprxfationibus Pande&arum frequentiffime. fimiliter
autem dnfti funt, vt a ^raecis cijionymax,  quafi qui viani
adolefcentibus praseantyeofque quafi manu ducant-.

Vt liceat yobis prim a. legunt atnabula.  ] Sequitur V;Tufti»
nianus in has Inftitutiones ea tantum qux vfitata, non c-
tiam quee abrogata erant, referri voluit. Perftringit videli
cetVlpiani St Caij ,aliorumque veterum infhtutiones.-in
quibus multa,quas ad iuris reique publics veterisrationein
attinebant,explicabantur. veluti  formula.’, qnx abrogate
©nines erant. JErgo [Antiquesfibulas, J  id eft leges abroga
tas,&ab vfii regue publics reiedas:  quarum non alius eft
vfns, quaroqui fabularum die folct:  hoc eft infrudhiafa
qusdain obleblatioinaudiendo, qualis veterum Refpub.
fucrit,quibufqiielegibusvterentur. Hoc tamen Impera-
tor nofter neque prsftaf, neque preftarq potiiit , vtfuis
Jociscontiabit.

Rjrum obtinct argument is ,]Id eft,in vfu & exercitatione fo
irenfi, vt modo paulo ante, 8c infra.§.pen,de fatifdat.Theo
philus tamen hoc voluifl'e videtur, quodvalerevimque
liabcrc,resipfcinexperiundo arguunt, atque declarant.
Hue autem illud Ariftippi pertinet, qui percontanti cui-
damque potiffimum adolcl’centibus eflent difeenda ? re-
fpondit”, Qu^virisvfuifutura eflent. Cuius reiLaertius
meminit. Nam (vtPlin.lib.Epiftol, viij. Ariftoni Iurif-
conf. (cribit-JQuotufquifque tam patiens eft, vt velit difee
re quod in vfu non fit habiturus? Addam, quod difficile
eft, tenerequod didiceris, nifi cxerceas.

Vixpofiquadrienniutni]  Sequitur V I.Imperatorum con
llitutiones olim non nifi quarto ab huius difciplinp inftitii
teannolcgebantur. Quod tamen luftinianus non abroga
nit: vt patet ex prefatione Pandedlarurn: nam anno qmn-
to, Prolyte (ficeiusanni ftudiofi appellantur) Principum
inftitutione's per fe le&itant. Apud  Theophilum igitur
triennium corrupte legitur. nam poll quadnennium, olim
quoqueConftitutioncs legebantur, vt patet exprefatio-
jieOmnem 4 .§. 2 .

Vigni tanto honore tantaque reperti felicitate.]  Sequitur
VII. Hoc tempore Imperatorum conftitutiones iuris ftu
dioaditum finemq; prqftant.Theophilus autem pro [dignt]
tanto honore, vertit : id eft,dignati • quod mi-

hivaldearridet. Itaque vocem [reperti] ad hoc verbum
accommodans, lie interpreter: Reperti digni tanto hono¬
re, tantaque felicitate, nc pro Reperti, Referti legamus:
vtTheophilus, dtroKtfiovrU-

T ande £Iis abfolutis, compofita funt Inftitutiones:
quibus turn antiquorum legislatorum ,
turn luflmiani inuenta breui-

ter indicantur. z

celfum Triboniiftum, ncc nori txtit'ds  vif os- 'illu-f
ftres & facundifsbios confeciihlis: in hos qua-
tuor libros eafdem Inftitutiones partiri iufsimus ,
vtfrnt totius legitima feientije prima elementa:.
in quibus breuiter expofitum eft , &quod ante a
obtinebat, & quod poftea defuetudine inumbra-
tum, ab Imperiali remedio illuminatum eft.

In quibus ittsomn  e antiquum collegium ejl.  ] Eminciatio i.
ius omne pbpuli Rom. in Pandeftarumlibros collatum
eft.' Nam pro[co#e<f/ww,]]ibri veteres'habent[coi/«ouH]eft:
quibus aflentior. Sic enim' Theoph'ilus , £v ufi iiSpa/rax
uriiaet i!  tw dpyexav nfifiiri*- •  nam Colligere nunutam
8c ftibtilem diligenfiam fignificat: Conferre verb, cogere
eft, Sc contrahere. Atque ex eo Pandeflp nomcn inuenc
runt,T«/5eeT5 ttavi'iyiStaui,  quod omnia complcftantur.

7 J er cundem uirum ext eljuni Triboniauum.  J Sequitur 11 .
IuftinianusTriboniani , Theophxli 8c Dorothei opera in
Pandeftis conficiendis eft vfiis. Sed his amplius ,  tredecim
aiijs ,quos omnes enumcrat acnominatin conftitutione
Pandedis pr^fixa, cuius initium eit Tanta.

• Vtfint totius legitinuefeientix.']  Sequitur i ri.Inftitutio
nes elementa IUrifprudeiitiq prmcipiaquc'COi1tinent,Itaqv
vere lie appellantur, quum ljs tyrones 8c nouiti j inftituan-
tur. Inlhtutaautem etiamvulgoin Pandeftis,libri huius
generis a Grpcis /urifcoiifiiJtis nominantur.

Quod poflea defuetudine inunibratum. J  Sequitur 111  r.
Hie liber turn Romanorum legiftatorum, turn lulfiniani
inuenta compledlitur. Senfus autem his verbis fubefl'e vi¬
detur huiufmodi, vt hie tradantur 8c qne olim m vlu e-
rant, 8c qug pofteadefueta atque ab vfu remota, Iuftinia-
nusinvfum reuocauit. Quod liita eft, vbi funt innumera
luftiniani inuenta, quenullo vnquam tempore in vfufue-
runt, nec ab aiijs vnquam excogitata funt, fed ab ipfo pri-
mum lege fancita 5  vocem igitur [ defuetudine  ] impro-
prie politam arbitror , pro eo quod Theophilus dixit
«Lruiin9fitt: id eftfi ficloqui liceret, infuetudine. vt fit fen-
fus: Quod, quia nunquam in vfum induftum eft, obfeurum
8c ignotum crat. Vox autem [poftea,] non ad proxi-
mum verbum [inumbratum,']  fed ad infequens [ illumina¬
tum]  referatur, hoc modo: Quod antea obtinuit,8c quod
antes nunquam vfitatum , poftea Principis inuentis in v-
futu  indu&um eft.

Iuftinianusbis Injlitutionibus vim legum attribuit:
e&q; ab ijs quibus fefyub, committenda eft,
cognojcenda funt.

V. Quas ex omnibus antiquorum Inftitutioni-
bus, & prascipue ex commentarijs Caij noftri tam
Inftitutionum, quam Rerum quotidianarum, a-
lijfque multis commentarijs compofitas, cum tres
proedicti viri prudentes nobis obtulerunt: & legi-
mus, & recognouimus, & pleniffimum noftrarum
conllitutionum robur eis accommodauimus. Sum
ma itaque ope, & alacri Audio, has leges noftras
accipite : & vofmetipiosfic eru ditos oftendite, vt
Ipes * vos pulcherrima foueat, toto legitimo ope ^
re perfe6to,pofle etiam noftram rempublicam in
partibus eius vobis credendis gubernari. D. C P.
XI. Calend. Decembris. D. IVSTINIA-
NO PP. AVGVST. III. CONS.

111.1. Igitur poft libros quinquaginta Digefto
rum feu Pandeftarum, in quibus omne ius anti¬
quum collatum eft,quosper eundem virtunex-

Ex omnibus antiquorum.  ] Enunc. i. Hi libri magna ex
parte ex Iurilprudentium libns defcriptilunt.

Caij noflri.  ] Sic appellat in §. Item lex, infr. de public-
iud.Vt exiftimare liceat, eum luftiniani tempore fioruift'e,
vfumque luftinianum eius opera fuifl’c. Sed cum cidem

A 3 hoc

&  Franc. Hotom, in I. Lib

hoc loco libri Qtjotidianarum rerum attribuanturj dubi-
tarenon poflirmus, quin is fignificetHr Caius, cuius qua-
tuor Inftitutionum, &feptem Aureorum fiuequotidiana-
rum rerum libri, paffitii iti Pandedis commemorantur:
quiq; fc Hadriani tcmpote fuiffc teftatur in 1. vtrum, 7 . D.
dereb. dub. Cur autcm [ ] ilium luftimanus

appellet, obfcura caufaeftinifi forte hancefi'e dicamus,
vel quod eius libris Triboiiiahus in hilce Inflitutionibus
confcribcndis familiaritcr fit vfus: vel quod,cum ita ilium
a (uis lequalibas nominari videret, quemadmodum nonii-
natur a Pomponio in 1. pen. D. dc ftipul. fer. exiftimarit
hanc llli appellationcm quafi quodam conliictudinis iure
deberi. Eutri autem hoc locointelligi, cuius hoc tempore
duo libri Inftitutionum extant, nulla ratio eft: fine quod
antiquum hunc fuifl'e Iuflinianus hoc loco teftetur: fiue
quod locus i lie deTelo , quern Iuftinianuslub tit.de pub.
iud. citat, apud eundem antiquum Caium reperiatur fub
I.ficalummetur.D. deverb. fignific. Quid autcm ait hos
Jjbros prgeipue ex Cai j  illim feriptis delumptos efle,ctiam
ex  ijsreliqui js,  qua; in Pandcdisnoftrisfuperfunt,cuiuisIi
cet animaduertere. fatpius enimhuius vnius,quam cjtcro
rum omnium verba his in libris proferuntur.

£trfc*fHovimu/.]  Recognofcere,corrigendi caufa dili-
genter & attente legere. Cicero pro Balbo: Nos Cn.Poin
peij iudicium de confilij (ententia pronunciatum reco-

gnofeemus ?

TleniJJimummoflrcrstmctmflitueianutn.']  Sequtttir if.Infti
tutiones vim legum eandem obtiuent,quam luiliniani
Codex.

Spti >01 pulcherrimn.']  SicTheophilus: tatneo,(«

opinor) concinnius & aptius legerctur.

In partibtu tint mbit cmUttdu.J  Sequitur m. lusciui
le difeendum eft ijs, quibus reipub. procuratio conunitte*
da eft. Sicautcm magisarridet ,quam vt inalijs quibufi*
dam credendjm.  Senfus eft cnim : Spcrabimus nortcam rem
pub. rede atque ordine gubernari polfc, cum camvobi*
per partes regendam, rel cum eius vobis partes regendas
commiferimus.

D. Cp.  xi. Cal. Dtcemh. D. luftiniani V. Jug.  III.
Cor.] Id eft: Data Conftantinopoli, Domino Iuftinia-
no perpetuo Augufto tertium Confule. In quibufdam li-
bris, V.V. III.  Cor.] quafi Patri patrif: quod einstem
porisconfuetudorepudiat. Nonnulli legendum putabant
V. J.  id eft,Perpetuo Augufto: quosvetusmonimentum,
quod in luftiniani vita delcripfi, redarguit. Pandedaruin
autem pr^fationes hanc noftram Jedionem confirmant.
Annus eft autem(vt fupra dixi)a Chrifto nato d.xxxi  ill*
Imperij vero luftiniani feptimus.

INST.

/

INSTITVTIONVM , 7

SEV ELEMENTORVM.

DOMINI I V ST IN I A N I

SACRATISSIMI PRINCIPIS,

Liber Primus,

DE IV ST in A ET IV%E,

TITVIVS l.

Deferiptio iuBitU, unde iusprofeftum eft: itemque vni-
uerfi iurifftrudentu. l. io. De tuft, (f iur.

ftfribitcs

VStlTlA, eftcott-

ftans & perpetua uo-
lurttas , mum cuique *
tribuendi. Iurisprudert
tkjeft diuinarum atque
humanarum rerum no-
ticia, iiifli atque iniufti
feientia.

IOnstani  ir mpiTT* yolyn -
' TAs-j Enunciat.I.Voluntasqua:conftan-
ter & perpetuo ius cui que (uumtribuit, lu-
ftitia dicitur.I.x-D. eodem.In eadem autem
’ fententiam Cicero libr. deOffic.j.fcribit,

Iuftitia: fundamentum efle,prodignitate cuiquc tribue-
re.& libr.de Inuent.j. Iuftitiam effe habitiim animi, com-
muni vtilitate conferuata, fuam cuique tribuentem digni¬
tatem . Et lib. ad Heren.ij.Iuftitiam effe atquitatcm ius
unicuique tribuentem,pro dignitate cuiufque. Scd [ Tri-
btttnj,  j ut in Argentinenfi manuferipto libro , non Tri¬
buendi legendum effe, uel hinc licet intelligatur, quod
Iniufiitia non eft uoluntas adimendi,fed adimens. Hanc
autem ueram effe Iuftitia: definitionem , ipfa uerbi nota-
tio declarat: nam iuftitia ex eo di&a eft ,qubd cuiquc ius
fiftat. Itaque negat Cotta libr deNat. Deor.j. ibiiufti-
tiam effe, ubi ius eft nullum. Eftcnim, inquit ,pietas ia-
fiitiaaduerfiisdcos: cum quibus quid poteft nobis effe it*
ris, cum homini nulla cum Deo fit communitas ? Sed cum
de iuftitia ueteresica difputarint, utaliam uirtufem hu-
manam conftitnerent, altam deam Iouifque filiam face-
rent, confiderandum eft,vtram illarum Iuftinianus hoc lo¬
co definiat. Ne longum faciam, illam potius definirt ar-
bitror ijs de cauffis, quasfubiiciam.Primum omnium con-
ftat, humanam uirtutem effe obtemperationem feriptis le-
gibus , inftinitiftjne populorum: quemadmodum a Cice¬
rone lib. de kgibusprimo definitaeft. caque de caufa ,&

A Fabricius, Si  Ariftides iufti nominal! Gint, qtidi legibu*
parerent. quod cum ita fit, neceffc eft ante iuftitiam le¬
ges efl'e. Nos autem a iuftitia , ius ac leges ortas effe dici-
mus.l.j.D.eod. Ex quo neceffario concludinms, non hu¬
manam, fed diuinam potius iuftitiam hoc loco definiri:
q^iafi Voluntas difta fit, pro mens, & pr^feriptio quardanr
ac regula , fuum cuiquc a:quabilitcr diftribuens. Alterum
argumentum eft hoc. Probabileeft eandem hoc loco iu¬
ftitiam definiri, cuius lacerdotes effelurifconfultos Vlpia-
nusfradit,ind.l. D.eod. Atqui lacerdotes virtutum hu¬
manarum non appelJantur. Par eft igitur intclligi, Iu¬
ftitiam deam, louis filiam,hoc loco definiri: cuius Iu-
rifconfulti propterea facerdotes dicuntur, quod ( vt in Iu-
rifconfulto docuimus ) cum refponfa fua confulentibus red
dunt, eius oracula mortalibus prodcre videantur. Earn
autem deferiptionem licet apud Hefiodum inuenire in li¬
bro,quern tpyu,rju i(jLtfa.e  inferipfit: item apud Gcllium
libro. xiiij. Demofthenem inOrat.contra Ariftogit.& So-
B necam in Oftauia.

Iuris^.rudentia tfl diuinarum atque humanarum rerum . ]
Enunc. it. Iunfprudentia diuinarum atque humanarum
rerum notitiam compleftitur. Itaque Cicero lib. iij. dc
Orat.feribit,morisantiquis temporibus fififle, vtadlu-
rifconfultos, P. Craffum,T. Coruncanium & Scipioncm,
de omnibus diuinis atque humanis rebus referretur. Qua
ex re intclligi debet, magnum eorum errorem efl'e , qui
cxiftimant, Iurifciuilis prudentia hoc loco definiri. nam ad
vniuerfi Iurisfummam & genera 1cm cognitionem hoeper-
tinet,cuius ha: funtfpecies: Pontificium, Augurale , Fe-
ciale, Ciuile, in’quoipfo Prstorium continctur. quorum
omnium peritosfuiffe illos , qui primis temporibus luuc
Audio praffuerunt, vel ex eo intclligi poteft, quod & Pon-
tifices fere illos, fuiffe conftat, & Pnncipes ciuitatis. Res
autem diuinas hoc loco Vlpianus fignificat, quarftiones de
religione, pictate, fanftitate , ceiemoniis , fide, iure-
iurando, tcmplis, delubris, ftcrificiis folennibus, au -
lpiciis,auguriis. Humanas autem , de repub. de legibus,
inftituendis , dc hello,.de pace* de fociis , dc veftiga-

A 4  Jibu*

:8 Franc. Hotom. in I. Lib.

libus i deiure ciuium, qlix omnes partes funt moralis
philolophis. i

.Iufi 'tctquieiniitfiijcientia,']  Sequitur II. Iurilprudentia
iulliatque iniulli fcientiam compleditur. Nam li iullum il
Jud , quod legibusconfcntaneimi ell: ( vt Ariftoteles do-
cetlibroEthic, v. )imuflumautem,'quod cumlegibuspu
gnat: fequituri, cos, qui qu£ legibus conlentanea autrepu
gnantialiint, norunt,iuili atque iniulli fcientiam tene-
re. lurifconfuitos.aut ftp ti lludiO pradfc pin toque co-
gnofcendofuam operamponcre, nemo ignorat. Perlpi-
cuum ell igitur, Iurilconlultos iufli atque iniulli notitiam
profiteri. Verum haic quidcm alte repetita; & quodam- J
niodoexaggerata Iurifprudenti* dcfcriptio ell. Quodfi
quis lurifciuilis prudentiamproprie&lignificanterdefini ,
n veht,dicemus clle cognitionem cilis a?qqitdtis, que cdn
flituta ell iis,qui eiufdem funt ciuitatis, ad resfuas obtiriert'
das. qua: definitio ex Topicis Ciceronisfumpta ell: & con
fentanea ellei Iurifconfulti delcriptioni , quam Cicero
Antonio tribuit in hbr.de Orat.j. vbi ait,lurifconfultutri
clle eum, qui Jegum & confuctudims eius,qua priuati in ci
uitatc vterentur,&ad relpondendum, &ad agendum , &
ad cauendum peritus ell'et. iteniqueprxclarasCrasfilen-
tcntijeineodem libro,,quam propter elegantiam adfcri-
, bonus: Sit ergo, inquit, in lure chilli finis hie, legitims
atque vfitatsc in refiuv caufifque-ciuium acqualitatis ebrt-
feruatio.

Scribit fe in lure tradendo fuaspraception.es
ad captum. mgeniumque difien-
-,, tium accommodare. ■ ■ .

II, His igitur generaliter c<3gnitis,& incipienti
bus nobis exponere iura populi Romani: ita maxi
me videntur pofle tradi commodifsime, fi primo
• leui ac.fimplici via , poft deinde diligentifsimaiat-
que exactifsima interpretatione fingula tradait-
tur. alioqui fi ftatim ab initio rudem adbuc & in-
Jt  .firmum animum ftudiofi, multitudine ac varietate
return onerauerimus : duorum alterum, aut defer
tortmftudiorum efficiemus, aut cum magno la-
"bore eius, fepe etiam cum diffidentia (  qute pie-
)}  runque iuuenes auertit) ferius ad id pefducemus?
ad quod leuiore via ductus, fine magno labore,&
fine vlla diffidentia maturius perduci potuillet.

Maxime cmmodifltmc .] Sic libri antiqui.Sic Cicero Ver
rin. vj. dixit: Maxime perhofpitalis. Similia quardam ali¬
bi obieruauimus.

Generaliter .] Hoc ell curfim, obiter,&fummatim.

Iura Vopuh fomani.  ] Enunc.I. lulliniani libri, lus ciui
Ie populi Romani nominantur. At innumera illis libri tra .
duntur contra mra populi Romani, turn a Romanis Impe-
ratoribus,tuni a Conllantinopolitanis inllituta. Sedre-
ipondemus,Rem ex niaiore aut potiore fui parte nomina
ri: vt Cicero Tufc.v. & alibi faspenumero tellatur.

Si primo lettiac fimplici -via . ] Sequitur 11. eft etiam fua
iludiisinfantia,vtait Fabius lib.j.c.j.Nam vtcorporum,m
quit,mox etiam fortiflimorum educatio a lade cuiufque
initium duxit: ita futurus eloquentiflimus ediditaliquan
do vagitum • Itaque prsclarc Arilloteles libro EthicO. j.

See yelp ,inquit uTorvmSjcu nparoi',ei9’ vripov aveiypdien'.
Priiis, inquit, lineaments prima ducenda funt,&opus in-
formandum: poll veris coloribus vtendlim erit,

Multitudine ac varietate rerum.  ] Sequitur III. Numero
fa, & perplexa inftitutio in animis adolefcentium vel diffi
dentiam vel defperationem parit. nam quod ait, Deferto-
rem lludiorum,ad defperationem referetur, Fab. in proof-
mio libr. viij. Per omnes numeros penkus cognofcerc, ad
fummam feientis neceflarium eft, ita incipientibus bre-
uius ac limplicius tradi magis conuenit. Autenim difficul-

A tateinftittitionis tam numefofsatquep^rplexs deterreri
folent: auteo temporejqtio prscipue alenda ingenia, at¬
que indulgentia.quadam tnutrienda funt,afperioriini trflr
datu rerum atteruntur. Et paulopbll: Via tamen opus ell
incipientibus, fed ea plana, & cum ad ingrediendum,tum
ad demonlirandum expedita.

DUorum alterunis^Greca  locutio,Awr Sthtpby.  Plato in
Apologia ,Svdiv yap Saripov  er/ t oTtSvcti/cu.  Mori,inquit,

' diforum alteruirf eilc Er libro dciegibus St SeL-

7ipov dwpyet^eTcu eryjSdv .

.Defertarort fit,diprum t .  3  Cicero limilitcr in eandem fen
' tcntraki ln  Oratore, Tn qtidvereor, inqu it, ne fi id, quod
ris,effecero, eumqueoratione , quernqusris, exprdfero,

- tardem ftifdia mnltorum, qui delperauonc debilitati ex-
pdriri id nolentfiquod 1'e aifequi poll'e diffidant.

Iurifconfulti officium triplex eft. Huius autem
g  difeiplim panes du.-e ,l.x. &

l ,j § j. D. eod.

III.  Iuris pracepta fiint luce: Honefte viue- „
re, alterum non laedere fuum cuique tribuere.Hu- „
v ius ftudij dus funt pofitio'ries, publicum, & priua- „
turn. Publicumiuseft, quod adftatum reiRo- „
mafia; fpeo:at: Priuatum, quod ad fingulorum vti „
litatcm.Dicendum eft igitur de iurc priuato,quod ,,
tripertitum eft. colledtum eft cnim cx naturalibus ,,
prsceptis ,,kUt' gentiumaut duifibiis. „

• «Uonefie v'mere. j  HsCpartitio vitiola videtur: tertium
enim praiceptum, vtrunqu'eliiperius compleditur.Nam
qui fuum cuique tribuit,fimul Sealterum nonl*dit,& ho-
nelle viuit.ergp vno pofito, reliqua neceflario confcquun-
tur.quippe totiuspartes.Atfi redaelletpartkio, pofietaii
quis honellc viueye, cum tamen alterum lederet, & fuum
cuique,non tribuere, cum alterum non lederet . Quare
triplex Hoc loco iurifcbmulti officium tradi exiftimarem.
quod ita fcilicet partifi oportetet, vt primum ad ipfius per •'
fonam tantum,alterum adipfiusperfona, que cum alijs ra- .,
tionem habet, tertium ad;aliorum tantum perfonam perti
ncret, hoc ro.odo: Iurifcpnfultus ita vitam fuarn inftituat,
vt honorcm,decus,& gloriam apud fifes ciues colequatur.
nam ea ratione paratur digmtas, vnde hone/li viri no mi- '<•
nantur: Indidem auftoritasnafeitur, qu:rin luri/con/iiito
vel maxime defideratur.Deinde vt arte hac fua  ne ad fuum
coniniodum abutatur. quod turn faceret , fi in negocio fuo
prgftantia ingenij, & doCrrine ciuilis vel calumniose litem
intenderet, velbonamaducrlarij caufam calumniola, &
malitiofa interpretatione Iuris eluderet. nam quod ait,
Alterum non led ere: nonadciuis euitifuis officium refe-
ro , fed proprieac Ipeciatim ad Iurilconfillti officium, qui
ciim altero litem habet. Tertium officium ad alios, vt
dixi, tantummedb pertmet , vt in aliorum fcilicet ne-
goeijs caufisa; ad fe delatis,& de quibus confulitur, ita re-
lpondeat,ne cuipiam faueat, fed fuum cuique equabili-
terattribuat.

Iurisprxceptaf]  Enunc;I.Triplex Iurifconfulti officium
eftjVt honelle viuat,alterum non ledat, iuscuiquefuum tri
buat. l.iullitia.x.D. eod.

Due funt pofitionesij  Id ell, partes: acfidiceret, Hoc flu
diuni Iuris duabus in rebus pelituni ell.

MdftaiumltjiUcmanee.']  Sequitur II.Iuspublicum eft,
quod ad fummam reipub.pertinet.l.j.D. de mil. &iur.vbi
Vlpianushocita interpretatur: Publicum ius in facris,in
facerdotibus,in liiagillratibus conlillit.Hatc llle. Hocautc
ebdicitur,quiapropriehecadtotius populi llatum reiqj
publice fummam pertinet. Crallus autem in lib.de Orat.
primo, Publica iura fic interpretatur,que funt propria ci¬
uitatis atque imperij.

Kpi EjimanafQ  Sic & Florentinus & ali-j omnes. Planius
tamen effiet,[R.«p«ihV*i] Et fieri potell,, cum hacvfitata

nota

Inftit. Imp.Commentarius.

nota fcripium efiet,{I(e>p.]vt lufcitiofus aliquis defcriptor A
librorum literam R. pro litera P. fumpferit. Verum in hoc
opes Grecie,vt ill c dixit,pofite non funt.

'Priuatum,quod adjingulorum vtilitatem.  ] Sequitur tin.

Ius priuatum eft,quod priuatim ad cuiufque ciuis rem per-
tinet familiare . Sunt enim (vt ibidem Vlpianusait) queda
publice vtilia, qu^dam priuatim. veluti quead rem fami-
Jiarem,ad acquirenda rerum dominia,ad poflefliones,obli
gationes & aftiones pertinent, ea nanque priuatos & fingu
los dues,non Rcmpub.vniueriamrefpiciunt. Hanc tamen
diutfioncm nonnulli tripartitam faciunt. Nam Fabius lib.
ij. cap.iiij.Genera Iuris, inquit, funt tria, Sacri, Publici
& Priuati. Et Aufonius in Idyl.xv.

Ius triplex tabula quod ter fanxere quatema ,
Sacrum, Triuatum , & populi commune quatn
vfquam eft.

Exquibus intelligitur, Leges xii. tab. Iusetiam deftt-
crisinftituiile: quod tamen totum Pontificium fuiffe con- B
flat. Quod li quis qttxrat, vtra mclior diuifio fit? reipon-
demus, cum ad Rempub. facra pcrtincant, iuris publici no
mine ius etiam de facris non incommode comprehend!,
lure autem facrofandto fignificatur id , quod ad religiones
pertinet: veluti Pontificium, Augurale: publico,'"quod
ad populi poteftatem fpeftat. quam Romulus tripliccm
ftatuit: inbcllo pace'uedccerncnda, inmagiftratibuscre-
andis,&in lcgibusiubendis,aut abrogandis . quopoftre-
mo etiam publica iudicia continetur ea, qu *perpopulum
cxercebantur maiore comitiatu, in pcrduellionis caufa , &
inaliisperpaucis. Priuato autem, quod ad perfouas,  res
&a<ftiones. Cicero  verb in Partitionibus, Ius hoc modo
lubtilillime partitus ell:  Iuris ell  omnis ratio nobis cxpli-
canda, quo d diuiditur  in duas partes primas, naturam atr
que legem, et vtriufque generis vis in diuinum& humanu
ius .eft diftributa : quorum aquitatis eft vnuni, alterum re-
Jigionis. Aequitatis autem vis eft duplex: cuius alteradi-
refti et veri & iufti, &(vtdicitur) tequi&boni ratione C
defenditur : altera ad viciffitudinem referenda gratis per
tinet, quod in beneficio gratia, in iniuria vltio nominatur.
atque h*c omnia funt nature atquelegis: fed propria le-
gis, &eaqu* feriptafunt, & caqu* fine literis aut gen¬
tium iure,aut maiorum moreretinentur.Scriptorum ante,
priuatum aliud eft, publicum aliud. Publicum . lex,  fena-
tufconlultum, foedus: priuatum , tabula?, padhim, conuen
turn, ftipulatio. Qu* autem feripta non funt, ea aut con-
fuetudine, aut conuentis hominum, & quafi confenfii ob-
tinentur. Atque etiam  hoc in primis, vt noftros mores le-
gefque tueamur , quodammodo naturali iure prxfcri--
ptum eft.

De iure priuato quod tripartitum efi , ]  Sequitur V. Ius pri-
uatum ex natur*, gentium, & ciuili  iure confiatum eft .

Sic enim huncintelligendumefle locum, alter fimiilimus
demonftrat fub tit. De teftament. vbi Iultinianus  fie loqui
tur: Ita vt hoc ius tripartitum videatur, ex iure ciuili,  pr*
torio, &conftitutionum. Quod nifi locum lieaccipere-  D
nius, faliiim diet,quod ait, Ius priuatum efl'e tripartitum:
liecjue enim lie diuidi potett, vt priuatum ius aliud fit natu-
rale,aliud getiu,aliudciuile. cu (atis conftet,nulJuefleiuj
priuatu naturale, aut gentiu. Rede autedicit Ius priuatu,
id eft quo priuati in ciuitate vtuntur, tribus quafi ex fonti
bus in Rempubl. defluxifle : natura, gentium inftitutis, &
ciuiumRomanorum inuentis. Namvtliberiparentum in
tellatorum heredes fint a natura primum inititutum eft ,
qu* liberosali iubet: dein a gentibus omnibus comproba
turn. fed vt id demum valeat in liberis, quiin parentum po
reflate cum morerenturfuerunt, non autem m emancipa-
tis,Romuliinftitutum eft. Vndeinteliigi debet, Iusci-
uileduobusmodisdici. eft enim aliud merum, aliud mix
turn. Merum eft, quod neque a naturali, neque a gentium
iurefumptum eft : fed ciuium ingeniisexcogitatum. veluti
Lex ilia xii. tab. vt filij fanuliaspatrisinteftati hsredes
ftntjVt emancipati no fint: Item lex Voconia,qu* mulieres
heredes inftitui vetabat: lex Fa]cidia,qux teftatores iubet
dodrantem heredibus rclinquere: hx inquam leges non

funt a natura funipt*, fed Rom* not*, & quorundam inge
niisexcogitat*, atque (vt ita dicam )  vernacul*. Mixtum
autem eft, quod vel a naturali, vel a gentium iure partem
obtinet.vcluti Pr*toris edi<Sum,quod liberis etiam cman
cipatis bonorum patris inteftati pofleflionem attribuit ,
Item,ne liberi fine parentum confcnfu nuptias contrahant:
pe pupilli fine tutorum audt ornate negocia gerant: vt pro
digis& furiofis bonorum fuorum adminiftratione interdict
tur. omnia enim ilia *quc gentiu aliarum, vt populi Rom,
communia funt. Vtrunque autem hoc refte ius ciuile dici
tur, cum ita fcilicet Ius ciuile definitur: Ius quo ciuitas vti
tur, vel (vt Cicero) *quitasconftituta iis,qui eiuldem funt
ciu.tatis. nam ifto modo ius naturale & gentium , quate
nus eo ciuitas vtettir, erit ciuile. cuiusreipaulo dilucidius
excmpluni afferendum eft. Satis conftat, ius,quo Romans
ciuitas vfa eft, magna ex parte ex Athemenfium & Lacedas
moniorum iure fumptum efl'e . Quxro igitur, Si quis ius
ciuile Komanoriim tripartitum die dicat (colleftum enim
die partim ex Atheniefiuni,partim ex Lacedsmoniorum ,
partim ex ipforum Romanorum iure)nunquid rede diui-
dere videbitur? quid verofi etiam hoc addat: Iuris cimlis
Romani tresfunt fpecies, Athenienfe, Laced*nionium, &
ouile Romanum,ablurde / nedniidet?Nequaquam . Cum
enim Ius ciuile in genere ponimus, ius omne,quo ciuitas
vtitur, intelligimus. Cum autem in fpecie,ius illud merum
ac fimplex, Roman* vrbis proprium, & (vt ita dtcam)vcr
naculum,quod proprie Ius ciuile dicitur,fignificamus. Sed
hoc loco qu*rctfortafle aliquis, poffit'ne Ius,quod paulq
ante Publicum  appelJabamus, ifto modo diuidi? refponde
mus, Poffe. nam populi Rom. reJigto, partim a natura,par
tim a iure gentium, partim ab Hetrufcis eft reperta. Free
potentts enim cuiufdam natur* metum, a natura fumpfe-
runi :ciusplacand*& colend* lludium ex gentium orn-
niu confcnfu :[formam autem, vt hocaut illo modo facra fa
cerent, & Pontifices, Augures, Arufpices, Flamines adhi-
berent,ciuitatisRoman* commentum eft. Quodeodent
modo de magiftratibus dici poteft. Nam a natura fiimptu
eft, vt in omni earn fit, qtti imperet, cui c*teri pareant:
quod idem ab omnibus gentibus vfurpatum eft. Eiusautfi
imperijformam,fibi populus Romanus propriamac pe-
cultarem conftituit.

D E I V 1\ E V^JLT V \jLLl t

GENTIVM, E T CIVILE

TITV IVS IX.

Ius naturale esl, quod homines imd cum cute¬
ris animantibus a natura didiccrunt
l .j §. ij. deiull. & iur.

I. Ius naturale eft, quod natura omnia anima- ,,
lia docuit. nam ius iftud non humani generis pro- „
prium eft, fed omnium animalium, uu$ in ctxlo, ,,
quae in terra, qua: in mari nafeuntur. Hinc dc- „
lcendit maris atepe fa'minx * coniunftio, quam »  * Con
nos matrimonium appellamus : hinc liberorum lu § atl ° *
procreatio, hinc educatio. videnuts etentm csete- ”
ra qua:que animalia iftius iuris peritia ccnfcri. "

Qiiodnaturet omniaanimaLia.~\  Enunc.I.Natura ius quod-
dam omnibus animantibus ingenerauit, quod iccirco Na¬
turale appellatur. l.j. §.ij. D. de itift. & iur. Ius autem hoc.
loco appellamus, vim quandam infitam a natura, niotus

certos in omnibus animantibus cientem,vt Cicero in lib.

de Natura deor. (ccundo : Quid loquar, inqttit, quanta
ratio in bellijs ad perpetuam conferuationem eariini gene
risappareat? nam primuni ali*marcs,ali* fo£min*lunt:
quod perpettutatis caufa machinata natura eft. deindepar¬
tes corporis & ad procreandum, & ad comcipiendum aptif
fim*, & in mari & in feemina commifeendorum corporum
mir* libtdincs. Cum autem in locisfemenincedit, rapit

omnem

Franc. Hotom, in I. Lib.

omnem ferfecibum adfefc’, eoquefeptum fingit animal: q,
turn cx vtero clapfum excidit, in iis animantibus,qua lade
aluntur, ornnisfere cibus matrum ladefcere incipit: eaqi
qua paulo ante nata funt, fine magiftro, dueenatura, ma¬
mas appetuntjearumque vbertate faturantur. Atque vt in
telJigamu? nihil horum cfle fortuitum, & omnia die pro-
uidalolcrtifque natura:qua multiplices foetus procreant,
■vt lues, vt canes, his mammnrum data eft mukitudo : qua*
eafdeni paucas habet ea beftia, qua pauca gignunt. Quid
dicam, quantus amor beftiarum fit in educandis cuftodien
difque iis,quE procreauerintjvfquead eum finem, dumpof
ifint fe ipfa defendere? Hac Gicero. Quod fi quarat quis,
an propric fic loquamur, cum eos motus luris nomine ap-
pellamus: refpondebo, id quide nuhi nondu fatis exploratS
cfle na cu ins fit aquitas,inter feras aut equitas nulla fitted
(vt Heliodus (cribit) accipiter lulcinia, potentior infirmio
re vincit: fequit, vt ius propr u fit humani generis. Quod
cx eo etiam inteliigi poteft , quia ius a ratione, vel ( vt
Cicero fcribit) a natura hominisortum habet . Quod fi
ita eft, in eas certe animantcs, qua: rationis cxpertes funt,
tus non cadit. Qua de caufa lurifconliilti ncgant, iniuria
Verbum iii eas conuenirc. l.j. D.fi quadrup. paup. Dicendii
eft igitur, codem modo nos luris nomine in hoc genere di-
fputationis abuti, quo modo, cum hanc iplain vim natura
legem appellatnus: quo genere dicendi veteres omnes vfi
funt. Nam fine a legendo, fiueadeligendo Lcxdidaeft,
quorum alterum Varroni,alterum Ciceroni placuifl'e vi¬
deo : perfpicuum eft,verbum hoc non prcprie  vfiirpati, fed
fuauitcr ad natura: ordincm acde/criptionem transferri.
Quae cum ita fint,dubitarealiquis poflet, redius'ne VJpia
liusfeciftetjfiluris naturalis difputationem generishuma
ni finibus circum(cripfiffet:hoc eft, eatenus de eo dilferujf-
fet, quatenus hominum proprium eft, non autem cum reli
quis animantibuscommune, quemadmodum Ciceronem
fcciflevidenius, quemveterum Iurifconfultorum audori-
tatem fccutum eflenon dubito,rumita duobus in locis fcri
bit: Natura: ius eft,quod non opiniogenuit,fed quadam C
innatavis inferuit: vtreligionem,pietatem,gratiam,vindi
cationem, obfcruationem, veritatem. Nihilominus enim
ample &copioseifto modo differi deiurenaturalipotuit,
ft brutorum animantium naturales motus, qui fine ratione
cientur, pratermififl'et. Accedit eodem, quod iusibide-
nium eit, vbiccmumo eft : vt Ariftoteles lib. Ethic.v. fcri-
bit, & poft cum Cicero lib. de Leg.j. Qua de caufa idem
lib. de Nat. deorum primo dtfputat, nihil nobis efl'e iuris
poflecumdijs: quia nulla nobis cum ijs communio fit. Et
lib. de Fmib. iij. Quomodo, inquit,hominum inter liomi
lies iuris efle vincula putant,fic liomini nihil efl'e iuris cum
beftijs. Praclare enim Chryfippus,Cetera nata cfle homi¬
num caufa,& deorum: eos autem communitatis & focieta-
tis fute, vt beflijs homines vti ad vtilitatem fuam poffint.fi-
ne iniuria.EIac llle.Quodfi eaquanobiscumbrutiscom
munia liint,iuris nomine complcdamur: ius diet cibum ca
pere,bibere,dormire,cUrrere,quiefcere,& qua: liint in eo¬
dem genere. I

Omnium animantium.^  Sequitur 11 . Naturale ius omni¬
bus animantibus,qua: in celo, terra & mari funt,ingenera-
tum cft.d-l.j.de iuft. & iur.

Maris atque fpninx coniugatiP.']  Sequitur iii. Maris
atque foeminaconiundio a mrenaturali inftituta eft.Co¬
munis enim omnium animantium eftconiundionisappc-
titus procreandi caufa,8 c  cura qucdam eorum,qua procrea
ta (unt: vt fcribit Cicero libro deOffi- primo. Huius au¬
tem inftituti Xenophon in Oeconomico caufas exponit,
quarum altera animantium omnium communis eft : altera
hominum (de quorum iure hoc loco potiffimiim difputa-
mus) propria. tiyoi yap jot yjv. n <i Soy.xai tra^v S itaxiy
plivo: yaAKO-TO Quyos  7a~7» auhTl^axivcu, cxaAeiTcu S»-
M ygu apply,ohtof hi dtpiMydratov S ojjtoT  ex s  t» v mva-
v-iay^toTtivyiv yatph  ft hkrtrav '(aa>yyiyvi,7*7 Q to
yo(KHTOi l  yl 7 'dAhuhay ’tmossHiyivov ■  eirarct r oytipofdo'e
xscr xix ty!£scu  ia.v7oi~S,  eV.ts tk  7if QCytss Tort  ) oux dvSpd-
frt< trofi^tTeu.  Id eft. Mlhi namque videntur dij multb fa-
pientifsime lugum illud quod mas Scfccnuna vocatur,in-

ftituifle: itaque ad communicationcm etiahi opportttnum
tft velmaxime. Primum enim neanimaliumgentis inter
cideretjconiugium illud comparatum eft,qtiod eorpo-
runi commixtionefobolem procrearet. Pratcrea homi¬
nes ex eo coniugioalfequuntur, vt fibi parent, qui fe fene-
dute confedos alant.

Hme iibcrorumprocreutM.  ] Sequitur 1111. Liberorum
procreatio & edttcatioaiure naturali inftituta eft d.l. j.
Nam ( vt ait Ariftoteles lib. Polit. j. ) pvcndi iav ipyoy,
Tpopkov Ttf ym’nSlVTl yrdptyny . irctvTiydp  f yh'iTtu
Tfopi, to  htrt'tsxyivevhi  • Id eft : Natur* nmnus eft,ali-
tnentum ijs, qu* procreattit,pr®bere. itaqj quodcutiq; na
feitur, ex to vndenalcitur alimentum ei relirtquitUr. Sed
hanc de liberorum procreatione & educatione fentetiam
nemo elegatius cxpreflit quam Xenophon in eo libro quo
diifta & fafta Socratis perfequitur. Itaque prbpter veuu-
ftatem &elegantiam locum adfenbam ,fimulq; Latinc vt
potcro conuertam : To  <fe iypujcu yir ipu>TO. tk  Tt/.vo-
B Alices, fycueraaj'i tok  ywayivaas iptaTO. 7?i

rol< Si Tpaptitr' yiyiyovyiv^oQov tS^hv,  yiyiyoy Si poQ v
r ;S•iajaTo,dyihn yga TcuJja. t AMyw/jun't u£ci Tiydt  Q>«t
hvcu  Qe^tvaayivisAA  eft:Quod aut procreandorum libero
ru fludiu infeuit, inleuit &matribusnutricandiftudium,
educatis autem lumnium vitae defiderium, mortis autem
metum maximum, fane hsec quoque omnia cuiufdam vi-
clentur efl'e, qui certa ratione atque confilio animalia pro
cteauit. item aliquanto poft: ysA yi]y  « 7toy d.ppoStaiay  see

M 'sreuSo-BOieicSaj tik  cubpdnte! V 7 ioKayC,tUi 7 ti, itSH  7if yi-

7 <ov d-TTowtronav ui?cei ytv at 6 S<S, yird Si 7  a. clanyma-
ptUipoi S iap.hvx.cu axtTr&yivoi i^oatoiav ay yujcuxcSv Gh-
7 KX 11 yt v 71 y.va. yivci70,ab( aujjiK^dvTK 7 txvo 7 rtwsyipa.. 'xox
0 yiv ydp ay up rlujjt amntxv'ttaoiiaaaay icxnto Tfiies.y.au
TUS yiM.caiv iaiSsau creuai 'tofo 7 -j.pctax tod A, ^ ay ret. oaa.
tty oitiTcu auyoiam ajorois ref os top  Qov,xau Tabya. as ay Su
vmau 7 rA 6 Ko.,>!S'eyvytl t/troSi^ayivit Titpipa 76 eopnoy jS-
70 /sapmvyivn 7t xal yM'Svnvcaa. asipi to  Six. xaj yna,St-
■ S Sett 7 ) 7 s  TgotpHs iis xcti avTii TgifttcttjXM aoy ■noKh.u tsovu
J iiif)xa.aa.xat 7 exSaa., 7 i’i'<pHTe xcu irttyohesTcu, Sti‘upo
tmroyTLjO.  «Siv dyahv , 87 s ytyvaaxav to  Rpitpos  up’ 07X
avyTtd^H,  s’cfe ar.yipai/tty Suvdyivw otx Shtcu  dhhcvoT*
70. 71 auytphfovTti kou  Kiyapiayiva., 7 ittpd. 7 cu
ixTMipxv, xcu itpa  v ypdv'JV,KaJ nyipas >tax y.vvrd:
xjytoy.oyxaa. 'tttovHy,Sx eiSiii  7/let TxTjyyjtpiv inyAv inax.
Id eft: Neque verb exiftimes, homine ret Venerea: caula
Jiberosprocreare. nam eius libidinis expienda: faculta-
tem turn vix,  turn adcs abunde fuppeditant. Sed perlpi-
cuum eft diligenter a nobis (pedan, ex quibus mulieri-
bus boni nobis liberi gignantur: quas vbi nadi litmus,  do-
mum ducimus, & ex ijs Jiberos fulcipimus.  ac vir qmdem
cam, a qua fibi liberosfii/ceptiiruseif, alit: nafcitunlq; li-
beris ea parat omnia qua ad viduin cultumq; illorum vti
liafore exiftimat. Vbi verb mulier concepit,onus illud ma
gno cum laboreacdilcriminc vita prof erens, alimentis ex
eo lpib cibo quo  alitur,eiliippeditat:magnoq; cum dolore
1 ac labore pant,aht,curat eum infantem, qui neque de ipfa
antea benemeritus eft,neq; nouita quo benelicium acci-
piat, neque ea qua ilii opus lunt demonftrare poteft. ve-
rum ilia ex conicduracotiatur ei omnia turn vtilia, turn
etiam meunda fuppeditare : multoq; tempore alit,dies
nodefqj labores perferens, ignorans quam pro iitis omni¬
bus gratiam confecutura fit. Hacille. Qua cum ita lint,
fequitur nccefi'arib & veterum non modo Komanorum ,
fed etiam aliarum gentium inftitutum,vr Lberos recens na
tos,& ( vt poltenoratas Joquebatur) languinolentos ex-
ponere liceret, immane,iurique natura contrarium fuifl’e.
qua dere titulus eft Jib-Cod.vi;. deinfantibus expolius, Sc
de ijs qui fanguinolentos nutriendosacciperunt.

Hums iurisperitia cenfen.]  Sequitur V. Animalia omnia
qua rationis expertialimt, naturalis iuris peritia ctnlen-
tur.d.i.j. cod. Quod fic interpreter, quafi dixillet,in pre-
cio habentur,Sc ( vt Cicero loquitur ) aftimatione aliqua
dignantur: quomodo idem Vlpianus locutus eft in l.j. D.
ad municip.Nifi forte prmilegio aliquo maternaorigo cen
fcatur. & Valerius lib. vj. cap. j. Te (inquit, prudentiam

alio-

Inftitut. Imp. Cominentarius.

i i

alloquens) cuftoJe matronilis itola ce'fetnr. quapropter
quod Iuris naturalis peritiim Brini's animantibus ami
buit, non degenere vmuerfo accipiendum arbitror : fed
de ijs duntaxat, qmbusmirandum quiddani acprxter vfi
tatum ordincm accidiffe memorix traditur; vt de illo e-
quo, quern Varro lib. de reRuit. ij. commemorat: cutn
matrem vt faliret,addtici non poilec, & cum capite obue-
lato perorigaadduxiflet, & coegiflet niatrem inire,cum
defcendenti dempiiflet ab oculis, impetum fecilfe in eu,
ac mordictis mterfcciffe. Scd & apud Ariftoteletn ac
Plinium eiufdem generis exempla funt non pauca ,prx-
fertim antem apud Plutarchum in libcilo, yroTtpo 7ay
ifauv $povip/.& 7 tpa'-  vnde qux ad hunc locum pertmebunt,
promerelicebit. Cicero etiam lib. de Finib.tertio ficfcri
bit: Neque veto hxc inter fecongruerepoflent, vt natu¬
ra Si  procreari vellet, & diligi procreatos non curaret.
Atque etiam in beftqs vis naturx infpici poteft, quorum
in foetu & educatione laborem cum cernimus, naturx ip¬
fius vocem videmur audire.

Vt all] popuh omnes, fic l\omanm duplici iure eft
yfits: vno, quod fibi ipfe excogitauit, atque in-
siituit, & proprie Ciuile appeilatur: altcro,
quod gentium omnium commune eft.l.
ix. de lust. & iur.

" II. Ins autcm ciuile a lure gentium it  a di-
" ftinguitur: Omnes populi , qui iegibus & mori-
“  busreguntur, partim mo proprio, partim com-
«m muni omnium fiomirium iure vtuntur. * Nam
‘pfi  quod quiique populus * ipfe fibi ius conftituit,
id ipfius proprium ciuitatis eft: vocaturq; Ius ci¬
uile, quail ius proprium ipfius ciuitatis. quod ve¬
rb naturalis ratio inter omnes homines confti¬
tuit , id apud omnes permque cuftoditur , voca¬
turq; Ius gentium, quafi quo iure omnes gentes
“  vtantur. Et populus itaque Ivomarius partim
* C  fuo proprio , partim communi omnium homi-
tC  num iure vtitur. qux fingula qualia fint, fuis lo-
cis proponemus.

jt iure gentium.] Sic  Omnes mei Iibri. Nonnulli a Ji j  re-
pofuerunt, Ius autem ciuile Velgentium ita diuiditur. q.
abfurdum eft, no enim vtrumque fuas in partes diuiditur,
fed alteriusab altero diferimen demonltratur.

Iegibus&moribus.']  Siue Iegibus  tantum, fiue taoribus
tantum : flue legibus;& moribus coniiindira .

Varum fuo proprio. ]Enunc.l. Popu lis omnes partim fuo,
partim communi omnium liominum iure vtuntur.Lix.de
iuft.& iur.Ratio perfpicua eft. nifi enim vnaquxque ciui-
tasfuoac proprio iure vteretur,pars quxdam alterius vi-
dcretur elle. Nam vt inter quos commuiiio eft, inter cof-
dem ius idem fit needle eft: fic viciffim inter quos eofdem
communio videtur die. Cicero lib. de Leg, j. Inter quos
porrb eftcomunio legisfintereoscomunio iuris cfhquibus
autem hxc funt inter eos communia, & ciuitatis eiufdem
habendifunt. Idem inOrat.pro Balbo: O iura prxclara,
atque diuinitus a maioribusnoftris comparata, ne quis no
ftrum plus quam vnius ciuitatis efle poflit, Diffimilitudo
enim ciuitatum varietatem iuris habeat needle eft. Simili
ter Arift. lib. Ethic, v. cap. vj. an offals put in 7 ?to ,  1<#

I ST TISTOJf ( ahKHMS 70  710 K 171 H 0 V SlHOlOy. 71  c 17 -

xaiov,K0j HO.S’ 01 * 01071170 .  ■ Comuni afit getium iure iccirco
populus Rom.vtitur,quia cum pars quxda  earu fit, quod
commune eft,ad partem quoque pertineat necefle eft. At¬
que hoc illud eft quod ait idem lib.de Offic, iij.Maiores,
inquit,aliud ius getium,aliud ius ciuile die voluerunt: q>
enim ciuile, no idem continuo gentium: quod autem gen
tium, idem ciuile efle debet.Itaque matrimoniu, emptio,

A venditio,!ocatio,condudio,focictas, mutuum, depofitu,
& cetera prope innumerabil:a,qux iure getium inftituta
&defcriptafunt,in fingulisciuitatibus automnino, aut
ccrte maiorc ex parte vigeant needle eft. Eodemq; illud
Ariftotefispertinetlib. Ethic,v.cap.vij. qtu Ius naturale
feribit elle ,to iroi/royjs 7luidvTbuu i%oy fuio(Juv,xgl £ 70s
SoKtiv it pt» .  Id eft I Quod vim omnibus in locis vnam
eademq; habeat,non quia fic videatur,aut non videatur.

Apertius lcgcrctur,Iam quod quifq;.
bpVfbi.']  Ipfifibi, non dubito quin fit legendum.
p'oeaturque ius ciuile.  ] Sequitlir II. ills quod quxque
ciuitas fibi proprie cSparauit,Cmile appeilatur.]. omnes.
ix.eod.Itaque Cicero in Topicis,idem iusficdefinit,vc fit
aquitas coftitutaiis qui eiufdem ciuitatis funt,ad res fuas
obtinendas. Et Ariftoteles lib. Ethic.y. cap. vj. 70 SIkcuov
Ts'jKnivJ r/cribit die imM/wovy Chytyos 70 Svm  00700
Ktcoy isdiSipay yai ioay,» opiSpoy.

- Id eft,ad comunionc vite pertinens, vt inter liberos honii
B nes & aquales vehpportione,vcl muneri ratione copiose
omnia fuperant. Varium aut & multiplex,& pro cuiufq;
ciuitatis ratione accommodari folere.ideni cap. infequeti
prsclare his docet verbis: 70. h',  inquit, ko 70 ruvdtiyJjM
K 9 * to eufj.ipipoy 7 rJV S'ty.oJav , oyoid in 7oif ixiTyon. £ yap
Troono'/Viao to.  61,‘upd  yal oniipa. pdiyo, tif-h  a fxi v dvovv
7CU fJUQjifi $ i tojKh jiv ihOTHti.o[Jxaiai J'i Hal 70 i*i
ho,  cu/Spa-niva. S'ix.cuo,* 7 axiio. rzonro'/f'.im-i ovS'i

'TZ'iKneia., dhhd. fj/ia. ij.ivsy ~a.VTct.yji 'hot d $£tiv  it dpirit.
Hoc  eft: Qum iura, inqnit,abhomnibus vtilitatiscau-
la inftituta funt, ea menfurarum funtfimiiia. non enim
pares funt vbique vini aut frumenti menfurx : fed vbi
emuntur, maiores; vbi venduntur, minores. Simili¬
ter iura qux non naturalia flint, fed humana, non eadem
funt vbique. quippe cum ne Refpub. quidem : tametfi, fi
naturam lpedbemus , vnica duntaxat, caque optima, eius
forma vbique fit, Hxcille, Excmplum autem fflmi e pa-
rentum in liberos poteftate licebit. nam Solon in popu-
C lo quidem Athenienfi ftatuit, vt liberi poll annum puber
tatis tertium fui iuris eflent: Pittacus in Mitylenxo, cum
matrimonium contraxiftent: Charundas in Catinenfi, cu
inter viros afl'eripti eflent: Romulus vero, cum ter a pa-
trevenditifuiflent,

Focaturjuc insgmtiittrt  .]Sequitiir III. Quod naturx ra
tio gentibus omnibusprxfcripflt, id Ius gentium appel-
jatur.d. 1 .omnes.ix.cod. Quod flita ell, vidcamusne
idem ius naturale, quodgentium, dicamus elle: quippe
cum vna definitio in vtriinque valeat. Ius enim naturale
definitur.quod natura prxfcripflt, atque in hominum om
nmm animis ingenerauit. Et profedo ita eft, vt natura¬
le ius & gentium fere pro eodem vfurpentur. Itaque Ci¬
cero lib. de Offic. iij. Neque verb, inquit, hoc folilm na¬
tura, id eft, iure gentium, fed & Iegibus populorum eode
modoconftitutumeft. Sed& vbicimqucde iure naturx
Cicero difjtutat, folum ius gentium inteliigit: & prxfbr-
tim illo lib.iij. in quo identidem hit'mani generis focieta
D tern inculcat, in qua ius hoc naturx dommari difputat.
Similiter Triphonius in 1 . bona fides, xxxj. D. de'fpof. po
ftcaquammerum ius gentium nominauit, vtrunque con
iungit: Si tantum naturale ius & gentium intueamur, in-
quit:^ qux fequuntur. SicVlpianus ini. j. D. Si quis
teftam.lib.fcribit naturalem xquitatem ilh adionicausa
dcdilfe: natura enim xquum efle,non efle impunituni qui
peccauit. Item l.j.D-deconftitut.pec.Hoc edido,inquit,
Prxtor fauet naturali xquitati: qui cpnllituta ex confen
fufadacuftodit. Item l.j. D.de minorib. Hocedidum,
ait,Prxtornaturaiem xquitatemfecutus,propofuit, quo
tutelam minorum fufeepit. Sic in l.j. locat. Locatio, in-
quit, & condudio cum naturalis fit, & omnium gentium,
non verbis,fed confcnfu CQntrahitur- Atque hxc quidem
ita fe habent. Veruntamen fi rein diligentius attendamus,
differentiam hanc inter naturx & getium ius reperiemus:
vt ius naturx dicatur, quod fola natura docuit, neque ho
minum ingeniis excogitatum eft: & (vt Ciceronis vt.ir
verbis ) quod non accepimus, didicimus, legimus: fed tx
natura ipfa arripuimus, hauflmui, exprefsinms • quo in

gencrc

12 Franc. Ho tom. in I. Lib

gencre non modo ilia vulgata font, matrimonium , pro-
crcatio liberorimi, educatio : verum etiam ilia, vt quod
peralluuionem rci rtie* acceflit, nieutn fit: vtqiii ancille
dotiiinus eft, partus etiam fit dominus: qui arboris, fru-
dus: qui pccudis, foetus. qua de caufa Paulus in 1. inde-
biti. xv.D. de cOnd. ind. feribit, adionem,qtia indebitu
lblutum repetitur, naturalem ellc.& ideo etiam quod rei
fblut* aceefifit, reddendum elfe • veluti partus qiii ex an-
cilla natus fit, quod alluuiorie acceflit, item frudus bo¬
na fide percepti. Gentium vero ills dcfiniatut, quod na-
tura duce gentcs conimuni qtiadam ratione & iritelligen
tia compararunt. qua in fcntentla is Fuit, cuius Verbis Ju-
Itinianus paulo poll Vtitur. nalh vfoexigente, & liumanis
riece’flitatibhs gentes human* iilra qtiaedam fibi conflitu-
Crunt, veluti Vt lcgatorum corpora ctiahi inter hoftiiita
tela (acrofanda lint: quod ciim a pud Cicelonem lifpe le
ginius, turn etiam ab Vlpian. traditur in 1. vlt. D. de lb-
gat. NefnO enini, vt opiuor, dixerit, natura legem ilia hi
m liomintlni animisinnatairiatqueinfitam futile , & noil ]
ab hominibus;comums Vtilitatis caufa eXcogitataiti elfe.
eadem ratio eit emptiohls & VenditiOnis, quae numo con
trahitur. Neqtie ellim natura numus ortus eft, fed homi-
num ingeiuisatqile ihdilftria elaboratus. Item, ne liberi
fine parentum confenfo nuptias contrabant : ne agnati
proxnni tnatritrioniolungantlir. fed illamulto plamiiS
inteihgentur ,poridus ,nunverus, menfora item artesac '
difeiplinx omnes, ArchitettuVa,M'edicina,i'utoria. haul
e'tfi &  pecudcs latebras, & volucres nidos fibi xihdccnt,

Sc  hull* belli*medicinanOh vtantur, tamen non eatertus
vtuntiir quatenusellars. Ex quibus omnibus breliiter di
fputatis intelligi debetjquidlhter naturae, gentium,& ci
uile iuS interfit • Ills naturii nOii eXcogitatum ell, led in-
natum : Ills gentium noil inhatum, fed a gentibus excO-
gitatum ell: Ciuile fi'milifef excogitatum,Tedab vna ci-
mtate duntaxat. Qu* turn ita lint, qu*ri poter/t, fa til-’
ne confiderate Pomponitisin 1. ij.de idllit. & iur. religio
nem inri gentium attribuerit, quam veteres omnes natu C
r* potiusacceptam ferunt. in his Cicero, qui lib. Tufcul.
j, lie feribit: Firmiflimum afferri videtur, cur Deos efle
credamus, quod nulla gens tarn fera, nemo omnium tain
fit ithmahis,cuius mentern nOll imbuerit Deorum opinio.
Multi de its praua fentiunt, id enim vitiofo more effici
fole't: omnes tahi'en ell'e vim & naturam diuinam arbi-
trantiir. necVei'o idcollocutio hominumaut conlenfos
efficit: non irtllitutis opinio ellConfirmata, non Jegibus.
Pinni autem in re confenfio omnium gentium, lex natu¬
rae putanda ell. Quod ipfum in Xenophontis Jibro de di-
dis & fadis Socratis regerio pr'*clar£ feriptu his verbis:
dypfm Si nvcts TSitu rll'Wirta.Ivopni, jnty  ivordar
ydpa tundTOxact vO[Ji(yuini '{you om  Jv ‘dtrHv ! i<pr,' l .7i\oi

tLV&puiOTOI dv7&< i^iVT^YS/s OtZi ai\ UprViyiftn OWJihQeiV
(Hri&'Tti cLvduutiQeiivfat tu,o06>r,ci?i.7iv*f ivdicihvofifit
'itQeiKtVcU 7 it VO [Mi  TX7Kf, iya /J.'tV,llH,9i>sS tif/Ct/rif VO

uni 7 >s 7 isi 7 dii adbpdorou Selvas ■ rft y ap orxpd Trddnv eul-
BpdwH TtptoTTiv vfifacu QiiicriGtti' ■ xkoulv  i(crl yon'ett
7 i[/.£v t 7 X(W 7 etyft vo/al^ercu-Id  ell Nofli etia, <\'Hippia,le
ges quafda efle non fcriptas?Nempe eas dicis,inquit, qu*
apud gentes onlnes per*que obferuatur. Potefne igitur,
inquit, dicere , illas abhominibus lataselfe ? Quonam
iiiodo?inquit: >]uineque vnum in locum omnes conue-
hire,neque fermone vno vti posfint? A quibus ergo leges
ifta latas arbitraris? Equidem a diis arbitror eas datasho
minibus fuifle . Etertim apud gentes omnes prima ilia po
fita lex ell, vt deos Veneremur. Prgterea vbique lex ell,
Vthonorem parentibus'deferamus. HecXenophon. Quf
cum vera elle conllet,aut Pomponium & Floretinum lap
lbs cllenecelle eft,quod mi hi lane non videtur: aut,quod
hiulto verifimiliuseft,Tribonianus, homo nonminore
itukitia quam ambitione pr^ditus, in ipfo limine oflen-
dit: qui, que veteres luiifconliiltide lure natural!prf-
clare (cripferafit, iuri gentium attribuit: quemadmoduni
de Vindicatione paulo poll docebimus .

£t populus ita/pue Rjimanus.  ] Sequitur Illf. Populus
Rom. iure partim a fe cxcogitato,partim gentium ommu

A cemmuni vtebatur. Qjiodauteniipfeexcogitaratjpro-
pric ius Quiritium vocabatur : maximequein formulis,

& ritibus ( de iure autem priuato loquimur ) pofitu erat .■
Rt iquu oihne a Itirilconfolus rnodo naturalc,mod6 gen-,
tiuni appeliatur. itaq; fi fimpliciter cjuidemptum fit, hoc.-
eft eo mode quo nunc vtimur, res iure gentium mea elle,
dicitur.g.vendite. de rer. diuif. At fi per mancipium St
nexum, id ell, per Cs & libtam, iure Quiritum.

Ius ciuile commune nomen eft omnium auitaturn  y .

fed ex vnaquaque denomimtur. cum autem ni
hit additur, propter excellerttiam pemi
mm intelHgitur. 1. iiij. & v. eod.

III. Seel ius quidem ciuile ex vnaquaque ciui-
tate appeliatur, veluti Athenieniium. nam ii quis
3  velit, Solonis Vel Draconis leges appellare iits ci¬
uile Athenieniium, non errauerit. lie enim & ius,'
quo Romanus populus vtitur, ius ciuile Romano
rum appellamus: vel ius Quiritium,quo Quirites
vtuntur. Romani enim a Quirino Qiiirites appel
lantur.Sed quotiens no addimus nomen, cuius fit
ciuitatis,noltrum ius lignificamus: ficuti cum Poe
tarn dicimus,nec addimus nome,fubauditur apud
Graecos egregius  Homerus , apud nos Virgjlnis.

Ex vtiaquatjHe cinitate.]  Eminc. I. hirciuile  nomen gc
neraleeft, fed ex quaqueciuitate cognomen fomir. Ius
enim ciuile generaliter ita defini tnr,vt liiperius  dixiimis, ,
fqiiitas conltituta ijs qui eiuldcm font ciuitatis. ' ,,

Solonis vel draconis legei. 2  Sequitur 11 . Solonis aut
Draconis leges non incommode Ius ciuile Athenieniium
appelhntur. nam ex cuiulqiic Rcipub. legibus tanquam
ex forma tus ciuile nominatur. t)edit autem prior Dra- . ,
co leges Athemenfibus, in quibus Arilloteles feribit ni- ,,
liil memorabile pixter poenarum acerbitatcm fuifle.
nam potna capitis fraudes propeomnes multabat. qua
de caufa Demadis illud laudatur, Draconis leges non a- '
tramento,led fanguine leriptas ell’e: vt Plutarchusin
Solonis vita leribit, & Gel!, lib-xj. cap. xviij. Poll Solon
magna parte illarum abrogata , leges alias delcripfite
quibus populus Athenicnfis fehciliiine vfoseff. Verum
hoc inter vtrunque interfuit, quod ilic repub. iam con-
ftituta leges dedit, vt AriftoteJeshb.PoJit. ij. tradit: hie.
verb & leges dedit,& rempub. conflituit.

Quo t{omanus populus vtitur.2  Sequitur in. Ius quo
populus Romanus vtitur, modo Romanornm, niodo
Quiritium ciuile ius appeliatur. Quod lie cxaudien-.
dum ell, quafi vocem proprie addidiflet. non enim omne
iusquo populus Romanus vtitur,ciuile eft:fed id demii,

‘ quo proprie ac folus vtitur. Poteftautemetiamcomun-
ftim ficappellari ,lus populi Rom. Quiritium: quomo-
do in antiquis formulis locutos veteres nemo ignorat.

yl QuirinoQuirites.2  Sequitur 111  i. Romania Qui
rino Quiritesappellantur. At Varro lib.deLingua Lat.
iiij. Quirinus,inquit,a Quiritibus.quod Ciccrolib.de.
legib.j. confirm.it,vbiait,Romuluni poftexccfliim luutn
Proculo lulio dixifle,fe Deum efle,& Quirinum vocari.

.Sed in eo vis nulla eft • nam & Quirinum & Quirites a
Curetibus didos conllat, qui (vt Varro feribit) cum C.
iTatio Curibus venerunt Romam. Cum enim Tatius in.
eiuitatisatq; imperi; locietatem a Romulorecep usef-
let,conuenit inter eos, vt populus abillo vrbsabhoede
nominaretur: quemadmodum cx eodem VarroneDio-
nyfius lib.i;.fcribit,& Plutarchus in Vitis.Ouidius autem
lib.Faltorum ij.tres huiufee nominis caufas exponit.
Troxima lux Vacua eft, at ter tia diiia Quirino ,

• Qui tenet hoc nomen, fomulm ante fuit.

Sine quod hafta Quiris, prijeis eft ditta Latinis ,

* Bellicus

Inflit. Imp.Commentarius.

Bellicus a telo, venit in ajlra Bens.

Sine fuo regi nomen ppfuere Quirites ,

Sen qui a Romanus vicerat iile Cures.

TSoflrumiusjignificamus . ] Sequitur V. Iuris ciliilis no
ftiine propter excelientiam ius Quiritiuhi lhtelligitur.
Opinor etiam propter ipfam ciuitatem , clii, qui La tine
nomen illud pronunciabant, omnesparebant. Nihil au-
tem miritm cft,fi cum ciues indefinite Ins ciuiie nominat,
de fuo ture loqui exiftimentur. Quod autem adpre-
ftatiam attinet, L. Cralliis in eadem lententiam li'oro de
Oratore prihio fic loquitur: Percipietis etiam illam ex
cognitione iuris lctitiam & voluptatem, quod quantum
preftiterint noftri maiorcs prudentia ceteris gentibus,
turn facillime intelligetis,fi cum iiiorum Lycurgo & Dra
cone,& Solone noftras leges conferrevolueritis. Incredi
bile eft enim quam fit omne ius ciuiie,preter hoc noftrii,
indotiditurh,acpcne ridiculum: de quo multafoleo infer
rlionibus quotidianis dicere, aim nominum noftrorunt
prudetia ceteris hominibus, &maxime Grccisantcpono.

Egregius Homer us.  ] Similiter Cicero in Topic.Vt Ho
merus propter excelientiam commune nomen Poetarum
efficit apud Grrcosfuum,fic cumomnisfentcntia,&cxt.
Item Seneca libriEpiftolarum viij. epift. j. Secundum ex
hisqux funtpomtPlato, quod eminet& exuperatom¬
nia . Hoc ait per excelientiam efle, vt Poets communi-
ter dicitur . omnibus enim Vcrfus  fa cienti'ous hoc  no¬
men eft: fed iam apud Gratcos in vnius notam cesfit. Ho
meruin intelligas, cumaudierispoetam .

Ius gentium eft, qued g elites human& ftbivfus
exigente ccmmmiter compqrarunt : veluti
feruitutes, & contra Ehcs prope om¬
ne s. i. j. iiij. v. DeuiFu & iur.

1111. Iiis autem gentium omni humano ge-
neri commune eft. Nam vfu exigente ,humanis
neccslitatibus, gentes humans iura qusedamtibi
conftituerunt. bella etenim orta funt, & capti-
uitates fecuta:, & feruitutes, qute funt naturali iu
ri contrarise. iure enim naturali, omnes homines
ab initio liberi nafeebantur. Et ex hoc iure gen¬
tium omnes pene contraftus introdufti funt: vt
emptiojvenditiojlocatio, condudio,focietas,de-
politum, mutuum, & ahj  innumerabiles.

Omnihumano Ceneri . ] Enunciatio I. r iusgentium omni
humano generi commune eft. 1. j. in fin. D. de iuft. & iur.
vbi Vlpianusait, Ius gentium elfe , quo gentes humana;
vtuntur. quod a naturali eo differt, quod illud omnibus
animalibus ,hoc folis hotninibus inter fe commune eft.
Vnde intelligitur, hanc inter lusnaturale, gentium, &
ciuiiedifferentiam ab Vlpiano conftitui: quod Natura-
le, omnium animantium commune fit: Ius gentium j
liominum duntaxat: Ciuiie verb, certs ciuitatis pro-
prium. Ita Ciuiie finibus anguilisfimis concludittir .
Gentium multo latiuseft, Naturale latiffimum. Item
I. omnes.ix.eod. vbi Caiusfcribit, Ius quod naturalis
ratio conftituit, & apud omnes pereque obferuatur, Ius
gentiumappellari. Quod certeanimaduerfionedignum
eft. nam hac rationc nullum erit Ius gentium, nifi quod
vbiquegentium & terrarum obferuetur. Qua decaufa
pratclare hoc loco qusretur, fi gentes aliquot, quseor-
bispartem quandam obtineant, ius quoddam communi-
ter obferuent, rdiquc autem omnes aut pleratque noil
obferuent, quo nomine Ius illud appellabitur ? Exem¬
pli caula, in Afia minore funt Phryges, Myfi, Cares,
Lidi. fic enim earn regionem Cicero deferibit. Pona-
nms igiiur. ius quodam ab illis omnibus communiter ob
feruari, quod a reliquis gentibus non obferuetur: vt fa¬

ll's conftat, gentes omnes commune quidem inter fe, fed
tamen fuc rel gionis propriam & quafi peculiarem con-
fuetudinem habuilfe: vt Herodotus de Aegyptiis, Taci¬
tus deGermanis, Catfarde Gallisteftantur. Itaque(vt
populari exemplo vtamur ) Aegyptij genera qugdam
furtorumnon improbabant. fed meo iudicio non abfur
dehoc modo refpondebimus: Si gentes ills omnes vna
republica contincntur, veluti fi Kegi vni parerent, Ciui-
lcius appellandum elfe: quia ciuitasvna quodammodo
videatur elfe, quemadmodum Catfar Heluetiorum om¬
nium ciuitatem vnam appellat. fin autem vel Rcguli plu-
res, vt quodam in Gallia fuerc, aut Dynaftat, acSatrape,
aut etiam Democratic lingula; lingulas partes obtine-
rent: turn aut aliud quoddam nomen querendam eft:
aut quianeque naturale, neque ciuiie lusillqd eft, Gen
tium ius appellari meo iudicio debebit.

Iura qutedamfibi canftituerunt . J Sequitur II. Iusgenti
tun ab omnibus vfu exigente excogitatum,& conftitutunt
B eft-Neque pugnatquodliiperiusdidum eft,&ex Caio
fumptum erat,in 1. ix.  eod. Ius illud a naturali ratione
conftitutum elfe . nam homines quidem excogitarunt,
fed natura duce: hoc eft, ea mente ac ratione, quam na-
tura'hominibusattribuit. Qua decaufa fuperius docui-
mus,fepehoc iplumlus, nature Ius appellari. Atque
hinc quidem diferimen inter NaturaleSt Gentium ius ap
paret, de quo fiipra diiputauimus. nam Ius naturale infi-
tum eft, &animis hominumingeneratum. Gentium ve¬
rb ius, ab illismuentum & excogitatum.

Bella enim orta Junt ,~\  Sequitur HI. Ex gentium iure
bella,captiuitates& feruitutes ortatfunt. J. v. D. eodem.
vbiHermogenianusdilucideaffirmat, lure gentium in-
ftituta bella fuiile. quod tamen oblcurum alicui videri
poslit. nam fi bellum iniuftum eft, cuiuis iuri contrarium
eft. fin autem iuftum, quoniam ad vim propulfandam co
paratum eft, videamus ne verms fit quod Cicero fcribit,
elfe hanc non feriptam, fed natam legem, quam non acce
pimus, didicimus, legimus : verumex natura ipla arri-
puimusjhaufimus, exprefliuus: ad quam nondofli,fed
fafti: non inftituti, fed imbuti fumus, vt vim vi repella-
mus. Itaque idem apette lib. de Inuent. z. vindications
ad Ius nature retulit. quod idem Vlpianus & Caflius fece
runt in vim vi. D. vnde vi,&deviarni. Quodmul
to magis cos faccre oportebit. qui Nature ius cum brutis
animantibus communicant: quorum nullum elfe, quod
non iflius iuris fit particeps, vemsprcuerbium declarat,
tnci yJ.vuiffj.rjyj yjotn  : hoc eft , formic* fua bilis in-
eft. Quod contra tamen Florcntinus in 1. ii;. D. de iu-
ilit. &iur. fenlifte videtur: cuius hare verba, [ vt vim atque
iniuriatnprofuljemus ,] Tribonianus ad Gentium ius ita
perfpicue retulit,vt eimalo vnilierla Connani mcdicina
remedium afterre non poffit. Atque hcc quidem debel
jo difta fint • Qnc eadem multo magis decaptiuitatibus
dici polfe, vel hinc licet jntelligatur. quod fi holies in bel
lo iure nature licet interficere, multosmagis captiuosab
duccre. Sequitur vt dc feriiitutibus difleramus, quaspau
lo poll intelligemusinde diftas elfe , quod Imperatores
bello captos leruare, quam interficere malebant. qua in
fententia fi pernianemus, dubitadohccexoritur. nam fi
feruitus vindicationis pars eft,vindicationem autem Juris
naturalis efle conftat, difficile di&u eft, non eiufdem in-
ris ieruitutem elfe. Vindicationis autem partem elfe, vel
ex eo conftat, quia vim inferentem hoftem niaiore vi ad-
hibita capere, atque in poteftatem fuam redigere, vindi
catio eft. Vi autem captum atque abduftum vel occide-
re, velferuare,pars illius poteftatis eft. Videamus ergo vt
noftrorum Iurilconlultorumfcntentiafic defendi poffit,
ft dicamus & bella & captiuitates & feruitutes eodem mo
do Iuris gentiu die, quo fuperius dicebamus medicinam
aut architeflura elfe: nimirum quatenus artes funt, id eft
(vtpopulariterloquannir) quatenusab hominumgeniis
adeptc fimt. Nulla enim fera elt,quc non aut late-
bram, aut nidum aliquem& fibi &(uisnatis aptiffime
conficiat. verutn homines ingeniofi longa obferuatione
Si  vfuartem pepererunt. Sim lllima ratio eft & belli & ca

B ptiuitatis

14  Franc. Hotcm. in I. Lib.

jStiuitatis. nullum enim omnino animal eft, quod non ,
quantum in fe eft, vim vi repellat,& hoftem ft poffit,pre-
hendat. Sed patfioilIa&lex quxdam inter gentes om¬
nes,vtbeila& rebus repetitisl gerantur, & ante denun-
cientur atque indicantur,vt hoftespoflint inter fe legatos
& caduceatores mittere,qui inter media militum tela
quad facrofanrtihabeantur : vt fadtis inducijs,bellUm in-
termittatur,exadlo tempore reintegretur, vt qui militie
facramentonon tenerentur, cumboftibuS non pugnent:
vt ft is,qui belli cauflamdedit,hoflibusdedatur (quemad
modum ille Numantinis) bellum non inferatur:vt ca*.
ptus ab hoftibus, ft facultatem ad fuos reuertendi ad bre-
ue tempus impetret, redeat: qui fecus faxit, lus gentium
violafl'e videatur. hate inquam omnia line dubio ab homi
num mgemjs prater nature inftitutum inuenta atque ex
cogitata funt. Quoddeferuitutibus multo magis dicen-
dum elt. feruari enim captos a vidiori bus,inftitutum prin
tipib videtur, vt vel a fuis redimerentur, vel cum alijs co-
tnutarenturjvel fuam operam viftoribus nauarent.Itaque
Ariftoteles lib.Polit. j.cap. iiij. Iusiftud o’[joMytav  dicit
efle, hoc eft padtionem & conuentionem, ninnrum inter
gentes omnes, vt bello eapta lint vidtorum.

Quse [tint naturaliiure corurariai]  Sequitur im.Ser-
uitutes naturaliiuri contrarite funt.d.l.iiij.eod. Neque
enim hoc hominumingenijs natura ingeneramr, vt all/
ferui,alij liberi client: nili forte Ariftotelis fententiam fe
qui placet, qui quos hebeti abiedloque ingenio,cgterum
firmis corporis viribus natos videmus/eruos a natura pro
creatosputat :quosvero excelfo animo Scexaggerato,
minus autem valentes, eos illorum dominos a natura fa-
dtos. Qtjanquam ne litre quidem difputatio, a qua certe
non abhorreo, huic enunciationi aduerfatur.Nam vt con
cedamus,quofdam iccirco natura procreatos efle vt ferui
rent, alios vt imperarent: tamen aliud eft feruire,vt turn
moris erat,aliud parere- Praclare igitur hie diftingue-
mus, vt feruitutis materia natura lit,forma verb iuris gen
tium. Formam autem hanc intelligo,vt vit| necifque po-
teftas lit in feruos, vt eos venders,noxas dedere,a liaq; ge¬
neris eiufdem in illos exercere liceat: vt ex ijs nati,quam
uis mgeniofi,eodem,quo parentes,dominatu teneantur:
qua; non aduerfa quidem natura,fed haud fcio an quoda-
modorepugnantia diCere poflimus.

Omnes ab initio liberi najcebanlur.]  Sequitur V.Natu-
ra omnes atquabiliter liberosprocreauit.d. l.iiij.  & i. ft
qUod dominus.lxiiij. D. de cond. indeb. & 1. qtied atti-
net.xxxip D.de reg. iur.vbi Vlpianus ait,quod ad ius na-
turale attinet, omnes homines aquales efle, quod Lucre
tius lib.j.confirmat.

Qupdcunque obtulerat p?<edafortma ifsreb.it
Spontefun jibi (jidfque valere & viuerc dotiu:*

Omnes gene contractus introiuEU fimt.  ] Sequitur V I-
Omnes prope contradlus iuregentium inftituti funt.l.v.-
de iufti. & iur. vbi Hermogenianus feribit, & contradlus
& obligationes eoiure inftitutas faille,excepds quibuf- E
dam, qua a iure eiuili introdudtx funt. Ac de ijs quidem
contradtibus,in quibus numus verfatur, qualis eft emptio,
locatio,mutuum,dubium nemini die poteft. neque enim
aut a natura numus fadtus eft, aut ab vna aliqua cimtate
Vfurpatur. Praterea nullus contradtuseft, qui non aut
pondere,autmenfara,aut numero dirigatur. Ex quo per-
fpicuum eft, nullum a natura contradtum efle ortum.Mi*
rari autem, quod emptionem ad ius gentium referamus,
quiaPliniuslibriodtaui cap. lvj. fenbit, Emere & veil-
dere primus inftituit Liber pater: fane homine dodto in-
di°num eft, ne quid nunc vehementius dicatur.quafi ve-
roeaomniajquorum inuentionem eo loco Plinius alicui
attribuit, & qua poftea ab omnibus gentibus vfu recepta
&Comprobatafunt, iuris lint ciuilis. vt, quod idem ait,
menfuram & pondus Phidonisaut Palamedis inftitutum
faille, rerum enim omnium & audtorem Stinuentorem
fuifle primum aliquem oportet. Sed ft eoinuento gen¬
tes poftea plereque omnes vtantur,quod velvniusho-
minis, Yel viuus ciuitatis propnum fait, id gentium om-

A nium commune eft. veluti,vtinexemplo facili&para-
toconliftamuSjfignisquibufdam aut emblematis Prin-
ciputn, illuitriunnque virorum familias notari ac diftm-
gui, inuentum efle dicitur medij tempotis Imperato-
rum: hoc quia ceteris quoque placuit, & ab omnibus re-
ceptum elf, tuns gentium redte efle dicemus. Veriim hec
quidem itafe liabent. Quod autem ad eas obligationes
attinet, quse Iuris ciuilis efle dicuntur, videndurii eft, ec-
quafnam illatfint. Quod priufquamintelligi plane po C-
fit, Ulud feire oportet, ea proprie & veriffime Iuris ciui-
lisdici, quxciuium Rom. propria funt, &formulam a Iu
rifconfultis Romanis inftitutamhaberlt. Cuitifmodleft
Mancipium & Nexus, qua: ciuium Rom.propria efle,Ci¬
cero in Topicis & in ea pro Catcina telfatur : & certo ri-
tu ac Formula vfurparilolita, nemo ex Boctij coromen-
tarijs igrtorat. Qua de caula redte contradtum ilium lu-
ris ciuilis efle dicemus. Eadem eft ftipulaticmis ratio: e-
rat enim verborum conceptio quxdam ac formula , qua
I foli ciues inter fe vtebantur, peregrin! homines obligari
nonpoterant; vtputo meconiecilfeex 1. vlt. D.de duob.
reis.l-.fi debitori.xxvij.D.de fideiuf.Nunc tamen cumjom
nesfere gentes vtanturj neque lit vfitatior contradlus vl-
lus, haud fcio quomodo non Iuris gentium potius efle di-
catur,cum omnesfua lingua ftipulatione vtantur. lllud
afferre dubitationem poteft, quod Vlpianus ait ini. an
inutilis.viij.§.iij. D. de acceptil. hociure nos vti, vtluris
gentium lit acceptilatio. nam ft Aquiliana acceptilatio
fiipulationeconftet, quomodo non eiufdem generis futu
ra eft ?  Sed rclpondenms, acceptilationem quidem natu¬
ra ftla efle Iuris ciuilis  •• attamen vtiiitatis caula, vt etiatn
naturales&honorarias obligationes extingueret,rece-
ptum fuifle. Vt non tarn formam in ea, quam materiam,
id eft, remiflionem & liberationem ab obligatione!pc-
dtaremus. Acinhunc ordinem referre quoque pollu-
tnuscoemptionem inmatrimonijs,quafolisciuibus vti
licebat:item teftamentum per tes &libram, quaheres
1 obligabatur. Quod verb vulgo interpretes emphyteu-
fim, donationes propter nuptias, & literarum obligatio¬
nes ad hunc numerUm aggregandas putant, videamus'ne
fatisconfiderateiddicatur . nam cum emphyteulis nihil
aliud fit quam locatio, aut certe contradlus quidam em-
ptionis & locationis particeps,tametft nomen lllud & con
ditiones nonnullas aZenonc acceperit. tamen quia tem¬
per ab omnibus gentibus vlurpatus eft,acredtumeft,vt
ex eo quod in eo prsftantiuseft ellimetur,quod eodetn
inododedonatiombus propter nuptias dicendulii  arbi-
tror: res enim omnes ex maiore &potiorc fui parte xiti
mandxliint. Obligationemautem,quznominibus fieri
dicebatur,&perexpenft&accepti tabulas  contraheba-
tur, p'ropterea iuris ciuilis  efle non pu tamus: quia ( vt il-
lud omittam, quod  etiam peregrim per ciuium Rom. ta¬
bulas Cbligabantur, vt ex Fonteiana oratione & alijs
conftat)certum eft nullam efle gentem, qua: quidem
feriptura & Eteris vtatur,quxnon (idem mcrcatorum,
prxfertim autem fociorum,codicibus &rationum tabu-
lis attribuat.

Juris ciuilis diuifio in firiptum , & non fcriptum.
Item feripti iuris partition v:> & vij »

I), de. iuf. & iur.

V. Conftat autem Ius noftrum aut ex feri- „
pto, aut fine feripto, vt apud Grrccos , t&V vo'^m  „
eiisiyiyypa.tpot,oi Ji lypaeoi,  Script um ius eft, lex, „
plebifcita, lenatufconfulta, Principum placita, ,>
magiftratuum edifta, refponfa prudentium. «

Ius mftruto.-]  In quibufdam additur, Quo vtimurmon
redte,mea fententia. Primum, quoniam abeftai.vj.de
iuft.& iur. vnde hasefumptafunt: deinde, quia iure,quo-
Vtimur,iusmixtum intelligi videtur, quod ex natural! &
gentium iure colledtum eft.

Aut

Inftit. Imp. Commentarius

" Jfut cxfcripto, atttfintfcripto.  ] Enunciatio I. las ciuilc A
partiin fcriptum eft, partim non(criptum. 1. vj. deiuft. &
iiir. Non fcriptum autern primum in more maiorum efl
p'ofittim , de tjuo pauid poll dtfleremus: delude in rebus
tudicatis: poftremo in lurifconfultorum interpretatione.
de quaTribonianusin l.ij.D.de orig.iur. Aut efl, inquit,
proprimri ins ciuile,quod fine fcripto,in fola prudentiuni
interpretattone confiftit.

Scrtptuin ins eft , lex .] Sequitur II. Ius ciuife fcriptum
fex partibus conftat. 1. vij. eod. Cicero autem in Topicis
feptem enumerat. id enim feribit in legibus, fenatufeon-
fultis rebus iudicatis, Itirifperitorum auftoritate, ediftis
magiftrattium,more,a;quitateconfifterc; Sed itidicata,
morem & xquitatem ad partem alteram,iuris fcilicetno
frripti. Iuftinianus retulit.

Leg is, plebifciti, S enatufeonfidti definitiones,
atque differeriti&.L tj. de (mg. iur.

B

VI. Lex efl:, quod populus Romanus (enato-
rio magiftratu rogante, veluti Confulc, coafti-
tuebat. Plebifcitum eft,quocl plebs plcbeio magi
ftratu rogante,veluti Tribuno,c6ftituebat. Plebs
autem a populo, eo diftert, quo lpccies a gencre.
nam appellatioue popup, vmuerli dues fignifica-
tur,connttmeratis etiam Patr iciis  & Senatoribus*
Plebis autem appellatione, fine Patriciis & Sena¬
te rib ns, ceteri dues fignificantur. Sed & plebifci
ta lege Hot tenfia non minus valerej, quam leges
coeperunt.Senatufconlultumeft, quodSenatus
iubet atque conftituit. Nam cum audits diet po
pulus Rom. in eum modum, vt difficile diet cum c
invnum conuocarilegisfanciendx caufa atquum
vifum eft, Senatum vice populi confuli.

Lex efl qitodpopidns Horn.  ] Enunciatio I. Legem ferre
Curulibus tantum magiftratibus, & ad populum vniner-
fum licebat. Hie autem [yoxius]  fubaudienda eft: vt
fit , Lex ell  ius , quod , &cxt.  Plebifcitum efl ius 3
quo d,&cxt.

Senatorio mxgifiratn.]  Senatorio dictum, pro Curuli. fie
enim yeteresloquebantunnequetamcn Curulesomnes
magiflratus, Jeges ferebant.-fed matures tantum. non enim
Aedilibus aduocare comitta licebat . Ergo qUatuor
duntaxat ferebant , Confutes, Protores,Di&atores ,
Interreges.

Interrogante . ] Caftigaui Rogante: tametfi tic  feripfiffe
Tribonianum,TheophiJusquoquefignificet. Sedbenefi
ciumhocappellandumetl,noniniuria. Rogabatautem ^
magiflratus populum his verbis, [velitis,]  tubeatis Qui
rites, &c. Populus in tabella rd’pondebat vel A.id efl, An
tiquo: vel v.it. id efl, Vti rogas. quod ex antiquorum pie
rifque locis intelligitur.

Vlebeio magifiratu rogA.nte,y>elutitribum  .] Sequititr II.
Plebifcitum ferre nulhs, nifi tribunis pi. & ad plebcm fo
3am, licebat • plebeij autem magiflratus erant, Tribuna¬
ls & Aedilitasplebexa . Etfi autem Acdiles plebis nuf-
quam leges tultlfe legimus, quorum fcilicet tenuiffima
poteftas erat, nemini tauten mirum vidcri debet ita locu
turn efieTnbonianum ,quafialij quoque prater Tribu-
nos plcbifcita rogarent. eunt enim iflarum imperitia re¬
turn excufat.

Quo fpecies a genere.  ] Reftius , pars a toto. Sequitur
III. Plebs eandem cum populo, quam pars cum toto, ra-
tionem habet.

Connumeratis etiatn patrieijs et fenatoribus.]  His verbis ge
nerum differentia:notantur, & ordtnum,hocmodo: Ct-
uiutn Rom. alij Patricij funt, alij Plebeij. Patricij, qui

genus a Rornuli fenatoribus duxerunt: vt ait Liuius lib.j.
reliqui erant Plebeij. Ordinum lie alij Senatoreserant,
alij Equites , alij c plebe.

Sine patriciis ec fenatoribus ceteri dues.fSlgniBcare  videt,
iis comitiis quibus plebifcita rogabant,neq; Patricios,ne
que Sena tores interfuifle. na de Patriciis quide Gell.Jib.
y.cap.xx. idfi exCapitonetradit: Plebifcitum legem cfle
feribens, quam plebs accipit: hoc efl, eapars populi, in
qua gentesciuiimi patriot non iiifunt.Et lib.xv.ca.xxvij.
Tftbuni neque aduccant Patricios, neque ad eosrefer-
redejrevlla poffunt. Itanelegesquidem proprie, fed
plebifcita appellantur, quxTrtbunis pie. ferentibusac-
ceptafunt. Mouetpratterea plebifcitorum origo,& quod
ante legem Hortenfiam Patricij plebifcitis non teneren-
tur: quod ablurdum fuiflet,fi inillotUm comitijsfuffra-
gia tulfffent. De Senatoribus autem idem videtur : neque
enim a Patriciis tantum, fed & a patribus plebs fecefie-
rat, qua: leges fibi proprias conflituerat. Itaque innume
ra plebifcita contra fenatufconfulta lata cfle legimus: &
cum Patricios antiqui in hifee negociis nominant, fate
Patresintelligunt.

Lege HOrtenfia nonminits valere .  ] Sequitur 11II. Lege
Hortenfia Patricij non minus quamPlcbeii, plebifcitis
aflrifti funt. l.ij.§deinde.De orig.iur.Tres aute leges hac
ipfa de re latas efle, docutrousin libello de Legibus: Ho
ratiam, Valeriam, anno cccnn:  Publtciam, anno
cdxiiii. & hanc Hortenfiam , anno CDLXvn.vt
nemini mirum videri debeat, fipoffremam hoc loco fo-
Jam Iuffinianus nominer, ad veteres illas xi t. Tab.leges
relpiciens: Quodcunqucpollremum populus iuflerit,id
ius ratumque eflo . Caufam autem iflarum legum omniu
Dionyfius lib. xj. expoluit. fed locus in Grteciscodicibus
defideratur: videtur autem ex interprets verbis hanc fe
re fententiam habuilfe. Quod cum leges comitiis centu-
riatis lats, populum vniuerfum tenerent: tributis vero
comitiis, plebem duntaxat, argre Plebeij ferebant: vole
bantque non minus tributa comitia,m quibus plebeij
plus poterant, quam centuriata, in quibus Patricij vale
re: atque vt leges in his lata: plebetos tenebant, fic in ti¬
lts lata: Patriciosaftringcrent. tx ijs porroqusfuperius
di£la funt, triplicem inter legem & pkb fcitum dtfteren-
tiam intelligtmus. primum , quod lex a maioribus m.agi-
flratibusferebatur: Plebifcitum a minore, & lolo Tribu
no plebis. dcinde* quod lex ab vmu< rfo populo, plcb;(ci
turn a plebe tantum it.bebatur. poftremo, qHod ilia co¬
mitiis omnibus, fine Centuriatts fine Curiatis, fine Tri¬
butis : hoc verb Tributis tantum.

QuodfenatHsiubet.]  Sequitur V. Vtfenatus, quibus
de rebus ad eum relatum erat, cenfuerat, ita ius erat. Se
natus Temper antea defumma Reip. cognouerat,cuius cu
ram illi Romulus attribuerat. Lex enim ab vrbe condita
h*cfutt ( vt lib. vj. Dionyfius feribit) qua; omnium reru
poteftatem Senatui permittebat, prater magiflratuum
creationem,legum iufla, & belli pacifve faciends arbitri
urn . Sedde fenatu & fenatufconfultis, copiose in appen-
dice Commentarij verborum juris expofuimus.

Quum audits ejfet populus.]  Eodem modo Tribonianus
in 1. ij. §. deinde >  De orig. iur. quo tamen ( vt plane
loquamur ) nihil obtufius dici poteft. Non propter ci-
uium copiam populi poteftas adfenatum translata ell:
fed Ctefarum afiutia &calliditate, qui fenatus augenda
potentia, fua;feruiebant. Tacitus lib. j. Turn primum e
campo comma ad Patres translata funt.nam ad eum diem
etfi potiffima principis arbitrio, quatdam tamen ftudijs
tribuum fiebant: neque populus ademptum ius queflus
eft, nifiinanirumore- TranquillusCxfare: Comitia cum
populo partitus efl, vt exccptis confulatus Competitort-
bus, deceteronumero candidatorum pro parte dimidia,
quos populus vellet, pronunciarentur: pro altera parte,
quos tpfe dediflet. Idem in Tibcrio: Neque tarn par-
uumquicqnam, neque tarn magnum publici priuatique
negotij futt, dequo non ad Patres confcriptos referre-
tur.  Idem in Caligula: Tentauit & conntiorum more re
uocato, fuffragia populo reddere.

B i TrincU

i 6  Franc. Hotora. in I. Lib.

Trincipum placita qua refcnptis, decretis,edi£iis
conslantftegum vim obtinent teoYmi aha funt
per/bnalia, alia generalia.l. i. &pajf.

D. de confl. princ,

,, VI I. Sed & quod Principi placuit, lcgis ha-^
„ bet vigoreiiKcum lege Regia,, quae de impcrio e-
3 , ius lata eft, populus ei & in earn omiie impermm
„ fuuni & poteftatem concefferit. Quodcunque c-r
,, golmpcrator perepiftolatn conftituit, vel co-
„ gnofcens decreuit,vel edidto prance pit: legem ef-
„ ie cohftat. hae funt,quae Conftitutiones appellan
,, tor. Plane ex his quaedam funt perfonales, qua:
„ nec ad exemplum trahuhtur, quoniam non hoc
Princeps vult. namquod alicui ob meritum in-
„ dullitjvel ft cui poena irrogauit 3  vel fi cui fine exe
„ plo fubuenit: perfonam iion tranfgreditur. alia:
„ autCjCum generates fmt , ocs proculdubio tenet.

Cooiiitutionis verbUm gcnerale eft, omniaq; Principum
placita complcblitur.d.lj.eod. Quod iccirco notandnm
fuit, quia baring linguj coniiietudohecnon erat. quaj
enim Greci Imperatores J'lurd^ese  appellabaut , eat
LatiniConftitutiones nominarum.l.iiij.D-eod.

Cjutcdam Junt perfonales .  ] Sequitur V. Conftitutio-
num alie perfonales funt, alif gencrales.d.i.j.& l.iij.C.
delegib.vbi referiptum Principisjfi vel orationisad lena-
tum formam babeat,vel ediftum lexve generalis appelle
tur,vel vbiqueprolcribi,vel ad omnespertinere, vel om¬
nibus in caulis valere uibeatu r, legis generalis vim obti-
Het: fin minus,priuilegij. Priuilegia autem,fiue perfona-
lesconftitutiones IaUolenus l.iij.D.eod.beneficia Princi
pisappellat.Vt facile apparent, eas perfonalesdle confti
tutiones,in quibuspropter ccrte perlone rationemab iu
recommuni,& maiorum inftitutis receifum eft.

B Edicla qua Tratores vrbis,& .Aediles Cur. propo-
nebant, luris vim obtirebant.idq; Im honc-
ranum appeliabatur. 1. tj.  §. v.

De orig. iur.

Legishabet uigarem.']  Enunciatio I. Principum placita
legum vim obtinent.l.j.D-deconft.prin.l.vlt.C.cod. Ri-
diculu autecfthoc loco querere,quid Placiti nomine in-
telligatur: vtru quodcunque ad libidinem fiiam,an quod
deconfili; fuifententia Principes conftituunt. qucinad-
modu placita Philolophorudicebantur,de quibus,re diti
qusfita, &dilpiitata conuenerant: quafi verb non omnia
tyrannorii edi&a legis vim obtineant.Non enimPhilofo
phorum more Iuftimanus querit, an lcgis nomine digna
lint: fed hoc fimpliciter aftirmat, legis vim obtinere. Ve-
ruin aliaquoque refponfio eft.nam Principum placita
Gratci homines appellarunt, qua: Latini Dccreta nomi-
nant. vt in edi&o Prstorum De poftulando l.j.^.ait prae- (_
tor:& in altero De maiorum in integrum reftitutioni-
bus l.j.in fi.& l.nec non xxvii).§.ij.ex quibuscauf.maior.
itemq; in illode loco pub.l.ij.D,Ne quid in loc.publ.Sc
neca lib. epift.Xv. Prsterea nulla ars contemplatiua fine
decretis (uis eft, qu® Grata vacant Joy/xetTU >  nobis vel
decreta licet appellare, vel fcita,vel placita.

Lege regia, yuf de eius.  ] Sequitur 11 . Lege regia po¬
pulus Rom.fuum omneimperium acpoteftatem etiam in
ie Cslaribuspermifit.I. j. D-  eod. Nam quod ait [drift
tun),]  lie interpreter vt Theophilus, Etiam in ie. De le-
geautem Regia,cognolce ex noftrolegum Romanoruni
Indice: vbi nos prinu omnium legem a tarn multis & do-
ttiHimis & diligentifiimis virisquffitam, ex Liuij libro
xliiij.Sc Romanis antiquitatibus in lueem eruimus.

Ter epiftolam conftituit, Sequitur iti. Placita Princi¬
pum reicriptis, decretis fit cdiftisconftant.d.l.j. eod. Re-
l'cripta autem appello, vel ad libellos prefentium, vel ad
roagiftratuum abfentium confultationes, quibusquid fi- D
bi de ea re fieri placeret, refpondebant. Itaque Vlpianus
in d.l. j vnde hie locus deferiptus eft> lie inquit: Perepi-
ftolam & fubferiptionem ftatuit. libellos enim litigato-
res Principi ofterebant, quibus ipfe deconfilij fententia
refpondebat: cuius rei cxemplu eft apud Papinianum.l.
fedaddesxix.§.ix. D.locati. &l.diuifratres,xvij.de iure
patron.Magiftratus autem fi quid obfeurius & grauius ad
ie delatum elfet, Principem per literas confulebat: Prin¬
ceps refpondebat: vt aliquot exemphs conftat ex 1 -iij.D.
de teftib.& 1 . debitoribus,xxx). D. de re iud.l. Diuus,vij.
D.de in integ.rettit. Decreta aute appello, que Princeps
caula cognita, & vtraque parte audita pronuntiauit,vt 1.
iij.D.de ijs que in teftam.dele.Edifta porro, quibus non
ad certain aliquam controuerfiamsdc qua confultus elfet,
refpondetded generaliter dere quapiam, quafi legem ali
quam nouam,conftituit. vt l.hac edidali, vj. C.de inceft.
nupt.&plerunqueijslegibus quarum initiumeft, Hac
perpetua , vel hac perpetuo valitura legefancimus.

Quk  vulgo conftitutiones n[[ellxntm.  j Sequitur mi.

V111. Prsetorum quoque ediifha non modi-
cam obtinent iuris auftoritatem. Hoc etiam lus
honorarium lolemus appellate, quod quihono-
res gerunt,id eft magi/tratus, auftontatem huic
iuri dederunt. Proponebant & Aediles Curulcs
edidlum de quibufdam caulis, quod & iplum  Ju¬
ris honorary portio eft.

igoti modicam obtinent.  ] Enunciatio I. edifta prstoria
Iuris ciuilis partem conftituunt.l ius autem,vij.D. deiu-
C fti.& iur.vbi Papin.aif.Ius prstorium, honorarium dici,
ob lionorem Prstorum fic nominatum.

Quihonoresgerunt,id efitnagiflratus.']  Sequitur 11. Ius
honorarium dicitur,quodab lis quihonores gerunt,con-
ftituitur.d.l.vij.&l.ij.§.v. D.de orig.iur. Nam ante occu-
patum a Tiberioimpenu,folum hoc ius a magiftratibus
conftituebatur.cetera vel a populo,vel Iurilconfultis ma
nabant.Edicebantauteomnes magiftratus,hoceft,116 mo
do Prstoresaut Aediles Curulcs,fed & Confiiles & Cen
lores & Tribunipl.Edicit ConfuJGabinius in Sextiana o-
ratione,vt L.Lamia equesRom. ab vrbeabfitmillia pafi.
fiium duccnta.Edicut Pile & Gabinius,vt  Senatus qui ve-
ftem propter Ciceronem mutarat,ad veftitiirediret. Edi-
cunt Domitius& Cralliis cenlbres(apud Gell.lib.xv.ca.
xj.)fibi Latinorum rhetorum fcholas non placere.Edicut
Tnbuni pi. a pud Ciceronem Verrina iiij. Ne quis Ro-
mf eflet, quireicapitahsdamnatus effet. Itaopieidem
in Sextianafieferibit: Ecce tibi Conful, Pretor ,Tribu-
nus pi. noua noui generis edifta proponunt - c ne reus ad-
fit, necitetur, ne quxratur. Prstores autem edicere di-
cuntur, cum in album referunt, quomodo anno fuo ius
didluri (int: quod pofteaquam magiftratum habitacon-
cione inilfent ,& in leges iuraflent, facere folebant:vt
Cic. lib. de Finib. lj. fignificat. Huiusautem Iurisnatu-
ram Papinianus in l-iusautem,vij. D.de luil&iur.ficde-
feribit: Ius Prstorium eft, quod Prstores introduxe-
runtadiuuandi, vel liipplendi, velcorrigendilurisciui-
lisgratia propter vtilitatem publicam. 11am Edicere pro
prie denunciare eft,vt quid fiat, aut non fiat, t si yap itsi
Ta.yixa.Ttt, vjx to. ( fta.-)pupae vSv  / ty.uioiv  ?s r;u diimv,
iD'y-ruoip'afxcuoiKuACotv'-inquit  li.v. Dionyfius. hoc eft:
Prscepta enim acprsfcripta rc-rum & iuftariun & iniufta
rum, Edifta Romani appellant.

Troponebant & Aediles Qurules.']  Seqilitur m. Edi-
ftiones sdilitis Iuris honorarij partem efficiunt. §. j.
infr. de diuififtipul. huiufque iuris nioinraenta extant
lubRub.D. desdilit.edift.De Aediiibus autem in com
mentarioverborum iuris copiose dill'eruimus.

Auguftus

1

jlupiilm lUrifconfidtorum aufioritatem ita confii-
tuit, vt iudicibiis ab eomm refpmfis quibus ip/e
de iure rejpondcndu poteflatem dedijjet, re -
cederet non liceret.Lij.in fi.dc orig.iur.

IX. Refponfa prudentum funt (entente &
opiniones eorum, quibus permiffum erat iura co
dere. nam antiquitus inftitutuin erat , vt effent,
qui iura publice interpretarentur, quibus a Car¬
fare ius refpondendi datum eft, qui lurifconfulti.
appellabantur, quorum omnium fententise & o-
pmioncs earn auftoritatem tenebant , yt iudici
recedere a reiponfo eorum non liceret, vt eft
conftitutum,

$ cntentie & opiniones.]  Theophilusdifferentiam inter
hgc conftituit. Sed cum aliud (it ius certum,aliud incer-
tum ; ac de certo quidem quod fcripto aut confuetudme
continetur, lurifconfulti ( vt ait Fabius)nonconfulan-
tur: neque vero,fi maydme legis carmen mterrogati pro
nunciarent, ius tamen facerent, quod hoc loco quxreba-
nius: cert* & indubitat* ell'e illorum refponliones non
poterant.

Termijfum erat condere.]  Enun dado I.  Taota Iurifcon
fultorumerataudoritas, vt quibus de rebus conCuki  re-
fpo nderenqde ijs ius condere dicere  ntur.Hanc enini icri
pturam T heophilus  &omnes antiqui libri retinent. Ge¬
nus tamen loquendi  nouum eft,& ab antiquorum confue
tudineplane  aJienum. Nam etfiius inciuitatelurifcon-
iiilti conftiruebant , quod ctiam commune nomen fuum
faciebat,  (J.ij. De orig. & fgpe in orat. pro Carcina.) ta¬
men infolens & minus verecunda locutro eft > & fine du-
bio pofterioribus fgculis excogitata. Itaqueinl.fi furiofi Q
xxv.C.de nupt.Iuftinianus ita loquitur:Et quidem filiam
furiofimarito po(Tecopulari,omnes pent urns antiqui
conditores admiferunt. Item Imperator lulianus in l.nul
la.xxiij.C.de proc. Sic Eutropius lib-viij.Vlpianum Iuris
conditoremappcllat. Sic idem Iuftin.l.j.C.decomuii.fer.
manum.Sex.Ca-cilium iuris antiqui condkorem appel-
lat. Iuris tamen audtores frequenter in Pandedis lurif¬
confulti nominantur, quibus permifliim erat, (vt ait Im¬
perator) iura condere. Eiufque rei teftunouia inlurifi-
confulto  noftro protulimus.

jlntiquitus conftitutum erat,]  Sequitur u. Morema-
iorum inftitutum eft, vt eflent qui confali de iure ambi-
guo publice ab omnibus poflent. Quodenim [conBim
turn  ] hie legitur, corrigendum, iampridem docuimus,
finftitutum:]  poft meaxn (enter tiam antiqui codices con-
firmarunt. nam in more inftitutoq,- poiitum hoc fuit,tan
taque eftattributa Iurifconfultis audoritas, non vlla le¬
ge aut fenatufcpnfulto (vt Theophilus nugatur ) fed tad-  P
topopuliconfenfuatqueconfuetudine, Itaquein 1 .ij.§.
ij.  de orig. iur. Ccepit ( inquit Trrbon.') vt naturaliter
euenire folet, defiderari duodecim tab.interpretatio, &
prudentium audoritasatque difputatio.

jl Ceefarc ins refpondendi . ] Sequitur III. Auguftus
Iurifconfultorum dignitatem auxit, maiorem ijs quant
antea, fed tamen certis tantum Iuri(peritis,audoritatem
attribuens.l.ij.in fin. De orig.iur.namantea promifeue
cuiuis id licebat, qui fiduciam fuorum ftudiorumhabe-
bat: vt f'eribit eo loco Pomponius, eorumqj relponfa iu-
dicibus deferebantur. At Auguftus eorum quidem,qui
confulebantur, numerum non diminuit: fed eorum tan¬
tum,quorum refponfa iudicibusdeferrentur.Certis enim
St  deledisviris earn audoritatem attribuit.

lurifconfulti appellabantur.]  Qua de appellatione,&
Iurifcon(ultidefimtione,in lurifconfulto noftro difpu-
tauimus.

Recedere non liceret.]  Subaudiendum Temere , facile,
aut tale quiddam. non enim legis vim eorum refponfa

17

obtinebant: alioqui prstor in edido de padis,cum quin
que fuperiores Iuris ciuilis enumeraffet partes, hanc quo
queaddidiflet.

2 fonlicebat.]  Sequitur 1 ij  1. lurifconfultiiudicibus
priuatisrerumiudicandarum quafi quidam audores e-
rant. quemadmodum his verbis Cicero in Topicis de-
jnonftrat. Priuata iudicia tnaximarum quidem rerum
in Iurifconfultorum mihividentur elle prudentia . nam
& adfunt multum, & adhibentur in concilio, & patronis
non diligentibus ad eorum prudentiam confugientibus
haltas miniftrant. In omnibus igitur ijs iudieijs, in qui¬
bus [ex]  fide bona eft additum,plurimus eorum vfus'eft.
Itaqu e ob earn caulam idem in orat.pro Cscina,Iurifcon
fultorum refponfa, quorum fententig Recuperatoribus
prolat* fuerant, tantopere dilaudat; cum quidam fcili-
cet fecundum C*cinam refpondillent, quorum fententise
Recuperatoribus prolat*fuerant. Atm Quintiana,fc-
debat C. Aquilius Gallus,cui domi h*c nalccbantur.

B Pomponius d. 1 , ij. in fin. Iudicibus(inquit)plerunque
fua refponfa feribebant, aut teftabantur qui illos confu-
lebant: eiufque rei excmplum videmusapud Paulum in
l.Titius.xliij.D.de att.empt.

Vt eft conftitutum.]  Tabs qusdatn extat eonftitutio in
Cod.Theodof.tit. Derefponfisprudentum.

Imnon feriptum eji.quod ex inueterata confitetudi-
ne nafeitur. Superior autem diuifio ad biparti-
tam Iuris ciuilis diuifionern accommo¬
date eH.Lxxxif.jecpD.de leftih.

X. Ex non fcripto ius venit, quod vftis com-
probauit. nam diuturni mores confenfu yten-
tium comprobati, legem imitantur. Et non ine-
leganter in duas fpecies ius ciuile diftributum yi-
detur. nam origo eius ab inftitutis duarum citii
tatum, Atbenarum fcilicet & Laceds?monis,flu-
xiffevidetiar.Inhisenimciuitatibus ita agi foli-
tum erat, vtLaccdxmonij quidemmagis ea,quae
pro legibus obferuarent, memoriae mandarent:
Athenienfes vero ea,c]uae in legibus feripta com-
prehen diflent, cuftodirent.

Quod vfus appnbauit.]  Enunciatio I. Antiquus vfiis
Ius non (criptum conftituit.l.xxxij. & feq.  D. de legib. &
fen. Sed qugrittirabhominibus eruditis,quamantiquum
efle oporteat, & quantum tempnsad confirmandam il-
lam confuetudinem requxratur, vt legis vim obtineat.
Priufquam refpondeo , quscro viciflim,ecquid bare Iuris
nonferiptidefinitioprobetur. Vtilludfit,quodprimum
a paucis quibufdam faiftuni, ita mujti poftea comproba-
runt, imitatiq; funt, vt iam fere non minus quam feripta
lexobferuetur.nam fi hgc probetur definitio,tetnpus
apparet id demum requirx, quo exemplum illud-a plerif-
que omnibus imitationecomprobatum eft. Exempli cau
fa. Vlpianusin l.ij. D. de vuig.&pupil. fcribit,moribus
elfe introdudum, vt pater bberis impuberibus teftamen
turn faciat.Hoc ergo primum pauciquida fecerint necef-
fe eft, quod poftea ita coprobatii eft,vt pleriq; ocs fint fe-
cuti.Cu igit ad efi peruer.itgradu,Ius eft.Nifi forte Theo
philii(equamur,quifiib tit.de acquifperarrogat. fignifi-
care videt,IurifconfuItorucofenfu &c6probationccofir-
jnari more oportere.fiquide eoepcov  nomine lurilprudetes
intclligimus: quod rnibi tn hand fatisexploratu videtur.

Atq; hxec quids ita fe habet, fi quis fuperioredefinitione
approbet.Quod fi cui 116 probet, ei fic refpondebo,quod
hoc loco dicimus moribus, id alibi dici more rnaioru. vt
in l.moremaioru.v.D.deiurifd. omn.iud. & l.j.f.j.D.de
offic.eiuscuimad.l.poena.ix, D.deparricid. Quare cum
maiores generaliter dicant etia a patre,proprie verb fu-
pra tritauu.i.x.D.degrad. & ail. minimu eentiiannoruxn

B 3 Ipaciunx

Inflit, Imp.Commentarius,

A

1

Franc. Hotom. in I. Lib.

rpasfnttl ex'quiri: nimmittrvt plena pubertate femper fin A weA/ra* r* pmnetwtntt ., *».

iA-

gulos finguhsfuperiores-fingcmus.Itaqueapud Liuiu lib.
ixvij,Praetor contendcbat Flaminesius in lenatii introeu
di non vtctido amifitl'e,quia necpatru, necauoru memo-
fia q-fqua id ius vfurpaflet .Veriim hac de re fubtilius dif-
ferCndu eft. Nam ius -hoc -Jrffetperaut in faciendo confi-
ftit,aut in non faeiedo. I n faeiedo,veluti vt parentes fihjs
fuis impuberibus teftameta fcribat.d.l.ij.de vulg.& pupil,
vt prodigts, qui agnatis care bant, bonis fuis interdicatur
l.j.D. de curat.furiofi &apudCic.in Catone. Vt.arrogar-
tus bona fiia omnia faciat arrogantistinfra de act].per ar-
rogat.in prmcip.Vt tutor detur mulieri pupillove,qui cu
tin ore fuolitigare vultnapud Vlp.cap.Inftit.xj. In nbfa-
ciendo veluti vt muliercs & ferui ciuilibus offieijs no fun
gatur.l.cupre tor.D.de indie. Vt cognatasquafdam duce
rc non liceat.l.fororis.D.de ritu nupt. Vt mariti&vxor
res nihil inter ft donent.l-j. D.de donat.int. vir, Diuortia
enim nulla fiebar,primumq; poftannosab V.C. amplius
quingetos fafift efle narrat. quare cu viri vxorum ex lege
xij fur hcredes dfent,donate nihil uttinebat. poftdiupr-
tia probata,ea res etia iurifcofultoru difputatione impvo
bata eft. Item, vt qui non propria, fed aliena iurildidtioi-
nem haberet,eam alteri non mandarct.l.more maiorum.
v.D.de iurifdid. Siue igtjt in faciendo,fiue in non faeiedo
hoc ius verfetur, quo in pofteriore defuetudo cotinet val
deplaceret, vtfaltempatrummemoriam exquireremus.

Legem imitantur.]  Et hoc eft Ius quod dint morbus co
ftitutum: ait.lulianusl.de quibus.xxxij.delegib.vt verifi
mile fitlurisconftituti nomine, de quo nonunqua rnetio
fit,hociuspotiusintelligi,quam ratas & probatas Iurifco
fultoru fententiasiquod quibulda videbat.Eius aut memi
nitPaulus in l.xx.§.ij. D. de ftatulib.&Lj. D.rerQamot.

Confenfu vtentiumcomprobati. J.Sequitur n. vetuftac.qa
fuetudo voluntate omniu comprobata,l<fgisvim obtiner.
I.3 2.33.34.3? .3GD.de leg.&fenatufc.vbi multa in hanc
fententiam difputantur. Qumetiaiti plus valere, & in re¬
bus maioris momenti verfari leges qu* fpqribus compro '
..bat*funt,quam qu* fcriptoconftant ? tefetur Arillotc-
ies lib.Polit.'^.cap.vlt.

Etnoniticlcgdnter.~\  Se.quitut* lit. Romani iusfttum
partim ex Lacedemoniorunqpartim ex Athenienfiifm iu
re fixmpIernnt.Sed videamus.ne no tam eltganter hgc dx-
cajltur, quant Iuftinianusexiftimat. non enim folum jus
ab Atheniemjbusfumptum in Ta hulas xx i • relatum eft:
fed & Laced*monio.rum,& aliorum omniu aquibusaii-
quid acceptum eft. Jieque vero Lacedemoniorum mores
fine feriptis  a populo ft oin. toieruati lunfvtpcpuii Rom.
confuetudo nuncea dicaiur,nuarab illis fmnpta eft. Pr*-
terea fatis conftatj, AthemeiifiLiusiusfuifl'e& iyypetenv,

& £ypa.(poii.  neque dubium cifnisoopuli Rom. nonlcrx-
ptum vernaculum fuilfe,& in vrte tp& naturn.Vt facile ap
parent, nonadmodum eleganter .biparf’Cam hanc iuris ■
Rom. diuifionemadgeminameius original? accommo-
datam fuifle.

Couav iIjjj  rzfocti pttnv , £tn[jLov ipypjpoTcuov ru f cz-

VttyitHiiKcrzlu! ■TScriS'djtUS ilTTHlO  7I> V[J-'$i 7 K S'ld’

Qitrtv direpya.^of/.ivn'rripi  ejc«r°r olt/uv  ■ reJ'i punpa yet
pgyp/.ATudTupSiEota ygt  MSTsczr/jftorT* reus ygftatf  «> -
Kora ihLu(,£ib. r nov eheu ui\ x,d.TctKcty£xmv (yypd.tpcus d-
vnyxeuf, [Ail cZKlVinoti dhh i(tH im) Tavy.aupav

'tsfodtaet: hu.p/.CdviiV 7 cL /gjt deeupia-ete,  «V aval ■JiirauS'iu-
(jiivot S'om/j.d'rcd^i ■ to ydpfaov, xc/u t'J.hyh r$dthel*.t ei;
TlwTeuJ’daM dtW 7 t-M<x- pttVXVTaiy pHIfav ■•’(a:Ttrep 4 pnr
Tcu  ) pa; y£\\Tcu vo/j.o 7{ iyypdpoif  . Id eft : Leges lerjptas
Lycurgus non pofuit, fed vna eatu qu* pijTcu,\\ac  eft ora-
cula dicunttir, h*c eft. Ea quidem qua; ad ciuitatis felici-
tatern ac virtutem potiflima & nv7Xi.uja fuii{, in moribqs
& vitannftkuto penitus infita,manere firina exiftimaba^

& qua? certum anirni indicium haberent 'vlncuIuiijneL
cetfitadis firiiiifiji-fiurti ekiftcre.' ltaqiie difciplimrquam in
uentuti prsferipferat, in cuiufque animo.legiflatoris vim
! obtinebat. Contradusautem & pafliones,de rebus leui
bus,ac de pecunia,qua: pro temporum.ratipne alio atque
alio modo munutantur, fatius efle feriptis legibus atque
inftitutis immutabilibusnon admngere, fed pro tcn;po r
rum inclinatione permittereillasaccretionesatque de-
cretiones accipere,prout peritis videretur. Nam vniuer
fi iuris rationem omnem ac munus indifeiplinam contu-
lit. Vna igitur.fvtdiftum eft ) •rar.pBTjffcV.hecerat, fcrx-
ptis Jegibusnon vti. H*c ille. Cicero auteminOrat.
pro Ekcco,d-eijfdei-n  fic feribit: Adfunt Lacedtemonij,
cuius ciuitatis fpec f.ita ac nobilitata virtus non folum na
tura corroborata,verum efiam difeiplina putaturqui fo-
li toto orbe rerrarurn fepringentos lam  aim os amplius  v-
nis moribus,& nunquam mtitatis legibus viuunt.

Cimleim, qmtemre-x natitrxgeffthonqs imeifim
plum esi , iinmutabile eft : quatenus ci-
uimn ingenijs excogitatumsmuiiibile.

XI. Sed naturalia quidem iura, quae apud ,r
omnes gentes peraeque obferuantur,diuina qua- cc
dam pi ouidentia conftituta, femper firma at- rc
que immutabilia, permanent : ea veto quae ip- “
fa fibi qu®que ciuitas conftituit , fjepe muta- tc
ri folent f  Vel tacito confenfu populi, vel alia le- "
gepoftealata. "

lurti q'Mri'ptid oMttis.J Perfpictie oiletidit deiure  gen¬
tium hie agi, in quo & Theophilus, &  omnes facile con-
ientiunt. At Iuris na turalis  eandem efle rationem con-
ftat. neque enim  aut matrimoniumautliberorum pro*,
creatxo vdla Jegeabrogatur. Quare aut de lure natural!
non lenfifle hoc loco  luftinianum dicendum eft, quafi de
quo nulla diet  dubitatio: aut particulamfeifjaddendam,
jib inftitmis duarum cinitattim.']  Liu ius lib. 3.Cum de le D vtfit, [& qttx ]apud omnes gentes.

gibus conueniret,de latore tantum difereparet: m.'fli lega
ti Athena., Sp.Poftumius, A.Manlius,Ser.Sulpitiu4 Ca-
nierinus: iulfiq;inclytas bolonis leges'delcribere,& alia-*
rum Grata* ciuitatum inftituta , mores iuraq; nofeere,
Dionyfius autem libro x.fcribit,eosad Gr*cas vrbes niif
fos,non modb qu* in Gr*cia, fed & qu*in Italia eflent.
Decemuirospoftea turn exillisGr*corum legibus,turn
ex populi Rom. confuetudine, decern legum tabulas con
feeflfe. Tribonianusautemin 1.2.Deotig.iur.Decemui-
rosin Grscasciuitates milfosfuiffefcribit. Sed'&hacdc
re,Sc  de alijs, alias, nunc quod inftat,agamus.

Memoriae mandarent.  ] Sequitur nil.  Laced*nlonij
nioribus folis, Athenienfesautem fcriptisJe'gibus vtebati
tur. De Lacedxmonijs autem Plutarchi locum cx Ly^.
curgi vita fiibfcnbam, eumq; caftigatum in Latinumferi
monem arbitratu meo conuertam. N opens ytypciuuivKS 0
AvKupyoi in, iSmtiv, dhhd [Aid tuv  nctAxpiivav pu?fcSv i V/>
CU/T',1- Tapitv iv KupicoTetTct xglpiyisd ispes diUcupovieuc
'SoAiiet, >t£u dpirluj h ro7s 1i'fhm <piTo, yji Td.s dyoycus

Dimna quadamprouidentia.']  Hoc nequeNaturalis,ne¬
que Gentium iuris eft proprium,inepteq; hoc loco adie-
Sum eft. nain Ciuilia ettam iura, diuina prouidentia con
ftituta funt. quapropter enunciationem qu* ducihoc ex
loco pellet, onurtemu.s. ...

Semper firmz.~\  Enunciatio I. Ius natur* & gentium
idemlemper,ilnmutabileq; permanct: non  tainen vfquc
quaque- Seruitutes enim lioc tempore videnms in orbe
Cliriftiano fere nulias. Ius igitur naturale & gentium
toll! funditiisnon poteft: mutari ex partepoteft. cuius
rcialiquot exemplaproferemus. Spurius naturaliter, &
( vtGrxciloquuntur) ovraf  non minus eft films, qtiam
quit!is legitmius. at ilium Ius ciuile ab hcri-d.;t.tte pater-
na excludit: queni tamen all, perinde vt legitimum,na-
tura iubebat: adeb vt neco.gnatusquidem mri ciuili di-
tatur.L4.SiU de gradib. Similiter li pater filiofa. vel fi-
lijfa. fratres inter fe , aut feruus feruo pecuniam crc-
diderit, Ius cinile debitum hoc non appellat. natura
tamen id vere debitum eft: itaq; naturale debitum yulgo

appellatur

Inftitut: Imp. Commentarius. jp

appel'atur.I.fi id quod. 64. & alibi frequenter.D.de cond, A necefle eft: eodem modofi indicium fit conflitutum - &

ind. Sed hac de re in Commentario verborum iuris cb-
piose difleruimns i

Safemutari folent,]  Sequiturl Lius quod proprie ci-
uile eft,partim defuetudinc,partim contraria Jege com-
mutatur .

Vel tacito conjenfu pofidi.  ] Vtlex XII. Tab.qu* de-
bitorem creditoribus addidfum in partes fecari lubebat,
tacito confenfu populiabrogataeft. nunquam enim ob-
feruata eft: vt ait GelLlib-xx. cap.i .& Quintilianus li.xi.

yel aliapoftea lege lata.] Aut  enim abrogatur, aiit ob-
rogatur , aut derogatur.

DE IVRE PERSONARVM.

T I T V • L V S III.

Juris materia triplex esi. Jlatuit enmdf perfo-  ;
ms, rebus & difceptationibus  .. Ex
/. j. D.de Slat, bomu .

I. Omne autem ms, quo vtimur, vei ad per -
fonas pertinet , vel ad res ,  vel ad adtiones. ac
prius de perfonis videamus.nam par um eft ius
noffe j ft pcrfons , quarum caufa conftitutuin
M  cft,ignorentur.

Omne autem ius,quo vtimur.]  EminciatioI.Ius omne vel
de perfonis, vel de rebus , vel  deadlionibus conftitutuin
eft.J.i. D.de Eat.  liomin.

Vet ad res.]  Acquirendas fcilicet, & alienandas. itaque
initio Jibri i: Videamus, inquit, de rebus, qua; vel in
noftropatrimonio, vel extra patrimomum noftrum ha-
bentur: vt facile appareat, & contradus & obligations
& teftamenta & alias omnes acquirendatum rerum ratio
nes, hoc verbo comprehends

Fel ad aftiones.  ] Id eft, iudiciales difccptationes, &
iudicia turn priuata^ turn publica: quibus quis ad iudiciti
agitur . fiue ergo apud Pranorem bonorum poifeflio ,
alia ve decreta aut iudicia petantur, fiue apud Indices Re
cuperatoresve res fit,ea pars Iuris ciutlis, in qua his de re¬
bus ftatuitur, adiones dictqitur. Hinc Jegis adiones,
olim formula dicebantur a Iurifconfultis concept*, qui¬
bus ex Jege x 11. Tabul.agipoflet. At nonnulJi Adio-
nes pro Fada didaqueinterpretantur: quorum opinio-
nem non tantum huius diuifionis partitio , fed verbi con-
fuetudo refellit . lurifconfitJti enim , quorum fummus
(vt ait Fabius) circa verboruni proprietatem labor eft ,
Adionis verbum informulisretinuerunt, vt ambiguita
tem, qua; ex eo naici poflet, vitarent.

'Parum eft ms noffe.)  Sequiturl I. Pr*cipuapars iuris
eft,qu* ad perfonas pertinet nam ea fublata, frultra  & de
reruacquifitiontbus&deiudicijsdifleritur. neque enim ]
feruorum eadem qu* liberorum, aut pupillorum eadeni
qua; puberum,aut filiorumfa. eadem qu* patrumfam.
aut mulierum eadem qu* virorum, aut priuatorumea-
dem t quemagiliratuum ratio eft. Hoc autem Tnbonia-
nus ex Hermogeniano feriptum ita contorfit, vt verbum
Iffeliquum]  obhuifeeretur: nam (i ficdixtlfet, Parum eft
nolle ius reliquum , quod fcilicet ad res & iudicia perti¬
net , fi perfonarum iusignoratur - aperte & aptelocutus
diet. Nunc infinite & generatim locutus, perinde fecit
ac ft quis diccret, parum eft domus partes noife, fi lunda-
mentum ignoretur.

Quarum caufa ms  conftitutum eft.]  Hoc quoque ex eo¬
dem audore contortum eft. non enim finis iuris in per¬
fonarum iure pofitus eft : non inagis quam finis domus
in fundamento ,velparietibus. Finis enim iuris eft,fa-
jus Rcipub. xdium verb, eft habitatio : a perfonis tamen
incipicndum eft . Sic enim ordo e‘ft natur* confenta-
neus . vt enimfi domus lftbitetur, prius fundamenta,
dein parictes, turn contignatio ,poftremo tedum fuerit

poftulaturaiudice vtfnum cuiquereddat(qui iuris finis
eft)perfonas primum tile oportet,deinde res,de qua difee
ptatur r poftremo iudicem- ex quo perfonas primunr, res
fecundum, adiones tertium obtinere locum intelhgitur:
quia pofito ludicio, & rem, de qua litigetur, & perfonas
qu* litigent, eff’c oportet. & ft res ccntrahatur, ctnendo
forte aut donando , perfonas contrahentes efle necefle
eft . Perfon* autem perfefine iudieijscfl'epoflunc: vc
fundamentum fine reliquispartibus poteft,tedum autem
fine alijs non poteft.

Summad'mifioperfonarum, libertatis & firuitutis
defmitio : feruorum origo & etymologic! J.
if & tip. D. de flat. bom.

11 . Summa itaque de iure perfonarum diuifio
bate eft: quod omnes homines aut liberi funt,aut
ferui. Et libertas quidem ( ex qua etiam liberi
vocantur) eft naturalis facultas eius,quod cuique
facere libet, niftlt quidvi aut iure prohibetur.
feruitus autem eft conftitutio Iuris gentium, qua
quis dominio alieno contra naturam fubijeitur .
Serui autem ex eo appellati funt, quod Impera-
tores captiuos vendere, ac per hoc feruare,nec
occidere fblent. qui etiam mancipia didti limt,
eo quod ab hoftibus manu capiuntur.

Sutnm.% itaque diuifio.]  Summa h*c diuifio iccirco  dici-
tur, quod etfi fequens diuifio perfonarum in eas,qu*funt
fuivelalieni iuris,homines omnes compledaturireuera
tamen potiusfiibdiuifio, id eft, huius diuifionis pars, eft,
quam prxcipuaquKdam diuifio . Liberorum enim ho-
rninum alij funt lui, alijalieni iuris. neque de feruis di—
cendum id fuit ,quod vocabulum lpfum per feac vi fua fa¬
lls oftendebat. Summa autem diuifio ea proprie dicitur,
cuius pars latior,maiore aliarum omnium diuifionum par
teamplioratquevberior eft.

Jut liberi funt, aut ferui.]  Enunciatio I. Homines om-
nesaut Jiberifunt,aut ferui: neque qmfquam partimli-
ber eft, & partim feruus.i.3.D.de flat. homin. Nulli enim
inter eosinteriedi funt ,adeo vt ne libertas quidem im~
minui ex parte poffit. itaque fi Titio centum legata fint
ita,fi in ilia ciuitate domiciJium habeat, quia conditio
h*c libertate imminuere videtur: Titius legatum, quam
uis conditioni non pareat, obtinebit.l.Titio, 71. §.Titio»
j.D-decond. & demonftr.

Ex qua liberi vocantur.]  Sequitur II. Liberi a libertate
nomen inuenerunt. hoc eft, non ex vocabulo , fed ex re
ipfa,qu*vocabulo fubeft,cique fubieda eft. nam verbum
libertas, liberi nomine pofterius eft ; vt feruitus, ferui.
at ex ipfa re, hoc eft qualitate , liberi feruiq; didi funt,
& qualesnominantur.

fat urahs facultas.]  Sequitur III. Libertas non ciuili
aut gentium, fed naturali iure inftituta cft.l.4. D.de ftat.
hom.& L4.de iufi&iur.l.fi quod dominus,d4.D. de con-
dift. indeb. vbi lurifeonf. feribunt , Naturam ab initio
homines omnes liberosprocreaifeifed poftea Ius gentium
alios liberos,afiosferuos fecilfe. quanquam in ijs,qui li-
bertatem non a natura, fed a dominis acceperunt, falfuir
hoc videtur. Verum intelhgendum eft, libertatcm,qux
manumittendo conceditur, non tam dari, quam reflitui:
nee tam nouam acquiri, quam anuflam recuperari. quod
ex eorum fimilitudine intelligetur , qui cum aliquandiu
apud holies fuerunt,poftlimimo reuerfi, non nouam cmi
tatem & libertatem adipifeuntur , fed priftinam recupc-
rant. Eft ergo etiam in fibertinis hominibus naturalis po
teftas, fed longo interuallo quafi poftliminio quodam
repetita.

. Quod, cuique facere libet . ] Sequitur 1111 . Q_ui poteft

20 Franc. Hotom. in I. Lib.

quod fibi libet facere, liber elbd.L4.de flat.bom- nam il A Jam vet o quid deaddidis dicemus? qui iure quidem ciui

la verba [2 %atitralis facultas ,] lie interpretanmr, quail di
xifiet, Potellas faciendi eiusquod cuique facere hbeta
natura data. quapropter in Paradoxis Cicero lie delink.
Libertas eft potelbs vittendi vt velis. quod ex Zenonis di
fputationefumptu videtur, qui xlul  definiebat

ifya'tcwainowfcLyias '■ jtuj S't J'xKtlcu/^ipturiv u.tno'Bfa.-
yicts .hoc eft, Libertate, poteftatem pro liio uu c agendi;
leruitutem veto, eitis iuris priuatione . auftor Laertius,
Et in eandem fententiam illud eft Ciceronisin Jib.de Of
fic.i .His, inquit, propolitum fuit,vt ne qua recgerent.ne
cui parerent, libertate vterentur : cuius proprium eft, lie
viuercvt velis. Item illud Appij, quod abeodemaudio
re in lib. de Orat. fecundo commemoratur: Cum in fe-
natu,inquit, ageretur deagris publicis, & de legeTho.
ria,& prgmereturLucilius abi;squia pecore eiusdepa-
fei agros publicosdicerent: Non eft,inquit, Lucilij pecus
illud, erratis: (defendere Lucilium videbatur )  ego libe¬
rum puto elle, qualubet pafeitur,

l(ifi fi quid vi aut iure prohibetur.  ^Sequitur V. libertas
& vi lure circumferipta eft. d-L4.de flat. horn. Nam quod
ad ius quidem attinet, prseclare Cicero in Cluentiana lie
feribit: Legum iccirco omnes ferui fumus, vt liberi elle
poflimus.& Ariftotel.lib.Politico. 1.cap,9. Libertas,
inquit, in eopolitaeft ,vtquod quifque velit, faciat. ex
quoefficitur,vt 111 Democratiaita quifque viuat.vt ve¬
lit , & quemadmodum ait Euripides, vt de/Ideret quod in
vitio eft: neque enim vita qux ex  Rcipub. prxfcnpto  de-
gi tur,ferui tuti deputanda eft, fed falus.  Dcnique hue Per
lius Satyra v.relpexit,cum ait:

An quifquam eft aim liber, nift diicere vitam
Cui licet vt voluit  f licet vt volo,viuere; no Jkm
Liberior Bruto i mendose colligis, inquit
S toicus hie aurem mordaci lotm aceto.

H£c reliqrn accipio,licet, vt volo,viucrc, telle ,

Vindicia poftquam mem a Tr£tore recejji,

Cur mihi non liceat, iujjit quodcunque voluntmi
EXcepto ftquid Ma.ft.iri rnbrica notauit.

Quod autem ad vim attinet, videamus nefatiscaute
dicamus,libertatisfinesabeacircumferibi. quail verbis
cui'visaftertur, eo minus liber fit. Sed refpondendum eft,
Florentinum hoc loco non tam ad ciuilem, quam ad na-
turalem illam &pnmam libertatemlpedlafl'e. cuiconlen
taneum eft, quod Vlpian. leribit in 1. 2. D. de horn. lib.
exhib. non multum a Ipecie feruientium difterre, quibus
facultates recedendi non datur. Exoritur etiam ilia dubi
tatio. nam fi liberi funt, quorum naturalem facultatem
aut vis, aut ius coercet: etiam ferui hac ratione liberi di
ci pofle videbuntur. quippe qui poteftatehabcant faciedi
quod velint,nifi quatenusaut ui,aut heriliiure prohiben
tur: verum hoc ad iudicandum eft facillimfi. nam quod

li,fed tamen contra naturam dominioalteriusfubiiciun-
tur? Quod autem Cicero in Parad. feribit, Seruitutem
die obedientiam fradli animi, arbitrio carentis Luo: ora
tone accipiendum, neque ad exaftam rationem reuocan
dum efie, facile exfuperionbus intelligitur. Vidcamu*
igitur, 11c, cum libertas fit facultas arbitrio fuo viuendi,
quatenus vel gentium, vel ciuili iure pernuiliim eft, fer-
uitus hoc mod© definiri pollit,vacuitas libertatis,qua; I10
minem vniuerfiiuris expertem & mcapacem reddit. nam
fi nihil tam contrarium eft feruituti,quant libertas, vt ait
Papinianus inl.rogo, 21. D. de fideic. libert. fequitur
jieceflarib, Seruitutem, vacuitatem, & ( vt vulgus loqui¬
tur ) carentiam libertatis elle. quo verbofi quis vim om-
nemferuitutiscoprehendi pofle exiftimet, fallitur. Nam
& Addiftij&filiifa. & quia pra;donibuscaptifiunt,facul
tate arbitrio fuo viuendi carent: neque tamen ferui funt,
propterea quod neque ciuitatis neque famili® fax  ius
B amittunt, idque maxime in leruitutis dilputationcfpe-
dlandum elle, Fabius QuintiJ, I1b-7.cap.5- his docct ver¬
bis : Seruus cum manumittitur ,' fit libertinus: addiblus,
recepta libertate eft ingenuus, Seruuus inuito domino Ji
bertatemnonconfequetur: addiftus foluendb citra volu
tatem domini conlequetur. Ad feruum nulla lex perti-
nct, addidtus legem habet. propria liberi, qua; nemo ha
bet nifi liber, pnenomen, nomen, cognomen, tribum : ha
bet haicaddidlus. Verum hac ex caufa: conftitutione pla
mus iiitelligentur. Intentio: Filius fani. ell liber.D.Non
ell.Jiber.q^An fit liber.  R.Qnia libertas eft facultas arbi¬
trio fuo viuendi. at tilijfam. earn facultatem  non habent.

F. Imo libertaselt facultas arbitrio fuo viuendi, fed  non
immenla, verum a iure vel gentium, vel ciuili circum¬
feripta.  vt autem patrumfamilias, lie  etiam filiorumfam■
libertatem, iusciuile certisfinibus acterminis circum-
feripfit. Difceptatio exverbidefinitionenafcitur: an li¬
bertas fit, qua; certis finibus iure ciuili aut gentium cir-
5 cumfcripta eft. Nunc de leruitute videamus. Intentio :
Filijlam. funtferui.D-Non funt.^An fint.R. Quia ferui
dicuntur,quifacultate arbitrio fuo viuendi fpoliati funt.
Illi autem arbitrio alieno viuunt. f.  Imo ferui dicuntur ,
qui fic libertate fpoliati funt,vt iuris omnis lint expertes:
at filijfam. &ciuitatis&fmtatisiusretinent. Difceptatio
exeodemfontenataeft: An ferui dicantur, quibus fic
libertas adempta eft, vt nullius plane iuris fint partici-
pes.Addidimus autem in definitione [ £t incapaces, ]  vt
quacunque ratione poflemus,ambiguitatemomnem pre-
cideremus: tametfilatis eruditis hominibusExpertis  ver
bum elle potuiflet. fed quoaiam ij  quibus aqua & igni in-
terdidlum efl, omnis quidem iuris in  prioreciuitatefunt
expertes,alteriusautemcapaces: propterea notandam
illam diftercntiain exiftimauimus.

Domino alieno contra naturam fol/ijcitur.  j Sequitur VII.
Seruitus nature contraria eft. Non enim a natura ferui-
tutis originem ducimus, vt Ariftoteles: qui lib. Polit.i.

- ^ — Or . 1 1  h\ Afcsn at 1 rs —a - .   * l - /-

de iure diximus,de ciuili intelligendum eft: cuius ferui p cap^.St 4-liberos & feruos a natura procreari difputat,

omninofunt expertes.l. quod attinet. D. de reg. iur.

Seruitus efl conflitutio iuris gentium.  ] Sequitur VI. Ser-
uitus iure gentium inllituta ell.l^.D.deiuft. St  iur. eaq;
de re fuperiore capite copiose dilleruimus. Sed mirum
eft, nullam iuris Ciuilis mentionem hie fieri: cum fatis co
flet, feruitutem aliam iure gentium, aliam iure ciuili in-
ftitutam elle: vtpaulo poll mtdligemus. Rurfus illud
quatri poteft, qua ratione filiifam. ab hac definitione fe-
iungantur : cum illi nihilominus in parentum dominio
fint, quam ferui in dominorum. Neque enim refponderc
pofiiimus, feruitutem elle conftitutionem iuris gentium,
patriam poteftatem elle iuris ciuilis. nam etiam feruitus
qu-edam ( vt mox dicemus ) iure ciuili inllituta ell. Pra;
terea ne hac quidem adie&ione excluduntur, [ Contrana
tur am\  ]quoniam ctfi vulgaris, id eft aliarum gentium po-
teltasj natura: maxime confentaneafit,tamen Ciuilem &
Romanam illam infinitam poteftatem, vt ius vita: acne-
cis, ius ter vendendi, noxaique dedendi parentes habeat.
difficile didlu eft,no aliqua ex parte contra naturam elle.

quorum illos imperare deceat, hosparere: abellisenim
feruitutem profeftam exiftimamus. vt lupra tit. prox.§.
ius autem gentium vtrurn autem contra naturam lit fer¬
uitus  , an non fit,in eod.§.breuiter explicamus .

Captmos vendere  , ac per foe feruare.  j Sequitur VI LI.
Seruus aferuando denominatus eft.d.l.4.& l.fipupillus.
239-D.de verb.fign. vbi Pomponius ait, feruorum ap-
pellationcm ex eo fluxiffe, quod Imperatores noltri ca-
ptiuos vendere, ac per hoc feruare , nec occidere fole-
rent. Seruarc igitur,pro a morte liberarc vfurpat. Verum
quid de ceteris animahbus bcllo captis dicemus,qua; ven
duntur,acproindeferuantur?vnde ferui quoque, muli
& equi & elephantes dicendi videantur. Cicero tamen
in orat.pro Flacco,Seruata dixifle videtur,pro in feruitu-
te redafta: Qua; quam cara fit Diis immortahbus,decla-
rat, inquit, quod fit toties bcllo capta, elocata , feruata ,
De ludseorum gente loquitur. Rem igitur fic explicemus:
Cum exbello captis ,alij locupletesclient, quorumque
cognati preciumfacile loluerent, alij veropecuniam no

tam

Inftit. Imp. Commentarius. 21

t.im facileafuis impetrarcnt: qui precium reddebant,
dmuttebantur: qui non reddebant, perpctuo alTcruaban
tur, duni quiredemptionem afterrent expeftabanttir. ex
coque & feruorum Stferuatorum fluxiffeappellatiovidc
tur, qua: iumentisaliifquc rebus non conuenit.

Mancipia dicii funt . ] Sequitur VI 1 L Serui mancipia
propterea dicuntur , quia manu a vidtoribus capiuntur :
quemadmodum omnia quoquealia, quxbellocapta vi-
ttorum fiunt.l.5 .& 7-D.de acq.rer. do.§.item ea, infir. de
rer.diuif. Hinc Varro: Mancipium, inquit, a manu,quod
manu capitur: hoc eft,resomnes,qux manu capiendo ac-
quiruntur , mancipia dnfla funt. Hinc Macrotw lib. Sat.
3, cap.7. Nam ex manusiniediione,inquit, penemanci¬
pium delignauit.

Et feruorum & lib erorum alij nafeuntur, alij fiunt .

Ttrmn autem feruu  r quis na/catiir, an fiat, ni¬
hil intercut  : y trim liber >pcrmagni
l.v.D.de fiat. horn.

III. Serui autem aut nafeuntur , autfiunt,
nafeuntur, ex ancillis noftris : fiunt , aut lure
gentium, id eft, ex captiuitatc : aut lure ciuili,
cum liber homo, maior viginti annis,ad precium
participandum fefe venundari pad us eft. in fe mo
rum conditione nulla eft differentia: in liberis au
tem multse. aut cnim funt ingenui, aut libertini.

j{ut nafeuntur, aut fiunt.]  Enunciatio I. Seruorum alij
nafeuntur, alij fiunt. Qui verb nafeuntur, Verna: olim
vocabantur, vti Fellus lib. 19. docet his verbis: Verna:
appellantur ex ancillis ciuium Rom.vere nati, quod tem
pusanninaturalisfoeturaeell. Nonius autem fic : Vernas
veteres appellabant, qui vere lacro fuerant nath &ha-
bebatur nomen provitabili & maledi&o . Incandem
fententiam extat lex Platonis li.i i -I'kAh  uev ear avu[A^n
n IrdiSfitt $ a.Ttt>Jbtep<a , ortMTas 7 uSitmdrx era)
tut to yzvvtoy.ivov'  - d.v S 1 Ttstrdjilipa Sura <rvy-

yivmou, TiiicasoTi iro Toyiyvofitvov  7 tZJ'utot.  Id eli, Si
ferua ex feruo,aut libero,aut liberto concepcrit, quod 11a
turn erit,eius efto qui ancillx dominus eft. quod fi qua li¬
bera ex feruo conceperit, quod natum erit, eius efio,qui
leruidominuseft.

lure gentium,id efi ex captiuitate.]  Sequitur IL Captiui-
tas,& exeaferuitus,iure gentiuinftitutaeft.l.j.D.deiuft.
& iur.quaderefuperiuscopiose diiputatumeft.Diony-
liusautem lib-4.de Romanisloquens: irvyytuov  <fii 7 fit
fapJMOtS elTaV StpaTroinaV X 7 ei?eis,Kd. 7 ci 7 us S 1x00.070.-
7 \t<yivo(Jiiveu 7 f touts ■» ydpvv>uduev°t rrapi 7 uSn[/ooti

um SfivasaKupims ex. rav raeupav ,» ru rparnyx
fruyyapnaanoi iw.a 7cur cirrous utpirelcut rc/i Sapvarfi-
7uS7oisraQuoitiyon,r\'apidfjAWtrap eitpav xaTci 7is
djlrhs TfoTtus KuplcoV yevofrevav ixex7luj7o 7is Sirxs .
Id eft : Romani feruoru acquirendoru modos iuftillimos
habebant. aut.n.de publico cmebant eos, qui fub hafta
e prxda vendebantur: aut Impcrator permittebat ijs,qui
eos ceperant, vna cumalqs rebus bello quxlitis eospof-
fidere : aut ab alijs qui iftis modis dominium illorum ac-
quifierant,eos emebant.

Cum Liber homo .] Subaudicndum > veluti. Alij enim
complures funt amittendx libertatis modi : veluti cum
quis fupplicio damnatus, pgnx feruus efficitur: aut cum
libertus ingratus patrono iudicatus eft. vt infr. de cap. di
mimit.§.i.aut cumin exercituconicribendo citatusnon
refpondet.l.4.D*dere milit. ScapiidNonium Marc. Val.
Max. lib.6.Ciceronempro Cxcina , Florum Epit.i 4. &
Sueton. in Augutto. aut cum inceniusaliquis venditur;
apud Vlp. mlnilitut. Dionyf. Hal. lib. 4.6c Ciceronem
proCscma.

Maior anms vigintii]  Sequitur 111 . Qui annis viginti
maior ,  precij participandi caufa venire fe pafl’us eft, em-

ptorisferuus efficitur.hvlt.D. quibusad lib. ex cuius irt-
feriptione intelligitur, introduduni hoc ex S. C. Clau-
dianofuifle. Hxcautemxtas,propter indignitatemim-
probiflimx fraudis fatis efle vifa eft: cum tamen vendere
rem vllam ante quintum & vigefimum xtatis annum non
liceat. nam alias res leuitate & temeritate addufti vende
bant: hanc verb emptoris ignorantis & bona fide vtentis
decipiendi caufa, cumliberi hominis venditionem efle
feirent nullam,ex.l.liberi.D.de contr. empt.

Mdpretium participandum.']  Venditorem enim appone
bant, improbum hominem,& has partes fabuhelucri par
ticipandi cauia peragentem. Sed quasri poteft, quid VI-
pianus fignificet his verbis in 1 . fiquis.6.§.irritum.D.de
iniuft.rupt.teft. Irritum fieri teftamentum,(i maior annis
viginti venundaripalfus fit ad adhim agedum, precium've
participandum. Sic enim in Florentmis libris legitur.
Videtur autem Adlum appellare feruorum publicorum
munus, qui olim aduarij, nunc verb tabclliones vel nota
rij appellantur. nam illosferuos fuifi’e, fed publicos, po-
ftea intelligemus.

"PaJJus  Modo& ingenlius & cmancipatus eflet.
nam liberto ius patronatus,filiofam. patria poteftas hanc
facultatem adimit.

renmdarifajjus  efif.] F.um efle liberum ignoranti. atfi
eduobusemptoribus alter feiat,alter ignoref totum igno
rans obtincbit.J.vlt.D.quib.ad lib.proclam. & 1 .liberis.1.
§.fi duo.^.D-de Jib caufi

Tyjella eft differentia.]  Quod attinetad Iusciuilc,in quo
nulla feruorum ratio duckur.l. quod attinet.D. dc reg.
iiir. Itaquevtrum nalcantur, an fiant,nihil intereft. at
quodattinetad eorum munera & procurationes, perma-
gni. alijs enim honefta , vt dilpenfatoribus & atrienfi-
bus :■alijs turpis,vt mediaftinis & fornacatoribus proum
cia mandatur. Et, vt ait Arittot. lib. Polit. 1. cap. 4. de
feruorum officijsac muneribusloquens: ertyap  s pya ere
fav, 7 ct (rev iv 7 iuo 7 epa epya, 7a J'epyayxtuoftepdtixpfi xa-

rlui) orapoipAciv , <Ts\or, asf'o S'dru S'eanfins aspo J'etmo
TK.Sunt,mquit,ofticia alia alijs honeftiora,magilq; necef
faria: & vt vulgar i in prouerbio eft, Seruus feruo, domi¬
nus domino praeftat.

Inlibtrisautemmultxi]  Sequitur n 11. Vtrum natura,
an manumiffioneferuusaliquis fit, nihil refert: at vtrum
liber, permagni intereft. nm Itum enim refert, vtrum li¬
ber nafeatur quis, an fiat, ius enim ciuiiemagnum inter
eos difcrimen conftituit.

DE INGENVIS.

TITVLVS  III I.

Ingemus efi,  qui ex mdtre aliquo grauiditatis
tempore libera, fine ilia ex mariio , fine
ex alio conceperit, procreatm efi,
l. y.D. de flat. horn.

I. Ingenuus eft is, qui ftatim vt natus eft, li-
per eft: liue ex ciuobus mgenuis matrimoni j  edi
tus eft, fiue ex libertinis duobus, fiuc ex altero
libertino,& altero ingenuo. Sed & ft quis ex
matre nafeitur libera, patre verb feruo: nihilo-
minus ingenuus nafeitur. quemadmodum qui ex
matre libera, & incerto patre natus eft, * quo-
niam vulgo conceptus eft. Sufficit autem, libe-
ram fuifle matrem eo tempore, quo nafeitur, li¬
cet ancilla conceperit. Et e contrario, ft libera
conceperit j deinde ancillafadta pariat: placuit,
cum qui nafeitur, liberum nafei: quia non debet
calamitas matris ei noccre , qui in vtcro eft. Ex
his illud quxfitum eft , fi ancilla prtegnans manu
miffa fit, deindc ancilla poftca facia pepererit, li

b'.ium

•k  id
qui.

W

JJ

ay

aa

a*

jj

jj

It'

Franc. Hotom. in I. Lib.

hcrum an feruum pairist ? & Marcianus probat A citti qiii in ventre ellftiberam matrem vel medio temper

. " '*• rehabuilfe. Caufieigitur conllitutiohaicerifLiifia Jibe

ra concepit: poll in leniitutelii redafta,peperit.Cum do-
niinus illius pueriim hunc tanquam vernam,& ex ancilla
fua natumpoffideret,rcpertus eft qui pnerum inliberta-
tem aflereret. Intentio,Hic puer liber efhDiImo feruus.
QVtrum liber,an (eruus/ir.R. Quiaregula efl,vt ex lef
ua natus,fitferuusiF.At[ , >’oa'«a«tf]nontantum ad partus,
verum etiam ad conception^ tempus.pertinet! itaque na
tus ex libera videtur. Difceptatio ex fcripto & fcntentia
nafciturj An regufa qug natunt ex ferua feruum elfe fta-
tuit,ad eutn qui ex libera conccpttis,&ex ferua natus eft,-
non pertinent* Refpondctur, in fauorem libertatis noil
pertinere. Atque hoc eft,quod Pauius Jib. Sent. z.  cap.:
zy. fcribitfauorem libertatis id expofeere.

. Velmedio tempore i] Sequitur mi .Libcrtas vno lark
turn iftorum trium temporum fuffieit,conceptionis,gelfa
tionis,autpartus.i.& ferucrum.y.D.dellat.honnvbi Mar
B ciani relponfum profertur, quod contra veterum iurisre
gularn in fauorenvlibertatis inltkutum apparet. Itaque
Hue qu£ ferua concepit,& geftauit, libera pariat( velpti
Arefcufa illa,det]ua Tryphonius fcribit in 1 . Arefcufa.! y.
de ftat. homd) nondubium eft, qiun’liberum pariat: Hue
qutefcrua conceptl,pregnans malitihiifiaeft,antepartum
autem iterura in ferustutem redafta : vt- paulb ‘ante do-
afir. Hue libera concepit, & ferua poftea temper ftiit«li-,
berunj.eiiim Jifcquoquepanet,quia noudcbetcalami-
tasmatris.ei nocere,qui in vtero eft: ait Marcianus.quocf
tame defbrukutejque iure  tantiim chili introdufta eft,
intelligi oportet- Veluri ft  fe participiindi prectj caufi
vendi paflafit. nam ft  iure gentium  ferua diet, vtpote hel¬
lo  capta,iatis Cotilt.it  natum in eo liata  fiiiunr Centum  exi
ftere -.- qtfeniadiuoduin in Seruio  Tullio vfuuenit, cuius,
in a ter Ocrifia regtj fanguinis inulier, bcllo a Tarquinio
Romanorumrege capta, in feruitute peperit.Vnde Ser-
uiusaiominatus eft, quail J'dAtccftt  aitDionyfius. .Hate
q autem tria tempora Pauius lib. Sentent.z.tit. zy. his ver¬
bis eft complexus-.iSi ferua conceperit,& poftea manumif
fa pepererit^liberum park.id enim fauor libertatis extoc
fit. Si libera cqnceperit,& ancilla fofta pepererit, libe¬
rum park, id enim fauor libertatis expolcit. Si ancilla
cohceperit,& medio tempore manumifla fit, rurfus fafta
ancilla pepererit, liberum park: media enim tempora li
bertati prodclk,non-etiam nocerepolfunt. Caulk lgitur
.conllitutio base erit • Arefcufa dum ferua eflef, concepit:
poftea manumifla eft, iterumque in feruitutem redadlz
peperit. Cum dominus illius puerum profuo po/fideret,
inuentus ell'qui eum in libertatem vindicaret.  Intentio :
Hie puer liber ell. D.Imd feruus Q^Vtrumliberfit, an
feruus R. Quia cum  inlureciuilideconditione partus
agitur,de conceptionis tantum & partus tempore difpu-
tatur: vtroque  autem tempore mater fuit ferua. F. At fa-
tiorlibertatispoilulat, vt etiam intermedij temporisra-
tiohabeatur. Difceptatio ex iuris & squitatis conten-

3 ,  liberum nafei. fifhcit enim ei,qiii in vtero eft, li-
,,  befam matrem vel medio tempore habulfleiquod
„  & verum eft.

Mtttre liiern,patre verb feruod]  Enunciatio I. Solius tn 4
ti'is.,uon etiam patris flatus, cum qui in vtero eft afficit .
Nam (vt lenbit Vlp.cap. Itiftitut. j.) qui ex libero&an-
eilla nafcitur,feruus eft-quia vbi non eitconnubium, par¬
tus fequitur matrem . Itaq; natus Ifmahel ex Abraliamd
& Hagare ancilla,feruus elt.non enim tarn paternus fan*
gciis,quiincertus ell v quim maternus (peftatur. Scqul-
tur autem hoc couemex loco Enunciation. Ius coiicu-
bitusad partus 11aturn nihilpertinet. id ell,non fpedlatur*
vtrum iuftusaniriiuftus fitconcubitus: nihil enim quali-
tas concubitus ad libertatem autferuitutem partus valet.
Itaque & Alexander Magnus,&alij complures ex itupro
nati,libcri fuere.

Matrimonii) editusefl.’]  Nam panlo poildicet de eo,qui
ex iniulto concubitu baieitur, line lhgenui lint parentes,
fine liberti&ingenui.

Ingehuus mhUominut nafcitur.  ] Hoc contra.- vetuftam
Latins linguas confuetudmem. ham Ingenui dicebantur
antiquitus, qui patrem ciere pofient: hoc eft,ex legitimo
iratrimonio fufcepti,q<ii ijdem & Patricq dicebantur.
Liuius lib.io.An Roms vuquam fandoaudiftis,Patricios
primb elfe fadtos, non de cclo demiflos, fed qui-patrem
ciere polfent: id eft, nihil vltra quam ingenuos ? HxcLi
uius, qui non obfeure Ingenuosijs opponit, quos pofte-
rior £tasfpurios,recentiorvuigdconceptosappe]la.uit.L
vulgo. 14. D. de llat.hom.Liberi ergo, non ingenui dice-
bantur. Cicero lib. de Nat. deorum 3. Vt enim in iure
Ciuili, qui ell dematre libera, liber ell: item iurenata-r
rs, qui de Dea matre ell, Deus lit neceffcsll.

£t incerto patre natus eji, queniam vidgo conceptut cfH]
Hsc ratio inepta eft, & quo referatur non habet. Qua-
re pro [.Quoniam  va/go] legendum lie putarem, Id eft,qui
vuJgb. Quant meant fententiam multa coiifirmant. Pri-
mum, quiapatres omnes funt incerti ,vtait Telentachus
Qdyf.  d.  x yctf'ira rii £ov yovov tujTo's turiyyoi  Nondutn
quifquam exploratum habet, quis fuus fit pater. Et foli
patres fimt,quosnuptis demonftrant, ait PauiusJ.y.D.
de in ius voc. Deinde vox [Quoniam, ]  fenliim hoc loco
habet omnirio nullum . Prsterea Thcophilus tic locum
vertit: e’5 i\dL 9 ipas y.ti 7 £o< ksu  aS'ii?os 7 ra. 7 ?df,  TtsTiTivd
dno  TOM'fD-r.boctllj Ex libera matre, & incerto patre:
id eft , ex ilupro. Et proicetb ita eft, vt omnes antiqui li-
brinotamhic habeant qm: qusfacile ex qui nafei po-
tuit: quurn altera hec nota, id eft qus: Id eft fignificat,
pleriinque othittatur. Sic igitur corrigamus, [Ex incer¬
to patre nistut  ej?,] (quod quia obfeurius erat, cuhi Scilicet
omnes patres lint incerti > addidit interpretationem) [Id
eft,qui vulgo conccptuseflC]  quo verbo ij Continentur, qui

patrem demonftrare non poifunt: vel qui poflunt quide, pj tione nafcitur, an fauor libertatis id flagitet. Pauius mo-

fed cum habent, quern habere non licet, ait Moddl.l.
Vu Igo-z 3, D.de ftat.hom.

Vulgo coticcptus efi.'j  Sequitur III. Vtilgbconcepti
dicuntur, qui cx eo patre nati funt, quern Vel ciere, vel
Jionefte ciere non pofiunhl.vulgb.z^.D.deftat.hom.

Licet anciila conceperit.]  Nam in ijs,qui extra matrimo
ilium nafeuntur, tempus partusfpeftamus: ait Vlpianus
capitelbllit. i.& Caiusin lib.Inftit.i.tit.4.

Vlacuit eutn,qui nafcitur,liberum nafeidj  Diftinguenduni
tamen eft, vtrum ex matrimonio, an ex iniufto concubi¬
tu fit conceptus. nam illocafu verum eft, liberum nafei:
in ijscnim,qui ex matrimonio nafeuntur, tempus conce¬
ptionis (peftatur : vt ibidem Vlpianus & Caius feribunt.
at fi vu!gb conceptus eft , Vbi tempus partus fpeftatur, fe-
quereturtiafciferuum : idque Caius dilucide confirmat:
aliter tamen probatum elk teftatur & hoc loco Iuftinia-
nus& Marcianus in 1 . J. de ftat. hom. Necintereft , in¬
quit, mills nuptijs concepit ,  an vulgo: quia non dc-
bet calSmitas matris nocere ei,qui in vtero eft. ltem,fuffi

do r.efpondit, fauorem libertatis id extorfilfe.

Ingemiit&s neqtte iniufta feruiMtS, neqiie fupema-
ccineamanmusfioneUdhur.l.ij.Cdeingct'Tiar.

11. Cum autem itigenuus aliquis natus fit,
non officit ei, in feruitute fuilfe,& poftea manu-
miflumeffe: fepilsime enim conftitutuni eft,nata
libus non officere manumifsioncm,

Tften officit ci in feruitute fuiffe.  ] Enunciatio I. Non fi
quis in feruitute ell, continue feruus eft. aliud eft enim
.fenfire,fiue in feruitute efle: aliud feruum elfe: vt ait Fa-
bius I1b-7.cap.3-Itaque neque Pamphila Terentiana,qua
infantulam pnedones rapuerc e Sunio, & ntercatori
dam Rhodio vfendidere: neque Iofephus, quun fi
fui Aegyptijs mercatoribns yendidere: quanuiis diu

cu i-
itres
infer
uitute

Inftitut. Imp. Commentarius.

uicute fuerint ,ferui tamen fuerunt. Qua dc caufa fcri-
pfithoclocoluftinianusfic: Non officit ei in feruitute
fuifl'e: non autem (ic, feruum fuifle . nam fi feruus vere
fuifletj vt qui fe vendipafluseft, fine dubio ingenuitati
fmeofficeret.l.cum pado-40-D.de lib.cauf.l. homo liber-
21 .D.de ftat.hom.

Tgaturttlibus non offieere.]  Sequitur II. Ingenuitatima-
numiflio non officit.l.fi quis.21 .D.de capt. &poftlim. vbi
Vlpianus feribit, natum ex ingenua vel redernpta,vel vir
tute mihtum recepta, quamuis ab ignorante patre mane
mittatur, ingenuum tamen efle. Itaque Natales hoc lo-
to Iuftinianus dixit, proco ftatu,in quo fuo die natali
fuit is, qui feruituteiniufta opprefliis, tandem manumif-
fiiseft. Hoc enim verbum Temper in laudeponitur,pro
JjytveicL.  Plinius in epift. Nam mulier'natalibus clara,
nioribus proba, atatedecliuis, diu vidua, &c. Itaque Na
talibus olim reititui dicebantur, qui ex iniufta feruitute
in ingenuitatem fuam diu ignoratam reducebantur : vt
Remus & Romulus,qui feipfi fuis natalibus reftituerunt: B
fed poftea cum libertis quoque a Caefaribusius ingenui-
tatis conceflum diet, didi funt natalibus reftitui: vti do-
ect Marcianus in 1.2.D.de natal.relt.

DE LIBERTINIS.

2 3

A Sepimf omcw'ok  £ytve*f  a’ ititzim 0] apygviu iviTfo-
'Bxf:  ideit ,Libertinisenim libertos folosdare tutores
oportet. Item , Libertmis pupillis magiftratus tutores
mgenuos non dabunt.

Eft de manu datio.  ] Libri veteres, Eft libertatis datio.
Florentini verb, De manumiffio : id eft, libertatis datio.
quod non dubito, quin fit reponendum,

J-iuregentium originem fumpfit.]  Sequitur I L  Manu¬
miffio iure Gentium inftitutaeft. I.4. D. deiwft. &iur.
quemadmodum enim iure Gentium indudum eft, vt bel-
lo capta fierent vidorum: fic atquum vifum eft, vt qui re
dimere fe poffent, ab ilia feferuitute liberarent. quod eo
dem modo poftea in ijs quoque qui ferui nati eflfent, con-
celfum eft. Plautus Rudente :

Tsfuncbac occafio Gripe obtigit, yt liberet ex-
templd

T rat or te. nunc ficfaciam ficut confilium eft,ad
herum yt yer.ianr.

Do bid atque abiute ego illi pauxillatim polli -
citabor

Tro cdpite argentum. vtfim liber ,ac me emit -
tat mam.

TiTtrirs  v.

Libertmorurn definitio. &origo ,ex LvfiD* .
deflate hom, & l.iiij.D.de iusl.& iur.

It  Libcrtini lunt , qui ex iufta feruitute manu-
mifsi font.  Manumifsio autem,eft de manumiC-
fio: id  eft, datio libertatis. nam quam diu quis m
feruitute eft,manui & poteftatifuppofitus eftana
numiflus, liberatur poteftate. quae res a iure Gen
tium originem fumplit: vtpote cum iure natura-
li omnes iiberi nafeerentur , nec effet nota manu
mifsio ,cum feruitus effet incognita .fed poftea
quam iure gentium feruitus inuaiit, fecutum eft
beneficium manumilsionis. &ciim vnonaturali
nomine Homines appellaretur,iure gentium tria
hominum genera efle cceperunt : Iiberi: & his
contrarium ferui: & tertium genus liberti, id eft,
Jii,qui defxerant efle ferui.

Ex iufta feruitute J  Enunciatio I. Xibertinus,nifi cui ill
fta feruitus adempta eft,non dieitur.l.d.D.dettat. hom.Iu
flam autem feruitutem intelligimus, perfedam, integra,
&qux vere fola eft feruitus . quomodo poftea luftmia-
nus iuftam hbertatem appellat, & Caius iuftum filimn,
in l-2-D.de adopt, nam alia feruitus perfedaeft,vtficdi pj
cam,aliaimperfeda. veluti corum quiaddidi funt,qui
receptalibertatenon libertini Hunt, fedingenui: vt ait
Fab.lib.f.cap.io-&lib-7.cap-3. cum tamen Grace
hd’dzpoi  proprie dicantur, liberti verb cimK&Stpoi ,  vt
Ammoniusteftatur. De ijs verb qui ea feruitute oppri-
muntur, quam neque gentium, neque ciuile ius compro
bat, non eft dubium quin lemper ingenuitatem retineat.
Veluti capta eft a pratdonibus Terentiana Pamphila,
puella ingenua: ea mercatori cuidam e Sunio poftea ven
ditur.hicfi eammanumiferit, illius tamen patronusnon
eritivt proximo diximus. Captusenima prsedonibus, la
tronibus & piratis, feruus illorum non eft-l-hoftes.l.latro
nes.D.de cap.& poftlim.

Manumifji funt,]  Olim verb id eft Appij Caci tempo
ribus, & deinceps, aliquandiu Libertini dicebantur, non
ipfi qui nianumittebantur, fed ingenui ex his procreati:
vt feribit Sutton. in Claudio* quam differentiam obferua
re Modeftinus videtur in l.i .D.de excufat. inter dmAdb
SipitturSc dzsiEa/Qiptsi  ,hoc modo, Aorehditiipix.dif ydp
ahrzhdLSipui iii'lStajt.  & paulo ante: Krgihdj-

Mofes autem ludais hanc legem dedit, vt fi Iudaus in
fumma inopiam redadusfeludao vercdidiflet,poft annos
lex m feruitute confedos,manu ab emptore emitteretur.
Exod.zf.&Deuteron.i f.

Tertium genus libertini, qui deftderant-  J Florentinus li¬
ber : Tertium genus liberti, id eft. hi qui defierant.quod
propter illius audoritate libri fum fecutus.Sedmirfieftq*
luftimanus genushominum ficdiuidit,vt aliosliberosfa-
ciat,alios liberos.nifi forte,quodmihi veriffimillimum vi
det, [Libens]dixit pro Ingenuosivt Hermogenianus in 1 .
cu",pado.40.D. de lib.cauf. Libertate pro Ingenuitatem-

Vno naturediE\Sic  Florentinus. Alij no nullivno com-
muni nomine omnes homines,&c. quod non difplicet. Na
turale autem nomen Vlpianus appellarc videtur, quod a
natura ,fme hominum inuentis,inditum eft.

Tria hominum genera .] Sequitur in- Hominum tri¬
plex eft appellatio: ingenuorum, feruoru, & libertoru.

Quibwsmodis,& quo tempore manumittifer-
uipofsint.l.y C.de Lat, lib.tol!.

II.  Multis autem modis manumifsio procc-
dit: aut ex facris conftitutionibus in facrofanctis
Ecclefijs, aut vndidta, aut inter amicos, aut per
epiftolam, aut per teftamentum, aut peraliam
quamlibet vltimam voluntatem. Sed & alijs mul
tis modis libertas feruo competere poteft,qui
tamex veteribus, quam ex noftris conftitutio¬
nibus introduftiftint.Serui verb omni tempore
manumitti folent, adeo vt vel in trafitu manumit
tantur: veluti cum Prattor , aut Praties , aut Pro-
conful in balneum , vel in theatrum eant.

Mult it autem modis,]  Enunciatio I. Multo pluresfunt,
quam olim tribuendx libertatis modi, nam olim certiffi-
mi tresfuere manumittendi modi: Cenfus, Vindida&
Teftamentum.quibusmodisnianumifli, ciues Roni.fie-
bant. Cenfii autem nianumittebantur olim, qui luftra-
li cenfti Rome,iufl"u dominornm inter ciues Romanos ceri
fumprofitebantur- nam qmnto quoque anno Cenfores
in campo Martio ciues omnes recenfebant. Vnde ilia que
ftioapud Cicqronemin lib.deOrat. i-An is qui doinini
voluntate cenfus fit, fi non fit conditum luftriim, fit ne li¬
ber 5  Sed Roma euerfa,St moribus illis obfoietis, Cliriftia

ni Imperatores Conftantinopolitani huius manunuflio-

nis imaginem quadam retinerevoluerunt: yt quemadmo

dum

2A Franc. Hotom. in I. Lib.

dum olini in populi Roma, comitis ( quam ix.nAntrleui
.Ciraici appellant) ferui manumittebantur: ita in populi
Chnllrani conuentu, quern Ecclefiam nominamus, ma-
niiniitri poifent. Vnde tra&atus lib.Cod.i .de ijsqui in
.Ecclefia manumittiintur. Hancenimimitationeni apo-
pulo Rom. futnptam cffc, verba hate Conftantini cx La.
non oblcure fignificant: Qui religiofa mente, inquit, in
Ecclefia: gremio feruis fuis meritam conccfl'erint liber¬
tatem, earn codem iuie donafle vidcantur,quo ciuitas
Rom.folennitatibusdecurfisdonariconfueuit. Nam fo-
lennitates decurias, comitiorum & cenlus niorem obfole
turn intelligit.Caiusquoquepofteriorin Iniiitutiombus
pro Gen fu, Ecclefiam nominat: quo niodo,inquit,manu*
miffi dues Rom.fiunt.

Ant uindifla.]  Boetius in Topica Ciceronis:Vindi<fta,
inquit, eft virgula qusdam, quam liftor manumittendi
ferui capiti imponcns,eundem leruum in libertatem vin-
dicabat, dicensqusdam verba folcnma: atque idco ilia
virgula Vindida vocabatur- Plutarchus de ijsquitar-
dms a Deo puniuntur, P ayMoi 3 sa,v c-is ihdudipiati dfeu-
favTOJi  , dxnav KidUov  Tt us

Romani,inquit,corum corporibus quos in libertate vin-
dicant,tenuem feftucam imponunt. Feftuca igiturvindi-
dta nominatur: a Vindice,vt icribit Liuius lib.i i. qui fer
it u s cum adolefcentum nobilium coniurattonem patefe-
ciflet, libertate & ciuitatedonatuseft. Quare vindifta
idem eft quod feftuca. nec alio CcnCu  dixit Perfius,

Vindicia, poftqmm mews a. qu  am a Jio locoj

Tr£torerece<fi:

V{pninfeftuca liclor qua  Et Plau.in Milite glo.

geflat inani .

Quid ea  ?' ingenua , anfeftuca fatta , ferua an li¬
bera eft l

Moris etiam fuit,vt qui manumitterentuf, manu domini (
iplorum capiti impofita circumagerentur. Perfius Sa-
tyra.v.

Qvftjuys vnaQuiniem

Vertigo fctcit hie Data a e'sl, non tresfis agafo,
Vappdy^r lippits,& in tenui fiirraginc mendax.
Verterit fiunc dominus :momehto tempord exit,
Mar exs Dams.

Aut inter amicos.]  Quinque teftibus adhibitis, apud
quos manumiliionem liiam profiteatur: quam poftca vel
ab ipfis, vel a tabulario publico & confcribendam Sc  coil
fitmandam curet.l. i.§.fed etfi quis.C.de Latin.lib. toll.

Aut per epftolam.]  Quinque fimiliter teftibus adliibi-
tis, qui cautionihutus manumiffionis a domino feripta*
vel fignats fubfcribant.d.l. j .§.1 • C. cod. Tertujl. in Jib.
de Refurredbcar. Oro te,fi famulum tuum libertate mu-
taueris,quia eademcaro atque anima permanebunt,qiue
fiagellts, & compedibus, & ftigmatibus obnoxi* retro 3
fiierant, iccirco'ne ilium eadem pati oportuit ? nonopi-
nor. Atqui & vellis alb* nitore,& aurei annuli honore.St
patroni nomine ac tribu menfaque honoratnr.

Aut perteftamctitum.]  Quod dnobusfit modis: aut di-
fedto, hoemodo, Liber eiio, Liber fit, Liberum elle iu-
beo: aut per fideicommift"um,vtputa,Rogo, Fidei comir-
toheredismeijvt Stichum leruum manumittat. Isautem
quidirefto liber efleiulliis eit, Orcinus fit libertus (qua-
fi Orci,fiuePlutonis libertus: cumalioquipatronum ha
beat nullum.l. fi necem. D. de bon. lib. ) Cui verb per
fideicommifiiim data eft libertas, non teftatoris, fed ma-
numifloris fit libertus: vti Icribit Vlpianus cap. Inftitut.
deftatulib.

Aliamquamtibetvltimam void]  Vltimarum voluntatum
xu .genera commemorauimus in comm. 1 .1. D. qui te-
11am. fac.

A It] smultis modis.]  Quorum plerique omnes enume-
rantur in d.l.i .C.de Latin.lib.toll.

Omm temporemanumittuntur .]Sequitur I I.Seruia domi
nis quocunque & die & loco manumitti poffunt. Nam

L quod ait, Omni tempore, id eft, quotiis die , fine fcftojli
ueprofefto ifiuefafto , fiue nefafto. Quod propterea
fubiunxit, quia vindidta manumittuntur,inquit Vlpia-
nus,apud magillratum : velut Prstorem, Confulem, Pro
confulem. Nequisigitur exiftimarct, apudhos manu-
mitti, nifi pro tribunali, non pofle: hoc adiccit, quod &
Cains in 1. non eft.7. demanum. vind. his verbis docet:
Non eftomnino needle pro tribunali manumittere. ita-
qucplerunquein tranfitu ferui manumitti folet: cum aut
lauandi.autgeftandi, aut ludorum gratia prodierit Pr*-
tor,aut Proconlu Iftegatus've Ca’iaris.

Cum olim libertonm alij dues T{qmani , alij L at ini,

alii dednitii ejfent: vnam Iufiinianm omnium
conditionem , omnefeue dues I{onianos
ejje yoluit Lft C. de Lat. lib. l.j.

C. de tit. lib.

111. Libertinorum autem flatus tripartitus
antea fucrat. nam qui manumittebantur j modo
maiorem & iuftam libertatem confequcbantur,
& fiebant cities Romani: modb minorem, & La
tini ,  ex lege Iunia Norbana, fiebant: modb in-
feriorem ^ & fiebant ex lege Aelia Sentia dediti—
tij . Sed dedititi orum quidem pefsima condi¬
tio ,iaxn cx multis temporibus in defiietudinem
abijt :fed nec Latinorum nomcn frequentatur.
ideoque noftra pietas omnia augere, & in melio
rem flatum perducere deliderans, duabus confti
tutionibus hoc emendauit, & in priftinum fta-
tum reduxit: quia & a primis vrbis Romte cuna-
bulis vna atque fimplex libertas competebat_,id
eft , eadein quambabebat manumiffor? nifl quod
fcilicet libertinus fit, qui manumittitur ,  licet ma
numiflor ingenuus lit. Et cledititios quidem per
conftitutionem noftram expulimus, quam pro-
mulgauiuuisiinter noftras decifiones: per quas,
fliggerentenobis Triboniano viro excelio Qux-
ftore, antiqui iuris altercationes pheanimus. La
tinos autem Iunianos ^ & omnein cpix  cucaeos
fuerat j obleruantiam alia conftitutione per
ciufdcm Qmeftoris fuggeftionem corrcximus,
qus inter Imperiales radiat fancliones. Et om¬
nes libcrtos Cnullo necastatis manumifsi, ncc do-
minij manumittentis, nec in manumifsionis mo¬
do j diflrimine habito ,  fleuti antea obferuaba-
tur) ciuitate Romanadonauimus: multis mo¬
dis additis, per quos pofsit libertas feruis cum
ciuitate Romana , qua; fola eft in prxftnti
pfsftari.

Status triftrtttus ante*.]  Enunciatiol. Libertatis ante
Iuftinianiconftitutionem tresquadgradusacfpecies fue
runt.l.i .C.de Latin.lib.toll.

Iuftam Libertatem.]  Scqnitur 1 1 .  Libertas iulla diceba-
tureorum duntaxat, quiciues Romanierant.luftam ve¬
rb, id eft, plenam, integrant, perfeda.vt.l.a.C. fi aduerf.
libert.Tamen vindifta impofita,qua libertas iufta mur.i-
tur, ne aitatis obtentu quidem refeindi potell. Sic Cams
in l.i.D.deadoption, is qui adoptat, rogatur,an velit
cum quem adoptaturus fit, iuftum fibi film efle. hoc eft,
aiquc filium ac fi ex eo natus elfet.

fiebant dues  Ro'». J Nim'irum qui cen(li,vihdi(Sa aut
tellamento manumiftfi erant, vti Icribit Vlpiamis capite

Inftitiltionum

Inftittitionum priirio: vnde facile intelledu eft, quamo-
brem Cicero hoc argumentuni in Topicis proferat:Si
neque cenfu , neque vindida, neque teltamento liber
faftus eft j  non eft liber«

Lxtini ex lege I Unix T^orbxnx.  ] Sequitur III. Latini li-
bertr dicebantur, qui medium libertatis gradum adept;
erant. Quod vt intelllgamus, illud fcire oportet, mo-
ris fuifle vti colonise in Latium deducercntur: partim co-
ru,quinominadabant, partim eorii,quibus mdicio dam+
natis aqua & igni interdicebat: queadniodumex Cicero
nis oratione pro Cscina, & pro Domo fiia intelligimus«
ybi hoc afcribit:Eos qui deducebant,qmi elfent in eas ciui
tates recepti,Romani ciuitate amififle.Et hoc eft quod ait
Boetius in Topica Ciceronis, ifta in Latinas colonias pro
fettione media capitis diminution!* contingere. Quae cu
ita fint, apparet eos neque connubij. neque teftamenti,
aut mancipij, aut nexus, aut patriae poteftaus ius, quod
proprium eratciuium Rom. habuifi'e. Cum enim Roma
naeius ciuitasadimeretur, non mirum eft, fiquaeciuita
tis illius erant propria, qualia hsec funt qua: diximus, ea
omnia perderent. Dicebantur autem illi Latini Colona-
rij, itaqueab Vlpianocap. Inftitiit. 19. appellantur. Au-
guftus tamen cum feruorum manumiflione contaminart
ciuitatem Romanam videret, ( quod etiam Dionyf. Halt
earn. lib. 4. conqueritur) eosmultis difficultatibus a li-
bertate iuila remouit. nam & de numero, & de conditio-
ne, & differentia eorum,qui manumittuntur, curiose cU
uit: quemadmodum Suetonius in eius vita teftatur. Hinc
nata lex Aelia Sentia eft, hinc  Furia Caninia, de quibus
inoxdieemus. Hinc lunia Norbana, quatuor poll eius
mortem annisimperante Tibc-rio, aM. lunioSiiano,L.
Norbano Balbo Coif,  lata; quos *uo fuo Confides faille,
Pliniuslib. 2. cap. 87. teftatur. qua lege conftitutum eft,
vti; ferubqui neque cenfu , neque vindida , neque tefta-
jnento: fed aut per epiftolam, aut inter amicos, aut con-
uiuij adhibitione,non ciues Romani,fed eodem iure,quo
Latini,coloni eflent. Vlpianus autem in In.ftitutionibus
diferte variis in locis feribit,eos neque teftamenti facien-
•di, neque connubij, neque patriae poteftatis, neque tute-
1 * recipiendae ius habuifi'e, eosque Latinos lunianosad
colonorum fimilitudinem appellat. nam & Iuftinianus in
l.t. C. de lat. lib. toll. Latinos libertos ad fimilitudinem
antiquse latinitatis ,quse in colonias mifla eft, lntrodu-
dos feribit.

Ex Lege jtelia Sentia dedititij . ] Sequitur I i I I. Dcdi
titijliberti dicebantur, qui gradum libertatis infimum
adept! erant. J.i . C. de tit. lib. Huius autem audor legis
Auguihis fuit,  iatores Sex. Aelius ,C. Sentius Cofs. an¬
no ab Vrb. Cdcci  viii.  Scribit enim Suetonius, Augu
ftumcauifle, nevimSus vnquam tortufvequisvllo liber¬
tatis genere ciuitatem adipifeeretur. Vlpianus autem his
verbis: Dedititiorum j inquit, numero funt, qui pause
caufa vindi funt a domino,quibus veftigia feripta fuerunt:

qui propternoxam torti,nocentefqueinuentifiint: qui
vetraditifunt vtferroautcum befiiis depugnarent, vel
in cuftodiam coniedi fuerunt. deinde quoquo modo ma
numiffi funt, idque lex Aelia Sentia facit. Et Caius lib.
j.  cap. 1. Dedititij funt, qui poll admifla crimina fuppli-
ciisfubditi, &publicepro criminibuscaefi funt,aut in quo
turn facie vel corpore qustcunque indicia,aut igne aut fer
ro impreffa funt, vt delen non poflint. Ha:c ille, Deterio
re autem hosconditione fuifle.quam Latinos, iidem au-
dores tradunt. Prirmim enim Latini modis aliquotei-
uitatem adipifei poterant, quos Vlpianus cap. Inftitut.
primo enunierat: dedititij vero nullomodo. Latini,
haredesinllitui poterant, vti nominatim idem feribit,
cap. 10. (tametfi Caius cap. 1 .aliter, & falso, meo iudi-
cio, tradiderit) dedititij non poterant. Latini commer-
cium habebant, dedititij non habebant. Vnde autem hu
iusappellationis origo duda fit, nemo , quod feiatn, ex-
pofuit ■ Quod fi coniefturse locus eft , cum Liuius lib.
odauo feribat, fuifle Latinos quofdam: qui cum poftde-
fedionem & rebellionem, hoftili excrcitu populi Rom.
perterriti fefe ei populo dedidiffent, connubiorum , &

2 f

commerciorum iure multati eflent: fiifpicarer hos liber-,
tos dedititios eandem habuifle libertatem, quani popu-
lus Rom.eis reliquerat: quos non pradio vidos fub co¬
rona vendiderat, fed in dedifionem acceptos ita liberos
eflefiueratjVtnon longe a feruorum conditione abet
Lent: vt lint hi quoque Latin* conditionis, fed Latino-
ru dedititioru. Dedititios aut pro dedititioru numero lu
ftinianusdixit: item yt Vlpian.cap.i. Vel in ea cauffafit
(inquit) vtncDedititiUs fieri debeat. De dedititijsjin
ciuitatem afcitis locus ille orationis pro Balbo intelli-
gendus eft: vbi Cicero lie feribit: Nam & ftipendiarios
ex Africa, Sicilia, Sardinia , carteris prouincijsmultos
ciuitate donatos uidemus, & qui lioftes ad noftros Impe
ratores perfugiflent, & magno vfui Reipub. nolfrse fuif-
fent, feimus ciuitate efl'e donatos.

Dttabus conftitumnibns  ] Vna, De dedititia lib. toll, al¬
tera , De Iat.lib.tol.lib.Cod.7.

primis yrbis 1 \ytna cunabulis.J  Sequitur V. Primis vr
" bisRomae temporibus vna fimplexque ratio libertatis
erat. ltaque Cicero in ea pro Balbo: Seruos,inquit,quo
rumius& fortunsconditio infima eft, bene deRcpub.
meritos perfsepe libertate, id eft ciuitate publice donari
videbamus. Dionyfius autem HalicarnaU'euslib^.fcribit
Ser.Tullumhuiusinftitutiauftorem fuifle; & libertos
in quatuor vrbanas tribus deferipfifle: feruatumq; hoc
illius inftitutuni sequb ac vllam e lacrofanftis legib. fuif-
fe. Sed tamen paulo poll multis verbis de facilitate fer-
uos in  ciuitatem Rom.recipiendi qu^ritur, &magiftra-
tum afrquemftagitat, qui  quibus quiftj; de cauflis,& quo
modo manumifluseflet,inquireret: quemadmodum in
Senatorum & Equitum mores inquiri a Cenforibus fole-
bat. nam vfq; eo,inquit,deprauata nunc funt omnia, aA’
tjjjiva sso  Aiirtitf. t,xi/j Tvy^pvyjctt, mpveictt , tylcrai

70f aKKx TTOVIJP s' yjHtJ.a. -ftfdij.tvv  , Tstuv dyouZyaj.  TfflV
%gt)[acL 7 av 7 luj ihAjfyipiay , A.Sv; pay.eu u  , oi J'i ',
C Hsu avnpyoi Tois J'iajjbTajc ytvo/j.ivoi pappict-

aj/^poipavtcoVyUfft Tavei; 7 *V .Sea 1 ti70v aotyo v  «ttf/ ;

*UfxetT£av,T£Wi7cts iptpovTcu ' 7 ra.pd.V 7 co]nd.(yapna.t . cl Si,
svet to  v Jufiorjaf StS^pcivoy ai 7 oy KapiGctwTit Kii 7 du if
VcL t  K 5 W « 71 $ CLKhti 72 etpOi 7 Ct)V tiyXfJLZVMVyiyVOlTO) 7 01 $ U 720
WV TSQhnav (pihcwSpcd'TriA'.tpipacri 701$ S'tS'eoJCOtrt tLuu

iKdj§ipi(W y 01 S't S'la  X.yOOTMTO.'lcyV i't^WCdTOuV KivllU

$0%QK0<VICLV .Id eft: Vt alij pecunia ex rapinis,parietu per
. fofsionib.ftupris,alijfq; generum omniu flagitijs corroga

ta, libertatem mercentur, & repente ciues Romani exi-
ftant.alij confcij & participes veneficioru,ca:dium,&fcc-
leru turn in Deos,tumin Rempub.abhscmfuisadmiflb-
rum, banc ab ipfis gratiam auferunt. alij vt frumentum
quod publicefingulisdaturmenfibusjitemqueflquaalia
fiat a Principibus in tenues homines largitio, earn ad eos
a quibus libertatem acceperunt deferant. alij per don,i-
norum leuitatem & ambitionem. Htec ille. Et profe&o
ita eft, vt hanc Latinorum & Deditittorum appellatione
D a lunio & Norbano, Aeho & Sentio Cofs. introduftam,
annos ampliusfeptingentos populus Rom.ignorarit.

Libeninusfit .] Fit,non dubito quin fit reponendum:
tametfi alij libri diflentiant , meam tamen conieftu-
ram video nunc Argentinenfis libri veteris automa¬
te confirmari.

Ztyllo nec Aetxtis manumiflt.  ] Nam olim hoc diferime
habebatur: fiquidem Aelia & Sentia lege cauetur, vt mi
nor triginta annornm feruus vindida aut teftamento ma
numifliis ciuis Romanus non fiat, fed Latinus: vti feri¬
bit Vlpianus cap.Inftitut.primo. Sedmirum eft, dedo-
mini manumittetis xtate nihil aflcribi: cum idemVlpia
nus fubiungat, Dominum annis xx. minorem prohiberi
feruum manumittere.Verumhacderecapite infequen-
tidifputabitur.

Tfec domini mauumittentis.  ] Nam dominorum alius
ex iure Quiritium habere dicebatur. ille Latinu facie-
bat, hie ciuem : vt idem Vlpianus feribit •

InmanumiflionK modo.  ] Sequitur VI. Iuftinianus liber
tatem omnem,dift'erentiisfublatis,ad vnam fimplicemq;
rationcm reuocauit. d. 1 .1 • C- de lat. lib. toll.

C Qui

Inftit. Imp.Conimcntarius.

A

i6

Franc. Hotom. in I. Lib.

Qjf l ET QFIBFS EX C.AVSIS
MANVMITTERE NON POSSINT.

T I T V L V S

V I.

Et quifoluendo non efl,non licet in fraudem credit
torum manumittere : nifi forte feruum ynum
quern fibi heredem, yel cum adiettionc ,
yel J.me mentione libertatis infli-
tuat.l.i. C.qui manu.no poj]'.
l.pen.C. de necefffer.

I. Non tamen cuique, volenti manumittere li
cet. nam is qui in fraudem creditorum manumit-
tit, nihil agit: quia lex Aelia Sentia impedit liber
tatem. Licet autem domino, qui foluendo non
eft , teftamento feruum fuum cum libertate liat-
redem inftituere, vt fiat liber,hasrefque ei folus &
neceflarius. fi modo ei nemo alius e x  eo teftamen
to heres extiterit : aut quia nemo heres fcri-
ptus fit : aut quia is, qui fcriptus eft , quail-
bet ex caufa heres non extiterit. Idque eadem
lege Aelia Sentia prouifum eft, & rede. Val-
de enim profpiciendum erat vt egentes homi¬
nes, quibus alius heres extiturus non diet, vel for
uum foum necdfarium heredem haberent, qui fa
tisfadurus efle creditoribus: aut, hoc eo non fa-
ciente, creditore res hereditarias ferui nomine ve
dant,ne iniuria defundus adficiatur.Idemq; iuris
eft, etfi fine libertate feruus heres inftitutus eft.
Quod noftra conftitutio non folum in domino C
quifoluendo non eft, fedgeneraliter conftituit,
nouahmnanitatisratione: vt exipfaferiptura in
ftitutionis, etiam libertas ei competere videatur.
quum non fit verifimile, eum quem heredem fibi
elegit,fi prastermiferit libertatis datione, feruum
remanere voluifle,& neminem fibi heredem fore.

Njhil agit . ] Enunciatio I. Libertas in fraudem credi¬
torum coJiata,nuJiius momenti cft.J.i.C. qui maim.non
pofl'.nam quod contra leges fit, ipfo iurenuliiusmomen¬
ti eft. itaque quod in 1 .1 .Imperator feribitlegem Aelia
Sentiam libertates reuocare: fic accipiendum eft, quafi
dixiflet, vt hoc ipfo loco, impedire . quaproptcr Caius
hunc locum fic expreffit, Si in fraudem creditoris fui fer-
uosfuos manumittere voluerit, collata manumiflio non
valet. ^

Impedit libertatem.]  vt omnino non valeat. Itaque VI-
pianuscap.Inftitut.primo: Eadem lex, in quit,in fraudem
creditoris&patroni manumittere prohibet. Non vten-
tur ergo creditores aftione refcilforia, qua libertatem re
uocent: lex enim earn impedit. At quia non lex,fed
Prxtor folus rerum aliarum faftam in fraudem credito¬
rum alienationem improbat, in his refeifloria vtendum
eft. valet enim iure ciuili harum rerum alienatio: liber¬
tatis verb nequaquam. Ex quibus perfpicuum efle arbi-
tror, ante legem Aeliam Sentiam licuifle in fraudem ere
ditorum quamuis multos manumittere. Nam lex x i r.
hi’c erat, Vti quifque rci fua: legaflit,itaius efto.l. verbis
legis.i zo. D.de verb.lm.

Sermmfuitm.]  Namhalienum feruum liberum & he¬
redem efle iufli,quamuispoftea metis faclus fit, neutrum
valet: quia libertas alieno feruo inutiliter data eft.l. fi a-
licnum.49-D.de hered.inftit. Mirum eft autem,non po-
tius [ feruum rnumfuum]  aperte dixifle: quod fere hac in
re pratcipuum eft:vt l.qui foluendo.4i.& 6o.D-de hered.

A inftit.Nam lege Aelia Sentia (inquit)eauetur, vtfi duo
plnrefve ex eadem caufa heredes leripti tint, vti quifque
primus fcriptus fit, heres fit.

Heres ei non extiterit.']  Sequitur II.Licet feruum vel fo
lum inftituere,vel coheredem libero feribere, vel ci libe
rum,eumve libero fubftituerc. J.fi is qui. j 7. D. de hered.
inftit. Hue autem pertinet, quod in Quintiana Cicero te
ftatur,Pra:toris in cdifto caput hocfuilfe,vt [cuiheresmn
txtaret,  ] eius bonorum pofleflionem creditoribus daret.

Semi nomine.]  Sequitur III. Seruis ex Aelia lege non
minus ignominia quam hcreditas relinquitur.quod toti-
dem verbis Conftantinus feribit in 1 . 3. de inoff. teft. in
Cod.Theodof. Verum duabusde caufisatquo animo fer
ui hoc dedecus perferunt: primiim,quia libertatem rem
optatiflimam & lngftimabilem adipilcuntur:deinde,quia
quicquid poll huius teftatoris patroni fui mortem acqui
runt, fibi acquirunt.§.j. infra de hered. qualit.& diff.

Tie iniuria defunchu adficiatur.]  Sequitur 1 III. Igno-
B miniofum eft,bona cuiufquam propter xs  alienum diuen
di.l.primo.z3.D.quasinfraud.cred. Vbi Scseuolaferibit,
famam defundli aditione liereditatis conferuari. Id etia
Cicero in Quintiana multis verbis explicat, led minus
ad hunc locum accommodate :quia deviuentisbonisil-
licloquitur. Vtcunquefit,Iniuriam hoc loco Iuftinia-
nus reftride dixit pro ignominia,velcontumelia. vt a-
pud V lpianum l.i .D.de iniur.

Cum libertate.]  Id enim lex Aelia Sentia nominatim
cauebat, vti patet ex l.pen.C.de necelf. hered.

Heredem mfiituere.]  Etiam in fraudem creditorum. 1 .
i.C.eod.Addit etiam Vlpianus, hunc feruum,etfi minor
fit triginta annis, vel in ea caufa fit, vt dedititius fieri de¬
beat,tamen ciuem Roman.fore.

Solus & neceflarius.] Solus, quia lex Aelia Sentia ita
demumei,qui in fraude creditorum heres inftitutus eft,
confcruat libertatem, fi nemo alius  ex eo teftamento  fig
res efle pofsit:adeo, vtfi feruo inllituto liber fit fublti-
! tutus,ante incipiendum fit a fubttituto, vtexeogra-
du teftamentum uires capere incipiat. l.fi is qui. 57.D.
dehxred. inftituen. Quid ergo fi duos plurefve tellator
manumiferit, hxredesque feripferit? Hoc cafu diftin-
guendumeft: vtfiquidemfimulvnoque gradu eos in-
lfituerit, nuliiusmomentifitinftitutio. 1.quifoluendo,
cum l.feq-42.D.eo.Si verb diuerfis feripti lint, vel fi Parit
philum prime loco, Stichum lecundo , Pampliilus folus,

& liber &heres crit.namhac lege fic cauetur. vtfiduo
plurefve ex eadem caulfa heredes feripti lint, uti quifq;
primus fit,heres exiltat.l.qui foluendo. So.D-eo. Scapud
Vlpianum cap.Inftitut.primo.

’Tiecefiarius.]  quiavelit noJ/t, hereditatem  ad ire cogi-
tur.§.i. infra de here.quaJ.&diffiJ.i 2.D.de teftam.l.8.§.
fed quod Papin. D.de minorib.

Et fi fine libertate.  J Sequitur. V.Cui feruohereditas re-
linquitur,eidem tacite relidla libertas intelligitur.l. pen.
C.deneceffi fer. hered.

Fraudulenta manumijfio ea demum yim habet

mllam, cuius euentus malo teftatoris ani¬
mo rejpondet. l.x.D.  qui & a quib .

II. In fraudem autem creditorum manumitte
re videtur, qui vel iain eo tempore,quo manumit
tit, foluendo non eft: vel datis libertatibus, deii-
turus eft foluendo efle. Pranialuit tamen , nift
animumquoque fraudendi inanuniiflbr habue-
rit, non impediri libertatem, quamuis bona eius
creditoribus non ftifficiant. fepe enim de faculta
tibus fuis amplius, quam in his eft, fperant homi¬
nes . itaque tunc intelligimus impediri liberta¬
tem , cum vtroque modo fraudantur creditores:
id eft,& ex cofiho manumittentis,& ex ipfa re,eo
quod eius bona non funt futfedura creditoribus.

Vel

Inflit. Imp. Commentarius.

f 'cl iani et> teitiptrre.'j  Enunciat. L Qui quo tempore
manumittit,foluedo non eft,fraudafle mdicatur.l.in frail
dem.i c-cjui & a quib.Indeque hie locus deferiptus eft.

Defiturits efi foluendo efje.  ] Sequitur 11. Libertas ab
eo data, qui propter earn foluendo efte definit, hac lege
impeditur.d. 1.in fraudem . id autem exemplo fietillu-
ftnus. Sempronius, qui mille in bonis habebat, ac toti-
demdebebatjferuummanumifit. Eo mortuocreditor»
quijfi (eruus ifte liber eft,vndefibifatisfiatnon reperiet,
eum liberum efte negat. Intcntio: Non es liber, quippe
ab eomaniimifl'us,cums bona foluendo nonfunt. Depul-
fio: Imofum liber. Q. An fit liber R. Qma deeo lex lo¬
quitur,qui cum manumittit,foluendo non eft:hoc mpdo,
Libertates ab eo qui foluendo non eft,legata:, irrita fun-
to. At is qui me manumifit,quo tempore me manumitte-
bat, foluendo erat. Firmamentum : At legiftator non
manumiffionis tempus, fed euentum fpeftat: id eft, non
libertates,fed fraudationes impedit. Cum igitur tefta-
tor propter iftam manumiffioncm foluendo efl'e definat,
itaque fraudatio contingat, libertas contra legem data
eft. Difceptatio ex feripto & fententia nafeitur. An li¬
bertas ab eo data,qui propter earn foluendo efte definit,
hac lege impediatur. luftinianus refpondetimpediri. in
quo iron ftriptum lege, fed confilium mentemque legifla
toris fpeftat. Lex enim de eo proprie loquitur, qui cum
manumittit,foluendo non eft. At lcgiftatoris confilium
fuitjobuiam irefraudationibus. quare quum iftamanu-
rniflionc fraudatio contingat, libertas impedienda eft.
Ofeferuandum igitur,ex confilio Sc  menfe/criptoris, non
ex verbis ac Uteris, vim  legis adlimandani efte. quam ad
rem locus illepertinet,  quern exlibro Ciceronisdc In-
uentione lecundo fubijeiam.  Nam opinio,inquit,dupli-
citer faili'tliomines:cum autres aliufinodieftacputa-
tur,atitnonis euentuseft quern arbitrati func.

Tr/emluit tumen.]  Sequitur III. In fraudem data li¬
bertas non dicitur,nifi cum St frsudandi confilium aftiiit,
& euentus confilio refpondit. l.j.C.qui manum.non poll'.
Id autem caufe conftitutione vtraque ex parte pofita ,
planifffine intclligetur. Lex eft, Libertates in fraudem
crcditorum dats irrits funto. Qui quirrquaginta debe-
bat, ac taotundem poffidebat, cum fe fexcenta in bonis
habere crcderct,nullo in creditores malo confilio addu¬
ct us,feruum qui centum erat,mamlmifit. Creditores qui
non fatis fuperefle videbant vnde fibi fatisfieret, eius li~
bertatem oppugnare inftituerunt, quafi in ipforum frau-
dem,acproinde contra legem Aeliam Sentiam,collata.
Eius igitur iatentio hxc  fuit: Non fum in fraudem credi
rorum manumiftus. D-imb in fraudem manumiflus es.
Q. An fit. R. Quia in fraudem creditorum manumitte¬
re,eft ita manumittere, vt grefijo creditores fraudentur.
F. Imo in fraudem manumittere, eft ita manumitetre, vt
fimul & confilium & euentus confentiant. notanda enim
&  ponderanda eft vis vtriufque vocis. nam jVnjammum &
confilium, mentemque malarn manumiflbris fignificat:
[fraudem]  vero,eft"edhim & euentum confilij. Difcepta-
tio ex feripti ambiguitate nata eft, An libertates ex  de-
mum in fraudem creditorum data: dicantur, cum & con¬
filium affuit,& euentus confilio refpondit. Licebit etiarn
ex altera parte caufe conftitutionem affingere. Qui mil¬
le habebat, cum oftingentos tantum fe habere crede-
ret,nongentos debebat. Is malo animo ac fraudandorum
creditorum caufa feruos aliquot manumifit. Quapro-
pter cum in fraudem creditorum, ac proinde contra le¬
gem Aeliam manumiffividerentur,agereipficceperunt.
Intcntio: In fraudem creditorum manumiffi nonfumus.
D. Imo eftis. Q^An fint. R.Quia in fraudem creditorum
manumittere, eft animo ac ftudio fraudandi creditores
manumittere. F.Imo eft ita manumittere,vt euentus con
fequatur.hoc ett,vt reuera creditores fraudentur. Difce-
ptatio eodem cx fonte manauit: An turn demum in frau¬
dem creditorum data: libertates intelligantur,cum cuen
tus confilio refpondit. Sequitur, vt quae ad hunc locum
pertineant,ex Pandeftis proferamus.Primum autem eft,
vt euentus confilio refpondeat. Itaque fi duo manumifli

fint, quorum alterutrius tantum libertas nocet creditor!
bus: quia in hoc vno euentus confilio refpondet, libertas
in hoc vno tantum commifla iudicatur.l.fi quis. 44. D.qui
& a quib.manu. Secundum, vt in eiufdem creditoris per-
fona hsc eueniant. veluti Cornelius feiens fe habere cre-
ditorcm,feque foluendo non efl'e,libertates legauit. dein
de dimifl'o Titio,Sempronium creditoremhabere coe-
pit,& eodem manente teftamento deceffit, libertates da¬
ta:, rat* efl'e debent. quia neque in Titij neque in Sem-
pronij perfona euentus confilio refpondit. Nam neque
Titiusfraudatus eft, neque Sempronij fraudandi confi¬
lium captum eft.I. li quis i j. D-qua in fraud.cred.& 1 . in
fraudem. z  f. D.qui & a quibus l.ait prxtor.§.ita demum
D. quse in fraud.credit. Poftremo intelligendum eft,FIe-
reditatis adits tempus, non autem teftamenti, aut mor¬
tis,fpeftari. Itaque&auftahgreditas prodeft libertati-
bus, & deminuta nocet: vt ait Paulus in J.fi mortis.i 7.D.
qui & a quib.

Sxpeenim dtfacultatibut.]  Sequitur III. Plerunque
plurishominesfuas facultatesefle putant,qudm quanti
reuera funt.d.l.infraudem : vbi Caiusfcribit,frequenter
id accidere his qui tranfmarinas negotiationes,& alijs in
regionibus quam in quibus lpfi morantur , per feruos at-
que inftitores exercent. Cum igitur in procuratorum
fuoruminduftria&diligentia fpes eorum omnes politic
fintjVerum efl'e comperiunt quod Ariftotelesait libro ad
Theod. 1. ri rzokhd 7 av ityetyfAcliaiy foJjK-J.  hViU. cCTO-
fituveev ydp re. noKfed ini 70 yftpn .

Minor annis viginti manumittere, nifi caufa cor.-

fiho probata, non potefit: femel autem pro¬
bata non retraffatur.l.ix• cum iiif.feq.

D. de manum. vmditt.

III. Eademlege Aelia Sentia domino minori
viginti annis non aliter manumittere permittitur,
quam ft didta apud confilium iufta caufa manumif
fionis, adprobata fuerit manumisfio. Iuftse aute
mantunislionis caufa: hae funt: veluti ft quis patre,
aut matrem, filium, filiamve , aut fratrem foro-
remve naturalem, aut pardagogum, autnutri-
cem, aut educatorem,aut alumnum alumnamvc ,
aut collacSaneum mamunittat: aut feruum pro-
curatoris habendigraria, aiit ancillam matrimo
nij caufa: dumtamen intra fex menfes vxor due a
tur, nifi iufta caufa impediat: & qui manumittitur
procuratoris habendi gratia, ncc minor decent &
odto annis manumittatur. Semcl autem caufa ad
probata, flue ver a fit, fiue falfa, non rctradtatur.

Quumfi diSta apud confilium.  ] Sic hunc locum ex anti
quorum librorum & Theophih auftoritatecorreximus,
cum antea fic legeretur : Qudm fi vindifta apud confi¬
lium,iufta caufa manumiffionis approbata,fuerint manu-
mifli. Que  verba ex eo deprauata eileconftat, prmuim
quiaverbum [ fuennt , ] quo rcferatur,nonhabet. nam
de feruis hoc §.nihil adhuc dixit Prsterea quis ita loqui
tur, No permittitur mamiinittere,nifi manumiffi fuennt?

otpud confilium.  ] Enunciatio I. Minor annis xx. ma-
numittere, nifi caufa confilio probata, non poteft. 1. 4.
Sc  paff. D. de manumit, vind. In confilium autem adhi-
bentur Roms quinque Senatorcs, & quinque Equites
Rom. in prouincia viginti Recuperatores ciues Roma¬
ni : qiiemadmodum VIpianus feribit cap. Inftitut. pri-
nio. Iheophilus autem hoc quidem non ignorauit :
fed quod de slliuis & liybernis loquitur, totum nuga-
torium eft: cum in prouinciis quouis tempore anui conuc
tus haberentur. Roms autem Conful aut Prartor cofilio

C 4 praserat:

28 Franc. Hotom. in I. Lib.

pracerat: in prouincia verb, Proconfufaut Praifes: qui
dc confilij, id eft, afieflorum lenten tia caufam examina-
bat, vti firri bit Vipianus in l.j. D. de oft', conf. vbi tamcn
£ Scnatusconfultuspro fenlentia .  ] corrupte legitur. UJud
quoque adnotandum eft,quod Imp. Alexander feribit in

14. C. qui manu. non poff. SenatufconfuJtum fuifle, ne
minor annis viginti fuos homines ad hbertatem prteftan-
dam praeftare pofl'et.

T^aturales.  ] Id eft, non ex nuptiis natos: fed vel ex flu
pro,vel ex contubernio. veluti ft hicipfe qui patrem aut
matrem manumittit, fratres ex iiidem natos parentibus
velit manumittere; autingenuus puerum exmiuftopa-
tris matrifve Cux  coneubitu genitum. NaturaJis enim co
gnatio eft, qua: extra matnmonium quxfita eft. I.4. D.
de grad, cogna t.

Antpxdagognm.]  Sequiturll. Iuftumefteosmanumit
tere, qui vel cognati funt,vel cognatoru locu obtinent. na
pxdagogus, nutrix, educator,parentu habentloco: alu-
ni verbhbcroru,collaftaneifratrum. Similiter qui domi B
num in prtelio adiuuennt, aut contra latrones defende-
nnt,aut aigruni lanarint,aut infidiis liberarint,parentum
locum obtinent,eofque.iuftum eft manumittere. 1.etiam.

15. D. demanum. vmdift.

Aut alumnum alumnamve . ] Quod fere in mulieribus
vfiiuenit. l.alumnos. 14-D. de manum. vind. qua: non mi
nils interdum caros habent eos,quos educarunt, quatn
proprios filios. quod & in viris receptum eft,inquit Mar-
cianus : dum tamen cum manumittant, in. quo nutri-
endo propenfiorem animum fecerint: id eft, ad quern
nutrienduni eo propcnftore animo futuri Hint, ft eum
manumiferint.

Dum tamen intro, fexmenfes.  ] Sequitur III. Libertas
mulieri matrimonij caufa data,nifi intrafex menfes duca
tur, rata non eft. 1- ft collaftaneus. 1 3. D. denianu. vmd.
vbi VJpian. ait, fenatum cenfiiiffe, vt ft matrimonij caufa
virgo vel mulier manumittatur, exigendum pruis elfe
lufturandimi , vt intra fex menfes vxorem earn duel
oporteat. quod Senatus non tantiim de nunore , ve-
rumetiam de maiorc conftituit. 1. matrimonij. 21. D.
qui&aquib.

TqV/i tufa caufa impediat.  ] Veluti ft patronus fenator
fiat. 1. 13. & 27. D. de rit. nupt. Item, ft patronus matri-
monio eius renunciauerit. 1. matrimonij. p 1 •  D. eod. li¬
cet autem etiam foeniinas matrimonij caufa manumitte¬
re : fed ita, ft forte confcruus fuus in hoc ei Icgatus eft.

TSiec minor decern &• octo annis. ]  Sequitur III/. Libertas
feruo procurators habendi caufa,;mfi decern oftoannos
habeat, non datur. d. 1. ft collaftaneus. vbi Vipianus hoc
diferte affirmat, ft quidem Floretinorum librorum auCto
ritatem fequamur: cum in aliis, quemadmodum hoc eti¬
am loco,Decern & feptem anni legantur. Verum ego feri
pturam illorum hoc loco fequi ac reftituere non dubita-
ui: primum, quia Vipianus ini. 1. D.depoilul. &Iulti-
nianus §. infequentt, perfpicue affirmant, nqn ante illam
setatem poftulare in iureliciiifle: quod ad procuratores
quoque pertinere, nemo , nifi plane itnperitus, ignorat.
deinde quia Codex meus antiquus gloffam liuic loco af-
feriptam habet hanc, Alialiterahabet decern & oclo.

Sed video paratam continuo quorundam obieftionem fo
re ex 1. minor. 51. D.deprocur. vbi Vipianus ait, Mino
rem vigintiquinque annis ft defenfor exiftat, ex qui-
bus caufis in integrum reftitui poflit, defenforem ulo-
neum non elfe. Quapropter vulgataomniuminterpre
turn opinio eft , locum hunc ad eos tantiim procura¬
tores pertinere , qui non forenfibus ac Jitigiofis , fed
aliis negotiis prseficiuntur, & Inftitores appellantur .
eos enim etiam in xtate puerili conftitui pofl'e, tellis
eft Vipianus ini. 7. & 8. D. de inftit. aft. Confideran-
dutnigitur priiruim, an ratio qusedam fingularis fauo-
re libertatis inferuis manumittendis dominetur: dein¬
de, an Vipianus in d. 1. minor, nobis non aduerfetur,
quippe qui non neget annis vigintiquinque minoreni
procuratorem elfe pofl'e: fed certis tantiim in caufis, ido
neum defenforem non efle.

A iiae ferafiuefalfa • ] Sequitur V. Manum'fiio falfa de
caufa pernulla non refeinditur. Nam quod ait, Siue vera
flue falfa, hunc fenfum habet, etiam ft caufam earn attule
rit, qua: falfa fit. veluti ft collaftaneum, aut alumnum
fuum fuifle mentitusfit. Nam caufa: probationis, id eft,
dum caufa cognofcitur & probatur,contradicendum:non
etiam caufa iam probata retraftanda eft: ait Marcianus
in l.iufta.ji.D.de manum.vind. Itaque definite Imp. Anto
ninus conftituit in hi. C.eod.aliud eft enim dicere, Siue
iufta,fiue iniufta fitialiud, Siue vera, flue falfa fit. Vt iam
mouere nos non debear, quod quidam aiunt, falfam cau¬
fam non eft'ecaufam. 1. Pauius 221. deverb, fign.cum lex
Aelia caufam nominatim non exigat, fed caufa: di-
ftionem.

luilinianm dominisannum etatisdecimumofla-
unm ingrefsis , feruo s teftamento ma¬
numittere permit tit*

II1I. Cum ergo certus modus manumittendi
minoribus viginti annis dominis per legem Aeli-
am Sentiam conftitutus erat: eueniebat, vt qui
quatuordecim annos aetatis expleuerat, licet te-
ltamentum facere, & in eo libi haeredem inftituc
re, legatacjue relincjuere pollet: tamen ft adhuc
min or.diet viginti annis , libertatem feruo dare
nonpoflet. Quod non erat ferendum,fi eicui
totorum fiiorum bonorum difpotitio data  erat,
vni feruo dare hbertatem non permittebatur.
quare nos fimiliter ei, quemadmodum alias res ,
ita & de feruis fuis in vltima voluntate difponere,
quemadmodum voluerit, permittimus, vt & li-
C bertatem eis pofiit praeftare. fed cum libertas in-
xftimabilis lit, & propter hoc ante vicefimunv
JEtatis annum antiquitas libertatem feruo dare
prohibebat : ideo nos medium quodammodo
viam eligentes, non aliter minori viginti annis li
bertatem in teftamento dare feruo fuo concefii-
mus, nifi decimumfeptimum annum impleuerit,
& decimumobtauum attigerit. Cum enim anti¬
quitas huiufrnodi attati, & pro al ijs  poftulare
concefferit: cur ndh etiam fui  iudicij ftabilitas ita
eos adiuuare credatur, vt ad libertates dandas
feruis fuis poflint  pertienire ?

Quatuordecim annos.']  Enunciatio I.Puberibus turn ma
D fcuiis, turn foeminis ciuibus Rom. teftamentum facere
ius efl.l.aqua state.f.D.dc teftam.Itaque deadulti cu-
ratorem habentis teftamento agitur in 1. Aurelio. 2 o.§.

1. D. de lib.leg.Sc 1. quum pater.7 7 .§.curatori. 14. D. de
iegat. &nd. lib. 31.

Libertatem dare mnpoffet.]  Sequitur 11. Abfurdum eft
ei ,cui de bonis fills vniuerfisftatuendi ius eft, manumit¬
tendi l'eruuli poteftatem non elfe.

Vni Jeruo libertatem dare non permittebatur.]  Hunc ver-
fum integrum ex libris manufcriptisreftitui, & totum
hunc §.muti]um, ac multifariam male affeftmn, eodem
adhibito remedio fanaui.

Iruejlimabiltsfit res. ]  Sequitur 111. Libertas, eft res
infftimabilis.i.libertas. 106. D. de reg. iur. quod e<*o lie
interpreter,quafi dixiflet; Maxima & grauiflima, neque
leui aliqua de caufa concedenda. Nam mxftimabilis turn
libertasdicitur,cum eripiturt alioqui feruorum xltima-
tio pianiflime conllituta eft a luftiniano.l.vlt.C.commu.
de legat. Et eodem modo feruitus ineftimabilis non in¬
commode dici pollet, quia nulla conditione qmfquam ,

nifi

Inftit. Imp. Commentarius.

nifiplane fra&o & abieSoanimo,adduei ad earn fua/po¬
re fulcipiendam poteft. Insftimabilisergo, id eft,non li¬
ne grauiflima&uiftiflima caufa concedenda.aliter au-
tern Marcianus dixit in I. filiusfam.i i^.S.j.delegat.pri-
mo , Patriam poteftatem insftimabilem effe pio,rrulIa
conditione &pafto obligari patrem pofl'e, vt earn depo-
natjfiliirmque fuum emancipet.

DecimuinolUuum.']  Sequitur 1111. Iuftinianr Impe-
riodomini annis decern & ofto minorcs manumittere
Hon poilunt. Cuius tamen legismcmoria e Codice Iu-
lliniani fublata eft : nimirum propter .eius Nouellam
cat Ix. Vt donat.propt.nupt.§.?.vbi ibtfuili,ythac.tua lc
gc abrogata,a qua state teftari Jicet.ab eadem etiarn ma
numittere liceat. Qua ex re luftinian^i iuris rnconftan
tiam & niutabilitatem licet perfprcere.

Mediantqmdammodo viameligentes .]. Nam annos fox »
qui inter decimum quartum & vigefimum interfunt, ita(
partituseft, vt tres propter rei magnitudinem Aelis leg!
condonaret: tocidem propter amplrffimam teftandi fa-
cultatetn eiadimeret,quos legi xi r . tabularumaditrn-
geret.itaneutri omniaconcelfit,fed Vtrique partes x-
quas attribute. obferuandum igitur, inancipiti negotio-
mediocritatemeligendam effe. Ita Paulas in l.filio.7. D.
vt leg.nom.cau.in ambigua controUerfia nielius effe ferfii
bit,per mediocritatem caufarn'dirimere.ita lurifconfal«
win obfturitate numer-i nafccntium,ffledioCritatem qua-<
dam fecuti dicunturab eodem Paulo, in l.antiqui.^.D.ff
pars hered. pet. In quo tamen admonendferimus, Me¬
dium non ab Arithmetica proportionsdueendum  efley
verum ex eo quod eft inter defediionim &exuberantra r
cuiusrationenl exponitin  Ethi cis  Ariftoteles lib.2.ca.d.

"Proaltjjpojhdareamcejjeritd]  Sequitur I H I. Adoleo
fcentibus annum ingreffis dccimumottauum Roms cau-
lasagereius erat.l.i .D.de poftul. vbi Vlpiamisait,Prs-
toreni hanc statem moderatam & idoneam ratunv effe,
ad prodeundum in publicum: qua state, & paulo maioJ-
re,fertur Nerua films publice de iure refponfitaffe. Ve-
rum hzc confueiudmis antiquitas paulo altiusquamex
Nerug-feculo repetenda eft. Conftatigitur, pueros in-’
gemros adufque annum statis dtcimumleptimumi, prs-
texta puerili toga vti confueuitfe: eurnq; ingreflbs annfi,
puram,que & virilis dicitur/unipfiffe. quo denium anno
fefead Oratorem aliquem adnrngebant: quo cum in fo¬
rum defoendentes,annum vnum patronos audiebartt.quo
afliduisin aufcilltationibus confe<fto,cau(as ipfi agere,
quaff iam informati, & non omnino rudes, inftituebant;
Itaque nonodecimo statis anno L.CraffusC.Carbonent
acculafle traditur a CorneliO Tacito, in Dialogo de O
rat. Vnde apud Ciceronem Jib. de Oratore 3. Vnum &
viginti, pro Vndeuiginti feriptum  effe, iampridem do-
cuiniusexiftimaripoflc. Quintusautem Hortenfius eo¬
dem anno caulam primam egit, autiorc  in Bruto Cice¬
rone. Vno autem & vigefimo Cslar Dolabellam,altero
&  vicefimo Afinius Pollio Catonem , non mill to state
antecedens Caluus Vatinium accufauit: id quod eodem
libro Tacitus teftatur. Hscdecaufis ac iudieijs. Fune-
bres autem orationes min'ore rnulto statehaberi pofuif-
fe, yel hinc licet intelligatur, quod Suetonius tradit, Au-
guftum anno statis duodecimo auiamjuliam defunftarri
proconcionelaudafle,& quadriennio poll virileni to-
gam fumpfiffe.

D E LEGE  FVSIJ.

CANINIATOLLENDA.

TITVX.VS VII*

lufliniatms eandem in tefiamento, quant inter ri-
uos, manumittendi potesiatem jiiblaiq lege
Caninia permifit. 1. vn. C. eod.

I. Lege Fufia Caninia certus modus conftitu
tus erat in feruis teftameuto manumittendis;

2?

A quam quafi libertatibus impedicntem,& quoda-
modo inuidam,tollendam effe cenfuimus: cum (a
tisfuerat inhumanum, viuos quidem licentiam
habere, totam fuam familiam libertate donare ,
nifi alia caufa impediat libertatem: morientibuS
autem huiuimodi licentiam adimere.

Lege Vnfia Caninia ; ] Tulere P. Furius Camillas , C.
CanxniusGallus, Coff. anno d c  c. 1 11, vt a duobusfer¬
uis vfque ad decerti,teft’amentb manumittere liceret parte
dimidia: a dece vfq; ad triginta,tertia:a triginta vfq; ad ce
tfqquartam: a centum vfq; ad quingentos,quintam : neq;
vlli ampliusquani centum manumittendiiuselfet. Hsc
ex Pauli Sentent. lib. 4. VJpian.Inftitu. cap.i. Et hac de
caufa Vopifcuslcribit: Taciturn [mperatoremferuosoni
nes fuos vrbanos manurrufilfe, intra centum tamen; ne
B Caniniuin tranfire vidcretur. Mirum eft autem huius le
gis in impedienda libertate artificium . 11am hoc modo
qui decern habebat, quinque : qui verb duodecim , qua-
tuor untum manumittere poterat: qui 27,5. at qui 3 2 ,
§:,qui centum, 2;: at qui duos & centum, viginti dunta-
xat . Quid ergo is qui imparem numerum.habebat, vbi
partes imparts effe necefle eft ? veluti qui nouem habet.
Et ctim Vlpianus fcribat,tum <;ni ti cs habebat, potuiffc
duos manumittere: idem ijf.cp eris omnibus obferuan-
dum puto,vt quifcilicet nouem ha'beret, quinque poffet'
manumittere: qtif viginti"v , ieplem. atque hoc eodem mo
do in c£!- ris.

Ctrtto tm'dut 'CotiftitMiut.  ] ^ Enu nc. I .Lex fttSa minorem
in tefiainento, quaminter viuos, manumittendi potefta-
tem dabat. Nam , vt Plato lib. de Legib. 1 i .fcribit: £r
ViiT&ydp-'iN  )d«i ini vgiwv iyijxiv op

TAtrr itS'ii/iihKnv fyd/jii 9 * TthkiTxiv . Amentia
q  cnirii & delicata quadammorofitate plerunque affeifti fu
nius,cum paulo poll 110smoriturosexiftimamus. Quid
igitur, (i qms extra eum'tnodum manumififl'et ? Certum
lift, irritam futuram manumisfionemfuirfe : nifi forte id®
slicamus quod in lege Aelia & Sentia, vt qui primis ferip
ti effcntgradibus, primi libertatem adipifeerentur. 1. qui
follrendo. no. D. de heredf infl.

1  Tefiamento manumittendis. ] Quid  ergo, fi quis non te-
ftamcntuin feiribat, fed epiftolis, & aliis rationibus, fer¬
uis fuis, pluribus quam per teftamentum liceat , confefre
voluerit libertates , &fub tempore mortis hoe fecerit?:
Caius Inttitu. lib. r. cap. 2. Illi ,  inquit, qiripfius manu-
miffifuerunt, vfque ad numertim (upends conftitutum,
libcrierunt: qui Verb poft ftatutum nunrerum manumiili
ftierint, ferui fine dubio permanebunt.

Morientibur autem .  ] At multb liberalioresinmortc
quam in vita homines effe confueuerunt. Itaque Dionyf.
Halicar. quern conftat Roms paulo ante has leges latas
D fiiifle,teftatur, fe Roms complures de iftis importums &
intempeftiuisliberalitatibus querimonias audifle. E yeS
y iv irsiztr.ycu rlvif dna.m VH! Sihott dvyitiyupnKOTat
y’rsa ihdLSip<ns,pttra, rdi ttunavrfadjrif, ivu^enroi k*
^ayTeuvexp'ji yj.  sroAAor Tcuf KKtvcurOJJTav (KXOM^y.t-
yaji &u,pMoKii 9 otri 7&( irihjst ini rau( utttcthcur tyovvit.
iyoTf { 7 ! 0 lJ.'jJj 0 V 7 tVii  , ojf rfV netpd  Tali' ('Tira.utvav  -

my  , in Tav S'itrpiannpiav i'tJ.Khvido rtf x.u.Kxpyot dpricef?
faipiety Sfyet  <F/ "TrinfirtypAvoi'QajintTwv  sV t»tw -(airrot
Tie{  JWxttSsWTKf nikds in  tik nikta; d,7ro@kt7rov7t< °t
mkhii i'vyipadyx'ji,  lyi nfo^iCklw7tu 70 etfaf, eSe i tsyi-
etsiy tiyifxovinit rrdke-t  , ng'i ncuro'r o-pyuv d^tisrn  totit,
sro/irTxr nok'nets'Toto'eSaa .  Id eft: Scio equidem, non-
nullos libertatem Vniuerfs familis fus poft mortem
fuam legaffe , vt mortui liberalitatis & humanitatis
laudem adipifeerentur, & leftos in quibus mortui de-
ferrentur rnagna pileatorum turba fequeretur . qui¬
bus in funerum pompis nonnulli erant ( id quod ab
iis ,qui exploratum habebant , audire licebat ) qui
paucis ante diebus carcere emifti fuerant, Icelerati,
fexcentas mortes commeriti. Iftiiifmodi nefarios pileos

C j cum iu

yo

Franc. Hotom. in I. Lib.

cum in ciuitate permulti afpiciunt j difcruciantur, atque
lit am confuetudinem vehementer dartmantiquafi ciuita¬
te return doniina, terrafutli^ue imperium fibi vindican-
te, indignuiri fit ifl'iufillodi CiUCs facere.:

Eiufmndilicentiarniidimere.]  Sequitur 11 . Iiiftinianus
parent in teitamento,quam inter viuos, libcrtatis dandai
potdtatem permifit.hvn.C.eod. .

DE IIS Q^V I S V S V I,

VEL ALIEN I IVRIS,

T I T V L V S V I i t.

Secunda perfonarutn diuifioftn qua ills non tamper 1
fe , quam propter relationem confide -
rantur. 1. i. D. eod.

. I. Sequitur de iure perfonarum alia diuifio,
Ldarn quatdam perfbnas iui iuris funt, qutedam a-
lieno iuri fubiedtx fund rurfus earum,qua: alieno
iuri fubiedta* funt, alia; funt in poteftate paren-
tum,alia; in poteftate dominorum. Videamus ita
que de his, qua alieno iuri fubiebta: funt. nam ft
cognouerimus qua; ifta; perfonce funt, fimul intel
ligemus qua; fui iuris funt. acpriiis difcurianiu$
de his, qu* in poteftate dominorum funt.

ytiia dimfio .] At hate fubdiuifio efle potcrat, cum cx
ipfo feruorum vocabulofatisintelligatur eos alienuuris
efle.: Subdiuidi ergo ita pptuiflctiLibcrorum autem.aJij
fui: ajij Verb ahem iuris flint. Verum iccircofecretasfti-
periori ditiifioneperfonasiterutn in ynutn coegit, atque
hac diuifione feparauit,vt de feruorum iure atque condi
tione hoc loco explicaret. ^

Sui iuris funt.]  Enunciatio LPerfonarum qua: da m fui,
qusdam alieni iurisfunt.l.i. D.eod. vnde totus fere hie
locus deferiptus eft.

jilitejunt in  p oteftate parentUm } aliit in  po teftate dcrninoruS]
Atque hoc ntodoliberorum & feruorum obedientiajn-
terfe comparatur. Et reuera eadem, atque adeo mat or
(vt alt Dionyfius) apud Romanos parentum poteftas eft
in hberos, quam dominorum in feruos: quemadmodmn
fuo loco, tied ita muJto pr'ift intelligetur. Rede igiturin
poteftate die ait filiosfam. & feruos.

SimuL inteltigemus qtue fuintrisfimt.]  Sequitur I r.Quod
aliqua in parte.eft,id omnibus prater ynam rcmotispnfit
in ilia necefle eft.nam ex enumeratione partium conftat
hac ar«umentatio. Velutifiquaratur, vtriusiuris fint
patresfam.fui,an alien! 5  apte refpondebitur, cum alieni
iuris lint foil filijfa. &ferui,relinqut neceflarib,vt ij fuiiu
j-isfint.Scd quod plerique hanc cliciunt fehtentiam, Vno
contrariocognito,alterum fimulcognofciifalfum eit.nc- u
que enim priuato iure coghito, publicum continuo co-
gnpfcitur. non enim hoc cx contrarijs dutftum ell argu-
mentum,fed ex partium enumeratione,vt fupra diximus.
Eodem rnodo Macet in 1. quiaccufare. 8. D.de accufat,
Qui accufare poflunt, inquit, intelligent, fi feienmus
qui non poflunt. Similiter etiam Vlpianusin l.i.D.defti
pul. praetor. Stipulatibnum, in quit, qusdam fatifdatio-
nem,quaedam nudam repromiffipnetn exigunt: led per-
pauca funt qua nudam repromiffionem habent . quibus
enumeratis, apparebit cgteras nonciferepromiffiones,
led fatildationesi Hoc autem Cicero in ea pro-Balbo eje
ganteritacomplexuseft: Siexceptio facitne liceat,ibi
necefl’c eft licere,vbi non eft exceptum.

Domini iure gentium infinitam in feruos pctejlatem
babeni, iureciuili finitqm.l.i.D. hoc til.

11. In poteftate itaque dominorum funt fer-

A ui: qua; quidem poteftas, iuris gentium eft. nanl
apud oinnes perteque gentes animaduerterepof
fumus, dominis in feruos vita; necifque potelta-
tem efle; ' 6 c  quodcunque per feruum adquiritur.,
id domino adquiri. Sed hoc tempore nullis homi
nibus,qiii fub imperio noftro fum, licet fupra mo
dum, & fine caufa Iegibus cognita,in feruos fuos
fteuire. nam ex conftitutione Diui Antonini,
qui fine caufa feruum fuum occidcrit, non mi¬
nus puiiiri iubetur , quam qui alienum feruum
occidcrit.

Iuris gentium eft.]  Enunciatio I. Herile imperium a iti
fe gentium inltituiumeft.§.3.fupra. D-iur. nat.gent. vbi
p explicata hac late fententia eft.

" lit viite & necispotefiatem.]  Sequitur 11. Domini iure

gentium eandem in feruo, cjuam in pecudes, poteftatem
habent. nam maiofes noftriferuos pecudibus gquipara-
bant: ait Vlpianus l.z.D.ad leg. Aquil. Quod nemini mi
rum videbitUr,feruitutisoriginemconfideranti: cum ho-
ftetii captum etiam iure naturali interficere liceat. Itaq;
qui feruum debebat,fi eum iuf.e occidifl'et,liberabatur.i.
qui feruUm.D. de verb, oblig. 1 . quid ergo. D. de legat.
& fid. i.

Quodciwqueperferuumacquiritur.]  Sequitur m.Quic-
quid feruiis acquirit,id domino  acquim.g.j^nf.pcr qua*
perfon.ibi copiose l>acdexe,(i Delis  vol et : cxplicabinws.

, 7 \ar?i exconfiitutione dius^Antcnini.] Sequitur 11 x I.An
toninus dotiunis non plus in feruum:.qudm in alienorum
feruorum vitam iuris efle voJuir.J.i .D.eod.Verum quod
Iuftmianusait,non licereftipranicdum finecauflr luilst
in feruos animaduertete,non ex ifta D. Antonini confti-
tutione natum.eft. naniiletieca lib. De b.cnef. 3. Poteft,
inquit,darebeneficium domino feruus,!iadonunqiniu-
riam poteft acciperc.atqlie de iniurjjsdpmirqrum in ler-
Uos qui audiat, pofttuseft j qui & fauitiam & ■libidinem ,

& in prxbcndis ad victum nect lVariis. aiiaritiam ccrr.pe-
feat. Ergo ante Antoninum ins herile fuis euibufdam tet
minis citcumfcriptjittt.erat-: veriim Antonmusanguftio-
res fecit illos tefrninos,- primufqiie conftituit, vt qon ma-
gis fuum quam alienum interficere n:s tflet. Eocuepix¬
els r a quorundam fententia pertinef, qupm :  Cicero lib.
cieGffic. i.eommemorat • Mcminer;mus,in quit : &a ducr
'fits infimos iuftitiatrs’efleferuandani.. eftaurem inftnia
conditio & lortcna feruorum: qiubus>-npupnale prxei-
piunt, quiita iufcent vti., vtmercenariis ad  operani exigc
dam, & iufia pi abenda.

Quiferuos fuos prater modum’vexatfis per ftid~

, . gisir alum bonis ecs conditionihtis venders
cogitur. l.if. D. ecd.

Ill. Sed & maiof afperitas dominorum, eiuC
demprincipis confiitutione coercetur. nam con
ftiltus a quibufdam Prcefidibus prouinciarum de
his feruis,qui ad mdem facram,vel ad-ftatuas Prin
cipum confugiunt: pr^cepit, vt fi intolerabi-
lis videatur fa;uitia dominorum, coganttir fer-
uos fuos bonis conditiombtis vcndcre. vt pre-
cium dominis daretur: & refie . expedit enim
]\eipublica’, nefiiare quis male vratur ..Cuius
referipti ad Aelium Marcianum cmisfi verba
funt hac: Dominorum quidem poteftatem in „
feruos fuos illibatam effe oportet , ncc quic- ,,
quam hominum ius fuum detrahi: fed A do- ,,
■minorum intereft , ae auxilium contra fir — „

uitiam,

Inftit. Imp. Commentarius

3 1

„ yttiam, vel famem, vel intolerabilem iniuriam de
„ ncgctur ijs,qui iniufte deprecantur. Ideoque co-
„ gnofce de querelis eorum, qui ex familia Iulij Sa
„ bini ad ftatuam confugerunt. & li vel durius ha-
„ bitos , quam a:quum eft , vel infami iiiiuria aft'e-
„  ftos cognouens: venire iube, it a vtin potefta-
„ tem domini non rcuertantur. qui ft meat confti-
,, tutioni fraudcm fecerit , fact me admiflum feue
„ lius executurum.

jt quibufdam prcefidibus.]  AbAelio Marciano Procon
Fulc BcticaE.l.z.D.cod.

jidtedemfacram.]  Enunciatio I. Serui a dominis cru-
delius vexati,confugerc ad sdem facram,vel Principis fla
tuam folebant.d.].i.cod.& l.i .D.de off.prefedi vrb.H^c
erant qua: aW.st Gr jci nominabant, 7ra.pt t To mk&Sscu'.
quod ab eis eripere neminem fas erat. cuiufmodi Deus
opt. max. fex ciuitates ludatis conftituerat, quo, qui per
imprudentiam quempiam interfecerant, tuib confuge-
renn Numer. 35. Deuter. i9.Iofue 20. Cicero quoque
Verrina 3. dehocGrxcorum more loquitur: NuperM.
Aurelio Scauro poftulante, quod is Epheli fe Quadto-
rem vi prohibitum effe dicebat, quo minus e fano Diane
leruu luu , qui in lilud afylQ confugerat, ab duceret,See.
Sic apud Plautum in Rudente, virgines du£ Veneris  fa-
Jiofefeaduerliis Jenonis vim tuentur. Tacitus lib.yCre-
feebat Gr*cas per vrbes licentia atque impanitas afyh
ftatuendi: complebantur  tempia peffimis leruitiorum.eo
demiubfidio obxrati  aduerfum creditores,fulpedique
capitalium  criminum receptabantur . Nec vllum iatis
yalidum imperium  crat coc-rccndis feditionibus populi,
ftagitia hominum vt cerimonias Deum protegentis.Dein
Jegatorum pro afylorum iure orationes reccnfet. Rom*
aucem afyla eiufmodi fuiffe, patet etiam ex illo fecund*
in Rullum orationis loco: funt enim loca publica vrbis:
funt facclla, qux poll reftitutam Tribunitiam poteftate
nemo attigit: qux Maiores in vrbe partim pencil It perf*
gia elle voluerunt. Atque hsc quidem de fanorum afy-
lis,in quibusftatuxalicuius Dei complexusvim potiffi.
mam obtinebat. Cuius rei exempium poftea ad Regum
& Principum ftatuas traflatum eft.Nam (vt Cicero Ver¬
rina 4- teflatur) apud omnes Grxcos hie mos eft, vt hono
rern liominibus habitum in monimentis huiulmodi, non-
nuJlarehgioneDeorumconlecrari arbitrentur. Itaque
Decimus Mag ius fenacor  Campanus, cum Annibalis im-
perio Carthaginem vindus duceretur , nauifque tempe-
ftate delata eil'et Cyrenas, qua: turn  inditione Regum
erant, Magius ad ftatuam Ptoiemad regis confugifle tra-
ditur ;ab coquecaula cognita liberatus, rti  fcribit Li-
uius lib- 2 3. Vnde a feruis quoque vfurpatum hoc  ius eft,
vt ait Seneca lib. De clement. 1. Seruis, inquit, licet ad

ftatuam confugere, cum in feruos omnia liceant. Taci¬
tus autemde hoc afyh genere, eo quem fupra citauimus
libro, lie fcribit: Inccdcbat enim deterrimo euique li-
centia, impune probra & inuidiam in bonos excitandi
accepta imagine Csfaris: libertique etiam ac ferui, pa-
trono vel domino cum voces, turn manus intentarent,vi¬
tro metuebantur . fgitur C. Ceftius fenator dilferuit,
Principes quidem inftar Deorum elle, fed ncque a dijs ni
ft iuftas fupplicum preces audiri: neque quoquam in Ca-
pitolium ,alia ve vrbis tempia perfugere, vteo fubfidio
ad flagitia vtatur.

Ad Mlium Marcianum.]  Proconfuletn Betic*. d.1.2.
D.eod.Numeratur & Aelius Marcianus in recenftone Iu-
rilconfultorum, quorum ex fcriptisPanded* compolit*
funt. In vrbe autem hpc praftedi vrbi poteftas erat.l-i. in
princ.& §. 3 .D.de off.prsf.vrb.

CogeMturferuos juos vendere.]  Sequitur II. Domini ill
terdum rem fuarn alienarecoguntur . cuius eonfimilisca
fus cftitl ft quis vltra.i 9.D. de qusftion. Similis au-
teni cafus de patre,qui filium crudclius a fe tradatu eman

A cipare Diui Traiani imperio ccadus eft,legit apud Papin.
1 -vlt.D. li a par.quis manum. vbi Pietatis legi, pro Pote-
ftatis,ingeniose Iacobus Calloniusadoiefcens dodiflimus
animaduertit.

Eonis conditionibuf.']  Quod Vlpianus alibi dixit ini.ft
quis fepulchrum.i a.D.de relig. &fumpt. fun. luflo pre
cio. vbi limiliter dominus rem fuam vendere cogitur.La-
tinam autem locutionem Theophilus nonfatis intelle-
xilfe videri p ofl'et.

Vt pretium d'ltninis daretur.]  Latin* lingu* confuetu-
do poftulabat, Ipfis daretur : fed ne de feruis intelligerc-
tur, verbum Dominis exprdfum eft.

ExpeditenimHeifub.~\  Sequitur 11 x.Reipub.intereft,
fuis quemquc fortunis bene vd. fingulorum enim faculta
tes & copis, diuitix funt  ciuitatis: ait Cicero lib. de Of¬
fices 3.quod etiam reciprocal, teftis efthec Thucydidis
fententia li.z.iya ydc I'yd'tacuTrcktv  wAta ^vpi.nct'rav  dpfls-
faivLui,  aleeAwv rif !Sid 7 etr,thia 8 ’iKtt 9 <iv  tsTv toAitiTv
B Ji'apctyx7tu>- bflyidv  cTe 7 ?ahkopttvLu- Kctkaf jjtv yap ift-
pdfatvot as tip 70 x.a.8’ ( M76v,J'ictp9etpiifxtvti( 7»f'7ra.?riJ'of,
Kefs 'v  daw ^vucttrokkincu. Y.a.M 7 vy£t  <fe iv d’ 7 vy>tryi  t»a
ktu ptakkor  Id eft: Arbitror multb melius

agi cum fingulis, cum vniuerfaciuitasfortunataelbquam
cum perciuesfingulosbcataeftjcommuniter autem m-
fortunata . nam is qui per fe beatus elt, dum patria labe-
fadatur, mhilominuscun) ilia perit: cui verb, res aduer
Cxfant,  infortunata tamcn.duitatemultbmagjs eftinco
Jumis. Hucauteroillud pertinet,  quod fcribit f.lacrob.
Jib. Saturn. 1. cap. 11.  Nam & r.oliri  maiores, inquit om
ncm dominis inuidiam, omnes feruis  contumeliam de-
trahentes, dominum , patremfam. feruos , familiares
appellauerunt.

Ita vt in fotejlatem domini."]  Sequitur 1111. Q_ui fer-
uum propter crudditatem fuam vendere cogitur, eius
commerciumamittit. d.l. 2. D.eod. Extatquelex fimilis
de eo cuius feruus in quxftione le honune occidilfe men-
)  titus erat, ne ad dominum reuerteretur- Nam Diui fra-
tres eum diftrahi iubent,conditioneaddita,nevnquani
in poteftatem domini reuertatur. 1.x .§. liquis vltro.i 9.
D.de quaeftion.

DE PATRIA POTESTATE.

titvivs IX .

In parentum potejlaie funt , qui ex inflis nu-
ptijs procreatifimt,qii£ poteflas esiiu-
ris ciuilis.l. iij. & iiij. D.de bis
qui funtjki vel.

I. In poteftate noftra funt liberi noftri, quos
ex iuftis nuptijs procreauimus. Nuptix autem, "
Cue matrimonium, eft viri & mulieris coniun- JJ
(Sio, indiuiduam vitas conluetudincm continens. "
Ius autem poteftatis, quod in liberos liabemus,
proprium eft ciuium Romanorum : nulli enim "
alij funt homines , qui talem in liberos habeant ”
poteftatem, qualem nos habemus. "

32

Ex infill nuptys.]  Enunciatio i.Qui ex iuftis nuptijs
nafeuntur, inpatns fui poteftatefunt.l.3. vnde hie locus
delcriptus eft.D.de his qui ftii vel alien, atque ex contra-
rio. Nati ex iniuftoconcubitu: parentum ip poteftate
nqnliint.§.pen.infr.denupt.Cuiusrei ratio duplex eft.
Primiim, quia {purij patrem non habere dicuntur: vnde
etiam fpuriorum nomen dedudum eft, vt pcfterius do-
cebimus. itaque Modeftinus ini. vulgo. 23. D. deftat.
hom. Vulgo, inquit, concepti dicuntur, qui patrem de-
monllrarenon poflunt: vel qui polfunt quidem, fed eum
habent, quem habere non licet. Altera ratio eft, qui a
Romulo regnante, ius hoc patria: poteftatis natumeft:

C 4 vti

3 *

Franc. Hotom. in I. Lib.

VtifignificatVlpianus'inl. patrfe.8. de hisquifuntfui uel A
al.vbi ait hoc ins moribus cffereceptum : & Dionyf. lib.
i.apcrie difputat.At eo tempore perpauci erant, qui pa-
tres ciere poflent. quemadmodumLiuius lib. primo te-
ftatur, apud quern tamen [Ciere.] corrupte legitur. Hos
ergo fblos poteftatem hanc in fuos liberos (qui Patricij
dicebatur)habuifle,vel llinc licet intelligatur, q, plebeij
patrcrn ciere non poterant. Vnde fa&um eft,vt ad eos tan
turn,qui iuftipatrcseflent,hoc iuspermanarit.

Indimduam yitx conjuetudmem.  ] Sequitur 11. Coniu-
gium ad tempus contradtum,non eft iuitum coniugium .
NamRomx primuiri ita matrimonia lnftitutafunt, vt
nunquamdifloluerentur : quemadmodum ex Romuli le
ge, quam Dionyfius lib.i.comtnemorat, facile eft mtcl-
figi: ytutsuket yopiiTl/ju v xet 7 eivo/jiisfhpic ouuiK&xvav oi-
J'phWivwovefacwraveive&xeHptfTaii7eKckhpmv.  Id eft:
Mulicrcm nuptam, qux ex Jams legibuscumviro con-:
tieniflet, fociam eius omnium & bonorum & facrorum ef
fe'. eamquekgemModeftinusfignificansinl.i.D,derit. B
nupt. Nuptis,inquit,funtconfortium omms vitx,diuini
& humani lunscommunicatio. Itaque idem Dionyfiln
adicribit, mulieres ea lege coadtasfulife ad viri arbitriu
viuerejvtpote a quo difcederc,& quas a le dimittere non
liceret: & viciflim iuffoseadem lege virosita vxores tra-
£fare,vt quas dimittere a fe nunquam poflent. qua decatt
taper annos quingentos viginti diuortmm Romai nul¬
lum fuifle: idem eodem loco, & Gellius Jib. 4. cap. 3. Sc
Tertullianus in Apoleget • teftantur. namquein matri-
monijs contrahendis liaec erat viitata formula,  Vb tu
Caius,&ego Caia. Plutarchusautem in RonuiJo icribit,
diuortij caufas tres ab ipfo probatas efle: fi vxor venefi-
ca in liberos : aut in adultcrio deprehenla fuiflet : aut
partum fubieciflct. quod fi quis alia de caufa diuortium
feciflet, eius bonorum pars vxori adiudicaretur, pars
Cereri facra eflet. Quamuis ergo diuortia poftea ccr-
tis decaufispermifla funt, refte tamen hare additur in
definitione differentia, vtconcubinatus & finnles viri C
ac mulicris coniunftibnes diftinguantur ab ea , quam
paucis cafibus exccptisindiuiduam & perpetuam efle con
flat . Eodemque pertinet quod ait Paulusinl. 34.de
adopt, moribus noftris non conuenire, filium habere tem
poralem ; vt fcilicet ne vxorem quidem eodein modo
temporalem habere Jiceat. Qux quanquam ita fe ha-
beantjVldemus tamen Strabonem libro xi. vbi Cato-
nem narrat Hortcnfio vxorem fuam Martiam ad tem¬
pus, liberorum procreandorum caufa  concefliflt, hoc
quoque-aferipfifle : y.070 tsoKafav paptfflav tSoi -  Piu-
tarchumautem in Catone Vtictnfi nominatim icribcre,
contrafta Philippi patris voluntate fponfalia fuifle.

TnfriumeJlciuium'Romanorum .] Sequitur 1 11. Patria
ciuium Rom. ppteftasiuriseftciuilis.d.Lj.eod.Cuiusfen
tentiae hxc vis eft, vt neque dedititius,neque Latinuspie-
que alius peregrinus, patriam in ciuem Rom. poteftatem
habeat: neque qui prius habuit, fi peregrinus fiat, & ci
uitatem amittat, earn retinere poffit. quod ipfum VJpia D
nus Inllit. cap. 1 o. & Iuftinianus infill lub tit-1 2. plaoifi
lime teftantur. Veriim id non depaterno impeno,quod
naturx lege atquc ordine gentes omnes vfurpant, fed de
vi ac poteftate, quam ciuesRom. fibi propriam ac pecu-
liarem inftituerunt, intclligcndnm efle, Dionyfius Ha-
licar. lib. 2. demonftrat ■ vbi traditur hoc ipfum, c|uod
Iuftinianus hoc loco fubfcribit, nullos efle alios , qui ta¬
lent in liberos habeant poteftatem, qualem ernes Roma¬
ni. dels 7i?r f>a[jta/avi'<'[A°&e r r>if , cii H-utiv, iJ'a

Tia/Tyi xo 9 ’t/u”, jcsu 7apo 701170761  7 if Gits
ygom, idin<Hpynv, iati TtptoriyiiV  , eW 7t Stopuov
7ccv xa.7J.ypiv ipyu<v kotI^v , fov 71 oTraxTmmfat
<apdcupf)7cu, XOV70. 7 T“hniKci isfo-rlav owcui iiStnvyyo-

n  , xov iv opyafi  toTV [j.iyi<?ois, 4 i;'na£oy.im , kov 6 tt
7 Lul tis 70 xotvd <piKo7ip/icw i'cscLtviiJ.Moi.  Id eft: Roma
norum legiflator , omnern vfqutquaque ( vt rem verbo
compleflar) patri in filium , ldque peromne vitz  ipfius
tempus poteftatem ded t: fiue ilium in cuftodia habere,
fine virgis cjdere, fiue vinftum in rufticis opgnbus reti¬

nere , fiue occidere vellet: tametfi filius relirmb. geraf,
magiftratusque maximos obtineat, & propter Reipub.
ftudiumcarus fit fuis. H»c Dionyf. Eodemque perti-
het exemplum illud elegans defimtiua conflautionis,
quod a Cicerone hb.de lnuent.2.commemoratum, pro¬
pter elegantiam aferibemus. C. Elaminius, is qui Con-
fulremp. malegeflit bello Punicofecundo,cum Tribu¬
nes pi. eflet, inuitofenatu, & omnino contra voluntate
omnium optft^atum , perfeditionem ad populum legem
Agrariam ferebat. hunc paterfuus concilium plebisha-
bentem , de templodeducit : accerfitur maieltads. In-
tentioeftiMaieliatem mintiilfi, quod Tnbunum pl.de
templo deduxifti. Depulfio eft: Non minui maieftatem.
Qusftioeft: Maieftatem'neminuerit. Ratio: In filium
enim quam habebam poteftatem , ea vfus fum . Ratio-
tiis infirmatio’: Atcnim qui patria poteftate,hoceft pri-
uataquadam,Tribunitiam poteftatem,hoc eftpopulipoa
teftateminfirmat,minuitismaieftatem. ludicatio eft'Mi-
nuat'ne is maieftatem, qui in Tribunitiam poteftatem pa
tria poteftate vtatur. Hxc Cicero. Hermogenianus au-
temin l.quodnon. 14.D- adTrebell. Quod ad ius  publi-
cumattinet, inqflit,non(equimurius patrixpoteifatis.
Quibus ex verbis videtur non modo patrem filio magi-
ftratumgcrenti parere oportere,vtde QJFabio legimus:
verum etiam patri in filium qui in magiftratu eft, quate-
nus magiftratus eft,ius nullum efle. Tametfi nonnihil du
bitationis nafei poffit ex eo quod I iuius lib. 1111. feri-
bit: cum Senatufconfultum faftum eflet,vt duo ex Tribu-
hismii. CcSnfitJan poteftate (tres turn erant) ad bcllum
proficifcerentur: vnusresRomx curaret:&certamen in¬
ter Tnbunos exortum eflet, cum fe ouifque belli ducem
potiorem ferret: curam vrbisvtingratam ignobilemque
afpernaretur : Q^Seruihiim fenatorem, C. Seruilij  Tri-
bunimil; patrem itadixifle: Quando necordinishuius
vlla,necReipub. eft verecundia, patria maieftas alterca-
tionem iftam dirimet: filiusmeus extra fortem vrbi prg-
erit. Quinetiam Dionyf patilo poftadfcribit, maiorem
patribusta. in fuos liberos, quam herisin Tubs feruos per
niiflam efle poteftatem fferuum enini fefnel venditum,fi
a nouo domino manumtttatur , fui iuns tfle . at filium
non ante fui iuris fieri, quam ter a patreTtio venditus, ter
afmsdominis manumiffus fuerit. Atqiie hoc eft quod
ait Imperator, nulhs homimbus talem efle in files Jibe-
ros poteftatem,qualis eft ciuibus Romanis-Narn poteflas-
Vitx&necis, de qua mentio fit in 1 . in fuis;rr. : D-de liba
&poft.&l.vlt.C.depatr. poteft;Perfarnm qiioqiie&Scy
tharum communivfuit. Dcnique  verifiinurm eft quod
ait Ariftoteles lib. Polit. 1. cap. g.  Naturx kge ac prx-
feripto liberosparetumIniperib fubiedtos efle. Quod.n.,
inquit,procrcauit & genuit,id vtprxfit, & amicitix ratio
& lenedutispoftulat: quod quidem genus eft ..regalis po
teftatis. itaqueptxcJare Homcrus Join m appellauit Re
gem omnium,cum dixit, Pares hbitriiiiimquedeuniqiie-
naturaenimin Regb'diflimilis, genus 1  ldem -efie debet:
qua quidem re & maibr natu minori, & procreator na-
tis prxftat. Hxc Ariftoteles. Qtiotirea diftinefioadhi
beri hoc loco debet eSaJquaperfepe alibi vfi fumus: nir ei
rum patriam poteftatem orturn quidem ac materia a ua-
turafumpfifle,incrementnm vero ac formama iegibus,
&iureciuiii. Sed queretur ab homimbus iludiofis, ec-
que'nam ergo inter patriam & herikm poteftatem diffe
rentia fcerit ? Relpondeo hanc fuifle, quod fe  1 ui a domi
nisquoUistemporeinterfici poterant: ftberiveroa pa-
tribus non nifi caufa,aut cum propmquorum confilio,aut
per fe cognita. Itaque Valerius Max. lib.<r.cap.8.&Li-
uiuslib.2.fcribunt, Caflium tribunatu depofito, a patre
fiio, adhibito propinquorum Si  amicorumconfilio,atte-
ftatiregnicrimine damnatum die. Seneca autem hb.de
Clement. 1. Cogniturus,inquit, de filio Tarius, aduoca-
uitincoufilium Cxfarcm Auguftu. Venitin priu.itospc-
nates,afl’edit, pars alieni confilijfuit. non dixit, Imo in
meam domum veniat quod fi fadum eflet, Caftans fu-
tura erat cognitio-,non patris. Audita caufa, cxcufthque
omnibus,dixitCefar, relcgandum quo patri videreiur:

non aculeum,non ferpentes, non carcerem decernit,me-
mor non de quo cenfcyet: fed cum in confilio efl'et, mol-
liffmio genere pens: cotentum efl'e debere patrem dixit.
Valcriusautem eodemloco,& Cicero lib.de Finib-i.fcri
bunt: L. Manlium Torquatum ,folutn ac finepropin-
quorum confilio caufam Macedonum (qui filium fuum
accufabant, quod in prouincia . Praetor pecunias cepit
fet)audiffc : reque biduum cognita pronunciaffe, cum
non talem videri fuiffe in imperio, quales eius maiores
fuifl'ent: & in confpedum fuum venire vetuifl'e. Cum Syl
Janum filium meum(inquit Valerius') pecunias a focijsac
cepifle mihi probatum fit, & rep.& domo mea indignum
iudico, protinufque e confpedu meo abire iubeo. Malim
tn pro[ Et J{epublica]  fimpliciter [li t Re] legere: vtems
patrimonium & h^reditatem intelliganuis. Atque hate
quidemitafehabent: vcrUm ilia dubitatio exoritur.
Nam etfi Dionyfius aperte feribit, patribus poteftatem
faille fuos liberos vendendi, tamen lmperator Conftan-
tinus in 1 . vlt.C.de patr. poteft. fic feribit: libertati a ma B
ioribus tantum impenfum efl'e, vt patribus,quibus ius vi
tz in liberos, necifque poteftas olim erat pcrmifla,liber-
tatem eripere non liceret. Videamusigitur, ne ius qui-
dem illud fub Regibus fuerit, quod etiam Dionyfius li-
bro fecundo perfpicue teftatur: fed ljsexaftis ,conftitu-
taque libertate, fpeeies tantum & vmbra retenta fit: &
adlolam vetuftatis vfurpatjonem , emancipatio, & tri¬
plex ilia imaginaria venditiolege xn. Tabul. introdu-
da. Aqua quidem coniedura Dionyfij  verba non abhor
rent,qui pecemuiros feribit  earn legem, q uippe  verere,

& per armes treccntos receptam, non efle aufos tollere:
fed in duodccim tabellasretulid'e. ijs  autem verbis reia-
ta eft,qua- pot ius  adfiliorum iiberationem inftituenda,
quam ad vendicioneni  ftabiliendam pertineant: Si pater
1 ilium  ter venundedit, filius a patre liber efto.

Cuim quifque ex filiofamilies (non etiam ex
filia.J eiufve fiirpe xtirili nqfcitwr , eius
inpoteftate esl.l.iiij & t>.  L>. qui
funt fui vel al.

11. Qui igitur ex te & vxore tua nafeitur, in
tua poteftate eft. Item qui ex filio tuo & vxore
eius nafeitur , id eft, nepos tuus & neptis: sque
in tua funt  poteftate, & pronepos, & proneptis,

& deinceps exteri . Qui autem ex filia tua na-
Icitur , in poteftate tua non eft , fed in pa-
tris eius.

Et vxore tua.]  Enunciatio I. Ex iufta vxore natus,pa
trisin poteftate eft.l.4.D.dehisqui/untiui vel. Hocfu
perius quidem abunde probatum eft: fed quzri poteft,
cum duo fuerint vxorum genera (alia: namque matresfa.
aliae matrons dicebantur) an ex vtrifque fufeepti libcrl,
in patris poteftate efl'ent. nam de ea quidem,quz mater-
fa. dicebatur, dubium efl'e non poteft, cum ipfamet in vi
ri fui manu Mancipioq; diet: vti d0cetGell.li.3xap. 2.&
lib.4. cap.3.lib.i 2  -cap.6. In matrons res nonita perfpi-
cua eft: nam cum anno primo , id eft antequam vfu capta
effet, in viri manu non diet, fortafl'e dubium alicui vide¬
ri poffet, an liberi ex ea fufeepti, ius filiorumfam. obti-
nerent. Sedcum major patris quam matris ratio habea-
tur,nequequicquam apud veteres repugnans legatur,
probabilius eft , eandem horum liberorum rationem
fuiffe.

Qui ex filio tuo & vxore eiut.]  Sequitur 11. Non tan¬
tum filius, fed& qui ex eo prognati funt, in patrisfa. po-
teft ate funt. l.j.D.de his qui funt fui vel. Ratio autem
perfpicua eft: quia in ipfius familia nafeuntur, quippe cu
filiusnondum familiam habeat. deinde quoniam nemo
poteft alium in manumfuam recipere , qui ipfe in aliens
manu eft :vt ait Seneca lib. Declamat. 3. at filiusfam.eo-

33

rum pater in aui manu ac poteftate eft.

Qui autem exfilia tua.]  Sequitur in. Filia non patri,
fed marito filiumfa. parit. 1 . familiz. 196.  D. de verb, fi-
gnific.vbiCaius feribit, foeminarum liberos in familia
earum non efl'e: quia qui nafeuntur, patris, non matris
familiam fequuntur. Huiufceergo iuris ratio eft multi¬
plex. nam primum omnium fi rei natura fpedemus, eius
effefrudus debet, cuius eft fetnen.neque ad rem perti-
net, quod fi filia in poteftate retenta fit, videtur femcn-
tis alieno in folo fa ft a. fuperficiesautemfolo cedit. quia
refpondemus vfumfruftum faltem ciusfoli maritis datum
efle. ac propterea fiue in fuo,fiuein fruftuario fundo fe-
ueritjfruftum fuum efficere • Rurfus nihil obftat, quod
quibufdam videtur, fementem efle communem : nam fo-
luni viri femen fatis adconcipiendum valere, multis do
cumenti s conftat. Przterea fi ius gentium fpcftemus,ne
mini dubium eft, quin rxores liberorum fufeipiendoru
caufa ducantur: quemadmodum fuperiusex Xenophon-
tedocuimus. Quod fi ius ciuileconfideretur, vt liberi
patribus fui heredesagnafeantur , ncceffe eft eos in ipfo-
rum poteftateagnafei. przterea liberifamiliarum & no-
minum propagandortim caufa procreantur : at in mulie-
ribus familiz & nomina intereunt. d- 1 .familiz. 196.  D.
deverb.fignific.& 1. pronunciatio.i93.infi. eod.in fami
lia igitur patris fliinafcantur ncceffe eft:aut vevo eius,
cuius in poteftate pater eorum eft, vt paulo ante diceba
mus. Eodemaccedit,qubd fimulierin mariti manum
coniienit ,e familia fui  patrismigrat, & in mariti fui po¬
teftatem tranfit. Quod Vlpianuscap. Inflit.  xxn. per
fpicue demonftrat, cum a it:  Inter fuosheredes  efle vxo-
rem, quz in manu eft, &nurum,quz in manu eft hlij,
quern in poteftate habemtis. Item cap. infequenti, agna¬
fei fuum lieredem agnafeendo, adoptando, & in manum
conueniendo. Itaque iam non filiafam. fed materfam.
appellatur: quippe qug non in matrimonium tantum,fed
in familiam quoque mariti, & in fui heredis locum tran-
^ fit. quocircafi quid peccalfet, ius erat marito, adhtbito
propinquorum confilio rem cognofcere, in eamque de
fententia ipforum animaduertere: vti Dionyfius lib.2.fcri
bit. Catonis autem verba adhanc rem maximc pertinen-
tia fubijciam quz Gellius ex eius oratione de Dote lib.

1 Q. cap. 23. propofuit. In qua id quoque, inquit, infer!
pram eft,in adukerio vxores deprehenfas, ius fuiffe ma¬
ritis necare. Vir, inquit,cum diuortium fecit, mulieri
iudex pro Cenfore eft, imperium quod  videtur Jiabet. fi
quid peruersc  terrequefaftum eft a muliere, mulftatur:
fivinum bibit, fi cum alieno viroprobri quid fecit,con-
demnatur. Deiureautem occidendi,itafcriptum eft:
In adulterio vxorem tuam fi dcprehcndifles,fine iudicio
impune necares: ilia te (fi adultcrares) digit© non aude-
ret contingere,neque ius eft. Hzc ex Gellio : quz quide
eo lubentuis adfcripfinnis, quia cum hoc loco perfong
qug funt alieni iuris enumerentur, matrumfamilias con¬
ditio pr^termittenda non fuit. Eodemque pertinet quod
ait Labeo Antiftius Inrifconfultus,apud eundem Gell. li.

13-cap.i o.Sororem appellatam efle ,quodquafi fcorfim
liafcatur ,fepareturqueab eadomo, inquanata eft, & in
aliam familiam tranfgreditur. Hzc Labeo. Cum igitur
nupta filia,ampliusin parentis familia non maneat,quo-
niodoin eius poteftate maneret? Sed obijcietur.l. 1.5.3.
D-de lib.exhib.vbi filia nuptainpoteftate patris efledi-
citur. quern locum video dodiffimis hominibus errorem
obiecifl'e :quosanimaduertereoportebat,Vlpianum eo
locodenuptijsfineparentum confenfu fadis difputare.
alioquiquo tandem iure voluiffet pater filiam fuam ex
viri domo abducere ? aut quorfum VIpianus fuaderet, vt
patri perfuaderetur, neacerbe patriam poteftatem exer
ceret? Significatenim,fummo iure patrem pofle fiiam fi
Jiam abducere: fed propter bene concordans matrimo¬
nium,at liberis etiam fubnixum,debere defiio iure dece
dere. Potius autem ex Papinianirefponfodifputanduin
erat,qui in l.patri.20.D.deadult.fcribit,patri dari iusoe
cidendi adulterum cum filia, quam in poteftatehabet.
Idemquc ex 1 . S. & 9. D.de capit.minut.vbi Caius & Paii

Inftitut. Imp. Commentarius.

A

34

Franc. Hotom. in I. Lib.

lus de eius filia: nuptijs Ioquuntur, quatvel emancipata, A cim vtmaiordeduda fit,tunc primumpetatur,c)tiiim nidi

vei in poteftate retenta eft. Item ex 1 . Titia.^.D.folut.
matr. vbi Africanus de illius mu liens diuortio difputat,
quatfe matremfam. (id eft, cmancipatam) efl’e dicebat:
cum eius patei earn in fua poteftate efl'e contenderet. De
quibus omnibus locis nihil a quoquamvfqueadhucdifpu
tatuni efl’e video : cum tamen pcrfpicue demonftret, pa-
triam poteftatem in filiam, eius matrimonio non extin-
gui. Sed videamus , ne commode hoc modo refponderi
poflit; Iurifconfultosijs in locis de ijs filiabus diiputare,
qu* non in manum mariti conuenerant , fed matron*
permanferant.

'(f

DE NVPTIIS.

TiTvtrs  x.

'ffuptittiufladicmtur, qua# dues Romani
puberes, parentibm ((i quidem in eo-
rum poteftate fmt) auctonbus in¬
ter fe contrabmt.

L Iuftas autem nuptias inter fe dues Roma¬
ni concrahunt, qui fecundum prtecepta legum
coeunt: mafculi quidem puberes, fuemina; au-
teni viri potentes, fiue patresfamiliarum lint, fl¬
ue filiifamiliarum: dum tamen, fi filiifamiliarum
lint j  confenfum habeant parentum , quorum
in poteftate flint .nam hoc fieri debere, & chillis
& naturalis ratio fuadet; intantum, vt iiiflus pa¬
rentis prascedcre debeat.

tufia-s autem nuptias.}  Hoe refertur ad fuperioris tra*
datus imtium: propter quod, quali e re nata, de nuptijs i
hoc loco difputatur. Similiter Vlpianus titul.j.In po¬
teftate parentum funt liberi,inquit, ex iufto matrimonio
nati.Iu ftum matrimonium eft,ft inter eos qui nuptias con
trahuut,connubium fit,&c.

dues Romani  ] Enunciatio I.lulls iluptis nifi inter ci
ues Romanos contrahi non pollunt. Itaque ne liberi qui
demdicunturij,quiex deportato natilunt.l.ex fado.i 7,
§". j. D. ad Trebcl. vbi Vlpianus ait, cam fine Jiberis de-
ceflifle v.deri, qu* deportata liberos fufcepit. Idem etix
cap. Inftit. v.Connubium,inquit,habentciucsRomani
Cum ciuibus Romanis : cum Latinis autem &.peregrinis
ita ,fi conccfliim fit. quapropter frequensapud Liuiuni
cum lib. j.tum alibi perliepe,de connubio populis deui-
dis aut adempto aut permiflo, mentio eft.

Mafculi quidem puberes.}  Sequitur n.Impuberes iu¬
ftas inter le nuptias contrahere non pollunt. Itaque
Plato lib.de Legibus xi. t liuu  <f i,  inquit, tk  rav yct/aav
yysvu avfj.ij.i'Tfi'W it KS/s 6  Sir.tt.THS tnonrav , upt-  ]

vtTeot yvuvtsi[jAfrii affvSs ; yj[jvu.{ Si ijj.ce.Ki iJtyft
StdptevoT ras  SijAwW.Id eft: Tempus ad nuptias au t aptii,
aut ineptum ludex hoc modo ftatuat. Kudos quidem
mares,nudatas autem puellas ad pubem vfque fpeftet.
Eandemque fuifl’e populi Rom.confuetudinem, Juftinia-
nus pofterius teftatur, fub tit.quib. mod.tutel.fin. Sed po
fteailludobferuatumeft, quod Macrobius lib.in Som-
nium i.cap.6. fcribit ,poll annos bisfeptem ipla stasnc
ceflitate pubefcit. tunc enim moueri incipit visgeneratio
nism mafculis, &purgatio foeminarum . ItaquePompo
lliusin 1 .4-D.de ritu nupt.refpondet,minorem annis duo
decim nupta,tiic legitima vxorc fore,cu apud viru explef
let duodecim annos.Hinc Labeo in l.pe.D.quad. dies leg.
Non potell, inquit, videri nupta, qu* virum pati non po
teft. Quare Vlpianus in l.h^c conditio. 10. D.decond.
ddemonttr. earn qua: nondum nubilis *tatis in domum
liiariti deduda elbpofle petere Jegatum negauit, quod ei
cum nupfiflet relidum erat. Et Papinianus]. dotispro-
miflio.6 8-D.de iur.dot. Et fi,inquit,minor annis duode-

ior annis apud cundem efle ceperit.

Confenfum habeant parentum.)  Sequitur in. Filij filig-
quefamiliarum iuftas fine parentum auftoritate nuptias
non contrahunt.l.2.D.derit. nupt.fi nec filium.i2. C.de
nupt.Itaq; quemadmodum ftipulanti adolefcentis patri
puelle pater Iponderefilia dicebat:eodemodo ftipulanti
puellf patri defpodere filiu alter dicebat: vti DonatUs in
Terentiu teftatur :Hacfama impulfus Chremes vitro ad
me vcnit.vnicam gnatam fuam cum dotefumma filiovxo
rem,vtdaret Placuit , defpondi,hic nuptijs diftuseft
dies. Etprofedo ita eft, vtneque patri muitofua filia e
fuis laribus ac petiatibus abduci debeat: neque confenta-
neum fit, filiumfa.qui in patris fui domo familiaque ha¬
bitat, mulicrem pr*ter oculospatris inuiti ac dill'entien
tisinipfius domum introducerc. Quocirca Paulus,Eum
qui viuente patre &ignorante de coniundionefili* fu-
feeptus eft,licet poll mortem aui natusfit,iultum filium
B eius ex quo conceptus eft, non efl'e, relpondit in 1 . Pau-
lus.D.de ftat. horn. Sed & lulianus: Nupti*,inquit, in¬
ter eafdem perfonas,nifi volentibusparentibus te nouatg
iuft* non habentur.l.nupti*. 1 S.D. dcrit. imp.  At filius
emancipatus, qui feparatam a patre domum & familiam
habet, etiam fine confenfu patris vxorem ducere poteft,
& fufeeptus filius ei heres ent.l-filius.D.eod. quod tamen
in filia lecusconftitutum eft ab Imperatoribus : qui fi-
Jiam, quamuisemancipatam, nubtre tamen fine patris
auiftoritateante annum *tatis 2}. prohibuerunt.l. vidue
J.in coniimdlione.C.denupt.Sed cum duo in iurenoftro
conieniiis genera reperiantur,vnumtacitum , alterutn
expreflum: qu*ri poteft, vtrum hoc loco intelligxmus.
quoniam plerunque, vbiconlenfus exquiritur , ibiex-
preflus ell ncCellarius: quemadmodum intutoruro au-
doritate liio loco docebimus • Sed conftitutum eft*
in hac caula taciturn confenfum fufficere. 1. fi vt propo-
nis. J.C. eod. & 1 . in Iponlalibus.y-§.1. D. de lponlal.

2  vbiPaulusait,intcll:gifemperpatremfili*.confentire>ni
fi euiaenter difl’entiat-

Quorum inpotcBate funt.]  Hoc fuperuacancum alicui
vidtatur: cum tx fiiiorumfanuliasappcllationefatis in-
telligatur,eos efl’e in parentum poteftate. Veriim intel-
ligendum eft, propterea hoc adiedum efle,quia cum vxo
remnepos ducit, euenitinterdum vt patris fui confenfum
nondefideret: quippe cuius in poteftate non fit, vtpote
emancipati * patrem enim ab auo emancipatum, films an
te emancipationem natos in poteftate non habere, con-
ftat tx §. 1 .infra quib.mod.iuspat.poteft.toll.Hocigitur
fi; accida t, aui folms exquirctur audoritas : fi verb pater
emancipatus non fit,ncpoti vxorem ducenti & filius con-
fentiredebet: inquitPaulusin l.oratione. §.i.D. derit.
nupt.Caufxautcmconftitutiohxc erit:Nepos foliusaui
confenfu vxorem duxerat.cum filius eas nuptias improba
ret, intentionehac vfuseft: Tuc iiuptuciniulte funt, quip
pe fine confenfu parentum fadg.D. Into parentum con-
) cenfu fad* funt. An ita fade fint. R. Quiaiusquod
parentum confenfum exquirit,non omnium, fed eorum
tantum qui in poteftate liberos habent, confenlum ex-
quirit.F. At alio iure conftitutum cft,ne auus filioinui-
to fuum hgredem mducat. Dilceptatio ex contrarie leri
ptisnalcitur, An propter alieni heredis lntludionem ius
illud fuperiiisinfiedi oporteat. Paulus jnd.J. oratione.

16.§.l .fcribit, infledendum efl’e. Vbietiam hocadfcri-
bit:Neptis verbfi nubat, voluntas & audoritas auifuf-
fich. Cuius dift’crenn* ratiomueftiganda eft. Mihi qui
deni h*c omnino videtur efl’e, quia nepos patris fui fami-
liamaugetjfiue (vtlurifconfulti ioquuntur nepos patri
fuo fuum hareecm gignit: qua de caufa eius in diligenda
vxoreconfenfuminteruenirepar eft,neinuito ei luushg-
resagnafcatur.at neptisnon auget: led mariti, eius'ue
cuius in poteftate maritus eft,vt inferius intelligetur.Sed
obijcietur.l.^.D.cod.vbi Paulus ita fcribit . Si nepoteex
filio, & neptem ex altero filio in poteftate habeam, nu¬
ptias inter eos me foloaudore contrahi pofl’e, Pompo-
nius fcribit.Veriim ei loco, meo iudicio, fic relponden-

dum

Inftitut. Imp. Commentarius.

<lum eft,rationem illo cafu fingularem effc: quia non ex
aliena aJiqua & extranea familia.fed cx ilia eade,in qua
ipfe filius eft, fuus ei heres agnafciturus erat: qualiius
quo conftitutum eft,ne cui inuito fuushzres agnafcatur,
de eo herede intelligendum fit, qui aliena ex familia
queratur.

ifiaturalit ratio.}  Sequitur mi. Patris audoritas in
filiifam. nuptijs & ciuili & naturali iure requiritur. Cu¬
ius pronunciati haec vis eft,non vt ciuili iure extindo,ve
Juti patria poteftate per emancipationem aut deportatio
nem fublata , femper tamcn patris audoritas exquireri-
dafit: nam vt mododicebamus, emancipatus etiam fine
patrisconfenfu nuptias rede contrahit.l. filius. zj .D. de
rit.nupt. fed cum huius legis initium a natura fumptum
fit, poftea conformationem quandama iure ciuili acce-
pit, vt videlicet iure patris poteftatis magnopere auftum
fit. Ciuilis autem ratio eft, partim propter ius patris po
teftatis, quod in cuiuftiis (exus liberis locum habet: par¬
tim ne inuito patri fuus hgresagnalcatur: quod in mari-
bus duntaxat obtinet.

Vt iuffuspatris preecedere debeat .] Sequitur 1111. Pater
fam.liberorum fuorum nuptias, fine fuo confenfu fadas ,
fi volet, irritas habebit. Et hoc eft quod Vlpianus fcri-
bit in 1.x .§. 3-D.de lib. exhib. Vbi quaerebatur, an fi-
liam,qux fine patns confenfu nupfit, pater poflit ex mari
ti fui domo abducere • fignificat enim , id patrem fummo
iure pofl'e facere. Veruntamen certo iure vtimur,inquit,
ne bene concordantia matrimonia iure patns poteftatis
turbentur. quod tamcn fic erit adhibendum , vt patri per
luadeatur, ne acerbepatriam poteQatem  exerceat. id  eft,
vt defuo iure publics vtilitatis caula dccedere  veJit, nc-
que (utnmo iure  vtatur. At enim, dixerit fortalle qui-
fpiam,quid  intereft inter fiiaforem fadi& probatorem?
vtaitCicero Philip.fecunda: quinetiam imp. ini. fivt
proponis. y • C. de nupt. iuftas die nuptias ftatuit eas,que
ignorante patre fads, ipfius tamen filentio comproba-
tsfiint. Paulusprsterealib. Sent-z. Eorurn, inquit,qui
in poteftate patris funt,fine voluntatc eius matrimonia iu
re non contrahuntur ,fedcontrada non foluuntur. Con
templatioenim publics vtilitatis priuatorum commodis
prsfertur- Haec Paulus. Sed videamus ne rem ita diftin
gui oporteat, vt coerccndx contumacix caula, fi patre*
eas nuptias irritas haben velint, irritat iudicandsfint:
fin fecus,taciturnitaseas confirmed nam infimilicalii adi
tionis hgreditatis, vbi prarcedere iufiiim oportet, ratiha
bitionem tamen admittimnsl.fi quis.iy.D.dead. hered.
fa. C. qui admitt.ad  bon.poll! 1. feruo.tf y. D.ad S.C. Tre-
bell. Caufxcontiitutio:  Sextiuspatre ignorante vxore
duxerat: cum pater id refcitfet , tacuit, neque teftimo-
nium vllum oftenfianimiprsbuit. Aliquantopoftfilius
ex eomatrimonio nafcitur, quern au us  fiium agnofcerc
recufat. Intentio: Nuptia? fine meo confenfu fadp funt.
J). Imo teconfentiente. Q^An iilo conlentiente fads
fint?R. Quiaconfentire nuptijs,eftijsnon eontradicere.
namquitacet,confcntireinteliigitur. F. Imo conlenti-
re nuptijs,eft cum ijs fcntire,qui nuptias contrahunt.quo
modoautem ijs confenfifl'em , quas fieri ignorabam?
Difceptatio exfcripti anibiguitate nafcitur : An con-
fentire nuptijs fit ipfam nuptiarum adionem fic com-
probare, vtdum nuptisfunt, confentiatur. hanc VI-
pianus ind.l. i.D- de lib. exhiben. ita cfi'e fignificat:
ledtamen squitatem & fauorem matrimonij in hifce
rebus dominari . quomodo Alexandri relcriptum ac-
cipiendum arbitrorin l.y. C. de nupt. vbi lie feribit:
Si pater quondam mariti tui , in cuius fuit potefta¬
te , cognitis nuptijs veftris >  non contradixit , vereri
non debes , ne nepotem fuum non agnofeat . Quod
lane, vt ante dicebamus, totum squitatis & benigni-
tatis die videtur . nam fi , vt vcrifimiJc eft , ita feri-
pta diet lex,Patresfamilias liberisfuis ad nuptias con-
trahendas audoresfunto : Vlpianus in 1. 3. D- deno-
xal. ad. diferte affirmat, longe aliud elfe, audorem
dfe vt quid fiat,& pati fieri.


A Furiofi tarn filio quam filix licet fine pa¬
tris audoritate matrimonium contra-
here.l.xxv.C. de nupt.

11. Vnde quantum eft, an furiofi filia nube-
re aut furiofi filius vxorem ducerc pofsit ? anti¬
que fuper filio variabatur, noftra procefsit deci-
fio: qua permiffum eft ad exemplum filiae furiofi,
filium quoque furiofi poffe, & fine patris inter-
uentu matrimonium fibi copulareXecimdum da¬
tum ex noftra conftitutione modum.

Vnde quxfitumeft.]  Nam filius fiue patre, fiuematre,
fiue vtroquefuriofo, vel conceptus,vel natus,vel ante fu
rorem natus, in patris poteftate eft, eique acquirit.l.pa-
B tre furiofo. 8. D. de his qui funt fui vel al, Caufs conftitu
tio: Lex eft,-Paterfa. liberorum fuorum nuptijs audor
efto. Que patrem furiofum habebat, non exquifita ip¬
fius audoritate nupfit. Qugrebatur, an iniufts illsnu
ptie fuiflerit. Acliquidefiliamfaciamus fponfione pro-
uocafl'e,itaque intendifie, Nuptie iuft§ funt: res perfaci-
lis & expedita eft. nam cum aliorum ratio h^c fit, Quia
lex nuptias fine parentum audoritate contradas, ratas
non habet. Firmamentum hoc fubijeietur: At lex de ijs
demum intelligenda eft, quorum aiiqua eft audoritas:
farioforum  autem nulla omnino eft: vnde perlpicue ex
feripto & fententia difceptatio nakitur.Sed contraria cau
fapaulo eft difficilior. Intentio: Nuptix iniuftg funt.
D. Imo funt iuftg. Q^An iufte fint. R. Quia lex eius de-
mum patrisaudoritatem exquirit,qui audorefle pot:
Furiofi autem audoritas nulla eft. F. At indefinite lex
fcripta eft, neque inter mentis compotem & furiofum di
ftinxit: vbi autem lex non diftmguit, ibi nec nos diftin
C guere debemus. Difceptatio ex contrarie feriptis nata
eft : An cum furiofi nulla fit audoritas, tamen quia lex
indefinite fcripta eft, de quouis patre intelligenda fit.
Contraria autem iura funt h^c: Furiofi nulla eft audo¬
ritas : vbi lex non difttnguit, neque nos diftinguimus.
Sed cum intelligi aliter lex non polfit,n6 verba,fed mens
Ipedanda eft.

Superfilio variabatur.]  Quibuldam enim patris vel mo
resveilamtasexpedanda videbatur:ali; nullumplerun
que furoris exitum elle dilputabant.

aid exemplum filia furiofi.]  Enunciatio 1. Furiofi filia
nubereetiam patreinconfulto poteft.l.fi furiofi.zy.C.de,
nupt. vbi Iulhnianus ait, id onincs pene iuris antiqui co
ditores admififle • Sed queri video,quid ita facilius id fi-
D lip qu am filio permiferint. Et opinor caufam hanc elle,
quiafiliusinuitopatre mulierem patri inuifamin ipfius
xdesfamiliamqueadducebat: filia vero ex ipfius familia
in mariti domum migrabat. Deinde filius gignebat libe-
rosfuturosinuito patri fuos hasredes abinteftato : filia
verb non patri (vtfuperiore tradatu didum eft) fedvi-
ro, eius've patri filiosfam. parit. Caufa; conftitutio. In¬
tentio : Par filij& filial caula eft: quare in pari caula pa-
riaiuraconftituantur. D- Imo impar. Vtrum par an
imparfit. R. Quia neque filia fuum hgredem inuito pa¬
tri inducit, ficut filius: neque tanta eft patris in filiam po
teftas, quanta eft in filium : cum ilia, prirna: hie, tertia
■demum emancipatione patria poteftate liberetur. F. At
lex,qua: patris audoritatem exquirit, fimpliciter & ab-
folute fcripta eft: itaque neque nos quid ex nuptijs confe
quatur,fedfolampatriampotellatem fpedemus. Dike
ptatio ex contrarie feriptis nafcitur: An cum diffimilis
fit nuptiarum euentus in filia atque in filio, tamen quia
lex abfolute leripta eft,diftingui non oporteat.

Ft fine patris interuentu.  ] Sequitur 1 1 • Iuftinianus
etiam filio furiofi patre inconfulto nuptiascotrahere per
niifit.l.fi furiofi.23. C.de nupt.Nonnulliautem [Interim]
mallcnt,ex vetuftis (vt aiunt) libris: fed, vt nc quid am-
plius dicamus, quomodo fecundum datum ex luftiniani

confti-


Franc. Hotohi. in 1. Lib.

conftitutione modum h* nuptise patremortuo contra- A reos,quidim vifi fuifl'cntfurtimcurri tat Sfibiisfern ha-

> . ’ n- • ~ n-:--- i_l„  bere, continuo fibi ipfimortem confciuerant, Icelerir

pcenas a feipfis rcpctentes. Hac Plato in libris de Legi
bus. In libro vero de Repub. oftauo : Slav J't Jii,  in-
cjuit, ymtalxeu;ygJoi ttLS'pi;lit ytvvoji ixPacri ibJj >ik>-
k'uwynrop'tv ikdoStft; duri; gcyyivt&at  il ai' tSeka-
Gl,7tkbi) SuycLTfiygt piH7fi,  aid 7cut lav Svyaitpav ttcu-
ci xeuit/ft ai'u> jj.ri7fo(. xat id;yvveuxa; dv , vrklcu  Jcf

HCU TTATf i KCtJl 7<>is7C0V 701 V 7 C 0 V tit 70 xdlCO Kcu lift 70

etva.ld  eft: Cum mulieres & viri state generation! apt*
progreffi fuerint, turn viris dicemus licere, quam volent
vxorem ducere , prxterquam filiam aut matrem, natas-
veex filia, eas've ex quibus mater prognata eft: mulieri
bus autem ius elle cuilibet nubere, prsterquam filio,aut
patri,eorumve liberis & parentibus .Hsc Plato.Ex qui¬
bus peripicuum elfe arbitror,verum elle quod antes dice
bamus,eum adnaturs legem hoc ius referre; cum ta-
men Anitoteles lib. Polit. lecundo feribat, eum non ob
B aliam caufam huiufmodi connubiu interdixifle, nifi quia
mmia voluptas oriatur: & nihil interefle putare , vtrum
parens fit, an filius,an fratres qui commifceantur.

Tstjf&riat attpte incejias.  ] Enunciatio I. Parentum cum
liberis nuptis incelts ac nefarix funt. 1, vlt. D. derit.
nupt. Verum an non etiam cognatorum nuptis incefts
appellantur ? Hoc qmdem plane affirniatur in 1. fororis.
3 y.Sc 1. etiamfi. yS.D. eod. Stab Vlpian. cap. Inftitut.y.
Sc Caio tit. 4 . lib. 1 . Sed Paulus in d. 1. vlt. fignifieare vi-
detur, Tolas parentum libcroruniquenuptias iure gen¬
tium in ceftas efle.

Quamuisperadoptionem. J  Sequitur II.- Adoptati nu-
ptiascum parentibus adoptiuis contrahere non  poftunt.
J. quinetiam. yj.D. eod. nam abCurdum cilet,- eandem
&  filiam 8 c vxorem appellari:  aurefque hoc & an imi ho-
riiinum refpuunt: prstcrea iura vxorum & Bliorutnfam.
itemque legitimaru fucceflionumconfunderentur. Qua

hentur, quas Iuftinianus au Store patris curatore celebra
n lubet ? Ergo fine patris interuentu a luftiniano di&um
eft,non valde necellario fortafle: veruntamen baud ab-
furde , vt loquendi confuetudo teftatur.

■ Seciindit datum exnojiro. confuctttdinemodum.]  Id eft.'De
fententiacuratoris lpfius furiofi, 8c nobiliorum fiue prin-
cipum totiusfaniilis, itemque magiftratus aut Epifcopt
ipfius ciuitatis.l.furiofi. C.dcnupt.&l. tam dementis.C.
de Epifiaudien.

JfuptiR cumijsqui vel nntura veladoptione
parentssliberUjuejunt , ne poft eman~
cipationem qmdem redid contra-
buntur . /. Iv. & l. vlt. de
riu nupt.

111. Ergo non omnes nobis vxores ducere li
ett. tiam aquarundam nuptijs abftinendum eft.
inter cas enim perfon.iS, qua; parentum libero-
rumve locum inter fe obtment, contrahi nuptix
non poftunt: veluti inter patrem& filiam , vel
auurn & neptem, vel matrem & filium, vel auiam
&: nepotem, & vfqueinfinitum. Etfi talesper-
fona: inter fe  coierint, nefarias atque inceftas nu
ptias contraxille dicuntur.Et ha:c adeo vera lunt,
vt quamuis per adoptioncm, parentum libero-
rumve loco iibi efte cceperint, non pofsint inter
fe matrimonio iungi; intantum, vt etiam diftolu
ta adoptione j idem iuris maneat. Itaque earn

•• 1 • r  .• 1  rC. _

i 1 „•_™f;i;-, rP l,,pr.ficeftecoe- „ folaniob caufam necpatrisadoptiuimatrem,neceius ex

qu$ tibl per adoptionen ft p q  filio neptbm pofl’e duci ,  Caius eodem loco affirmat. at

perit, non poteris vxorem ducere, quamuis earn neptem

ex filia, Vlpianus permittit in l.fi qua mihii z.

»trvi wflttOliPl l.*J -

emancipauens.

Liber,r.tmve locum inter fe obtineni.]  L* lanius dlXilfet,iti
ter parentes Sc liberos. nam patrui Sc auunculi, de qui¬
bus non loquitur, parentum locum obtinent, vt paulb
poll dicetur. De ijs autem fe non loqui proxime ollen-
dir, cum ait: Inter easquoqueperfonas, See.  Vtcunque
lit legem hanenonex hominum inlinuto  ,/ed a natura
fluxilfe, XdnopHon in libro drrc t un/j.iv ■  tradit, St Plato
libro de Legib.S.his verbis, Otcw  dS‘tk<ic;  w dS't.Aeh yat
ytvavtcu Kti.Koi  , K?i tjipi tjeor ij 9 vyaepos 0 cwTo! vopcof
d'ypettpoi av,d(otof 7tix.nrd7a.71t  01 iKdiletv, [J.r, 7 iZtwt-

' V - fnin-r-At it rir£* J»XX M  > dt/TTTet/'o fJCVnV

§. 3 .D. eod. Adoptiui, inquit, fororis filiam poflum vxo
rem ducere • cognata enim mea non eft filia eius, quia au
imculus nemo fit per adoptionem: 8 c ea demum cogna-
tionesc 6 trahunturinadoptionibus,qualegitima eflent:
id eft, qua agnatorum ius haberent.

in tetntum  w etiatn.  ] Sequitur III. Emancipatio nuptia
riun sdoptiuafiliaprohibitionem nonabrogat.d.l.quin
etiam.D-derit.nup. Quod tamen mirum aheui  videbi-
tur j cum 8 c patris adoptiui matrem, Stems neptem poll
cmaniipationem duci licere, Caius eodem loco refpon-
deat: fcilicet, inquit, quia poll emancipationem extra-
neus intelligor. Verum huiuslegis ratio in reuerentia

poi/thtM.SjiadvyxaSd'J'ona iiTrarakkas daaa^o/xtvov  qua parentibus ficbetur, pofita videtur. Itaque nec cam
d-nltSutt 7*76)1). tbadiS'i-nt^'jpir. 7 tu. 7 w  Tift avvtsaiaf  quidem, qua vel patris  adoptiui, vel filij adoptiui vxor

7 07rj.pd.77av enjtp'/irej. 7& s Tsokkii .tytixpoV ydpJn/J.et^xa  fmt,etiam poft emancipationem duci licere, Paulus fcri-

7 atrPtvvvai 7 tdaat id; 7 iiaxna;hhvit, To lamaeivat  bitin J.adoptiuus.i 4 -D.de rit.nupt.l.qui in adoptioncm,
tpavai (J-ndapta; oaia , &top.t( 7 ti  1 1  eta c yJ -v aaytsa .70  in fi.D.de adoptXHaufa igitur conllitutionem lie afiin^c

Mi J  - JV 2r-t. rr, ! uaJtiveL XkkAK kt\HV toilet . ak

S'aa 7 i r 'V a.p  is ti ti tel  t 70  pnS'tva likka; ktynv iuiid , ak
k’dJSu; ytvouivov iSfzdiv exarov,dx>snv7t ktyo'vTwv dot xg.
eraviay-y reudia, eyyekotot; 7  e ; /xa xgi via to rtarttd'a
'k?ayiXHktyo[r.tviirrokkdxt ;, oral/>i Huica;,»uvai OiJi
w'Sa; tiadyaenv- UMaxaptu; 7tvd; aftkepcu; ptyStviat
kaSpaice;, opQtvra; S’i iioip.a; Savarov (ewrn; ttsnfitv
7 a;J'txhjj lit; dpapiia;.  Id eft: Quando frater aut lo-
ror formam acfpeciem habet iibcralem , a filioquoque,
Sc filia lexeadem,quamuis non leripta, latis tamenab-
ftmere iubet: St neque palam , ncque clam cum ijs com-
mifeeri. quin ne plurimi quidem , id eft vulgus, eius con
cubituscupiditate tenentur. Vnum enim verbulumifti-
ufmodi voluptatesomnes extinguit:cum id nefariumef-
fe dicitur, Sc Deo inuifum, Sc vnum ex omnibus maxime
turpe jacflagitiofum . Caulla autem an non eft luce ? q,
nemo aliter de ijs loquitur: fed ftatim a puero vnulquil-
quenoftrum audit hse Sc vbique Sc afsidue dici turn in
iocis, turn etiam in ferijs: vt pcrfxpe in Tragoedijs: cunt
aut Thyeftas, aut Oedipos quofdam inducunt a aut Maca-

mus. Intentio: Earn qua» adoptiua filiafuit, poft eman¬
cipationem ducere non licet.D.Imo licet. QiAn Jiceat.
R.Quia adoptiui poft emancipationem liberorumnome
amtttunt.l. 4 .D.fi tab.teft.F.At tamen aiquitas poftulat,
vt maior pudoris 8 c exiftimadonis,quam eius quod licet,
ratio habeatur. Difceptatio ex iuris Sc arqmtatis conte-
trone nafeitur. Relpondetur, in nuptijs potius id,quod
hemeftum eft,quam quod licet, fpe&andum elle . Hone-
ftmn autem non effe , vt qui domi Cux  puellam pro filia
aliquandiuhabuit, earn emancipatam ducat, videretur
enim earn iccirco data opera emancipate,vt eo,quod oc-
£U'lic placuerat, palam frueretur.

r P{up tins cum fratre vel for ore contrahere non
licet, at cum adoptiuis,posi emancipa-
tionemiicet.Lxvtj.de ritempt.

1111. Inter eas quoque perfonas , qua: ex

tranfuerfo

Inftit, Imp.Commentarius.

37

traufuerfo gradu cognationis iunguntur, eft qua:
dam limilis obfematio , fed non tanta. Sane enim
inter fratrcm fororemque nuptiae prohibits funt:
fiueab eodem-patre eadcmque matre natifue-
rint , fiue ex alterutro eorum. Sed ft qua per
adoptionem feror tibi efle cceperit: quanditi qui
dem coitftat adoptio, fane inter te & earn nuptix
confiftere non polllmt ..cum verb per cmancipa-
tionem adoptio fuerit diflbl'uta ,poteris earn vxo
rem ducere . Sed & ft tu emancipatus fueris, ni¬
hil eft impedimcnto nuptijs. Et ideb conftat, ft
quis generum adopt are vtlit, debere cum antea
filiam fua emancipate: & ft quis velit nurum ado
ptar Cjdebere eum antea filium ftuini emancipate.

Ex tran/uerfo.J  Ita perpetub lurifconfuhi loquuntur,
pro Ex- obliquov

Sednontanta.]  Hoc meo iudicio propter adoptionem
dicit, non propter infinitam prohibitionem parentum
&  liberorum.

Ab modern patre , eadcmjuematre.]  Enunciatio I. In uu-*
ptijs eognatorum vtrum frater fit confanguineas, an vte
nnus j nihil intercft.l.nermni.i 7.C.de nuptijs. Dixi au¬
tem,In nuptijs eognatorum. quia in adoptiuorum nuptijs
alia ratio eft. nam exdemum cognationcs tic  contrahun
tur, quteagnatorum ius haberent: vt modb didum eli.
-Quarefororem vteriuain,vt opino r, adoptato fratri du
cere liceret.  Nam Vipianus in d.l.ti  qua, in fi. Sororem,
inquit,patris mei adoptmi poilum ducere, fi non fuit eo
•dem patre nata : vtcunque tic,  non modo ciuili,fed & na¬
tural lure  fratruni & fororum nuptias inceilas ell'e, Plato
apcrce  iibro de Legib. g.telfatur: q> ciim ita fit ]  nurari
eius confilmm iatis non poffum,qui iibro de Repub.quin*
to eas comprobat,& lege pernuttendas efle leribit.

Quandiu quidem conftat adoj.ua.]  Ninurum , ne agnatio
mis & legitiinarum hxreditatum litra confundantur.
Quod fi fixe caula toilaturjeam, inquit Gams, qua pater
metis adoptautt & emancipauit ,  potero vxorem ducere.
J.per adoptionem. 17 - O- eod. lcaque Paulus 1 . j. D. de
gradib.St filium, inquit,natui alem emancipauero,& aliu
adoptauero.non efle eos fratres.

Debere eum antea filiam Juam emancipate.]  Sequitur III.
IS up tite cum fratre lorore vesdoptma,nec contrahi,nec
xetnieri poflimt.d.J.per adoptionem.de rit.nupt.eande.fi
ob  caufam, hoc eft, propter lusagnationis legitinieq; here
ditat/s.Aliud tn Athems lurisfuilfeiDemolthemsin Spu
dianoratio denionifrat.'in qua Polyeuftus Neocrativxo
risfue fratri,queadoptarat, filia fuam vxorededifl'e nar-
xaturlAc fimul etia inteJhgitur, a uunculi  cum fororis fi-
lia nuptias legibus in terdictas non fuifle.

Cum vero adoptio fit dijfoluta.  ] Sequitur 1111.  Adoptl-
uam fororem ducere vxorem adoptione difloluta polltt-
nius.l.fi quis.j.in fi.D.de hb.dt poli.& 1 - per adoptionem.

17-D.de rit.nupt.

TJullam exfralris fororifve poHeris , ducere vxo-

rem iiceat: at fororis adopting filiam * licet.1.
xvi).C. eod.l. xi]■ de rit. nupt.

V. Fratris verb vel fororis filiarn> vxorem du¬
cere non licet: feci nec neptem fratris velfororis
vxorem quis ducere poteft , quamuis quarto gra
dufmt. cuius enim filiam vxorem ducere non li¬
cet j eius neque neptem permittitur . Eius ve¬
to mulicris,quain pater tuus adoptauit, filiam ,
non videris impediri vxorem ducere: quia neque
naturali, neque ciuiliiure tibi coniungitur.

Sed nec neptem  ] Enunciatio I. Fratris nec filiam, nec
neptem in vxorem ducere permittitur. 1. fororis. 3j.de

A rit. tiupt. vbi Paulus ait, ne fororis qufdem proneptem
a mepofle vxorem duel: acne vllum quidem ex eius po-
flerisiquoniam nobis liberotum loco funt,nos eis paretii.

Quamuis quartogradufint.]  Eodem modo Caius l.per
adoptionem.ii.§.i.D.eod. Magnamquoqueamitam,in-
quitj & materteram magnam prohibemur vxorem duce
res quamuis quarto gradu fint. Quod verbum non fim,:
aliqua magna caufa pofitum videtur, qus nobis tamer
ignota eft. Oportet autem ius fuiffeperuulgatum & no.
nflimum, quod quarto ex gradu accerfere vxorem per-
nutteret: cum id ius de gradibus xqualibus, nempe con-
fbbrmorum, intelligerctur.VSdctur autem hoc ius uyptt
<pov  fuifle, & folisnioribus conlfitifle: cum Paulus in d.I.
fororis,ita feribat.: Si quis ex his quas moribus prohibe-
mur vxores ducere, duxerit, inceftum dicitur committe-
re. Et CorneJ. Tacitus lib.i 2. vbi de Claudij & Agrippi
iie  nuptijs loquitur: At enim, inquit, noua nobis in fra-
trum filiasconiugia, fed ahjsgentibus (biennia ,nec lege
B vlla prohibita. bic Vipianus cap. Inftitut.5.Inter cogna-
tos, inquit > ex tranfuerfo gradu ohnr quidem vfque ad
quartum gradum matrimoma contrahi non poterant.

Cuius enim filiam.]  Omnes enim liberorum nurnero
funt. Atque hoc eft, quod ait Caius inl. nuptiae. J 2. D.
de rit. nupt. Nuptia confiftere non pofl'unt inter eas per-
fonas,qux in numero parentum liberorumvefunt,fiue
propinqui,liuevltericris gradus fint, vfque ad infinitum.
Neque vlla ratio eft dubitare, an de amitae filia hsc rc-
gula intelligi,&luifinianus, quafi nonfatisapte locutus,
in caiummam vocari politic.  Neque enim Latini fermo-
nisconliietudo patitur, vtquifimm nomen habent, alio-
rum tiiij  nominentur. Quis enim vnquam ita locutus tftj
Vt pro fratre an t iorore, diceret patris filius aut filia ?

Eius neque neptem permittitur.]  Sequitur II. Nuptif cum
ijSi.qm liberorum locum obtment, interduftn funt.d.l.
nuptiz.x i.&l.fororis. derit. nupt. Cuius iegisrationem
q  inueftiganti animaduertere lietbit, naturs ordineabfur
dum efle, vnam eandemque perlbnam duo vel cognatio-
nis velaffinitatis nomina gerere: veluti fifrater fororem
duceret, ipfa (uis liber is & amita & mater eflet,ipfe verb
& pater & uuunculus. Si patruus trams filiam vxorem da
ceret,ipfe fuis liberis & pater & confobrinus effet, ipfa &
mater & confobrina. Patruienim liberi,fratrespatrue-
iesappellantur. Atque hocipfum eft quod feribit Catul
Jus ad AufiJenam,qu* fepatruo fubijciebat fiio:

^dufLenavirocontentamviuerefolo,

Ifuptarum vna eji elaudi’mseximijs.

S ed cuiuis quamuis potius fkccumbere fas eft,
Qudm matrem fratres ejficere ex pacruo

Aufilens namquehberi& filij & fratres, patrueles fuif
fent. Ipfe verb & pater & patruus magnus.Reperio etiam
in epigrammatis vrbis Rom*, eiufdemmodi flagitij men
D tionem in cpitaphio, quodfubfcribam :

S emicapri quicunq; Jkbis facraria FAuni,

H&c lege Bpprnana verba notata mam.

H erfibus bic iaceo, me cum Marchalla quiefeit.

Hstc foror,b&c genitriXyhdtc mihijfronfa fuit .

Fifiiaputas jfrontemtrahis, ac Anigmatajpbinges i
Credit funt Vytbio vera magis tripode.

Me pater cnatagenuit,rnihi imgitur ilk:

Sicforor & coniunx , ficfuit ilia par eas.

Cautionem igitur Iurifconfulti Romani, morum ifto
rum aublores, adhibuerunt,ne in matrimonijs contrahen
dis cogiiatiorium nomina confunderentur, atque adeo ip
farum affinitatilm. Quod lpfum in patrui nuptijs, de qui-
bus hie agimusjvfuuenirct. Nam ipfe fuo fratri ( qui fui
vxoris pater eft) & frater & gener efl'et. abfurde,cum fra
ter parigradu aedignitate fit: gener verb fuo’ focero fi¬
lij loco ac numero. ipfa verb patri fuo & filia, & fratria.
pater ipfi fill*,& pater & leuir : qutbus confufioni-
bus ordo nature, & rcuerentia, quam liberi fuis paren-

D tibus,

*8

Franc. Hotom. in I. Lib.

tibus, generifuiifoeerisdebent, peruertitur. Hancau A
tern legem de fratris lororis've filia, florente Repub. Ro¬
mani perpetiio conlcruarunt: quemadmodum vel ex illo
Catulli verfu inte]ligitur,vel ex eo quod Corn. Tacitus
lib.i 2.Padum ,inquit, inter CIaudium& Agrippinam
matrimonium, iam fama, iam amore tllicito firmabatur:
necdutn celebrare folemnia nuptiarumaudebant, nullo
exemplo deduda in domiim patrui fratris filia.quin & in
ccltum, ac fi fperneretur, ac in malum publicum erumpe-
rct,metuebatur. Et Suetonius deeodem: Verum illecc
bris Agrippinae, Germanici fratris fui fill*, per ius ofeu-
li & blanditiarum occafione pelledus in amoremj fubor-
nauit proximo fenatu , qui cenlerent cogendum fcad du
cendumeam vXorem,quafi Reipub. maxime interdict:
dandamque c*teris veniam talium coniugiorum,que ad
id tempusinccfta habebantur. ac vix vno interpofito die,
confccit nuptias , non repertis qui fequerentur exem-
plum, &c. Quos locos co Jubentnis adfcripfi, quia nobis
adituni ad Vlpianum intclligendum patefaciunt, qui ca- B
pitelnftitut.f. ficlcripfit: Inter cognatos aute extranf-
uerfo gradu, olim quidein vfque ad quartum gradum,
niatrinioma contrahi non poterant. nunc autem etiam
cx tertio gradu licet vxorem ducere : li tamen fratris fi¬
lia , etiam fororis filia, aut amita, vel matertera, quara-
uis eodetngradu fit. Cuius loeifententiam hanc efle ar-
bitror, vt propter illud Vitcllianum S.C. in Claudij gra-
tiam fadum jiusquidem fuiflet fratrum filias ducere: de
fororum verb filijs ius antiquum mafiiiet, vtpote de quo
in S.C.fada nominatim mentio non diet. Et prole Ad
itaeft,vtapud Papin.in 1 . miles, x i .§. i. & i. fiaefoite-
xium.3 $• §. t • D.  de adult. & apud Paulum in 1 . fororis.

39. & Vipian.l.etiam. 5 6 .  derit.nupt. vbi fororis & fill*

& proneptisnuptisdamnantur, nulla de fratris fihabus
litera reperiatur.Sed tamen quid Dioni rcfpondebimus,
qui Cocceium Neruam, longo ante papimanum, Pau-
Jum, Vlpianumque tempore, tefiatur legem tulifle,ne

Con/obrim nuptix iuHx [ml: amite. vero , ma~
terterxque quamuis magm , itemque
adoptim amitx  , iniusU . /. iij.

&xvij. de riti mp.

VI. Duoruin autem fratrum vel fororum li-
beri, vel fratris & lorcris, coniungi * polfunt.
Item amitam, licet adoptiuam, ducere vxorem
non licet, item nec materteram: quia parentum
loco habentur. Qua ratione verum eft^nagnam
quoque amitam , & materteram magnam, pro-
biberi vxorem ducere.

D nor urn autem frustum liber i.  J Qui inter fefratres pa-
trueles appellantur.

yd fororum liben .] Qui propric Confobrini vocan-
tur, quafi confororini, inquit Paulus. 1 . vlt.§. 8. D. dc
gradibus.

y el fratris & fororis.']  Qui varijsnominibus appellan
tur-Nam fratris filius, fororis filium Amitinum appella
bit, vtpote amit* fo| filium: ab illo verb Confobrinus ap
pellabitur,vtpote auunculi films.tametfiCaius in l.i.
D-de gradibus, & Nonius Marccllus feribant, eos inter
feamitinosappellaripoile . Praeterea fratris fororis've
filium Matruelem appellabit, quafi materter* filium: vt
J.i .D.ad leg. Pomp.de parric.

ConiungipoJJimt.J  Enunciatio J. Patrucles , matruc-
les, ainitini,confobrini, iuitas  inter fe nuptias contra
Jiunt. I.3. D. de ritunupt. Quod nofirorum quidein
lurilconlultorum , & multo fuperiore Ceculope ruuiga-
tum erat: vt patet ex 1 .1 g. §. 7. D. ad S.C. Treb. &
I. 23. & 24. decondit, inftit. & 1 . 3. de rit. nupt. Item
ex Cluentiana Ciceronis , in qua de Cluentii forore

' • _ »»-f Z'. —*

-__ - rr ir ' \  -- —-v^iucuuj luiun

fratris filiam vxorem ducere fas diet ? Vtrum earn legem I- meminit , quam Melino confobrino fuo nupfifle ;teita.

non tenuifle, an potitis a Traiano abrogatam ? cum Plu-
tarchusinProblematisteftetur, fuo tempore plebifcitu.
de fadum efle, vt iufi* cum iis nupti* contra-

hcretitur: & de fratrum filijs locum intelligemus ? Ite-
rum tamen pofleriorum Impp. nempeDioclet. & Max.
itemque Anailafij conflitutionibus e*dem interdidar
font: vt patet ex 1 . nemini.17. C. de nupt. &]. vlt. C.de
iur.nupt.quo iurc rccepto icripfifle Caiumfoas InilitH-
tiones , vel hoc argument© cognofoitur . Videndum
etiam ,anfatisrede Dionis locus fit conucrfos. Gr*ca
enim, vt opinor, non extant.

Quam patertuns adoptauit.]  Sequitur mi. Adopt iux
fororis filia vxor duci potefj- 1 . 1 i qua mihi. 1 2. D. cod.
vbi Vlpianus hanc caufam affc-rt : Cognata enimmea
non eft filia eius: quia auunculus nemo fit per adoptio-
nem. Et c* demum cognationes contrahuntur in ado-

• * *Va- . - : J _/l ...___

tur. Sed & Brutus, audorePlutarcho, Catomsauun ■
cull fui filiam in vxorem duxit . Antoninus verb phi—
lofophus Anniam Fauftinam confobrinam foam duxit,
audore Capitolino . Cornelius tamen Tacitus libro
1 2. confobrinorum diu ignota mammonia fuiffe feri-
bit: fedaddito tempore , percrebuiffe. nam vbi [8a-
Irinurum]  legitur, Conlobrinarum reponendum arbi-
tror . Quin & aliquot poft fcculis , Theodofius Im-
perator eafdem nuptias prohibuit, vt patet ex }.  1. fi
nupt. cx refeript. pet. in Cod. Theodof Arcadi;au¬
tem du * contrari* repcriunturconffitutiones: vna in
J.  cclebrandis, C. de n uptijs , vbi  confobrinorum nu¬
pti* permittuntur: altera ini. 2.deinceft.nupt.in Cod.
Theodof. Neque dubium eft , quin Cams earum qu*
extant Inftitutionum auctor, eorum Imperatorum tenr
pore icripfcrit, aquibus hec erant vetita matrimonia.

ptionibns,qu* legitim* efl'ent: id eft, qu*agnatorum ‘ A r : h ; t '. * ■ -,--

in.h.fccrcn.. Qu.bu. cx .c.bis ioiclligimc, D „, mon/o  i„ ng i „„l| a  ...ionc'Jmn'uS,'? 0  0"’°’’ “

f2"“““P™ "™ioncm

uiliiuretibi coniungitur. Namfi peradoptionemeum
iis tantum pcrfonisncceffittidinem contrahiuus, qu*fi
fanguinenos contingerent, nobis agnat* eiient: relm-
quitur neceflario , fororis adoptiu* filiammihi cogna-
tam non efle: quippe qu* per virilcm fanguincm me
non contingit. ob eamque caufim diffimiiem efle fratris
fili* rationem, quam certum eft agnatam efle, idco-
que duci VXorem non pofle. nifi forte S. C’. illud ViteJ-
iianum refpiciamus , de quo pauio ante commemora-
tumeft. Pari ratione, inqtiitVipianus, &fororempa-
trismei adoptiuipofliun ducere,fi non foit eodempa-
tre nata . nam hoc modo cognata eft: at fi confangui-
neaeflet, agnata diccretur . Eodem modo accipien-
dum eft, quod (cribit Caius in ]. quinetiam. jf. §.i.
D. eod. Patris adoptiui mci matrem , aut materte¬
ram ,aut neptem ex filio vxorem,fi emancipatusfue-
3 ro, ducere pofliim.

loco: [Coniungi non pojfunt,]  qu* tamen in altero quo-
dam codicedeleta eft . Theophilus autem earn omnino
-retinet: atque,vtverum dicamus, nofter hie iocusita
fcriptusaluttinianoeftjVt feries orationis negationctu
petius flagitare, qUam repudiare videatur.

Item antitatn .] Sequitur II. Amitam ne adoptiuara
quidem vxorem ducerepermittitur. J.peradoptionem.
I7.§. i-D. eod. foperiiis autem dcTitio, &ijs,qui ei
quafi liberi funt, id eft,de fratrum fororumque nuptijs
explicauit. nunc de Titio & ijs qui ei  parentum nurnero
funt, diipUtarcinftituit. Hie autem locus tta intclligen
dus eft, quafi dixiilet: nec Titio amitam matertcram've
licet vxorem ducere , nec Titie patruo auunculo've
nubere. Huiusautemrei ratio qu*dam foperiusanobis
excogitata&tradita eft . Nunc alteram exponemus.
Satis conftat, Patruos ita diftos efle, quafi alteri patres
fint: feueriusque fratrum foorum libcros , quamipfos
jatres caftigarefolerc. Vnde illud Catulli:

Vnde

Inftit. Imp. Commentarius 41

Vnde illud Horatij. Gsllim audierat palmwn ohiur
gave filers,

S i quis d elicits dice ret: aut fa-
cere:.

Item illud Horatij: — 7\?> f$ mihi pa trims oro.

Item, — M eluent es patrux verbera lin-

m-

Etapud Perfium: ~ Cum fapimus patrU0 r .

Item Giceronisin Ca?liana:Pertriffisquide patruu*,
cenlor, magifter. Cum igitur ea reuerentia natura? qua-
dam lege ac prxfcripto patruis, amitis, anunculis & nia-
terteris debeatur: fapienter a furifconliiltis inliitutum
eft, vt ab eorum nuptiis abftineretur, quasfatis conftat
de pudore & reuerentiapermultum detrahere.

hm'itam licet adoptiuamt]  Eft.n.agnataru numero, vt fu-
pradiximus.Quid verbjfiemancipatus fit adoptiuus?Et
cuadoptiuefororisnuptig, poll emancipations permiflie
lint: probabile eft idem in amit£ nuptijs permifi'um efle.

Itemnec materteram.fi,ccpa\iur  111. Amitarn adoptiua
ducere non licet,at matertera licet.d.l.i 7.cod.Itaq; lu-
Itinianus hoc loco non addidit, Licet adoptiua. Hatc.n.
agnata no eit: quare licet ea in vxore ducere. Eandemq;
rationem fecutus eftCaius in Lpcradoptionem.§.i.D.de
ritu nupt.Q^tid ergo de patris adoptiui matertera f Nam
ftfuarn materteram, id eft patris lororem licet ducere ,
mu ltd magis patris matertera : hoc eft aui lororem. cu ta
alitcr apud Caium conftitutumlcgatur,in i.quinctia.yf.
fj.i.D.co.'Vbi  lanejyfwwnijpro Matertera legendu putare.

Vitrici cum priuigna , noucrcx cum priuigno,
nurus cum focero nuptix prohibits
funt.l.xij. & xiii\.eod.

VII. Adfinitatis quoque venerations a qua-
; undam,nuptijs abftinere necefle eft: vt ecce pti
iiignam aut nurum vxorem ducere non licet,q>aia
Vtriqtie ftlise loco funt.Quodita.f.accipi debet,
C  fuit nurus,aut priuigna tua, nam ft adhuc nu-
rm tua eft, id cft,fi adlmc tiupta eft filio tuo: alia
ratione vxorem earn ducere non poteris, quia ea
dem duobus nupta efle non poteft.Item,(i adhuc
priuigna tua eft, id eft, ft mater eius tibi nupta
eft :ideo earn vxorem ducere non poteris , quia
duas vxores eodem tempore habere non licet.
Socrum quoque , & nouercam, prohibitum eft
vxorem ducere: quia matris loco Cunt.  Quod 8 c
ipfum difl'oluta demum adfinitateprocedit. alio-
quin ft adhuc nouercaeft,id eft, fi adhuc patri
tuo nupta eft, communi iure impeditur tibi nube
re : quia eadem duobus nupta efle non poteft.
Item,(i adhuc focrus eft, id eft, ft adhuc filia eius
tibi nupta eft : ideo impediuntur nuptis,quia
duas vxores habere non potes.

Affinitatis quoque .] Affinitas, eft iusquoddSinter vnS
coniugem, &alteriuscognatos iflftitutum. velitti, neSi-
moniGlycerium, filij fuiquondam vxorem ,in matrimo
niohabere liceat: ne Pamphilus cogaturteftimoniumin
Chremetem,fuum focerum,dicere.l.4. D.de teftib.

Vriuignam autnurum.]  Id eft: vitrico (ham priuignam,
focero fuam nurum ducere non licet.

ytriquefilialoco funt :] Enunc.I. Priuigna & nurus, ge¬
tter &primgnusliberorum locum obtinent.l.fi qua mihi.
i r.D-dc rit.nupt. Ob tinet aut apud vitricu & nouerca.lo
ccru & (bcru.Quod aut de ijs dicitur,ide quoq; de propri
tiigna &pronuru,proger.cro & propriuigno intelligendu

eft,eorumq; fuccefi'orib.l.adoptiuis.i ^.^.^.Lonatus fpu-
Quiti ytrxque filia.']  Sequituri i. Qui propG.eod.Hoc
tern,parentum liberorumque locum obtinent,itum efle
matrimonio non poffiint.di&a.l.4.§.f .D. dcgra, 5  Et ra-
l.nuptiat.D.de rit.nup. 'livxor

Eadem duobus nupta ejfe non pot eft.]  Sequitur 111.
auptias eodem tempore conftitutas habere non liceitum
D.qui not.inf.1.2. C.dc inceft.nup.l.eum qui.C.de ad*ro~
Quia matris loco funt.']  Sequitur 1111. Soccr & focri •
vitricus & nouerca,parentum locum obtinent.l. quia pa-
rentis.D.folu.matr.Se Lad0ptiuisi4.de rit- nupt obtineni.-
aiitapud generum & murum, priuignum & priuignam.

Difjoluta demum affinitate.]  Id elt: nuptijs,que affinitatis
caufa funt,aut morte,aut diuortio diflolutis.nani cum af-
finitatis caufa firm nuptijs,vt feribit Modcftinus in L4.de
gradibus:relinquit,iisfubiatis,affinitate quoque interirc.
Itaque Cicero in Sextiana: Ademit,inquit, Albino foce
ri nomen mors filiat-Cui tn loco alius aduerfari in Quin
B tiana videt,vbi lie ide feribit: Affinitate liberis viuis diuel
h nullo modo poll'e: cu tn ex Albini filia duo liberi Hiper
efient. Verum hoc ita intelligendu eft,vt mortuaperiona
per quam affinitas contra &a eft, affinitatis quide nomen
mtereat: fed quandiu liberi ex eo matrimonio manc-
bunt, tandiu ius affinitatis permaneat.

2 fuptix inter copnuignos, etiam natis ex parentum
juorum matrimonio liberis, redid contraband
tur.l.xxxiiij.D.de rit. nupt.

VIII. Mariti verb Alius ex alia vxore, & vxo
ids filia ex alio marito,vel contra, matrimonium
refte contrahunt : licet habeant fratrem foro-
femve, ex matrimonio poftea contrado natos.

MatrimoniumreCfe cintrahunt.~fi.mmc.  I. Nuptia? inter
compriuignosiure contrahuntur.l.generali. 54. §.2. D.
de rit.nupt.& 1. filia quat. 1 34. deverb.obiig.quippe qua
affines non fint. Non affinitatis extrema duo funt, qui-
bus quafi terminis continetur: prius,alter ex coniugibus:
pofterius,alterius coniugis cognati. Extra hos,affines pla
ne nulli hint., itaque iiiariti cognati, vxoris cognatisaf¬
fines non funt: vt in libello degradib. affin. expofuimua.
Qua?quurn ira fint,i:ocquoque viciflim contraria ratio-
nedi/putari potent: primum,mariti patrem & vxorii
matrem matrimonium iurecontrahere: quippe cum in¬
ter fe affinitate nulla deuinftifint. Deinde, eundem ei-
dem poll'e,vitricum & focerum efle. Item illud, cun-
dem eidem polle,& priuignum & generum efle. Nam eo
cafu quern Imperator propofmt, fi mariti filius vxorisfi-
liam vxorem ducat, vxor quxfiiionouerca erat,focrus
efficictur: maritus verb qui filia? vitricus erat, (beer.
Viciflim autem in eo cafu qui huicreciprocatur , fima-
f iti pater vxoris matrem fibi matrimonio coniungat, qui
focererat, vitricus efficictur ; qua? verb focrus, nouer¬
ca :& viciflim , qui gener erat , priuignus: qua; nurus
erat, priuigna etiam appellabitur. Quod cum ordine
naturx nullo modo pugnat, neque enirn abfurdum eft,
vtquis duabusde caufis parentis aut filij locum ac no¬
men obtineat. Sed vtrum idem eidem focer & gener, vel
vitricus vel priuignus, vel focer & priuignus, vitricus &
& gener elfie poftit, quxftio eft neque liominc ftudiofo
indigna,8t cum inftituta difputatione valdeconfenriens.
Arbitrorauteni equidem, contrariam & confufam ha-
rum inter fe affinitatum rationem confiderans. bone-
itiusfore, ab iftiufmodi nuptijs abftinere: ne idem & pa
rentis & filij locum, ac nomen apud eundem , & codcin
tempore abfurde obtineat.

Licet habeant fiatrem.  ] Sequitur II. Natus ex confoee
rorum matrimonio filius,etficompriuignis communis fra
ter fit ,  cos tamen inter fe,nec cognatos nec affines facit.
d. l.generali. de rit.nupt. Quod eodem modo reciproca
tur,vtfuperiusdiximus; nimirum vt natusexcompriui-

D t  gnorura

40 Franc. Hotom. in I. Lib.

gnorutn matrimonio films, etfi confbceris communisfic
ncpos, eos. tamen inter le nec cognatos, necaffines faciat.
Hoc fubti liter ita difpu tutor: cuprima fpecic pucr cx ifto
matrimonio l'ufccptus,q.a vtriufq; vere ac naturaiiter co-
gnatus cft,aliqua inter lilos affinitatem parere videatur.

Ciim vxoris dimijfxftua, itcmfilij patrifquefpon
fa, mpta iniujixfunt. l.xij, D- de rit. nupt.

IX. Sed fi vxor tua poft diuortium ex alio fi¬
ll am procreauerit: h&’c non eft quidem priuigna
tua: fedluliattus abhuiufmodi nuptiis abftineri
debere ait. nam nec fponfam fiiij, nurum efle ne-
que fponfam patris, nouercam. refiius tamen ex
iure fafturos eos, qui ab luiiufinodi nuptiis fe
abftinuerint.

ejlquidempriuigna tua.  ] Priuignusdidtus (inqait
Eeftus ) quod prtus quam mater fecundo nuberet, eft ge
nitus. [Pri] enimvetcrespropr* dixerunt. H*cille.
Verumquid [ yignus  ] fignificat? Videndum ergo,an ex
[ "Print fgemtus  j concretum vocabulum fit : vt
yoyoi  a pud Gr*cos. cum initio Priugenus, poftfuauttatis
caufa litera I.interieda priuignus fit appcllatus. Eft igi-
tur hate luftiniani ratio ex verbi notationedeprompta.

Sed lulianut.  ] EnunciatioI.Eorum qui propricaffi-
nes non Cunt, non Jegibus, fed lunCconfultorum dilputa-
tione nuptiarprohibentur. d. J.i z. &i4-§.z. derit. nupt.
vbi PauJus: Quidam, inquit, nouercam per fc  patris vxo
real, & nurum fiiij vxorem , & priuignam vxoris ex alio
marito filiam intelligunt. Sed quod ad hanc cauf'am, ve-
rius eft, nec aui Vxorem, neeproauiductpofie. Qutbus
ex verbis apparet, hoc ius incertum adhuc ac dubiuni fa
ifie: multo verb magis deillius nuptiis qu*ex vxoredi-
mifla nata eft. Apparet enim Iulianum, primum omnium
hoc ius, quippe luris confultum,in ciuitate conftituifi'e. C

Efam con flat.  ] Difputat ex comparatione minoris,hoc
eft eiusquod minus conuenire poffe videbatur. Et profc
fto ita cil,vt mihi multo minor fit cum fiiij meifponfa ,
quam cum ilia quafi priuigna, neceffitudo . Earn enim fi
lius meus nunquam attigit ,ac fortaflc ne vidit quidem:
ategohuiusmatrem in matrimonio habui: fortafk etia
Jiberos, qui lift fratres funt.fufcepi.

Confiat nec jfionfamfiiij nurum ej]e . ]  Contra tamen VJ-.
pianus & Pomponius in 1 . 6 . 8 c 8 .  D. degradib. vbiaiunt,
affinitatem etiam ex fponfalibus contrahi. Verumidem
Vlpianus in 1 . fi qua milii. iz. de rit. nupt. admonet, im-
proprie hoc dici: proprie enim affinitatem non efle. Qua
re cum hoc propter honeftatem nuptiarum fit induftum,
exiftimarem alus in rebus locum non habere,veluti in te
ftimoniis'. mihique inuitodenunciart poife, vtaduerfus
Elite me* fponfum teftimonium dicam, quod in generum
non luccret- 1 . 4- D- de teftib.

VyeShui eos failures  .] Sequitur II. Affinitas in caufa
nuptiarum etiam ex fponfalibus propter lioneftatem con
trahi fingitur.d. l.fi qua mihl.& 1. adoptiuus.de rit. nupt.

Cognat io  in feruitute quxfita posi manumijfionem
legibus connubialibus aftriffa est l-xiiij.

D. de rit. nupt.

X. Illudccrtumeftjferuilcs quoquecogfta-
tiones impedimento nuptijs effe: ft forte pater &
filia, aut frater & foror manumifii fuerint. Sunt
& alias perfons, qua: propter diuerfas rationes,
nuptias contrahere prohibentur, quas in libris
Digeftorumfcu Pande< 5 tarum ex vetere iure col
left arum enumerari permifimus.

Struiles tjuoque cognat iones.  ] Enunciatio I. Cognatio
in fciuitute qu*fita, etiam poft manumiffionem, nuptijs
impedimento eft 1 . adoptiuus.i 4-D.dc rit.niipt.

Si force pater & filia.']  Quid ergo fi manumifii non
fint ? H*c enim verba figmficarc videntiir, ante inanu-
miflionem impedimento non efle. Qumetiam Pauius in
I-vlt.§.i .de gradibus,apei te fenbit, leges ad leruiks co-
gnationesnonpertinere. Etprofedto ltaeii, vtlex Iulia
& Pappia, qu* cognatorum affimumque nuptias prohi¬
bit, folisQuiritibusfcnpta fit: ac proptcrea non prius
ad feruos, quam vbi iibertatem adepti fuerint,pertineat.
Sed Pauius in d.l.adoptiuus.fcribit,in nuptijs contrahen-
dis naturaleius & pudorem fjiedtan: contra pudorem au
tern efle,filiam fuam vxorem ducere. Quamobrem fi mi
xime nulla ad populum Rom. lata kxfit,quacognatio-
nisaut affinitatis leruilis verccundia in eorum contuber
nijs conferuetur : a: certe natur* iura edidtaque certa
funt: quorum etfi fandtio nulla fit ( nemo enim aut fer-
uum, qui filiam fororemve in contubernio habuerit, aut
dominum qui id iuflerit, miudicium vocabit) fuam ta-
men inanimo vindicem & vltriccm Det iuftitiam habe-
bit: qu* ius natur* conferuat, quo iure omnes homines
*quales funt: ait Vlpianus 1 . quod attinet 3 z-de reg.iur.
quam difputationem nonmagisin maris&foemin*con-
iundfionibus ,quam in foediffimis marium libidinibus,
qu* Romanis legibus vetit* nunquam in feruis fuerunt,
valerc volumus.

Sunt & alieeperfona.]  Sequitur 11 . Plures deconnu-
bio leges in PandcCtis, quam in Inftitutionibus enume-
rantur: veluti, ne inter tutorem &curatorem, eorumve
Jiberos, &pupiJJam,veladultam, nupti*contrahantur.l.
■knatufc.D.derit.nupt.I.i .C.deinterd.mat.int.pup. Ite,
nefenatorlibertinam, eamvc cuius  pater artem Judicra
fecerir, vxorem ducat.  & cetera, quorum partem Cub  le¬
gem Pappiam Poppgam retulimus.

Ex iniuHo concubitu,nec ius,nec nomen rllum, qua
le iufla matrimonia tributmt, acquiritwr. 1.
iiij. & -pi. C. de incefil. nupt .

XI. Si aduerfus eaqux diximus, aliqui coic-
rint: nec vir,nec vxor, nec nuptia:,nec matrimo-
iuum,nec dos mteWigitur.1 1 aque ij qui ex eo coi
tu nafeuntur, in poteftate patris non funt: fed ta
les funt ( quantum adpatriam poteftatem perti-
net) quales funt ij quos mater vulgo concepit.
nam nec hi patrem habere intelliguntur, cum &
his pater incertus fit: vnde fofent fpurij appella-
ri , vel a Grceca voce quafi tm"pd<Cm  concepti
vel quaft S. P. id eft, fine patre fiiij. Sequitur
ergo, vt diffoluto tali coitu, nec dotis exaftioni
locus fit. Qui autem prohibitas nuptias coeunt,
& alias poenas patiuntur, qux facris conftitutio-
nibus continentur.

TCecyir,nec  wor.] Enunciatio I. Viri, vxoris,nuptia-
rum,dotisnomina,iufti coniugij propria funt.l.^.C.dein
ceft.nupt.l.j.D.dciur.dot.quibusafleribedum eft, quod
Modefi. ait in 1.4 §.<S.degrad. Sciendum eft,inquit, ne-
quecognationem,nequeaffinitatem eflepoflemifi nuptie
nonmterdidf^fint, cxquibus affinitasconiungitur. Vl¬
pianus autem in l.j. D. vnde vir& vx. nihil, inquit, capl
propter iniuftmn matrimonium poteff.

Tfec nuptixpnec matrimonium.] fuprie  proprie vnius diei
Juntjcum vxor domu ducitmiatrimoniti verb, vit^ totius.

In poteftate patris non funt.  J Sequitur II. Nati exiniu-
fto concubitu, parentum in poteftate non funt 1. 3. de ij*
qui funt fui vel al. Qua de re initio fuperioris tradfatus
explicauimus.

Quos mater vulgo conccpit.]  Sequitur III. Vulgo conce¬
pti proprie dicuntur, quorum pater incertus eft 1.vulgo.
23. de flat. horn, veluti qui ex meretricc vujgari nafet-
tur.Itaque Ariftippus, audtore Lacrtio, Et crJpa.< eirrnernt
eopoi dvjoV, i K SS Kb a: is ptElJsnv, '!f\\ ,  1/ ti  cf i

sKi^oiruiV

Inftitut. Imp. Commentarius.

»K°%»iv6iV (futMS , Jto'  TaiTe jcsx.svtiiA'sm  • Id eft: j
Cum illi meretrix diccret, abs tc grauida fum fa ft a : Ni-
hilo, inquit ille, magis hoc notti,quam ft per fpinas den-
fiflSmas mcedens diccres, Ifta me pupugit. Diogenes ati-
tcm 9 eot»<tpt iv'-i  qsv ircufdi ?JQoy els byhor €*a},°vt*  j r opo
aiyt,  i?u > ptii rs v IreLjipa, vh»^»s . Id eft: Confpicatus
auretricis filium, lapidem in turbam coniicientemi Ca-
ue, inquit, ne patrem ferias . Proprie igitur hi vuleo
concept! appellantur. Sed & ij qui patrem quidem dc-
monftrare certum polfunt, verum non cum qucm habe¬
re licet, vcluti ex concubina nati, vulgb concepti: fed
impropric cttrauflate nominantur a Modeltinod. 1 . vul¬
gb. de ftat.hom et in J. adoptiuus.i4.D.derit.nupt.Nec
vulgb qu^fitam filia pater naturalis uxorem ducerc pot.

: PudefoLent fpurij appeliari.]  Sequitur IIII. Spurij.di-
cuntur , qui ex iniuito concubitu nati font - dida I. vul¬
gb quatfiti.& h diui. i j .D. de captiu. Hunc autem locum
anteamutilum, duorum librorum adiumento correxi ,
quorum vtcrquc tamen Thcophili fobfidio indigebat.
Sic igitur rcltitui: Vnde folcnt fpurij appellari, vel a
Grgca voce, ccevpct^ov concepti: vel quafi S-P. id eft, fi¬
ne patrefih). Plutarchus autem in Problem, hacdc re
ita fcribit: Spurius apud Romanos primum eft nomemve
lutifextus, Decimus ,Caius. Prima autem nominail-
li non integre fcribunt: fed vel vna litera, vt T- Jitum:
vel duabus, vtCn.Cneium : vel tribus, vt Sex.Sextum,
&Ser.S:mium. Similiter Sp.lcribebatur: eos verb,qui
line patre erant, qui dnaToplsGr£ce  dicuntur,S. & P.
notabant: quali linepatre. Hinc error natas, n fpuri j
fine patre dicerentur.

7\ec delis txuHiini.]  Sequitur V. Quod dotis ob  iniu-
jhim coniugium datum eft, fi Cco  adiudicatur. 1. cum hie
ilatus.f.ulr.D.de don.int.vir.& vxo. J. qui contra. C. de
jnc.nupt.Sic  autem hunc locum reftitui: cumaatca [2{ec
donsnec donatunis]  legerctur: quod et manufenpti, et
Thcophili libri repudiant.

Filins ex ea cum qua conmbtj ius eratjufeeptus,

fiyeldecuno fuit,yel eius parentes matn-
monium Uteris publicis confignent, pa-
trist poteftati fubqcititr. 1. x*

C. de natur. lib.

B

4i

Voteflati patris fub'tjcitur.]  Sequit IF. ; DeeUrionatUS fpti-
rio legitimi filij ius tribuit.l.diui.et l.cu quis.C.eod.Hoc
autem propter Decurionum penuriam inftitutum efie
oportet. Verum quid in foemina fequendum erit ? Et ra¬
tio eadem lege tradita eftjvt fi naturalis filia curiali vxor
detur, ius filiefam.adipifcatur.

?ijc non is,quidmulierelibera..']  Sequitur III. Parentum
matrimonium , liberisanteafofcepds, iuftorum libero-
rum ius tribuit.l.cum quis.& l.nuper. C. cod.

Dotalibus inftrHmentis.]  Id eft, nuptialibus: vt in d. Iu-
ftiniam conftitutione nominatur. Itaq; non necefle fuif-
fo arbitror,vt dos coftitueretur, fine qua valet matrimo—
nium: fed ut matrirfiomu publicis hteris confignaretur -
Quod & alijs liberis, qui ex eodem.]  Hoc ridiculum fuit:
adfenbere, cum foa fponte latis intelligatur. Veteres.li-
bri, [Quod alij]  qui ex eodem . Ego contra omnium au¬
tomaton reftituo [quod etfi alij liberinulli ex eodem:]  vt
cafum fignificct, de quo conftituit in d.l.nuper.C.eo.tit.
nimirum,vt quamuis liberi ex matrimonio cot radio nul
li fufeepti lint, (quod ex verbis fuperioris Jegis requiri fa.
ne videbatur( nihilominus tamen filiorumfam.ius adipt—
fcantur, de fuo ftatu incerti lint •

D E A D 0 V T 1 0 Tsfl  B V S.

T1TV1VS XI.

T atria poteilas etiam in alienis acquiritnr: cum aut
paterfam. per principem, aut filmsfam. per
magifiratum ab extraneo in ius locumq;
filijfam. afcifcitur.l. ij. D. eod.

I. Non folum autemnaturales liberi, fecim-
diun ea,qua: diximus,in poteftate noftra fimt, ve
rum etiam ij quos adoptamus. Adoptio autem
duobus modis fit:aut principalirefcripto, aut Im
periomagiftratuslmperatoris audtoritate ado-,
ptarequis poteft eos easve, qui quaevefui iuris
{unt: qua: (pedes adoptionis dicitur Adrogatio.
Imperio magiftratus adoptare licet eos easvc,

qui qux ve in poteftate parentum lunt: liue pri-
XII. Aliquando autem eucnit, vt liberi, qui mum gradum liberorum obtinent, qualis eft fi-

ftatim,vt nati font, in poteftate parentum non
funtjpoftea in poteftatem parentum redigan-
tur. qualis eft is , qui dum naturalis fuerat, po-
ftea curias datus, poteftati patris fubijcitur.nec-
noh is , qui a muliere libera procreatusjcuius mi
trimonium minime legibus interdiftum fuerat,
ft dad quam pater conluetudinem habuerat,po-
ftea ex noftra conftitutione dotalibus inftrumen ]
tis compofitis,in poteftate patris efficitur.Quod
etfi alij liberi nulli ex eodem matrimonio poftea
fuerintprocreati, funiliter noftra prxbutt con-
ftitutio.

Qui drnn naturalis fuerat.]  Enunciatio I.Nati ex paren-
tibus non coniugatis, naturales filij appellantur. toto
trad. C. de natur. Jib. codemque tiiodo Modcftinus in 1 .
4. degrad.cognitionem naturalem appcllat,que ex iniu
fto concubitu quefita eft. Quod quemadmodum intelli-
gi debeat, et qua de caufa locutio hxc  a Iurilcofultis vfor
petur, copiose m Comentario verboru iuris expofuimus.

Pi >ftea curia datus.]  Curia in municipijs et colomjs di-
citnr,qa^Rom*Senatus: etDccuriones, qui Senato-
res : vt alibi docuimus. Curiales tamen in Impp.confti-
ttltiomb. vulgb appellantur. Curij igitur datus, id eft in
curiam cooptatus, Decurio fiuc Curialis faftus. 1 . com-
muniimi.p. C.denat.liber.

lilts,fifia: liue inferiorem, qualis eft nepospeptis,
pronepos, proneptis.

I ionjolim autem.]  Enunciatio I. Filijfam. non tantum
natura, fed & per adoptionem fiunt.l. i.D. eod. Sumptus
autem locus hie ex Vlpiar.i Inftitut.videtur. apud quern
ita feriptum eft. Non tantum naturales liberi in potefta
te parentum font, fed etiam adoptiui. Quibus ex verbis
concipi h«cpofl.it defimtio: Adoptio,eit aftio legis,fiue
(vt nunc loquimur) aftus legitimus, per quern extraneiis
in alienam familiam iufq; filijfam. cooptatur. Dixi adu*
legitimus, Papinianum imitatus in I.77. de reg.iur. qui*
non moribus, fed lege xi 1. tab. inftitutus ell: quodcirca
apudeum duntaxat magiftratum poteft tranfigi, apud
quem legis aflio eft, vt paulo poll dicemus: hoc ell,apud
quemadionesfineaduslege xii. inftitutos tranfigi ius
eft.Dixi [extraneus,]cum  fignificans,qui agnatus non eft.
flue plane fit alienus, fiue etiam cognatus: veluti, films
emancipatus, aut eius liberi. nam emancipate pro cx-
traneonumeratur.§.3.infra dcexhfred.lib. Dixi, Iniue
filijfa.quianullius alterius cognitionisiusquatripadop
none pot: itaq; adoptio in fratre,aut patruCi, aut auuncu
lu,nullius mometieft.l.necapud.7.C.de hered inftit. Ius
ante iftud trib.in rcb.pofitu eftiin hereditatc nominis, pe,
cunig,& facrorum:vt Cicero in Orat.pro domo foa decla:
rat.Na qui adoptabatur,adoptiui patris fui & pranomcn
& nomen & cognomen fic afliimebat, vtfuuduntaxat qo
men,idq; inflexu atq; immutatum retineret:queadmodu
a Dione inlib.40.6c 46.traditu eft.Itaq; qui C.Odauius

D 3 dicebatur,

.Franc. Hotom. in L Lib.

k'jcftvjtur , jwftcjuani £ lulio Oxfiareadoptatus eft,voca
n capit,.C. luiius Ce&r Odamanus: quiT.Pomponius,
0 _Cxcilius I’oinponianu.s. qui L-Aemilius, P. Corne¬
lius,'Scipio Aemihanus. De pecunia autem cxeocon-
fkt, quia fuusagnafcebatur patn adoptiuo. 1. qui in ado
puonem.i j.D.deadopt.& l.i ■ D. dciuis & legit.Itaque
Appianus lib.Dcbell.cinil.3 h.irinofjutxa.TH,  inquit',L’e-
m Louetioif Tfoiros £to!  im 7 a\’ tt.1rtt.7ifM , jc ctl Juj.au/-
70.; y/thna. av7oi loo. 701!yvn?b‘i! •neuoiv aryew  tJ* ervy-
yltlis idf fj;y; e.;: 1 7£ not o.mhduftepv!.  Comodifsima hxc
apud Romanos ratio eft,orbos parentibus hxredes fa-
ciendi i quiqueitaunitadoptati,iusapud agnates &li-
bertoS adoptiuorum patrum idem habet, quodnatura-
les liberi. De facris verb Cicero in Jib. dc Leg. 11. &
Orat.prodomofua,mtrlta teftatur. quoetiam illtid VI
piampertinet in l.i.§. interdum. D. defiuis,&legit. ubi
cum dixillet filium eius,quipoftmortem.fuam perduel-
Jiomsdamnatus cft,iurc fiuexcludi: hoc quo ? inquit,
vtneiurafcpulchrorum hiefilius habcat . Non efle au¬
tem Xquum, cx adoptions nihil ad aliquem prater 110-
men peruenire,Cicero docet li.de Offi-^.his verbis: Sed
cum Bafilius M.Satirium , (ororis filium,nomen (hum fer-
re voluiffet, eumque fecifl'et hxredem, non erat equum
Principes ciuitatis rem habere, ad Satirium nihil preter
nomen peruenire. Atque hxc quidem lwdenus. Caitis
autem adoptionem hoc niodo in Inftitutionibus definit:
Adoptio eft naturaelimilitudo, vt aJiquis filiuni habere
polsit, quern nongenerauit.Vndeintelhgitur, adoptare
ide eil'e, quod optione fada deligere, atqj in  famiha fua.
a/cilcere.queadmodu cooptari in Senatu dicebant,qui de
Jcdia Cenforibus in Senatoru mimerum referebantur.

Qui qua.vc fm/misftmt.j  Seqmt Il.Imperatcris audo-
ritateij foil,  qtiifuiimrY flint,'adoptantur,eaquearro-
gatiq Vocatur.l.;.D.eod.Quod vtintelligatur,illud fei-
re oportet, ftante Repub.moris fulife vt comitijs curiatis
Tribunus pl.legem ferret: Vchtis iubeatis Quirites, vti
Li Valerius L.Titio ram hire legetpie filius fiet, quam ft (
ex co  patre matrcqjfanuhas cius natus efletvtique  ei
virs.he'ciCque in cum poteftas fiet, vti.patri endo filio eft.
Ho:cita vt dixi, itavos Quiritesrogo. Sic enim locum
ilium apud Gcllium legendum , non autem [Variendo,]
npSahtetriennium publicain fchola noftra profefsi lu-
mns 4 Locus eft autem llbri 5. cap. 1 y.  nam & Cicero in
Orat.pro dotoo fua fic locutus c-ft, Vt paulo poll  intelii-
getiw i,.HisporrbcomitijsPontificesaderant, qui arro-
gaticmis tatilas ex iure Pontificio cognolcebant quemad
modum idem in eadelii Oratione denunciat .-Et quia ge-
iius hoc in alienam familiam imnugrandi, per populi ro-
gatibnem fiebat, Arrogatio hxc didaxlt: vt inquit Gel
lius. CaiusaUtem in l.i.D.deadopt. Quxfpecies ado-
ptionis (inquit) dicitUr Arrogatio:quia &is,quiadop.tat
rogatur, id eft interrogate, an velit eum,quern adopta-
turusfit, iuftum fibi filium efle.: &isquiadoptatur ,ro¬
gatur an id fieri patiatur. Quod & alter Caius totidem
fere verbis in fuis Inftitut.exponit. Et profedofitaeft, pi
’Tt'fi arrogatio propterea dicendahsc eflet, quiapopulus
rogabatur; omnes qua; rogabantur leges, ArrogationeS
appellandx Client. Qua re propterea dici hanc arroga-
tibnem putarem , quia fecundum populi rogationemal¬
tera interponebatur : qubniam isfcilicet, de quo ageba-
tur, rogabatur auftbr'ne fieret, vt in alterius poteftateni
tranfiret ? Cicero pro Domo fua i Sed cum hociurisa
maioribus proditum fit, vt nemo ciulsRom.aut liberta-
tem, aut ciuitatem amittere poflit, nifi ipfe audorfadus
fit: quod tu ipfe potuifti in tua caufa difccre: credo enim
(quanqtiam in ilia adoptione legitime fadum eft nihil)
tamen te efic interrogatum, audor'ne eiles, vt in te P.
Fonteius vitx necisque poteftatem haberet, vt in filio.
Hxcille- Prxterea quemad modum vterque Caius te-
Itatur, pater quoque Interrogabatur : ut facile appareat,
Arrogationem ilidcdidam effe, quo ad populi rogatio¬
nem vfitatam , adhiben aliae prxtereafolerent. Eaque
in re video pofitum hocuerbum a Marciano in 1 .4. D. de
pttmlh infulam relegato sinquit ,deportationis ; in ln-

fulamdeportato, pana capitis adrogatur, Verum hxo
hadenus, cx quibus, verbi huius vim atque origmem li
cctintelhgere . Quod autem luftinianus ait, Principa-
li rclcripto: mahifeiio dcclarat, fublatis populiRom.in-
ftitutis, facultatem,quxab eo petebatui, a Cxlanbua
peti oportuifie. quod Impp.Dioclct.St Maxim.in hi. C.
deadopt.apertius his verbis demonftrant: Arrogatio,in
quiunt,ex indulgentia principali fada, perinde valet
apud Prxtorem vel prxfidem intimata ,ac fi per popu-
lum iure aJiquo fada eilet. Verum quo tempore lmmu-
tari hsccoepta fint, quxri poteft. fsair tranftatoad Ti-
berium invperio, lataque lege Regia, fimulhec obfole-
ta ellemihinonfit verifimile : cum Vlpianus in Ihftit.
fubindeperpopulum fieri arrogationem fcribat.&hoc
amplius , arrogationem Romi tantiim fieri alcribat :
vtpote vbi comitiorum imago quxdain reprxlenta-
ripoll’et. Quapropter Diocletiani , aut alterius pau-
16  fuperioris Cxfaris imperio id fadum cife, potius ar-
B bitraret: quod etiam ipfius verba paulo ante prolata non
obfeure fignificare videri polfunt.

£oi quifuimris juni.~j  Sic Gellius:Arrogant ij,qui cum
fill iuris fine, in alienam fefe poteftateni tradunt,eiulqiie
rei ipfi audoresfiunt. Verum deijs,qui teftamento ado-
ptantur, quid dicemus? Na Appianus lib. de bell.ciuil.3.
fcribit Odauiu lulij Cxfaris teftamento adoptatum,pri
mum apud Prxtorem vrbis dixifle, iiyiSsax  tmv Sicrtvis

KCUJCtpOf. l 9 r 'fydp 71  Pa/UHtOl!  , 7 X!  bfcTsr (« /J.ttf 7 V 71

yiyvihtu 7off  rc»7W> ,) /"s'.i d eft:Sefe Celaris adoptione ac
ciperc.morem enim quendam apud Romanos fuiilc,ado
ptiones fieri apud Prxt ores. Deindevero lege Curiata
fefe  rurliim in patris llihj fawiliam ac  nomen immerfif-
ft. Quod, inquit, lccirco opinor  opusfadofuiffe,quia
Cxfar multos liberos, eofque locupletc s reliquerat.Hgc
Appianus: cut tamen neaftentiar, multa obiiant: fed m
primis,qu6darrogabatur Odauius, quippe&patreor-
bus, & iam pubes 1 Vt illam Prxtoris accelsionem non ad
'  comprobandam arrogationem, fed potius ad hf reditatis
aditionem ,de qua Suetonius loquitur ,& qux in iure
fieri debebat, pertinuifle exiftimem.

Iwperw  magi/ir«t»i.]Sequitur 111 . Magiftratus Impe¬
rio ij fob,qui in parentis poteftatefunt, adoptantur.l. 4.

D. eod. Magiftratum autem oportet efle, apud quemle-
gis adio eft, vt & Gellius & Modeftinusin d.l^.lcribimt.
id eft , apud quern ea omnia licet agere, qux lege vlla
populi Roman, apud magiftratum fieri iubentur. Qua
vero rationehxc fieret'adoptio, Gellius bis demonftrat
verbis: Adoptantur autem, cum ap^rente, in cuiuspo-
teftatefunt j tertia mancipationein iure ceduntur, atque
ab eo,qui adoptat, apud eum,apud  quern legisadio eft
Vindicantur.' Qug qiiemadmodumintelligenda filnt, Vl
piati.cap. Inftifiit. Xi x. demonftrat. {tine  adopcatio per
es & librahi, apudSueb  in Auguftolquia pater adopti-
uus ter a natiirali filium emebat,numumque ei quafi pre
cij  loco diciscaufa  dabat: vt exl.xi. C. hoc titu. planius
r  intelligetur._Canim (inquit Suetonius ) & Lucium ado-
ptauit dbmi, per ps & libram emptos a patre Agrippa. At¬
que hec quidem itafehabent. Nunc triplex adoptionis
& arrogationis obferuabitur differentia, nam ilia ad fi-
liosfam.h^cad patresfam. pertinebat: ilia apud magi-
ftratum,hgc apud populum : ilia in iure, hgccunatis co¬
mitijs fieri folebat.

tiodie uioptio ius mturdis dgnationis non extin-
guit, niji nepos ab auo, velpronepos a praam
fit adoptatmd. pen. C. de adopt.

II. Sed liodiecx noftra conftitutione,cum fi-

liusfamilias a patre naturaliextranea; perftnur in
■adoptionem datur , iura patris naturalis mini-
me difloluuntur : nec quicquam ad patrem ado-
ptiuum tranftt, nec in poteftate eius eft,!icet ab
inteftato iura fuccefllonis ei a nobis tributa lint.

Si verb

Indie. Imp. Commentarius

43

tc  Si vero pilfer rtaturalis non extraneo , fed aUo fi- A - Juofilijmaterno.]  Sequiturm. Neque matermis ne-
" lij fill materno , vel fi ipfe pater naturahs fuciit queex emancipate patre paternusauus, in fua poteftate
“  emancipatus ,etiam auo paterno , vel proauo fi_ nepotem abet. quarum rerumalteriusratio fupra red-

ff  milimodo paterno vel maternofilium fuum de-
“  det it in adoptionem: in hoc cafu_, quia concur-
“  runt in vnam perfonam & naturalia & adoptio-
“  nis iura , manet ftabile ius patris adoptiui, & na-
“  turali vinculo copulatum , & legitimo adoptio-
“  nis nodo conftrietum, vt & in familia, & in pote
" ftate huinfmodi patris adoptiui fit.

Ex nofirtt conftitutione  ] In ]. pen, C. cod.

Extern*perfonx.J  Id eft, cuius in potcltate non fit ,
Itaque patruus, aimiiculus, carter i fi adoptent, hoc eo-
dem extraneiiure continetur: vti paulo pbft i’ntelliget

dita eft, in fin. tit. depatr. poteftate :*altcrius initio pro-
ximitraftatusexplicabitur. Nam deauo quidem mater
no Suetonius exemplum edit in Augufto, quern nepotes
exfiliaCaium & Lucium,a patre Agrippa,genero liio,
doiiu per *s& Itbram einptos,adoptaftenarrat.

Et naturalia & adoption# iura.]  Sed nunquid in patruo
& auunculo vtraque iura concurrunt ? Hoc loco fatendu
eft, luftinianumin fuaconftitutione cum diet verbofifi.
fime&copiofiffime locutus, dimidium tamen eius tan-
tum quod voluit expreflifle.S'edind,§.fed ea omnia,rem
omnem apertius & explicati'us enarrat: cum ait fe hac in
lege denaturalibus parentibus loeutum eflc . Planiiis
igitur hoc loco,& vt Gr*ci dicunt, a-a.fisipoy, fi Kdi dun
Sirspotficdixift’et: Et n’aturalis & adoptiute patermtatis
iura concurrent. Opinor igitur patruo vel auunculo ado

TUfif'patris iiaturalis minimi dijj'oluutmtr ,} Enunciatio B ptatunVeodem iure efle, quo qui ab extraneo adepta-

I. Olimquctuisadoptio iusnaturalis agnationis extin-
guebat, nou'umquein adoptiua familia conftituebat.l.
quiadoptionem. i4.1.fi isqui.44.D.eod.tit.Quaprbpter
ius vita: & necis , ius vindicandi per filrum qusfita, & fi-
ntiliapermultain patrem adoptiuum tranfibant; J. fi pa-
terfam.i 5. D. cod.ac viciffim ius fuccedendt patri,& pro
ximis agnatis naturalts familiar in adoptiuum transfere-
batur : fic vt naturali patri aut fratri non fuccederet, fed
adoptiuo patri, eiufipie omnibus agnatis . Qua dc cauia
niirarialiquispoflit,quid fit, quod L. Maniius Torqua¬
tos,  qui fiJiUm fiuum L).  Silano in adoptionem emancipa
rat, tamen cumaMacedoiiUm legatis repetundarumpo
ftularetur, ipfe domi  caufiun in (lit die  ere: & re  ex vtra¬
que parte biduum  audita, tertio die pronunciauit: Cum
Srlanum filium meum pecunias a foeijs acccepifle niihi
probatum fit,& re &domo mca indignum ludico, proti-
nufque e confpeftu meo abire rnbeo : quemadmodum
Valerius Max.lib. f  .& Cicero de Finibus primo teftatur.

Minimi diJfoluuriiHr .] Quemadmodum antiquo iuro
fiebat, vt rnodo expofui: verum ex co iure duo fane non
leuia confequebantur incommoda. Nam fiue adopta-
tor fortunis euerterctur , fiue adoptatum cmanciparct,
vtroque hie patrimonio fraudabatur. nifi forte a natura
3 i patre prgteritus ,teilAmontum eius ranquam inofficio-
fum accufarepoflet: quade revarijslurifconfultorum opi
nionibus concertabatur. Placuit igitur Iulliniano,ado-
ptatum nunquam ius iilud agnationis naturahs amitte-
re , nifi cum ab auq Vel proauo adoptatus eilet. Hoc.n.
cafii cognationem,& (vt ita dicam)parentelam, qua: a na
turacontigit ,ar<ftil)s iftarationo altringi, & quodam-
modo geminari: eoque nihil eflc incommodi ,fi fuperio
ris,hoc eftnaturalis parentelx, quarfimplex erat,amif-
foiure, totusinhanegemmam & duplicem  infereretur.
Neque vel fubita: pauperta.tis , vel emancipationis Ipe-
dtandum eflc periculum . paupertatis , quia etiam fine
adoptione ad lpfum pertinebat:emancipationis, quiafi 1
ante patris naturahs mortem ea contingeret, poteifasei
fiebat in eius fe familiam,tanquam in portum, recipiendi.
Ne verb poll eius mortegi contingeret, timendum non ef
fe:  partim propter auitam & proauitam aftcdionem,qua
lulhnianus negatin vllam fufpieionem adducendam ef~
fe:  partim propter obferuanuam , quam adoptiuusita
ftudiosehuic prgllabit, vt eius erga fe beneuolentiam
alat & conferuet. Sic enim hvclcgis verba interpretabar:
Etad cum tantummodo, filmsadoptiuusfpem totamex-
tendat: &auita & proauita tantummodo reuerentia pro
tegatur: & is ci folus pater intclligaturj quern lex fecit,&
natura non dereliquit.

Licet ab int eft ata.]  Sequituri 1 .Iuftiniani lege ab alio,
quam auo vel proauo adoptatus, patri naturali necefla-
no fucccdit: adoptiuo verb, vel inteftato, vel volenti,
didla l.penul.& §. fed ea omnia.15.infra dehgredit. quae
ab int. Hoc eft, fiue inteftatus pater naturahs raoriatur,
ei fitccedit ab inteftato: fiue ab eo praetereatur,aut ex-
hercdctur,teftamcnuim tanquam mofficiofum accufabit.

tus eft-

impubes caujk cognitd fic anogatur  , vtde ipfms
ante pubertatem mortui bonis , is ad quos ea res
pertinet resiiturndis , caneatur  : ex caufd

emancipetur , fua fecum auferat: fin abfquc can
fa, yel fi exhxredetur  , quadrantem bonorum
arrogatoris cum fuis bonis obtineat f xvif.  &
feq.D.eod ,

III. Cum autem impubes per principale rc-
feriptum adrogatur , cauia cognita adrogatio
permittitur: & exquiritur caufa adrogationis an
^ honeftafit , expediatque pupillo: & cum qui-
“ bufdam conditionibus adrogatio fit, id eft, vt ca
ueat adtogator peifonas publics, hoc eft tabula
rio, fiintra pubertatem pupillus decefierit, refti-
tuturum ic bona i\lis:qui,fi adoptio fa£ta non
effet, ad fuccefsionem eius venturi effent. Item,
non aliter emancipare eum poteft adrogator, ni
fi caufa cognita, dignus emancipatione fuerit,
& tunc iua bona ei reddat. Sed li decedens pa¬
ter eum exharredauerit, vel viuus fine iufta cau-
fa emancipauerit ? iubetur quartam parteni ei
bonorum fiiorum relinquere , videlicet prre-
terbona, quse ad patrem adoptiuum tranftulit,
& quorum commodumeipoftea adquifiuit.

^ Cum impubes arrogatur.  ] Ex Antonini Pij conftitutio
ne: vtVlpian. Inftitut. cap. 8. declarat,& Paulusfigmfi
catin 1. vlt. D. fi quidinfraud. patr. Olim autemarro-
gari pupillus non potcrat. quoniam tutoribus (  vt ait
Gellius) in pupillos tan tarn die auftoritatem fas non eft,
vt caput liberum fidei fua: commifliim alien* ditiom fu-
biiciant- Quod cum ita fit, mirarialiquispoflit, quod
Pliniuslib.Epift. 8-epift.i 8.comemorat, de pucllaqua-
daiqua a patre emancipatam,mox patruus adoptarat. Pri
mum enim adoptari, cum in patris poteftate non diet, no
poterat: foemin* autem puberes non arrogantur, vt Gel
Iius& Vlpianus tradunt: nempe quia non feeminis nulla
comitiorumcommunioell. Oportetigitur ex Imperato
ris indulgetia fuifle arrogata. vt in 1. nam & foeminas. -21.

, D.deadopt. & Adoptatam a Plinio dici, pro Arrogata.
Cauja cognita arrogdtio pemiittitur.  J Id ell ‘ Turn demu
permittitur, cum caufa cognita & probata ell. Cauf* au
tem , propter quas arrogatio non permittitur, fere funt
quinque • facultates, vita, setas, numerus liberorum, con
ditio perfons. 1. fi paterfam-I 5. cum duab. (eq. D. eod-

D 4 H*C

44

Franc. Hotom. in I. Lib.

Hsc autem eognitib a quibus exercetur ? vtrum a princi- A puto , quafi patres qui per legem Papiam hereditates g-

_ .v v/>! nt-v/tflic rnnfilm vprinc Ki rr-Ii/4nr nirr>n»-nr 1.L _ t : r  * r

pe,an potius a prztoris vcl prxfidis confilio ? quod verius
arbitror, propter l.i. C. dc adopt, vbi ait, arrogationcm
a principe impetrafam ,apud prxtorem vel prxfidcm in-
timandam: hoc eft, teftandarn & exponendam effe. Olim
autem a Pontificum collegio cognolci caufa folebat: Gi-
cero prodomo: Qua;dcinde caufa cuique fitadoptionis,
qua ratio generiim ac dignitatis, quzfacroruni, quxria
Pontificum collegio folet.

Et exquiritur . ] Enunciatio I. In arrbgatione impubp
ris, caul* cognitio exquirittlt i in odoptionc verb nequa
quam. Prinuim,qubd pater pro fua in liberos charitate,fa
tis eis per fe, ac fua fponte confu luifle iudicetur: deinde,
cum cos fine vllius confilio atque auftoritate vendendi
poteftatem habeat, mu ltd magis in adoptionem fuofo-
lus confilio tradendi ius habere ooterit.

Vs caueat arrogator.  ] Jdquc fatifdato: hoc eft, da tis fi-
deiufforibus. vtapparet exl.nOnaliter.cum ^.ll.feq.eod

bireliftas integras auferebant, his verbis fignificcntur:
fed vfurpandis, id eft, iniuria occupandis <

Tfeminem nifife plena pubertate minorem, ado
ptare licet : in nepotis autegradum etiam
{ilium non habens , retti adoptat.

1. xv. & xxxv if. D. hoc tit.

IIII. Minorcrri natu, maiorem hen poffe ado
ptare, placet.adoptio enim liaturam imitatur:
& pro monftro eft, vt maior fit filius , quam
pater. Debet itaque is,qui fibi filium per adoptio
neni vel arrogationem facit, plena pubertate,
id eft, decern & ofto annis pra;ccd,ere. Licet

A 1  t *

V erf on* public*, 'id efi tabular*.  ] Sic libra manuferipti, B autem & in locum nepotis vel neptis, prone-
(rrinmt-3 romorohaf. Almnui norfona potisvelproneptis, veldeinceps adoptare,quam

iiis filium quis non liabeat,

quos Thcophili feriptufa comprobat. Alioqui perfona
publica, magiftratus appellatur: vtinf. deAttil. tut. §.
nos autem •

Rjftitutttdtinhfebona.]  Hoc propter periculum, quod
pupilliritxab arrogatione impendebat. Duo namque
cauefltla in iftis arrogationibusfuerunt, cum duplex ad
p'rxdandum arrogati patrimonium aditus pateret. pri-
mum, fi puer c medio tolleretur: deinde, fi emancipere-
tur. nam vtroque modo illiuv bona lucro arrogaforice-
debant.Primum igituraditum Antoninutlic interclufit,
Vtarrogator impuberis, eius ante pubertatem mortut lie
res effe non poflet: pofteriorem autem, co quern mox di-
ccmus modo.

Et tunc fua bon* eiriddjt.  ] Eaque ratione pofteriorem
Sditumad pueri patrimonium deprzdandum, Antoninus
Pius interclufit. Sed mirum eft quod ait, Etiamfi iufta Sc
probata de caufa cam emancipet: veluti (ait Theophilus)
fi patris vita; fit infidiatus. Verum hociccircoinftitutum
arbitror, vt omnis calumniandi occafio prxeideretur.
Hoc tamen cafu quadrans, de quo mox dicemus, adole-
feenti non dabitur: vti Paul«s ait in 1 . vlt. D. Si quid in
fraud, patr&ft.

Decedent pater.  3  Arrogator, fubaudi. [ El decedent ,J
id eft, In fuo teftamento : quod etfi ab incolumi faftum
ieftjVfque tamen ad eius ex hac Vita difec-Uum pc rmanfit.

lubetur quartern partem . J Sequitur II. Impubes arro-
gatus, minimum quartam arrogatoris fiii bonorum par¬
tem lucratur. 1. fi arrogaior. j z. eod. Idaue cx e/uftfern
Diui Pij conftitutione, inquit VJpian. in i.Papinianus.8.
§. fi quis impubes. t y. D. dc inoff. teftam.& 1 .1. fi im-
pubere. 19 -D- decollat.

Bonorumfuorum rtlinqutre.  ] Refle f Hjlinquere ,]  vt
tntelligatur earn non prius deberi, quam arrogator de¬
cedent. ItaqueVlpianusfcribitin l.i .§. fi impubere.j^.
D. decollat.

jfdpairem adoptiuum tranflulit .] Id eft, fccum in arro-
gatoris fatniliam deportauit. Hoc autem ius quam fit an¬
tiquum, non facile iudicarim. Nam ex Diui Pij conftitu¬
tione natu m non cfle, Plinius argumento eft: qui eo,cju 4
diximus loco, de Domitio Tullo mentionem facicns, qui
captatoribus fuis prxterniifvis, adoptatarii illam fuam hq
redeni iriftitllcrat: Alij, inquit, addunt etiam, non fuiffe
ci liberum alio teftamento morimeque enim rtliqmfie
opes fill*, fed reddidifle, quibus auftus per filiam fuerat.
Exiftimarcm igitur, id co S.G. primiim inftitutum fuiffe,
quod Nerone imperante faftum efl'e, Tacitus lib. 1 y. tc-
ftatur. Nam cum & in magiftratibus & in prouinciis adi-
pifeendis lege ( vtopinor) lulia &Pappia, qui liberos
haberent, orbis pratferrentur, multi comitiisaduentanti
bus fiftis adoptationibus filios afeifeebant: quos poftea,
pratturas & prouinciasinter patres fortiti, ftatnn emanci
parent. faftum, inquit Tacitus, cx eo S. Confiiltum, ne
fimulata adoptio in vlla parte muneris piibliciiuuaret,
acnc vfurpandis quidem hereditatibus prodeffet. H*c il
li, Vfurpare autem hfreditatem, non proadircdiftum

jfdtptio tnimnaturam imitatur.']  Enunciatio I. Adoptio
eft naturx imitatrix. 1 . filio. D.de lib.& poltu. vbi Papi
nianus adoptionem, naturx imagincm appellat. & 1. qu*
fitum. 43.D. de adopt-vbi Paulusait,non valcre paftio-
ncm , vt quern tibi in adoptionem trade , eum tiuhi poft
triennium in adoptionem reddas 1 proptetea quod filium
tcmporaJem habere, natur*repuguat • Idemapparct ex
1 . j 6 .  D. eodem. vbi Iauolenus fcribit, Adoptionem in
iis perfbnis locum habere,vbi etiam  narura poteli.Itaquc
Cicero in orat. pro Domo: Dico,inquit, a pud  Ponrifices
nego iftam adoptionem Pomificio iuie effe fa dam: pri-
nnim,qu6d cxveflrxstatesfunt,vt if,mi  teadoptauit,
vel tibi loco filij per xtatem efl'e potucrit. Item, Vt hxc
fimulata fufeeptio filij, quam maxime veritatcni illaiu
fufcipicdorum liberorum imitata efl'e videatur. Sic enim
inlibro antiquo legebatur, non vtin alus, [ Simulatx
adoptio. ]  quod verbum gloffam finedubio redolet,qua*
in principalis verbi locum fufeeflit.

Tro monftro eft, vt maior Jit filitu  , (j Sequitur II. Imita-
tionem veritati confentaneam effe oportet. Nemo igitur
adoptare quenquam poteft, nifi quern filium ordine natu
ra*habere potuillet.

Idcff  dcccm &o(ro annis.]  Sequitur III* Pubcrtas an
no demum xtatis oftauo & decimo plena dicitur. 1 . arro
gato.49. D. hoctit.Eodemqueannoinalimentorum fa
uorem ab Impcratoribus definita eft in i. meta. 14-D.dc
alim. & cib. leg. Et anno xtatis xi 111, pubcrtas inciperc
dicitur. Qux quidem xtas cur non fatis hac in re vifa fit,
fi quis quxrat, illam puto  rationem fuiffe, quod ea, qu*
frtquenti us & at imi  7 dnhttcov  accidunt, haem re con
fideratafunt. R 3 rius autemaccidit, vtanteillam plen*
pubertatis xtatem liberi generentur.

Quamnitfilium quisnon habeat.  } Sequitur 1111, Ne-
potem adoptiuum etiam fine filio habere licet.l. adopta¬
re. 33-& 1 . adoptiones.43.D.ill^ tit. vbi Poponius; Ado
ptioncs, ait, non folum filiorum , fed & quafi nepotum
fiunt, vt aliquis nepos nofter die videatur, perinde quad
ex filio vel incerto natus fit • Quod ego intcrpretor,Etia
nullo: id eft,quamuisfiliusnullusfit. nam quod in vulga
tis libris [ Deinceps ] legitur, abfurdum efl. Sed quxrc-
tur hoc loco ,fi adnaturf fimilitudincm adoptio reuo-
canda eft,quomodo qui filium nunquam habuit, nepote
quafi ex eo natum, adoptare potent? Rcfpondebitur:
Hoc ad eorumfimiiitudinem inftitutum effe, qui nepote
exmortuo filio fuperftitemhaber.t: quemadmodum ijs,
qui vxorem non habent , adoptare pcrniittitur. 1. qui
vxor. 30. D. hoctitu. Ius autem Nepotuni aliuda fi¬
liorum lure fuiffe , vcl ex eo inteiligitur, quod filius
preteritus teftamentuminiuftum facit: neposnequein-
luftum facit, neque rumpit, fed fcriptis heredibus accre-
feit. Vlpian.cap-inftit.zz.

Auus

Inftit. Imp.Cornmcntarius.

oAhm  & nepotem ex emancipate) filio , in primum
gradum:& extraneum injecundum retie, con-
Jbaterte jiliofam.adoptat: nepotem ye
to  ex pliofilm.- etiam fine patris
corfenjU, potest in adoptio-
nem tradsre.

V. Et tam filium alienum quis in locum nepo
frfua in tis adoptare poteft,quam nepotem * in locum fi.
lij. Sedli quis nepotis loco adopte 1  ,  vel quad
ex eofilio quenthabet iam adoptatum,vel quad
ex illo quern naturale in dia poteftate habet: eo
caftt 8c filiusconfentire debet., ne eiinuito fuus
haeres agnalcatur. fed ex contrario,fi auus ex fi-
lio nepotem det in adoptionem: non eft necefle
filium confentire.

Quam nepotem in locum filij.]  Horum verborum , fi Latine
iingug con(iietudinem latis intelligojfenfus hie eft : Que
•admodum alieni (hoc eft,non cognati mci) filium in lo¬
cum nepotis adoptare pofl'um ,ita pofl'umeius nepotem
in locum filij adoptare. Qua fententia nihil ablurdius
dici peteft .quid enim refert, neposfit extranciy.an pro
nepos aut abnepos ? Quare Tlieophilnvita locuminter-
pretatus eft,vt Jonge oblcurior fit qugftio; An videlicet,
cuiusfijium in nepotem adoptaui, eiufdem nepotem m
filij locum adoptare poifim. Quod iple quafi ex huius
Joel fententia condrmat. Scd videamus , primum'nelo
cm hie ,  vtilatine ab imperatoreconceptuscft,hancin-
terpretationem non admittat: deinde ex natura (cuius
imitatrix eft adoptio) hanc ordinis perturbationem re-
lpuat,vt qui natura pater eft,per adoptionem fit films:
quod needle eft ex Theophili difputatione contingere.
Quare fupercft,vt de nepote non extranei, fedipfius
adoptatoris locum intelligamus,eamquefubelle qu^ftio
nemftatuamus: An auus nepotem ex emancipato filio
adoptare in filij locum poffit ? Dubitandi enim caufa eft,
quod adoptio hsc naturx confentanea non videtur. ni
qui natura fecundo gradu eft, per adoptionem primo in
gradu collocabitur : vtiam films patrem fiium fratrem
appellee. Relpondet tamen Iuitinianus, id licere: pro-
ptcrea qubdfilmspropteremancipationemde medio ia
lublatusatque extinftus elle fingitur: & reuera in fami-
lia, in quam nepos adoptatur, non repcritur. Sublato
autem primo,id quod deincepsfequitur, eft omnium pri
nium: vtait Ari/foteles lib.Analyt.2.cap.i 4 . Quare ni
hil eft incommodi,nepotem ex emancipato filio in pri-
muiti gradum # inanem & vacuum fuccedcre. Atquehec,
meo mdicio ,'huius loci fententia eft: in quo tamen poll
veibum [J(epo«m,] vocem [Suum]  in/erendam putarem,
vt fit, [Quamnepotem fuum]  in locum filij. nifi forte dica-
mus, earn iccirco Tribonianum non adiecifle» ne ambi-
guitatem pareret exeo , quia [Suite]  in iureplerunquc di
cit, qui in poteftate eft: quod mihi tn non fit verifimile.

Quam nepotem in locum filij .] Enunciatio I. Nepos
ex emancipato filio etiam in gradum filij adoptari poteft:
Vtfupraeod.§.-i.

Quem habet item adoptatum .] Sequitur 11 . Licet eodem
tempore fit filium & nepotem a doptiuos habere.

. Sum hires agnalcatur.]  Suushgres dicitur, qui in po¬
teftate teftator.s eft mortis tempore > & primum ab eo lo
cum obtinet: vcluti filiusfam.& eomortuo, nepos ex eo.
Qua de re plunbus verbis in Comment, verborum ju¬
ris explicauimus.

Hec ciinuiio.]  Sequitur in. In nepotem confenlufi-
jiifam. adoptatus, non auo, fed patrifuus agnafeitur : at
fine ipfius confenfu adoptatus, neutri fuus agnafcitur.l.

1 o. & 11. D.hoc tit. Prioris patris ratio eft, quia primu
hatredis locum non obtinet, quippe iam a filiofam.oCcu-
paturei. alteriiKautem , quia nec auo,propter eadem cau

A fam : neepatri ,quianulli inuito fuus hsresagnafeitur.

Suns hares.]  Sequitur im. Paterfam. inuitilui filij
faiTiiliam augere non poteft. 1 . 6 .  eod.cui tamen obijci po
-terit, ablurdum viden,fi paterfam. quiinfiliumfuum ius
vi tx  & necis habet,qui euin & oppignerare & vendere &
in adoptionem dare poteft, ei tamenfuum heredemat-
■ tribuere non poftit ■ Sed refpondebitur, hoc ea de caufa
•conlhtutum elle,quiaifta fuiattnbutioconfertur in tern
pus,quofiliusfam.eritpaterfam.nimirumpoitaui morte.
neque enim fuus poteft dici cuiquam, nifi patrifam.Qua
propter cum dicimus, [?{t eiinuito]  fuus lucres agnafca-
:  tur : hocfignificamus,cum erit paterfam. Lex enim xi i .
tab. fanxit, Vd paterfam. fug rei lenaflit, ita iusefle.qua
de re praclaraeftapud Tryphomnum difputatio, in 1 . iu
hello, 1 1. §.j.  D. decaptiuis.vbifilmsabfcntcapnd ho¬
lies patre, vxorem fine ipfius confenfu ducens,ncpotes pa
trireuerfoquodammodoinuito liios heredes attribuit,
fed propter publicam vtilitatem.

■ IQmeft neceJfefilium.]  Sequitur V. Auus nepotem fiium
fine filij confenfu dare in adoptionem poterit. Cuius rei
hre ratio eft, quia nepos ex filiofam. in aui (ui poteftate
eft.§. 2.fupra, de pat. poteftate.l.fic cueniet. 21 .D. de
adult, vbi ait Vlpian. Inluaenini poteftate non videtur
habere,qui non eft fuat poteftatis.

Et nepos adoptatus, & quints arrogatm alteri
refit! in adoptionem datur.

VI. Inplurimis autem caufis adfimilatur is
qui adoptatus vel adrogatus eft, ei qui ex legiti.
mo matrimouio natus eft. 8c ideo 11 quis per Im-
peratorem, vel apud Prat or cm , vel Praflidem
prouinciatnon extraneum. adoptauerit: poteft:
£ eundem in adoptionem alij dare.

JflimilatuT is.  ] Enunciatio I. Qui adoptatur, eodem
fere lure ell, quo qui ex iufto matrimonio nafcitur.l.fi is
qui.44-D.eod.

TSlon extraneum.']  Hoc eadem prudentia dixit, qua fu-

perius in§. 2.eft vfus,cum [iyef ottm ] dicere debuerit.

Earn enim prxclaram fuam difputationem hoc loco fi-
gnificat.

Votefl eundem in adoptionem.  ] Sequitur 11 . Quoquo
modo adoptatus, dari in adoptionem poteft. J.adoptare.
1 7-D. cod. Ius  enim in adoptionem dan di, patri x potefta
tis pars eft. itaque filium emancipatu tradere in adoptio-
neni pater non poteft.

Spadones & arrogare & adoptare poffunt :
casirati & fetmim, nifi venia ob libe-
) rosamijfos impetrata, non poj-

fiunt. I. ij. eod.

VII. Sed 8c illudvtriulque adoptionis com¬
mune eft 3  quod 8c ij quigenerare non pofl’unt:
(quales Hint Ipadones) adoptarepofliint: caftra-
ti autem non poflunt. Fcemince quoque adopta
re non poflunt, quia nec naturales liberos in fua
poteftate habent : led ex indulgentia Princi -
pis ad folatium liberorum amiflorum adoptare
poflunt.

Generaremnpofiitnt.]  Hoc obfcurinsaluftiniano diftu
eft, aut aCaiopotius, ex quohec delcriptafiint ex 1.2.
D. hoc tit. Primum, quiacaftratigencrarc non poflunt:
deinde,quia iusadoptionis hocelfe Cicero pro Domo
ftia dcclarat, vt isadoptet, qui neque procreare iamli-
beros poftit :&cum potuent,(itcxpertus. Planius auts
ficdixiflct: Qu i propter vuium quoddam, quod tamen

fenabile

46 Franc. Hotom. in I. Lib.

l-inabile eft, generate non poflunt. nam ifto modo,& ca-
ilratos & fcxagenariosperfpicue exclufillet. Defpadoni-
bus. autem & caftratis, tjuia copiose in Commentario ver
borumiuris explicauinms, nunc, lie adum agere tidca-
mur,dicere (uperfedebimus.

entigenerarenonpoffunt.]  Enunciatio I. Quibus mem
bromni vitiumgenerandifpem non ademit olfinem, ijs
adoptare permittitur : at quibus ademit, nequaqiiam.d.
l.a. eod.

Quianeenaturales.]  Sequitur 11 . Fremini liberosin
potcifate non habent.l.f. C:eod.& §.c£teri. infra dehe-
red.tjtlal. & difr. Caufam autem fub tit. depatr.poteftate
demonitrauimus: nimirum quia vt ait Vlpianusin l.pro-
nunciatum.i p f .de verb.fignific.mulie'r familii fui,& ca
put & finis eft. Et vt Caius infert, Foeminarum iiberos
in famiiia etiarii non die, paldm eli: quia qui nafeuntur,
patris,non matris familiam fequuntur. Adoptio igitur
non alijs,quam quibus naturafolet,iusvitx & necisattri
buit.l.adoptio.D. codem. Et hue pertinet, quod Gellius
Jib. 5 .cap.1 fcribit,cuni fa-nun is nullani comitiorum co
rounidnem fiulTe. Videndum tamen cum adoptionisius
triplex eflet,nominis autem ius  ad poteftatem non perti-
nerct: ecquidantiquo iure liccret mulieribus heredem
ahquem,Vt fiuigentis nomen ferret, inftitucre • nam a-
pud Cieeronem, libro epift. ad Att. 7. ita fcriptum repe-
rio : Dolabellam video Eiuii teftamento cum duobus
cohf redibus cfle in trientc : fed iuberi mutuare nomen.
eft woA/T/x.3V 3-x.e/apet, redum'ne lit nobiii adoldcenti
inutuare nomen mulieris teftamentum.

J.&foUtium liberorum amijjorum.]  Sequitur III. Mulier
nifi omnibus orbafili/sadoptare non poteft.i.mulicrem.
C.hoctit. vbi Impp. mfolatiuin trium filioriini amiflb-
rum nuilien permittunt,fuurn priuignum adoptare,&
eurn pcrindeatqueafepiogenitum,ad finem naturaiis
iegitluiequcfilij habere.

Qui pdtrem arrogit  j etui qUoque filiosfiim. turn
naturales, turn adoptiuos arrogat : & qui firp
mm fuum adoptat, aut filium aiiis interpoftils
norninat , eiim non fili] iure , fed libertate dona-
re intelligitur.l.i].b.boc tii.& l.  j. C. de Latim
lib. toll.

VIII. Illudpropriumeft adoptionis illiusj
qftfcper facrum oraculum fit, quod is qui libe-
ros in poteftate habet, fi fe adrogandum dede-
rit, non fblum ipfe poteftati adrogatoris fiibijci
tur/ed etiam liberi eius in eiufdem Hunt potefta-
te tanquam nepotes. fic emm diuus Auguftus
non antea Tiberium adoptauit, quam is Germa-
nicum adoptalict: vt protinus adoptione facta , I
inciperet Germanicus Augufti nepos efle. Apud
Catonem bene fcriptum refert aritiquitas: fer-
uos i fi a domino adoptati fint, ex hoc ipfo pofle
liberari. Vnde & non crucuti, in noftra conftitu-
tione etiam eum feruum,quem dominus adfis in-
teruenientibus filium fuum nominauerat, libe¬
rum efle conftituimus, licet hoc ad ius filij acci-
piendum non fiifficiat.

/

Terfacntmomculum.]  Tribonianus fic iminutauit,cum
in 1 .x. D. hoc tit. Caius fimplicitcr fctipfiifet, per Pnn-
cipem.

Vnprium eft adoptions dints.  ] Non etiam alterius, qua:
fit per nwgiitratum. nam per earn filiusfam. inadoptio-
nem a patre traditur.Liberi autem fiiijfam.noH in patris,
fed in aui fiii potettate funt: qui fi filium fuum vendat, &
in adoptionera cmancipet, non continub nepotes fuos

A abalicnatjfqd eos in fua poteftateretinet. 1 .arrogato.
40.Deod.

Sed etiam hberieiue.]  Enunciatio I. Qui fe arrogan-
dum tradit, fimul filiumfam. arrogandum tradere intelli
gitur.d- 1 . arrogatos Nam films adopttuus patrem quan-
cunque in fanuliam commigret, fequitur: veluti Aefchi-
nusMitionisadoptiuuSjfi fe Mitioin familiam potefta-
temque alicuius traderet, vna quoque cum eo in eandem
familiam poteftatemque tranfiret.

Dm ik  fugnfltis non antea Tiberiuni.]  Suetonius ill Au-
gufto,& Tacitus in quarto tradunt, AuguflumLiuiam
Drufillanv,Tiberij & Drufi matrem, in vxorem duxifle:
eundem Tiberium iam priuignum fuum, generum fibi fe
dfle,nuptum eidata fiha fua Julia. Tacitusautem in pri
mo feribit, Germanicum Drufi ( fratris Tiberij ) filium
fuifle .inimicitiasautem inter ipfios iccirco extitifle, q,
Germanicus populoKom. turn propter patris virtutem,
turn propter ipfius indolem carior iucundiorque multo
5  cflet. quadccaufa idem Tacitus in quarto fieri bit, cogi-
tafle Auguftum, huncGermanicum a cundis Iaudatum
adoptare,& re; Romani imponere : fed blanditijs & pre
cibusVxorisLiui* muitum Tiberium delegifle. Sueto¬
nius autem, & eodem loco Tacitus aflcribunt, Augu-.
ftumhocLiuieequidcmdtdififie:led prius coegifle Tibe¬
rium,, vt Germanicum (quocumilli lnimicitifintercef-
fierant)in filium adoptaret :ac turn poftca euminforo
JegeCunata'fiberium adoptafle. Tacitus: Nam dubi-
tauerat Auguftus Germanicum fororisnepotem, & cun-
<flisIaudatum rei Romani imponere: fed precibusvxo-
ris euidius, Tiberio Germanicum,fibi Tiberium afici-
uit, Suetonius Tiberio: Romam reuerfusTibcriusado-
ptatur ab Auguflo, coadus prius ipte Germanicum fra¬
tris  fiui filium adoptare.

^pudCatonem.J  Hie eftM. Cato, M. Catonfs princi-
pis Porciorum familii filius, quern Pompon, in J. 2. de
orig. iur. & Gelliuslib.i 3. cap. 1 8. plurimosde Iureci-
uili librosreiiquifle tradunt.

Ex hoe ipfopoJJ'e liberari.]  Sequitur II. Sertiia domi-
lio adoptaUj.tacitc manumilfi intelliguntur. Nam feruus
■neque adoptati, neque arrogart a domino poteft: pri—
mum , quia qui adoptat,emit ab eo qui ius habet ven-
(dendi:a fe autem cmere fuum feruumdommus non po¬
teft. deinde , tjuia cum feruis nulla comitiorum comu-
nio eft: & conlenfus qui in arrogando qmritur, in fer-
tiis nullUs eft. Seruos tamen a dominisper Pritoremda
ri in adoptxonem polle,pkriqueiuris auciores tradide-
runt, vti Gellius lib.j.cap.i^.tellatun

ln nofira conjiitmiotie.]  Sequitur III.  Qui apud magi-
ftratum denunciat,fe quempiam edits feruis pro  fihoha
here, liberum eum efficit.J.vnicak.finuhquemodo.C.dc
Lat. lib.toll.

JlSlis internenientibui.]  Ada dicuntur, qui per magi-
ftratum gefla,in literas  publicas relata funt. Quare da¬
ta opera exiftimo dominum in ius venire oportere,tefta-
toque dcnunciare, feferuum eoaddudumin filij locoac
numerodeinceps habere velle.

Q^V IB V S MOD IS IV S ’POTE^

STAtlS  SO  L VI  TV  R.

ItTVlvs  XI  I.

J 'iliosfam. mors patris patria poteFiate liber at: ne¬
potes verb mors aui, cuiu-s in potefiate funt:
aui filio in poteftatem tradit: auteo anti rnor-
tud vel emancipato , fui iuris efficis.l. v. de Ins
qui fiat.

I. Videamtis nunc, quibus iflodis ij qui alicno
iuri funtfubiedi, co iure liberentur. Et quidem
ferui quemadmodiun a poteftate liberentur , ex
ijsintelhgerc poffumus, qua: de feruis manumit-

tends

Inftitut. Imp. Commentarius. 47

tends fupcrius expofuimus. Hi vet o, qui jn po~
reflate parentis funt, mortuo eo, fiii iuris fiunt.
Sed hoc diftintflionem recipit, nam mortuo pa-
tre , fane omnimodo filij filiteve fiii iuris efficiun-
tur. Mortuo verb auo, non omnimodo nepo¬
tes neptefque fui iuris Hunt: fed ita, fi poft mor¬
tem aui in poteflatem patris fui recafuri no funt.
Itaque fi moriente auo pater eorum & viuit , &
inpoteflate patris fui eft: tunc poll obitum aui
in poteftate patris fui fiunt. Si vero is , quo tem
pore auus moritur, aut iam mortuus eft ,  aut e-
xijt de poteftate patris: tunc ij qui in poteflatem
eius cadere non poffunt , fui iuris fiunt.

Quibusmodis . ] Septem hoc capite numcrantur: mors
patris, aut aui deportatio: peenatferuitus: dignitas patri
ciatus: captiuitas: emancipatio: & adoptio.

Et quidem Seruiquemadm,dum .  ] Hinc apparet, ncque
refteantehacinfcriptum huncfuiftc tradatum hoc mo-
do : Quibus modis ius patriae poteft. (oh cum ctiammo-
dos quibus hcrilis poteftas difl'oluatur, fignificet: &libro
rum antiquorum inferiptionem, quam fecuti fumus, cui-
que Florcntinus codex in Tit. dcadoptionibus futtraga-
tur, veriorem efle.

Superior expofuimus .2  Subtit. Qui & quibus cx cauf.
manumit, non pofliint.

Mortuo tofui iuris fiunt.]  Enunciatio I. Filij fiJixque
familias nulliuspoti patris mortem  potciiati fubiedti sut.
i. fi ita cfiet.i y.D, quando dies lcg.ced.  ItaqueVJp. in J.
prununciatum. 19;. D. de verb.  fig. Cum paterfam. mo-
ntur, inquit,  quotquot capita ei (ubiedta fuerunt, fingu-
Jas familias  incipiunthabere: finguli cnim patrumfam.
nemenfiibeunt.

2 {am mortuo patre fane ,~p  Satius crit, Mortuo patrefam.
fine. See.  qua? poftrema fyllaba facile propter mfequen-
tem confimilem prstteriri potuit. Hoc autem propterea,
quia fi paterfam. non effet, eius mors nepotes lui iuris no
tificeret: vt mox dicemus.

R^ecafurtnonJ'unt.]  Sequiturll. Nepotes ex filiofam.
non in patris, fed in aui fui poteftate funt. 1.4. D. qui
funt lift vel al. Vlpianus cap. Inftitut. 10. Morte aui ne¬
potes ita demum fiii iuris fiunt,fi poft mortem aui in potc
ftate patris futuri non funt.

Inpotefiatempatri'fui fiunt Sequitur III. Patrefam.
mortuo,fiJiusfam. vtpotc fui  iuris eftedtus.patriam in fuos
Lberos poteftatem acquirit. J. y. D. qui funt fui vel al.
Nepotes ex filio, inquit, mortuo auo recidere folent in
fiii; poteftatem : hoc eft, patris fui. Dixi autem [
rit,  ] vt jus nouum ab its per aui  mortem adeptum,pla-
niusoftenderem .

simper emancipationem exiit . J Sequitur IIII. Nepotes 1
ex filiofam. in patris emancipati familiam ac poteftatem
ne mortuo quidem auo tranfeunt. J. fi pater filium. D-de
adopt. Sequitur etiam eodem ex locoV. Mors aui nepo
tes ex filiofam. ante aui mortem emancipato fui iuris effi
cit. Qua? omnia planius cx fine huiufcc tra&atus in-
telligentur.

Deportatiofiuepatru, fiuefilij , itemque pasrue

feruitm, impairix poteftatisextingumt.
quodtamen recuperari beneficiolm
peratori, potest: relegatio ye
ro nonextinguit. l.yj. ix.
ylt.C.defent.paif.

II. Cum autem is,qui ob aliquod maleficium
in infulam deportatur, ciuitatem amittat, fequi-
tur, vt eo qui eo modo ex numero ciuium Roma

A norum tollitur, perinde quafi mortuo, definant
eius liberi in poteftate die. Pari ratione, & fi is
qui in poteftate parentis eft, in infulam deporta-
tus fuerit, definit in poteftate parentis die. fed fi
ex indulgentia principali reftituti fuerint, per
omnia priftinum ftatum recipiunt. Rclegati au¬
tem patres in infulam, in poteftate fuos liberos
retinent. Et ex contrario liberi relegati, in potc-
flate parentum remanent. Puma: feruus efrebtus,
filios in poteftate habere definit. Serui autem pee
na: efficiuntur, qui in metallum damnantur, tk
qui beftiis fubiiciuntur.

In infulam deportatur.  ] In eandem fententiam Vlp.
cap. Inftitut. 1 o. Si patri vel filio aqua & igni interdi-
f$ dtum fit, patria poteftas tollitur, quia peregrinus fit is,
cui aqua fkigniinterdiflumeft. Neque autem peregri¬
nus ciucm Rom. neque ciuisRo. peregrinum in poteftate
habere poteft. Aqua? & ignis interdiffionem Vlpianus
pofuit, pi oeo quod Iuftimanus hoc loco dcportationem:
qux fcilicctin illius locum fuccesfit, vt idem Vlpianus
tradit in 1. 1.  D. de poen. Sed de deportatione & exilio,
copiose in Commentario verborum iurisexplicauimus.

Ciuitatem amittat .] Enunciatio I. Deportatio Roma¬
ns? ciuitatisius adimit. l.funtquidam.D. depoen. & 1.x.
C. de hered, inti. J. 6 . D.  de interd. & releg. Et in ver¬
bis iuris, fulius.

yt eoqui eo modo . J Le gebaturantea, Vt qui eo modo,
Sic.Sc [Vox eo]  importune poft [ Terinde ] quad poll
tacrat. Nos contra librorum omnium auftontatem fic
locum fanauimus.

Verinde quafi mortuo .  ] Libri veteres, Perinde ac fi.
Sed cum momenti nullius ha?c mutatio eft, turn difficul-
tatem, quam , quoad pofliimus, dtuitamus, ex hac bar-
bariegignit.

Definant liberi eius. J  Sequitur II. Deportatio ius &
patrisfam. & filiifam. extinguit. 1. lipater. y>. C. defent.
pafs. vbi Imp. ait, deportationem patris efficere filios
eius,patresfam.Defiliofamilias autem, proximo verfu
Iuftmianus loquitur.

Ex indulgentiaprincipis reflituti fuerint .] Sequitur III.
Deportatus poteft beneficio Principis patriam potefta¬
tem fimul cum redeundi facultate recipere. 1 .6.  & vlt. C.
de  fent. pafli Ita tamen vt princeps nominatini vel patrie
potdfatireftitutz, veireftitutionisin integrum facerec
nientionem. Nam eo verbo & patna  poteftas, & dignitas
& fortunas reftituta: inteJJiguntur. I. vlt. C. de fent.
pad. &1. 2. D. eod- alioqui dignitatis quidem rettitu-
tione patria poteftas continetur. 1. in infulam, 6 .  &l.fi
pater. 9. C.eod.

Relegati autem patres .] Sequitur IIII. Relegatio ia
infulam neque patrisfam. neque filiifam. ius adimit. 1.4.
D. de interd. & releg. vbi Marcianus . Relegati > ait, in
infulam, in poteftate fua liberos continent: quia & alia
omniafua iura retinent. Vlp. antem in 1.7. D. eod. Siue
ad tempus, inquit, fiue in perpettmm quis fuerit relega-
tus, & ciuitatem Ro. retinet, & teftamenti fatfftonem no
amittit.Hoc igitur inter deportationem & relegationem
intereft, quod Deportatus, copedibus vindus & nauigio
impofitus, a feruis publicis conftitutam in folitudinem
auehitur: Relegatus verb intra praftitutum diem exce
dcreiubetur. vtidem Vlpian.aitinl.7, §. y. D.eod.De¬
portatus perpetuo exilio femper muldfatur; Relegatus
verb temporali interduni. Ule inter viuos non numcra-
tur, hie ciuitatem bonaque fua retinet. Qux omnia vbe-
n us in verbis iuris expofiiinius.

Tpue feruus efeiitts.  ] Sequitur V. P^nas feruitus &
Romaneciuitatis & agnationisius extinguit. 1. qui vlti-
mo.2j.D.depcen. Pcene autem feruus ideodiciturisqui
ad beftiasvel metallum damnatus eft, quia nullius pla¬
ne uifi fupplicij fui feruus eft: quippe tui in perpetuum

elfaddt-

48 Franc. Hotom. in I. Lib.

adco, vt fi quid ci legatunt fuerit, pro non A eripere poterat, non Conful, non Tribimus.non popiiliiS

.._:-r- m.'

tit addidus

Jcripto Iiabearur: cpiaii ( ait Marcianus ) non Cgfims ler
uo datum, fed pceug.l-luntquidam.i 7-D.de pgn. £t vt
rem paucisabibluarn , Strut pens olim dicebantur, qui
ftimmo-ftippliciofica’ddictbantur,vt fi Jiberi eflcntjli-
bc-rtatem : din (crui, dontini familiam quali abalicnatt a-
mitterent: adco vt nea poena quidem ltbcrati, in veteris
dontini potcftatem redo cat. 1.8.§.3.& §.20.& L29. D.de
poen. 1.8-C.de lent.pail.1.24.5.>.D.de fidcic. libert.

iS jec militia , nee Senaioria dignitas ,necvllwpra¬
ter patriciattm magi firatus filiim 4  patria
poteftate liberal.l.vlt.C. de Cofi.

III. Filiusfamiliasfimilitauerit,vclfi Sena¬
tor vclConfiil fact 11s fuerit, rcmatict in potefta-
re patris. militia enim , vcl confularis dignitas, g
tie patris poteftate hlium non liberat. Scd ex
coniHtutione noftra, ftmma Patriciatus digni¬
tas llko Inlperialibus codicillis.prafttitis .filmm
a patria peteftate liberat. Quis enim pitiatur,
pattern quidem pofle per cmancipationis mo-
dum poteftatis fua; nextbus filmm relax are : im-
peratoriam autem cellitudinem non valcre cum,
quern fibi pattern elegit, ab aliena eximere po¬
teftate ?

Velfi Senator vel Cbn/ttl.]  Eminciatio I; Ncquemilb
tia, neque fenatoria , coniiilarifve dignitas patria pote¬
ftate liberat.l.li maritus.7.C.dcpat.poteft. tx quo illud
obferuandmn eft, Reipub. leruire, & pa trip poteftati fu-
biedumefle,non die repugnantia.l. 3. D. dcadopt, vbi

ipfe, cuius illiauribuscupiditatique ferutebant: qui ta¬
uten quamtus potcftatem inferiorcnt leuioretnque fua
ducebat. lam verb, quant ntultos ciues egregiosac pra:-..
ftantesa patribusfuisinterfedos accepintus ? ciim opti-
1110 illi quidem & propenlb in Renipub. aniino prarciaru
altquod facinusfccifl'ent, fed a patrunt fuorunt prpfcri-
pto diiccfliflcnt ? velunidc Manlio Torquato , alijfque
complnribus,dequibus fuo loco coninieniorabnnus.

hx conflitmionenafim.']  Sequitur II. luftiniani Impc
rio dignitas patriciatus a patria poteftate liberat; l.vlt.
C. dc,Conful. lib.1 2. vbi tarnen fine capitis dintinutione
lianc libcrationent accedcre ftatuit. quod idem iuris po-
fteaNoueila atpi aint^noioTinot  81 .etiam adConlii-
latunt, Confulantatem , prjrfeftur.ini prxtorianant,pra:
feduram vrbicariant in adu conifitutam , & ntagifte--
nuni militunt produxit.

Imptr.alibutcodiciUis .] Id eft, literis, diplontatibus.

hum quumfibi patrem delegit.']  Sequitur I III. Patricij
Grxcis Cifaribus parentum loco erant-d.l.vlt.C.de Co-
lulat. &d. NoueJla 81. vbi lianc iplam rationem affert.
Patriciatus autem, quantum cx Cafliodori variarum li-'
bris mtelligere potui, non magiftratus, fed ordinis no-
men erat. neque enim vnus erat Patricius, fed coirtplu¬
res, quali Senatus Principes, qui certis antea magtftrati-
busperfundi erant. neque quales Rontae fiorentc Re¬
pub. Conlularcs, Prstorij, Si Aedilitij fuerunt,quibus
in Senatu cut ultlella vti, primilque fententias dtcere tui
erat. Quarcquod in 1. 3. C. de Conful. legimus, patri-
ciatuslionorem exteris omnibus anteponi, non ita acci-
piemlum eft, quafifiiinntus eilet aliquis magiftratus. Pri-.
nuim, quia magiftratus (vt docui) non erat; delude,quia.
Caftiodorusin formula patriciatus ienbic, Confulatum
patriciatu luperioreni fuiile. Pra.'fedorius,inqtur, & alia
until dignitatum viros prxeedit, vni tantiim cedensful-
gon, quent interdunt ettamanobis conftat aflumi; hoc

Paulusmirabiliter affirtnat filiuntfam. qui Conlul aut Q eft,vtegoititcrpretor,conlulatui. tantetfi verba hecapud

/• it 1 r  . ^ r. _ o. o. • _ s _ rr.  _ j ... .. 1 . « *• i

prxles eft, apud fcnietipfuni emancipari & in adoptio
item dari pofle. Vnde apparct, filiosfa. etiam ntagiftra-
ttt ftntgcntes vendi pofle. Qint tota de re Diotiyfij Halic.
verba ivulttnn hmc loco lucts afferentia lubfcribentus

Si'i  w prujutuW vancOsriK a. 7 ra.dcUf , cl; einHV ji'S'Mlt

if ’SdLTt;] iL'J.ty ijS", yjj Trctpd. ■ad.v7a.70v 7 « Cix

1'31>, (dvrs HpytiV , tOV 7 'c fJOTiyd'v  , icinl i 7 tl 7 cZv

■y.0.7 or.yJjj. i'pyatvKa. 7 ‘.yj-iv,  eWrs d.7roK7ivnutcu tsfoau-
pnTOjt, y.av 7* 'aoMTiza. TSforjav 0’'70S';i/S'it 7 \fyya.vv\,
adv iv dpgcui 7M< puyis-eus e'eTa^ouiyJS, ndvdid  tu. 'de
7« Koivd. <pi\ 07 ifyitw tTeunpittof. koto tkiov  y vainly
to/j.ovdi'Spit tTrpateis  / n/Miyopiot dicin'V 7 iii ni t&v  iu-

fioKeirrirartio.'f  *tsV 7 $ 9  Myjapio(j.ivo.i Zd 7»7f Snpym

7 iwii ,yol 7 <p 6 d'pod.J'o''Upii:VTt( iTSl 701 - 1702 S KO 70 OSCL-

Zfi.vTifj diro TZSil/icnoi d-irydiKrctM vao 7av vrATtpay,
Luo dv iKHVvr  fetr)I t ipiaptav vptQyjif.  aV diroyopyhvfj'id
twV dyopoi  a Jrtr 7 <vv acipoi^rcjv Siwo. 7 izbjj  , a js

Caojoy , a rg S'ti/io.pyjii, irt 0 Ko\a.K.tvi L um(,  w du7oy
irooov i^noiov ihd'da 71'{ ifiets  f heu vo[iit/ov

ydpKey&v, otu! citIK 7 < 2 V<m  01 aoTtpiS uvdpof dyo-iZi,
daif dpniii ygt ahoSu/iiay tilpoVTl Ziotyd-roSicu ytv-
voTov i'pyov'tq°iay9iv7dis, 0 //»-upt>i 7 i 7 oi'cu/ ad 7 oi( 0! <ao-
7ipa, Ko-dunp  gVi MaAAia TopxaaTa 35U 7 roy,Aav uhK®v
'7aopnAliSO.iJ.tv , vnip civ KO7O70V f.intiov y.ouply ipdi■

Id eft; Romanorum legiflator oitincm ontnino patri in
filium poteftatent, idqueadcoper omnevitsipfins tent-
pus permifit, flue ilium 111 carcerem compingere, fiue
virg scedcre,fiuecontpeditum operi ruftico addicerc,fi¬
ue lnterficere velit! etiam Rempub. gerentem , etiam
intperijs magiltratibulque ntaximis fungentent , etiam
obfuamin Repub.induitriam probatum Sc carum fuis.
Hac lege viriclariffimi, qui condones pro roftris popu-,
lares&fenatuiaduerfashabcbant >  ac propterea gratia
apud populunt florebant, deturbati de locofuperiore a.
patribus, atqiie adfuppliciuni,qiiodarbitr;ttu fuo patres
in illosconlhtuerent, abreptifunt: quos tauten dum per
forum abducerentur j nepio eorum qui circumftabant,

D

4. i-

Cafliodotum corrupts legailtur. IN a \ Vtntatum']  pro [vni
tantum  ^ vulgo legitur. Prxterea, Prxfedum vrbis funt-
mum omnium magittratunt geflifle, conftat ex 1.1.8c 1.
prxfcCtum. C. de elite, prat. vrb. Et quod Caffiodorus
deprxfedoriis lcribit,conftat de its quiiam pvaefeftura
fundi fu.nt, uttelligenduni file. Nomen autem a Ronta-
liofunt Patriciorum Iplendorc duefunt cile ,res indicat.
Nam cunt ij propter familiar antiquitatein extens ante-
cellc'rcntj&plerunqueiis honores ntandarentur: tran-
sjato Conftantinopolmt intp.crio, cos Scnatores qui cu-
rulibus magiftratibus erant fundi, Patncios dici plaruit.
Qyibus iuspatrumfani.concefliiin fuiilejCafiiodorusquo
que codent loco teftatur .

Tatrefiliove ab hoslibus cap 16, ins patria polefla
tis ita pendet,vtficaptiuus apud bofees n.oria
tin', ab eo tempore quo captus esi,exrin
Hum imfit: fin rcAient , froni-
bih captiuitas babeatur. 1.
xii.%  j. D.de captiuis.

IIII. Si ab lioftibus captus fuerit parens, qua-
uis. feruus hoftium fiat, tamenpendetius tibe-
rorum, propter ills poftliminij: quia hi, qui ab
lioftibus capti funt, ft reuerli fuerint, omnia pri—
ftina iura recipiunt. ideirco reuerfus etiamhbe-
ros habebit in poteftate: ejuia poftliminiumfin-
giteum,qui captus eft, in ciuit ate femper fuifle.
Si verb ibi decelierit, exifide, cx quo captus eft
pater, filius fui iuris fuifle videtur. Ipfe e]uoquc
filius, nepofve, fi ab lioftibus captus fuent; linti-
liter dicimus propter ins poftliminij, ius quoque*

poteftaus

Inftit. Imp.Commentarius.

poteftatis parentis in fufpenfo efle. Diftum eft ,
autem poftliminiiijn, a limine & poft. Vnde eum
qui ab hoftibus captus eft, & in fines noftros po-
itea peruemt, poltliminio reuerfum refte dici-
mns. Nam limina, ftcut in domibus finem quon¬
dam faciunt: ftc & imperij finem efle limen vete-
res voluerunt. Hinc & limes didtus eft, quaft fi¬
nis quidam & terminus. ab eo poftliminium di-
< 5 tum: quia eodem limine reuertebatur, quo a-
miflus fuerat. Sed & qui captus victis hoftibus re
cuperatur,poftliminio redijfle exiftimatur.

Quamuis feruus hoftium fiat.  ] Enuneiatiol. Captus ab
hoftibus,feruus eoram eflicitur.§.j. fupr. de iur.perfon.

Tn^urms poftliminij.  ] Eli: autem poftliminiu, insaniif
fee rei recipiendi ab extraneo,& in ftatum priftinum refti
tuendi inter nos ac liberos populos, regefque moribus,le
gibus conftitutuml. poftliminium.19. D. cod.

Omniapriftina iurarecipient.^  Sequitur II. Poftlimini¬
um vim omnem memoriamq; captiuitatis extinguit.I.y.
& 1 . bona eorum. 22-D.de capt. & paftlim.vbi lurifcon-
luhi poftliminium habere aliquem lie ititerpretatur, per-
inde omnia iura reciperc,ac ft captus ab hoftibus non fuif
let. Quamobrem Papinianus in i. pen. D. defuis  & legit,
fi films captiui teftaineimim fecerit,  relpondct, reuerfo
patre nullius momenti tellainentum fore: & quscunque
ille captiuitatis tempore quadiuerit, p  atri quadita efl'e.Et
Vlpi. in l.i. §.1. D.  ad Maced, nullam dari actionem ob
pecuniam filio creditam, li pater eius ab hoftibusre-
uertattir.

Omniapriftina.  ] Legendum putarem, per omnia pri¬
ftina iurarecipiunt. vtfupr.§.2.

Exinde ex quo captus eft.  ] Sequitur III. MortuUsapud
hades,  eodem quo captus eft momentb mortuus fingitur.
1 . in omnibus.D-eod. vnde Papinianus d. 1 . pen. de luis&
legit, teftamentum a filio faftum dum pater apud holies
vi'ueret, quamuis nondum plene paterfa. eflet, tamen fi
pater illic moreretur, valiturum affirmat: abeoenim
tempore patremfam. foifle videri, quo pater eius captus
eflet. Et Vlp.d.l.i. adMacedon.repeti pofle pecuniam
filio creditam, fipaterapud holies moreretur: nimirum
tanquam patrifam. creditatti.

Ipfequoquefilitss.]  Vt in 1 . captum ab hoftibus. 9. cum
leg, fcq.C. cod.

infufbenfo cjjc . ]  Sequitur fill. Quandiu poftliminij
fpes eft*, tandiu flatus patri*poteftatis inccrtus eft. 1. in
bello. 1 2.§.i .&!. bona corum.22.5.1.D. eod. Qua ex re
intelJigi pofle arbitror, curliuius lib-iy.fcnbat,  Eum
cuius pater in hoftium poteftate eflet,iiire Tribunum aut
Aedilem plcbiscrearinonpotuifle . Nam cumhimagi-
firatus facrofanfli eflent,probabile eft eos a filiifam. geri
non potuifle. Cum igitur patre apud holies manente, fta
tus filij propter poftliminij fpem incertus diet,iure Tri-
bunus Aedilifvepl. creari non poterat.

jilimine &poft.  ] Quod ipfum Scauola contra Serui-
um difputabat,vt Cicero in Topicis teftatur. qua: fane di
fputatio grauior eft, quam prima fpecie videatur. Neque
enim illi tanquam Grammatici fimplicem verborum con
iunflioncm ferutantur, fed vim & efficientiam attendunti
qute ex hac qusftione, quam exempli caufa ponemus, in
telligetur. Annibal annos fexdecini holtis populiRom.
in Italia graflatus eft, feruum in eo bello meum cepit:
priufqudm in fines fuos, id eft in Africam Annibal reuer
teretur, feruus de ipfius manibuselabitur, & Romarn re
dit. poffideturaSempronio, quem ego in ius voco. In-
tentio elhHic feruus iure Qu tritium ac poftliminij mens
eft. Depulfio: Imomeus. Qusftio : Vtrius fit. Ratio :
Quia poftliminium ijs tantiim in rebus locum habet,
qua; extra imperij Rom. limen abdufla: , & in hoftium
limen deportata: , poftmodum in idem limen , vnde
amifla; fuerant, redicrunt, quemadmodum ex notatio-

ne & etvmologia verbi Scamola difputabat. Firma-
rnentumelt. In poftliminij verbo nihil aliud confideran
dum eft, quam Poft. Liminium enim produdlio eftvo-
cabuli, vim nullam habens: vt in legitimus, sditimus,
vox [Tiinusf]  in patrimonium extrema: fyllabje. Quare
vt res poftliminioreuertatur,fads eft ,li ab hoftium ma
nibus quocunque in loco fuerint,reuertatur. Difcepta-
tio eft: An poftliminium in ijs tantiim valeat rebus, quae
inhoftium fines deportata: funt. Paulus autem ini. poft¬
liminium. 1 9-§i3.D.decapt. refpondet ,Poftliminio re¬
ddle videri, cum in fines noftros intrauerit: ficutiamit-
titur,cum fines noftros excellent.

Hinc & limes ditliis efl, quafi finis quidam.\  Antea corrir
ptiflime legebatur, [Hinc &■ limen diclam-.  ] quod ex duo
bus antiquis l.bris corrcximus. Hanc autem feripturam
Siculus Flaccus in lib. de condit. agror. his confirmat yer
bis -. Limites autem a liminibus vocabulum accepeyunt:
quomodo limina introitus exitufque locis praiftant, li¬
mites agris, fimiliter introitus exitufque. Et Ouidius,
cuius verfum Frontinus vfurpat:

Limes agro pofitm , litem vt difeerneret aruis .
Hyginus autem in libro de Limitib. limitem ait ab anti-
quo verbo limus,id eft tranfuerfus,didlum efle. vnde limi
na hoftiorum.

Quia eodem limine reuertebatur, quo amifjlts fuerat.  ] Sic
ijfdcm librisaudioribus emendauimus: cum antea legcre
tor, Quia ad idem limen reuertebatur, quod amiferat:
inepte, vt cuiuis eft perfpicuum. Et Cicero noftram coiv
firmat. Vt que, inquit, a nobisalienata funt, cum ad ho-
ftem peruenerint, & ex fuo tanquam limine exierint,
dein cum redierint poll ad idem limen, poftliminio vi-
deantur redilfe.

Sed & qui captusd]  Hoc ex Florentino,!. nihil intereft.
afi.D.cod. fed exemplum conftituamus. Mithridates ci-
tiem Romanum Cornelium bello ceperat. Pompeius
cum vifto Mithridate cepit, eoque tanquam feruo ac ma
cipio fuo vult vti. Alterius intentio eft: Redij poftlimi¬
nio, ac liber ciuifqueRomanusfum. Depulfio: Non ro-
dijfti. Qu^ftio: An redierit. Ratio eft: Quia lex de ijs
qui per fe redierunt, non qui hoftibus erepti, & in pra;-
lio capti funt, intelligcnda eft. Firmamentum : At rc-
dijt etiani, qui recuperatus ac reduflus eft. Dilceptatio:
Anquiviflis hoftibus captus eft, & in vrbemreduflus,
poftiiiminium habe t. FJorentinus refpondet,habere.
Cuiusreiratioredditurin Lab  hoftibus 1 2.C.eod. Rece-
ptosenim eos, non captos iudicare  debetnus: & militera
noftrum defenlorem eorum decet efle, non dominum.
Idem dicendum erit, flue fp onte ab hoftibus dimifliis
quis lit,flue vi aut calliditate ab ijs dilcefl'crit.d. 1. nihil
interelf.D.decap. & 1 . cum nonredemptum.y.C.eod.fi-
ueetiam redemptuslit.l.licaptiuus.ao.D. eod. & l.cuin
& poftliminij. 6 .  eod. tit.

Emancipatio, qttce nunc fine venditionibws aduw-
bratis, nudis verbis in iurefacienda est , ita pa-
triam poteflatem extinguit, vt im agnationis
incolume conferuet. 1 . vlt. C. de emancipat.

V. Praeterea emancipationc quoque defi-
mint liberi in poteftate parentum efle. fed eman
cipatio antea quidem vel per antiquam legis ob-
feruationem procedebat, quee per imaginarias
venditiones , & intercedentes manumifiloncs
celebrabatur, vel ex imperial! referipto. No-
ftra autem prouidentia etiam hoc in melius
per conftitutionem reformatiit , vt fletione
priftina explofa , redta via ad competentes
indices vel magiftratus , parentes intrent :
& filios fuos , vel Elias , nepotes , vel neptes,

E ac

5*0 Franc. Hotom. in I. Lib.

acdcincepSjfua manu dimitterer.t. Et tunc ex
edifto PrJEtoris in bonis huiufmodi filij., vel fiiia’,
nepotis, vel neptis, qui qiuEve a parente manu-
nuii'usjvel manumifla fuerit: eadem iura prseftan
tur parenti, quae tribuuiitur patrono in bonis li-
berti. Et prasterea fi impubes lit filius, vel fiiia ,
vel eaten: ipfe parens ex manumiflione tutelam
eius nancifcitur.

Emancipation quoque .  ] Enunciatio I. Emancipatio.
fextus eft tollendae patria: poteftatis modus. J. pronuncia
turn. 19 J • D. de verb. fig. vbi Vlp. ait, eum,qui emanci
patus.cft, patrisfam. nomen fubirc : quod is fin luris efi’e-
ftus propriamfamiliam habeat.

E’er imaginarias vetiditioncs & manumijjtones.  ] Sequituf
expofitum eft) Jegem a Romulo Jatam fiiifl'e, quam Dio-
nyfius Halicar. in quartam tabulam relatam fcribit, Vt fi
pater filium ter vendidifl'et, vfqueter mamurifliis ab iis
quibuseratjvenditus, fuiftet ne deincepsin patris fui po-
teftatem reucrterctur, fed ftii iuris ac poteftatis eflet. Iu-
rilconfulti autemeum ratio patria: poteftatis tollends
compendiaria quareretur, hanc formulam excogitarunt:
vt pater fimulatoac dicis caula ter filium fuumalicuiad
idappofito, & hancfabulam edofto, apud magiftratum
venderet: qui toties emptum homincm manu fua mitte-
ret, quoties illi venditus fuiftet. Atque ita ter venditus
ac manumiflus filius, fiti iam iuris ac poteftatis eflet: qua fi
lege commifla, quam Vlp. in Inftit. his verbis edit: St pa
ter filium ter venundedit, filius a patre liber elto. Atque
hoc eft,quod Iuttinianus his verbis fignificat, & Paulus in
]. liberos. 4. D. de cap. minut.qua: omnia Caius in Inftit.
copiofius exponit. Hatcautem emancipatio ciim ex lege
xi 1. Tab. originem fumpferit, legitima non incommode
appellabitur, item vt hercditas,& tutela,& qua: funt ge¬
neris eiufdem. 1

Et intercedentesmanumijjionet .] Sequiturll. Emancipa
tio legitima vera alienationis ac manumisfionis adumbra
tione tranfigitur. d. 1 . vlt. C. dc emancip- vbi etiam illud
fignificat,quod Nouella 81 .clarius expomt, pa.'xtTy.Ajd.,
hoc eft colaphos patrem ei filio infringere folitum, quem
ifto modo emancipabat,quafi videlicet eum e fua familia,
fuoque confpcftu ablegaret: vt mihi plerunquein mente
veniat exiftimare, Emancipationem prim urn fpcciem
quandam abdicationis fuifle, fed poltmodum etiam bene
ficij caula vfurpatam efle. Quid enimprimumillicolaphi
fignificabant?quidagnationisademptio?quid vfusfruftus
amisfio ? Przterea fi nomcn ipfum fpeftemus, nihil quod
proprium dici pofsit, obtinet. natn & emancipari in ferui
tutem, & emancipari in adoptionem, Latine dicimus. Vt
facile appareat,eos qui filiis (uis hanc notam ac maculam
inurere velleiit: quod cum indignos patris familia fe pra:
ftarent, ab iis venditi fuilfent, hanc rationem vfurpafi'e.
At pollremis temporibus Emancipationem in beneficij ■
loco pofitam fuifle pater ex l.i. D. fi a parent.quis manu
mi. 1 . filio.D. vt legat-nom- cau.l. iubemus, & 1 . vlt.C.de
emancip. lib. Verum hacquidem haftenus. Nunc illud
intelligendum eft,quod Caius lib. Inftit.i. fcribit,filium
qtiidem mafculum tribus emancipationibusde poteftate
patris exire:foeminas verb, vel nepotes ex filio, vna eman
cipatione de patris vel aui exire poteftate, & fui iuris ef-
fici.Quod ipfum animaduerti poftea apud Vlpianum in 1 .
verum.S.D.dciniuft.rupt.quam legem cum optimus Ac-
curfius propterea non intelligeret, aliqua ex parte immu
tarevoluit.

yd ex Imperiali referipto.  ] Sequitur III. Enunciatio
Anaftafiana, Principisrefcripto in iure prolato,ac tefta-
to tranfigitur. 1 . iubemus.C. de emancip. vbi Anaftafius
omifla emancipation^ legitima: formula & fabula, libe-
rari filium iubet poteftate ab imperatore impetrata, e-
iufque hac derc referipto apud magiftratum cdito,ac
prolato : dum tamen filius, qui modo infans non fit,con-
fentiat.

k  jifua manu dimittant.']  Sequitur IIII. Emancipatio lu
ftimana fit fola profefsione patris,in iudicio filium fe de-
inceps fuo iuri permittere denunciantis.l.vlt.C.eod.

Qua  tribuumur patrono in bonis liberti.]  Si libertusinte-
flatus nullo fuo herede filio naturali relifto moriatur,pa
tronus ei litres exiftit. quod fi eum in fuo teftamento prg
tereat, partem ex eius bonis dimidiam aufert: quemad-
modum infra fuo loco intelJigetur.tit. de fucccffion. lib.

& debon.pofl'els.His pofitis,illud iam feire oportet,eum
qui venditum a patre filium manumittebat, patronum e-
iusfuturum,eique hoc modo fucccfl'urum fuifle: nifi pa¬
ter (vt Cams in Inllitut. exponit) curaflet, vt ille,cui fi¬
lium tertium vendidcrat, non manumitteret. fed ei re-
uenderetac remanciparet, vt eum ipfe pater manumitte
ret,eoque modo ius illud patronatus in filij fucceffioncm
confequeretur. Atque hoc eft,quod hoc loco luftinianus
ait: [qui qupve a parente manumijjhs yel manumifja fuerit.  ]
Reuera enim pater filium fibi reuenditum nianumittit.
quod etiam poftcriiis ex tit.defid.tutel. planiuscoftabit.

Qua trtbuunturpatrono. ] -Sequitur V. In legitima eman
cipatione pater filium fuum manumittens,ius patronatus
in eius familia confequitur.l.i .D.fi a parent, quis rnanu-
mifl.VbiaitVlpian.ideb aequiflimum hoc efl'e, quia bo-
norum qiisrendorumbeneficiuma parenteacccpit.quip
pe fi filiusfa. eflet, quodcunque fibi acquireret,eius emo-
lumentum patri quatreret. Hsec Vlp.

Exmanumiffione tutelam eius.]  Sequitur VI. Pater ema
cipati filij impuberis tutelam obtinet infr. de fiduc. tut.
vbi locus hac de re dicendi proprius eft conftitutus.

Qui in poteslate filium & nepotem habet, refU

velvtrmque, vel vtrum volet, emancip at.

1. xxviij. D. de adopt.

VI. Admonendiautemfumus, liberum arbi „
trium effe ei,qui filium, & ex eo nepotem vel ne- ,,
ptem in poteftate habebit: filium quidem de po- „
teftate dimittere, nepotem verb vel neptemre- „
tinere. & ex diuerfo filium epaidem in poteftate „
retinere, nepotem verb vel neptem manumitte- „
re (qua: eadem & de pronepote &pronepte di- , t
cl a efle intelligantur) velomnes fui iuris effi- „
cere.

T^epotem verb retinere.]  Enunciatio I, Emancipatio fi¬
lij nihil ad nepotem pronepotemve pertinet.l.iiberum.

28. vnde hiclocusex/cnptuseft.D. de adopt. Manet igi-
tur in aui familia nepos,quanmis in aliam pater migrant,
quocirca fuus hgres patri fuo non erit, fed auo: & q U »
acquireret,auo acquirer,non patri. Vnde pra:clara Pau¬
li dilputatio intelligitur in 1. fi me tibi.i 3-D.de capt- &
poftlim-vbi pater filium apud holies habens,arrooan-
dum fe dederat: ac proinde fuum quoque, quamuis in-
certum, filium. Cum is pater emancipate ellet, redit ali
quanto poll filius: Intentio arrogatoris eft : Hie m eut
eft, quippe nepos mihi per arrogationem fa ft us. Depul-
fio: Imo meus filius. Quatftio :Vtriusin poteftate fit.
Ratio: Primum in tua familia nunquam fuit: crat enim
apud holies .deinde , vt fuerit, me tamen emancipafti:
quo fafto, mea mihi relinquere vifuses. Difccptatio:
Eius qui fe arrogandum tradit csptiuus filius,poft eman¬
cipationem patris reucrfus,vtrius in poteftate fit ? Pau¬
lus refpondet, Arrogatoris. primum , propter ius pollli
mini): deinde, quia emancipatio filij ad nepotem non
pertinet.

Et'econuerfo.]  Sequitur II. Nepotis emancipatio ad fi
liumnihil perunet.d.J.iS.nonenimfinepotemauus ali

cui in adoptionem tradit, aut fimpliciter migrare ex fua
familia iubet: iccirco filium a fe dimittit. manctigitur
filius in aui familia, quamuis ab eo nepos auellatur,&
in aliam familiam demigret.

Pater-

Inftitut. Imp. Commentarius. yi

Taterfm. filium Juum auo,proauove inadoptic-

riem tradens ,fiiam omnem inillos patriam
poteftate transfert. Lpen~C.de adopt.

VII. Sed & pater filium, quem in poteftate ha
bet, auo vei, proauo naturali fecundum noftras
conftitutiones fuper Ins habit as, inadoptionem
dederit: id eft,fi hoc ipfum a£tis interuenientibus
apud competentem iudicem manifeftauerit: prce
fente eo,qui. adoptatur,&; non contradicente,nec
non co,c]iu adoptat, foluitur quidemius potefta-
tis patris naturalis: traniit autem in huiulmodi
parentem adoptiuum,in cuius perfona & adoptio
nem die plemsfimam antea diximus.

Scdetft pater.  ] EnunciatioI.Traditio inadoptionem,
leptimuscftpatrix poteftatis tollendx modus. Sed mira
dumalieui videripolfit, quod huic modo proprium &ab
aliis fciundtum locum tribuamus, qui fub emancipation!:
modo contineatur. Nam filiusfam. tradi in adoptionem
nifi per emancipationcm non poteft: nam adoptaci ter fi-
mulate & tlicis caufa vendendus cft,vt fuo loco docuimus.
Vnde emancipari in adoptionem vulgo Jegimus eum, qui
a patre in adoptionem eil traditus. Sub  fexto igitur mo¬
do, nimirum liib cmancipatione, contineri hie feptimus
videtur.Defendi tamen baud iniuriapotcrit Iuftinianus,
propterea quiavenditiones ilias imaginarias fuftulit: vt
iam in adoptionem  traditio nihil  cum cmancipatione co-
munehabcat. llludetiam  admonendi crimus, non tarn
hunc tollendx,  quam conunutandx patrix poteftatismo
dum die. quarefi diiputatur, huic loco hxc non conueni
re, vbi modi enumcrantur quibus filiifam. & leruifuiiu-
ris ctficiuntur: non magis quam (i de feruo vendendo,tra
dlatio in liunc infereretur locum : refponderi poterit, ti-
tulo tamen noltro hanc accommodatam efle tradatio-
ncm • Hie cnim modus eft, per quem patris naturalis po
teftasdiffoluitur.

Auo -vel proauo natur.li.  ] Sequitur II. Iuftiniani lege
ab auo vel proauo adoptatus patria poteftate non libera
tur. l.pen.C.de adopt.&§.i.fup. cod.

Apud iudicem manifeftauerit.  ] Profeflus erit,denun-
ciauerit.

Adoptionem ejfe pleniffmam.  ] Sequitur III. Iuftiniani
lege adopuo  alia perfeCla,  alia imperfeda eft.d.l.pen. de
adopt. Nam ft quis ab auo proauove adoptetur, quia po¬
teftate agnation eque patris naturalis eximitur,& in ado
ptiui fanuliam commigrat: quia denique fills omnibus nix
meris abfoluta adoptio eft, plena & perfeda  merito dici-
tur. At ft quis ab altero adoptetur, quia  poteftate patria
non liberatur, led aliqua tantum ex partein adoptiuam
familiam commigrat: eius adoptio imperfedia, tninime-
que plena iure nominabitur.

Adoptionem ejjeplenijjimom Sequitur £ 111 . Adoptio
perfefta, & magiftratus, & adoptantis &adoptiuisprx-
fentiam , iremque aftorum teftimonium exquirit. d. 1.
pen.deadopt.

'h{cpos ante filij emancipationem conceptus , in aui

poteslatc nafcitur,poft verb patrifm agnafei
turtexire ante e pa tris inuitifamilia fi¬
ling fam.nonfolet.lJciiij.de adopt.

VIII.  IUud autem feire oportet, quod fi mi¬
nis tua ex filio tuo conceperit,& filium poftea
emancipaueris,vel in adoptionem dederis, prx-
gnantenurutua: nihilominus quod ex eanafei-
tur,in poteftate tua nafeitur. Quod fi poft eman
cipationem vel adoptionem conceptus fuerit: pa

tris fui emancipati, vel aui adoptiui poteftati (u-
bijcitur.Et quidem neque naturales liberi,neque
adoptiui vllo pene modo pofliint cogere paren-
tes,de poteftate fua eos dimittere.

Tgjhilominut quod ex eanafcitur.]  Enunciatio I. Eman¬
cipati filius non ex natiuitatis,fed cx conception^ tem¬
pore familiam fortitur. quod etiam Pomponius lignifi-
cat, in 1 . fed etiam.i 4-D.de adopt, cuibs meo iudicio fen
fus hie eft: Nepos ex Aefchino conceptus, & natus apud
patrem adoptatum , hoc eft in Mitionis familia, rede a
Mitione emancipatin'. At fi in Dcmex familia conce¬
ptus fuillet,quamuis apud patrem adoptatum natus ef-
iet, hoc eft in Mitionis familia, tamen ab eo frullra eman
ciparetur, quia in eius poteftate nunquam fuiflet: verum
in aui fui naturalis, hoceftDemex. (Jaufx igitur confti-
tutio hec erit: Fabius filium fuum adoptiuum,cuius vxor
grauidaeft,emancipat. ofto vel aliquot paucioribus poft
menfibus natus eft in illius emancipati familia pucr pul-
chellus,quem Fabius petit in fuam potellatem ex iure
Quiritium. Intentio eft : Puer ifte in mea poteftate eft,
quippe incus filiusfam. Depullio: Imo meus. Quxftio:
Vtrius fit; Ratio : Quia in familia mea natus eft.Lex au¬
tem vult, natosin patris familia libcros fui patris efle.
Firmamentum: At in mea familia conceptus eft. Difce-
ptatio: In aui adoptiui familia conceptus, fed apud pa¬
trem emancipatumnatus, vtrius in poteftate fit. Iufti-
liianus relpondet, aui adoptiui.

£t quidtm neque naturalis. J  Sequitur II. Filiusfam-non
voluntaria, led coafta poteftate condnetur.J.non poteft.

31'. D.de adopt.

Vllo pent rmdo.]  Sequitur III. Pater certis dc caufis
filium cmancipare cogitur.l. nonmmquam. 3 1. D. eod.
Nonunquam,ait Papinianus, impubes,qui adoptatus eft,
audiendus erit, fi pubes faftus emancipari delideretiidq;
caufacognita per iudicem ftatuendum erit. Verum hxc
nihil attmebat hoc loco commemorare, quia hxcaufie
non funt iufitx ac proprix , verum aduentitix & extra-
nex. vt in 1 . fi cui legatu n.D.de cond.& demonftr. I.3. §.
fi qnis minor.D.de miuonb.

D £ T V T £ L 1 S.

TITTLT* X I I i.

Secundtt perfbnarum diwfionisfiihdiuifio:tuteU tu
torumque definitio & ctymologia.l. j.

D. de tutelis.

I. Tranfeamusnunc ad aliam diuifioncm per
fonarum. Nam ex his perfonis, qnas in poteftate
non funt, quxdam vel in tutela funt, vel in cura-
tione: quaedam neutro iure tenentur. Videamus
ergo de his, quae in tutela vel in curatione firnt.
ita enim intelligemus carteras perlonas, quae neu
tro iure tenentur. Ac prius dilpiciamus de his,
qua; in tutela fimt. Eft autem tutela (vt Seruius «
definiuit) vis ac poteftas in capite libero,ad tuen «
dum eum,qui per aetatem fualponte fe defendere »
nequit, iure ciuili data ac permifla. Tutores au- M
tem funt, qui earn vim ac poteftatemhabent,ex- «
que ipfa re nomen acceperunt. itaque appellan- «
tur tutores, quafi tuitores atque defenforcs: fi- »
cut ardituidicuntur, qui aedes tuentur.

Ad alii diuifione  ] Hoc eft,fuperioris diuifionis lubdiui
lionc.buperius.n.dixit,perfonaru alias efle 1  poteftate, a-
lias no efle. Cuaut deijs,quei poteftate funt,difleruerit,
docueritqj alios dici filiosfa.alios feruos^pximu cft,vt al
tera parte deinceps explicet. Scribit ergo, perfonaru,q in
fua poteftate funt,alias in tutela aut curatioe ee, alias no

E i  efle.


Franc. Hotom. in I. Lib.

efle. Vnde p:rfpicuum eft ,hanc fubdiuifionero po tills,
quam diuifionent efle.

Ver[anis,qute in potejlate non funt.]  Enunciatio I. Qui
in tutelaautcuratione funt, in manu poteftateque elfe
non dicuntur.Quod tatnen falfuna vidcbitur aniniaduer
tenti,quod proximo dicetur: Tutelam efle poteftatem,
& Tutores vim ac poteftatem in pupillos habere. Sed in-
telligeiidum eft, poteftatis vcrbo in enunciatione noftra
(ignilicari infinitam ac (ummani poteftateni: veluti ius
vendendijius vitz & necis,quod &patrcsfa. in liberos,&
domini in feruos habent, In tutelar verb definitione pote
ftatem earn notari, qua: in eo verlatur,vt lusfitprohiben
dia pupillo ilicommodi. AtqUe vtfubtiliusrem explice-
tnus,cum poteftatis dua: fint partes, quaruni altera in no-
ccndi 5 altera in commodandi facilitate pofita efticum pu¬
pillos in poteftate efle negamus, plcnam & integram po-
teftatem intelliginius: cum verb eosin tutorum potefta¬
te efle dicimus, (pccialem haric &particularem,nimirunt
qua: in commodando, arcendilque a pupillo periculis &
incommodis poflta eft, fignificamus.

Ita enim intelligemus .] Sequitur II. Quod aliqua in
parte eft, id omnibus prxter vnam remotis. infit in ilia
necefle eft. Qua de re fuperiiis fub tit. Qui funt fui vel
alie- iiir.copiose explicatum eft.

Vis ac potefias.]  Vis cum inuito rationem habet,pote-
ftascumeo,cui parendiileceftitas incumbit. Senfus eft
igitur: [Ttttela eji  vir,] id eft facultasarcendi incommodi
a pupillo,etiam inuito ac repugnante : [acpotefias,] id  eft
facultas regendigubernandiquepupilli,tutorumodcra-
tioni commifli, non permifli.Eodeni modo Prxtor, qui
quxftionenl excrcet, vim ad iudices in confilinm cogen-
dos habere dicitun& Coflilad Senatores in fenatum euo
candos, Cicero in Cluentiana : Quid eft Q^Nafo, cur tu
ifto loco fedeas f qua: vis eft, qua abs te hi iudices  tali dr-
gnitate prxditi coerceantur ? Terentius in Heauton.

.—Hie me magnified effero,

Qui vim tantammme & poteftatemhabeam {
terntd ajlutia.

In excite libers.']  Sequitur III. Tutela liberorum homl
num propria eft.l.i. vnde hie locus deferiptis eft, D.eod.
neq; enim vlli ferui in tutela efle dicuntur. Porro hgc ve-
tus locutio eft,pro in caput liberum: vt in xx i .Tab.fi fu-
riolus exiftat,agnatorum gentiliumque in eo pecuniaque
eiuspoteftas eito.Et,Caput liberum,hominem liberum.
vtapudGell.lib.f.cap.i^i.Tutoribusinpupillos tantam
efle auiSoritatem poteftatenique fas non eft,vt caput Jibe
rum fidei fugcommifluni aliena: ditioni lubijciant.Cice¬
ro etiam Verrina 4-Hiealteram decuriam fenatoriam iu
dex obtinebit? hie dc capite iibero iudicabit? Item Vlpia
nus cap.Inftit.xi.Quiliberum caput mancipatum fibi vel
a parentc,vel a coemptore,&c,

Hdtuendum eum.]  Sequitur Hit.  Tutorum poteftas
tuitione & cuftodia pupillidcfiruta eft,d.l.i.Hoceft,cunj
poteftatis dux fint partesj (vt proxime dicebamus)ea de- ,
mum poteftatis pars tutonbusperftuttitur,qug in conio-
dando & conferuando fita cftmimiriim vt pupillos confi-
lio & auctoritate defendant. Eoque ilia Ciceronis aurea
pertinet fententia in lib-Offic-i .Vtenim tutela,fic procu
ratio Reip.ad Vtilitatem eorum, qui comiflifunt, non ad
eorum,quibus commifli, gcrenda eft-

Eum qui per tetatemf]  Sequitur V- Tutor non patrimo-
nio, fed perfonx pupilli datur.l. quiaperfonatj 4. D. de
tcft.tut. Nam fi ad tuenduni pupillum datus eft, etiamfl
tenues aut null* eius fintfacultates, cum tarnen pro fuis
facultatibus tueri debet . quod explicatius proximo tit.
traftabit,eodcmq; pertinet quod ait Paulus in l.eum plu
res.i 1.§.3.D.deadmin.tut.nimirum tutoresmonbus etia
pupillorum praefici-His ante verbis poteftas curatorum in
cos,qui per .vtatciv. fe defenderc non poflunc,nimirum a-
dolefcen ium, a tutorum poteftate diftinguiturmon enim
perfonefed rei curator datur.l.in copulandis. C.de nupt.

Qui per ata’.cm.]  Sequitur VI. Tutela maiculorum xta
tisimpuberis propria eft §.j.infr. quib.mod. tut. vbi pu.

A bertas pupillos a tutorum poteftate libcraredicitur. At
enim, dicet quiipiam, fans conftat ohm etiam mulicires
in tutela, eaqueperpetua,fuifl'e:quod etiam Vlp. in In-
ftitut.hoc titulodemonftrat. Quid igitur demuliermn
tutela dicenius,cui conuenire hxcnullo modo poteft de-
finitio ? Quare aut folam marium tutelam a Seriro defi-
nitam efle oportet: aut, quod veridiilimije non ’xdetur ,
aTriboniano hxc verba fublata funt, [aut infirn.itatem
confilij-.]  quibus verbisniuherum qupque tutelam facile
complcrteremur. Hisautem definitions verbis [qui per
eetatem,]  vis ac poteftas primum,quam patres velnatura-
les vel adoptiui, deinde curatores eorum,qui minores no
funt, in liberum caput obtinent, ab hac tutorum potefta
te feiungitur. Curatores autem puberibus tninoribus
propter xtatem dari, Vlpianus planifiime teftatur in 1.
quOd fi forte.i 4.in fi.de foiut.& 1.4-in fi.de Repub.fal.for.

Verxtatem.  ] Florentinus liber, qui cum ceteri prope
omnesconfentiunt: Qui propter gtatem luam , fponte,
B &c. Sed cum Argentinenfis hbriaudloritas, turn etiam
Latinxlinguxconfuetudo, quam finedubio Seruiusre-
tinuit,hanc feripturam veriorem efle conuincit.

lure ciuili dataac permijf'a .] Sequitur VII. Tutorum po
teftas iure ciuili inftituta eft.dd.i. Cuius pronunciati non
ea vis eft, vt non gentium quoque iuris tutela & ab alijs
gentibus vfurpata fit: gens enim opinor nulla vnquam pu
pillorum tutoribus caruit. Itaque tutelam iuris natura-
liseflc, liiftinianusaliquantopoftaperte ac nominatim
affirmat.fub tir.de Attil.tut. Quid ergo eft ? Ortum m-
tr.irum ac materiam ex iure gentium tutela fumpfit, in-
cremcntiim & conformationcm aiurc Quiritium. quod
cuiufinodi fit,partim ex legitimx & fiduciarix tutelx no
minibus, partim ex trafhui De auciorit.ite  tutorum,po
teft intelligi: prxterea ex eo, quod legitima & fiducia-
riafimulcumagnationeamittantur.omnes verbciuita-
tis amiflione intereunt, vt fi:o loco intelligetur. Itaque
nec peregrinuS ciuis tutelam poteft capere , nec emirate
2  multatusretinere. Ex quibus omnibus intelligi pareft,
.neceflariamhancfuiflc in ifta definitione appendfcujS,
que P\omanc ciuttatis rationes ab aharum gentium tutc-
lis diitingueret.

ESqueipfa re nomenceperunt.']  Sequitur VIII. Tutores
non ex poteftate tantum, fed ex re ipfa atque faito xfti-
mantur. Etvtde Confule Cicero in Piloniana teftatur:
Animo tutorem efle oportet,confiho,fide,grauitate,vigi
Iantia,cura,toto denique munere procuratiOnl's. Ec Jib.
de Offic. i. Tutela ad vtilitatem eorum, qui commifli
funt,non ad eorum, quibus commifli,gcrenda eft.

Taterfam. moriens impnben filio, itemq; nepoti ,
quern tamennonpatris,fedJux poteffati. rdi-
Burrn esi, tutorem dare, poteii. 1.  j.

D. de teft. tut.

1  II, Permiflumeft itaque parentibus,liberis
impuberibus,c^uos in poteftate habent,teftamen
to tutores dare.Et hoc in filios filiafque procedit
omnimodo. nepotibns verd,neptibtuque ita de-
mum parentes poffunt teftamento tutores dai'e,
fi  poft mortem eorum in poteftatem patris fui
non funt recafilri. Itaque fi filius tuus mortis tuae
tempore in poteftate tua fit: nepotes ex eo non
poterunt ex teftameto tuo tutores habere, qtia-
uis in poteftate tua fuerint: fcilicct quia mortuo
te,in poteftatem patris fui recafuri funt.

Tefiamcnto tutores dare.]  Enunciatio I. Vis patrix po¬
teftatis, etiam poft patris mortem ,in liberos vfque ad
pubertatemdurat.l.i .D.de-teftUut.l.a.D.de vu!g. 5t pu¬
pil. Quod quemadmodum intelligi debeat,ex haccaufe

conftitutione

Inftitut. Imp. Commentarius.

conftitutione perfpicinuis.Maeuiuspuerjcui tr tor a patre
datus erat, donare rem quampiam alicui & peciiniam
profundere volcbat. Hnne tutor prohibet.Ir.tentio: Nori
potes alienarc nifi me au&ore, quippe tutore tibi a patre
dato. Depul. Imo poll'mn. Quasll. An poflit. Ratio:
Non enim patris imperio iam ac legibus teneor.Superius
enim explicatum eii,patriam poteftatem morteparen-
tum extingui,& filios morte parentum corum legibus
folui. Firm- At qua: in tcilamento pater de filio decreuit,
iis iure patriae potcftatisattributes. Dilccp. An vis pa-'
trise poteilatis etiam poll mortem patris durct. Iuitinia-
nus refpondct, vlquead pubertatem durare. Similiter in
l.monbus.i.de vulg.iubft.cum pater ita feripfifl'et: Filius
nieus hercs ello: ii filius meus ante pubertatem moria-
tur, Sempronius ei heres efto: refponfum ell , filium ijs
teftamenti legibus teneri.

Eilteris impuberibus.]  Sequitur 11 . Pater tutorem dare
liberis,mfi impuberibus,non potefl. Extendi enim patria
poteitatem leges poll parentum mortem, non vltra pu- B
bertatem voluerunt.

Qujs inpoteftaiehabenti]  Sequitur III. Qui liberosin
poteitate non habet, dare ijs utores non poteil. Itaque
tutor emancipato filio lpfo iure mutilitcr a patre datur:
vt mox dicemus. & mater quia liberos in poteftate non
ha, t (vc docuimus lhpiihde adopt.§.3.) dare fimplici-
tcr fiujs tu tores non poteft. I.4. D.de teii.tut. & pater na-
tur Jis iniuitis fill js tutores attiibuem,nihil agitJ.vJt.C.
de col l, .tut.

ISlj-potibusyero ita demum.] Sequitur hxc,qu:;fi totiui
hmulee ioci lummani compiedtens , 1111 . Pater ijs  tana
turn liberis,qui fin fiiut, dare tutorem potcft.l.hgrediras.
lo.§.i ,D. dc teii.tut.  Suus autem in iure dienur, qui in
pati n f mi ilia proximum a Principe ac patre familias lo¬
cum b ner.l.vlt. D.de bon.damn.

Scilicet quia mortuo te mpoteftatem patris.]  Sequitur V.
Auusmonens integrant debet filio patriam innepotes
poteilatem relmquereid. l.cum filiusfain.D.de teft.mil.& C
J.l D.devulg.Cublt.vbi negat Vlpianus, auum poffenepo
ti heredem adlcnbere * quod tarnen ei liceretjfi nepos
luuseflet.

"Patre ei pottumo qui fuus nafeilurm erat, r e fie tu¬
torem attribuit: emancipato verb datus a pa¬
tre tutor, a magiflratu confimandus
eft. I. j de test, tutel.

III.  Cum autem in compluribus alijs caufis
po'tiuni pro iam natis habei uir,tuminhac cau-
ia placuit non minus poftumis, quam iam natis ,
teftamento tutores dari poiie: ft  modb in ea eau-
fa fint,vt fi viuis parentibus nalcerentur,fui, & in
poteftate eorum fierent. Sed fi emancipato filio
tutor a patre datus fuerit teftamento, confirman D
dus eft ex fententia Prodidis omnimodo: id eft j
fine inquifttione.

Pro iam natis halentur.]  Enunciatio I. Qui in vtero
eftjfi de ipirns agatur emolumento, pro iam natonuniera
tur.i. qui in vtero. D. de fiat. hom. 1 -quod dicimus. 131.

D. de verb. fig. Veluti fi quarratur, an pater monens fi¬
lio fuo poftumo dare tutorem poflit, ita dtfputabitur: Pa
tna poteftas ( cuius pars eil datio tutoris, vtproxime di-
ximus) in aftione verfatur,id eftfubeft ei category qua:
Aftio nominatur. quare nifi fit & qui earn exerceat, St  in
quem exerceatur,nulla eil. At mortuo patre, & poilunro
liondum nato, neuter in rerum natura eft* vigere lgitur
co tempore patria poteftas non poteft: aut potius mter-
rnortua atqueextinfta plane eft . Quod fane virifliinum
diet, nifi luscuukeum qui in vtero eft, pro iam nato nu
tnerarct. Ex quo lllud perfpicuum eft, patria: poteftati,
etiam poit patr s mortem &antcfihj natiuitatem vim
Cram conferuan. 1 . fi nemo. 13. §. 1. D. de tell. tut. vbi

Vlp.ait: Tutorem poftumo datum nondum efle tutorem,
nifi poftumusedatur-Vndeapparet,patriam poteftatem,
qua: in aftione confiftit, tantifper quafi fopitam, at non
extinftam efle.

Sui & in poteftate nafeerentur . ] A.ntea [ fui heredes & in
poteftate :] corrupts:, vtcuiuis facile intelleftu eft. quare
duorum auftoritate codicum adiuti, mendum tollere nS
dubitauimus. Mendum autem ex eorum errore natura
eft, qui [S«or«w]verbo heredes (iiosintelligi putabant:
cum hoc loco nondeheredibus,fedde poftumisfuisaga-
tur, quibuspoftumosalienosopponcrefolemus. de qui—
biuinfra.§. poftumo, zy. de legat. Sed ecccaliadifficul—
tas: Cum enim [fuos]  dixiifet, quid eft quod addidit,
F.t in poteftate naicerentur ? Ne longnm faciam, inter-
pretationem hanc ab Imperatore ipfo adieftam putarem
adverbum [fui:]  qui cum iiibnlioremeius verbi expli
cationem ferri hoc loco non poiie perfpiceret, contentus
fuit pinguiorem hanc gloilhm defcriberc: [id eft]  jn po¬
teftate nafeerentur. (icemmmihilegendum hunclocum
facileperfuadeo. Vlpianus auteinJ.i.deteft.tut.aliqua
to fpinofius Iijec  extulit: Si modo in ea cauia fint, vt fi vi¬
no eonati fiierint, in poteftate eius futuri fint, neque te-
ftamentum rupturi. Nam hoc eft dicere, Ita nominatim
heredes inftituti, vt teftamentum agnationc rupturi non
efleeid quod facere folet prsteriti fiientio poiiumi.

Etinpoteftate ; ] Sequitur ll. Poftumo,nifi qui fuus na
feeretur, tutordari non poteft.l.i .D.de tett.tut. Dum au
tem  dicoSnus naiceretur, idiigmfico quod luftinianus
ait. qui  fi viuisparentibusna/cerctur, fuusfieret. Quod
oblcurum videtur. nam quiTn patria poteftate nafcitur,
fiius non eft: id eft, non clt fui iuris. Verurn hoc intelli-
genduin eft per anticipationem, & kclt  tETrifet . Quam
ebrem ciim fuum ita definin'us, Suus eft qui in teiiatoris
poteitate eft,& prinuim in familia gradum obtinet: hoc
Kosrd itftr (  vtdixi) inrelligeiidum eft, quafi dica-
tur,(iiuserit. Vtigiturad propofitam cnunciationcnrre-
deamusiideb autem non poteft dari tutor poftumo, nifi
quidviuo tefta orenatusfu lfet, pr mum in ipfius fami¬
lia gradum ac locum obtinuiffer.quia fi ei da> ecur,qui in
poteftate patris nafeiturus elt,ius alienum,fiue patria po¬
teftas minucrct: contra l.cu filiusEm. iH.D.dc milit-teft.

Conftrmandustfl.  ] Sequitur 111. In nuoredando filio
emancipato patris amftontas fcquenda eft. Nam&fida-
tio tutoris parsed patria: potcfiatis, vnde patria pote-
il as excluLi  eft ( vt ab emancipato film ) ibi nulla tutoris
datio habere locum poteft: ob reuereimam tarnen pater
nam (quam etiam enialicipati p.itribusfuisdcbct.J. liber
to.D.de  obfeq- hb ) confirman tales turores folent.

Id efi.fineinquifitune.  ] Sequitur IJ.II. Tutor cmanci-
patoa patre rehctus,ime tnquituione confirmatur.l. fi fi-
Jio6. D.deconfir.tut.

D E IIS HV l TVTOHES TEST  jl-
MENTO DARI POSSYNT.

TITV1VS X I I I I.

Et filmfam. &Jeruus turn proprius, turn alienus ,
dan mores po funt: ita tarnen , fi aut proprium
tefator nonputet ejje liberum: aut alienum, cum
liber erit, tutelam fufeipere iubeat. 1 . xvj.  e*r
xxviu. D. eod.

I. Dari autem teftamento tutor poteft non
foium paterfamilias, led etiam filiusfamilias. fed
& feruus proprius,teftamento cum iibertate re-
<fte tutor dari poteft. Sed Iciendum eft, cum & ft
ne Iibertate tutorem datum, tacite & libertatem
diredtam acccpifle videri,& per hoc redfe tutore
efle. Plane ft per errorem,quaii liber,tutor datus
fit: aliud dicendum eft. Seruus autem alienus pu¬
re inutiliter teftamento datur tutor ; led ita,

£ 3 CVM

Franc. Hotom. in I. Ub.

CVM LIBER ERIT,  vtiliterdatur.Proprius
autcm feruus inutiliter eo modo tutor datur.

Sed etUmfihujfam.J  Enunciatio I. Filiusfam. in cauia
tutelarum patrisfam. loctim obtinet. 1 . filiusfam. $.•  De
hisqiii flint fiii vcJ. quod tamen alicui mirum vidcatur ,
cum ablurdum fit eum,qui.ahena in poteftate eit, potefta
teni in altcrufn habere.l.fic eucnict.ii .D.deadult, cum
qiii nullius plane rci lute adminiftrationem liabet, alte-
r.us perfonam & patrlmomum l.bcre adminiitrare. Sed
relpondetur , id populi totius, hoc eft Reipnb. imperio
ConttitUtum efle, qua: in fulscaufij filiofam- luspatnsfa-
niilias attribuit. I. fiimsfa. D. qujlilnt fiii velal. 1 .14. D.
ad Trebcjl. vbi Iunfconfiiltj aiunt, filiisfam. ftimmos
ctiaili magiftratus mandari, eolque ctiam inpatres fuos
impcrium ac poteftate obtinere, &pro fua poteftate pol-
feeos, vtleg.buspareant, cogere. Cum lgitur Tutela
nmnus fit publicum, & Relpublica tantam pupillorum
curam liabcat, vteorum caufiun (uam efficiat, prxclare
comparatum eft, vt eiiam fihisfa. mandari tutelg puffint.

Cum kbena.it.  ] Deinceps dc triplici mandandse feruis
tutela?formula difputatur, idque primum in terms pro-
prus, tum etiam in alienis. Prinia hate eft . Daubs tutor
& liber eflo. Secunda: Dauus tutor efto. Tertia: Dauus
tutor efto, cum liber crit. Dc quibus remota Jegum au-
ftoriLate,breuiterex comuni fenfu difputandum eft.Narri
dc prima dubium elic non poteft: fine de proprio, fiue dc
alicno feruo dictum id fit. quia in proprio data libertas
ab iplo teftatoreintelligitur: in alieno, heres rogatus vt
eum emat,&manumittat, vttutelam recipiat. atque ita
conuenit.interonmcs.l. fihpreditas. 10. in ft. D.de teft.
tut. De. fecunda,quod quidem ad proprium attinet ,tic  ar
gunlentari licebit: Cui quid mandatur,eidem id fine quo
niandatum illud obire non poteft, concefliim intelligi-
tur: arg.l.i-D.de iurifd.omn. iud. At feruus tutelam fine
llbertateadminiftrare non poteft. Quare cui tutela da- x
ta eft, eidem libertas, tanquam necefiarium antecedens,
delatainielligitur. quod in feruo quidem proprio con-
ceffu omnium receptum eft: vt hoc loco, & 1. qusro.ji.
in fine. D.de tell. tut. In eotantumdiffenfioeft,vtruma
teftatore diredo manumifi'us videatur, an hpres ei liber¬
tatem debeat. Sed cum vtrunq; in teftatoris potefiate
fuerit, mihi quidem dubium non videtur, quin qui feruo
fuo tutelam mandat, idem libertatem eidem feruo largi
ri intelligatur. Itaqueluftinianus hoc loco relpondet :
cui Papimanus confentit in 1 . qui tutelam. 17. §•). D. de
tell. tut. Atque ha?c quidem de feruo proprio. Quid igi-
tur in alieno ?Et cum eademregula locum hie habeat ,
eodem plane modo ftatuendum hie efle arbitror. quid
enimintereft(vtait Vlpian. ) vtrAm proprium teflator,
an alienum feruum tutorem (cripferit ? Nam & pupillifa
uor,& Reipub. caula,qmein pupillorum tutejis agitur-,
cxigit: vt ei feruo cuiufcunq; is fit,libertas dcbeatur.atq; .
ita concludit VlpianUs in l.'fi hereditas. 10. in fi. D. de
teft. tut. Iultinianusauteni paulo poll contrarium aperte
conflituit, vt proxime intelligetur. Reliqtiam eft, vt die
tertia formula difleramus,quam accirco in feruo pro¬
prio inutilem,in alieno vtilenr efle iudicare poifumusj
quod accidere'poteft, vt alienus recipienda:tutela tem¬
pore liber, ac tutela capax fit: quod in proprio accidere
non poteft, cum teftainentum poftrenia eius qui folus da
,df libertatis poteftatem liabet, voluntasexiilat. Prtete-
reafatisconftat his Verbis, Tutor efto cum liber erit,hoc
fignificari: Cum dominiis eum manUmiferit, vel cliim do-
minus eum manumittere Voluerit. Qua-fententia iccir-
co in alieno feruo comode vfurpatur,quia tefiatores ple-
runq; non putant efle in fua poteftate alieno (eluo liber¬
tatem cum tutela dare.Hoc igttur domini mdicio ac vo-
luntati permittunti At in proprio,inanis & ludicra iudi-
catur. tantundem enim eft ac fi diccrct: Tutor efto, cum
ego (qui nunc folus eius rei poteftatem habeo) liberta¬
tem ei dedero. qua: conditio,quia nunquam euenit, lu¬
dicra, vt dixi,&plane inanis efle iudicatur. veluti fi

quis dicat. Hxc  tibi res empta efto,eiim voluero,veIfi vo
luero: fatisconftat eum ludificari emptorem,& nihil age
re. Atque ita lurilconfulti vnoconlenfu ftatuerunt.d.J.
io-D. deteir. tut. H^cigitur de triplici formula fuffi-
ciant.

Teftame'rito cum libertate .] Veluti: Dauus tutor & li¬
ber efto,

Et fine libertate  . ] Veluti: Dauus tutor efto.

Libeytattm direStam.  ] Sequitur II. Qui feruum fuum
tutorem inftituit, eidem diredam libertatem legarein-
teiligitur. Diredla autem in tcftamentisdicuntur, qm
reda a teftatore ill eum de quo agitur,nulla alterius ope
ra interpolita, & vtvulgus loquitur,immediate tranfeut.
veluti fi quis dicat,Dauus liber efto.poft eius mortem,Da
uus vi lolius teftamenti & fine cuiufquam alterius opera li
bertatem obtinebit, & mortui libertus habebitur. At fi
quis dicat, Rogo te heres vt Dauo libertatem imperitas ( :
quia Dauus heredis opera in libertate conlequenda indi-
get, lccirco non diredo, fed per obliquum a teftatore li¬
bertatem accepifle dicetur: & libertus non mortui, fed
heredis habebitur. H«c cum ita fe habeant, quaintur,
fi teflator fie dixerit, Dauus tutor efto : diredo ne an per
anfradum,hoceft heredisfadum libertas a teftatore ad
Dauum perueniat: & an heredis opera in libertate con-
fequenda indigeat? Et cum ad tutelam recipiendam liber
tas fit necellaria,mihi fane rerum naturam per fe, remota
Jegum auftoritate confideraati,videtur,qui tutelam ma
dat,libertatem aut prius aut certe fimuldediflc. Namfi
aliquo conccflb,quie neceilario antecedunt concefla intcl
Jiguntur,dare libertatem videtur, qui feruo proprio tute
Jain mandat. Atque ita hocJoco Iuftiniamisaffirmat: cui
tamen ita aperte ac plane Vipianus refragatur in J. fi
hereditas -i o. D. de teftam- tut. & Impp. in J. & fi non, 9.
D. de fid. libert- vt mihi, qui eos conciiiare conantur, lui
potiusingenij acumenoilentare,quam ledorum ftudijs
confulerc vellc videantur. pr^lertim cum Paulusin J.
quatro. 3 1.  in fi.D. de teft. tut. Iuftimano quoque confen
tiat,& Dauu hoc cafufine tutorisopera libertatemfibi
vindicare poffe relpondeat. Nifi forte dicamus, Pauli
conieduram ex eo adiuuari,quod teflator pranomen ad
diderit,& quum [Lucius  evor]diceret,pro libero fe haberi
ilJum velie fignificant.Vcrum vtcunq; fitj’apinianus cer
te in l.qui tutelam. 18.§.1 -D.eod.aperte lufttniano con-
fentire videtur . ait enim, eum qui hcredem fuum roga-
ui.t, vt Dauum fuum manumitterct, non rede poftea lie
fcnberejDauus tutor efto. quid itaiquia qui Dauum tuto
temefie lubet, eundem diredo liberum elle iubet,  ac
fuum tear cd  liberiuni efficit. at qui rogauit,heredi Jiber
turn aftribuitiquamcbrem non ex teltamento,ait, fed ex
hpredts manumilfione libertatem conlequetur.

Vlanefiper errorem.]  Sequitur 111 . Tutela feruo qui
liber pulibatur data nuliiu.s momenci elt.l.fi quis.i 6 .  D.
deteft.tut.ciiiusi ei ratio lie intelligetur: Libertas ei, cuj
teflator earn dare non cogitabat,non debetur.Ei quern Ji
berimi putabat,dare non cogitabat:quare tutelam ei que
liberum pu tabat, rclinquensmon etiarn libertatem ei re

liquifleintelligitur.l.gcneraliter.2 4 .§.8.D.fideic.]ib.

Seruus ante aliemu pure.  ] veluti, Stichus tutor eflo.
InutilitirTefi amenta tutor datur.  ] Sequitur till. Tutela
feruo alieno mandari, nifi adiiciatur, cum liber erit, non
poteft. contra d. 1. fihpreditas. h & fi non, &reguJam fu-
perius expofitam, Cui quid niandatum elf, eidem id quo.
que fine quo eXphcari illud non poteft, concefliim intel-
ligitur . Etprofedo cum proxime luftinianus dicat, has
formulas, FUriofus tutor efto, Minortutorcfto : fic intcl
Agendas efle , quafi adiedum cflet, C'um potel unt. hoc
eft, cum illefurcre, hie minor efle defierit : exiftimarem
idem in hacformula iuris efle, Seruus alienus tutor efto
hoc eft, cum feruus efle defierit. Vcruni quemadmodum
in ilia furiofi formula diflenfio inter Iurilconfultos exti-
titl.fi hereditarios 1 o.§.i .D.de teft.tut.codem modo in
hac quoque de feruo fuifle arbitror. In fumma, cui feruo
alieno tutela data eft , eidem data libertas mtelligitur.
Non tamen diredo , quia natura rerum nonpacitur vt fer

uo

uo j’ueno , verbovno libertas detur . Iubere ergo tefta¬
tor hjredem intelhgitur leruum ilium emere., & emptu
manumitterc.

VroprtHs autem [erw.is inutili er . ] Sequitur V. Tutela
feruo proprioita mandari cum liber ent, non poteft.
Nec iniuria. nam perindeeftac (I teftator dicerct; Tutor
efto j cum a domino (uo libertatem adcptus eric. quod
cum dominus ipfe loquitur, aperte luditicari & nihilage
re intelligitur . velutili quis drcat: Hxcrestibi empta.
efljfi earn tibi vendidero .

Si furiofusaut minor tutor detur ,ille cum fu-
rere, hie cum minor ejfe defierii, tu~
telam gcret. 1. x.  §. iq. Z?

1. xxxij.eodem.

II. Furiolus , vel minor vigintiquinque annis
tutor teftamento datus,tutor tunc crit,cum com
pos mentis, aut maior vigintiquinque annis fue-
rit fadus.

Tutor teftamento datue.  ] Enunciatio I.Furiofus tutor
datus. furore lublato tutelani gerct. nimirum (i hac for¬
mula fit datus, Oreftes tutor efto. nam ilia, Tutor clio
cumfurcredefierit, nihil pror(us quod difputetur , relin
quit. Vlp«nusinJ.fih<?reditas.io.$.z. D. deteft.tut.Si
furiofiis teftamento tutordetur,fiquidemcum furerede
fierit:re<fte tutorem die datfo Proculus exiftimat. quid
fi datus fit pure >negat Proculus vakre  dationem . Sed
eft verius (quod &  Pomponius ait) rede videri datum :
Sc tunc fore  tutorem, cum (apere ceperit. Hac VIpian.
cui Paulusconfentitinl.furiofus.D.dc tutel.Nam etfi cu
Proculo ins fummu, (implex, dire&u facere videat lude-
req; videat qui furiofo tutela mandat: tn ad pupilloru fa
uorem & communeni vtilitatem accommodatior Vlpia-
ni,Pauli,Pomponique fententia videtur : cuius rei ratio
liabetur,d.l.fi hxreditas.in fin. D. de teft. tut-

jCtv. maior vigintiquinque . ] Sequitur 11 . Minor tefta-
mento tutor datus, ante legitimam xtate tutor non erit.
l.quxro. 31.in fi. D.deteftam.tut. ob eamque caufam tu
tela: periculum ad cum prius non pertinebit. Interea er¬
go curator dari debebit.l. *’ /aim.  i o.§. idb iirixMipot.
D.de excu.quin & tutor dari potcrit: quippe altero defi-
ciente.§.i .mf.de  Attil.tut.hic emm quah ex die inftitu-
tus videtur. Atquehcc quidemdeteftamentarijsdidla
ftnt. Nam prxtorium & iegitimorum diflimilis erat ra¬
tio, vtfiio loco docebimus.

Tutor quouis dr modo dr teflamenti loco ,
dumtumenne rei caufave certx,attri-
buatur, reffb datur. 1. viq.
xij.xiij. xiiij-D.de
tesl. tut.

III. Adccrtumtempus,vel cx certo tem¬
pore , vel Tub conditione , vel ante hatredis in-
ftitutionempofle dari tutorem, non dubitatur.
Certa: autem rei vel caufa: tutor dari non po¬
teft : quia perfona: , non caulk , vel rei tu¬
tor datur.

*Ad cert urn tempt#.]  Enunciatio I. Teftator poteft filij
fui tutorem & tempori Sc  condition! aflringere.J.tutor.8.
§,i. D.eod. veluti Mxuius in qu, nquenniu tutor efto,poll
quinquennium Aurelius: quod fi uauisex Alia venerit,
fitnul Cornelius tutor efto.

jtnte hxredts inftitutionem.’]  Sequitur n. Tutor dari
priusquemhjresinftituatnr,poteft. Quod tameniccir

If

co dubium videbatur, quia fi nemo (ait Pomponiirs) he-
reditatemadierit, tutela qua: cx teftamento data eft,
vim habet nullam . l.fi nemo.p. D.de teft. tut.Itaque Tu
tela teftamentaria prius quam hereditas ex teftamento
adeatur, iuri non poteft.§.i .infra de Attil.

C erteret velcaufe .] Veluti ,Quintius quia mercatu-
rxperituseftitabemam pupilli adminiftret: quiaiuns&
foren(isconfuctudinis,lites controuerfiafque perfequat.

Terfonee^noncaufte, velrei .] Sequitur m. Tutor non
cau!iC)Velrei,fed perfonx datur.l.certarum.i i.cumfeq.
D.de teftam .tut.Seddixerit fortaffe aliqiiis,tutorem ctia
fortunes dari. Idceque lulianum in 1 . interdum.56. §. 3.
Icribere,tutorem domini locum obtinere . Subaudiendii
igitur, Principalitcr : Veluti fi quis dicat, Matrimoniuin
liberorum,non bonorum quaerendorum caufa contrahi-
tur. Nam plerunque viris lndullrijs pucllx vxores dan-
tur: pot.(lima autem caufa , id eft finis, hate eft, vt liberi
procremtur : quam opum comparatio, quafihuic fubfer
B uiens, fequitur. Similiter ergo tutor peribns principali-
ter datur, rebus autem per conlequentiam. cuius rei ra-
tionem Modelbnusin 1 .4. D. deteftam..(ignificare hanc
videtur, quod tutela,ius & poteftaseftin perfonam . Su-
periusenim definita eft, vis ac poteftas in capite.libero:
quamobrem qui puerum in potetiate non habet, vt ma¬
ter, dare ei tutorem non poteft, at fihjredem eum infti-
tuerit, poteft: verum in perfonam(inquit Modeftinus)
fed inrem datus inteliig.tur. qu'biis ex verbis conftat,
Tutelani apatre ita danin perfonam, vt non bona quae
ei rehnquit fpedlet, fedipfius duntaxnt perfonx dilcipli-
nam atqUeiiiftitutioneni.ItaqHelmpp.i.tutores.i g.C.de
cxculat. tradunt, tutorem non icrirco excu/anpolie, q,-
pater vxon fux  omnium (iiorum bonorum vfumfrufium
legari, nec pupillo quicquam reliquerit. Vnde intclli-
gitur, tutelas primum ita inftitutas fuifl'e, qui eas lufcipe
rent, pupillos etiam nullovel tenui patrimoniorelido
educarent > atque inftituerent. quod in tutelisa mulieri
C bus relidls locum non habuifle, Modeftinus indicat :cu
easferibit non in perfonas, fed in fortunas dari. luftinia
nus autem hoc vtiturargumento: Pupilli perfona indiui
dua eft: tutela perfona: datur : quare tutela eft indi'ui-
dua. Nam hac in re bonorum pupilli ratio nOnducitur,
quia tutela non ob ca bona comparata eft. Plures igitur
Vni pupillo tutores dati,pro mdiuifo tutelani obtinent.tu
tela enim, item vt pupilli perfona, eft indiuidua. Vlpia-
nus tamenin l.fitamen.D.eod.cum res pupilli tanto loco
rum intcruallodifiundxfunt, vt commode pro indiuifo
adminiftrari non poffit, obferuari ait, vt diuidi tutela
poflit: velutifi rerum alix in Syria, all*in Hilpania finr.
Quoties igitur diuidi tutela dicitur,quod frequenter
accidit,rerUm potius adminiflratio, quam ipfa tutela di¬
uidi intelligenda eft.

Qui filijs  j idem poHumis, at non etiam nepoti-
■D bm , more dat: qui liberis  , aut po-
ftumis, cuiufuis gradm lihc~
ris poflumifque■ l. v. &
vj. eod.

1111 . Si quis filiabus fuis, vel filijs tutores
dedcrit, etiam poftumx vel poftumo dediffe vi¬
detur: quia filij vel filix appellatione , & poftu-
mus&poftuma continentur . Quod ftnepotes
Tint, an appellationc filiorum & iplis tutores da-
ti Tint ? Dicendum eft , vt & iplis quoque dari vi-
deantnr,fimodolidcrosdixerit. exterum 11 fi-
lios, non continebuntur: aliter enim filij, aliter
nepotes appellantur. Plane fi poftumis dede-
rit, tam filij poftumi, quam caeteri liberi conti-
nebuntur.

E 4 Quia

Inftit. Imp. Commentarius

A

r*

Franc. Hotom. in I. Lib.

Quiafil'tj vtlflitsappeUcitionc.]  Enunciatio L Tutor fi-
lijv i elifttis, tarn ijs,qui in vtcro funt,qudm ijs,qui iam na
tiflint, reli&usintelligitur.l.fi quisiy.deteft.tut.

Jliurenimjil'ij .] Sequittir 11. Tutor filijs te)ifhis,non
ctiam ncpotibus reliftus intelligitur. 1. quidfi nepOtes.
6 .  de tell.tut.

Si modo liberos dixcrit.]  Seqtlittir 11 r . Tutor liberis re
liftus, & filijs & ncpotibus'reliftus intelligitur. d.1.6. de
tcft.tut. l.liberorum. no. dc verb. fign.

■plane fi poftumis dederit.]  Sic omnes turn antiqui, turn
imprelfi libri: quibus ctiam Florcntini confentiunt, in
d.l 6 .  D. eod. Haloander autem, [Vofteris;  ] quod vtab-
furdunt & ab htiins loci fententia ahenum abiudico.
Quorfum.n.de filijs poflumis mentio ftatim inferrerur?

Quam efttriiiberi.]  Scquitur 1111. Tutor datus po¬
ftumis, cuiufuis grad us poftumis reMus intelligitur.

D E

LEGITIM.A AG^A-
TORVM TVTELA.

T I T V L Y t

Qui teslamento datus tutor non eft , eorum
agnati tutelam fhflipitmt t item qui le -
gitimi tutores & agnati di~
cantur. l.fi&vq.D.
legit. tutor.

I. Quibus autem teftameiito tutor datus non
eft, his ex lege duodecim Tabularum agnati (unt
tutores , qui vocantur legitimi . Sunt autem
agnati, cognati per virilis fexus cognationem
coniunCti, quafi a patre cognati: veluti frater
ex eodem patre natus, fratris films, neposve ex
eo: item patruus , & patrui filius, neposve ex
eo. At quiper feeminini fexus perfenas cogna-
tione iungiintur, agnati non funt, fed alias na¬
tural! iure cognati. Itaque amitce tuas filius> non
eft tibi agnatus, fed cognatus: & inuieem tu
illi eodem iure coniungeris : quia qui ex ea
nafeuntur , patris non matris , familiam fc-
quuntur.

Qiabus autemtefiam'ehto .] Enuhciatio I. Vbi ttitcla: te
ftamentaris locus eft, eo legitima non admittitur. 1. li
quis.il. D. deteft.tut.

it x lege  xi i. Tab.]  Quam opinor his Fere conferipta
fuifle verbis: Si paterfam. inteftato nioritur, agnatorunt
gentiliumque in pupillis, eorumq; pccunia potcitas efto.
Deintellatimorte&agnatis, Iuftinianus planiflime te-
ftatur . De gentilibus Cicero pro Balbo his verbis :Si-
mul illud nefeiebat, praediorum nullani elle gentem:
cmptionibUs ea Folere txpc  ad abends homines, fiepe ad
infimos, non Jegibus tanquam turelasperuenii e.

^jgnatijunttutorcs.]  Hi fbliim, inquit Vlpianus , qui
adlegitimamhereditatem admitti poilunt.hoc lumrna
prudentia, vt qui fperarent hanc fiicceflionem,ijdcrn tue
rentur bona nedilapidarcntur.l.uD.delegit.tut. Itaqne
cum & agnates &cognatos Plato ad hereditates vocaret,
legem ita fanxi't lib-i i .i fiS’ctl iwrpsitav ti rrcuS^c Si

Tc/j, icui yj/typad-af i'aiTfd’TTus

toTs  rtcuih iwnat it ten o[j.t)Xoy>hTiL>.i i-BiTfoirdiatit
Scivarovv,  ofroVw tWfttfeAD, x«7« tocra id. yfa.ptvia.
i)7c<jv iTtiTfoisuvcupiois yiyvt&it) Kuctet. iav Si ilTo itju pd
'Bom  /A SlatytpivosnxAiirnjtc 3  i) ti?Vt&T s’w/tj’o'tibv
eufirtat ixh-.'unu irmfOTrisf ‘ivcu  tsv  iyyvraja. yim
‘nsfos wctTfosHgi  pwayof Kvpusf.J'iuf^ff assfos jr&Tfo'f, Liio

Si vfos  fa\ 7 $os,  IVit Si  eV.TcTv TeA^Tibfitvror (s/Amv.
Id eft: Si cuius liberi tutorum egebunt 3  fiquidem iste-

A ftamento fafto deceflerit, ac tutotes fuis liberis & arbi¬
tral fuoinftitueriteosquilubefitertutelam recipiaiit,
ea tutorum inltitutio rata efto. Sin autem aut intefta¬
to mortuus fits auttutoruni inftitutifancm prsetermife-
rit,proximi & agnati & cognati potiftimlim tlitbrei furi-
to: bini quidem agnati, bini item cognati, & pratterea
vnusex defunfti amicis.

Qui vocantur legitiini.]  Sequittir 11. Legitimi tutores
dicuntur, qui ex lege duodecim tab.inftituti funt. l.i.
D.de legit, tut. Vlpian. cap. Inftit. 11. Legitimi tutores
funt, ait, qui ex lege aliqua defeendunt. per cminentia
autem legitimi dicuntur f  quiexlcge xn.tab. mtro-
ducuntur.

a patre cognati.  ] Sic liber Llorentinus. Senfus
eft igitur: Quafi per patrem cognati, non autem per ma
trcm.nam fi vlla mater fit, intcrCidit agnatio. Et ficPau
lusinterpretatuseftin 1 . vlt. §. i.D.de gradib. Agnati,
inquit,funt per patrem cognati ex eadem familia: qui au-
^ tern per f.iminasconiunguntur, cognati noniinantur.
Hie autem non verbi figuram, fed fententiam ei attribu-
tam Caius fpeAauit.l.lunt autem.7.D-de legit.tur.

Quiper ffmimnifexus.]  Scquitur 111. Qui per mares
tantumfe contmgunt,agnati: qui vero per fceminam,co
gnati appellaniur.l.4. & vlt.D-de gradib-tognat.

Vatrjs t nou matris familiam.]  Scquitur 111 x. Liberi no
matris,fed patrisagnationem nomcnquefequuntur.l. fa-
milia.’.ip6, D. de verb- fignific. nam, vt fuperiore capite
Vlpianus ait, Mulier famili* fux Sc  caput & finis eft.

[Familiam ] autem Iuftinianus, aut Caius potius, hie vftir
pauit ’>ro agnatione : ciiiusiura qu*dam lege duodecim
Tahul. inftltuta fimtjVt hereditatum, tu tela rum, See.

Ab micsiato tutela cii etiam, cum ex te-
flamento nulla eft. 1 . vj. D.

de legit, tut.

C

II. Quod autem lex ab inteftato \ r ocat adtu
telam adgnatost non banc habet lignificauoncm,
fi omnino non fecerlt teftamentum is, qui potc-
rat tutores dare : fed 11 quantum ad tutelamper-
tinet, inteftatus deceflerit. quod tunc quoque
accidere intelligitur, cum is qui datus eft tutor y
viuo teftatore deceflerit.

LexS.11. Tab. ab inteftato vocat.]  Enlinciatio I.Inte-
fiatus in hac caiifa habetur etiam is, qui fine tUtOrtim in-
ftitutioneteftamentum fecit. 1 - 6 . D.de legit, tut. Perfbi-
D cuum eft autem hoc ex loco,  in lege  xi 1. hec verba fuit-
fe: [Si paterfam.inteftato moritur.]  Cat]fa? autem conftitu-
tiohsEceritt Cornelius in fuo teftamento tutorem fuofi
lio non dederat: poll eius mortem frater eius pueritute
lam ad fe reuoCat. Intentio. Sum tutor,quippe proximus
agnatus. D. Nones tutor. Q^An fit tutor. R. Quia lex
agnatis tutelam non defert, nifi fi paterfam. inteftato mo
ritur. Cornelius veroteftamenttim fecit. F. At quantu
ad tutelam, inteftato eft mortuus. D. An ad cum qui te-
ftamentum fecit , in quottitorem filio non dedit, legis
verba pertineant. Paulus in 1 . inteftato. 6 ■  D. de legit,
tut. rdpondet, pertinere. mens cnint & finis legis,potius
quam (criptura ipedlanda eft. Finis cniro legis hie fuit, vt
fi tutor a patre datus non eftet ,agnaius tutelam liilcipe-
ret- qiiarefinuhusplane legiflatdr clocutus eft,tamcn
cx eius confilio ac mente, non ex verbis ac literis, vis le¬
gis ieftimanda eft. Itaquefirutorteftamentofubcondi-
tione datus fit, & conditio dcfccerit, Vcl istib hoftibus
captus ibidem deceflerit, rametfi interea dum aut condi-
tiomseuentus, autabholtibusrcdmo expe£laretur,tu-
tora Prstore conftituiloleat, vt infrdfob tit. ao.doce-
bimus: tamcn & hie tutelam cx ipfo iure definet, & ia
eius locum agnatus proximus fuccedet, quafi Inteftati
verbum hoc quoqtic cafo valeat.

Viuo

Inftit Imp.Commentarius

Viuanfiatore dccferis.]  Sequitur 11. Vtrum tutor da
tus, aii liiperifes reliftus non fit, nihil intcrefl . Vel lie:
Pana funt, non dare tutorem , aut cum fuperftitem non
relinquere.d.l.inteftato. de legit.tut. vbi Paulus ait, tu¬
telam fianequafi teftamentb non datam ad proximura
agnatum deferri.

Legitima tuteldei ,quiproximo in gradu eft,
defertur: & fi plures in eofint, om~
nibus maudbiliter.l. ix.D.
de legit, tut.

III. Cum autem ad agnatos tutela perti-
tieat jhonfinnilad omnes pertinet, fed ad eos
taritum.qui proxirniores gvadu funt: vel, fi plu-
res'eiufdem gradus (lint, ad omnes pertinet. ve-
luti (I plures fratres funt, qui vnum gradutn ob-
tincnt,pariter ad tutelam vocantur.

Cum autem ad agnates  ] Hoc caput antca diuulfum cunt
efl’et ,& ftultiflimc in finem infequentis traftatus reie-
ftum,putauimus fuum in locum, ordinemque reftituendu.
elle. in quo tan um abeft vt vllius inuidiam metuamus,
vt centra gratiam ab omnibus, ordinis quidem & ratio-
nis ainantibus,expe<ftandam putemus.

Preximiores gradus funt.] Emnciatiol.  Tutela e pluri
bus agnatis, ci quigradu proximus eft, defcrtur.Liiplu
res.y.D.  delcgit.tut.Itaque/i, verbi gratia, lint pupilli
fratres,&altcrjusfratmfilius,autpatruus : frater po¬
tior habetur . quod a luftiniano de hatreditate traditum
infra, De lcgit.agnat. fuccelfi §. 4. ad hunc quoque lo¬
cum pertinet.

Pariter ad tutelam yocantur.]  Sequitur 11: Qui eodem
in gradu funt, tutelam atquabiliter affequuntur- d.l.fi plu
rcs,eod.ita tamen, vt vni decerni tutela poflit, ait Vlpia-
JUis l.legitimo.5 .§.1 .D.eod.

V elm fi  f lures fratres funt.']  Hos duos verfus,et(i ab vtro
que manuferipto hbro abeffent , tamen quia bonam &
confcntancamfentcntiam habebant, & in omnibus un-
preflis ]egebantur,relinquendosputauimus.

Ex legitimis tutelis ea quidem , qua agnationis
iuredefertur , quaintdeminutionecapi
tis intercidit: qua yero cognatic -
ms , maxima & me¬
dia duntaxat.

11 II. Sed agnationis quidem ius omnibus
modis capitis deminutionis plerunqueperimitur. p)
11am agnatio ius ciuilis nomen eft, cognationis
vero ius non omnibus modis commutatur : quia
ciuilis ratio cimlia quidem iura corrumpere po-
teft ,  naturalia vero non vtique. C^ood autem
didtum eft, manere cognationis ius etiam poll
capitis deminutioncm: hoc ita eft, fi minima ca¬
pitis deminutio interueniat. manet enim cogna-
tio.namfi maxima capitis deminutio incurrat,
ius quoque cognationis perit, vtputa feruitutc
alicuius cognati: & tie quidem fi manumillus fue
rit, rccipit cognarionem. Sed & fi in infulam quis
deportatus lit,cognatio foluitur.

Omnibus modis capitis deminutionis .] Id eft, quauis capi¬
tis deminutione . Antea tamen [Deminutione :] quod
fuifle corruptum, facile intelle&u eft.
flam agnatio iuris ciuilis rtomen eft.]  Enunciatio I. Agna

17

A tionis nomcn iure ciuili inftitutum eft. Eft autem en-
thymcma,quo luftinianusvtitur, huiulinodi: Agnatio
gll nomen iuris ciuilis. Ergo quauis capitis deminutio-
neperimitar. Subauditur autempropofitio :Omneno-
men iuris ciuilis quauis capitis deminutione perinutur.
quarnfalfam elle, vel hinc licet intelligatur, quod vfii-
capio minima capitis deminutione non peritnitur. Quid
ergo eft? nam abfurdum quoque hoc per levidetur, Agna
tionem nomen elle non naturae, fed iuris ciuilis. Sed lea
fus eft, meo iudicio : lura de agnationibus conftituta,
non propter naturam , id eftconlanguinitatem, fed pro¬
pter ciuitatis Romans dignitatem atque amplitudinem,
nimirum vtfamilia: &cognationes conferuentur, confti-
tuta fuifle, veluti lex Voconia vetat, ne filiae hseredes in,
ftituantur. Hoc ob earn caulam inftitutum conftat,quia
familix nomen in muliere intercidit. Altera lex eft: Fi-
lius adoptiuus adoptatoris fui fit litres. quapropter ? ni-
_ mirumquia familia & agnatio per eum conferuatur. Per-
" fpicuum eft igitur, neutram legem de agnationibus con-
ltitutam,natural & fanguinis rationem habuifle: Jed tan
turn ciuitatis Romane familias propagandi & con-
ieruandi.

‘Plerunqueperimitur.']  Claudicat enim ilia regula ob
Anaftafij conltitutionem. 1 . frater. 4. C. de legit.tut. vbi
frater eniancipatus.ad legitimam fratris tutelam v.ocatur.

Cognationis tero tus.  ] Hoc loco cuttyixocadSus  loqui¬
tur,’ nee quid veiit fans declarat. Significat autem, vt opi
nio mca fert, fe de nouis legitimis tutelis deinceps agere
velle. Nam tutelarum legitimarum alix veteresliint,a le
ge fcilicet xi j. Tab. agnatis delatae: alia; ooux,  qute a po
iierioribus quibuldam legibus & lenatulcoiifultis , cogna
tisattribuuntur.l.tutelas.7. D.decap. minut. lie enim vc-
tus& noua legitima hereditas diftinguuntur, in 1.1. § 7.
D.ad Tertuil.i.i. & 4- D.dc liered. petit, vt facile appa-
ret,noilrum hunc titulum [De legitima agnatorum tutela , J
non tarn vt huic tradlationi conuemret, quam vtab aliis
infequentibusdiftingucretur, itaferiptum fuifle. Iufti-
nianus autem fignificat, inter veterem & nouam legitima
tutelam hoc interefle, quod ilia quauis capitis deminutio
ne perimitur : noua verb, media& maxima duntaxat •
Hoc cum non dixerit, tamen rationem cur vtrunque ita
fit, exponit.

Ciuilis ratio ciuilia iura corrumpere potefi.  ] Hire ita ob-
feure traduntura luftiniano, vtciusmenteminteliigere
non facile quiuis poflit. Primiim enim quod ait, agnatio
nem nomen elle iuris ciuilis,faJfum vide tur. nam fat is con
flat, Agnationis verbo conlanguinitatem quandam natu
ralem iignifican. Quod fl quis dicat,Agnationem ex ado
ptione qua: ciuilis iuris eft acquiri idem tamen fateatur
needle eft,vnamquamque rem ex maiore fui parte nome
inuenirc: vt Cicero Tufcul. 5. declarat. multb verb plu¬
res naturales agnationes elle, quam ciuiles, Pratterea ius
ciuile dicitur, quod ciuium Romanorum eft proprium:
vt vlucapio, teftamenti fadio, nexus, mancipium,& cete
ra complura. Atqui iura ob agnationes conftituta, veluti
hereditatum legitimarum vetci um, fi ciuium Romanoru
elfentpropria,nonpriusamiaerentur,quam cimtas. cp
falfum videmus in arrogatis & cmancipatis, qui quamuis
ciuitatem non amittant , iura tamen agnationis,qusa
Ciuilianunc appellantur, annttunt. Secundb locolufti-
nianusfignificat, iuracognationum non elle ciuilia ,!e4
natural,1a. Atqui ea iura & in ciuitate Romaiia, & vt ci¬
uium Rom. propria eilenr, inftituta funt. itaqueabiis
quibus ciuitas adimitur, perfundimtur. Tertio idem air,
ciuilem rationem nuturale ius corrumpere non polk,
Qusro,fi cognatior.umiura funt naturalia , quo capitis
deminutione (q omni ex parte,Hue media»fiue fumma,fl¬
ue infima fit, iuris eftcnulisjamitti poflint? Quxro prx-
terea nuede omnibus generatim , cur potiusagnationis
quam cognationis iura ciuilia dicentur efle ? Intelhgen-
dum eft igitur, ciuile ius id appellari, quod propne pro¬
pter Quiritium rationem inftitutum eft: neqne commu-
niterabhominum genere,cctcriiquegcntibus vfurpatur.
veluti, Agnati tantum, non etiam cognati heredes lunto:

a iure

Franc. Hotom'in I. Lib.

w

S iurcgentium recedit. propriumque cil Romans ciuita
ris,& iccirco inftitutum, vt familiarum Rom. dignitas co
feruetur. Naturale verodicitur ins illud, quod etfi in ci
uitate Romana receptum eft, tamen aut omnino ,aut ex
parte ciiiibus Rom. cum cartcris omnibus gcntibus com¬
mune eft: veluti matrimonij iura, vt matcrfaniilias viro
iiio heres diet: item cognationis, vt cognati inter (e fuc-
cedant: vt mater filio,& filiusmatri fuccedat. His pofitis,
illud ctiam intelligi oportet, qua: lex certa iura confti-
tuit. qua:propria Quiritium client, candem quoque lege
rationescertas, quibus ilia iuradilfolucrentur, inftituifi-
let veluti cmancipationem & adoptionem,qu:eiura agna
tionuni eripiunt. Ha:ccum ita fint,Iuftimanushocconclu
diturmodo, cumrationes iftarccrtz a lege inftituta:, vt
ilia Romana & veniacula iura perdercntur, non pertine
ant ad ca iura, qua: populo Rom. cum carterisomnibus
gentibuscommunia liint: hoc eft, qua: funt luris natura-
Ks, (iue gentium : relinquitur, adoptioncm aut emancipa
tioncm nequematriinonium nequc cognationis ius extin
guere. Sed totushicdenaturali &ciuihiurc locus, fane
vberrimus, accurate a nobis traftatus eft m Comment,
verb. iur. fub verbo Naturalia.

Ciuilis ratio.]  Sequitur ij.  Iura obagnationes infti-
tuta, ijldcm modis quibus agnationes tolluntur, interci-
dunt. Sed emancipatio Jc adoptio agnationem perimut:
ergo & tutelam agnationis iure dclatam perimant necefi-
feeft. Hoceftquod aitl j aulusd.l.7.decap. minut.Tu-
telasnon amittit capitis minutio : exceptis his, qua: in iu
re alicno perfonis politis deferantur. Cuius  tamen de lo¬
ci cmcndatione alio loco dilleremus.

Hxturalin -rcrononvtique .] Hoceft,Tute]as verb, qua:
tognatis propter naturalem tantum confanguinitatem &
agnationem, non propter ciuitatis amplitudincm inftitu
t^funt,adoptio & emancipatio non adimunt. Itaque
Paulus, Ex nouis iegibus,inquit,& hereditates & tutelar
plerunquefic deferuntur, vt perfona: naturaliter defi-
gnentur.l.7*D. de cap minut. Quarefi quid itadifputa-
ret: Iura dc fucceflionibus & tutelis cognatorum ciuilia
funt, nam in ciuitate Romana conftituta lunt; Ergo con-
trariaciui li rationccorrumpi debent, quomodo luftinia
rtusex agnationibus confirmauit. Rel'pondebimus: Ci¬
uilia iura hicdici, in quibusconftituendispotiiis ciuita-
tis Romana: ratio dudfca eft,quam cognationis & fangui-
nis: Naturalia verb,in quibus folius natura-& fanguinis
habita ratioeft. Vertim hec quidem dcciuilibus argu-
tij, haftenus. na quod ad edmunem locumattiiiet.Iicebit
animi relaxandi caula illud cxPJutarchiSolonead/cribe
re. Cptiryip St-rStnos tE'ixfnnnr/anTfo s dvjZ <f , '.6luuvou
71V1  7 toytroKnCvnsfdt yaui‘V , i?n '■ 7tsf fdoatisTroKtuf yo-
fjushUvx.evanvptt-vi’cJv-TisfJ'e  tik pvmror. hi’ou  J'uyei-
7os0ud(pSscu,yafSKi vutsupayeoyavorap yhuuetv.

Ius quoque cognationis peril, vtputa jeruitute.]  Sequitur
111. Amilfio libertatis, aut ciliitatis iura conlanguinita
tis extinguit : fanulia: verb mutatlo , ncquaquam . Ita¬
que Vlpianus in 1 . 1.  ad Tertull. matrem filioin feruitu-
tem redafto , feribit matrem efle definere : non quo ad
procreationem,led quo ad ius cognationis . Ratio verb
eft,non quia fermtus &deportatiomortui comparantur:
nam emancipatio quoque inortabtati comparator, in I.
Gailus.§.& quid li tan tum.de lib.& port. & l.fi ita. quan-
do dies leg.led quia qua: iura cognationis caula inftituta
funt, ea inter ciues tantum inftituta intelliguntur. Qua
re cum alter ex cognatis ciuis efle delink, ius quoque co
gnationisin illo,atque adeb ipfa cognatio perempta cx-
nn&aqueeft.

2{e quidem ft manumiJJ'usfuerit.]  Sequitur mi .Seruus
faftus quamuismanumittatur, cognationcm tamen non
rccipit.l.isqui.7.D. vnde cognat, vbi Modeftltiusait: Is
qui aliqua rationeferuus fadfus eft, maiiumifliotie nulla
ratione recipit cognationcm . quo pertinet 1 Hud eiufdcm
in l.homo.21. D.dcftatu-hom. Homo liber,qui 1 c vendi-
dit, manumillus non ad fuum ftatum reuertitur, quofc
abdicamt: led efficitur libertine conditionis.

A DE C^TITIS  D EMlTslFT IQ'XE,

TITVLVS XV f.

Capitis deminutionis defmitio, item triparti¬
ta diu’fio. ex 1.) & fit.  D.
de capit. minut.

I. Eft aut.em capitis deminutio, prioris ftatus
comiiiutatio. eftque tribus modis accidit. Nam
aut maxima eft capitis deminutio : aut minor t
quam quidam mediam vocant: aut minima. Mi
xima capitis deminutio eft, cum aliquis funu\&:
ciuitatem & libertatem amittit. quod accidit in
his , qui ferui pcenjfc efficiuntur , atrocitate fen-
g tentiz: vcl libertis, ingraii erga patronos con¬
demn at is : vel his, quiie ad pretium participan-
dum venundari pafsi funt. Minor hue media ca
pitis deminutio eft }  cum ciuitas quidem amitti-
tur,libertas verbrctinetur.quod acciditeijcui
aqua & igni interdict um fuerit: vel ei ,  qui in in-
(Iilam deportatus eft. Minima capitis deminutio
eft ,  cum ciuitas retinetur ,  & libertas, fed ftatus
homimscommutatur. quod accidit in his, qui
cum (ui  iuris fuerint,coeperunt alieno iuri fubie-
tfti elle: vel contra, fi  fihusfamiiias emancipatus
fuerit, eft capite deminutus .

Status mulatto.]  Hocliitaeft, quicanqueftatom mu-
tat, eum capite minui needle eft. At filitisfafn. quiper
C patris mortem fit paterfam. mutat ftatum :  vt.l.i .ad 1 er-
tull. minuiramen capite ncgatur.I.3. §. vlt. D.adMace-
don. Hocigitur primum intelligi oportet, Hams verb®
in hoctraftatu fignificatia lurilconliiltis, conditionetn
perfona in eorumordineftantis(ideft,numerum elficien
tis)'qlii vel libertatem, vel cum libertatc ciuitatem, vel
cum vtraque familiam obtinent. Atquehis tribus homi-
num generibus ftatum ilium dtfinin: vt is tantum muta-
re ftatum dicatur, qui vel libertatem, vel ciuitatem, vel
agnationem amittit. Quarc fiue hliusfam. paterfamiiia*
fiat,flue Senator fenatu moueatur,fiue cquiti Rom.equm
adimatur, fiue plebeius tribualiqua moueatur, Latine
quidem ftatum mutafie did  potent: veruiii nonfatis ad
hanc traftationem accommodate . Iurifconfuiti enim
Status verbu adhsctriacontraxeruntatque reuocarut.

Secundo illud fare oportet,  Caput in hoc ipfo trafta-
tufigmfleare ius, quod aliquis ob earn caufam liabct ,
quia caput fiue locum in ordinealiquo illorum trium ob
^ tinet. Nam caput plerunque perfonam figmficat,nume-
rum inordinealiquo efficientcm : vtciimapud Liuium
Icgimus, cenla efte ciuium capita tot. Itaque lublato ex
ciuium nuniero Cicerone, quod aperte ac plane hoemo
do dici poflet,Ciuitas Rom.capite vno deminuta eft: lex
xn.Tab. fic cxtulit,vt diccret,Cicero capite deminutus
eit,hocetteo iure,quod in ciuitate tantilperhabuit,dum
caput fiue locum in ca obtincrct. Et cum Eatinz linguae
locutionem hanc, capitis minutio, ad corpus illud,fiue or
dinem, aut collegium referat,quod aliquo capite,hoc eft
perfona dcminutum eil,Iurifconfuiti  tamen ad ipfam per
ionam referunt: vt capitis deuiinutionc affici dicaturno
ciuitas Korn. Cicerone in exiiium damnato, fed ipfe Ci¬
cero. quamiooitionisformatn imitatus in Pifoniana Ci¬
cero, vbi le  nulla Jcge in exiiium eiedum difputabat, ci-
uc fe integri capitis appcllat: hoc eft,non demmuti.Nam
fi,inquit,lllam legem non putabatis.quaecrat contra om
ncs leges indemnati ciuis atque integri capitis,bonorum
que Tribunitia proferiptio , hac tamen obftri&i pactio-
uetenebammi,&c.EtLiuius Lb. 22. Liberi atqucincolu

tnes

limit. Imp. Commentarius

mcs ds/ulerate patriam : imodefiderate,dum patria eft,
dum ciueseius eftis.lero nuncdefideratis, deminuti capi-
te, abalienati iure ciuium, ferui Carthaginenfium fabli.
Ex quibusaperte(vt opinor)conllat, eo pcrdudfcam efle
rcm,vt caput in hoctradlatu pro iure capitis lemper vlur
petur . Quod pluribus verbis iccirro cxplicammus,quia
qui hoc ante nos explanall'et, neminem fuifle repe-
riebamus.

Eacjuetribusmodisaccidit.]  Enunciatiol. Qui velde H
bertatis , vel de ciuitatis, vel de familia: flatti decidit,ca
pitedeminutusdicitur.l.i .D. eod.hoceft, eo iure, quod
propter eum Itatum obtincbat.

Maxima c apt is deminutio .] Sequitur 11. Maxima capi¬
tis dcminutio eft,qua? flatus omnesadimit.l.vlt. D. cod.
Planiiis autem dixiflet, Summa vel Extrema: hoc eft,
acerbilfima & grauiffima: vt cum dicimus , Extremu vel
fummum (iipplicium, quo nullum eft grauius.Extremum
autem appeilatur, quia quod in homine minimum eft,cri
pit: nimirum vitam . Quoeodcm modo Summa capitis
dcminutio dicitur,qua? ftatum,qui minimus erat omniu,
adimit, nimirum libertatem, fine qua retincri ca?teri no
pofliint. nonadempta libertate, & ciuitatis & agnatio-
num iura intercant neceffe eft:veluti fi quern pater patra
tus vendidit,aut fuus pater populusve vcndiditj, fcruus fit
hoftium : pater autem Regum temporibus ter poterat
vere fuum vendere, atque in feruitutem redigere filium,
vtfuolocodemonftrauimus.Populusautem turn ciueni
vendebat,cum aut conlcripto exercitu citatus ad nomen
non refpondebat.l.4.§.5i.D.deremilit. aut cenfericum
caeteris noluiifet. vtfuse inOrat. pro Cxcina probaui-
mus: in qua tamen Cicero  caufiac tcnipori feruienr,jne
gat libertatem cuiquani inuito polfc  adtmi. quod ex fupe
rionbus  faJfiim efle intelligitur.

Qui feruippnx efficmmur .] Sequitur 111 .Pan? feruitus
damnatum omni capite ftatuque deminuit. l.y .D.deex-
tran. cognit. Dehac autem pena fuperius explicatueft,
§. i .quib.mod.pot.fol. *

ytl libtrtis , ingrati erga patronot condemnatis . ] Hoc
maluijVtijs inlibris,quos optimus Accurfius fe vidifl'e
tcftatur : cum antea [-w ingratis,]  vulgo fcriptumef-
iet. Eft enim vetus locutio Ingrati damnari,pro ingrati-
Judinis: & fubauditur,aftione,crimine, iudicio.

Erg* patnnos . ] Sequitur mi. libertus ingrati
damnatus , libertate multatur. 1 . z. C. de libert. &
cor. lib. Quod ius a Claudio Carfare vfurpatum, Sue¬
tonius tradtc . Itbertinos , inquit , ingratos , & de
quibus patroni  qtifrerentur, reuocauit in feruitutem:
aduocatiique eorUm negauit, fe  aduerfus libertosius
difturum.

jidpretiumparticipandurn.]  Sequitur V. Qui fe pre-
cij  participandi caufa vendipaflus eft, otnmcapitcfta¬
tuque deminuitur. Qua de re explica  turn eft. f.i.de
iure perfon.

Minor fitc media.]  Sequitur VJT. Media capitis  demi-
nutio eft, qua: duos tantum poftremos flatus adimit ,  ciui
tatem & familiam. veluti cum quis in Latinas col onias
olim proficifcebatur: vt Boetius in Ciceronis Top.tefta-
tur.tum enim ciuitatem Rom.& agnationis fua? iura, gen
tifque amittebat. neque dubium eft, quin Cicero in ca
pro Catcina caula?feruiat,cum ait: Si femel cimtas adimi
poteft, retineri libertas non poteft: qui enim poteft iiire
Quiritium liber efle is, qui in numcro Quiritium non
eft >  Refpondetur enim,liberum efle pofle,qui tamen iu¬
re Quiritium liber non fit: nifi forte vel eos omnes,qui
in Latinas colonias profedi funt, vel qui altcrius quam
Romans ciuitatis femper fuerunt, fcruos efle contcnda-
mus. quo nihil abfurdius dici poteft.

Cui aqua & igni interdiBum fit it.]  At! CaUiftratUS iftis
perfpicue libertatem adimi teftatur, in 1 . y ■ D. de ex-
traor-cognit. Item Boetius in Topica Ciceronis: Maxi¬
ma , inquit, capitisdeminutio eft, cum & libertas & ci-
uitas amittitur: vt Deportatio . Ego qua?ftionem video
perobfcuram efle, & perdifficileomnibus in ea (atisface-
re.Dicam tamen,quia locus poftulat, quid mihi refpon-

A deri non omnino incommode pofle videatur. Nonpri-
rmimomnium , quod ad antiquam aqua?& ignis inter-
diftionem attinet, mihi verifimile non eft, libertatem lis
ademptam fuifle, Nam Cicero lib. ad Attic. Epift. 3. vbi
de fua reftitutione loquitur,de ciuitate tantum Sc  ordine
Senatorio, fuifque fortunis loquitur: at de libertate ver
bum nullum. Deportatos autem, qui etiam apud veteres
vindti in nauern coniiciebantur, & tanquam ad inferos
emandabantur,quomodo retinuifle libertatem dicemus?
Diftinguendum eft igitur inter aqua: & ignis interdiftio-
nem, & deportationem . Scd quoniam pofteris tempori¬
bus ilia ex vfu fublata eft, atque hxcvna vfurpata. propte
rea vix eft vt aliter dedeportarisexiftimare poflimus,
quam vt eos dicamus, cum in folitudinem aliquam procul
a ciuitatibus omnibus quafi inter feras relegarentur, ne
libertatem quidem retinuifle, Cum autem Tola ciuitate
fpoliati non in infulam,fed in longinquam aliquam regio
nem relegarentur, turn libertate fua, hoc eft non iuris
B Quiritium, fed iuris gentium & naturalis vfos fuifle. Vi-
detur autem meant quoque coniefturam confirmare Mo
deftini locushuiclimillimus,in 1.4.§.vlt.D. degradibus.
vbific,fcribit:Is cui aqua & igni interdiftu eft,autaliquo
modo capite deminutus eft,ita vt & libertate & ciuitate a-
mitteret, &cognationes, & affinitates oes, quasante ha-
buit, amittit- Quod autem de libertate iure Quiritium
nonnullidifputant,mihi plane ignotum eft: neque dubi-
to, quin & Dedititij & Iuniani liberti liberi iure Quiri¬
tium client. tametfi neque ius neque nomen Quiritium
aflecuti eflent. Quod enim Cicero in ea pro Ctecina in
hanc difputat fententiam,Ieue, vt dixi, & nugatorium eft,
totumquc ad Volaterranorum caufam atque gratiam ac-
commodatum.

In infuUm depcrtatits eft.  ] Sequitur VII. Aqua? & i-
gnisinterdi&iojitem deportatio,non libertatem,fed ciui
tate familiaq; adimunt:d.l,4. in fi.D.de gradib.& affinib.
, Minima capitis deminutio.]  Sequitur VIII. Minima ca
- pitis deminutio eft, quae iamilia: ius adimit. l.vlt.D.de
cap. min.

Status hominis commutatur.]  Oblcure & perplexe , cum
fuperius generaliter capitis deminutionem dixerit efle
flatus mutationem. fic tamen Vlpianus cap. Inftitut. 11.
locutus ell: Minima, inquit, capitis dcminutio eft, per
quam & ciuitate & libertate falua, flatus duntaxat ho¬
minis mutatur: quod fit adoptionc, & in manum conuen
tione. Ergo [ftatut]  verbointelligitur hoc loco, priua-
tuscuiufq; fainiliae flatus, publicum enimftatumh.-cc ca¬
pitis minutiononadimit.de quo idem Vlpianus loquens
inl.i.§.7.D.ad Tertyll. eadem obfeuritatepeccauit. Ca
pitis minutio, inquit,laluoftatucontingens, liberis nihil
nocetad legitimam hgreditatem. vbi ftaturn publicum,
nimirum ciuitatis autlibertatisfignificat.

Mieno imifibieSii ej]e.]  Arrogatione,fcilicet. Reuera
enim Claudius a Fonteio adoptatus,Claudius efle defijt,
5 vtFonteiusfieret: quemadmodum fuperius expiicatum
eft. Cum igitur Claudiorum familia capite vno deminu
tafit,refle is capite minutus dicetur:vlqueeo,yteius
quoque liberi, qui quidem in ipfiuspoteftatecum eflent,
in ahenam fimul cum eo familiam tranfierunt,capite quo
queminuti dicantur ab Vlpiano, inl.j.D. decap. minut.
Et hoc eft,quod Paulus ait in l.tutelas 7. D. de cap. mi-
nut. Ob earn caulam tutelam hac deminutione capitisa-
niittit: quia deferuntur,inquit,agnatis, qui efle definunt
familia mutati. Nam finge legem ita feriptam fuilfe ,
Claudij Claudiorum pupillorum tutoreslunto. P.Clau-
dius qui tutelam alicuius agnati fui Claudij gerebat, fe-
fc Fonteio arrogandum dedit.quia iam Fonteiusex Clau
dio fadlus eft, tutelam illam,qua? Claudiorum propria &
peculiaris eft, deponere cogetur.

Vel contra, fifiliusfam.ensancipatus fuerit.]  Sic liber Tt-
gurinus, cui Argentinenfis confentxt: nifi quod ha?c om¬
nia, [fifiliusfam.]  &c. adfcripta in r.iarginem h-bebat.an
tea verb legebatur, Velcontra: veluti fi fill us. a in. apa-
tre emancipatus fuerit. vbi vocem [ycluti  ] importune po
fitam apparet. Hoc autem cmancipati verbo, non eum

tantum

So  Franc. Hotom. in I. Lib,

tantum qui fai innsfaiSiis eft, verirm eum quoque qui in
adoptionem traditus& emancipatus eft, intelligiopor-
tet: vt vox [contra]  fuperefl'e vidcantur.

Eft capite dcmintuits.  ] Sequitur. IX. Qui aut adoptnn-
tur,aut emancipantur, mimmademinutione capitis affi-
ciuntur.l.4.§. pen-D.de grad.vbi Modeftinus ait, in ado¬
ptionem datum & emancipatum,agnationisiuraperdc-
re, Q_uod quidem de adoptiuis perfpicuum eft. Nam qui
Pomponiorum crat ex familia,m illam Caecilioru tranC-
fertur : & qua? Aemihorum , in illam Corneliorimi. In
emancipatoautem requiri poterit,quomodo familiam
amittat: cum emancipates non alio,vt opinor, veJ nomi¬
ne vel cognomine,quam cum filiusfam.cflet,vtatur.Ergo
illud intdligcnduui eft, Agnationis triplex ius efle : pri-
muni nominis,akeriun pectin ia^tertium facrorUm iquae
omnia per adoptionem quidem amitti, Cicero in ca pro
Domo lua declarat.emancipatione verb cum cetera per-
derentur,lblius nominis retentum fuilfe ius,vel hinc exi-
ftimari potelftquod Papinianus ait in l.peto.Sp. in fin.de
k‘ga.2.fundum extra familiam contra teftatoris volutita-
tem aiienatum,etiam ab Emancipatis reuocari.De pecu-
ma quidem ex lege xi i . Tab-conftat, quam luftinianus
infra titu.de heredit.ab inteftatodeclarat.hanc fuifle,vc
emancipatus non modo inter fuos, verum ne inter agna-
tos quidem fuccederer. Ergo iuraomnia hereditatnm &
tuteiarum, quae lex.xi i. gentiles inter le habere voluit,.
films a patre emancipatus aniittet. Rede igitur emanci-
patus dicetur capite deminutus: quia nomine excepto,
nihilo plus in patrisfamilia iuns habet, quam extraneus,
aut madoptionem alterifamiliaitraditus.vnde& extra¬
neorum emancipati habenturloco.§.2.infra deexhered.
lib.Qua de cauia C.Licinium Stolone fua lege decemil-
ltbus eris damnatum efle legimusiqubd milleiugeru'agri
cum ftliopoflideret, emancipandoq; filium fraudem legi
fecitlet:VtfcribltLiuiuslib.7. Pauiusautem in d.L3.de
cap.nunut.rationem exponit cur emancipatus capite rni-
nui dicatur,earn,quam luftinianus hoc loco non magno-
pere attendit:Cum,inquit,emancipari nemopoffn, nili
in imaginariam feruilemcaufam dedudus.Superiusenim
expoiuimus, per tres venditiones imaginarias emancipa^
cionem tranfigi ccmfueuifle. Sed quorlum hoc ? nam fatis
conftat,etiam fine feruitute vel vera,veladumbrata, ca¬
pitis minutionem accidere,vt in media vfuuenit.Itaqj ta-
metfi venditiones imaginarias lmperator fuftulerat, vt
fuo loco demonftratum eft,tamen emancipatione capitis
minutionem contingerc confirmat: quippe cum eius rei
fcrtiitutis adumbratio cauia non fit. Scd Paulus,quafi
hunc aim ulum atque corollarium adijeere voluerit,
excufari poteft.

Tgornen capitis mimtionis ctdfetuum manumiffum,
autjemmem fenatu mourn non pMuci-
lur.l.iij.Jj . eod.

11. Seruus autetu inanumiiTus, capite non mi-
nuitur: quia nullum caput habuit. Quibus au-
tem dignitas magis quam ft at us permut a tttr, ca¬
pite nonniinuuntur: & ideb fenatu motum ca¬
pite non minui conftat

Indium caput btdsuit.]  Enunciati® I.Sent i in iure ciuilt
caput habere,non dicuntur.l.3. D-de capideminut. Sed
q-ii p6t,qitaobrem non habcant. NS cur minus in familia
ieriras caput habere dicetur, quam ouis in grege, aut in:
armento equus ? frequenter enim legitimus ,in demor-
tuorutn capitum alia fubftituere.l. 8.& 70.de vfufr. Sed
pa U  lb ante didum eft,nomen capitis, & ftatus in hoc tra
datu ad hfetriareftringi atque reuocari, hbtrtatcm,ci-
uitatemj&familiam.Quare tametlilingua: Latins ratio
ferre poffit,vt feruulum de familia domini quoquo mo¬
no dimiil'um, capitemimitum efle dicamus: tamen diftin
guendi cauia, lurilconfulti verbum llludinhifce dunta-

. xattribus rebus vfurparunt. Plautus etiam Cnpli? pro
libertate vfurpat.Ego illi pollicitabor pro capite argen¬
tum : hoc eft, pro hbertate. Item : i v  umos quos pro ca¬
pite illiuspendam. & alibi frequentiflime.

Dignitas magis <pafti ftatus.]  Hoc eft, conditio in aiiquo
eorum trium pofita.

id fenatu capite non minui.]  Scquitur 11. Senator ex eo
quod Senator eft,caput habere non dicitur. Itaquefena
tu motus, ncc capiterainurm dicetur , net tutelam agna
tij quam admmiftrabat, ob id quod fenatu motus eft, a-
mittet.l.j.D.de fenat. Dcniquenou magis Senatorcsmo
ti,capite minuti dicuntur, quam qui ex c-queftri ordine
aut tribtimoti funt: aut verb qui in Ceritum tabulas re-
la ti, hoc eft, ex albo centuries (ua? fiiblati, & ad hoc ciues
taiittim vt pro capite fuo tributi nomine ecra penderent:
quetnadmodum (cribit Aiconius. nam hi nequeciuitate,
neque libertatem,neque familiam amittebant.

1  DE LEGITIM.A TMT\0-

NORVM TVTEL  A.

TITVLVS XVII.

Ex  rations legi's xij. qua tutelar agnatis iccirco de~,

fert , quia baredes ab intesiato funt: indu~
Hum eft,  ytpatroni libertorum fuorum
tutelamfufcipereiit , qua iccirco
legitima dicitur. 1. if D.
de legit, tutor.

I. Ex eadem lege duodccim Tabularum , liber
torum & libertarum tutela ad patroncs iibcrolC-
que eorum pertinet, qu$ & ipla legitima tutela
vocatur: non quia nominatimin ealege de hac
tutela caueatur, fed quia perinde accepta eft:
per mterpretationem, ac ft verbis legis introdu-
Cta eflet, Eo enim ipfo , quod baereditates li¬
bertorum Ub e r t ar um qu e, ft tut e ft ati decefsiffent,
iufleratlex adpatronos liberosve eorum perti-
nere: crediderunt veteres, voluifle legem etiam
tutelas adeos pertinere: cum & adgnatos, quos
ad hsereditatem lex vocat, eoidem & tutores ef-
Ic  iuflerit . quia plemnqiie vbi fuccefsionis eft
emolumentum, ibi tutela; onus efle debet. Ideo
autem diximus plerunque, quia ft afeeminaim.
pubesmanumittatur,ipfa ad hsreditatemvoca 1
tur, Cum alius fit tutor.

Ex eadem iegi.]  Enunciatio I. Patroni corum've Jibc-
ri libertorum inteftato mortuorum tutores exiftunt. l.i.

D.de legit.tut.

Terinde accepta eft per interjrretationem .]  Sequitur rr.
Legitima dicuntur,non modo que nominatim in lege feri
pta funt, fed etiam qua voluifle legiflatorem intclhgitur,
1 - 6 . D.de verb, fign.vbi ait Paulus, verbum [Exhgtbtu.]
lie accipiendum efle , tarn ex legum fententia, quam
ex verbis.

Iufer.it lex adpatronos.  ] Sequitur in. Patroni ^ eo-
rumVe liberi, libertorum inteftato mortuorum h^redes
funt legitimi , quod planiiis lib. 3. tit. de fuccelf. lib.
intelligetur.

. CttmetagnatosqUosadhiercditatem.]  Sequitur i n 1 .Vbi
legis ratio locum habet, ibidem valere legem exifti-
manduni eft. Hoc enim luftinianus vtitur argumentc:
Lex iccirco agnatis tutelam defert , quiafpes heredita-
tis ad lllos pertinet. Atquifpes hsreditatis libertorum
ad patronos pertinet. Ergo lex ad cos libertorum tute¬
las pertinere voluit.

Vbi

Inftit. Imp.Commentarius. 6 \

Vbi (ucceffittnis efi einolumentton.  ] Sequitur V. Cui lex A
lixreditatisfpcm, eidem tutelse prouinciam attribuit.l.
i.D. dc legit, tutor, vbiait Vlpianus, fmnmaprouiden
tia tutelas agnatorum inftitutas: vt,inquit, qui fperarent
hanc fucceffionem, ijdem tuerenturbona,nedilapida-
rentur.

Qitiajiafpnin*.']  Sequitur VI. Patrona liberti lui he
rev eft, tutrix verb nequaquam.d.l.i.deleg.tut. Nam (vt
aitPaulusin l.vlt. D. de tutel.) tutela virile officium eft,
nequemulier eius eft particeps. Quarequod Liuiuslib.

39. fcribit. P. Acbtitium mortuis tutoribusfub tutela Du
roniie matris & vitrici T. Sempronij educatum fuiffe:
non ita precise accipiendum eft, quad fub tutela matris
fuifl'et. Sed cum Sempromus tutor folus ex omnibus reli
ftus efl'et, vt paulo poll oftendit, apud eum vitricum iam
fuum Aebutius educatuseft. Calus autcm alios Vlpia-
nusin d.l.i. prsterea enumerat: led & facile prseteriri
hie poterat, cum iatis conftet legem tutelas fceminis non
deferre. B

DE LEGIT IMA TARE'NTVM TVTELA *

T I T V L V S XVIII*

ro Vlpianus ait,di'ci eum Tutorehi fiduciariunveodem mo
do intelligendum eft, quo de emptore limulato. Nam
cum emptor hie filium patri fuo remancipat, ca fiducia
hoc agit, vt pater eum continuo manumittat* vnde verus
pater in hoc aftu fabul* Fiduciarius efficitur.

Qua & ipfa legitima.]  Vnde intelligitur, Liberorum
manumilfionem feruorum manumiffioni comparare.l-i.
D.fiapar. quis man. vbi Vlpianus ait, huncfiiium in hu
iufmodi rebus liberti cxiturn pati: legitima autem h*c
tutela vocatur, compendio fermonisfcilicet: neque enim
aut ex verbis, aut ex mente legis eft. nam caput in x 11.
Tab. nullum erat, quo pater emancipati filij litres decer-
neretur. Sed cum Inrifconfulti emancipationem,quaft
tern® illius venditionis ac mantimiffionis fpeciem excogi
taflent: ftatuerunt, eum,qui pofterior manumitterct,eo-
dem modo puero quali liberto fucceflurum,ficuti patro-
: ni fuis libertis. [Legitima]  ergo,pro [ ad exemplum legiti-
wic,] Iuftinianus hoc loco dixit.

Legitimtes tutor . ] Sequitur 1 1 . Parens ex liberorum
emancipationc legitimus eorum tutor efficitur.l.^.g.vlt.
D-de legit.tut. vbitamen Paulusfubtilius hoc expreflit:
vicem, inquiens, legitimi tutoris fultinet.

Tatnh:;s manumifforum a fe liberorum tutela a
inslar quafi legitim a  defertur.L iifi §. vlt.

D.de  legit, tut .

33  I. Exemplo patronorum recepta eft & alia tu
33  tela j qux  & ipla legitima vocatur. 11am fi quis fi-
33  lium aut filiam, nepotem aut neptemexfilio, &

33  deincepsimpuberesemancipauerit,legitimus co
" rum tutor crit. C

Exemplo patronorum.  ] Enunciatio I. Legitima paren¬
tal m tutela ad exemplum quafi legitim* mftituta eft.
Quod hoc modo facile intclligetur. Pater filium impube
rem emancipauit: quis eius tutelam fufcipiet?non enim
lex xi 1. Tabularum huic, qui agnationem perdidit, pro
lpexit. Refpondeturifi quidem emptor adumbratusman-
cipatum libi puerum tertium manumittat, eiusiccirco Jig
redem fore,quia quail patronuseiuseft.Ad exemplum igi
tur patroni & hgres & tutor iplius erit. Et quia ij  legitimi
tutores  dicuntur, qui propter legis  rationem, hoc eft pro
pter Iperii hgreditatislimt tutores, legitimus tutor appel-
labitur. Atquchoc, meoiudicio, non minus vere quam
fubtiliter dilputatur. Nam quod Vlpianus cap. Inttit.11.
fcribit: Qui Jiberum caput mancipatum libi vela paren-
te, vel a coemptorc manumifit,perfimilitudinem patro-
rii tutor efficitur, qui Fiduciarius tutor appellatur :fic in- ^
terpretor, cum emptor 'ille abumbtatus,pater fiduciarius
appcllaretur,conluetudine loquendi fadtum elle, vt cum
vulgb lie diceretur, Hie fiduciarius ( fubauditur autem pa
ter)eft tutor: tandem compendio loquendi Tutor fiducia
rius appellaretur. ficuti adtio bon* fidei,& fimilia qu®-
dam pratcise in iure holiro appellantiir. Hadtenus de em
ptore. Iam verb fi pater verus cum eo lie egerat, vt poll
tertiam venditionem non manumitteret,led libi reuende
ret ac remanciparet, itaq; pater ilium manumififlet, turn
verb eius intettati hxres  fiebat: no lege xi 1. Tabul.(alio
qui vere diceretur Tutor quafi legitimus)fc-d Iurifconful
toruqi difputatione, qui patri manumilfori ad patroni e-
xemplum hgreditatem deberi ratiocinati funt.Et quia le¬
gis mens hcc fuit,vt cui hereditatisIpes,eidem tutelg pro
curatio dcmandarctunob earn caulam tutorem quoque ip
fins eife, atque adeo tutorem ad exemplum quafi legiti¬
mi,pronunciarunt. Verb igitur Iullinianus turn hoc, turn
infequenti capite fcribit,patrem emancipati filij legitima
tutorem efle.id quod abufiue 8c fermoms compendio dici
tur: pro,Tutorem ad exemplum quafi legitimi.Quod vc

DE TlDVCIAfilA TFT E LA.

T I T y L V 5 XIX.

Filijfam. a patre manumiffi pater tutor eft legili-
mm:eo verb defunfiio.frater tutor fiduciarius
exislit. 1. iiii. D. de legit, tutor.

I. Eft & alia tutela,quxfiduciariaappella¬
tur. nam fi parens filium vel filiam, nepotem vel
neptem,vel deinceps impuberes manumiferit: le-
gitimim nandfeitur eorum tutelam.Quo defun- 33
do ,fi liberi eius virilis fexus cxiftant: fiduciarij »
tutores filiorum fuorum, vel fratris, vel fororis & »
cseterorum efficiuntur. Atqui patrono legitimo 33
tutore morttio, liberi quoque eius legitimi funt
tutores * quoniam filius quidem defundi, fi non
diet a viuo patre emancipatus, poft obitum eius
lui iuris efficeretur, nec in fratrum poteftatem re
cideret :*  ideoque ncc in tutelam. Libertusau- ^.vacant,
tem, fi feruus manfiflet, vtique eodem iure apud
fiberos domini poft mortem eius futurus eflfet.Ita
tamen hi ad tutelam vocantur,fi perfedx fint aita

Qux fiduciaria appellatur.  ] Fiduciarius dicitur is, cu¬
ius fidei rem quampiam ad tempus credidimus: quern-
admodum in Commentario verborum iuris expoliii.
Quapropter Fiduciarius patera Caio dicitur in Inftitut.
cui pater verus filium fuum limulato Scad tempus tantum
emancipauit. qua decaulaconlentaneum cflet, vt tutela
fiduciaria diceretur ea, qu® alicui ad tempus commifla
eft: 8c Fiduciarius tutor is,cuius fidem in ea tutela ipfi ad
tempuscredendafecutieffemus. Verum confuetudine fer
monisareftanominis ratione paulilper defiexumeft.: vt
paulo fuperius expofuimus.

Si parens filium vel filiam. J  Enunciatio I. Pater ernan
cipati a fe filij tutelam legitimam, fi eum pofterior nia
numiferit, adipilcitur. 1 . 3. D. de legit, tutor, vbi ta¬
men Vlpianus, a quo fumpta h*cfunt, planius feripfe-
rat, patrem legitimi tutoris vicem futtinere* qua de re fu
periore capite difputauimus.

Impuberes manurnijerit •  j] Id eft, mancipatos emptori

F fiduciario,

tis: quodnoitra conlhtutio generaliter in on
bus tutelis & curationibus obferuari prsecepit

6z  Franc. Hot

fiductario,& viciflim fibi contra£ta atque reciproca fidu
cia reuenditosmanumiferit. AJiud ergo ell filiumma-
liumitterc, aliud emanciparc.nam qui manumittit,ema-
ciparit antea needle eft: at non qui emancipat, continuo
nianumittit. poteft enim fiduciarius emptor id agere.

- Fiduciary mores uclfratris, uel forons.  ] Sequitur IT.
Prater in poteftate retentus, patre mortuo, fratris eman-
cipati tutor eft fiduciarius.l.4. D. eod. vbi Modeftinus
ait, parcnte defundto , ft liberi perfeftae attatis extftant,
fiduciaries tutores fratris vel fororis effici. Quo in loco
verba haec [ Verfecie atatis,]  pro his noftris [ Eius 11  ini is
jexus  , ] qus Modeftint elfe arbitror, aTriboniano liib-
ftituta videntur : ob id quod in fine huius capitis expo-
netur . Veriim vtcunque fit, quairi poteft, ecquainam
iftius appeliationiscauflafit. Ego verb vix duni iiiudfa-
tis exputare potui: nifi forte dicamus abufionem voca-
buli,qu3e in patre defunfto non vaJuit, ad ipfius pofteros
quafi hzreditariatu, alterius nominis petturia , tranf-
latam efl'e .

aitqui patrono legitima tutore mortuo.  ] jttqui~\  dixiflevi
detur,pro Atenim.nam hsc quidem obieftio eft: cui
tamen ita refpondetur, vt totum hunc locum a Tribonia-
ni fcriptore negligentiflime defcrtptum exiftimem. Rem
igitur omnem arbitratu noftro, remota Triboniani fcri-
ptura, confideremus. Lex eft in duodecim tabuhs: Si li-
bertusinteftatoacfine fuis hxrcdibus moriatur , patro-
nuseiusve liberi familiam habento. Inter Iurifconful-
tos autcm regula eft hate: Inter capite deminutos locum
egitimishxreditatibusnon efle.l.j'.D.vndecognati. Ex
ilia legeiushocprimum a lurifconfultisinduflnm eft, vt
patroni, eorumve hberi,liberti impuberis tutores client:
quoniam sequum eft, vt ad quos hsreditatis fpes perti-
net, ijfdem etiam tutela deferatur. Atque hi quidem &
ha’reues & tutores legitimi appellantur: quemadmodum
fuperius docuimus. Secundo ius hoc indubhim eft, vt
pater fihj emancipati, quern quidem manumiferit, hares
fit, quafi patronus Jiberti: ac propterea etiam tutor ad pa '
tront exemplum , legitimus: vel certe, proximo capite
dicebamus, quafi legitimus • fiquidem ordine legitimo-
rum ad fuccelfionem admittitur : vti pofterius coniiabit
ex §.vlt.infra de legit, agnat.fuccefl'. Hxc cum ita fe ha-
beant, quaeramusiam,an quemadmodum liberi patroni
& hxredcs, & tutores legitimi funt liberti: eodem mo-
do liberi emancipatons &  hxrcdes & tutores legitimi
fint ipfius emancipati ? Et refpondemus, nequaquam.Pri-
mum , quia nulla lexhaede re leripta eft: utdepatroni
liberis, quos lex nominatim hsredes efleiubet. Secun-
do, quia legitima hatreditas vitro citroque eorum eft,qui
capite deminuti nonfint.l.i. D. vnde legit-1, y.  D. vnde
cognat.Vbi emancipati fratres adfratrum non emanci-
patorum hxreditatem , vt legitimi non vocantur, fed vt
cognati:nec viciflim hi adillorum, fed ex capiteEdifli
vnde decern perfonzeiquippe cum cos lex pro agnatis non
habeat. qua de catilfa Pnetor eos quafi cognatos admit- j)
tit. quo pertinet illud Vlpiani in l.i .§.liberos.D.fi a pa¬
rent. quis. Liberos manumifforis lion venire ad contra ta
bulasbonorum poflellionemfihj,conftat:quairmis patro
ni veniant. Quare cum hsredes legitimi non fint, per-
fpicuum eft, eos legitimos tutores dici non pofte.neque
enim nos ilia mouere debet obieftio: Atcnim patrono
legitimo tutore mortuo,liberi quoque eius legitimi funt
tutores. Parataenim refponfio eft :Diftimilem efl'e pa¬
troni liberorum, & emancipatoris liberorum rationem.
primum, quia de patroni liberis hoc lex iubet, qua: illos
harredes legitimos facit. at de liberis emancipatoris, con¬
tra ftatuit:quippe quae legitimos illos hxredes non facit.
Secundo, fi libertus feruus manfiifet,poft mortem domi-
ni in poteftatem liberorum ipfius recidiflet. at fi filius
defunfti a patre viuo emancipatus non eflet, poll obitum
cius fui iuris eftedtss eflet, necin fratrum poteftatem re-
cidilfet. Quorfum haec? dicet aliquis: nimirum vt ficra
tiocinari poffimus: Ij demutn legitimi funt tutores, qui
legitimi, aut quafi legitimi hseredes'fperantur fore. At- j
qui ob cam cauflam patronus liberti fui litres eft legiti-

om. in I. Lib.

A mus,& pater fili; emancipati quafi legitinmsiquia fi in po
teftateretentielfcnt,quecunque fuolaboreparare po-
tuillent, llle quidem patrono, hie verb patri acquififlet.
pquum eftigitur, vt inteftato mortuorum eorum bona
ad eos,aquibus bencficium illud acceperunt,redcant.l.i.
D. fid parent, qui manumit, ob eamque caufam tutores
legitimi vel proprie vel improprie appellantur. Quod
etiam in nepote ab auo emancipate facile intelleftu eft:
idque a lultiniano traditum hoc loco fuifi'e fufpicor. nam
fi nepos ab auo emancipetur, auus tutor eius erit legiti-
mus:eoque defuntfto, pater.c-tenim fi emancipatus nepos
non fuifl’et,auo mortuo in parris fui poteftatem recafurus
erat,eique omnia qugfiturns: ac propterea pater auo de-
funftofilij fui emancipati tutor erit baud dubie legiti¬
mus: tametfi nullum hacde re verbum luftinianusfaciat.
At verb cum frater emancipatus ( fi in poteftate reten¬
tus, nec emancipatus fuifl'et) patre defunfto fui iuris fu-
turus, ncctn fratris poteftatem relapfurus fuifl'et, nec ei
5 quicqucm acquifiturus: in ipfius tutela legitima ellenon
poteft. AtquehgcmeoiudicioJiuuiice difterentie ratio
eft, quam luftinianus hoc loco fignificauit potius,"quam
expofuit.

Quoniam filius quidem.  ] Abrupta oratio , & fortafle
verbis aliquot decurata. fubaudiendum igitur, Hu ius rei
ratio eft hec: Quoniam, &c. fedmeo iudicio velTribo-
niani, vel ipfius feriptoris negligentia nonnihilomifium
eft. nam de fratre tanttim rationem exponit: de nepote
verb verbum nullum.

Ideoque necm tutelar/}. J Et  Latint fermonis, & fenfus
communis ratio, flagitat vt hoc fubaudiatur, [ eorum reci
deret.] nimirum , Fill us emancipatus:quod tamen per-
fpicue  faifiun ell.  nam ex fratribus in poteftate  retent is,
patre mortu o qui e tatis pertedf eft , alterius fratris  legi¬
timus tutor eft. Quare totum hocaciuentitiuni efl'e ar¬
bitrate, & a gloll'arore aliquo non fatis loci  fententiam
intelligente temere annotatum, poftca in contextum Iu
ftiniam verboru ab imperitis feriptoribus receptufuifle.

Si perfeSlx fint tetatis .  ] Sequitur III. Frater fratris a
patre viuo manumiffi tutelam, nifi perfeftg fit etatis,r.on
gerit.l.vlt.C. dc legit, tut. tametfi ei tutela quidem de-
beatur, fed in etatis perfe&e tempus referuetur. Aeta-
temautem perfeftam appellat annorum xxv.complc-
torum.-l.vlt.C.dehis qui ven.etat.nam polt hanc ^tatem
compieri virilem vigorem conftat: vtait VJpian.i.i. D,
de minori.

DE eAT ILI^7{p TVTORE , ET E 0,
QVI EX LEGE IVLIA  E  T

TII.1A BAJAIVK.

TITVIVS XX.

Cui neque teftamentarij, neque legitimi funt tuto¬
res, et tutor magiftratus Imperio decernitur.

I. Si cui nullus omnino tutor fuerat, ei daba-
tur in vrbe quidem Roma a Prat ore vrbano, &
maiore parte Tribunorum plebis, tutor ex lepe
Atilia: in prouineijs verb , a Prsiidibns prouin—
ciarum, ex lege Iulia & Titia.

tfullusomnino.  ] Neque teftatncntarius,nequelegiti-
mus, neque fiduciarius.

Ex maiore parte Tribunorum pi.  JEnunciatio I. Pupillis
tutoribiis deftitutis,Pretoreum,quem fexTribuni pl.co
probarent, tutorem in vrbe decernebat. Itaq; Liuius lib.
39.de Hifpala Fecenia comemorans, cuius opera Baccha
nalia patefafta erant:Quin eo,inquit,procefier;!t,confue
tudine capta, ut poll patroni morte,quia in nulliusmanu
erat,tutore a Tribums & Pretore pet«o,cu teftamentu fa
ceret,vnu Aebutiu inftitueret hgrede.Ex quibus intelligi
debet,Lege hac Atilia tribunoru intercdlione fuliulifle:

hoc

Inftitut: Imp. Commentarius.

^5

hoc eft, itfiflfle j vt quod maior pars decrcflet, id ius,ra- A
tumque eflet,nec ahorum intereeflione impediretur.
Notnm eft autem, Tribunorum pi. hanc fuifie rationem,
vt qnodc^teri omncs decreffent, id vniusFolius intercef-
fione impedrripoffet. Quare ciim Protor tutorem ali—
quern decrefl'et, ft is matori Tribunorum parti, iioc eft
fex, probaretur: lex Atilia intercelfionem alijs adime-
bat ,nec eos Protoris, decretunjimpedirc peraiittebat.
■Simile eft, quod idem Liuius lib. 9. in finefcribit: Latum
ad populum effe, ne quis templum ararnve iniufl'u Sena-
tus aut Tribunorum pi. partis maioris dedicaret.

Ex lege  Lata fortafl’e vel ab A. Atilio Calati-

no, vela C. Atilio Regulo, qui belloPunico primocon
lulattim gefferunt. Nam eo tempore & Tribtini pi.erat,

& populi Rom. imperium nondum extra Italiam propa-
gatum: quo duo huiufcelegis tempore fuilfe oportet.

Inprouincijt  vcro.j) In Italia verb, quis ? oppidi cuiufq;
magillratus, nimirum in profefturis quidem,Prefeftum
colonijs autem &municif>ijs,Duumuiri. Vlpian. I.3. D. B
de tutor. & curat, dat. Ins dandi tutores datum eftom-
nibusmagiftratibusmu.njcipalibus: eoque iure vtimur.
Quibus ex verbis non Atilia lege id conftitutum appa-
ret, fed more & inftituto.

A prxfidibusprouinciarum.]  Sequitur 11. Prsfides pro
uinciarum pupillis prouincialibus tutores decernunt.
■Duotamen hoc loco fempora confideranda funt: alte-
rum ante Antonini Pij conftitudonem, quo liomines
onines,qui Imperio Romano parerent, ciuitate Rom.do
nauit. 1.in orbeRomano.D.delegibus.&Noiieil.78.al-
terum poll eandem conftitutionem. Nam an tea non Pro
confulcs aut Proprototesprouincialibus tutores decer-
nebant: fed cuiufque ciuitatis niagiftratus , prouii-icio
moribusatqueirtfiituto creatus. Velutiin Sicilia legibus
Hieronicis & Rupilijs : poll Verdi Profides dare folitos,
luftinianos lioc loco figmficat.

Dum tutor teftamento datus gcrere non potefl,tan~  ^

tipper alius a. magiflratu decemitur.l. x. &
xi. D. de testament, tut.

II. Sed & fi teftamento tutor Tub conditio-
ne , aut ex die certo datus fuerat, quandiu con T
ditio aut dies pendebat, ex eifdem legibus tutor
dari poterat. Item ft pure datus fuerat, quandiu
ex teftamento nemo litres exiftebat, tandiu ex
eifdem  legibus tutor peteiidus erat: qui define-
bat efle tutor, fi conditio exifteret,aut dies veni¬
re^ aut hteres exifteret. Ab hoftibus quoque tu
tore capto, ex his legibus tutor petebatur: qui
definebat efle tutor, ii is, qui captus erat, in ciui-
tatemreuerfus fuerat. nam reuerfiis,recipiebat D
tutelamiure poffiiminij.

Sub conditions , aut ex certo die.  ] Enunciatio I. Tutor
fubcoiiditionegc ex certo die dari teftamento poteft.§.

1. fuprd, qui teft. tut. dare poll'. & 1. ft quis, 11. D. te-
ftam.tut.

Ex ijfdem legibus tutor dari poterat.  ] Sequitur II. Lex
qux prouidet pupillis tutore n non liabentibus,etiam ad
. eos, quos tutore teftamentario vfurosfpes eft, tantifper
dum cum non habent,pcrtinet. Lex enim his fere verbis
feripta fuifl'e videtur,[pupdiis]  tu tores neque ex teftamen
to,nequeagnationis iure habentibusj Protor vrb.eum,
quern maior pars Tribunorum pi. comprobarit, tuto¬
rem dato.

Quandiu. conditio aut dies.]  Sequitur III. Dum condi¬
tio diefve tutela: teftamentaria: expe&atur, non agnato,
fed ei quern Prxtor decreueritj tutela mandatur. 1. ft
quis fiibconditioifc. z.  D. deteftament. tut. vbi Vlpian.
ait: Quandiu teftamentario tutelofpes eft-, tandiu le

gitimse locum non effe.

Quandiu ex teftamento.  ] Hie locus a Triboniano ne-
gligentiffunetraftatus, diligentiam noftram defiderat.
Hoc igiturintelligendum elf .Tmpuberem cui tutorre-
lidus eft, aut lnftitutum hjredem effe, aut non efle: & ft
inftitutus eft, aut fiium efle,aut extraneum: & fi funs eft,
aut folum inftitutum efle, aut cum alijs. Si non-eft infti¬
tutus, verum alter quidam extraneus, turn hie cafus eft
quern folum Iuftinianushic attingit-

Ex teftamento nemo hpres.  ] Sequitur 1111. Tefta-
nientaria tutela priufquam hereditas cx teftamento adi-
■ta fit, iniri non poteft.l. fi hgreditas. 1 o. & 1. fi nemo.D.
de teft; tut. Teftamenrum enim omnecorruit, cum hf-
redis inftitutio vim fuam non obtinet. itaque quandiu
hoc pendet, tandiu tutoris quoqne inftitutio in fufpen-
foeft. Dum enim hereditatis aditio pendet, tandiu te¬
ftamentario tutel* delatio fuftinetnr ,atqUe alter inte-
rea quafivicarius a Protore decernitur. d. 1. fi hereditas,
eod. Si verb inftitutus eft hf res idem pupillu s, cui tutor
reMus eft, fiquidem fuus fit, ipfo iure fine vlla folenni-
tate aditionis h jres eft: quippe fuus & neceflarius: eoque
tutela confcftim teftatoremortuo ccmpetit. fiverb fuus
non fit , turn antequam teftamentaria tutela ineatur,tu¬
tor vnus eidccernetur a Protore, quo auftore horedi-
tatem adibit.l. impuberi. 9. D. de tut. dat. ab his. Siuc
autemfolus,fiue cumalijsfuus inftitutus eft,nihilpu-
tointerefle. Namquamuis alij nondumadeant, tamen
quia neceflariushgreseft,& hpreditatem agnofeit,tute¬
la teftamentaria competit. arg. i. fi nemo. D. de teft. tut.
vbi ii vnus ex pluribus adicrit, tutela ftatim valetmec ex-
pedlandum erit, vt omnes horediratem adeant.

Definebat effe tutor. ]  Sequitur V. Tutor Protorius in-
eunte tutelam teftamentario, ipfo iure tutor effedefinit.
1.fi quis fubconditioner 1 .De teft.tut.

Si conditio extiterat.]  At fi defecerat, tunc quia fpes
omnis teftamentaria tutelo procifa & fubiata erat, a-
gnatus proximus tutelam a protorio depofitam exci-
piebat. Mortuus enim inteftatb videbatur, quoad tute-
lam teftator, qui tutorem Tub conditione,quo deficie-
bat, inftituerat.

M> hoftibus quoque tutore capto.  ] Sequitur VI. Dum
tutor teftamentariusapud holies eft, alius quafi vicarius
a Protore decermtur.l.i .§.fiapud.i.D.de legit.tut.

Qui definebat efj'e tutor.  J Quod nos pronunciato fexto
compJexifiimus, fipro [ineunte]  reftituamus [recipiente.]
Si verb apud holies decefliflet, turn, item vt fuperius di.
cebamus, depofitam a Protorio tutelam agnatus proxi-
miis excipiebat.

Recipiebant tutelam iure pofHiminij .] Sequitur VII.
Tutela iure poftlimimj recipitur.d.l.i. de legit, tut.

Toft/uperiores leges conftitutum efi, vtmagislra-

tus>qui tutores decernereHt, eos & fatifdare,
rem pupilli faluam fore, & tutelam
pupilli recipcre, cogerent.

III. Sed ex his legibus tutores pupillis defie-
l'unt dari, pofteaquam primo Confides pupillis
vtriufq; fexus tutores ex inquifitione dare coepe-
runt,deinde Prartor ex conftitutionibus. Nam
fupraferiptis legibus neque de cautione a tutori-
bus exigenda, rem faluam pupillis fore: neque de
compenendis tutoribus ad tutela: adminiftratio-
iiem,quicquam cauebatur. Sed hoc iure vtimur,
vt Roma: quidem Prsefefitus vrbi, vel Prastor, fe-
cundumfuamiurifdiftionem : in prouineijs au¬
tem Pradides cx inquifitione tutores crearent,
vel niagiftratus iufili Prtelidum ,fi non fint ma¬
ma: pupilli facultates.

r r  F 1 Primo

64 Franc. Hotoni. in I. Lib.

Trimo confutes.  ] Quod a Claudio Coefarc primiim in-
ftitutum, Tranquillus tradit. Sanxit,inquit vt pupillis ex
tra ordinem tutoresd Confulibusdarentur.

Tutores ex inquifitione dare caperunt.  ] Quod fitumce-
perunt, relinquitur Inecclfarib, legibus luperioribusli-
cuifle fine inquifitione tutores dari.quod mihi fane a po
puli Romani fapiennaalieniflimum videtur,qui prsfer-
tim Atilia lege annos plus minus trecentos eft ufus.Thco
philusautem hoc loco pofuit xnra.  iurifdiftionenvvt po
tins [£* iuriJdiCiione ] legille videatur.quod mihi fane no
contemnendum videcur.Nam Suetonius primum a Clau
dio fancitum tradit, vt Confides darent extra ordinem.
Capitolinas autem non obfcure figmficat,atque adeo
aperte oftenditjordinariam poftea Confulum hanc fuifi¬
fe iurifdi&ionem : vt locus, quemox defcnbemus, decla
rat.Placeret igitur Ex iuriJdiBionegquab dicerct: Prteto-
rum de tutelis lurifdnftionem, fenfimad Confutes tranf-
Jatam fuifl'e,vt ipforum propria & ordinaria diet.

Delude prater ex conjiltutionibus  ] fic vetus codex, dim
intei[Vr<etores]l  egeretur,corrupte.Prsetor cnim tutela-
ris vnuscreatuseft,vt Iulius Capitolinus tradit in M.
Anton.philofopho.Prattorem, inquit, tutclarcm primus
fecit,cum ante tutores a Confulibus pofcerentur,vt dili-
gentiiis de tutoribus trafiaretur.

Ttamfuprafcriptis legibus  ] Enunciatio I. Prstor tute-
laris tutores & fatifdarerem pupilli faluam fore,& tute-
lam reciperecogebatiquorum neutrum Atilia lege con-
ftitutum erat. Nam Atilius liberam tutoribus decretis
poteftatem permittebat tutclam vel rcctpiendi,vclrepu-
diandi.JAt conftitutioncs line  legitimis excufatiombus
creatos ad tu tel as adcgerunt.l.i .D.de adminiftr. tu t.

De cautione a tutoribus exigtnda.  ] Tutor enim fideiufl'o-
res dare cogitur,rem, hoc eft patrimonium & pecuniam
pupilli faluam fore.quod verbum non perfeintelligitur,
led relatione ad pupillum fafta.Nam etfiapud tutorem
falua&integra res fit, cautioni tamcn non fit fatis.led
quod ex tutela dari fieri oportet,pupillo eftprxftadum: 1
vtait Neratiusin l.pcn.D.rem pup.lal.fore.

Sed hoc sure utimur.]  Verba eius funt,vnde hxc a Tribo
nianofunt defcripta negligentiflime .Significat autem
h*c locutio, lus hoc monbus & confuetudine inftitu-
tum fuifl'e.

Secundum fuamiurifdiCHonem.]  Sequitur II. Alia erat
Praefcfti vrbijalia Praitoris iurifdi&io.qua dcrc in Indi¬
ce magiftratuun .Rom.quern cum verbis juris edidimus,
latis ccpiose explicatum eft.

Ex inquifitione tutores crearent. ]  Qua: quatuor in rebus
potifliimnn verlatur: An moribusfit honeftis, An locu-
ples,An le obtruferit tutela:, An pecunia tutelam ambic
rit.l. eiJ's'reu%pri.  in fine.D.de tut. dat. ab*

Magiftratus iuflu prxfidum.]  Olim municipiorum tan-
tum & coloniarum magiftratus Duumuiri dicebantur.
Alios magiftratus in prouincijs fingule ciuitates more in
ftitutoquefuohabebant. Sed poiterioribus temporibus
& Decuriones vbique didli funt,& corum magiftratus
Duumuiri.Quatdam tamen etiam Quatuor viroshabuc
runt.

Ex inquifitione.']  Sequitur III. Tutores a magittratibus
nunquam nifi ex inquifitione deccrnuntur.

Sinonfintmagme.]  Sequitur IIII. Magiftratus ciuita-
tum prouincialium pupillis non nifi tcnuibus,& cum
Prxfidispermifiii, tutores dabant.l. 3 .D.de tutorib. dat.
vbi Vlpianuslcribitius dandi tutoris datum efle omni¬
bus magiftratibus municipalibus.ita tamen ,  vt nullis nifi
quiex agro eiufdem municipij lint, tutores dent, quod
tamen non tamexiure quam ex more & confuetudine
inftitutum, cum verbum illud , [ Hociure utimur ,] quo &
Iuftinianus & Vlpian.vtuntur,non oblcure fignificatitum
etiam Paulus aperte oftendit in l.diui r 4 .eod.

A Magiftratibus ciuitatum prouincialium licet hoc in
re pupillis, non ma.orem qumgerttorum au-
reorum cenfum habentibus ,de fenten-
tia Epifcopi tutorem,cautione
ab eo data , decernere .

IIII. Nos autem per conftitutionem noftra
huiulmodi difficultates hominum refecantes, nec
expe&ata iufsione pnefidum y  difpofuimus, ft fa¬
cilitates pupilli vel adulti vfque ad quingentos lb
lidos valeant: defenfores ciuitatum vna cum eiuf
dem ciuitatis rcligiofifsimo antiftite , vel alias pu
blicas perfonas, ideft magiftratus, ueluti iuridi-
emn Alexandrine ciuitatis,tutores vel curatores
B creare: legitima cautela fecundum eiufdem con-
ftitutionis nor mam preftanda, videlicet eorum
periculo qui earn accipiunt.

"Per no sly am conftitutionem.  ] Enunciatio I. Defenlo-
res ciuitatum pupillis quingentarijs tutores de fententia
Epifcopi creare pofi'unt. Lex autem Iuftiniani, Graxe,
vtcredi pareft,lcriptaintercidit. Qui verb defenfores
ciuitatum dicerentur, in Comment, verborum iuris ex-
pofuimus.

dquingentos folidos. ]  Aureus centum continet,ualet-
quefeliertios, utin Commentario verborum iuris pro-
bauimus . Solidum  autem Volulius  Metianuslcribit pro
prie idem efle quod libram, qus  & as vocatur. Cum au-
tem ccntenariusniimenisfere in pecuniarum  rarione As
eflet atque haberetur, ut in uCuris,qux  cenrelim* dicun-
tur, idque tam apud Grecos quam Latinos: confuetudo
2  temporum lftorum tulit, ut aureus frequenter folidus
appellaretur. Idem enim utrunque efle, loci prope in-
numerabiles argumento funt . Quod igitur ait quin¬
gentos folidos, intellige quinquaginta H-S millia,&
Gallicanx pecunis feutatos mille ducentos quinqua-
ginta.

lundkum ^flcxandrin/e ciuitaiis  ] De quo in commen¬
tario verborum iuris explicauimus.

Legitima cautela .  J Sequitur 11. Qui pupillis quingen
tenarqstutores finePraifidis mandate conftituunt,eo¬
rum pcriculum prseftaredebent. Quingetenarios autem
appello eadem ratione, qua Centenarij dicunturmfr.g.
l.de fucceft'.libert.qui centum aureosin bonis habent.

Tutelarum caujja. & aquitas, natural!s eft.
item, tutelxgeftce ratio reddipofl
pubertatem debet.

• A .

V.Impuberes autem in tutela efle naturali iu-
ri conueniens eft: ut is, qui perfe&ae jetatis non
eft, alterius tutela regatur. Cum ergo pnpil-
lorum pupillarumque tutores negotia gerant,
poll: pubertatem tutela: iudicio rationem red-
dunt .

Tgaturali iuri convenient efi.  ] Enunciatio I. Tutela iuri
naturaeconfentanca eft. nam fi pueros in tutela efle na-
turale ius eft, fequitur tuteJam iuris efle naturalis.Quocf
contra fuperius fub tit.  De tutelis Seruius affirmabat, tu¬
telam iure ciuilidatam ac permifl'am effe. Quarc di-
ftinftio,qua frequenter in hifee qujftionibus vtimur,hoc
loco adhibenda eft: vt hortum quidem ac materiem a lu¬
re gentium tutela fumpferit, incrementum autem & tor-
mam aciuili. Qua dere in Comment, verb, iuris latis
diligenter , ut mihi turn vifus lum , expoliii: fub verbo
Naturalia,

Qui

Inftit. Imp. Commentarius:

QuiperfeBx eetatis non fit.']  At fuperiik dicebamus,
pcrteftam statem diet anno xxv.impleto.l.i .D.de mino
rib.Tutcla autem anno xvi. confefto finitur. pinguius er
go imperfeftam attatem dixit, pro tcneram & fragilcm .

Vupillorum negotia gerar.t.  ] Id eft, res cotum admini-
ftrent- Alius autem plerunque negotiorum geftor eft
iaiure> alius tutor.

Toft pubertatem.  ] Sequitur II. Tutelar geftar ratio poft
pubertatem tutelat aftionc exigitur.l. i.& pall. D. de
tut. rat.diftrah.

DE J.V CT OXJT JLT E TVT 0\V M.

TITVLVS XXI.

'Pupillm fine tutoris auftoritate contrabens,alte
rum obligate poteft: obligari verb ipfie,nifi
tutor e auftore ,non poteft.l.viiij.D.eod.

I. Auftoritas tutoris in quibufdam caufis nc-
ceirariapupillis eft,in quibufda non eftncceflaria.
vt ecce li quid dari fibi ftipulcntur,non eft necef-
faria tutoris auftoritas. quodfialiisproniittant
pupilli , neceffaria eft. N anque placuit meliorem
quidemfuam conditionem licere eis facere,etiam
line tutoris auftoritate: deteriorem verb non aJi
ter, quam tutore auftore. vnde in his caufis , ex
quibus obligationes mutua: nafeuntur, vt in em-
ptionibuSj venditionibus,locationibus, condi 6ti-
onibuSj mandatis, depofitis, ft tutoris auftoritas
no  interueniat: ipft quide,qui cum his cotrahunt,
cbligantur, at inuice pupilli no obligantur.

Si quid dari fibi fiipuUntur.  ] Enunciatio I. Pupillus fti-
pularifibiline tutoris aucioritate poteft: Ipondere verb
ltipulanti, non potaft. 1. obligari.D.de auft.tut.

Meliorem quidem conditionem . ] Sequitur II. Quibus
cafibus tueri ie fua fponte pupillus poteft, iis cafibus tuto
ris auftoritate non mdiget. Hinc illud Marciani in 1 . pu¬
pillus. 11 .D.de acq.rer.dom. Pupillus quantum ad acqui
renduni non indiget tutoris auftoritate: alienare verb
jiuliam rempoteft, nifiprarfente tutoreauftore.

Quodfidns. ]  Sequitur III. Qui fibi dari ftipulatur,
meliorem fuam conditionem eftScit: qui verb Ipondet,
deteriorem.

Ex quibus obligat tones mutna nafettntur,]  Sequitur XIII.
Contraftuumali; vtraque ex parte, aii; verb exvnatan-
tum obligationem gignunt. 1 . iuris gentium. D. de paft.
1 . contraftus. de reg.iur.Tam enim obligatur emptor ad
preciumfoluendum, quam venditor ad rem prarftandam-
At inmutuofolus debitor obligatur,in ftipulatione folus
promiffor. Qua de re vbi longiufcule progrefsi erimus,
fubtilius Deo fauente difl'eremus .

jit inuicem pupilli.  ] Sequitur V.Pupillus rem,ex qua
nmtua nafeitur obligatio,fine tutoris au ftoritate contra-
hens, non obligatur, fed obligat. 1 .Hid quod.7.§.i. D- de
refeind. vend.l. Iulianus. 13. §. fi quisa pupillo. a4-D.de
aft. empt. Vbi Vlpianus ait, fi quisa pupillo fine tutoris
auftoritatc emerit, ex vno latere coftat contraftus. Nam
qui emit, obligatus eft pupillo. De pafto etiam idem leri
bit Pomp, in 1 .1. D. de refeind. vend •

T up Him hereditatem quamuisfruftuo - g

Jamadire, nifi tutore auftore non
potefi.l. viiij. §. ij. D. eod.

II.  Neque tamcnhereditatem adirc,neque
bonorum polfesftoncm petere, nequehereditate

ex fidci commifto fufeipere aliter pofllint, nifi tu¬
toris auftoritate: quamuis illis lucrofa ftt,nec vl-
lum damnum habeat.

7{eque tamen.  ] Vox [tamcn]  eo refertur,quod pro.
xime dixerat, pupillos poflefine tutorum auftoritate
meliorem (iiam conditionem efficerc : Ab ca, inquit, ge
nerali regula hie cafus excipitur.

Hereditatemadire .] Enunciatio I. Pupillus extranet
hereditatem caperefine tutoris auftoritate nonpoteft.l.
more. 8. D. de acq. hered. vbi Vlpianus tria demonftrat:
prim uni, hoc ius aypapovs  & moribus comparatum efle.
deindc, iuris liuius rationem hanc efle docct: quia qui he
reditatem capit, creditoribus& legatariisobligatur. at
pupillus obligari nifi tutore auftore non poteft: quare
capere fua fponte hereditatem non debet. Tertio, decla
rat regulam locum habere in alienorum hereditatibus,in
fuis verb nequaquam.

Bonorum pofiesfioncm pet ere. neque hereditatem ex fidci com
mijjo.  ] Sed qua prudentia rerum iftarum mentio fafta eft
hoc loco apud cos, qui quid fit bonorum poflesfio & fidci
comiflum, nein fomnis quidem audierunt ? Quare huius
quxftionisexplicatio, prarfertim hoc tempore fuperuaca
nea, fuum in locum reiicietur.

Quamuisillislucrojafit,neque vllum .] Sic aperte Icri-
tur in vtroquemanuferipto : itemquc apiid Caium d l.9.
§.  2. D. cod.

Quamuis lucrofa . ] Sequitur II.  Pupillusinterdum me-
Jiorem fuain conditionem efficere line tutore auftore no
poteft. Quod fortalfe mini alicui videri posfit: primiim,
quia ratio,quam fuperius ex d.l.9. reddidimus, nimirum
iccirco pupillos no adire fua fponte hcreditates,quia abli
garentur: his cafibus quibus hereditas opulenta eft,nul-
Jum^uexsalienumhabet, non valet, deinde propter 1 .
quod in fauorem. C. de legibus. vbi quod in fauore quo-
rundam comparatum eft, valeread illorum incomodum
non debet. Itaque video efle qui his cafibus adiri fine tu¬
tore hereditates a pupillis pofle contendat.a quorum ego
fententia longe diflideo, propter 1 . pupillus. D.dereg.
iur.& 1 .pupillus.9. D. de acq. hered.vbi Vlpianusait,
quod animi iudicio fit, in eo tutoris auftoritatem efle nc
ceflariam: hereditas autem quamuis przclara & luculen
ta obiri fine animi iudicio non poteft.Paulusautem in d.
1.9. verba quibus in deferendis & ademidis hereditatibus
vtebantur, vrget. L. Titiusheres efto,cemitoquein die-
bus centum proxirnis, quibus feieris poterisque. Pupil-
Jus, inquit, ea state eft, vt neque feire, neque decernere,
non magis quam furiofus poflsit neque hereditatiscaulam
intelligit. Cum igitur in pupillos ea formula non cadat,
neque adeo cretionis formula, Hanc hereditatem cerno
adeoque:relinquiturneceflarib, nullam quamuis opu-
lentam hereditatem adiri a pupillo fine tutoris auftorita
te pofle. Cernere enim, vt Varro docet, in hac formula
decernere & conftituere fignificat.

jlucloriteis a tutoreprafente, & in ipfio
negotiogerendofinterponeda eft.
l.ix.  §. q.D.eod.

III. Tutor autem ftatim in ipfb negotio prir-
fens debet auctor fieri,fi hoc pupillo prodefle exi-
ftimauerit. poft tempus vero, vel per epiftolam
interpofita tutoris auftoritas, nihil agit.

Inipfinegotio.]  Enunciatio I. In pupillornm negotiis
nec anteccdens,nec lubfcquens comprobatio tutoris,au-
ftoritatis vim obtinet. 1 . obligari, 9- §• tutor, D. eod. 1 .
ft id quod, 7. §. Si pupilli D. de refeind. vendit. & 1 . nun-
quam.32. D. de vlurpat. Quod quidem contra verbi no-
tionem & veritate , pupillorum fauore receptum eft. Na

F 3 Patres

66

Patres auftores diccbantur populo legem iubcnti, qui
confilium legis ferendx vel dederant,velcomprobaranf.
Sed -Vlpian. in 1.15  quis milii.if. §. iuflum.D. deacq. lie-
red. ait,tutoris auftoritatein interponi perfeftonego-
tio. Hanc igiturlocutionem ficinterpreter, quad dixif-
fet, in perficiendo negotio, & in re prxfenti. Idem cnmi
in hi. D.de folut. fic locutus eft, Sed conftitucrc debet
in re prxfenti, hoc eft ftatim atque folutum eft.

Vreefew debet auftorfieri.']  Sequitur II. Prefentia tuto
ris in auftoritate interponenda neceflaria eft.d.l.obliga-
ri. Itaque, quemadmodum intulit, per epiftolam coin-
probare negotium tutor non poteft. Prxfentia igitur ne
cellar ia eft: verum ea non corporis tantiim, fed etiam ani
nu. parum eft enimcorpore adefl'c, ft animoabfis. 1. non
irmltum 14-&l.i. infi.D.de auft.tut.

Si hoc pupiilo prodejje exijiimauerit.]  Sequitur III. Tu¬
tor pupiilo nifi rerum vtillum auftor efle non debet.

'fjhil agie.]  Sequitur IIII. Vtrum auftoritas adiun-
fta non fit, an perperam adiunfta fit,nihil intereft.l.nul- jj
J a differentia.!.D.de auft.tut.

Tup’llo cum tutore litigaturo curator datur, qui fi¬
nite life curator e/fedefinitduij. D.de tutel.

IIII. Si inter tutorem & pupillum iudicio a-
gendum fit,quia ipfc tutor in rem fuam audeor ef
fe non poteft: non Prtctorius tutor (Vt olim)con
ftituitur, fed curator in locum eius aatunquo cu
ratore interueruente, iudicium peragitur : & eo
per act o, curator effe delink.

Indicium agendum fit.']  Enunciatio i.Lis poteft inter
pupillum & tutorem intercedere. alijs tamen de rebus
quam dctutelsadminiftratione, dequa nifi finita tutela
agi non poteft.l.nifi fimta.4. D.de tut.& ration.

Tutor in rem fuam.']  Sequitur 11. Tutor in rem fuam
auftor effe pupiilo non poteft.l.i .& 7.D.eod.

Vratoriu! tutorrttolim.  ] Sequitur in. Olim orta in¬
ter pupillum & tutorem controuerfia,nouus ad earn rem
pupiilo tutor a Prstore decernebatur. Auftor Vlp. cap.
11. vbi moribus id comprobatum fuiffe fcribit-

Curator m locum eins.]  Sequitur 1111. Hodie orta in¬
ter pupillum & tutorem controuerfia , curator ad earn
rem pupiilo decernitur.l.j.S.fipupillus.D.de tutel. & 1 .
xdC.de inlir.dant. tut. vel cur. Quod tamen ita intelli-
gendum eft, li  vnicus fit tutor, aut fi cum omnibus tuto-
ribus controuerfiam habeat. Nam ( vt ait latiolenus ) fi
plures fint tutores, a Prxtore curatorem pofei litis cau-
fa fuperuacuum eft: quia altero auftorecum altero agi
poteft.l.fi ph1res.14.D-de teft.tut.

Curator ej]h definit.]  Sequitur V. Curator pupilli cum
tutorc litigantis,lite finita curator efle definit.l. 3.C. de
in lit. dant. tut.

QjflBFS M0D1S TFTELJ ElTflTFf.

TITVLVS XXI I •

Tutela pibertat? adepta finitur , quam fesminis

anno edatis.xij. maribus anno decimoquarto
completo lutHnianus. attribuit.l. rIt.

C. qtiando tut• yel cur.

I. Pupilli pupillatq;, cumpuberes effe ccepe-
rint, a tutela liberantur. Pubertatem autem ve-
teres quidem non foliim ex annisjfed.etiam ex ha
bitu corporis in maiculis atftimari volebant. No-
ftra autem maieftas dignum efle caftitate noftro
rum temporum bene putauit, quod in foeminis
etiam antiquis impudicum effe yifum eft: id eft „

infpeciionem liabitudinis corporis , hoc etiam
in mafculos extendere. Et ideo fanfta conftitu-
tione promulgate, pubertatem in mafeulis poft
decimumquartum completum annum ilico ini—
tium accipere difpoluimus: antiquitatis normarn
in feeminis bene pofitam fuo ordine relinquen-
tes, vt poft duodecimum annum completum vi-
ri potentes efle credantur.

'Pupilli pupillfjue.  ] Tutelre Amends medi hoc capitc
vndecim enumerantur : pubertate,arrogatione,deporta
tione, feruitute,captiuitate conditionis euentu, morte,
quauis capitis demmutione, dici euentu , remotione Cli¬
toris, & ciufdem exculatione.

Cum puberes ef'e ceperint.]  Enunciatio I. Pubertas pu
pilluma tutorum poteffateliberat. adeo vt eitutorda-
tus, qui falso minor credebatur,ncqne fe exculare necefi-
fe habeat,neque obligetur,quod non gerat.J.Seis.26.D.
de tut. & curat. Hoc enim tempus a natura addeligen-
dum quam quifque viam viuendi fit lngrelliirui, datum
eft: ait Cic. lib. deOffic.i. Macrobiushb. Satur.i .cap.6.
Poft annos autem bis feptem, ipfa xtas neceflitate pube-
fcit.Tunc enim moueri incipit vis generatioms in maicu¬
lis, & purgatio foeminarum. Ideo & tutela pueris,quafi vi
rile iam roburadeptisabfoluitur( fic enim legendumar-
bitror ) de qua tamen famins propter votorum feftina-
tionem, maturius biennio Jegibus liberantur. Hscille.
Tertulianusautem in Jib. de virginib. velandis:Tempus,
inquit,etiam Ethnici obleruant, vt ex lege naturs iura
fuaxtatibusreddant. Nam foemmas quidem  a duode-
cimannis,malculum verb a duobusampliusad negotia
mittunt: pubertatem in minis, non fponfalibusaut  nu-
ptijs decernentes.

j\on jolum ex amis, fed etiam ex habitu.]  Vtfcilicetis
C demum pubes haberetur,in quern vtrunque concurreret,

& habitus corporis, & numerus annorum. quam Prifci
fententiam fuiffe, Vlpianus cap. Inftit.xi .teftatiir.

£.v habitu.  j Sequitur II. Vetereseos demum pube-
res numerabant,qui & annum xi 1 it .compleffent,& iam
pubefeerent. Non enim omnes eadem state pubefeunt,
fedalij maturius, alijferius. Itaque Cslar lib. De bell.
Gall 7. de Germanis loquens: Qui  diutiflime,inquit, im
puberespermanferunt,maximam inter fnosferuntlau-
dem. hocaii Iiaturam,ali vires,neruofque confirmari pus
tant.Memoratu autem dignum eft, quodAcron fcribit,
nioris fiiille Roms, vt corns piieris vfque ad pubertatem
nutrirentnr. qua de caufa Horatius dixit ,

InfperatatuacumyenietphmcifuperbM:

Etquanuncbumerisinuoiii'dt, deciderint comet.
Jlntiquisimpudicum effe vifutnefl.]  Sequitur III. Ve-
teres foeminarunipubertatem non ex pubs , fed ex state
D defimebanr.

Toft decimwnquartum annum completum.]  Sequitur IIH.
Maiculis anno xi 111. completo,luftinianus iura puber-
tatis attribuit.l. vlt.C.quand.tut.efledefin.

Ciripotentes ej]e credantur.]  Sequitur V. Foemfna com
pletoanno xii.  viri potens elfe ludicatur. Itaque ante
lllam statem nuptam, Pomponius tunc Iegitimam vxo»
rem fore refpondit,cum apudvirum expleflet duodecira
annos.l,4.D.de rit.nupt.

T Jitela qualibet capitis demimtione pupilli, tuioris
autem media & maxima,&,ft legitimm fn,e-
tiam minima: item conditionis euentu, temporis
prcefiniti decurfu,fujfefii crimine,&iusla excu
fatione,diJJbluitur.l.xiiij.D.de tutelis.

11. Item finitur tutela, fi adrogati fint adhuc
knpubcrcsjvel deportati: ite fi in feruitutem vt in
gratus patrono pupillus redigatur, yel fi ab hofti

bus

Franc. Ho tom. In 1 . Lib.

A

Inftitut. Imp. Commentarius.

(>7

buscaptusfuerit.Sed&II ad certa conditioner!! A non pofsint. Dantur autem curatores ab eiC-

datus lit tutor teftamcnto:xque conuenit,vt de
finat elk tutor,exiftente conditions. Simili mo-
do finitur tutela morte vel pupillormn_,veI tuto-
ruin. Sed & capitis deminutione tutoris, per qua
libertus velciuitas eius amittatur ,omnis tutela
pcrit. Minima autem capitis deminutione tuto-
ris , veluti fi fe in adoptionem dederit, legitima
tantum tutela perit,ceterx non pcreunt.Sed pu-
pilli piipillxve capitis deminutio , licet minima
lit, omnes tutelas tollit. Prxtereaqui ad cer-
tum tempus teftamento dantur tutores ,  finito
eo, deponunt tutelaln. Delinunt etiarn tutores
efl'e , qui vel remouentur a tutela ob id , quod fu
fpedti viii funt, vel qui ex iufta caufa fefe excu-
fant , & onus adminiftrandx tutela; deponunt,
fecundiim ea,qux inferiivs proponemus.

Siarrogatifintadhuc impuberes.]  Enunciatiol. Pupilli
arrogatio,deportatio,fcruitus & captiuitas eiustute-
lam extingunt.

Vt ingracus patrono.] Hpc eft ex antiquo libro,cui Tlieo
philus aftipulatur. nam neque vendendum fc curare im-
pubes poteft,& vix eit,vt feruus poena; ob faciuus  aliquod
efficiatur.

jldcertamconditioned.]  Sequitur xr. Euentus condi¬
tions tutelam adconditionem datam extinguit: velu-
tj , Tutor efto ii vxorcm liabucrit, fi in hac rcgione
man/erit.

Similimodofinitur.']  Sequitur 111. Tutela Cue pupilli,
fiue tutoris morte perimitar.

Capitis diminutions tMoris.]  Sequitur i i i  i • Tutelam lc
gitimam qusuis capitis deminutio tutoris adimit/.exte-
ras verb, media & maxima duntaxat: Qua derefupe-
rius fub Tit.xvi. explicatum eft.

Legitim* tantum tutela perit.]  Excepta tutela patrono-
rum, legitima tutela capitis deminutione amknturiait
Vlp.capite Inftitut.xi.

Pupilli &pupillp capitis deminutio.]  Sequitur V. Qux-
uis capitis deminutio pupilli tutelam extinguit. Nam
quod ad minimam attinet,nimirum arrogauonem, fupe-
rius diiftum eft, filiosfam. in tutela die non poffe. in prill
cip.cap. i ]■

finito eo deponunt tutelam.]  Sequitur VI. Tutela ad tem
pus delata,eo exado perimitur.

Qui vel remouentur a tutela.]  Sequitur VI I.Tu tela ob
liifpedti condemnationem & juftam excufationem dimit
titur. Vlpian.cap.Inftit. xi. Hoc amplius,  inquit, Se-
natuscenfuit, vtfitutor pupilli, pupillx'vc  fiifpedusa .
tutela fubmotusfucrit, vel etiam iufta de caufa excufa- J
tus, in locum eius tutor alius detur. Sed de fuCpcdi  cri-
mine,& iuftis excufationibus paulo poft explicabitur.

D E

C

T I

V

T V L V

XXIII

B V S.

Magiftratus puberibus, non tamen inuitis, nififor -
le in litem , curatores vfque ad annum xxv.
decernUnt, aut tefiamento datos con-
fimant. I. j.D. dc min. l.ij.C.
de confir. tut.

I. Mafculi puberes, & feeminx viri potentes >
yfque ad vicefimumquintum annum completmn
curatores accipiunt: quia licet puberes lintjad-
huc tamen eius statis funt , vt fua negotia tueri

dem magiftratibus , a quibus & tutores. Sed cu
rator teitamento non datur: datus tamen con-
firmatur decreto Prxtoris, vel Prxfidis. Item
inuiti adolefcentes ,  curatores non accipiunt ,
prxterquam in litem . curator enim & ad cer¬
tain caufam dari poteft.

yfque ad vicefimumquintum annum.]  Enunciatiol. Cu
ratores tarn maribus quam foeminis vfque ad annum 1$.
quamuisrem fuarn benegerentibus,dantur.l.i. D.de mi-
norib. Ex quo intelligitur, biennio mulieres in tutela ef-
fediutius, quam mares. noniniuria: quippequx veteri
iurc in perpetua tutela efl'ent. De maribus autem id pri¬
mus M.Antoninusphilofophus coftituitivt IuliusCapi-
tol.teftatur . De curatcribus, inquit, cum ante non nili
B ex lege Letoria vel pp lafeiuia pp dementiam darent,ita
ftatuit, vtoes adulticuratorcsacciperent ,non redditis
cauffis. hoc eft, non adiefla caufa, Quando tu bona pa-
tria auitaq; difperdis,&c.quai claufula maculam aliquam
aft'erebat. Itaq; decoftoribus kgc Rofcia certus in thea-
tro locus conftitutus erat,vt ex Philippica fecunda intel-
ligitur.&Val.Maximus lib.3.cap. j.aperte oftenditj Qj,
Fabium QjVlaximi filium dedecore affedum efl'e, cum ei
(k,P6peiusPrerorvrbanuspaternisbonis interdixiflet.

^innumcompletion.]  Sequitur II. Curatio nili anno if.
completo&exadonon terminatur. l.^.J.minore. D.de
minorib. vbi ait Vlp. momenti ad momentum rationem
haberi.

Adhuc tamen eius xtatis _/»«t.]Sequitur III. A  dokicen-
tesante annum 25.  completum tueri rem fnam non poC.
funt.d.J.i.deminor.Et idco,inquit Vlpianus.,in hac v(q;
xtatem adolefcentes curatorum auxiiio reguntur,r.ec
ante rei fua: adminiftratio eiscommitti debebit,quauia
C bene rem fuam gerentibus.Quod fane cuiufmodi fit, fa-
tis inteiligere no pofiiim. Ita nanq; loquitur infinite atq;
generaliter,vt neminem prorfus excipiatioum tamen lu-
Hinianus paulo infra lenbat, luuitis curatores non dari.
Vlpianus autem cap.Inftit.xi 1 .Prxtor,inquit, dat tuto-
rem ei, qui nuper pubes fadus, idonee negotia fua tueri
- non poteft.Quibus verbis fignificat,ijs tantum curatores
dari,qui nuper puberes fadi funt, non autem niulto an¬
te. Prstercafircifue adminiftratio non concediturado
Idcentibus, quanmis bene gerentibus, id eft (vt ego in¬
terpreter) gcrere valentibus; quorfiim in integrum re-
ftitutionespertinent,quasconftatiistatum concedi, qui
curatorem non habcntrl.j.C.de refti.in integr.quorfum
item hac Pauli verba pertmebunt,ex l.quod fi 24-§.i .D.
de minorib.Non femper ea,quje cum minoribus geriitur,
refcindenda funt: fed ad bonum & xquu redigenda funt,
ne magno incommodo huius xtatis homines affician-
j tur, nemine cum his contrahente, & quodammodo
commcrcio eis interdicetur? Repugnant cnim hxc,  Ad-
miniftrationem eis non concedi, quod in l.i .dicitur: Sc
commercio eis non interdici.Fateamur ergo, no fatis eos
quod volebant elocutos efle: & quam eorum fuifle men
tem putamusjbreuiter exponamus.Lex xi 1 .Tab. furiofis
& prodigis curatores tantum dabat. Inde moribus dari
coeperunt emancipatis,item dementibus & Jafciuis:quod
poitea lege Letoria fancitum eft.Poftremb D. Antoninus
conftituit, vt omnes adulti honefte & fine periculo exifti
mationis curatores poflent accipere, nimirum cum opus
cflet, cum eorum folitudo flagitaret, cum amici denique
id poftiilaret: vt quod VJpian.in d.l.i.fcribit,adminiftra
tionem eis concedi non debere, fit ini -to nhcTtor  acci-
piamus, & vtplurimum ea xtas imperita, multorumque
infidijs obie<fta poftulat.

Dantur autem curatores.]  Sequitur 1111 • Curatores ab
iifdem magiftratibus,! quibus & tutores dant: hoc eft,ab
oibus magiftratibus municipalib.l.t.D.de tut.& cur.dat.

Sed curator tefiamento.]  Sequitur V. Curatores inftitui
teftamento non pofliint, defignari tamen poilunt. 1 .1  .C.

tie

6 8 Franc. Hotom. in I. Lib

de ccfnfir.tut.I.tuteJae: C.de tcft.tut.l.curatorem.6.dene
got- geft. Non enim Lex x 11. 'Tab. poteftatis patria:
vim poftmortcmdurarelbngius, quam vfquead puber-
tacem permifit. Itaque teflamentum filijs ad eafn vfque
jetatem faccre patres pofl'unt: poftea verb non pofiunt.l.
z.D.de vuig. & pupill. fubliitut.

Datus tamen confirmatur.]  Sequitur VI. Teftatorisau
ftoriias indecernendo curatore fequenda eftT 2. C.de
confir. tut. 1 . 11  filio. D. de cOnfir. tut. J. fi furiofus. D. de
curat, fur. Atque hoc eft,quod proximaenunciationedi
cebamus, Defignari tamen pofl’unt. Quomodo reflius
nofterlocutusellet,(i nunc dixilfet, Defignatus tamen
confirmatur. Nam vt magiftratus defignati, poftea Ca-
lend. lanuarij confirmabantur 5 cum in leges iurabant,

& in Capitolmm facrificaturi afcendebant: fie ifti Cura-
tores nominantur quidem a teliatorc, a Pratore verb
confirmantur.

Item inuttt aiilefcentes, ]  Sequitur VII. Curator inui
to adolefcenti, nifi litem habenti, non datur. 1. 2. Ci qui
legit, pcrf.  itandi.l.i .C. qui pet. tut. Quod tamen ita ve
rum elf, fiquidem a rerum fuarum adminiftratione libe-
riore abftmere veilt, vel tanta eius folitudo non fit, vt
moderatoribus omnibus fit deffitutus. Sed qmrritur 2
nonnullis, An adultus flueconueniat, flueconueniatur,
inuitus curatorem accipiat :refpondeturquevulgb,fi a-
£tor fit, inuito curatorem non dari.inepte fane,mco
quidem iudicio: cum in 1 . 2. C. qui legit- peril ffandi in
iud. planiflime feribatur, Adultum nifi curatorcauftorc
litem necintendere nec pati pofle.

’Prpcrquam in litem.  J Sequitur VIII. Litisfuasadmi-
niftratio, adolefcenti rerum omnium difficillima, maxi-
meque ardua iudicatur. Hoc apparet, cum anno artatis
xviii.  eiscaufasaliorum agere liceat.l.i -D.de pofful.an
no verb xxi. libertatem fuam participate precio vende-
re, vt fuo loco didum eft . in quo tamen eorum punitur
malitia : adeo vt nec in integrum reftituantur.l. fi ex cau
fa 9.5.3.D.deminorib. I

Etad certam litem.]  Sequitur IX. Curator ad vnum
certumq; negotimn decerni poteft: veluti ad dotem con
ihtuendam, vel augcndam.l.non tautum.7.D.de tut.dat.
ab his, qui &c. Cum autem fuperius didumfit,Tutorera
certx caul* non dari, quia per foil x, non rebus datunar-
gumentari nunc ex contrario poffumus, (i curator certaf
cauls datur, non perfonf, fed rebus dan. quod Imp. Gor
dianusaperte connrmat 111 1 . in copufandis.S.C.de nupt.
vbi ait,curatorem foJmn rei familiarisadniimftrationein
foltinere. Qupdtamencaute,pedetentimg; confidcran-
dum eft. Nam furiofi quidem curator,autdementis,da-,
tus perfons nihilo minus videtur, quam ipfls rebus. for-
tafle etiam prodigi: quod agnatorum gentiliumque non
modo in eius pecunia,fed etiam in eo poteftas lit lege
xi 1. Tabularum conftituta. vt mihi quidem dubium non
fit, quin vtrunq; funofum quidem certe, quamuis tenui
vel nullo patrimonio,curare, alcre, mftitucreq; debeat.
Hsc autem quinque inter tutelam & curationem diffe- j)
rentias demonftrant. primum enim, Tutela eft vis ac po¬
teftas in capite libero : curatio adolefcentium in fortu-
nis tantum. Tutela propter attatem inftituta eft: curatio
furioforum&prodigorum , propter animimorbum fur-
dorum , mutorum, & Politico morbo laborantium , pro¬
pter corporis vitium. Tutor inuito & ignoranti datur.J.
c.D-de tut. & curat, curator inuito adolefcenti non de-
cernitur: tametfi prodigo quidem femper inuito. Tutor
perfonae datur: curator adolefcentis, & prodigi, rebus.
Tutor certain in caufam non datur: at curator datur.

furiofis, prodigis, merite captis, Jurdis , muds,

perpetuo morbo affeflis 3  curatores a. mag -
sir atibus ex inquifitione decemuntur. L
j.D.  & C.  de curat, fur.

II, Furiofu|Uoque&prodigi, licet maiores
viginuqumque annis fxnt ; tamen in curatione

^ funt adgnatorum ex lege duodecim Tabularum.
Sed folent Roms Prsefefti vrbi, vel Pnetorcs, &
in prouineijs Prsefides, ex inquifitione eiscura-
tores dare. Sed & mente captis, & furdis, &
mutis, & qui perpetuo morbo jUborant, ( quia
rebus fins fiipcrefle non poffunt) curatores dan-
di funt.

Licet maiores.]  Enunciatio 1. Lex xi 1. furiofis & pro-
digis agnatos, eosque Polos, &fine inquifitione curatores
attnbuit.l.i.&LPepe.i 3-D.de ciirat.fur.vbi Caiusaie.Se
peadaliume Jegexn . Tabularum curatio furiofi aat
prodigi pertinet,ali; Prcetor adminiftrationcm dat: fcili-
setcum illelegitimusinhabilisad earn rem vidcatur. Id
etia ex eo apparet, quod luffinianus infert, Sed hodie ex
inquifitionedarttur.Veruntamen obfeurbloquitur, ciim
; ait, [Licet maiores vigintiquinque annisf.nt.]  Nam VJpia.in
1 . 3. §.1 .D. de tutel. perlpicaeait, fur iofo non ante agna
turn curatorem dari, quam eos annos excellent: prnis
autem curatorerti ei, non vt furiofo, fed  vt adolefcentf
dari. Quod ego Vlpiano ita concedo, dum iflud tenca-
mus: poft Antonini philofophi conftittitionem id verum
fuifl'e. antea verb tutorum poteftate egreflos, repente
ad agnatos & gentiles recidifl’e.

Ex lege duodecim tabularum.]  Cuius verba hec funt: Si
furiofus exillct, aut prodigus, cui bonis in ter Jidum fit,
agnatorum gentiliumquein eo pecuniaque eius poteftas
elio. Auditor  Cornificms Jib. Khetoncorum ad Her. &
VJpiani cap. Inftitut.xi 1. [exi/let]autem  Cicero Tufcula
na 111. ficinterpretatur, Eife incipit.  Sed mirum eft,
quodjait Vipian. in hi. D. de curat, fur.  Lege xix.
Tab. prodigointerdicitur bonorum fiiorum adnunilira-
tio, quod moribus quidem ab initio introdubium eft.  fed
folent hodie Prattores,&c. Nam quomodo morum me-
moriam ante duodecim tabularum tempus repetit ? prx-
tereavtmaxime inde vfquerepet.it , tamen quorfum ii-
lud, [fed  hodie}]  Quare locum lie emendarem, [fed,quod
moribus  ] q. a. l.introdudum eft, folent hodie, &c. Vt lam
non de prodigo loquatur, led delafciuo(vt Letoria lex
appellat )  hoc eft, non diligenti & induitrio, parumque
ad rem attento, qualem fuifl’e Sophoclem Cicero in Ca-
tone teftatur: vbi etiam aft, moribuscomparatum fuif-
fe, vt male rem gerentibus patnbus bonis interdiceretur,
Rem igitur omnem lie exponerem, vt lex xi 1. furiofis
&prodigis agnatos curatores attribueret. Emancipate
verb vel vins prodigis, moribus comparatum fuilie,vt
Prftores ex inquifitione decernerent, quoniam agnatos
illi non liabent: item dementibus&lafciuis.cjuod poftea
lege Letoria confirma turn eff. Nam quod mxt o Vlpia-
nus ait, lege xi 1. Tab. prodigo bonis interdici: lie acci
piendum cii, quad non  verbis, fed vi ipfa & effedtu legem
id ftatuere dixiflet. non enim repente & ipfo iurc agna-
tus prodigi agnati bona occupare poterat: fed ita , ciim
eia Pretore bonisinterdiftum effet. quemadmodum ex
legis verbis^ qu*fuperius edidimus, intelligi poteft. Ex
hit igitur perfpicuum efle arbitror, aliud eife lege bonis
interdici, quomodo Vlp. loquitur in l.is cui. 1 8 . D. qui
teft. fac. & m Inftit. cap. 30. ahud verb, moribus. Nam
lege interdicere eft, ei interdicere , de quo locuta lex
elt: id eft, qui & vere prodigus eft, & agnatos habet.Ita-
que quia lex htec agnatos ad eorum fucceflionem vocat,
facere teftamentum non pofl’unt. Moribus verb interdi-
citurijs,qui vel vere prodigi funt, fed agnatos non ha-
bent, veluti Iiberti & emancipati'; vel prodigi quidem no
font, fed lafoiui, id eft, vt ait Cicero, male rem fuam ge-
rentes. quibus hac formula interdicebatur, quam Paulus
infententijsedit: Quandotu bona patria auitaquene-
quitia tua difperdis, iiberosque tuos ad egeftatem per-
ducis, ob earn rem tibi ea re commercioque interdico.
Quam formulam in ijs tantum vlurpari folitamapparet,
qui liberos liabebant. Nam ft quis rem fuam non modo
son amphficet, fed ne tueatur quidem, verum tamen no,

acerua-

Inflit. Ifnp.Commentarius.

* 9 .

aceruatinijfcd minutatim earn dinnnuat,fi modoliberos A quoniam habenti tutorem,tutor dari non poteft,
non habet,quamms agnatos habeat,ei tamen bonis in- - - « ■ r

terdici folitum non puto. alioqui quam multis curatori-
bus opuseflet?& quam multi dedecore afficcrentur ?

Non quod Reipub. interell'e dicimus, ne quis re fua male
utatur: finedubio de ijs intelligendum ell, qui uere funt
prodigi, & familiarum patrimonia non tuenturquarurri
conferuandarum gratia,Lex xi i. bonorum interdktio-
nem introduxit. ut etiam fufp.cari libeat,eis,quibus mo
ribusintcrdidum erat, facere teftamentu licuifle.Quor-
fum cnim Vlpianus duobus in locis nominatmi addi-
diflet lege ? quam meant coniefturam adiuuarehoc
quoqueuideturpofl"e,quod coniuges,qui moribus inter
l'c donare prohibentur, Jegare tamen in teftamento non
prohibentur: item quod minorcs , (qui quandiu fub cu-
ratore funt,funofis comparantur.l. 3 .C. de in integ.reft.)

Jiberam tamen ab anno 14.teftamenti faftipnem habent.

In curxtione agnatorum.]  Vnde natum prouerbium , Ad
Pgnatos & gentilesdeducendus.Varrolibu.de re Ruft. B pY^tis^C.defufp.’tutTtefamemmii! Cdeexcufat!

Item, fi teftamento datus tutor, vel a Prattore,
aut Pnefide, idoneus non fit ad adminiftratio-
nem,nect amen fraudulenter negotia admini-
ftret,folct ei curator adiungi. Item locotuto-
rum, qui non in perpetuum, led ad tempus a tu-
telaexcufantur,folentcuratorcs dari. Quod ft
tutor aduerfa valetudinc, vel alia necefiitate im-
pediatur quo minus negotiapupilli adminiftra-
re poffit: & pupillus vel abfit, vel infixns fit: qtie
velit aftorem, periculo ipfius tutoris, Praetor
vel qui prouinciae praeerit, decreto conftituet.

Si legitimus tutor non fit idoneus.J  Enunciatio I. Pupillo
quitutorem idoneum non habet,curator adiungitur. 1,

de uitibus loquens: Duo in primis fpeftalle uidentur Ita-
lici homines in colendo: pofifentnc frudus pro impenfa
ac labore reddere: &, vtrurn faluber locus efl’et , an non:
quorum fialterutrum decollat ,& nilulominus vult co-
iere, mente eft'captus, atque ad agtiatos& gentiles eft
deducendus. Columella lib.i .Porcius quidem Cato ceil
febat in emendo agro, infpiciendoque, prjecipue duo clle
confideranda, falubritatcm cadi, & vbertatem loci: quo¬
rum fialterutrumdeelfet ,&nihilominus vellet incole-
re, mente efl'e captmn, atquc eutn ad agnatos & gentiles
deducendum.

Sedjolent Rom*.] Hoc fermonis  generc peripicue fi-
gnificatur, non amplius  ex lege x 1 1.  Tab. agnatos cu-
ratoresdari. quod  quidem, fi Pandeftarum rationem ha
bearous,aperte fa Hum eft. Itaque Theophilus & Accur-
fim buic incomodo ficmedctur,cum autagnati non funt,
aut fatis idonei nonvidentur. quod quidem verum efl’e,
Caiusin d. I. fxpe.D- de curat, furiofi ,i plane oftendit.
Prxterea Vlpianus cap. Inftitut.xi i. aperte ait, alios cu
ratores efl'e legitimos, alios honorarios. deinde idem in
1.4.§. 1. D.de tut. di(putat,quando furiofisagnati legiti-
irii fint tutores: & ait,minoribus quidem non efl'e, maio
ribus autem effe. Verum tamen hoc legi xn.Tab.adic
ftum apparet, vt agnati nifi cx inquifitione curatores no
effent. Qua* quidem omnia ex iurc, vt dixi, Pandeftaru
rede difputantur. At ex Codicis conftitutionibus ve¬
rum clt quod ait Iuftinianus, agnatorum rationem qua-
lem lex x 11. inftituit, non duci. Nam Anaftalius ad
emancipatos has  quoque curationes pertinere voluit.l.
y.C.de cur-furiofi.

£x inquifitione.']  Sequitur 1 1 .  Hodie curatores furio-
fis & prodigis nifi ex inquifitione non dantur.

Sed & mente cuptis.]  Sequitur III.  Alius  furiofus, alius
demens fiue mente captus 111 lure ciuili  appcllatur.l.fi fu-

tut.l.folet. 13-D.de tntel. veluti propter egeftatem,auc
patrimonium diffufum,aut dignitatem,aut valetudinem,
aut fenium,aut locupletatum pupilli patrimonium.l.vlt.
C.inquib.cauf.l quoties.p.in fi.D. deadmin.tut.

Habenti tutorem.]  Sequitur Il.Tutori conftitutoadiun
gi alter non potcftd.fi fororis.ji.C.qui dar-tut. 1 -cum lure
C.qui pct.tutJ.4-C.in quib.cauf.tut.Quod tamen mtel-
ligendum fic videtur, qrimum inuito & repugnanti:dein
de earundem rerum. Nam petenti tutori fecium ac parti.
cipe iltius  onerisjcaufla cognita,veluti longe lateque-dil-
fitopatrimoniojconcedilbiet.l.tutores quipoft.^.g. 8 .
D.de admin, tut. &l.propter. Jitem.ii. in fi.D. deexcufi
tut.Itaqtiequod fub.nt.Deau6t.tut. didum eft, pupillo
cum fiio tutore litigaturo tutorem dari, propterea huic
rcgulx non aduerfatur.quia ea in re tutorem pupillo ve
rius deefl"e,quam adefl'ecertum eft item vt. l.cum in vna.
17-D.de appellat.&.l.fi quis tutor.i f .D.detucel.Rurfiis
id demum verum in iis efl'e arbitror,qui legitimi funt tu-
tores.Nam & fuperiorcs leges eum precise cafum ample
ftuntur,& Iuftinianus hoc loco de iis nominatim loqui-
tur:Papinianus autem in l.tutores qui poll. 39.5.8.D. de
adminift.tut.de teftamentario tutore loquens qui difli-
tum difieftumque patrimonium fatis commode folus tuc
ri non poterat,ait ei tutorem adiunftum.Ex quibus regu
lx  ratio intelligi potcrit.Na proximo agnationis gradu
vel plures funt,vel unus tantum.fi plures fint,no eft quod
alius adiungatunfin vnus tantum, tamen quia familia:
lux  bona hare funt, & tanquam propria,quippe qusepu-
pillo mortuo lege ad  fe reditura fimt,non debet ei inui¬
to & repugnanti alter alienus & extraneus, nihilque iu-
ris in iis boms habens, adiungi .rtaqueMarciani refpon-
fum intelligoin l.propter litem-n -in fi.D. de excufl tut.
Tutorem ad vniuerfum patrimonium datum , tamen ex-
cufare fc pofle,ne vltra lapidem centefimum adminiftra-

riofi.2^.C.dc nupt. l.i-D. deinoft. teft. J. tarn dementis. jc cogatiir.Ergo,inquit,habenti tutorem tutor daturrfed

/ ' _—...f— ^ i. J,f *1  f \ tit n 1 1  fi m init*  vfm  nl«*.,«#% J 4... — «. ^.1 /,•.4y... — —i

zi.  C. de epifeopi audientia. Quid autem inter vtrunq;
interfit, in Commentario verborum iuris expofuimus.

£t furdis & mutis.]  Sequitur 1111 - Curatores amenti-
bus, mutis,furdis&perpetuo morbo alfcftis dantur:!.
nec niandante.S.infi.& l.his qui.i i.D-de tut.&cur.dat.

Supcrejje non fojjitnt .] Gneca locutio, iftrtw'cu Tnc
srtpd.yfj.eLsi ■  qua Paulus vtitur 1 . z.D.de curat, fur. & VI-
piaml.his qui.i z.D.de tut.& cur.dat.

Si tutor idoneus non eft, autfe ad tempus excufat,
ei curator adiungitur : at fi fraudator eft }
exaucioratur . neceffario tamen impe-
dum petere fuo periculo attorem
potefl. 1. xiij. D. de tuts l.
xxinj. de admin.tut.

III. Interdum autem & pupilli curatores ac
cipiunt,vtputa filegitimus tutor non fit idoneus:

aliarum rerum, non earundem datur. Quod autem qui-
damaiuntclaudicare hanc regulamiis cafibus,quibus
in locum remoti,demortui,deportati,furiofi,muti,furdi,
tutoraliusdatur:1.4.C.in quib.caiif. tut. hab.mihi fane
permirum videtuncum fatis conftet,iis cafibus non pupil
Jo tutorem habenti,fed tutore carenti tutorem dari.

7 gec tamen fraudulenter.]  Sequitur IIJ.Tlltori fraudu-
Jenter in re pupilli verfato,nocurator adiungitur,fed tu-
telainterdicitur-d.l.pietatis.6.C.defufp.tur. quod, qui-
dem in omni tutore, quamuis Jegitimus fit, verum puto:
propter l.i .§.3 .D.de iufp.tut.Sed quad poteft, cur ergo
claufulam hanc Iuftinianus hoc potius loco,vbi de ceteris
tutoribus agitur,quam proxime cum de Jegitimo loque-
batur, inferuit; opinor vt hoc figmficaret, quod Mode-
ftinus fuadet in l.fi tutor.y. D.deliifp.tut.nimirum cogna
tos, affines & patronos non facile remouendosefle ,fed
potius curatores adiungendos . Ad agnatos ergo hoc pu-
tare non pertinere, nulla ratio eft.

Item locotutomm. ]  Sequitur 1111 .Tutori quifead tem
pus excufat, curator adiungitur: qui verb in perpetuum,

alter

7o

Franc. Hotom. in I. Lib.

alterruificitur.l.quxfitum.i i.D.de tutel.l.in omncm-i 4.
&fcq. D.de tut.dat.ab.I.i .& z.C.inquibus caufitut.hab.
vbi curator tuton ad tempus excuftito adiumftus, & tem¬
pore tranfaflo curator efle defirut: totaque adminiftra-
tio tutori cedit: &incunte pubertate curator efle definit.

Pel abfit, vel infant fit . ] Sequitur V. Tutor neceflario
impeditus adorem peterc,dum tamen pupillus vel abfit,
veI infans fit, poteft.l.decreto.^.D. deadmihiit.tut.Sc 1 .
hcque.C.de procur. Eft autem Actor,quern tutor vel ctr
rator ad agendum quafi procuratorem aufterc Prstore
conftituit.l.i .C.deactor, a tut. vel cur. dando. 1 .tutor.6.
D.quand.ex fad.tut.l.fi actor.i o.Cide appicll. Quod ect
fit,quia procuratorem habere noli poteft: qiiippe qui ab
ijs fobsconftituittir , qui litis fiint domini.d.l. neqire de'
procur. Adiedum’.eft autem, [ Durnpupillus vel abfit, &c.']
quia fi prxfcns eflct, Sc intelledum haberct, procurato¬
rem tutore auftore ronllituere ipfe poflet.d.l.neque.Hic
autem prima inter Curatorcm & Atforem differentia
cognofcitur: quod Curatorad patrimofiijtotius, Ador
ad Jitium tantiim adminiftrationem initituitur.

Quem udtt aUurem  .] Sequitur VI. Magiftratus non
adorem digit, fed quern tutor edidit, decernit.diLdecre
to.aq.D.deadmin.tut.l.i .C. de ad. a tut.dando . Qus
quidem fecunda eft inter Curatorcm adiunClu & Adore
differentia. Curator a magiftratu deligitur : adtor ve¬
rb A tutore vel curatore, proditur . vt Interrex : Araagi-
llr-itu verb confirmatur.

Vericuloipfiustutoris . ] Sequitur VILTutor, adorispo,
ftulatu fuo decreti,pcnculum prxlht.d.l .decrcto.& l.ne
que. & l.i .fijperiusprclatis. Vndetertia difteientia co¬
gnofcitur, quod tutor curatoris adiundi fibipericuluni
non pra-liat. adoris verb prat flat. Neque verb prxtereun
dum hoc loco eft, quod ait Pomponius in l.folet.i 3. D.
de tutel.Eft etiam adiutor tutelce, quetn folet Prajtqrper
rmttere tutoribus conftituere, qui non poflunt fufficere
admimftrationi tutela:: ita tamen, vt fuo periculo eum
conftituant.

DE SATIS DATIOTfETVTOI{fM r
VEL C V R A t O R V M ;

T I T V L V t XXIII I.

S.nifLuio rem faluamfore > turn a tutor Hits turn a
curatoribus > nifi uel tesiarnenco , uel ex in*
quifitione dati (hit pr.xffari debetl.iii).
Lxvu.DJc tefi.tut l iii.fr pen.C.
dc tut.qninonjat.

A deiufTorem dare,qui rogatus a pupi!lo,Vel eo,qiieni Prx-
tor conftituet,fporrdeat rem pupilli faluam fore: hoc eft,
recipiat aut tutorem, aut feipfumfinita tutela ptipillo
rem fuam farftani tedam reftituturum.

Curetprator,ut <& tutores.  ] Sequitur 11 . Curare Vt hate
fatifdatio Prteftetur, Prxtoris officiumeft l.i,& j.p.rem
pub.fal. vbi Vlpianusait, feruum publiculn attt Prxto-
rem ftipulaturum, aut Prsctorem alitim daturum cui ca-
ueatur. Sunt autem qui vtrum [curat  ] an [orm] hoc lo¬
co IegCndum fit, quxrunt. nam illo modo Prattoris edi-
do, hoc verb Principum conftitutionibus hoc inftitutum
v dcrivolunt: non animaduertentes hxc omnia de Prat-
tore,quern Tutelarem Claudiusconftituit, intelligenda
efle: cuius hanc fuifl’e prouinciam, Vt ttitores fatifdare iu-
beret, ncmiiii dubitim efle poteft. vtro verb riiodb lega-
tur,nihil intercife. fimiles loci innumerabiles declarant.

TSlatnuuercs tefiamento dati.]  Sequitur I I;I. Tiitores
teftamento dati/atifdare non cogUntur.l-4.& l.teftamen-
B to.17-D.de teft.tut.l.pen.C.qui tutinon fatifil.Extra qu 3
fi vel infigni calamitate fint affcdi, vel teftatoris inimid
fadi fint, vel tedam antea ihiprobitatem patefecerint,
vel alias caufas,de quibus Prartor tutelans cognofcet,
prxbuerint.l. in confirmando. 8. & 11 • feq.D. de confir.
tut.l.4-p.de teft.tut.

tides eorum & diligentia.']  Sequitur IIII. Tutoris tefta¬
mento inftituti fidesac diligentia fat is teftata fpedata-
que exiftimatur.l.vlt.C. de cur.fur. & l.de ereat.onibus.
zo.C.dcepifc.audient. vbi Iuftinianus ait, paternum te-
ftimonium pro eius farifdatione fufficere. Neque enim pa
terSiijfui  tutelam,altcri quam ei, cuius fidem explora-
tam habcat,committcre mdicatur.Hinc PauJus l.amicif-
fimos.36.Di de exciifat.  Amicifllmos quidem & fidelifli-
mos parentes liberis tutores  ehgere folere: & ldeb ad fii-
feipiendum onustutelx,etiahonoreiegati eos proCequi.

Item ex inquifitione . ]  Sequitur V.Tutorcuratorve ex
inquifitione datus, fatifdare non cogitur.J^.C. de tut.

- quinonfat.l.bonorum.8. D.dectirat.fur.

Idonei eleSii fmt .] Sequitur Vli. Qui ex inquifitione
decernitur, idoneus elfeitidicatur.

E pluribm ,q:Pi fatifdare non cogunturfs folics admi'
tuft rat, qui vel folus , vel cum qyijpiam paratus  .
e/jet,jatijdcderit:quive a tejiatore aut maiore
collegarum pdf tv, aut cum inter eos non von
ueniret, q T fee,toredelefus cnt.l.iq.D.
de admin, tut. Lxvq. D.tcsl.tut.

IIi Sedfiteftamehro,velex inquifltiohe duo
I Nec tamen pupillomm pupillaramve,& to-, plureive dati fuennt, poteft vnus otferre fatifda-
rum qui quseve m curationc font, negotia a tu- >  tionem de indemmtate ptipdli vel adolcfcefttis &

toribus curatoribusve eonfumantur ,  vel demi
nuantur : curat Prxtor 3  vt & tutores & curato-
res eo nomine fatifdent. Sed hoc noli eft perpe-
tuum. nam tutores teftamento dati, fatifdare
non cogimtur: quia fides eorum & diligentia ab
ipfo teftatore approbata eft. item ex inquilkio-
ne tutores vel cur at ores dati, fatifdatione n6 one
rantur, quia idonei eledi funt.

TQegotiaa tutoribus.  ] Er.UnCiati'o I. Hr’c fatifdatio, vt
lie res eorum,qui in tutela vel curationc funt,detriment®
afficiahtur, inftituta cft.l, cum pupillus.3.D. rem pubdai.
vbi cum pomponius feribat, quicquidin tutela;. indicium
Venit, hacftipulatione contineri, perfpicuum cft 4 nonmo'
do qujdamna contigeruntj fed etiam qnxlucra tutoris
Culpa non contigerunt, fideiuflores prxftaturos. vcluti fi
tutor pupilli pecuniam ociofam■ rcliqnerit. Sed luftinia-.
busfummatimrem exponere fatis habnit. Intolligen-
dum Jgitur, tutores APrstore cogi fatifdare,- hoc eft fi- :

cotutori fuo vel coneuratori prmferri, vt folus ad
D miniftret ;  vel vt contutor aut concurator fatis of
ferens preepohatur ei, vt & ipfe folus adminiftret.
Ftaque per fe non poteft petere fatifdationem a
contutore fuo,vel concuratorc.fed offerre debet,
vt eleftionem det contutori vel coneuratori fuo,
vtrum velit fatis accjpere, an fatifdare. Quod ft
nemo eorum fatis offerat, ft quideni adferiptum
fuerit a teftatore, quis gerat ,ille gerere debet.
Quod ft non fuerit adferiptum , quem maior
pars elegerit, ipfe gerere debet, vt cditto Prm-
toriscaueur. Sin autem ipli tutores diffenferint
circa eligendiun eum,yel eos, qui gerere debent:
Prsterpartesfuasinterppnere debet .Idem & in
pluribus ex inquifitione datis probandum eft: id
eft/vt maior pars eligere pofsit ,'per quem ad-
miniftratio fiat. - .. .

‘ Si ex *

Inftit. Imp. Commentarius. 71

Si ex teftameiito.]  enunciatiol.E pluribusfatifdandi.le¬
ge folutis,qui ceteris tacentibus fatifdabit, folusadmini-
ftrat.l. teftamento.i 7.8c 1 8. D.deteft. tutor. Nam cum
tutela, vt fupradocuimus, fua uatura indiuiduafit(ciim
enim diuidi dicitur,in l.j.in fin.D.deadmin.tut.non tam
ipfii,quam rerum adminiltratio diuifionem capit) ob
eamq; caufam commode a pluribus adminiflrari neque-
atiPrstor operam dedit, quoad fieri potuitjVteam ad
pluresdelatamin vnum deriuaret.Gradusautem com-
pluresfecit,quorum neque ordinem, neque numerum
liiftinianus demonftrauit. Primus eft,ut cui tcflator
vni ex omnibus deledo adminifirationem mandarit,
is omnibus potior habeatur : meritoque (aitVJpia-
nus) patris ftatur voluntati, qui vtiquerede filio profpe
xit. 1 .3-§-i .D. deadmin.tut.Etiam ne fi quis aliusfatifda-
tioneinoiferat?Ita puto. Patris enimiudicium pratfer-
tur . Secundus gradus,vt fi ncminem pater dcfignarit,ei,
qui fadldationcm oft'erct, lionos hie habeatur ,  cgterisq;
omnibus anteponatur.i 11 -Si quis ea prouocatione lacef
fitus,fuarn contra(attfdationem oftcrat,potior habea-
tur.i 111. Si forte omnes offerantiaut omnes gerant, vt
Vlpianus ait in d.l.i 7. de teft.tutor.aut,vt in fequenti le
ge Calliftratus putat, idoneior eligatur: quod mihi pro-
babilius videtur.v.Vt fi nemo fatifdationem ofterat,nec
pater quenquam defignarit, vnus de maiore collegij fen-
tentiadeligatur.vi.Vt fi intercollegas conuemre non
poffit, turn Praetor ipfe vnum pro Imperio deligat, atque
conftituat. Hxc ex ].3-D.de admin.tut. &i.i 7.1 8.&19.
de tcft.tut.

Vel ut contutoraut concurator.] Sequitur II. Qui heef-
fitus fatifd3t,ei, a quo laceffituseft,pr£fertur.J.teftan1en
io.17.de tell tut.

Perfenonptiteflpeterc.]  Sequitur Ill.CojJega: petcre
inuieem fatifdationem non poffuntjat prouocare inter fe
pofiunt,I.datiuus.7. D. de rem pup.fal.

Quodfi nemo eorum fatis offer at. ] Idem, opinor, ctiamfi
ofterret. Tellatoris enim iudicium prxferendum puto-d.
L3.dead.t11t.

jlfcriptum fuerit a ttflxtore.]  Sequitur I 1 II. Teftator
Vtiie pluribus mandare adminifirationem poteft. d.l.3.
de admin.tut.vbi Vlpianus ait cqteros non adminiftrato
res, fedobferuatores& cuftodes fore.vt tamen admini-
ftratoris negligentias, fiquidem foluendo non fit, pericu-
lum recipiant.&l.quod fi forte.i 4.5.1 .D.dc folut.

Quatn maiorfan elegcrit .] Sequitur V.Tutores vni ad
miniftrationem mandare,nifi teftator id fecerit,pofliint.
d.Lj.& I.quod fi forte.

Prater partes fleas ineerponeref]  Sequitur VI. Prator ad
miniftratorem deligere, fi inter contutores non conuc-
niat, eique mandare tutehm  poteft. Prattor, inquit Vl¬
pianus,iubebit eosconuocari.autfinon coibunt, aut co-
afti non decernent,caufla cognita ipfe ftatuet,quis tute-
Jam geret.d-L3.in fin.& d.l.i 4.

In pluribus ex inejuifitione.]  Sequitur VII.E pluribus ex
inquifitione datis, vni vel ab ipfis, vel a Praitorc admi-
hifiratie mandari poteft.

In eos, quifatis accipere neglexeruM , affioJ'ubfi-

diaria excuffisadminiflratoribus conceditur.
l.i.& iiii.C.de magistr.conuen.

III. Sciendum eft autem,non folum tutores
vel curatores pupiilis,vel adultis , cseterisq; per-
lonis ex adminiftratione teneri: fed etiam in eos,
qui fatifdationem accipiunt, fubfkliariam actio¬
nem eife, qua: vltimum eis prjefidium pofsit ad-
ferre.Subftdiaria autem aftio in eos datur , qui
aut omnino a tutoribus vel curatoribus fatifdari
non curauerunt, aut non idonee pafsiftint caue
n. Qua: quidem tam ex prudentiura rcfponlis,

t quam ex conftitutionibus Imperialibus etiam in
hteredes eorum extenditur. Quibus conftitutio-
nibus & illudexprimitur, vt mli caueant tutores
& curatores, pignoribus captis coerccantur.Ne
que autem Prtcfeftus vrbi,neque Praetor,neque
Praefcs prouineiae neque quifquam alius, cui tu-
torcs dandi ius eft, hac adtione tenebitur: fed hi
tantummodo, qui fatifdationem exigere fblcnt.

Ex adminiftratione rerun1 teneri .] Enunciatio I. Tutores
& curatores ex adminiftratione obligantur.I.i .& feq.D.
de tutor.& rat.dift. vbi fumroatim traditur,eos dc iis,qug
doloculpa’ve feccrunt,velpra:termiferunt, teneri.Con
ftantinus autem in l.pro officio. 2.0.C. de admin, tutor.
fcribit,bona tutorum & curatorum tacite turn ob resge-
ftas, turn ob non gella's,obligatas cfle.

5  Qui fatifdationem accipiunt.]  Sequitur II. Qui futifn of-

ficium in exigenda fatildatione neglexcrunt, quod dam-
nirefici ex adminiftratorum bonis non potent, prxfta-
bunt.l.i .& feq.D.& C.de magift.conuen.

Qua ulumum eis prafidium.]  Sequitur III. Aftio fubfi-
diaria tiifi prius excuffis admimifratoribus non conce-
diturd.i .8f 4.C.de magifi.Itaque Vlpian.in Li.5-7-D.de
tu t.& rat.diff. Quandiu,inquit, vel vnus ex tutoribus ido
neus;eft,non poteft ad magiftratus, qui dederunt,veniri.
Ex quibus vnde nomen hoc hate aflio repererit, debet in
telJigi.Nam quemadmodumfubfidiarij proprie diceban-
tur Triari;,qui dum primus & fecundusordopugnabant,
genibusnixi(aitFeftus )  fubfidebant: eodem modopri
mo loco tutores, turn eorum fideiufl'ores,poftrem6 quafi
res ad Triariospupillo redierit, niagiflratusconueniun-
tur: aut,fi fiJeitifl'ores dati non funt, ipfi fccundo loco fla
gitantur i. 4-C.de magiftr. conu cn.

jfut nontdoneepafsifunt.]  Sequitur.ni I. Vtriim fatlf-
datio exadla non fit, an minus idonea exada fit, nihil in-
terefi.l.quoties.S.D.quifubfid.cog.

r am ex prudentium reftonfis.]  Sequitur V.Ha>c aftio ex
edi&i verbis in folos magiftratus, ex prudentium inter-
pretatione & Principum conftitutionibus, etiam in eo¬
rum heredes datur. Hoc tamen inter magiftraium St.
cius heredem intereft, quod ille de dolo & lata calpa, &
leui tenctur: hie verb de dolo & lata films culpa dunta-
xat.l.n6fimfiiter.4.& <j.D.deniagift.couen.& J.2. C'.eo.

Pignoribus captis coerceantur-]  Sequitur VT. Tutores &
curatores pignoribus captis fatifdare cogunfiir. Pignora
autem propterea dicuntur, quia tantifper dum quid fiat,
retinentur: eaque riuiltx diftionis pars fuit: hoc eft pars
poteftatis eius,qui multq diftionem babebat. quemad¬
modum ex ea lege intelligitur que eft apud Frontmum
]ib.2.deaqugdudibus. Cicero Lb.3. deOrat. Nontulit
ille & grauiter exarfit,pignoribusque ablatis Craflum
^ incipit coercerc. Sueto.in lulib: Veftium pignoribus ca¬
ptis & direpta fupeiledile male multarum coniecit in
carcerem.

Cui tutores dandi ius eft.  ] Vt Procofiil, Prcfcdus Aegy
pti, & omnes magiftratus municipales.l.i .&3.D. de tut.
dat.ab his, &c.l.i .5.1 .D.de mag.conuen.

Qui fatifdationem exigere folent .]  Sequitur VII. Sa-
tifdationem exadioad eos,qui tutores dabant, non per-
tinebatieoque hec in eos non dabatur adio. quod tamen
fubobfeure didurn videri poteft: cum fatiscoftet Duum-
uirostutorisdandi iushabuifle.l.3.Detntor.& §.3.fupra
de Atil.tut.& tamen eofdem fohtos fuifTe &fatifdatione
exigere, & hac fubfidiaria teneri.l.i .Li.&pafi.D. de ma¬
gift.conuen. Theophilus autem hoc locum de ixJ'ime
Wxeiat interpretatur, hoc eft, qui defenfofes citutatum
in libris noffris appellantur: cuius tamen reftaudoreni
habeopreter ilium neminem : quinetiam video in Lvlt.
C.de magift. conuen. mentioneni fieri fcrib9, cui urctor
negotium dederat fatifdationem exigendi. Vtcunque fit,
ego ad Duumuiros magna ex parte locum hucreferrem:
quibus tutoris dandi facultateni uulio inre 3  led confuc-

tudine

71 Franc. Hotom. in I. Lib.

tudinc& vfurpatione pcrmciflam fii peri us Tub tit.de Ati.
tut.probauimuscx I.3.& l.diui.z^L). dctutoribusdat.

DE EXCF  S.ATIO'HIR-V S TVTO-

RVM VEL CVRATORVM.

T I T V L V S XXV.

Quii\omxtfcs,in Italia quatuor, inprouintijsqUin
que habent vel in poteflate, vel emanctpatos na
turales iuHosque libcros, a tutela & curatione
excu/antur. in liberis autem nepotes ex filio mor
tno  , non etiam ex jilia: item filfi, qui in pralio
catfi Iunt , numerantHY . l.i.C. qui num.lib.Ltj> &
Lxviij. bide excufati

I. Excufantui 1  aiitcrh tutorcs & curatores va-
lijs cx caulis: plcrunque autem propter libcros >
liue in poteitate lint ,iiue emancipati.Si enini tres
libcros fuperfeites Roma quis habeat,vel in Ita¬
lia quatuor, vel in prouinciis quinque , a tutela
vel cura poteft excufari,exemplo emterorum mu
nerum. nam& tutelam & curam placuit publi¬
cum munus efle.Sed adoptiui liberi non profunt:.
inadoptionem autem dati,naturali patrifunt.
Item nepotes ex lilio profunt, vt in locum patris
fm  fucceduntrex filia non proliint.Filij autem lu-
perftites tatuni ad tutela: vel curs mtmeris excu-
fationem profunt: dcfuncti autem non proflint.
Scd li in hello amifsifunt: qusiitum eft, an pro¬
lint . Et conftnt eos folos prodclle, qui in acie
atnittiihtnr. hi enim, qui pro repub. cecidcrunt,
in pei petuum per gloria viuere intelliguntur.

. yartjs ex caufis.~]  Enumerantur autem hoc cnp.xvi 11.
i.Numerus liberorum. n. Adhiiniitratio rerun) filci.
in. Abfentia caui'a Reip.i 111. Msgiftratus inituw,Lis
de magna bonorum parte, vi .Tres tuteli, curationtsvc
nonaftedatat. vii.Tenues facilitates, viii*  Morbus
fcntieus. i x, Inlcitia literarum.x. Teftatoris antmiis ma-
kuolusjj&negotij facclfendt cupidus. xt.Odium cap i-
tale,quod cum teftatore vfquead eiusmortem exercuit.
Xii. Status con trouerfia fibi a teftatore tliata. xn i .Se-
nedus. xiiu.  Militia, xv. Certarum artium profelfio.
xvt. Late diftufum pupilli patrimonium . xvi i. Tutela
eiufdempupilligefta. xvin . Adultsconiugium.

Sine inooiejlatefine ,fiuecmancipati.  ] Enunciatio I. Nu
merus liberorum, non mode qui in poteftatc, fed etiam
qui cmancipati liint, a tu tela & curatione excuiat.l.i. C.
qui numjbcr.feexcufat.& 1. aa)iciffimos.^6.§.D.deex-
cufat.vbi Pauhtslcribenspatrem a tertij filij cmancipati
curatione non excufari: non obfeure figmficat, a quart!
aut quint! cxculari poiie.

Vel hi Italiaquatuor .] Sequitur II. Meliore iure flint
quiKoniSj quam qui in Italja viuunt: & qui in Italia,
quain qui in prouinciis.d.l.i. Ex qua intelligi debet, Se-
ueri banc tuilfe conftitutionem. Namolim ciuitim Ro*.
man. quoeunquein loco client, parfiniilisque conditio
exifttbat.

Exenipio ceeterorum munenim.  ] Sequitur III.  Nume-
nis liberorum a publicis munenbusexcufat.li.&z.D.
de vacat.&excufat. mun-Cum autem publicorum mune-
rumalia perfonalia lint, quat perfona , hoc eft animoiSt
corpore: alia patrtnVoniaiia , quae fulnptibus faciendis
obcuntur; ab illis quidem quinque liberorum numerus
excufat.l.5.§-quamuts.5 .D.dc mun. & honor.ab his verb,
lexdecrm tatum.l.ftmper.J .§.z.D. de iur immun. Quod
igiturait [ example  ] cctcrorum muncrum,ad ilhfcd pro-

A "ximuin [ Inprouincijs quinque,  ] referendum eft, propter
l.i .in fin.D.de vacat.exculat.mun.quin etiam ad illud fu
periusj vbi de liberis emancipate locutus crat,refcrri po
left, incolumesenim liberi,etiam ft in poteftate uatri fuo
delicrint elle, exculattonem amuneribus ciuilibusprre-
ftant. ait Vlpianus ).fecunda.§.i .D.de vacat. & excuf*

Vlacuit publicum munus ej]e  .] Sequitur 1111. Tutela &
curatio inter muncra publica numerantur.l.i.& vlt.D.de
mun.& honor. Nain muncra (iue patrimonialia,line per¬
fonalia lint, publica & ciuilia nominantur . vt ait Arcad.
1-vlt.in fin.D. eod. Qiiod autem ail Modcftmus in I. iaf
tutela. de excuf Tutela non eft Reipublics mu¬
nus, nec quod ad impenfam pertinet, led ciuile: nec pro-
uinciale videtur tutelam adminiftrare : obfeure, neefatis
apte didum videtur. cuiufinodi Calliftrati eft illud ini.
14. D.de mun.& hon.Munus aut pub!icum,aut priuatum
eft. Publicum munus dicitur.quod in adnitmftranda Re-
pub. cum fiimptu fine titulodignitatis liibimus. nam hoc
5 modo tutela non crit munus publicum. Quod igiturfer-
monis vitio Calliftrattis hoc loco eft v/tis, eodem Mode-
ftmum ufum illo in loco exiftimandum clfatque ad hanc
pubhrifignificationem refpexiife.vt cum ait: Necprouin
cialfcvidetur,hoc eft ciuitatis alicuius prouincialis mu¬
nus publicum. Etomnir.o, meo quidem iudicio , locus
ilie line Modcllini,fine altcrius,hoc ex Calliftrati reipon
lb explicancus elt.

Scd adoptiui liberi non profunt.  ] Sequitur. V.adoptiui li¬
beri non adoptiuis , fed naturalibus patribus excufatio-
nem pra'bent-J.z.§.i .D-de vacat. & excuf. mun. Quod
ex eo S. C. natum videtur cuius Cornelius Tacitus Lb.
j j.meminit, Neadoptiui Jibc-riad pratmiapatrum pro-
deflent. Percrebuerat, inquit, ca tern peltate pr.uuftimus
1110s, cum propinquisconiiti;s,autlbrte prouinciorum,
plerique orbi liftisadoptionibusadlcilcerentfiiios, prx-
turasque & prouincias inter patres fortiti,ftatim einitte-
rentmanu quos adoptauerant. Qui magna inuidia Se-
i natumadcunt,ius nature,labores educandi,aduerfus
fraudetn& artes& breuitatem adoptionis enumeranc.
Satis precij elVeoibis, quod ruultafecuritate,multisone
ribusgratiam, honores ,cut)da prompta & obuia habc-
rent. Sibi ptomiflalegum dm cxpedata,in ludibrium
verti, quando quis line folicitudinc parens,fiuc luftu or-
bus, longa patrum vota repente adxquaret. Fadum ex
eo Scnatufconiulrum ,ne limulata adoptio in vlla parte
numerispublici iuuaret, ac nc vfurpandts quidem htere-
ditatibusprodellet. Quod autem adiedum eft, In ado-
ptionen datos naturali patri prodclle; line dubio de ve-
ro patre intelligendum eft, non de auo materno, vel pa-
terno: deqiiibusfubitit.Deadoptiom'busdidum elt.Pri-
miitn, quia patrc-s naturalesifti non vocanttir: deinde,
quia neijs quidemadoptiuosprodclle,vel hinc licet in-
teliigattir 3 quia vniuseiufdemqueperfona duobuS ad cx-
culaticnem prodelle non poteil: vt proxime docebimus.

Item nepotes ex ftlio .] Sequitur V I. Nepotes ex filio
> demortuo patrt ad excuiationem profunt, ex filia verb
nequaquam.l.i.D. deexcufn. « ptovovl'l  i^u t^oi aatn*
i ■ nf 'Trii'- S'lS'ocLTiv HSvyarepes, eb.Aa yju iyycy-,i t/ai1
dipit at 'nySiruc, dihtisii xgfSrhetax  . QmQitn Ji jo¬
lt, OTtojtU  78 "ctvfjf tWTcot d-W'Scu/ovTOf, jovetK npcoira-

atvj&Trntp . ojoiS’ ctl <icnt eyyotoi {* ttoet,*, cwtoi  ivof
jivete dciQ’J-e rrtu. ra£t a  <f e rjii in JictTct^toit eu trtpi Jebt
'jiWavS'tetAiyotncu, ijtvawja.ya.yelv ■ uJ'a./xtt yip  tr/pci
JW dL’petv, oji atstpi ijav J'utKtytjcu hdra^K- a.Khdtrtpi
-rental', t] fe ^■oo-nydpluetbTtiKt'i M 7 *f i^yjtaf  imi-
iiTcu-  Non lolum autem fib; fili.Eve vacationem a tu¬
tela largiuntur, verumetiam nepotes ac neptes ex filijs
hiaribus procreatarque. Tuncautem profunt,cum eoruni
patre demortuo, ipfius locum auo replent: quotquot au-
tem vno ex filio nepotes erunt,ipfi pro vno liberorum
mimerantur. Hatcautcm ex conftitutionibus,qugde li¬
beris difputant, licet intelligi, Haudquaquam enim fa¬
cile reperias vilam conftitutionem ,ciuxde filijs loqua-
tur, fed de liberis. H^c autem appcllatio etiam ad ne-
potesproducitur. Hate ille. Ex qmbus intclligitur sjuod
, Iuftinia-

Inffit. Imp. Commentarius.

Iuftinianusait: Nepotes ex filio prodefic tantum, ex fi- .
ha vero nequaquam. Cuius rei ratio eft, non quod in aui
poteftate non lint: nam & emancipati, & in adoptionem,
dati, patri tatnen profunt. fed quia prodefle duobus non
polfunt ifuoque patri referuari, cum opus erit,debent.

Fiiij autem fuperfiitei .] Sequitur. VII. Mortui liberi,
nifi forte in pradio cadi ,  ad excufationem non profunt. 1.
amisfi.i S.D. deexcufat. Itaquenec inobfidione, nccin
pradidiis caftrisve, aut hybernis,aut aftiuis mortui, quic-
qua ad excufationem profunt. Quod ex lege Iulia de ma
ritandis ordinibus manalfe videtur,qua Geil. lib.2.c.i f.
fcribit, priori ex Cofuhbus fafces lumedi poteftate de dif
fe, non qui pluresannos natuseifet: led qui plures liberos
c[collega,autinfua poteftate haberct,aut belloamififl'et.

Inperpetuumper gloriam vmere.  ] Sequitur VIII. Pro
patna mortui, perpetua gloria & laude viuunt. Cicero in
Planciana: Qui pro Republica vitam reddiderunt, nun-
quam mchercuie eosmortem potius quam immortalita-
tem alfecutos putaui. Et Philipp. 9. His maiorcs noltri
qui ob Rempublicam mortem obierant,probreui vita
diuturnam memoriam reddiderunt*.

ius differentiae caufam attiiigens ait: Tutorem leftamen
tariu tutela, qua ob Reipub. caufa abfentia intermiferat,
reuerfum ftadm cogi recipercmeq; annua vacationem, q
ex legatione reuerfisconccditur,habere. Vnam enim tu
telam die, nifi forte vt cum ob Repub.abeflfet,tutor efle
defineret,teftator cauerit: tu enim alteram tutelam efle.

Et qui fotefiatem aliquant habent.]  Sequitur lin.Po-
teftas a fufcipienda tutela, non autem a liifcepta excufat.
l.nontantum.17.^3. D. de excuf. vbi Paulus de ijsqui
honores geruntloquitur. Poteftatisautem verbolufti-
nianus hoc loco imperium in perfona magiliratuum figni
ficat. vt 1. poteftatis.215.D.de verb.fignili.&.l. imperium
D. de iurifdiff. Tametli aliud apud veteres efi'ent cum
poteftate, aliud cum imperio efle : vt Feftus docet. Hoc
autem ex eoconftat, quia Paulusd.l. non tantum, fcri¬
bit Aedilitatem non excufare : mmirum , opinor,
quia Imperium Aediles non habentirapi enim in ius pof-
funt. quod liitaeft, necQuadtores vrb. nec Tribuni pie
bis, quos Plutarchus magillratus non fuifle demonftrat,
ceterique omnes qui imperium, hoc eft (vt ego interpre¬
ter) fafces non habebant, a tutelis non excuiabantur.

Adminif era110 fif'd, legatio, & magmrdtus excufa
tiov.em prabentiac legatio qttide tutelam priusfit
feeptd tantijfier interrumpit: a fufcipienda vero
anru vacationem prabet. tnagiftratus aute a fu-
feipknda dugerituryion aute dfufeepta,excufat.

II. Item diuiis Marcusin lemeftribus reftri-
pfit, eum qui  res fi fei  adminiftrat, a tutela vel cu
ra, quamdiu adminiftrat, exculari pofle. Item
qui reipub. caula abfunt, a tutela 8 c  cura excufan
tur. Sed & li fuerint tutores vel curatores dative
inde reipub. caufa abeffe coeperint: a tutela vel
cura excufantur, quatenus reipublics: caufa ab¬
funt :& interea curator loco eorum datur.quifi rc
uerfi fuerint, recipiunt onus tutela:: nam nec an
ni habent vacationem , vt Papinianus libro quin-
to Refporiforum fcripfit.nam hoc fpacium habet
ad nouas tutelas vocati. Et qui poteftate aliqua
hahentjle excufare polfunt,vt diuiis Marcus referi
pfitued luiceptam tutelam deferere non polfunt.

DiuiisMarcminfemcflribufrefcripfit.fi  Suetonius fcri¬
bit, Auguftum & Tiberium femeftria Senatorum ali¬
quot confilia fibi inftituifle,cum quibus de rebus ad'Sena
turn referendis deliberaret: vt in Verbis iuris explica-
uimus. Eorum ergo inftitutum fecutus Marcus videtur,;
inque eo confilio hanc conftitutioneiTi fcripfUl'e.

Quires fifei adminiftrat.]  Enunciario I. Quandiu qui
res fifei adminiftrat, tandiu a tutelis& curatoribus excu ]
fatur-l.adminittrantes.41 .D.de cxcufat- 1 . exa&oresa o.
C.eod.LvIt. C.qui dare tut- polf. Scsuola etiam eos ad-
dit, quibus Princeps negotium aliquod mandauit,quan¬
diu id negotium gerunt.J.geonietrse.ii.D.eod. Cum a-
uem de fifei tantum adminittratoribUs Imperator loqua-
tur, quiddesrarij Tribunis & Qtiaftoribusdicemus?

Qui t^eipublicie caufa abfunt.]  Sequitur n. Quandiu
quisabeft caufa Reipublics, tandiu a tutela &curatione
excufa tur.l.i.C. ft tut. Reipub. cauf vbi Imperator ait,
non lpfo tatrien iure legatum cxcufari, nifi apud magi-
flratum teftatus id fit, feque excularit.

Ad nouas tutelas vocati.]  Sequitur in. Exabfentia
Reipublics caufa fufeepta reuerlus, a nouis tutelis & cu-
rationibus peranni fpacium excufatur.l. 2. C. eod. & 1 .
v ;j. 6 v r ‘V -1 o.D. dc excufat. Vbi Modeftinus fignificare vi-
detur, iftud de Republica tantum Romana intelligen-
dum efle,non autem'municipals,aut prouincialiicum ait,
el o'oroFsCv'tf tiitf d'nu.oeta.t S'llyos fafaeJav hlKtt doroJ'itfM)
trsents-  Tryphoninusautem in l.Titus.45 .D-eodem. hu

Qui de bonis omnibus, aut Imrcditate cumpupillo li
tigat,tres tutelas non affettatxsgerit,inops,tegro
tws,nefciens liter arum, propter odium datus, qui
capitales inimicitias vfiqueaddefuncli mortem
gesfit, tlatusve controuerfiam ab eo pajjus eft,
excufaridebent.l.xxfl.xxxfl.vij.l.vflxxv.eod. .

II

III. Item propter litem ,quam cumpupillo M
vel adulto tutor vel curator habet, excufare ne- „
mo le poteft: nifi forte de omnibus bonis, vel de „
liter edit ate cStrouerfia fit.Item tria onera tutelte M
non adfe 6 latse,vel curtc,prteftant vacatione,qua- M
G diu adminiftrantur: vt tame plurium pupillorum „
tutela,vel cura eorundembonorum, vcluti fra- „
trum,pro vna coputetur.Sed & propter pauper- „
tate,excufationem tribui,tam diui fratres, quam „
per le diuus MarCus referipfit j ft quis imparem fe „
oneriiniunfto polsit docere.Ite propter aduer-
fam valetudine, propter quane fuis quidem nego
ti js  luperefle poteft, excufatio locum habet.Simi
liter eum qui literas nefciret, efle excufandum,di
uus Pius referipfit, quamuis & impend literarum
polsint ad adminiftratione negotiorum fufficere.
Ite, li propter inimicitias alique teftameto tuto-
rem pater dederit,hoc ipfum prteftat ei excufatio
neificut per cotrariumnon excufantur_,tpiife tu-
D tela adminiftraturos patri pupillorum promile-
rat. No efle aute admittenda excufationem eius,
qui hoc folo vtitur, quod ignotus patri pupillo¬
rum fit,diui fratres refcripferunt.Inimicitiat,quas
quis cum patre pupillorum vel adultorum exer-
cuit: fi capitales fuerunt nec reconciliatio inter-
uenit, a t utela vel cura lolent excufare . Item is
qui flatus controuerfiam a pupillorum patre pal
lus eft, excufatur a tutela.

Propter litem quam cumpupillo.]  Enunciatiol. Lis cum
pupillo nifi de bonis omnibus , aut haircditate fufeepta,
non excufat. l.propter lice 21 D.eod.& !. fi vtallegas. 1 6 .
C.eo.Qpod aute Imperator hoc loco dixit,De ha^redita
te,Marcianusin d.l. 21 .dixit, Aut plurima parte. At lege
proxima Iulianus fcripferat,eu qui de tota hxreditate c 5
trouerfia pupillo facit,no modo cxcufari,fed et remoueri.

Tria onera tutehe non affectata •  ) Sequitur II. Trcs
tutela fi modo appetita non fint , excufationem

G prabent..

74

prarbent.J.i.in fin.& 1.3.8c I.fi is quistres.31.in fin.D.de
cxcuf.J.rn. C.qui nnin.tut.feexcufat.& asdJ'oyTa..l  y.§.
sV^oVe.D.eod. vbi Modeftinusaffe&atam probari dicit,
hoc modo: cTj *g\ 0 (j.% 7 fios yivifAwt irsitponot  eV»

mSivacu  lam verb qui ,cum tenuis diet, tutor

fadus eft, affeftafle videtur. Quod autem in 1. vn.C.qui
jium. tut. fic legitur,Si tres tutelas vel curas eodem tem¬
pore non dcfunftorie fufeeptas adminiftrastvitiofum eft,
fine dubio.legendumqucpotius videtur Affedate, vel
Aft'edatbrie. Notandum autem hoc loco eft,quod Mo-
dellinus ait in d.l.a.non modo qui tres tutelas vel curas,
fed & qui duas tutelas cii vna cura, vel duas curas cu vna
tutela gerit,a quarta vel tutela vel cura cxculari:£ue mi¬
nor is, fiue alterius tutorcuratorvefit, Item quodMode-
ftinusinfin.l. 4. & VJpianus in l.p. tradunt, fatis die,(I
vna in domo tria fint tutelarum onera > fiue omnes, pater
filiusve, fiue partem tantum finguh fuftineant. Item ex
Li f .§.2.In trium tutelarum numeroemancipati quoque
filij,filizve,tutelamprovnacomputari, ItemexJ.17. B
TuteJa piipiili pubertati proximi excufatione non dare.

Vt tamen plurium pupillorum tutela, yelcura.']  V acat vox
pupillorum ,] meo ludiclo. Namdc adultorum, & alio-
rum omnium curatione,hocverum eft.

Tuteia yd cura .] Sequitur 111. Trium confortium tu¬
telas, pro vna numerantur.l.^.& 1. fi is qui tres.31 .in fin,

D. eod. Nonenim puptllorum numerus, fed negotio-
rum diuerlitas, plures tutelas facit. difficuitasenimra-
tionum conficiendarum & reddendarum confideranda
eft, vtPaulusait. Etprofedoita eft vtfi maxime decern
conlertes & cohasrcdcs client, quandiu patrimonium
indiuifum elfet, tandiu vna tutela diet : non emm vnius
geri negotium poteft, quin ctiam omnium geratur. Ita-
quePapinianusinl 3o.§.i.D.eod. non fiquis pupilli.,
bona duabus in prouinciis habentis, tutor eft , iccircai
duas habere tutelas exiftimat.

Sed & propter paupertatem.  ] Sequitur ini’. Inopia
iuftam a tutelis & curattonibus excufationem prasbct.l,
paupertas.7.&l. poftfufccptam.40. D.cod.

hem propter aduerjam valetudinem .  3 Sequitur V. Ad-
uerla valetudo rei fanuliaris adminiftrandte facultatem
adimens, excufationem prasbet. l.i. C. quimorb. fe ex*
cufi). poll fulceptam. 40-D.de excufat.

Eos qui Uterus nefeiunt . j Sequitur V I. Qui literas ne-
feit, excufari debet: qui verb literaruni imperitus eft,
non item. Nefcire autem literas,prouerbiali figura lu-
ftinianus dixit, pro idiotam & imperitum die. Veteres
enim eosdicere foiebant, neque natare neque literas
didiciile . Hinc illud Caftans apudSuetopium , Syllam
nefcifie literas , qui diftaturam depofuerit: id eft,; nul*
lo ingenio , & vt Plautus loquitur, blitteum fuille. Nam
fi vlloingeniofuillct , tyrannidem quamfemel adeptfis
erat,retenturum fuifle. Literarum autem imperitum
Iuftinianus proprie appellat eum, qui neque legere, ne¬
que fcriberedidicit. Modeftihus 1. athletar.6. infi. D.
eod. Eius qui le neget literas feire, excufatio accipi non
debet: fi modo non fit expers negotiorum-Proprie etiam
Paulusinl.3.§,i.D.de acciifat. nefcire literas eum di¬
xit, qui legere ac feribere nefciret.

Si propter inirnicitias .] Sequitur VII. Tutelarii odib
fibi & maleuolentia tellatoris delatam recufare licet;.

Hat’Svo. 6 .  D. eod. Vbi Modeltinus diflinguendum.
efleTcribitl, vtrum ante , an poll teftamentum ,hoc
ipfo rertindai exiftimantur, quia tutor inftifutus eft :
ob eamque caufam fi tutor odio & maleuolentia feiri-
ftitutum defendat, probare id debet. Sin poll teftamen-
tum, nifi reconciliata gratia fuerit, exculabitur.

Excontrariononexcufabuntur Sequitur VIII. Qui
defunfto tutelam fe reccpturum promifit, omncrafi-
bi exculandi caufam pratcidit. l.dSivcu.i  y.§.i. D.eod.
Papinianus autem in 1. ex fententia.2 ? .D. de tefta. tut.
ait , eum, qui fe fua fpontetefhmento tutorem feri-
bit, .teftatoris fublcriptione adeo confirmari, vt neque
excufari, neque vt fufpedus iccirco remoueri poflit,pro-
pterea quod promifille id fe fa eft u nun videatur

Hoc foloytituy, quod ipnotus  Sequitur IX. Dcfunclo
notum non fuille , excufationem non prxbet 1 . e-id's', cu
1  j.d.  eod. Multo igiturminus , fi defundus ei notus
non fuit. Caufa autem fi quasritur, hancefTc arbitror,
quia Tutela munuspublicum eft: coaue qui pupillo-
rum tutelam fufeipit , non tarn ignoto patri, quam
Reipubiicas fe operam nauarc exittimare debet. No-
titiam autem vtrum intelligemus ingenij,.an vultusf
Sedingcnij pra:ftantia nota eft plerunquc abfentium,
&eorum quos nunquani vidimus: dubitari deea non
poffit.Quare de iis qui defacie noti defunctonon crant,
locum intelligendum puto . Terentius •.  Quanquam haec
inter nos ntipera hotitia admodum eft.

Si utpitales fuertmt . JSequitur X. Capital.es inimici-
tiae , nifi gratiarum reconciliatione reiiinftar, iuftam
excufationenv prsbent, I.6.D. eodem . Et Paulus hbro
Sentent.11. Inimicitio capitales, quas cjuis cum patre
pupillorum habuit, a tutelis exculant:ne paternoini-
nuco pupilli committantur :qug tamenratio remouere
potiusa tutela, quam exculandi poteftatempermittera
videtur. Htec autem de pretoria tutela intelliguntur,
non de teftamcntaria,nifi forte inimicitie poli tefta¬
mentum fufeepte fint. Ait enim Modeftinus: AtJ'atriy
itfitny ini 7 for,b  Ksd KitctAittn iyfifa. TqsyHpoToynSivax
■yi\ofj.i\l\yrsfdc idvtrtiTiptt tcHv  dptfcu/uiv-  Dant vacatio-
nem a tutela etiam inimicitig capitales, one ei qui crea-
tus&decrctus elf tutor,cum pupillorum patre inter-
cefierunt.

Qttiflatus controuerfiam . ] Sequitur XI. Status con-
trouerfia tutoria dcfunfto illata iuftam excufationem
parit. Qui enim iianc a defundq iniuriani, calum-
niamque palfuseft, vi/us eft cogendus-non elle, vtluam
inimici fui liberis operam nauet. nam etfi tutela caufa
eft Reipubl. tamen periculum vitiomsa pupilhs  aucrtc-
re confultius exilfimatum eft.

^ Maior amis LXX. iure fe excufat. at XXV. minor,

■ itsmq,miitcs 3 nc yfentes quide.m admittuntur.
qui verb Grammaiic.im  , VfetoncamzV
Mcdicimm J\om<£, velinpatria } dum
tamen intrd r.umcrum fint exe>  -
cent, excufari debent.l.ij.
l.vf D. eod. l.vit.C. .
delegit.tutor.

llll.  Item maior feptuagint a annis,a tutela &
cura fe poteft excufare. minores aute vigintiepun
queannis olim quidem cxculabantur; noftra au
tem conftitutioue prohibentur ad tutelam vel cu
ram adlpirare , adeo vt nec excufatione opus lit *
D Qua conftitutione cauetur , vt nec pupillus ad le
gitimam tutelam vocetur, nec adultus: cum fit in
ciuile,eos qui alieno auxilio in rebus fuis admini-
ftrandis egere nofcuntur,& ab aliis reguntur,aIio
rum tutelam vel curam fubire. Idem &in milite
obferuandum eft , vt nec volens ad tutela manus
admittatur . Item Romx grammatici, rhetores ,

& medici, & qui in patria fua has artes exercent,
&intra numeruln funt, a tutela & curahabent
vacationem.

Maior feptuaginta amis.]  Enunciatiol. Aetasannis
txx. maior excufationem parit. I. vn. C. qui *tat. fe ex-
cuf. l.i.D. de excufit. & 1.3. D. iur. immunit. Vbi Iuril-
confulti feribunt, non ingrefliun, fed egrefliim feptuage-
fimu annum excufari poffe. Quod cum ita fit, dari tamen
feptuagenarios tutorespoflejiiq; recipicdg tutej.vpotefta
tern permittijconftat: cum tamen fexagenarij de ponte &

Reipu-

Franc. Hotom. in I. Lib.

A

Inflit. Imp. Commentarius.

R eipublicx twgotijs dicerentur, neque hxc xtas tam ]a- A
boriofara&negotiofam procurationem fatiscommode
obire poll'evideatur . An igitnr huncfcneduti habitum
honorem putabimus, vt cxcufationem feptuagenarij ha¬
bere potius , quam a. muneribus arceri Jicamus? Cice¬
ro quidcm in Cat. Maiore fic fcribit: Ergo & legibus &
inftitutis vacat xtasnoitra muneribus,qu*nonpofiimt
line viribusfuftineri.

Minores autem tigintiquinque annis dim quidcm excufa-
bautur.  ] Scquitur n. Ohm annis vigintiquinque mi¬
nor jinfi fe excufares, tutor die poterat. Quod fane
obfcurc traditur ab Imperatore hoc loco , ne dicam
inepte . Nam fupra lbb titu. Qui dari'tiitor.'tefta. pla-
niflimc dixit, eos non ante tutores fore,quam annum
quintum & vicefimum exigerint. quod idem traditur in
l.quqro.^r.infin.D.dc teltam.tutor. Remigitur ficex-
plicemus. Minori enim aut ex teftamento, aut ex lege,
aut exPrxtoris decrcto tutela delata eft. Si ex tefta¬
mento, tutor ante perfeftam xtatem non eritihoceft, B
tutel£ periculum ad eum non pertinebit : vt fuo loco
diximus, fub titu. Qui dat. tutor, tcft. Ineorumigitur
locum curator dabatur, vt fcribit Modeftinus 1 . k  f i 6 w.

1 o.§. twi d 7 r‘Kt£ 9 ipoc.  D. de excufat. Sin ex lege, tutor
eratis quidcm ,quatenus ad tutelx periculum pertine-
bat: quemadmodum ex 1. vltima. C. de legit, tut. facile
inte’lleftu eft. item ex l.nec ille 1 6.  D. de tutor. & curat,
dat. Cum enim corum bonorum Cpes  ad eum pertine-
ret,non iniquum viftin efteorum quoquepericulum
in cum conuertere • led adufque lcgitimam xtatem ex-
cufabaturab admimftratione, & interea curator daba¬
tur : vt ait Modelling (lift a 1 . it fee'net.  Quod eodeirrmo
do deijsqui ex decrcto dabantur, intelligendum elle, lo-
cus idem  demonftrat.

Igec pupilltts ad lcgitimam tutcUm.  ] Scquitur ill.  Irr-
Hiniani lege nemo ante perfeftam xtatem legitimu*
die tutor poteft. 1. vltima.C.de legit.tut. Quid ergo de ^
prxtorio, vel teftamentario ftatuit ? cur hoc loco non
explicat ? Nam Modeftinus d.l. i p/.dvov,  crones omnino
minores excufari tradit,in eorum locum curatoremad
tempus dari. HocigiturnouiIuftinianusconftituit,in
legitimis quidern tutelis, vt minores eorum periculum
non fuftincrent, nec dari omnino tutores polfent: ideft,
vt ne perfe&a quidem xtate tutelas illas fufeiperent, ob
camque caufam exculationis non indigerent. In refta-
nientarijs vero quid noui ftatuerit, non videmus. Eius
enim conftitutio de legitimis tantum loquitur. nifi forte
cum hoc loco generaliter loquatur,exiftimemus eum
ftatuiffe,ne minores dari tutores  a magiftratu polfent:
&qui teftamento darenturj excufatione apud magiftra-
tum teftata non indigerent.

Cum fit include  .] Sequitur v. Abfurdum eft , eum
qui inalterius tutela curationeve eft, altenus tutelam
curamve gerere.d.l. vlt. Sed videamus, ne non litis  ap-
pofite Imperator nofter, hie fententiose loquatur . non j)
enim antiquo iure minores tutelas curationesve fuicipie-
bant , fed in eorum locum curatores dabantur: vt ex
Modeftino docuimus.

Idem & inmilitc obferuandum.]  Sequitur vi. Militi-
bus tutela &curatione interdidum eft.l.4. (J. qui dat.
tutor.& 1-adminiftratione.S.C.de legat.Vbi propter mi-
litix fauorem,rniliti cui cum tutela legati honoshabitus
eft, legatum fine tutela recipere permittitur.

Roma grammatics , rbetores.  ] Sequitur vn. Romx
Grammatici , Rhetores , & Medici cxcufationem ha-
bent. 1.6. D. eod.

Qui inpatria fua . ] Sequitur v 111 - Qui in patria
fiia has artes exercent, fiquidem intra nume-
rumfint,excufari debent.l-6.D.eod. vbi
quiscuiufque ciuitatis numerus eo¬
rum profclforum legltimus
fuerit, copiose ex-
planatur.

7f

L pluribus excufationibus ft quadam itnprobata
fnt,reliquas intra legitirnum tempus experiri
licet. Ternpus autem diebus quinquaginta con-
flat : qui,quamprimumcognitares eflflabun-
tur. Sedfiqui fint vltra lapidem centefimum,
prater fingulos dies in vicena millia paf itum
ajfgncitos , vel triginta dies , vel f plures , ex
- quinquaginta fuperfnt , ornnes obtinebunt.Lxxi.
&l. xiij. D-eod.

V. Qui autem vult (e excuiare, fi plures ha-
beat excufationes, & de quibufdam nonproba-
uerit: alijs vti intra tempora conftituta non pro-
hibetur, Qui autem excufare fe volunt, non
appellant:fed intra quinquaginta , dies conti¬
nues, ex quo cognouerint fe efle tutores vel cu
ratores datos fe excufare debent, cuiufcunque
generis fint, ideft,qualitercunque dati fuerint
tutores: fi intra centefimum lapidem iunt ab eo
loco, vbi tutores dati funt. Si verb vltra cen-
tefimum lapidem habitant: dinumeratione fa-
cta viginti millium diurnorum, & amplius tri¬
ginta dierum . quod tamen ^ vt Sequoia dice-
bat) lie debet computari3 ne minus fit, quam
quinquaginta dies.

JLt de quibufdam non probauerit, ]  Enunciatio I. Ab-
iudicatio quarundam excufationum, reliquis, fi modo
tempori proferantur, prxiudicium non affert.l.propter
litem. 21. §.j. D.de cxcufat. Quod enim alij verbum
[ Vcobauerit , ] pro planum fecerit, interpretantur, ri-
diculum eft. Probare enim hoc loco, cificerc vt pro-
bentur fignificat . Et hoc Theophilus intellexit, cum
ait, ti airtv 1 % bj'jTwv  yjiiTci/atvoi dniSoKiudStu.  Ideft, fi
quibufdam ex illis vfus, repulfam paflus fit, vel impro-
batus ac repudiatus fit. Quam fignificationem proprie
Abiudicationis verbum compleftitur.

Tgon appellant.] Sequitur 11. A  lententia quia tutela
cuipiam defertur ,appelhri  ius non eli.l.dJtvcu.i  3. D.
cod.  vbi Modeftinus ait, a fententia qua tutela cuipiam
adiudicatur,non appellari: fed ab  ea qua excufationes
abiudicantur & improbantur, appellari Jicere. vt & 1.
tutores.i S-C.eodem.

Intra quinquaginta dies continues .] Sequitur ui.Eden
dis excuiationibus ijs qui funt intra centefimum millia-
rium,quinquaginta dies continui prxfinitifunt.dida.l.
1 3. Qui vero dies continui, qui item vtiles dicantur, in
Commentario verborum luris expofuimus. Dc lapidi-
busautemmilliarijsillud feire oportet,Romx in fori
capite ad xdem Saturni columnam auratam fuille,in
in qua incifx omnes via: Italix terminabantur. eaque
auftore Plinio lib.^.cap.)-. Sueton. inOthone, & Cor-
nelio Tacito lib.i j. Miliarium dicebatur. Ab ea igi-
tur milleni palfus in vijs omnibus, lapidibus notati di-
rigebantur.

Ex quo cognouerint.  J Sequitur 1111. Quinquaginta
dies ab eo tempore quo denunciata res eft, numerantur.
d.l.i 3. vbi Modeftinus ait, Magiftratus vel ei qui datus
eft, vel, fi abfit, eius domi denunciaturum. item l.quin-
quaginta.fi.C. eod.

Cuiujque generis fint.  ] Sequitur v. Hoc tempus quo-
cunque modo tutela curatiove delata fit, prxfinitum eft.
d.l.i 3. hoc eft,fiue teftamentaria, vel lcgitima,fiue quad
Jcgltima, fiue honoraria, fiue fiduciaria tutela fit.

yhracentefimum lapidem habitant.  j Sequitur v r. Qui
funt vltra lapidem centefimum, prater fingulos dies in vi
cena millia palfuum attributos, vel trigin ta, vel fi plures
ex quinquaginta fuperfint, reliquos omneshabebunt d.L

G 2  13-cu-

Franc. Hotom. in I. Lib;

76

13.cuius rei explanatfo cum ex Modeftino,tum ex Theo
philo petenda eft,ne afturn agere uideanmr.

Datus autem tutor, ad vniuerfum patrimo-t
niuiu datus effe creditur.

Hoc quorfum in hoc cxcufationum traclatu pertineat,
fatis intclligere non poffutn. Locum tamen cx 1 . pro¬
pter litem, 21-D.deexcufat.delcriptum video. Vnde fu-
fpicari libet ,feruulum cui Tribonianus harum Inititu-
tionum archite&us negotium dederat, vt earn legem hue
tranferiberet, terminum defcriptionis 3 fuo domino no-
tatum non fatis attendifi'e . Noftra igitur diligentia ,
quod cius culpa huic loco deeft, fuppleamus: & quantum
in nobis elt,de Triboniano bene mereamur: beneficium-
que, quemadmodum humanitatis ratio poftulat,pro mai
leficio reddamus.

Tupilh patrimonium vltra lapidem centefimum
prouinciamquediffujim , a tutela: item tutela
pupilli gefta ,ab eiufdem adulti cura-
tione excufationem pnubcnt.l.xxi.

D. eod. & l. u. &

XX. C. eod.

VI. Datus autem tutor, ad vniuerfum pa -
trimonium datus effe creditur. tamen excufare
fe poteftj ne vltra ccntclimum lapidem tutelam
gerat: nifi in eadem prouincia pupilli patrimo-
nium fit. Qui tutelam alicuius gefsit , inuitus
curator eiufdem fieri non compcllitur: in tan-
turn 3 vt licet pater qui teftamento tutoremde- C
dit, adiecerit fe eundem curatorem dare ,tameri
inuitum eum curamfufcipere non cogendum,di-
ui Seuerus & Antoninus referipferint.

jld -vniuerfumpatrimonium datus.  ] Enunciatio L Tutor
datus omnium pro indiuifo pupilli rerum adminiftratio-)
nem , penculumque fbbit  * Tutela enim indiuidua eft, VD
luo loco docuimus: hoc clr, fub tit.De tcft.tutel.

He vltra centefimum Lapidem .2  Sequitur 11 . Res pupil¬
li vltra lapidem centefimum, proumciamque pofitx, exa
cufationem prabent.l.propter litem.21.D.eod. vbiMar-
cianus ait, Prafftdem cius prouincts daturum earum rc-
lumtutorem,qtieinfua prouinciafittelunt. Exqitoin-
tcllioitur, quod idem ait excufationem admitti, fic acci-
piendum elfe, non quo ab omnt tutela detur excufatio:
led ne partem illam alibi pofitam adminiftret. quod Mo- D
deftinusplaniusoitendit in 1. x  i u»iw.-io.§.)($us</ ncnd.D.
eod.qua ex lege illud prsterea intelligi debet, non tan-
tum vtroque calu concurrente excuiationem permitti:
hoc eft, cum & vltra centefimum lapidem & extra pro-
uinciam pofitum eft patrimonium : verum etiam , cum
vtrouis calu .,11am etiam fiintra lapidem centefimum efi-
fet pofitum, fi tamen extra prouinciam fit, & viciftim,ad-
mittetur excufatio.vt d.1.2. &l.tcllamento.n .C.eod.

Inuitus curator eiuj'dem  .] Sequitur 111. Tutela pupilli
gefta, iuftam ab eiufdem adulti curatione excufationem
prarbet.l- curator. 10. C. de excufat.l. Gaius.i 6 .d.  eod.
Quod tamen in hberto qui patronifui liberorum tutor
fuit, locum non habet.l.libertos.f .C. eod.

Licetpaterfam.qui teftamento.  Sequitur 1111 . Teftato-
risaudtoritas, in eo qui tutelam geffit curatore confti-
tuendo, nulla eft.d.kurator.&l. Gams.

A ^Ab vxoris curatione quamuis fufeepta datur ex¬
cufatio : falfa autem cauj'a quamuis probata
tutela periculo non eximunt l.i.

C. fi tut. falfi

V II. Ijdem referipferunt , maritum vxori
fuse curatorem datum , excufari poffe , licet fe
immifeeat. Si quis autem falfis allegationibus
excufationem tutela; meruerit, non eft liberatus
onere tutela;.

Maritum vxori fiua curatorem datum .} Enunciatio %.
Marito etiam a fufeepta vxoris cura datur excufatio.
Quod pratcipuo quodam iure contra communem tequi-
tatem marito conceditur. Nam qui cum excuiationem
B haberet, tutelam curationem'ue fibi delatam amplexus
eft, excufari poftea non poteft.J.2. C. li tutor falfis af-
leg.l. non tantum.17.5.3. de excufat. Sed hoc loco du¬
plex exoritur dubitatto. Primum enim maritus cura¬
tor vxori fu^ creari non potcft.I.maritus.2.C.qui dat.tut.
vel curat, polf.l.virum.i 4-D.de curat.fur. I.4.C. de excu¬
fat. Quare excufationi nullus rcli&us effe videtur lo¬
cus. Sed relpondemus, hoc quidem verum effe,ante-
quam curationem.admimftrare cceperit. Verum li cu¬
rator creatus, delato fibi munere fungi coeperit, iure
quodam pnrcipuo fefe ab eoabdicarepoterit. Secundo
qusri poteft, quorum vxoris bonorum curator fit futu-
rus, cum fatis conftet res dotales in dominio mariti effe.
J.doteanciliam.v.C. derei vin d. rerum autem Cuperdo-
talium, qu-Xtst^patpepra  dicuntur, maritum ipfo iure lc-
gitimum admimftratorem efleJ-vit. C. depaft. conueu.
Ergo illud feire oportet, eorum tantum bonorum cura-
tionem hie intelligi, qua: Receptitia dicuntur: hoc eft,
quorum dominium fibi vxor recepit,ac rcferu.iuit.l.fi
ego.9.§. 2.D.de iure dot. quorum fine procuratione ac
mandato maritus efle procurator non poteft.l. maritus.
2i.C.deprocur. Atquehoceft dequo Sciuoladilputat
in J.peh-D.ad legem Falcid. vbi maritus vxoris res extra
dotemconftituasadminiftralle dicitur.

Falfis allegationibus. J  Sequitur 11. Ementitatexcufa-
tionis cauf® non prqfunt. l.i. & 3.C. fi tutor folCis  aiie-L
gat. Vbi etianihoc additur,datos,ex eo tempore quo fiatt
liuit, tutela: obligatos clli;.

DE SFSTECTIS TFTOEJBVS
VEL CVRATOR  I IiV S.

T I T V L  V S X X V I.

SujpeBi indicium lex xii. insiituit: quod Trcetor,
Tr.tfes, legal usque procorfulis fic exercent,
yt amis ignomimose tutelam adimant:
patrono tamen, fine infamia .
l.i. &l. ix. D. eod.

I. Sciendum eft fufpe&i crimen e lege duo-
decim Tabularum defeendere. Datum eft au¬
tem ins remouendi tutores fufjfectos Rom®
Prstori, & inprouinciis Prariidibus earum,&
legato Proconfulis . Oftendimus , qui pofsint
de fufpeCto cognofcere : nunc videamus , qui
fulpecti fieri pofsint. Et quidem omnes tuto¬
res polfunt : flue fint teftamentarij , fiue non
fint, fed alterius generis tutores. Q^are &fi
legitimus fit tutor, accufari potent. Quid fi
patronus s' adhuc idem erit dicendmn : dum-

modo

Inftitut. Imp. Commentarius.

inodo mcminerimus, farinas patroni parccndum A
die, licet vt fufpedtus remotu^ fuerit..

Elege duodecim tabulanmi.]  Eliuriciatiol. 5ufpc<fti cri*
men e lege xi i. Tabularum delcendit.l.i. D.eod. E’t
Cicero lib.deOffic. 3 . Atqueiite dolusmalus, inquit,
etiam legibuscrat viridicatusivt tutela duodecim Tabu*
lis, Si  cncunfct'iptic adolelCentitim lege Letoria. Ver¬
ba autem huius fere modi ftiifle videntur: Tutorem, qui
doli maliculpatvC in tutela admilfe fuf pefttis erit, cui-
uisapud eum,qui iusdicet,argucre ins eftoidolique dam
natus infamis eilo. Ptopterea auteni fnlhtutuni hoc iu-
dicium eft , vtqili vel non fide bona , vel non diligen-
icr tutekrti agefe depit hcnditiir ,'prills quam diutius
malum ferpat, conitifitto iudici'o tutela remoueatur,

& ihco- tutelie cutii eo'agi poffit. Qua de re video
etiam a Platone libro dq-I.egib. xi •• feriptam efle le¬
gem his verbis : Edt! Si i7tt7yo7ro( dfj.ihSiV S Kctnisp-

ytsy StyJl x&Itcov  oLMivv qm-'OOM.toV 1 ***

^ainl dyiia StKcts-ilpiov 07/ S’ad otpty )

(jifv 7 K 7 IS 7WHV- yry\'iSsu> Si 70  jj.iv vip.lTV  , 7?itdsSat.ho
S'SfiUtVt KUTa-SiKotera/yii’n 7loo Shduu  .Id eft,-Si tu¬
tor culps doli ve velpropinquispupilli, velcujuisalte-
rifitfulpeftus, ad idem indicium addqfiqsjfi damnetur
quadruplum foluito: cuius diuiidipflj pppilli, diinidiunl
accufatoris efto. . - -

Defcendere. ] Vidi qui hoc verbum fic interpretaren-
, r  iur,.qwafihoijexivdibis, fedpntiiis ex-ment?fifTenccnt/a
Jegjs-x.i 1 .Tab.Ii^cadtio/pmpta fuiffet.  Sed Vipiapus de
"* * a<ftione,Qubdi]uadiupespauperiem fecerit^qua Iuftinia
- 15  jitisaperte teftatur'i Jtgexi 1 .proditam ,'ita loquitur in
11 4 .f .DUU6  tit. Praxerea cum in Platonis legibos bate ea-
tl  q-cnraftio fit, probabiledt etiam in Soloms A xii.  Ta-.

_ bpjarum Jegibus/qiftVv . ; m 'i..-..  .

41  -Datumeftdutem  ifw.J.Sequitur’i 1. Sufpedti, cognitio-
«* jilmiri'vrbe j?rattbr,ih prdph'itfisPtxfesV iCgatusqtte Q
««. - 1 ?r<>cbnlulisexcrc<|nt.l.i .D.eo.l.penplt.lb'. de offic. eiu*

_• — — - - - ■ 1 , —— 3 my  1 r~t  ■ u /, 1*1  -O /tdl. 4.4- 4 £> 1X11 I Hi 1 I 1 1-1 ll , ll 11 11 1 ^

nun de legato Psoconfiilis , inpupi^orum fauorem per-.
*•' jhylTum effelopinotV quod spud* legation non eft legit
it aftioiideft,qiiE'ltgexii.^raDularflnl itiftituia funt, vt
14 apudanagiftratuiti .agerentur: eakpud Icganmi.agi non
polllint, quamuiseiairiidiiho mamkita fit. Nani more
*' njaiorp.ni JiegatiiS non jntdr dues, fed inter prouinciales
1  * rant'd fti hiiJliTO Ts efiim foTus'inter cities iuififdiftioi,
nem habebat, qui a ciuibus &  vniuerfo populo cam iure
tnagiftratusaccepcrat.Hcc igitur indicium excrccrc Lc-
giffus finniho iure non potefl: iii fauoiem tamenpupillo-
itfhi, c%.  D.Marci refenpto pofeli-.’ Quod eodem modo
de iis, quibut Prifoi in vibe ilm/ditftionem mandauit,
iudicandum eft . Quod cum ita fe Habeat, tamen cbitr-
iiareIliad oponet,quod Marcianos infigmter Icribit in J.
prima.§.fufpefti-D.ad S.C.Turpillian.nullum aliumdc
hac  quaftibneprstcr foJiim PTiefidetn pronuiiciarepol-
fe. Cognofcet igitur Legatus, prontifieiabit Praifes.

Et pojjiwt quidem oni'yies iiHorts.  J Sequitur 11 r. Quo-:
.quo niodo tutelam qtiis adeptus eft, vocari in lufipicione
•poteft.l.i'.&M.§.i-P.eo.& l.^.C.eo.vbi non modo ado
lefcentis, fed & prodigi, furiofi, ventris, bonorpm etiam
■curator, in (uYpedh crirfien vocari poteft.lied de tefta-
mentario ambiguum videbatur, cum fuperius didtum fit,;
fub.tit.De (atifd.tut. fidem eorum & diligdltiam fatts A
XellatoreapprobataiTi qfle. Refpondetur ergo,teftatoris
opinionemacfpem fallani oftendi. v . ..

Duinmodo mcminerimus faWte.]  Sequitur I in .Patronu*
tutela fine infamis reniQtietur.l.fi tutodpd 3 .eod.vbi Mo
•deftinus ait, idem de propinquis :& affinibus pupilli iudP
candumefle. Et profedlo its eft, vt parentum patronov
•iunique fams in ludieijs , qua: inter lilos & filios liber—
.to-sque intercedunt, ratio liabcatur, Itaque nee dolf
•aiftioue agi inillos licet:Lnondebet-iraQ. dediiJo.nee
faniofa adionesinillosdanturinecha quidem,quedoli
uel fraudis habent nientionem.1,5 ,p, de oblequijs.,.

' ■77  ■'

fTae atfid ciiiuis etiam mulitri, quamkis alien if, c*.

luitorifdiura Trator probarit , itemque ado-
lefeet: ti in curatorem datur: pupillo ta¬
men in fuum tntcrem , non da-
• . ■ tnv.l.i. & vii.D.eod.

11 . Confcqucns eft, vt videamus, qui poC „
fi'ntftifpettos poftutarc . Etfcienduiri elt, quaft >s
publicilm efle hancaftionem,hoc eft, onpnibus «
patere . Qmnimo & mulieres admittuntur ex «
referipto diuorum Seueri & Antonini: fed ex  Jo- «
lte,qure pietate necefsitudirus duotaa, ad hoc pro- „
cedunt: vtpnta mater, nutrix qtioq;, & auia pof- «
fent. poteft& foror. fed & li qua alia mulief »
fuent, emus Praetor propeiifam pietatem intel- r  „
lexcrit, non fexus vefecundiam egredientem, led' »
fietate produftam! non continere iniuriain pu- jj
pilloitun, admittet e am ad accufationem. Im- »»
puberes Hon poflimt tutores, flios fufpectos po- «
ftulare .puberes autem curatoresfuos ex confi- «
lio necelliiriorum ftdpedtos poflimt argucre: & »
Itadiui Seuerus& Antbhipus,referjpferuni;. " »

iQtiiifipublicmtffe hittcdffi&tim  'EnunciatibI. Hu¬
ius criminisadtio, eft quflftpublica.'l.i.Dieod. Prinium
tnnn pupillorurii ca’ufa , Reipub. caiifaqftiVt paulb ante
diccbamus. Publics autem caufedicuntiir , qtubus in--
iuriam Reipub. faiftam perfequirmir: vt in verbis juris'
txpbfuimus. Deinde, vt ptiblicecaufequiuisfeaftorem
ofterre potelbfic hoc ludiao auuislicct retim fufpedti po
llulare. Prstcrea quemadmodum publica iudicia’ nuii-
quam adifeeptatore dotneftico exercebSntur, fed palam
in foro ,atque in oculis populi Rom. fic pro tribnnali
femper hec cognitio exercenda eft: auftore Marciano.l,
i ;§.fuIpdffi.D;adTuip 0 .ttis igitur in rebus cogtiitio ifta
plibhcorUnvmdiciorUnvfimilistft: inhocautemdiflifti i-
iis, quod publica iudicia Vela C^uarfitoribus rerum ea-
pitalium, vela populo info cxerceri folebant. hgc co¬
gnitio .1 reru m prmatarum magiftratibus, hoc eft, qui de
re pecuniariaiusdicebarit, cxerCebatur . Prgterea non'
eadem ratio huiusaftiotiis erat,qua; publiee  accuiatio,
iris. Itaque non tit in publicis iudieijs, qui ab hac adtic-
ne deftitiflet, in Turpil. iiicidebat.l.i .§. (ufpefti.D. ad S.
C.Turpil. Quin nefublcriptionenTquidemfuiflenecel-
fariamhincfufpicari libet,quod Vlpianusin l.^.gvprate-
fea.D.dciiilpech feribit, Pretorcm etiam fine accufatore
poflCjfiex apertisargumentisfibi defuipeCto cohftet, tu-
torgm hoc crimine damnare. Nam fi Pretori coriftat,in¬
ti icarit aliquis necefic eft: non tamen vtfefolenniter ac-
tufatortm ediderit. •

S <ifiimi&mulieres admittuntur .']  Sequitur 11. Mu-
us, qitas Pi .rtoi pietate ad hoc negotium adduiftas
eognorit, tit torero fuipefturh facere permittitur.l.i.D.
eodem- Naitipupillortifn gratia tantlim aiudicidruni con
fuetuditie defteXurh eft. i

Impuberestioripoftitnt tutores fnos,]  Sequitur I IT.P11-
pilli tutoresfiios vocarein fufpicionenvnon poflhlit.l.im
pubenbus.7.D. eo.I.pietatis.^.e. Cod. Non ertini ea'atta^-
te flint, vt ex fufpicionibus arguere aliquem poftint.
Quarefiue vnuin,fiueplures tutores habeant, fineadeb
curatores, idem finedubio iuris eft.

sc Curatores fuos ex ceffttioneceftariorum.]  Sequitur II I f.
Puberes curatores fuosdepropinquorum ienttntia voca-
rbin fufpicionem poflunt.d.l: impuberibus. & 1 pietatis:
iii qua ipfa pro NtceflariorUm, cognatorum verbum vfu.f
patiim eft : vt quoruiidam fiifpicionibus locus tarn' fit
iiullus . r.:: '■ , ' ■

G 3 Quam-


Franc. H o tom, in I. Lib,

Quamuis locuples quis fit , yocari tamen etiam  A ]att 3 &leuiscu!pctenetur.Lgtticgtiid.S.C.arW

ante tutelam initam in fufpicionem potest:
ties tamen nifi ob dolum remotus, fit inf.amis.
Beo vcro adminiflratione inter die it ur : fed
eo mortuo indicium extingnitur.1. v. & yij.D.
eod.l.ii.itf.& vlt.C.eod.

III. Sufpe&us autem eft, qui non cx fide tu¬
telam gerit, licet foluendo fit, vt Iulianus quo-
qtie fcnpfit. Sed & ante , quam incipiat tute¬
lam gercre tutor, pofl'e eum quafi fufpeftum re¬
moueri, idem Iulianus fcnpfit: & fecundiim eum
conilitutum eft. Sufpedtus autem remotus, ft
quidem ob dolum , famofiis eft: ft ob culpam,
non ique. Si quis autem fufpedtus poftulatur, b
quoad cognitio finiatur, intcrdicitur ei admini-
ftratio,vt Papiniano vifum eft. Sed ft fufpedd co
gnitio fufeepta fuerit, pofteaque tutor vel cura¬
tor decedent, extinguitur fufpedti cognitio.

Quinn ex fide tutelam gerit .] Enunciatio I. Hoc ill di¬
do qtiainim locuples quis fit, tenetur tamen.J.fufpt dhim
f .D.cod-non emm tarn diuitiarum in tutorc,quam fidei
& diligenti*ratio diicitur. Itaquencc JocupJes infidcJij
aut negJigens toferari, necpauper fideiis & dihgens re¬
moueri poteft: vt poft docebimus.

jtntequam incipiat tutelamgerere .  ] Sequitur 11 . Sufpe-
dli a&io etiam ante tutelam initam conceditur.l.6.2. &
j.C.eodem. Vbiquiaftu quodamautdiiloluta negligea
tia dclaiumfibi munusrecipere cun&atur, pro fufpe&o
numeratur, & priuatur ignominiose delata fibi veltute-

trium tut. Et cuiufuis nomine in fufpc&i iudicium voca-
ri,ac remoueri poteft :fohus tamen doli,&Jata; culpg
damnatus, infamia ac dedccore afficitur.

Interdicttur ei adniiniferatio .J  Sequitur I III. Sulpe-
fti poftulato adminiftratione intcrdicitur. 1. eum qui.7-
C.eod.l.quod fi forte.14. D.dc folut. vbi Vlpianus dc-
monftrat,ipib iurc interdici, fine Prxtoris opera aede-
creto . Si quisfeiens,inquit, fufpedispoilulatis foluar,
non Jiberatur . nam ijs interim videtur interdida adnu-
niftratio. Quare ft nullus alius fit tutor, curator interea
creandus eli.d.i.eum qui.C.eod.

Vofleaque tutor vel curator deoejferit.']  Sequitur V.fiifpe-
ftiiudicium reo mortuo extinguitur.l.i .C.eod.l.pcn.D,
vbi Papinianus ait: Poft finitam tutelam cognitio fufpe-
di tutoris, quamuispridem recepta foluitur . Nam cum
huiusiudicij finis fit, tuteli abrogatio: tutela lualponte
perempta, defundi memor js  parcendum eft.

Tupillus , tutorelatitante,ineiusbonamittitur-.tu¬
tor autem pro fufpeblo remouetur : &,fi deef 'e
facultates mentiatur , aut precio tutelam
fit adeptus , ad vrbis pnefeffium re¬
mittitur, i. vij. §.i. & l.ii)  .§. -

tutor. & l.ii.D.eod.

11II. Si  quis tutor copiam fui non faciat ,vt ,,
alimenta pupillo dccernantur: cauetur epiftola ,,
diuorum Seueri & Antonini, vt in  poflefsionern ,,
bonorum eius pupillus mittatur: & qua; mora ,,
deteriora futura funt, dato curatore diftraJii iu- „
bentur. Ergo vt fufpetftus remoueri poterit, qui .,

numcrucur, oc pnuacur i^nuiniuiose aciaca nui vci tutc- n. 0 1* fr  c i o -r •  1  r  1 99

lavelcuratione. HincilludVlpianil.4.D.eodem. Qui ^ non pratitat alimenta. Sed & li quis prsiens ne- ,,
nihil geflerunt, non pofliint fufpedi poftulari. Vetumob gat propter inopiam alimenta polle decerni , ft ,,
ignauiam, vel negligeiniam,vel dolum, ft dolo fecerunt, hoc p e  r mendaemm die at, remittendum eum effe ,,

pofliint remoueri

Si quidem ob dolum famofus eft.  ] Sequitur III. Tutor
doli, non etiam culpa: damnatus, infamis efficitur.l. vlt.
C.eod.Scd cum duplex culpa nmneretur, eius qui feiens
prudens, & eius qui per imprudentiam, de qua tamen ac-
cufatus eft, officium prtetermifit: ilia autem niufto fitgra
uior,&omnjno pars quxdani doli mali fit.I.i .D.de menf.
falf mod.quxri poteft, an eius nomine damnatus infamis
fiat, quod equidem arbitror. VJpiani verba perpendens,
qui in l.impubenbus.7.D.eod.italoquitur: Si fraus non
fit admifla,fed lata negligentia, quia ifta prope fraudein
accedit, remoueri hunc quafi fufpedum oportet. Excm-
plum autem edi poterit in eo, qui pupilli aides fartas te-
Aas habere neglexit, ex quo ills damnum quoddam in-
figne acceperunt. Nam hsc quidem culpa doll mali pars
eft omnino, quamuis pupilli pecuniam tutor non inter-
uerterit. Huiufque rei maximum , opinor ,argumentun>
eft, quod mandati non tantum ob dolum , verum etiam
pb negligentiam damnatus, infamia notatur, vt Cicero
in Orar.pro Sext.Rofcio planiftime dedarat. quo perti-
net.l-fi procurationem.8.§.dolo.D.mandati.& l.aprocuT

ratore.i ?.C.eo.Atqui obfegnitiem velrufticitatem, fim-
plicitatem , vel ineptiam remotus eft: in hac caufa eft, vt
integra exiftimatione difcedat.l, 3.111 fin.D.eod. Decrcto
igitur Prattor remouendi caulam exponeredebebit, vt
idem l.infeq-tradit. veluti, Quando tu pupilli tibi com-
mifli patrimonium neque fideliter, neque vti virum bo-
num decuit, adminiflrafti ,pupillunique contra conce-,
ptam de te expeftationem ad inopiam perducis: ob earn
rem tibi eius tutelam & admimftrationem interdico.
Quod fi caufam Prxtor non addiderit, remoti exiftima-
tmtii parcitur : ait eodem loco Vlpianus . Quod ta-
mcn fic accipiendum effe difputatio inftituta dcclarat,
cum culp£ ac negligenti?, non autem doli acculatus eft.
Vt igitur rem omnem breuitcr compledamur, Tutor &

D

ad Prajfeftum vrbi puniendum, placuitt ftcut ille
remittitur, qui datapecuma minifterium tutela: ,,
adquifterit . Libertus quoque, ft fraudulenter , t
tutelam filiorum vel nepotum patroni gcfsiife „
probetur, ad PrafeCtum vbi remittitur punien- ,,
dus.

Bt alimenta pupillo decemantur. ] Enunciatio I.  Alimen
ta pupillo prxfente tutore decernenda funt.l.j.g. tutor.
D.eod.l.2.C.alimen.pupil. prxft.& l.j-D.vbi puptll.edu-
cat. vbi Vlpian. ait: Sumptus  in alimenta difeiplinamque
pupilli, Prxtor ex facultatum modo, cuius etiam incerti
cognitionem fulcipiet, moderari debet.

InpojJ'ejJionem bonorum eius.  ] Sequitur 11 . Latitantetu
tore, pupillus in bonorum eius poflefiionem a Prxtorf
mittitur. d.l. impuberibus.7.§.i.&1.3.§.tutor.D.cod.

Qute mora deteriora futura funt.  ] Sequitur III. Data
polleftionc bonorum tutoris,ea fola,que ieruari ncqueut,
venduntur.d l.impubenbus.7.§.j.

VtfufpeSiui remoueri poterit.]  Sequitur IIIL Qui pu¬
pillo alimenta non prxftat, pro fulpeiSo remouendus eft.

1 . 3. §. tutor.D.de fufp. & 1 . vlt. D-vbi pup. educ.

T^egat propter, inopiam alimenta.]  Sequitur V. Qui pit
pillo educando deeile facultatesmentituryremotus a Pra:
tore, ad vrbisPrxfedlum puniendusremittitur, d. 1. 3. §.
tutor,& Li .§.2. D. de oftic. prxf. vrb. vbi nomitiatiir is,
qui confultd circa edendum pupilli patrimonium quantt-
tatem minuit.

Datapecunia miniflerium tmelte acquifierit.~]  Sequitur VI.
Qui pretio tutelam adeptus eft, ad vrbis Prxfcdtum rty
mittitur.d.l. 3: de offic. prxf. & 1 . 3. §.tutor.D.hoc titufi
vbi Vlpianus ait, hunc non vt fufpedtum remoueri,fed re-
mitti puniendum ea,poena qua lolent affici, qui tutelam

corruptis

Inftit. Imp. Commentarius. 79

carruptis miniftcrijs Prastoris rcdemerunt. Quern locum
ita Tribonianus hue retulit, vt minifterij vocem e fuo lo¬
co in ahenam poffeflionem induxerit. nifi forte coniedht-
ra eorum probanda fit, qui locum ita legendum putant ,
Data pecunia minifterijs, tutelam redemerit, quorum
fententiam non improbo.

Libertus iptoque ft fraudulenter.f  Scquitur VII. Li¬
bertus fraudulcntcr in patroni liberorum tutela verfatus,
ad vrbis Prxfedhim remittitur.l.z.D.hoc titul.l.4. & 1 . fi
liberali. 1 o.C.de admin.tut.

F raudulentus tutor } quamuisfads offerat,remouen -
dus eft: fufpeclum autem non fortune faciunt,
jedmoresl.v.yi.viif.D.eod.

V. Nouiflime feiendum c{V,eos,qui fraudulen
ter tutelam vel curam adminiftrant, etiam ft fatis
ofFerant, remouendos effe a tutela: quia fatifda-
tio tutoris propofitum maleuolum non mutat,
fed diutius gralfandi in re familiari facultatem
praftat. Sulpedtum etiam cum putamus, qui mo
ribustalis ett,vtfufpe<5tus fit. Enimuero tutor

vel curator, quamuis pauper eft,fidelis tamen
& diligens, remouendus non eft quafi fufpectus.

Etiamft fatis offer ant, remouendos effe,']  EnunciatioI.Sa-
tifdatiofraudulentum tutorem ab hociudictononlibc-
rat.l.lufpeftus.j.D.eod. Satius eft enim,acpupillo tu-
tius,remfuamfaluam tenere, quam cautionem habere.
vtibidemVlpian.ait: Paulus enim cautionis in re ell,
quam in perfona.l.plus cautionis. 15.de regul.iur.

Tutoris propofitum maleuolum non mutat . ] Sequitur II.
Fraudatori fatifdatio pratdandi facultatem non tarn adi-
mitj quam pratbct.l.^.D hoc tif

Atoribus tails eft vtfuffefiusfit.f  Sequitur III. Tutorin
fufpicionem, nifi ob mores, non vocatur.l. fufpeftum. 8.

B D-hoc tit.

Quamuis pauper eft.  ] Sequitur i x 11 . Tutela aut cura-
tionepriuari aliquisob folam inopiam non debet. d.1.8.
D. eod.&l.ficreditores.^i. D. de reb. audt.iud. poll'.
Neque enim in tutore tam diuitiarum, quam fidei & di-
ligentis ratio ducitur. itaque, quod fuperius diximus,
nec locuplcs dolofus aut negligent retinetur. nec pauper
fidelis & diligens remouerifolet-Lf .& 6.C. cod. dum ta¬
men rem pupilli faluam fore fatifdederit.l.z.C.de tut.qui
fatis non ded.

A

FINIS L I B RI  PRIMI.

c

dem

86

.5.. .-i -

I N S T IT V TION VM

I V R I s | D IV ST INI A N |

L l B E  7< J' /: C V N D V S.

DE RERVM DIVISIONE, ET AC QJI-

Iv E N D O E A R > V M D D M I N I O,

T I T V L V S

I.

nullms funt, earumcommerciumnon ejt.l.  I. &i.D.eod.

V P E RIO RE libro a
clc iui'e perfonarum ex .
pofuimus : modo vi-
deamus de rebus qua:
velinnoftro patrimo-
nio, vel extra patrimo
nium nortrum haben-
tur. Qmedam enim
naturali iure comunia
funt omnium, * qusedam publica, quoedam vni- B
uerfitatis 3 qusedam nullius, pleraque llngulorum,
qux varijs ex caufis cuique acquiruntur , ficut
ex fubiebl'is apparebit.

Ul inpatrimonionojiro.]  Enunciatio i. Rerum alix ill
V commercio ,aiia? extra commercium nollrum funt.
Mam Patrimonij verbo tametfi proprie bona patria & aur
ta inteliigantur : plerunque tamen cuiufuis generis bona
& quomodocunque iuitc qujefita continentur.
luuenalis Satyra i z :

Ts[ on propter yitatn faciuni patrimonia qutdam,
Sed yitio c£ci propter patrimonia riuunt.

Hint peculium dicitur quail patrimonimn filiorumfi-
liarumquefa. item feruorum.§.aftiones>i o.infr.de aft. &
].fi ex duobus,3z.D. depecul. & dos quail patrimonium
fiiiorum.l. 3. D. de ntinorib.

Senfus eft igitur: Rermn alias priuatim ac proprie no¬
il ras efie pofle 3  alias non pofie. vel hoc modo: Rerii alias
in bonis noftris die pofie, alias non poife • Sed cum infra
tria genera rerlnii enumeret, qua: in bonis roftri.sefle
non poifunt: nimiruni communes vniuerlitatis,& nullius:
quxri poteft propter feruitutes, quas Panlus in l.j. D. de
vfufr. leg. neque ex bonis, ncque extra bona die (mbit:
ecquid hxc parutio viticia fit ?  Sed rcfpondetur 3  Paulum
fubtiliter bonorum appt llationern ad ca reuocare tan-
tum , quspolfidcntur: ciimimproprie&pinguiuseas ex
boms noftris die conifer.

Ouiedtcm enim naturali iure conmun'td funt.']  Id eft: Qua:
dam res funt,qua: tametfi noftraifint, tamen priuatim ac
proprie noitra? non funt: fed nobis cum aiijs omnibus co¬
mmies. Et addidit naturali iure, vtpriuatascomnmnio-

D

nes & focietatesfegregaret: veluti donms, aut agri, qur
duorum iure ciuili  communis ell.

Quadam publica.] Hx  dug voces abfiint a 1 . 2.  D. eod.
vnde hie locus deCcnptus  eft. Quare pcrmiruni mihi pri-
mum vifum eft, qua de caufahuc indubftefint: poll autem
animaduerti * magnam eorum,qua: fequuntur partem ex
Caio defumptam die, qui fa?pe qua: Marcianus vel com-
munia, vel vniuerfitatis appellat, publicorum nomine co
pleftitur. Cum autem iimul perfpexillem pleraque eo-
rum, qure communia iunt, ab Imperatore publica nomi-
nari: iudicaui hunc locum ita corrigendum die , vt vel
lie legatur, [ Qua eadetn publica:]  & tubaudiamus, nomi-
nantur: velfic ( quorum qupdam public*)  idque xetTa-sra-
ptvS&riv-  hoefenfiu : Qua:dam enim naturali iure comu¬
nia funt omnium, quorum ipforUm quaidam appellantur
etiam iure gentium publica. Verurn hscplamuscompro
banda & confirmanda funt. Iuiiinianus feprem enume-
rat,qua? communia iunt: aerem,aquamprofluentetn,ma-
re, litus, flumen,portus,&riparum v/iim: quorum vnum-
quodque reftifsime communedrei poteft, publicum non
item, non cnim,opinor, aer pubheusiatis commode ap-
pelletur : & marc quidein fiquando publicum appelletur,
muito tamen frequentius&aptiuscommunedicnur. At
litas, flumen, aqua profiuens, portus, ripa , hcc irlquam
cmnia promifeue turn publica, turn communia nonunan-
tur. Litusenim Iuftitiianus hoc loco commune nominat.
Cicero verb in Topicis: Litorajinquit,omnia publica ef-
fevultis. cui Neratiusfubfcribit in 1. quod in litore.14.de
acq.rer.doni. Flumen Iuiiinianus publicum hoc Jocoap-
pellat: VIpianusautem in 1 . fluroinum. 24-D.de dam. inf.
commune. Nam cum ait vium fluminis communcm die,
perinde eft ac it diceret, flumen ipfuin. Inutilis enim de
fluminis corpore, fi vfum tollas, qiurftio eft.Aquam pro-
fluctiteni iuiiinianus communcm primuin vocatipaulb
autem poft flumen, cuius iila pars cit, publicum . Por-
tum publicum idem principib appellat: mox eiufdem
vium communcm.dcmque iitoruin vfum idem publicum
appellat: Vipianusautem comintinem.l.j.D. ncquidin
loc.pub.Ex quibus planum mihi fecifle videor, res com¬
munes, fin minus omnes, at certe plerasque pubbcas ap-
pellari:vt facile appareat eandem , nec ampliorem a Iu-
ftiniano tradi dimfioncm ,quam qux a Marciano d. J.z.
tradita eiftquadnpartitani nimirum.

Qutdam -miuerfitaus .] Sequitur II. Qux  extra patri¬
monium nollrum Iunt, aut iunt communes iiuepublica?,

aut

Inflit. Imp.Commentarius.

81

aur vniudrfitatis, aut nullius . Quod exiis qujemodd A cero lib.de Offi.i. Ex quo funt ilia communia, Non pro-

explicauimfis, facile intelledu elt.

Tleraqueftngulorum qua ex yar'tjs caufis.]  Sequiturlll.
Que in patrimonio noftro funt,priuatorumfunt propria,
variisque acquirunturmodis.d.l.z.D.eod.

jL er,aqua profluenssnare, litora,flumina,portus,

& riparum vfus,commumafunt omnium, iu-
reque gentium publica.ex I.H.& feq.D.eo.

„ II. Et quidem naturali iure communia funt
,, omnium hie; aer,aqua profluens,& mare, & per
,, hoc litora maris. Nemo igitur ad litus maris ac-
,, cedere prohibetur: dum tamen villis, & asdificiis,

,, & monumentis abftineat: quia non funt iuris
,, gentium, ficnt & mare. Flumina autem omnia,

„ & portus,publicafunt.ideoqueius pifeandi om-
„ nibus commune eft in portu, fluminibusque. Eft
„ autem litus maris, quatenus hybernus fluctus ma
„ xithus excurrit Kiparum quoque vfus publicus
„ eft iure gentium,ftcut ipftus fluminis.Itaque na-
„ ues ad eas appellate,funesarborib. ibi natis reli-
,, gare, onus aliquod in bis reponere,cuilibet libe—

,, rym eft,hcut per ipfum flumen nauigare.fed pro
,, prietasearumillorum eft,quorum prtediis hx-
„ rent, qua de caufa arborcs quoque in eifdem na-
„ xx,  eorundem funt Litorum quoque vfus publi-
„ cus eft iuris gentium, ftcut, & ipfius maris. & ob
„ id quibuslibet liberum eft cafam ibi ponere, in
„ quam fe recipiatiftcut retia ficcare,&ex mari de-
„ ducere.Proprietas autem eorum poteft intelligi ^
„ nullius effe'.fed eiufdem iuris effe,cuius Sc mare,

„ Sc quae fubiacet mari terra vel arena.

jirr aqua, frofluens.]  Enunciatio I.Aerss vfus naturali
iure communis ell omnium ,neque priuatim cuiufquam
proprius fieri poteft.l. iniuriarum.i 3.O. de iniur.l.3. D.
Ne quid in foe. pub. Quamobreni & aucupari vbiuis
poilitm, etiam antepotentis alicuius pr*dium,ac prxto-
rium:  & meas xdes  quantumuis in fublime tollere.l. al-
dusC. deferuit.&aq; J.cum eo.&I. imperatores. D. dp
feruit.vrb.pried.nec cuiquam eius vfum adimere, proniit
tendoicilicet, proiiciendove in eius tedestedo. Atque
haicmeo mdicio huiufee foci fententia eft: vt cum aer
communis dicitur, perinde fit, aefide aeris vfu hoedi-
dunVeflet .inu tills enim aeris dc eiementoauc proprie-
tate quxitio efliitem vt aliarum rerum omnium,qu* po-
flearecenfentur. D

^iqua profluens. ]Sequiturn. Aqua: profluentisvfiis
communis omnium eft,neque cuiufquam proprius.d.J.z.
D-eod.Et apud Ouid.Metamorph.vi.

Quid pruhibetts aquas} vjus communis aquarum eft.

Sed quid fit aqua profluens, quam feparare a flumine
Iuftinianus videtur, confiderandum eft. Hoc igitur aqua
profluens a flumine differt, quo pars a toto.Flumen emm
eft, quod integrum fiuminis vfum prsbet;veluti nauigan-
di, pifeandi, lauandi, potandi. Aqua profluens, eft pars
eius quantumuis tenuis > qua? non integrum fiuminis
vfum prgftetded potandi & obluendi tantiim. eum deni-
que.quem aqua non profluens prgftare poflet: vt ftagni,
aut putei. Cic.lib. deNat- deor.2. Nam vt profluens am
nisautvix,autnullo modo,conclufa autem aqua facile
corrumpitur.&c. Ex quibus intelligi debet, aquam pro*
fluentem nihil aliud efi'e quam aquam fiuminis,quod mc-
nioria diligenter tenendum eft,ne ambiguitatefallamur
earum aquarum,que ex fontibus priuatisfiuuntiquarum
vfus eft proprius, ac priuatus.L4.8c 6.C.dcfcruit.& aq.Ci

hibere aquam profluentem: pati ignemab igne capere.
vbi tamen Aqua profluente legendum videtur. Aqua au¬
tem pluuia, quam ridicule hoc loco quidam fignificari
putant, aeris nomine comprehenfa eft.

• Et mare & per hoc litora.  ] Sequ itur 111. Maris vfus co
munis eft omnium, propriusque nullitis.d.l.i 3.deiniur.
& l.z.§.6. ne quid in loc. vbi Vlp.ait: Si quisinmaripi-
fcari,aut nauigare,quamuisante potentis alicuiusma-
gnificam vllam prohibcatur, iniuriarum adionem habi-
turum. Itaque iadg in id pile aut moles eius funt,qui ie-
cit.L3.ne quid in Joe. Lcrg0.30.in fi.D.deacq.rer.dom.Et
legem in vendendo pratdio indicere, ne iuxta prgdium
alterum emptor pifeetur, ipfo iure non licet:tametfi pro¬
pter bonam contradus fidem perfong cotrahentium obli
gatje lint l.venditor.i 3.D.com.prasd. Atque hue ilia di-
Iputatio pertinet, qugapud Plautumin Rudenteeft: An
quseinnaufragio lapfa, pofteain pifeatorum retia incur-
B runt, ipforum pifeatorum bant. Quod cur non putem,
fub huiufce tradatus finem aperiam. Que tamen cum
in fundo maris efl'dnt, vrinatores poftea lua fponte, non
autem condudi,fuftulerunt, tanquanv venationisprte-
dam ipforum id efficiarbitrarer. namde condudisnon
cft dubium, propter 1-4 .§.i-d-  de leg. Rhod. Nam quod
Iauolcnusfcribit in 1 . qugcunquc.5 8 -d.  de acq.rer.dom.
de pifeatoribus, Si  aliis qui res eodem modo extrahunt,
intelbgo.

Hiper hoc litora maris. J  Sequitur 1111. Litorum vfu?
communis elt  omnium, propriusque nulJus.l. quod in li-
tore.i 4-D.de acqu.rer.dom. & in cl.Liniuriarum.j3.infi.
deiniur;Itaque lapilli, gemma:, catteraquequa: in lito*
re inuenimus, iure naturali noftra ftatim fiunt.l. 3. d-Nc
quid in loco pub. Hoc autem ex loco illud pretereafe-
quitur, litus partem ellc alucimaris. Difputat enimhoc
modo luftipianus: Cuius generis eft totum , eiufdem eft
pars: maris autem alueus communis eft: commune igitur
- eft litus.

Quianon funt iuris gentium . ] Sequitur V.Aedincatum
in htore non omnium commune eft, fed proptium edifi-
cantis. d.Li 4. de acq.rer. dom. 8c in Lin tantum.6. D. de
rer.diuif. vbi sdificator dicitur etiam fob dominus efle,
fed quandiu f dificium manct. Quod ergo eft ? An qui
in campo Martio, above publico edificant, eius loci eft
dominus ? At Neratius in d.J.i 4. eleganter loca publics
duobus modis dici tradit: iure gentium fcilicet, veluti  ea
qufprimum anatura prodita fiint, & in nullius adbuc
dominium peruenerunt: vt flumina,litora,& maria. Item
iureciuili, nimirumca qua: inpopuli Rom. patrimonio
fiint, vt campus Martins, fora in-vrbe, & bafilieg, & por-
ticus. Itaque Cicero de Offic.i. lucpriuatanominat:
Sunt, inquit, priuata natura nulla, fed aut veteri occupa-
tione,&c.ex quo fit vtager Arpinas, Arpir.atum dicatur:
TtifculanuSjTufcuIanorum.

Flumina autem & portus publica funt .] Sequitur v i.FIu
minum 8c portuum vfus communis eft,nec proprius vliius.

1 . fluminum.z4.D.de damn-infe.Lade6.§.4.D. deacq.re.
dom. Publicum autem flumen Caflius definit, quod pc-
renne fit.l.i .D.defluminib.

Eft autem litus maris. ]  Sequitur vri. Finis litoris eft,
qua flu ftus hybernus maximus excurrit. Hinc lauoJen.
Li 1 z.de ver-fig. Litus pubbeum eft eatenus, qua maxime
flmftusexsftuat. Et Cicero in Topic. Acqmlius dicere
folebat litus efle, qua fludus eluderet: quod idem Quin
tilian. tradit in fin. lib.y. Celfusautem in L96.de verb.fi
gnifi. Litus eft,quoufquemaximusfludusamari perue-
nit. idque M. Tullium aiun t, cum arbiter eflet, primum
conftituifie'. falso: verum in hoc vis nulla eft. Hyber-
1111m autem Iuftmianusaddidit , quod hyeme maximi
teftusfiant, dum vis ventorum iccircomagna eft, quia fol
quiprocul abeft, minus habet virium : vt feribit Anfto-
teles multislocis.

Ejparum quoque yfus publicus eft. 7 ]  Sequitur IX. Vfiis
riparum c-ftpublicus, nec proprius cuiufquam.Ly.©.hoc
tit. Ripa autem lta rede definietur ( ait Vlpftnus) id

quod

81 Franc. Hotom. in 11. Lib.

•quod Hitmen continet, naturalcm rigorem curfus fuite-
-nens.l.i.D.dcfiuminib. Item,Ripa ea putatur, qus pie
■rtiflimum flumen contiuet.l.^.eod.

Scdpnbrietascarumillorum eft.']  Sequitur X. Riparum
proprietas non eft publica, fed eorum propria, quorum
agrosflumenaliuit.d.l.y. D. eod. &l.ergo.3o-§-i. D. de
.acq.rer.dom. Ex quo intclJigitur,non,vclitusmaris pars
■ell, ita ripam fiuminis partem efle, fed prsdij proximi.
■Cuius diti'erenti^ qua: tandem ratio excogitari poffit, fa
■tis intelligere non polfum: neque facile opinor quifqua
■docebit, ripam non aluei fiuminis partem extremam ef-
ie. itaque Paulus inL 3. D. de fluminib.aperte contra Iu
dhnianum & Celfum ait, ripas fluminum efle publicas ,
perinde vt ipla flumina. Sed eodem loco id afcribit, vn-
dc hsc tota res facile explicari poffit. Secundum ripas
fluminum,inquit, loca non omnia publica fnnticum ripa:
cedant, ex quo primum a piano vergere incipit vfque ad
aquam. Quibus verbis fignificat,atque adeo aperte ofte
dit. rips principium elfe,vnde arenofus locus accliuis el- B
fe incipit: emnq; totum locum iure gentium & publi¬
cum & communem efie: fupracum locum , ripam non
eli'c : & ob earn caulam proprietatem eius priuatam
elfe. Atque hsc rerum naturx difputatio confentanea eft
maxime, cuius rationem neque Celfus, neque Caius, ne-
qne luftinianus fatis magnam habucrunt. Verba autem
Pompom] adfcribam ex d.l. ergo. Celfus filius, fi in ripa
fiuminis quxfccundum agrum meum lit, arbor nata fit,
meam elleait, quiafolum ipfum meumpriuatum eft: vliis
autern eius publicusinteJligitur.&ideb cam exficcatusef
let alueus, proximorum fit, quia iam populus eo non vti
tur. Quibus verbisperfpicue fignificat,fe aluet vfum dun
taxat populi proprium efle putarc, no ctiam proprietatc:
a quo lane magnopere diflenfio: quum ex infinitis locis
fatis conftet, aluei proprietatem reuera publicam effe.

Sed ex innumeris argumentis vnum proferam apertif-
limum: nimirum quod ager alicuius a liumine occupatus,
abfeedente fiumine proprictate fit eorum qui confines ^
agroshabent, necad antiquum dominum reutttitur, vt
infra docebtmus. Quod verb Caius in 1 . 5. de rer. diuif.

& Celfus d. 1 . ergo, tradunt. arborem in ripa natam vici-
ni etl'c, affenaor: fed non quia folum priuatum eft, verum
quia & radices agit in vicini agrum , ex eoq; fubltantiam
capit:&abeo; prinuim occupata videtur,cum afiociui
nulliusac proindeprimi occupantis eilet. Sed lurifcon-
fuJti magnam partem ripam appellarunt, extremam agrd
vicini partem, quafiq; oram quam flumenaUuc-m.Itaqj
Neratius Lqiii autem.1 j.D.dc acq.dom.eum qui in ripa
fiuminis sdificat.nonfibi, fed agri vicini domino xdifi-
care fcribit. Neque mirum cuiquam videri debet,fi Pau
lum a Caio & Celfum lwc in re diflentire dicamus:quum
in l.fi epiftolam.df .D.de acq.rer.dom.planiffime Labeo
nihacipfain qusitionc refragetur. Siqua(inquit La-
bco ) infula in fiumine propria tua eft,mhil 111 ea publi-
ci eft. PaulusJmoineogenereinfularum, ripxfiumini
proximo, publics funt, non l'ecus atque incontinenti ^
agro idem iuris eft.

Litonrn quoque ~vf its public us efi  . ] Hsc omnia de lito-
rum vfu fuperuacanea funt: cum fuperius delitoribus di
,(Sumfit. Etfiimmainfipientiaeft,exittimare aliamefle
ousftionem de litore, aliam de litons vfu. item vt de ma
ri,aere, fiumine & portu : & iplorum via. Quis enim hu-
ius quxftionis vfus eft, vtrum publicum an priuatum fit
acris, aut maris, aut fiuminis corpus ? cum quicquid vti
litatis atferre poflent, id publicum fit, & iuris gentium.

Sed nata hgc tota difputatio eft propter riparum fimilitu
dinem,quarum proprietatem Caius & luftinianus ab vfu
leparabant: non fatis ad captum adolefcentiumaccommo
date, ne quid nunc amplius dicatur.Quod fi cenfcri hunc
ctiam locum oportet ,& ilia iam enunciatio x.fequere-
tur : Litoruni proprietas vfusq; eft publicus.l. litora.yi.

D- de con.empt.vbi Paulus ait, Litora qua; fundo vendi-
to coniundla funt, in modum non computantur: quia
nullms funt, fed iure gentium omnibus vacant. Quod
ipfu m cum fine vlla dubitatione de ripa,qus proprie ri-

V pa eft, dici debeat: hand intelligo quorfunn li ton's qux-
ftio ab eiufdem vfus qugftione fcgrcgari debeat,

yniuerfitatis diountur, qutc alter'm quam Roman#
cunt at is propria qua, vel facra,

vel religiofa, velj'anSiafunt.!. vj, &

1.  j. D. cod .

III. Vniuerfitatisfunt,nonfingulorum,v.e-
lutiquceinciuitatibusfunt theatra,ftadia,& fi
qua alia funt communia ciuitatum. Nullius au-
-tem funt res facra- & rcligiola, He  fan< 5 ta: quod
enim diuini iuris eft, id nullius in bonis eft.

Quainciuitatilus.  ] EnunciatioI.Qusaltcrius quam
Romane ciuitatis propria funt, vniucrfitatisappellantur.
1 . 6 . D. eod.& l.i j.i 6.-1 7-D.de verb. fign.Ex quibus in tel
ligitur,qu£ Romany ciuitatispropria fimt.& tanquam in ■
populi liom. patrimonio ( vt loquitur Vlpianus ) ea pu¬
blica proprie nominaruqus verb aliarum ciuitatum, abu
fiue publica, proprie vniuerfitatis dici. Qua: confuetudo
loquedi pofteriorum Iurifconfultorum state indufta eft.
Atque hac interpretatione huius loci recepta,facile intel
leftu eft, cur alia publica, alia vniuerfitatis Marcianus no
miner: cum Caius in 1 .1. D- eod. nullam inter ea diffe-
rentiamftatuat. •

Theaira,ftadix,<&fi qua alia . ] ScquitUr II. Theatra,
&fimilia ciuitatis funt, nec cuiufquam propriafieripof-
fiint.l.6.D.eod.l.a.§.6. D. nequid in loco pub.],  iniuria-
rum. inh. D. de lniur. vbi fi quis profiibeaturin campo
publico ludere, vel in publico baineo iauare, aut in thea
tro f'pcctarc: Vlpianus fcribit, eum iniuriarum aftionem
habiturum - Rerun: enim communium ciuis quifque pro
fua virili parte eftdominus quodammodo . Vnde illud
apuiCiceronem lib.de Finib. 3-Theatrum, cum com¬
mune fit, refte tamen dicipoteft eius efle eum locum,
quern quifque occupauit. Et lib. Offic. 1. Multa funt ciui
bus inter fe communia, forum, fana, porticus, vis, leges,
iura, rndicia, iiiffragia. Eoca enim publica (inquit Vlpia¬
nus ) vtique priuatorum vfibus deferuiunt, iure fciJicet
ciuitatis, non quafi propria cuiufque. & tantum iuris  lia-
bemilsad obtinendum, quantum quilibetex populo  ad
prehibendum habet.l.a.in princ.D.ne quid in loco pub.

jgulhus autem funt . ] Sequitur III.  Nullius  dfeuntur,
qua: nec Romans, nec aiterius ciuitatis , fed deorurn tan
turn propria funt. 6.  §. 2. D. eod. Sed obiicietur J. 1. D.
eod.& alis compiures,in quibus ea nulfius efle dicuntur,
qus publica funt. Relpondcndum igitur, ea fubtUisfime
ac venfsime dici  nullius, qus nec vilius funt, nec vilius
efle poffimt. cum fuperiora, fi minus proprietate, vfu cer-
te alicuius propria efle posfint. itaque quod quifque in
aere, mari,litore cepcrit, fuum efficit: in facro verb, ne-
quaquam. vti prsterea theatro,& campo & baineo cuiuis
licet: rebus verb confecratis, non item . Itaque cam pi
Martij fegetem, quia confumere rfeligiofum erat, defe-
flaffl cum ftramento, & inTiberim elfufam Liuiuslibr.

2.  teftatur.

Sacrum public d confecrari oportet: turn neque alie-
nari, neque obhgari , niji ob captmorum re~
demptionern, poteft. ex l.vj.D. eod.
l.x vq.C. dejacrofan.ecclef.

IIII. Sacra: res funt ,quatrite pcrPontifi-
ces Deo confecrata: funt: veluti cedes facrce, &
dona qus rite ad minifteriumDei dedicata funt:
qux etiam per noftram conftitutionem alienan
& obligari prohibuimus, excepta caufa redem-

ptionis

Inftitut; Imp. Commentarius.

ptionis captiuorum. Si quis autem auftoritate
ilia quad facrum fibi conftituerit: facrum non
eft, fed profanum. Locus autem jin quo jedes
facts funt sdificata:: etiam diruto sdidcio , fa¬
cer adiiuc manetj vt & Papinianus fcripfit.

Qux rite per Tontifices . ] Enunciatio I. Pontificum con
fecratio rite fafta ,rem facram efficit.l.6.§.2.D. eod.vbi
Marcianus ait;: Sacra: res funt, qua: pubhep confecrata:
lunt. Trebatius fic: Sacrum eft, quicquid eft quod deo-
rumhabetur. AuftorMacrob. Jib. Sat.3. cap.3. Gallus
Aelius fic: Sacrum eft,quodcunquemodo & inftituto ci
uitatis confecratum fit, fiue aedis, fiue ara, fiue figtium,
Cue locus, fiue pecuma,(iuc quid aliud quod dijs dedica-
tumatque confecratum fit. AuftorFeftuslib.17. Sed
aliud cor.fccratio eft, aliud dedicatio n vtex Oratione
pro domo f. intelligitur. Confecratio nanique fine ara:
aut iigni dedicatione, & a Tribunis plebis capite vela to,
concione aduocata, adhibito tibicine, forulo pofito in
roftris fieri poterat. Dedicatio verb nec fine tem plo,vel
ara, vel figno adhibito, nec fine vniuerfo Pontificum col
legio,vno poftem tenente,& prifcaacfolennia verba di-
ccnte, fiebat. Plus ergo dedicatio, quam confecratio eft.
&, nifi me animus fallit, Dedicatioriem hoc loco Iufti-
nianus fignificat, quum Pontificum mentionemfaciat.
nam in conlecratione (quod verbum fxpc pro  dedicatio¬
ne vfurpatur) Pontificum collegium  adhiberi necefle
non erat • Itaque facn homines dicebantur, inquit Fc-
ftus, quern populus ob  maleficium facrum iudicauit.
Hinc Tribunitia lex : Si  quis eum qui e plcbifcito facer
fitj occiderit,  parricidane fit. Cuius rei rationem ex
Trcbatio Macrobius Jibro Sat. 3. cap. 7. declarat. Pie-:
runque autem moris erat, vt damnatorum bona publi-
cata, quo religione aliqua quafi clauo tribali figerentur,
confecrarentur.quod in Ciceronisdamnati& exulis do¬
mo vfuuenit: item vt in aliorum pertriultis, de quibus in
eadem Oratione, commemorat. Hinc Tarquimorum
ager, qui inter vrbem ac Tiberim fuit, confecratus Mar¬
ti,Martius deindecampus fuit, vt Liuiustraditlib.2.In
fine autem libri noni feribit,moris fuiflc,nifi Confident
autlmperatorem poflfe templum dedicare :& latum ad
populumfuifle, ne quis templum aramvc iniufTu Scna-
tus aut Tnbunorum plebis maioris partis dedicaret.

Ternoftram conjiitutionem alienan.  ] Sequitur n.Ret
facrx nec  vendi, nec oppignerari, nifi ob captiuorum rc-
demptionem poffunt.i. fancimus. 17-D.de facrofan.eccl.
vbi luftinianus veftes & vafa & alia donaria ad Dei cul-
tum neceflaria efle feribit.

jiuchritatefunquafi facrum.]  Sequitur in, Priuata
confecratione fieri res facrx  non pofiunr.l.^.D.eod.Hinc
Feftuslib.17. ex AelioGallo : Quod fi, inquit, priuati
fujereligioniscaufaaliquid Deodedicent, idPonrifices
Rom.non exiftimant facrum . At fi qua facra priuata fa- ■
fceptafunt,quKex inftituto Pontificu ftatuto die, aut
certo locofacienda funt, ea facra appellari, tanquam fa-
enficium . iiie verb locus vbi ea facra facienda funt , vix
videtur facer efle. Hxc Feftus . Hinc illud Ciceronis
confilium lib.Epift.ad Att 1 2. qui cum Tulliola: mortug
nonfepulchrum tantum,fed,fiauderet,fanum etiam co
fecrarecuperet: feribit hanc xdiculam quam in fani mo-—
dumedificare cogitabat, non in villa ^dificandam efle,
fed in hortis. namfi in villa edificaretur, & vt fit, villa
dominUmeo mortuo mutaret, nouus dommus earn atdi-
culam euerterc, & in area noui aliquid xdificare poflet.
at fi in hortis, vbi velraro, vel nunquam adificatur, a.di»
cula maneret.Verba eius ex Epift-i 8. fiibfcribam : Sed
ineunda nobis ratio eft,quemadmodum in omni muta-
tione dominorum, qui innumerabilesfieri polfunt,m
infinita pofteritate (fi modo ha:c ftabunt )  illud quafi c6-
fecratum remanere poflit. Item ex Epifb^.Faiuim fieri
volo, neque hoc mihi erui poteft: fepulchrifimilitudi-
nem effugere no tarn propter poenam legis ftudeo, quam

vt m£xime aflequar oTrodiaa-iv : quodpoteram, fi in ipfa
villafacerem: fed commutationes dominorum reformi-
do. Subaudiendum autem,qui xdiculam in fanimo-
dum ab homine priuato confecratam fine religione di-
ruere poilent.

Sacrum non eft, fed profanum . ] Profanum , inquit eo-
dem loco Macrobius, omnes pene confentiunt id efle ,
quod extra fanaticam caufam fit: quafi porro a/ano& re
ligione fecretum.

Locus autem in quo ades facra."]  Sequitur nn. Area
etiam euerfo templo facra permanet.d.1.6. D.eod. Hinc
Papinianus in 1.7;.D.decont.empt. Aede facra, inquit,
terrg motu diruta, locus xdificij no eft profanus,& ideo
venire non poteft. Hinc Paulus in l.p.D. ad leg.Iul. pe-
cuh.Sunt autem facrilegi, inquit, qui publica facra com-
pilauerunt: at qui priuata facra, vel atdiculas incultodi-
tas tentauerunt, amplius quam fures, minus quam facri¬
legi merentur. Pomponius autem facra loca religionem
amittcre tradit, fi in hoftium poteftatem peruenerint.h
cum loca.36. D. derelig. & fumpt.

-Religiofa loca mortuis inferendis fiunt: in commu-
nem quidem agrum ,fi focius: in proprieta-
rium,fi frutlwrius: inalienum,fi do-
minus ycl confentiat, vel ratum
babeat .1. vi.§. nj. D. eod.
l.tjS.iij. derelig.

V. Religiofum locum vnufquilque fliavolun
fate facit, dum mortuum infert in locum fuum,
In communem autem locum purum inuito focio
inferre non licet. in commune yero fepulchrum
etiam inuitis cjetcris licet inferre. Item fi alie-
nus vfusfructus eft, proprietarium placet, nifi.
confentiente vfufru&uario, locum religiofum no
facere. In alienum locum concedente domino li¬
cet inferre: 8c licet poftea ratum habuerit,quam
illatus eft mortuus, tamen locus religiofus fit.

Dum mortuum infert in locum fuum.]  Enunciatio I. Re-
Jigiofiis locus  non confecratione,& verbis folennibus,fed
illatione mortuorum efficitur.l.6.D.eod.& 1.2.§.2.de re
Jig. & fumpt. vbi Celfus  ait non totum locum , qui fepu 1-
tunedeftinatuseft, religiofum fieri, fed quatenuscorpus
humatum eft. Quae cum ita fe habeant, inane monimen
turn, quod xeyo'rdjpm  Gra:ci vocant,religionis nihilaf-
ferre, perfpicuum eft. itaque diui fratres refcrxpferunt in
1.6.  in fi. D. de relig.& 1.7.D.de rer. diuif. quum contra
Neratiusrefpondiflet: haud fatis,vt videtur,confiderate:
quum fatisconftetjfolum hominis corpus religionem lo
co afferre. adeo, vt fiue ad tempus tantum , flue in perpe-
tuum vfpiam fit conditum, eo fublato locus profanus ma
neat.l.fi quis4o.& 1. cum in diuerfis,in fi.44. D. de.'rclig.
quin ne ea quidem loca, vbi alia membra prseter corpus
condita funt, religiofa efle, Paulus hacipfa legeconfir-
mat. Atquehue Ipeftat quod intelligimusexl.4.§.3.D.
ad leg. Iul.pecul. nonnullis moris fuilfe, locum vbi the-

faurum condebant, quafi fepulchrum religione obftrin-

gere. prohibitum tamen id fuifl'e, vetitumque ne fepeliri
pecunia poflet. nullum autem locum nifi m quo fepultu-
ra eflet, religiofum efle. Verum hsec quidem haftenus.
Nunc demortuorum illatione, per quam religiofa loca
fiunt,videamus. Cicero lib, de Leg. 2. Neque necefle eft
edifferi a nobis qui finis funefta: familia:, quod genus fa-
crificij Lare, veruecibus fiat, quemadmodum os reccptu
terra obtegatur, quseq; in porca contrafta iura fint, quo
temporeincipiatlepulchrum efle, & religione teneatur.

Et paula poll: Nam fid dicuntur i j  qui conditi funt, nec
tamen eorum ante fepulchrum eft, quam iufta fafta &
coripus Incenfum eft. Et quod nunc communiter in om¬
nibus

84 Franc. Hotom. in II. Lib.

mbits fepultis ponituV, vt humati dicatur: id erat propriu
lum in ijs quos humus iniefta contegeret. eumque mo¬
ral] ius Pontificale confirmat.nam priufqudin osiniefta
glcba clt, locus llle vbi crcmatum ell corpus, nihil habet
rehgionis. iniefta glcba, turn & illehumatus ell, & fe-
pulchruni vocatur: actum denique niultareligiofa iura
compkftitur. Locusautem corruptus. fcriptus, meo iu-
dicio,fuit in hancferefententiam : Quod os fupra ter¬
rain non exiaret. nec porcam heredi credere needle ef-
let • Ex ijs porro qua; confequuntur, apparet, ea loca in
qusiv.ortuus iilatus eftet,neque arari,ncque coli ius
fuill’e- Cui confentancum ell, quod Scru. Sulpitius &
Msfs.Sabinusfcripferunt,Religionem a relinquendo efl'e
diftam , quje propter lan&iiatemaliquam rernota acfe-
polita a nobis fit: apud Macro.lib.Saturn.j.cap.j.&Gell.
lib.4.cap. 9.nam in arando locus illefepulturse relinque-
batur. itaque fi Pontifices purum aliquem locum cltede-
ccrncbant,cxarari iubebant. Cicero eodcm loco : Sic
decretum a Pontificum collegio, non efl'e ius in loco pu¬
blico fieri fepulchrum. Et paulo poll: Scd cum multa in
co loco lepiilchra fuiflent, exaratafunt. flatuit enim col
Icgium, locum publicum non potuifie priuata religione
obligari. Hinc religiofi diesdicunturLiuio in lib.6.qui-
busrem nullarh nec publice necpriliatim licetagere:qui
a Cicerone quieti nominantur . Fellus autem hbr.i 6 .
Dies, inquit, religiofi, quibus nifi quod needle eft, nefas
habetur facere : quales font fex & triginta atri qui appel
lantur, & AUienfes, atque ij quibus mundum patet. At¬
que ha;c quidem hadlcnus. Eodemque locus iile Cice¬
roni? pertinet Philippica 9. Maioresquidem noftrifta-
tuas multis decreuerunt, fcpu Ichra paucis. fed flatus in-
tereunt tempeftate, vi, vetuftatc: icpulchrorum autem
fan&itas in ipfo folo eft, quod nulla vi moueri, neque de-
leripotell. atque vt cetera extinguuntur,ficfepulchra
Hunt fanftiora vetuftate.

In communemautem locum. J  Sequitur n.Mortuumin
agrum communem inferre, nifi confentiente focio, non (
licet, l.d.eod. vbi de fepulcro priore loco feribitur, quam
decomuniloco:item vtinantiquoTigunno lnftitutio-’
num ltbro : prxpoftere tavnen, meo ludicio . Dc qua-
tuor enim loeorum generibus hoc §. difputatur: de pro-
prio, communi, proprietario & alieno. Etin communis
quxftionem fepulchri commums inteiitur difputatio. In
communem autem locum inuito focio mortuum inferre
non licere, tradit etiam Vlpianus 1.6.§.4.D. com.diuid.
& 1. z.§.i .D.de relig.SciCalliftratus in 1 .  fiplures.41 .D.
de religiofi. feribit de extraneis intelJigendum id efie -
nam ex lpfis d ominis quamhbet refle ibt fine cjteronwi.
confenlii fepelfri.

In commune vsrbfepulcrum.] Sequitur hi.  Mortuum
in commune fepu lchrum fine loeiorum confenfu inferre
ms eft.d.1.6. & 1.6-5-4. D-com. diuid. Sed quxro, vtrunt
eoi^im aliquem quorum commune fepulchrii eit, an etia
alienum ? Et alienum', non arbitror :prsfertim cum Ci¬
cero eodem hbrolcri.bat Solonem, cuius ex Jegibus (c- j
pulchralibus Romansfere omnes manarant, vetuifle »e
alicnus inferretur. Quod fi ita elt,fimillima plane kei,
quf fepulchri comiinis,rat.'o elhvt paulo ante docuimus,,

Sidienus uJ'mfruEiuseft.]  Sequitur mi. Mortuum
fine fruftuari; confenlii inferre proprietarius in fuum
agrum non poteft.l.z.g.j. & l.funt perfonx.43. D.de rc-
iig.Ratio apparet, quodagrv cultusminuiturfruftuario.
Quare fi confentiat vfusfruduanHS, locus religiofits fiet.

1. locum-17.D.de vfutrust, vbi Vlpianus ide feribit,quod
ind.l.z.de relig. interdumfolum proprietarium religio-
fum locum pofle facere. veluti fi teftatorem qui vfomfru
dtum legaflet, ibi fepeliret. quum alibi tam commode
non pofl'et.

In alienum locum confentiente etomino.  ] Sequitur v. Mor
ttio in locum alienum, domino vel confentiente , vel ra-
tum habente, illato, locus religiofus efficitur.l.6.in fi.D.
de rer. diuifi Nam ratihabitio mandati vim obtinet. At
fi necconfcnferit dominus nec comprobarit, is quiintu-
lit aut cadauer tollere, aut loci pretium prsftarc coge-

A tur.l.is qui.7. D.de religiofi & fumpt.Olfa verb vel cor,
pus effodere domino fine Pontificum dccreto,Prsfidisve
iuflii non Iicet.l.oila.8.D-eod.

Licet pojlea ratum babuerit .] Ita fcripfi,cum in alijs,[7fp<*
babuerit , ] cum negatione legatur . fed & fententix veri-
tatem fum fecutus, & Florcntini codicis, vnde hie depro-
ptus eft,auclt:ritatem ac fidern . Etenim licfe res habet,
quemadmodum mode dicebamus, vt nihil interfit inter
comprobatorem fodti, & fualorem. vt mihi quidem du-
bium non fit, quin hoc ipfum&de communi loco, &de
co,cuius vfusfrudlus eft, alicnus inteiligi dtbeat.

San fix res dicuntur , qua ut inuiolatte effect , pana
propofita cautum eft l. i.&riii. & x-D.cod .

VI. San&E quoque res , veluti muri & por-
ke,  quodammodo diuini iuris funt: & ideo nul-
luis in bonis funt .Ideo autem muros fanftos di-
cimus, quia poena capitis r.onftituta eft in eos
qui aliquid in muros deliquerint. Ideo & legum
eas partes, quibus pcenas conftituimus aduerfus
cos qui contra leges fccerint, fandtiones vo-
camus .

Quodammodo eiiuini iuris fimt,\  Enunciatiol. Reslan-
6a;priuati vlJiusnecfiint, nec efle polliint. l.i. D. eod.
Diuini iuris funt, inquit Caius,res(acre & rcligioff,fan-
dlat quoqueres, veluti muri  & portx,c]uodamrr.odo  diui
ni iuris lunt. quod autem diuini iuris eft, id  nuiiinsin bo
11 is eft. Quern locum Tribonianus hie fecutus eft Keni
■iro'<fet,vtcuius apparet. Itaque non plane diuini iuris
muros efie dixit, fed quodammodo . nam res faerf deoru
proprie funt, ijsque dicatx atque aflignat*. rtJigiofie,
Dcotum tnanium funt. itaque D. M. in fepulchris addi
folitum,nemo ignorat. Muros vero Deorum fuifle, non
legimus. Sed qu£ dicantur res fanfte, copiose ex vete-
rum lunfconfultorum leriptis in Ccmmentario verbo-
rum iuris cxpofuimus.

Muri & port* ciuitatis .] Sequitur 11. Muri & ports
landlarum rerum numero limt. J.i .D. de rer. diuil.&l.t.
D. Nequid in loco facro fiat. Acdemuris quidem, du-
bium id nemini eft; prslcrtim exi.vlti.D- dercr.  diuifi
nam fi facrolanda dicuntur,quepcena fancira funt ,vt pan
Jo ante ex Cicerone dicebamus, vrbisRomf  muros, ni-
ciirum optimo iure fandos appellate  poflumus: quorum
violatio regio fraternoq;  fimguinc afiomuloexpiata eft.

Qui aliquid in muros deliquerint . ] Sequitur in. Vio-
lare muros capitate  ell-1. vlt.D.eo. nam & Rcmuli frater,
inquitPomponius, Remus occilus traditurob id,quod
murum tranfcenderc voluerit.id eft,animum vttranfeen
deret mduxerit. ne quis optimi Accurfij aufloritatcm
lecutus,oblolam voluntatem &cogitationem punitum
Remum arbitretur. Quod autem muris hoc loco tradi-
tur, non modo de Romans vrbls, led etiam de munici-
piorum moenibus intelligendum eft : ex finsl. fandum.
S.D-eod. Sinniiter autem ad exemplum murorum vrbis,
fi vallum quis tranfeendat, aut per murum caftra ingre-
diauir,capite pumtur,inquit, ModefJ.3.5-7-D.de re mil.

Legum eas partes, quibus panas conFiifhimus . ] Sequitur
1111. Parteslegum qua? pcenas continent, Sanftionesap
pellantur.l.fanclio legum.4i.D.depoen.& fandliomsexe

jplum expoliii in libro de Legibus Romanis, cap. De
kgeregia. Hinc Vlpianus.i.lacra y.§.z.D.hoc
tit.,’ Leges inquit, fanfts funt. fanfhone
enim quadam lunt fubnixs.& inter-
dum in lanftionibus adiicitur,

Ml qui ibi aliquid coin-
mifit,capite pu-
niatui .

Priuat#

Inftitut. Imp. Commentarius. Sy

Triuatd res fiunt hire duplici: gentium, & ciuili.
abillo autem , vtpote vetuftiori , commodius eft
diferedt initmm ordiri.Li-D.de acq.rer.do.

Vll.Sirigulorum autem hominum multis mo-
dis res bunt. quarundam enim rerum dominium
nancifcimur iure naturali, quod (licut diximus )
appellatur ius gentiumiquarundam vero iure ci-
,, uili. Commodius eft itaque a vetuftiore iurcin-
„ cipere. palam eft autem, vetuftius efle ius natura
„ Ie, quod cum ipfo genere humano rerum natura
,, prodidit. ciuilia enim iura tunc efle coeperunt,
,, cum & ciuitates condi, & magiftratus creari , &
„ leges feribi coeperunt.

Singular i:m multis moils res funt.  ] Atvt partitioni,qua
luperius propofuit, fatisfaceret, hoc loco, qua: res fingu-
Jorum eflent, exponendum erat.nam fere omaesde qui-
bushoc tempore difputat, communes funt. Singulorum
igiturres dicuntur,qua: cuiquc naturali aut ciuiliiu¬
re acquifit* font-

Quarundam enim dominium.  ] Enunciatio I. Duplici itt-
re domiiiia rerum acquiruntur, naturali & ciuili J.l .De
acq. rer. dom. Naturaleaute interpretaturquod honii-
num duntaxat, non etiam beiliariun, inter ie commune
eft. namhoc libro iuris Ciuilis  fecundampartem, qua:
in rebus vei acquir endis vel  alicnandispollta eft, trada-
mus. £ius autem juris belli £  participes non funt.

Cum ipfo genere humano rerum nature,  j Sequitur 11. Ius
gentium Cimul  cum hominum genere natura inftituit. d.
fr.eod.Hocfalfiim eft, ft quae iuris gentium cfl'e dicun-
tu r, (pcdlemus: veluti bella , feruitutes, & contraduum
varia genera, fed hoc loco Iuftinianus ad acquirendi do-
minij modosfine dubio refpexit. Nam occupatio,quam
mox primam explicabit, fimul cum humano genere in-
flituta eft . *

Ciuilia autem iura.J  Sequitur n x .Ciuilia iuracondi-
tis ciuitatibus inftituta funt. Hoc eft, Ciuiles acquiren¬
di modi, nimirum per mancipationem, in iure ccflionem,
& vfucaptionem.

per arum omnium qnre quidem libertate naturali po

timtitr, libera cuiuis, etiam in alieno agro,
per occupationem acquifitio tsl:qux,li
bertate ilia recuperata, flatim amit
titur.l.j.l. iij. l.v.D.de acq. do.

„  VIII.  Ferse igitiir beftia;, & volucres, & pi-
„ Ices 3  id eft, omnia animalia, qua; in terra, mari,
33  cseloque nafeuntur, limulatque ab aliquocapta
a,  fuerint, iure gentium ftatim illius efle incipiunt.
ty  quod enim ante nullius eft,id naturali ratione oc
3,  cupanti conceditur. nec intereft, feras beftias &
33  volucres vtrum in luo fundo quifque capiat,an in
a. alieno. Plane qui alienum fundum ingreditur ye¬
ar nandi aut aucupandi gratia, poteft a domino, fi
33  is pramiderit, prohiberi, neingrediatur. Quic-
33  quid autem eorum ceperis eo vlque tuum efle in-
33  telligitur donee tua cuftodia coercetur. Cum ve
33  ro tuam euaferit cuftodiam, & in libertatem na-
turale fefe receperit, tuum efle delink , & rurlus
occupantis fit. Naturale aute libertate recipere
intelligitur, cum vel oculos tuos effugerit, vel ita
fit in confpcdtu tuo,vt difficilisfit eius perfecutio.

. Simulatque ab aliquo cdpta futrint.]  Enunciatio I. Fe¬
ra: omnes luregentium per occupational! acquirutur.d.
l.i. & 3.“. Hoc Toco de eo acquirendi modo diiputare in-
greditiir, qui maximfc Omnium eft naturs conlentancus,
atque ( vt paulo ante monuit)antiquiffimus. Is autem
Occupatio , fiue prehenfio dicitur. quam fic licet defi-
niamus: Occupatio ferarum eft 3 naturalisearum liberta-
tis ademptio, & illarum in fuain poteftatem redadio. Et
quoniam deinceps ex contrarijs repugnantibus & confc
quentibus perpetuam difputationem texcre inftituit,reni
omnein fob oculos proponemus. nam occupatx fera: li-
beram opponemus : fupponentur autem hs duzinter le
quidem aduerfte,illarum autem confequentes: Expers po
teftatis libere vagandi,&compos facultatis libere vagan
di. Quaruni rerum vfus paulo poll intelligetur. lllud
hoc tempore adiicietur, quod in enunciatione didum
eft, Feras omnes, intelligendum de iis,qu<r naturalis po-
teftatislibertatifque font compotes. Feras autem eas efle
> beftias, qua: immenfamatque infinitam a natura libere
vagandi poteftatem habeat.

jSjc  intereji feras bejlias & volucres.  ] Sequitur 1i. Fe¬
rarum & volucrium libera cuiuis etiam in agro alieno per
occupationem acquifitio eft. 1 .3. D. illo tit. Itaque & ve-
• nari &aucupari in fundo alieno non circumfepto ius eft.
Pifces autem hoc loco non nominantur: propterea quod
pifeari in alieno, ius non eft. Ac de feris quidem & volu-
cribus,quas licet in alieno capere, paulo poll exempla
prolerentur . qualeillud eftdc volucribus.qux nidum ia
arbore mea fecerint: quas tamen cuiuis aucupari licet.
Item deciconiis, qux  infaftigio domus nidum extrucre
& pullos foos educare cofoeuerunt. tametfi propter leges
in direftarios latas,in aliena teda cofcendere no liccat.

Totefta domino prohiberi.  J Sequitur ill.  Aditll foi fun
di proliibere alienum, ius eft.d.hj.vbi hocampliusaddi-
tur[ lure  ]prohiberi: vtomnis violent ix  folpitio tol-
latur. itemm 1 . Diuus.16. D. deferuit. ruft. 1 , imuria-
rum. 1 3. §. vlt. D. de iniur. vbi hoc additur prgterea,
iniuriarum adionem in eum,qui domino inuito ingref-
fus erit, concedi.

Cim  >«ro I warn euaferit cujlodiam .  ] Sequitur nil.  Fc-
ra tantifper eius eft,qui occupauit, dum naturalem liber-
tatem non recuperet.l. naturalem. j.D.de acq. dom. Ra¬
tio ex iis,qu* paulo ante dicebamus,intelligi debet. Non
enim & occupata fera ell, & libere vagari poteft. Repu¬
gnant enim , occupatum efle, &hbere vagandi potella-
. tem habere. Exmplum controuerfisnobis hoc confinge-
re licebit. Venator leporem prehenderat, eumquc fecum
deportabat viuum. forte accidit, vt  Jepus eilugcret, ac rc
pente in alterius manus (vt fi quis Jaqueum comparaflet)
incideret. Intentio ell: Lepus meus ell. D.Imo meus.
Qjjsftio : vtrius lit.  Ratio: Fera: namque omnes primi oc
cupantisfont. Firmarrientum: At ego primus fom occupa
tor: eumenim paulo ante momento prehenderam,ac vix
de manibus meis elapfus crat. Difoeptatio eft: An is cu¬
ius e manibus lepus paulo ante momento effogit,eius ad-
huc per occupationem dominus diciposfit. Iuftinianus
refpondet ex repugnantibus,non pofle. Repugnant enim,
occupatum efle leporem, & libere vagandi poteftatem re
cuperalfe. Quod ipfom in Jufciniis &aliis auiculisdici
poteft, quas animi caufa in caueis inclulas & a nobis altas
diu polledimus. foam eo iplb momento, quo fic euaferint
vt prehendi a nobis non poflint, liber* acfui iuris efle, &
cuiufuis occupationi patere intelliguntur.

Fera quamuis ita vulnerata fit , vt capi perfequen-
do poffit,naturalem tamen libertatem retinet.

1 . v. dc acq. dom.

IX. lllud qujefitum eft, anfi fera beftia ita
vulnerata fit, vt capi posfit, ftatim tua efle intel-
ligatur. Et quibufdam placuit, ftatim efle tuam:

8 6  Franc. Hoirom. in I I. Lib.

& eoufque tuam videri, donee earn perfequaris.
quod li delieris earn perfequi, definere eile ttiarri,
& rurflis fieri occupantis. Alii vero putalferunt,
non aliter tuam efle, quam fi earn ceperis. Sed po
fteriore fcntentiam nos confirmamus,qudd rnul-
ta accidere foleant,vt earn non capias.

Vt capipoffit .] Perfequendo fcilicet. Caufa: autem
conftitutiolmcefto ; Venatorceruum ficvulncrarat, vt
eum capere diutius perfequendo pofl'et. Is tamen fugfens
in viatorem forte incidit,qui eu abftulit. Intentio vena-
tor;s:Hic ceruus meus ell. D.lmo meus.Q^. Vtriusfit.R.
Cerui enim (vtpote feri) qui nullius funt, primi funt oc¬
cupantis. hie autem tuus non erat,quum eum in tua pote
flare non haberes. F. At quia fic eum vulneraram,vt diu¬
tius perfequendo aflequi eum poflem, prior eum oqcupa
ui.D.An fera beflia ficVulneratajVt capi perfequedo pof-
fit, occiip'ata videatur. Iuftinianusrefpondet,non videri.
Repugnare enim,ceruum occupatum efle,& libere vagan
di poteftatem habere, item, occupaffe,& in fua poteflate
non habere. H®ccumitadifputantur,ftudiofi animus
conqmefcit: non autem, fi tantum addatur Trebatius fic,
ahj vero illomodo. quibus verbis Caius vtiturin d.l.
naturalem . D. illo tit.

Tofleriorem fehtentiam nos conprmarnus .] Enunciatiol.
Non fiquis feram vulnerauit, continuo earn occupafle in-
telligitur. Sequitur 11 . Non fi fera vulnerata fit, conti¬
nue naturalem libertatem anufit. aliud eft enim vulne-
ratam,aJiud occifam efle.aliud vulnerare,aJiud libere  va
gandi poteftatem adimere . Quare confiderate hocani-
maduertendum erit, an ita vulnera'tus effet, vt fanguine
paulo diutius fiindendo,longius fugere non poflet: aut fi
vrgente vi canuni,vitro adhominem confugerit.qua effe
ceruorurii naturam Piinius & c£teri cpnfirmant. Nec dif
fido, quin hos cafus Trebatius, quern Grxculi noftri mi- ^
rabiliter exagitant, in refponfo fuo intellexerit.

*Apes quamuis iruilicuius arbore fauos fecerint , &

volueres nidos,funt primi occupantis : exa~.
men autem quandiu in conjpeflu eft,
capique poteft , eius, cuius efl al-
ueus, permanet.l.v. deacq.do.

X. Apium quoque natura fera efl. Itaque
qua; in arbore tua confedennt, antequam a te al-»
ueo tuo indudantur , non magis tua; intclliguna
tur effe, quam volueres, qua: inarbore tua nidum
fecerint. ideoq; fi alius eas incluferit,is earum do
minus erit.Fauos quoque fi aliquos lice fecerint^
eximere quilibet poteft. Plane integra re,fi pra:- D
uideris ingredientem fundum tuum,poteris eum
jure prohibere, ne ingrediatur. Examen quod ex
alueo tuo euoluerit,eousq; intelligitur effe tuum
donee in confpectu tuo eft: nec difficilis perfect!
tio cius eft: alloquin occupantis fit.

upturn fera natura. efl . ] Enunciatio I. Apium natura
feraeit.l.naturalem.j. §.z. D.deacq.do,& paulo infra,
proximo §.vbi ait conftare, nec dubium effe quin earum
fera natura fit.Piinius tamen lib i i .cap. y .feribit eas nec
manfueti nec feri generis effe. Varro autem hb.y.cap.16.
Ex, inquit, differunt inter fe, qua fera: & cicures funt.
nunc ferasdico, qua: in lylueftribus locis pafcitant: cicu¬
res, quae incultis. Columella autem lib.9. examinum
alia fylueftria-nominat,qu* fcilicet vere funt fera,nec vn
quam cuiufquam alueo inclufa fuerUnt: alia vernacula,
qu* aut magnam partem aut tots in alueo alicuius natse
funt. Quin etiam Paulus in l.fi apes.26.D. de furt. feras

A apes diftinguerc videtur,&meo iudicio reuera diftin-
guit a vernaculis : vt proxime dicemus. Sedrefpodetur,
feras a Iuftmidnb hicappellari,qus immenfam atq; inti
nitam a-natura hbere vagandi poteftatem habent.

7 f>n rnagis ttice intelligantur eJJ'e  .] Sequitur 11. Nonfi
apes in arbore,pieaconfederint, continuo meatfuntJ.fi
apes.2.6.D.de ruff.'Caufficonllifutio : Apes qua>dam in
arbore meafauos xdificarant: vicinuscbfcendit, fauosqj
& apes abftulit. Intentio : Apes mee funr. D. Imo met.
.Q^ Vtrifts fint,. R. Apes enim, tjus nullius funt, vt ferie
omnes, primi funt occupantis. F. At cum in arbore mea
confederint,fa'ubsqj fecerint, prior easoccupalfe intelli-
gor. D. An qniarBoris,in qua fauos apes fecerint,domi-
nus eft, continuo cas occupafle videatur. lultinianus re-
fpondet, non videri. Repugnare enim, o.ccupaffcapes,&

' eas in fua poteflate ac ditionenon habere,occupatas efle

- .apes, & libere vagandi poteftatem habere. Hate cum ita
fe habcant, fubdifficilis tamen exifte t inde qua?ftio:vtru

g haec de vernaculis apibus inteliigantur,an non . hoc eft,
an fi apes meas,quafmane euolare,& vefperi redire Coli-
tx funt,fcienS aliquismeas efle ceperir,furtum comittat.
nam Iuftinianus infinite Jocutusell. At proximo §.regu-
Jam deijsferisgeneralem tradit, qupcommeandiacre-
meandi confuetudinefti habent, huicipfius legi contra¬
rian! . Refpondendum igitur,hunc §.defylueftribus &fe
risapibusintelligendum efle', non autem de cicuribus&
vernaculis. Quod vel hmcintelligi licet, quia de apibus
que in arbore confederint,ac fauos fecerint, quyitionem
propofuit. nam etiam flex alueo meo ills euolarint, ta-
men reuertendi animum abiecifleintelliguntur-fed Pom
ponius in 1 . 8 .§.i .D. fam.ercifc. rem omnem extra dubi-
tationemconftituit, aperte  confirmans, cum talcs apes,
auerteritjfurti obligan.Peccaru hoc tantum ell in hoc §.
q, Iuftinianus omnes apes paulo obfeurius feras appcllat.

- yilueo indudantur , ] Turn enim vere occupate funt, vt
pote quibus libere vagandi poteftas adempta eft. Alueos
autem,fiuealuos,d mellisaiimonia dnSos,Varro eodem
loco feribit. quas, inquit, ideovidentur mediasfacere
anguftiffimas, vt figuram imitentur earum.

Volutres epux in  arbore tua.] Sequitnr 111 .Nonfi volu-
cres nidos in drbore mea fecerint, continuo me£ funt.
Quod eodem modode ciconijs, qu£ nidosfuos infalti-
giodomusfdificarunt, dicendum videtur.

Fauos quoque fi qttos ex fecerint.  ] Sic liber Tigurinus,
Alij effecerint, quos Florentini codicis refellit a udori-
tas. Sequitutv. Fauos etiam in arbore aliena capere ius
eft.d.l.y. Eftautem fauus,vrVarro Feribit, quern  apesfin-
gunt multicauatu e cera,cfim ftng ulacaua  fcna"iatera ha
Deant,quot(inguIispedesdedit natura. Hecillc  I.3.C.1 g.

Voteris eum iure prohit ere.] Sequitur  vi. Aditu fu 1 fundi
alienum arcere ius  eft. Quade re paulo fuperius ex-
plicatum eft.

E oufque intelligitur effe tuum,  ] Sequitur vn. Examen
dum in confpe&u eius eft,cuius eft alueus, & capi poteft,
eius permanet; poftea primi eft occupantis.d.l. y. Eft au¬
tem examen noua apum foboles,quas iccirco Columella
vernaculas appcllat. Quum igitur ex alueo meo prima
noui ducerent examina regcs,Vere fuo, luderetque fauis
emifla iuuentussvt ait Virgilius,cuftosque meusalueum
inanem par a 11 et, retinere tamen exercitum ilium no po-
tuitivicinus eft alueo fuo inclufit. Intentio mea eft: Meu
eft examen. D. Imo nieum. Q_! Vtriiisfft. R. Apes, qua:
nulliusfunt, vtferg omnes, primi funt occupantis. F. At
ego, cuius eft alueus, quafique metropolis, cuiusque f un t
iftorum quafi parentes, hanc noua fobolem fans hoc lpfo
videor occupaffc,q, aiucu in meo dominio habea. D.A11
qui matrum eft dominus, ideexaminis dns atq; occupa-
tior fit.Iuftinianus refpondet: No qui aluei eft dns, con-
tinubexaminispofl’efl'oreacdominum cxiftcre.nam vbi
primiim libere vagandi poteftatem adeptum erit,conti¬
nuo iurifgentium primique occupantis efle.b on enini&
poftidentur, & libere vagandi poteftatem habent. Ha¬
bent autem hanc poteftatem , quia difficilis earum mi hi
perfecutio eifineque animum ad me redeundi habent.

Inftit. Imp. Commentarius

Fern: qua commeare folitxfunt, ft redire defueue-
rintji or nil no domino defciuijfe,ac nullius ef¬
fe intelllguntur.l.v.§. v.de acq.iom.

„  Xl.Pauonum & columbarum fera natura eft:
„  nec ad re pertinet, quod ex cofuetudine auolare
„  & reuolare folent. na & apes idem faciunt, qua-
„  rum conftat feram efle naturam. Ceruos quoque
3 ,  ita quidam manfuetos habent, vt in fyluam ire &
j,  redire foleanf.quorum & iplorum feram efle na-
3,  turam, nemo negat. In iis autem animalibus 3
33  qux confuetudine abire & redire folent, talis re-
33  gula comprobata eft:vt vfque tua effe intelligan-
jy  tur, donee reuertendi animum habeant. nainfi
33  reuertendi animum habere defierint, ctiam tua
33  effe definunt, & hunt occupantium .• Reuerten-
33  di autem animum videntur definere habere tunc,
33  cum reuertendi confuetudinem deferuerint.

Tauotmm quoque & columbarum  . j Enunciatio I. Pauo-
nes&columbe funt feri generis,nonmanfueti.l.y.§.?•
D.de acq.rer.do.Quod eodem modo intelligcndum efts
quo illudde apibus . Nam quod quidem ad pauonesat-
tinet,fatis conftat eos,quos domiin vrbe aJi paflimin
Gallia & Germania videmus, manfuetosefle.-fiue,vt ve-
riusdicamus,cicures. Itaque Pomponius inl.dpauo-
nes.37-D.defurt. manfuetos illosappellat. VerlimJioc
toto.§. loquitur  Iuftinianus de ijs , quos Varro & Colu¬
mella agreftes vocant, quos in mfulis& nemorolis locis
gregatimaii teftantur. Hinc Pomponius in 1. lipauo-
nem.tf-D.  defurt. manfuetum pauonem vocat chorta-
Jem, &qui domi alitur. vide Varronem lib.3.cap.6.Co-
Jum.lib.8.cap.i 1. Columbarum autem Varro cap.y.duo
genera ftatuit: vnum agrette , quod liabetur in turribus
ac columinibus villx,a quo appellate columbe: que
propter timorem naturalem fum.ma loca in tedis captat.
quo fitnagreftes maxime fequantnr turres , inquas ex
agro euolant fua fponte, ac remeant\ Alterum genus il-
lud columbarum eftclementius,quod cibo domeliico
contentum,intra limina ianugfoletpafci. Exhisfitmi-
lcellum tertium genus, &c.

Tgec ad rent pertinet,quod ex confuetudine . ] Scqu i tur 1 j.
Non li bcfiie abire ac redire folitefunt, iccirco manfue-
tgiudicandxCunt. Quod  argumento cxfimili fumpto
probat. Apes  ennn & ceruos quofdam condocefados
commeare & remcare conlueuilfe: non tamen ob earn
caufam nonferos efle .  Non enim ilia confuetudocom-
meandivelnoncommeandi maniuetos autferos facit,
fed natura: hoc eft,po,teftas infita &innata Jiberc vagadi
in eglo,terra & mari, feras animates efficit. at quibus ilia
denegata eft,mafueta: sut, vt galling chortalcs & anferes.

Donee animum reuertendi habeant.  ] Scquitur 111 .Fere
qug commeare folent, animo occupari ac poflideri in tel
Jiguntur. Hadenus enim dc feris difputatum eft, qua-
rum corpore occupato dominium acquiratur. nunc de ijs
commemorat, quarum animus occupatus tenetur . Eius
enim columba eft,cuius in columbario habitandi animu
ac voluntatem habet.l.Poponius.8.§.i .D.fam.ercifc.Isq;
columbg dominus ac polfeft'or, cuius eft columbarium,in
quo fedes fuas conftituit.l.3.§. quidam.11.de acq.poft.

Cum reuertendi confuetudinem.  J Sequitur 1111. Fera-
rum animus ex reuertendi confuetudine iudicatur.Quo
in loco commode caufg conftitutio proponetur. Ali¬
quot e columbis meis,que antea commeare ac remcare
folebant,invicini columbarium fefe fuapte ipontere-
ceperunt, priftinas fortafl'e fuas fedes perofg. Intentio
mea efLHa: columbg meg funt. D. Imo mee. Q^Vtrius
fint. Ratio: Columbe que nullius funt, vt alig omnes fe
rg,primi ftmt occupantis. He vero nullius funt,certc
non tue, quum anmium ad te reuertendi abiecerint. F.

& At he fedes fuas in columbario meo femperantea po-
fuerant,ibiquepulloseduxerant.D.Anco]umbg,qugdiu
in certo columbario fedes habuerunt, fi redire fleferue-
rint, a priore domino defciuifle , ac nullius efle intelli-
gantur. Iuftinianus refpotidet, nullius efle. Ratio: quia
ferarum, qua: commeare confueuerunt, dominium eius
eft,qui earumammosoccupaiiitacpoflidet. Earumau
tern animus apud cum efle intelligitur, apud quem ha¬
bitant . Quare cum habitare apud me deliieucrint, ea-
rum animum nonampliusoccupareac tenere intelligor.
Pcrfpicuum eft igitur, eius efl'ecolumbam, cuius in co¬
lumbarium reuertendi animum liabuit. Quod ex eo
intelligi potefts quiafiretenta non fuiflet, atqueinter-
ccpta, in eius columbarium reuolaflet. Itaque columba?
qua: emitti folent de columbario, venire in familia: er-
eifeundg iudicium Pomponius feribit: cum noftrglmt
tandiu, quandiu confuetudinem habeant adnosreuer-
tendi. quare fiquis eas apprehendifl'et, furti nobis comic
“ tit adio. idem & in apibus dicitur : quia in patrimonies
noftro computantur 1. Pomponius.8.§.i .D. fam. ereife.
Quod aduerfus eos notandum eft, qui aliorum columbas
incidiisintercipereatqueauertere confueuerunt. At-
que idem in manfueto & condoccfado ccruo iuris efle
nobilis ilk Virgilianuslib.Aene.7. demonflratique Poe-
ta caufam belli in Trcianos & Latinos facit. nameumi
Tyrrhei hberis,Syluia przfertim filia,ita inftitutus eflet,
Afcanius autem Troia venatuni exiflet,eum ciicanibus
perfecutus faucituit: qua;  res belli caufam pra:buit.

3 ^on fi anferes, ga.Ilin<ere manfueU in locum alie-
mm, & extra, dommi poteftatem effugerint ,
iccirco ipfms effe definunt. l.v.

§.7?j. de acq. dom.

2  XII. Gallinarum & anferum non eft fera na¬
tura: idque ex eo poffumus intelligere/quod alia:
funt gallina:, quas feras vocamus ,item alij funt
anferes, quosferos appellamus. Ideoque fi anfe¬
res tui, aut gallina: tua:, aliquo modo turbati,
turbataeue euolauerint, licet confpedtum tuum
effugerint: quocunque tamen loco fint, tui tuse-
ue effe intelliguntur: & qui lucrandi animo ea ani
maliadetinet,furtum committere intelligitur.

Gallinarum & anferum non eft fera natura. ]  Enunciatio
I.Gallinx&anferesmanfticti generis funt.l.y.infin.de
acq.rer.do.Haftcnus ergo de feris, nuc de manfuetis tra-
ftare inftituit. Ex quo intelligi debet, regulam quam fu-
perius de feris,pofuit feras fcilicet per occupationem ac-
quiri,ad has manfuetas non pertinere.

jiliafunt gallina, quas feras vocamus .] Sequitur 11.
Cui contrarium nomen conuenit,eidem aliud contrariu
non conuenit-Argumentum eft igitur ex priuantibus. ve-
luti:Si qiiaanimalia cgcadicuntur,fequiturquedam alia
fpeftu efle predita. Gallinarum tria genera Varro lib.3.

c.p.conftituit:villaticas,rufticas&Africanas.Colu.lib.8.

c.i-  cohortales, rufticas, & Africanas.Viliaticas vterque
& cohortales appellantjcjuas ali ubique turn in vrbe,turn
in villa videmus. Rufticas autem & lylucftres eas vocat,
quas Iuftinianus feras hoc loco nominat: qug ab aucupi-
bus capiuntur,& in fenutute non foetant.

jinjeres quosferos cppellamusgVarro  lib.3.c.i o.Eft,in¬
quit,anferu genus non albu,lcd variu , quod ferii vocatur:
nec cu albis lib enter congregatur,nec eque fit manfuetu.

Licet confyeSfum tuum effugerint:  j Sequitur n 1. No vt
ferarurri , fic manfuetarum auium occupatio ex prehen-
der.ui facilitate vel difRcultate gftimatur. Nam in illi-
occupatio fignificat detradionem naturalis libertatis in'
mense& infinite vagandi: quum autem hgnullameiuf
niodiinfitam libertatem habeant 3  fequltur, talem occu¬
pationem in eas cadere non polle.

r  H : Tui

88

Franc. Hotom. in 11. Lib.

Tuitueve ttfe inteUiguntm . ] Sequitur mi. Non fi A intelligenda fint ?Nam pratdam a Quail, vrbanis vendi

ii* r ..  . '_lA U .. n 4. noMitD nprnni^mmif 1  in *r.'irinmrpmffi nnfnm

galiina: anleresve aliocuolarunt,iccirco earum domi-
mumamittitur. Caufx igitur conftitutio ponaturhgc:
Galiina mca in vicini domum euolarat. Intent. Ham
galiina mea eft.D*Imb mea.Qj Vtrius fit. Ratio:Quod
nullius eft, fit primi occupantis.Tuam quidem non fuiffe
vel ex eo ccnftat, quia tua in potellate non erat. F. At
manfueti eft generis galiina : talcs autem nunquam na-
tura fui iuris,ac nullius funt. D. An bcftiae manfueta:
tantifper alicuius fint, quandiu eas in fua poteftate acdl
tione habet. luftinianus refpondet, nihilominuseas eius
effe, propterea quod manfueta non item vt fere Tola oc
cupatione acquiruntur . Id autem argumento exante-
cedentibusfumpto ficdifputat: Occupatio eftpriuatio
immenfa: & infinite poteitatisnaturalis libere vagandi.
In manfuetis autem beftijsnunqua ea facultas fuit. qua-
re occupatione acquiri non poffunt. nam fi occupata: efi-
fent, fuiffet ea libertas necefie eft. Quo eodem modo

folitam, pecuniamquc in a?rariumredigi,notum eft ex
Gell.lib.i 3-cap.z3.& lib.7. cap.4. Pr^da igitur r.onjfin-
gulorum eft, fed communis ,fiue publica, item vtagri
qui holiibus adempti publicantur-l.ficapttuus. 20. D. dc
capt.&poftlim. At luftinianus a §.finguloru, deijsmo-
dis loquitur, quibus res fingulorumfiunt. Relmquitur
ergo & hoc loco, Itiftinianum ,& Caiumind.l.j.deijs
tantum rebus difputare, qua: excurfionibus diripiuntur,
qug quibusque militibus relinquuntur. Atque hocmo-
doCelfi locus intelligendus eft in l..transfugam.ji. dc
acq.rer.Transfugam iurebelli recipimus, & quires ho-
ftilesapud nos funt, non publics, fed occupantium Hunt.
Hue autem illud pcrtinct quod de Alexandro vidore,
Plutarchusfcribit: Eti-btL otxS drrjSva'luiV'.s rd otsKh,

'opos'ro h)S7?ov (CdSi^tv eStrav ’■ iafj.it/ d’XoKtstro.iJ.tvot  70  v
diro  7Wf iSparu. 7 a Sape,* KtsTfa- vjjl  7/f Tear

__ ijcupav ,fJ.d 70 V SiA Hutv idshdra dhi'dJ/Spo'j.rd ytf

ddputat Vlpian. in 1. Pomponius.44. D. deacq.rer.dom. B 7av nUiptivav, Svaj7i Sty xgl nrtoaetyopd'i&aj  ts Kpa-

vnde hanc caufa: conftitutioncm fingemus: Lupus meo
paftori ouem abftulerat. Vicinus eum cum canibus per-
fecutusjouem eteripuit . Intentio paftoris: Hsec ouis
mea eft. D. Imo mea . Q_. Vtriusfit. R. Quia qua: nul¬
lius funt, primi occupantis efficiuntur. tuam quidem il-
Jam non fuiffe apparet, cbm ex tua poteftate plane exif-
fet. F. At ouis ell manfueti generis: quod nullius efle
non poteft,nec per folam occupationem acquiritur. Di-
feeptatio eft: An qua: manlueti generis funt,fi ex domini
poteftate exierint,in eius dominio efle definat, &fintpri
mi occupantis. Pompomus refpondet ex antecedentibus,
occupationem iccirco in manfuetas non cadere, quia con
itringi libertas, quam nunquam habucrint, non poteft.
Pnetcrea non defincre noftrum efle quod a lupo eripi-
tur,donecabeo confiimptum fuerit.J.Pomponius.S.in
fin.D. fam.ercif. Eiuldemmodi Proculi diiputatio eft in
l.in laqueu.f j.D.eo. In laqueum,quemvenandi caufa po
fueras, aper incidit. Cum eo hsreret, exemptum eum
abftuli.Intentio tua eft: Hie aper mens eft. D.Imomeus.

Vtr ius fit. R. Qua: nullius funt, primi funt occupan
tis. nullius autem erat, aut certe non tuus: quia neque
eum comprehcnderas, neepoflederas- F. At prior ilium
occuparam: quippelaqueo meo irretitum • D. An aper
laqueo irretitus,ab eo,qui laqueum tetenderat,occupa-
tus intelligatur . Proculus diftinguendum ait: nam fi ita
irretitus erat, vt fe inde eximere fuis viribus non poflet,
occupatusintelligetur . repugnant enim,liberum aprum
effe,& poteftate libere vagandi carere. Sin autem ex-
pedire inde (e poterat,eius fore qui abftulit. repugnant
enim, occupatum efle, & libere vagari poffe.

Fmtam committere intelligitur  . ] Sequitur v. Qui galli-
nas anferesve manfuetos lucrandi animo retinet,furti
obligatur. Etiam'ne fi vnam retineat ? Hoc quidem per-
quam durum eft, fed ita lex feripta eft. Pranor igitur, a
quofamofa poftulabitur aftio,videbit, vt fummumius
fummam iniuriam non faciat.

Qt/se cepimm ex hoHibus, no sir a funt, homines au
tern capiiuit ate foluti,priftinum ftatum red
piunt. 1. v. inf. &Lvtj. deacq.dom.

XIII. Item ea,quse ex hoftibus capimus,iu¬
re gentium ftatim noftra Hunt: adeo quidem, vt
&liberi homines in feruitulem noftram deducan
tur. qui tamen,fi euaferint noftram poteftatem,
& ad fuos reuerfi fuerint, priftinum ftatum re-
cipiunt.

lure gentium Fiatimnoftra punt  .] Enunciatio I. Capta
ex hoftibus ijs qui ceperunt acquiruntur.l.y .in fin.de ac-
qui.rcr.dom. Sed quxro, vtrum ea qux prsdm nomine
contiuentur, hoc eft, qus pradio vnftis eripiuntur, an
qua: excurfionibus & direptionibus faciendis,hoc loco

70UL70f.

Vt &liberi hominesin feruitutem.]  Sequitur 11. Liber
homo eius a quo bello captus eft,feruus efficitur.

Trijlinum Fiatum recipiunt . ] Sequitur 111. Captiuus
ad fuos reuerlus, ftatum priftinum recipit: hoc eft, fi in-
genuus erat,non libertinus fit, quafi feruitute liberatus:
fed captiuitatis extin&a deletaque memoria , ingenui-
tatis iure fruitur.

Quit,in litoreinueniuntiir , aut exanimalibus
noftris nafeuntur, no sir a funt. 1. iij.de
rer. diuif. l.v 'y D. de ncq. rer. dom.

XHII.Item lapilli, & gemma:, & cetera,qua:
in litore inueniuntur, iure natur ali ftatim inuen-
q  torishunt.Item, ea qua:ex animalibus domino
tuo fubiedtis nata funt, eodem iure tibi adqui-
runtur.

Qux in Litore inueniuntur  .] Enunciatio I. Inucnta in
litore iure gentium inuentoris fiunt.L3.de rer. diuifi&l.
i.deacq.poff. Atque hoc quidem ita(ehabet:fed vi-
deamusvtfatis commode hoc loco id difputetur. Nam
qua: in littore funt,communia efle omnium, Florentinus
in d.I.3. (vndehiclocus defenptuseft)confirmat. Ne-
quemagis lapillorum occupatio ad hunc locum perti-
net, quam litoris: quum aliquisin eo calam sdiEci umvc
pofuit. Quod verb ieverbo[inueniuntur']  quidam di-
fputant,& reperiendi atque inueniendi differentiam ex-
quirunt: ridicule lane, ne dicam pueriliter,faciunt. quafi
verb preciolos lapillos & gemmasaliquis reperiffe dica-
tur, quin idem eos quoquefimul occupaffe dicatur.quod
fi quando id forte nefcio quo cafu accidat, legiflator eius
D rationem habeat. Loquendifane naturalis quidam con
fuetudo in rebus minutis, fed preciofis , earn vim habet,
vt a quo quid eius generis repertum dicatur,ab eoderfi
acceptum atque occupatum intelligatur.

Animalibus dominio tuo fubieSlis,  ] Sequitur n. Cuius
eft animal, eius eftid quod ex eo nafcitur.l.^.D.deacq.
rer.dom. & 1.3.§.2.D. dc rei vind.vbi fi equam meam
ecquustuus pragnantem fecerit, VJpianus ait non efle
tuum, fed meum quod natum eft. Venuleius autem in 1 .
vlt.D.de acq.rer. dom.puerum ex ancilla pragnante ven
dita natum emptoris efle inquit. Caufieverb conftitu-
tiofingih|cpoterit: Equamea ex equo tuo grauida fa-
fta peperit. Intentio tua eft: Hichinnulus eft meus,
vtpote ex equo meo conceptus, qui caufa illius fuit con-
ficiens. Opus autem quodque eius eft qui efFecit.D.Imb
meus. Q . Vtrius fit. R. Quia plus contulite fuo foemi-
nain alendo foetu& procrcando, quam mas infemine .
Firmamentum eftprorfusnullum . Ratio enim vera eft,
cui pratterea adiungihecpoteft,quodfemenin alieno
folo fparfum, folo cedit, vt pau] o poll intelligetur.

Cuius

Inllit. Imp.Commentarius.

89

Cuius in agro paulatim aliquid lambendoflumen ad  A qucm paulatim fluuius in agrum reddit : id  eft, qui ex al-
iecitjius id fit: quod verb vno impetu , dommi  '"" mnp fa *"' pa ’ vf in i;krA vr ’ rmr '' a "‘ w ' A “ T imJ
permanet: arbores tctmen radicibus in vicini agru
immijfis, eifefe addicunt.l.vij.de acq. dom.

B

XV. Pratterea quod per alluuionem agro tuo
« flumen adiecit, iure gentium tibi adquiritur. Eft
autem alluuio incrementum latens. Per alluuio-*

»  nem autem id videtur adiici, quodita paulatim
adiicitur,vt intelligere non posiis,quantum quo-
quo momento temporis adiiciatur. Quod fi vis
fluminis partem aliquam de tuo praedio detraxe-
j->  rit, & vicini prsdio attulerit: palam eft, earn tua
permanere. Plane fi longiore tempore fundo vici
>-> ni haefcrit, arboresque quas feeum traxerit, in
« eum rundum radices egerint: ex eo tempore vide
•>-> tur vicini fundo adquitita eife .

lure gentium tibi acquiritur.']  Enunciatio 1 . Cuius quid
fundo per alluuionem adieAum ell, eius id efficitur.l.
adco.7.§.r .de acq.rer.dom.& l.i .C. de alluuion. Canfie
conftmmo haec efto: Fluuius aliquisrapidus,veluti Rho-
danus, e ripa vicini mei male munita, terra: aliquid len-
fimdehbarat,idquemeo agro adiecerat.Inrentio vicini:

Hxc terra mcaell. Depuliio: Inio mea. Quadiio: Vtrius
fit. Ratio: Tuam non elfe conllatex eo, quiadum ita mi
nutatim ac paulatim diiToluitur,  interire intelligitur.
prorliis enim commimtittir. vnde diluere, pro difloluere,
atque ad interitum perduce re Ladni vfurpant. Meam ve¬
rb elle, vel hinc intelligitur, quia cum nullius eflet, ad
me accesfit: fed ita paulatim ac pedetentim, vt quemad
modum animalia & arbores fenfim paulatimque augcf-
cunt, fic ager meus lenta ifta accretione adauAus efle vi-
deatur. Firmamentum : At quod meum fuit, vtrum mi-
nutatim an femel mihiauferatur, nihil intereft. velutifi
quis meam tabernam mercibus inftruAam paulatim exi-
naniat^. cum igitur quod meum fuit, fine meo faAo alie-
num fieri non posfit, quo iure tibi hsec agri mei pars cede
ret ? Difceptatio: Vtrum agri pars alluuione ablata & co-
minuta ficdilloluatur, vtwtereat: an, vtfupellex,aut
taberna inflrmfta, paulatim adempta, eadem maneat. fu
ftinianus refpondet,  earn interire,nec eadem manere :at
que hoc incrementum agri domino cedere. Hinc Agge-
nus Vrbicus libro de Limitibus agrorum: Quicquid,ait,
vis aqua: abftulerit, repetitionem nemo habet. qua: res
nccesfitatem ripsmunienda: iniungit-ita tamcn, vtfine
altcrius damno quicquam fiat. Item.,At Cafsias Longinus
vir prudentifsimus, iuris auAor, hoc Hamit, vt  quicquid
aqua lambendo abftulerit, id pofleflor amittat.quoniam
fcilicet npam fuam fine altcrius damno tueri debet. Si ve
ro vimaiore decurrens alueum tnutaflet, liium quifque
modum agnofceret: quia non poflefloris negligentia ,
fed tempeftatis violentia abreptum apparet. fix quibus p tur acquifitf]  plurali nutnero fcriptum habetit,
omnibus intelligitur , Caffium iusalluuionis non modo
ex latent! incrementoj vt Lullinianus loquitur, verum
etiam ex aperto & perfpicuo defluifle, duntaxat fi qua do
mini ripam fuam munire negligentis culpa deprehenda-
tur. Quod fi ita eft, turn aliuuionem non gentium, fed ci
uili iure item vt vlueapionem inftitutam dicemus: hoc
eti,difputatione Iurilconfiiltorum,qui dominorum negli
gentiam coercere voluerunt.

Mluuie incrementum latens. ]  Sequitur 11 . Alluuio eft
rips incrementum latens, id eft ita ientc progrediens vt
non appareat. Que defimtio, fi ad exaAum iudicium re-
uocetur,abfurdavidebitur.Nonenim alluere, augereeft,
fed attingere & afpergere. Cicero pro Sext.Rofcio:Ita ia-
ftantur flu&ibus,vt nunquam alluantur. Idem Verrina 7.

Nonallutintur a mari mania extrema, fed influitin vrbis
finum portus. Alluuio ergo eftadiunAio &appulfus flu-
minis ripam aliudve contmgentis. Hinc alluuius ager,

luuione faAns cihvt eft, in libro varioru auAoru de Limi
tibus. Sed cum iftoappulfus &attritu affluentis aquas  de-
traAio ilia conglutinatioque contingeret, ac proinde per
alluuionem acquifitiofieret, acquirendimodum, quod
incrementum latensvere definitur, Iurifconfulti alluuio
nem vocarunt,eique illam definitionem accommodarut,
rerum vim, non verborum proprietatem fpeAantes. Prse
terea hoc feire oportet, Caffium longius multo alluuio-
num ius produxifle, quamquo hate pertinet defimtio :
quod ex fuperioribus cu iuis licet intelligere .

Earn tuam permanere . ] Sequitur m. Pars agriflumi
liis impetu detrarta, & alteri adieAa, dominum non mu-
tat.d.l.adeo.7.§.i. deaqtiir.rer.dom. Ratio ea eft, quam
fuperiusdiximus: quiah^c non comminuitur. necdilui-
tur: eoque non interit, fed idem indiuiduum manet. pra:
terea, quemadmodum ex Caffio docuimus, non poflello-
ris negligentia,fed tempeftatis violentia id contingit.

Videntur vicini fundo acquifita ejje . J  Sequitur mi.
Arbores tranflata: partis,(i in alterum agrum radices ege
tint, eius agri domini propria efficiuntur. d.l.adeb.§.2.
& l.hoc amplius.£).§.Alfenus.D.de damn.inf. Nec arbor,
inquit poteft vindicari a te, qu^ traflata in agrum meum,
cum terra mea coaluit. ItemPaulusl. fedfimeis.26.§.z.
D.de acq.rer.dom. Arbor radicitus eruta, & in alio poli-
ta, priufquam coalefcat, prioris domini eft: vbi coaluit,
agrocedit. Ratio fumi poteft ex eo quod infra §. ft Ti-
tius. lullinianus ait, non poteft alterius arbor, altcrius
radix efle. nam (  vtPauIus d.l.fedfi meis, fignificat) ar¬
bor alio terraealimentoaliafit,nec eadem permanet.Sed
obijeitur Vlpianusin I.^.§.3. derei vind. Dearbore, in¬
quit, qua in alienum agrum tranflata, coaluit, & radices
immifit, Varus & Nerua vtilem in rem a Aionem dabant.
nam finondum coaluit, mea efle non definet. Ex quibus
aperte intelligitur, quamuisalia fuerit Alfeni, aha Vari
& Neru® fententia, omnes tarnen in eo confenfilfe, quod
amplius prioris domini non eflet. verum vtile illos a Aio-
nem dediffe, quum Alfenus multo ante nullam conceffif-
iet. Vtra autem verior opinio fuerit, non difficile eftiu-
dicare , fi pofitum hoc eflet quod fuperius ex Paulo tra-
didimus, aliam arborem ex alio alimento fieri. Hie lo¬
cus poftulat, vt qusramus, an etiam pars agri tranflata,
C poftquam arbores radices egerint,eamq; quafi trabali cla
110 aftixerint,yna cum arboribus nouo domino acquira-
tur. Nam in Florentine Jibris Caius hoc perfpicue  affir-
mat: eamqylententiam optirousAccurlius amplexus eft.
Mihi tn  ioge videtur fccus:primum,quia (iarbores cflent
null x>  ex iliis dilputationibus apparet, dubium non efle,
quin veteris domini maneret. Atridiculum eft, caulam
iftiusrei in arboribus ponere:vt quiuisvidet. Prxterea
ciim tanta inter veteres Iurifconfultos de arboribus ipfis
dubitatio fuerit, quis non videt, pro certo atque explora
to illud inter eos habitum fuifle, terrain veteris domini
manererarbores verb item vt quae in confinio politefunt,
aut vicini aut communes effici.§.fi Titius. infra eod. Hue
accedit fumma librorum aliorum confenfio, qui £ uiden -

Infula in mari nataprimi occupant is eft . in famine
verb ,/iquidemin medio , communis eorum eft
qui vtrinque pradia posftdent: fm citra, propin
quiorun tantum.Lvij3.iij.de acq.dom.

XVI. Infula, qua: in marinata eft (  quod rard
accidit) occupantis fit .nullius enim efie creditur.
At in flumine nata (quod frequenter accidit)
fi quidem mediam partem fluminis tenet, com¬
munis eft eorum qui ab vtraque parte flumi-
nis prope ripam pratdia poifident: pro modo la-
titudinis cuiufq; fundi, qua: latitudo prope ri¬
pam fit. Quod fi alteri parti proximior fit , "

H  3

eorum

oo Franc. Hotom. in II, Lib.

corum eft tantum qui ab ea parte prope rip am
prasdia polsident.

Infula, qua in mari nata ejli]  Enunciatio I.Infula in ma
rinata,eft primi occupafttis.l.adco.7.§. 3.D. deacq.rcr.
dora. Cum enim nullius fit, eiufdcm iuris eft, cuius va-
cus terra:, qua: olim a primis repertoribus occupata:
funt. lnfulasautem inmari fieri ex terra: motibus. Pli-
niuslib.i. cap. Sf.teftatur: ciimidem ille fpiritus ter¬
rain inouens, attollendo potens folo, non valuit erumpe
re. Nafcuntur enim, inquit, recefl'u maris: vtCirccia:.

Quod frequenter accidit . ] PJinius eodem loco tradit ,
fluminum inuedtu id fieriificut Echinades infulie ab Ache
loo amne congeft*,maiorque pars Aegypti a Nilo . Li-
uiusetiamlib.z.&Dionyfi Jib.y.inTiberi enataminfu-
lam tradunt, concretam e frumenti aceruis putrefcen-
tibus, quod e campo Martio in Tiberim effufum fuerat.
Atquehscquidem de infulis, quae inipfofluminis alueo 1
nafcuntur. Pomponius autem m 1 . ergo.30.^1. D. de
acq.rer.dotn. fieri in fluminisalueo ait ettam hoc modo,
cum locus aliquis aluei ficcusrclinquitur .

Communis eji eorum,qui ab vtraque . j Sequitur i I. Infu-
lain medio fiumine nata , communis eft eorum, quo¬
rum vtrinque finitima funt prxdia, pro cuiufque agri
fronte ac modo.di&a.l.adeb.7.§. infula.& l.intereos.i^.
D. de acq.rer.dotn. Caufa: conititutio hsc ponatur. In-
fulam in fiumine natarn finitimi pofleflores occuparunt.
Contenditaliquis, earn efl'epublicam. Inten. Hecinfu-
lanoftra eft,vtpotca nobis primum occtipata. D. Imo
publica. Vtrius iuris fit, priuati an publici ? R. Cu¬
ius iuris eft caufa cfficiens, eius eft cftcdtus: vt paulo an¬
te dicebamusex l.f.de rci vind. & 1.vlt.deacq.rer. dom,
Cum igitur lianc inliilam fiue alueusprofuderit, fiue fiu-
mcn coagmentarit, quoniam vtrunque publicum eft, fit
ctiam infula publica.F. At non fi maris alueus commu- f
nis eft, iccirco nata in mari infula communis eft: fed cu-
iufuis occupantis, vtmodo dicebamus. quare idem iu¬
ris in fluminis infula conftituatur.D. An, vt infula in ma¬
ri nata primi eft occupantis, fic etiam in fiumine ? Iufti-
nianus refpondet, efle. Sed quoniam probabile cfteos
primos occupatores fore, qui vtrinque finitima predia
poflident, iccirco iis tantum attribui. Cuius rei h*c quo-
quecaufaeft,& maxima fortaffis, quod quantum loci
infula occupat, tantunde fiumen in agris finitimis decer-
pit. Quare quum tequitas poliulet, vt cuius  rei damnum
ad aliquem Ipeftat, eiufdcm emolumentum ad eofdeni „
pertineat: vifum eft eius damni,quod infula infercbat ,
compenfationem ab eadem przftandam elfe. Quod ve¬
rb nonnulliputant h*c eo ftatui, quia pars aluei media
eorum fit,qui finitima prtedia poflident, falfum eft: quia
nec ripa, nec alueus cuiufquam propria funt, vt fuperius
docuimus. quod fi efl'ent pilse in fiumen fine publico in-
commodoiaftae,illorum efl'ent,non eoru,quiiecifl'enr.

jtUeri parti proximior fit.  ] Sequitur 111. Infula ci-
tra medium fiumen enata , eorum eft tantum, quo¬
rum proximiora funt predia . didal.adeb.§.infula. Hu-
ius autem rei duplex caufa eft. prior, quia his fblis de-
trimento eft : horum enim in agrosfolos fluminis curfus
depellitur. deinde, quia verifimile eft hos priores ea oc
cupaturos efle. Et quod dicit [ailteri parti , ] fubaudiatur
ora:fluminis: aqua.n.flumims metienda eft, non alueus.
quia propter rip£ latitudine fieri potcft, vt qui ab hac flu
minis partefundos poflident, longius ab infula diftent,
qua qui ab alia.Hocxutem loco argutia qu^dam Pauli
pretereunda non eft , quam ad Labeonis verifimilia
quafi notam attexuit. LabeoiSi qua infula in fiumine
publico proxima tuo fundo nata eft, ea tua eft. Paulus:
Videamus ne hoc falfum fit de ea infula,qug non ipfi al¬
ueo fluminis coh^ret, fedvirgultis,aut alia qualibet
leui materia ita fuftinetur in fiumine, vt folum eius non
tagat,atq; ipfa mouctur.hcc enim propemodu publica,
atque ipfius fluminis eft infula.l.pcnul.de acq.rer. dom.

A Fiumen agrum alicuius circumluens, iiifulam eius
ejjicit . alucum autem immutans . pristmum
fmiumis addicit: nouumita publicum
efficit, -ptad priflinum reuerfus,
illu confinibus addicat-.inun
dado verb nihil immu
tat.d.l.ni.§.uii.

XVII. Quod fi aliqua parte diuifiim fit flu-
men, deinde infra vritum, agrum alicuius in for-
mam infula: redegerit:eiufdem permanet is ager,
cuius ik fuerat,Quodli naturali alueo in vniuer-
fum derelifto,alia parte f luere cceperitiprior qui
dem alueus eorum eft,qui prope ripam prxdia
3 polsident: pro modo feilicet latitudinis cuiufque
agri, qux latitudo prope ripam fit. nouus au¬
tem alueus eius iuris efle incipit, cuius &iplum
fiumen, id eft publicus. Quod fi poll aliquod te-
pus ad priorem alueum reuerfum fuerit fiumen:
rurfus nouus alueus eorum efle incipit,qui prope
ripam eius prsedia polsident. Alia fane caufa eft,
fi cuius ager totus inundatus fuerit: ncque enim
inundatio fundi fpeciem commutat. & ob id, fi
receflerit aqua, palam eft eum fundum eius ma-
nere; cuius & fuit.

Quod fi atiqua parte ,]EtR de infills bcc etiam parslo-
quatur, acproptcrea fiiperiori §. alcribi antedfoiebat:
tamenquia demotu &impctu fluminis hincdicendi ini—

' tium fumitur, & verbum [fit■.men  ] poftea non iteratur,
malui hums initium §. hmcexordiri.

Informant infulie redegerit .] Enunciatio I. Circumlu¬
ll io agri amplexi ac cinfti dominium no mutat.d.l.adcb.
§.quod fi.de acquir-dom.Vidcbatur autem iccirco efle pu
blica,quia nm tata forma res intent,nouaque alia cxiftit:
vt ibidem Caius affirmat. Sed vtmaxime communem
ac primi occupantis efle fateamur, tamen confentaneuin
eft credere, eum primum occupatorem fore, cuius crat
antca.-preterca hec noua fpccies agri cx eius materia con
fefta crat.

Infatmam infula . ] Quod Fibrcnum in Arpinati Cice
ronis fecifl'e, iplc lib.deLcg.-2. Ccribit:  Sed ventum in in-
fulam eft, inquit Atticus. hac verb nihil eft amoenius : vt
enim hoc quafi roftro linditur Fibrenus, & diuifus ®qua-
liter in duas partes Jatera ha’calluit, rapideque dilapfus,
citoin vnQ conduit, &  tantum compleftitur, quod latis
fitmodice paifftre, loci, &c.

Trior quidemalueus eorum eft .] Sequitur u. Aliieus
a fiumine reliaus, eorum quorum proxima funt predia*
proprius eft.d.l. adeo. §.4. & l.i .§.4. D. defluminibus.
Caufe conftitutio: Cum alueum fiumen mutaflet, vicini
vitro citroqueeum occuparunt.aliquis eum publicum
efle contcmnit . Intentio : Hie locus aridus noftereft,
quippe primi occupantis. D. Imo publicus. Q_. Vtrius iu
ris fit. R. Cuius quidque iuris eft, id, nifi quid almd fa-
ftura fit, eiufdem iuris manet. quare cum publicus diet
antea, nec quicquam fa&umfit aReipub. quopriuatui
fieret, quo iure vefter dici poteft ? F. A t i ccirco erat pu¬
blicus,quia fluminepublico tegebatur: fublata igitur can
la, eft’cdtm tolli necefie fit • D. An alueus iccirco fit pu
blicus, quia fiumine publico illua tur, ac proptcrea flub la
to fiumine publicus non fit. Iuftinianus refpondet ideo
publicum fuilfe: quod velex contrario intelligi potcft,
quia quern alueum in agro priuato fuum iam conftituit,
eum publicum efficit. Fiumina enim Cenfitoru vice fun-
guntur,inquit Pompouiusivt ex priuato in publicum ad-
dicant,& ex publico inpriuatu.l.ergo.ijo.g.j.D. deacq.
rer.do. Ncque Celfo adolefcenti aflentiri pollum. qui in

l.ergo

limit. Imp. Commentarius 91

l.ergo.30.5.1 .D.eo.alueum exarefcete fiumine exficcat A datio fundi fpcciem nonmutat:hoceft, indiirduum ,&

couhnium elk ait, quia populus ampiius eo no vta-
tur:quafi vero vfus tantum publicus eifet,proprietas vero
vicinorum. quod video do&iffimo cuique hoc noftro
tempore placuiife . Sed quairo, fi vfu tantum alueus cil
publicus, proprictas vicinorum,cur fiumine ex altcuius
agro(inquo fuum alueutn conftituerat)difccdente,
proprietasnonad antiquum dominum reuertatur, fed
vicinis attribuatur?

Eius iuris ejfe incipit . ] Sequitur 111. Alueus nuper
a flumine occupatus,publicusefficitur.d.I crgo.deacqu.
re.domi.nimirum, quia ilk,ager qui fuerat, defijt cfle,
amifl'a propria forma, d.l.7. §.3. Forma autem niutata
ell, quia locus ell excauatus. Hucpertinetl.i.§.4-D.
de fluminibus. ,

jldpriorem alueumreuerfum fuerit .] Sequitur nil .Flu
men alueum a fe occupatuin relinquens, eum finitimi
agri dominisadiudicat.d.l.7.§.4.Cauffie conilitutio hec
«llo:Cum ameofundoflumenreceffiflet,finitimi poflef-
fores eum inuadunt: quemadmodum cos fecifle viderat,
quialuei veteris confines erant. Intentio meaeltiHic
fundus mcus eft, quum Temper antea metis luerit, necres
meafine fafto meo veftrafieri poflit. D.lmo noftra. Q^
Vtrius fit. R. Quia ille ager qui fuerat, mutata forma
defijt efl'e: itaque publicus erat faftus. 1am igitur cum
nec tuus fit ob hanc caufam, nec vllius, cum flumen rccef
ferit: iccirco noller ell, qui eum primi occupauimus.  F.
At forma mutata non eft,cum a utdiu occupatus non fue
rit,aut non magnopcreexcauatus, fedquali inundat to¬
ne  teftus.D-Vtrum ager pro alueo a fiumine occupatus,
poll fiuminis ditccffum  idem maneat, quail inundatus
tantum fuifi'ct, an  vero lpeciem ac formant mutct. Iufti-
nianusrefpondet,  non eundem manfilfe, ac proinde ad
priftinum dominum non reuerti,fed confinibus pofieffo-
ribusacquiri. Cams autem ind.l.adeo, idem quoque
fibi videri tradit, fiquidem ius fummum llridamque ra- (
tionem fpedemus : fed , inquit, vix eft vt id obtineat.
Poponius autem in d.l.crgo.S.j. & Alfenus in 1 . Attius.
38.diftinguendum affirmant, namfifenfim flumen re-
ceflcrit, confinium effe aiunt: fin vno impctu, vcteri do¬
mino relinqucndum . Quorum opinionis haic meoiu-
dicio ratio eft, quod quemadmodum lenta detradio &
arrofio alluuionis, fundi fpeciem extinguit: eodem mo-
do lenta deceffio fiuminis, quali conuerfie & contraria? a 1
Juuionis, illud agri corpus nouumefficit. Qua tamen
dere caute & pedetentini pronunciandum videtur. Pom
ponius enim de accellione non laborat, vtrum ca lenta,
anfubita ac repentina fuerit idecelfionem verb fubitam
die vult. atque hanc fententiam interpundio Florenti-
ni hbri nos edit, hoc modo: Siue paulatim  occupatus ell,
fiuenon paulatim : fed eodem impctu , reccfiii fiuminis
leftitutus, ad priftinum dominum pertinet. Quod fi hoc
tnodo interpungeretur: Siue non paulatim , fed eodem
impetujvnolpirituhsclegerentur, turn indefinite Pau- ]
Jus refpondifle videretur, vtrocunque modo deceffio fa-
da elfet, Temper ad veterem dominum pertinere. quin
potius, cum de alluuione difputatio propofita fit,qua:
Jentitudinem ac tarditatem fignificat: ftatuere prorfus
videtur, deceffionem lentam efle oportere. Alfenus au
tem in d.l. 3 8.cauiam conftituit earn,in qua turn acceffio,
turn deceffio lenta fuerat. Quid igitur hieftatui iuris
potefl? Meo quidem iudicio vcl acceffionem vel decef¬
fio ncm lentam fuilfe oportet: autcerte ita longo tem¬
pore agrum occupatunt fuille,vt tantum excauatus fit,
quantum ad fiuminis receptaculum necefle eft. Primum,
quia vtrauis lenta rem veterem extinguit: vt paulo ante
didlum ell. repentina autem acceffio, cui deceffio fimi-
Jis eft, inundatio plane nominari debet,nifi in forma fun
di mutata & excauata (it. [dque illos fenfifle, & locum
aliter quam Florentia: fit, interpungendum efle, ratio
confiderata demonfht.

Tot hc  ager inundatm fuerit . ] Sequitur v. Inundatio
agri,ius dominiumquenon mutat.d.l.7.§.4. Iuftinianus
autem rationcm fubiungit acuuffmwm, quoniam inua-

fpeciem infimam. quid ita? an quod publicum , qui pri-
uatus erat, non efficit ? at qui potell priuatus mancre, cu
ius vfus nullus ell ? at cur locus pro alueo a fiumine occu
patus, publicus potius quam qui inundatus eft, dicetur ?
Sed rei'pondetur, duabus de caufis fundi fpecicm non mu
tari: primum, quia quemadmodum repetina fuerat inun
datio, fic repentina fuit recclfio, nec alluuione res com-
minuta & difl'oluta eft : deinde,quia fundus ille excaua¬
tus atque in formam aliam redadus non eft.

Species ex aliena re confecta, fi adpriflinam for¬
mam reduci poJfit,eius eft cuius res erat:
fin minus , aut fi ex vtriufque materia
confecta eft,  eius qui effecit.
l.vij.  §. y. eodem .

B

XVIII.  Cum ex aliena materia fpecies ali- "
qua fadta fit ab aliquo , quseri folet, quis eorum ”
naturaliratione dominus fit; vtrum is,quifece- "
lit, an potius ille,qui matcrix dominus fuerit. vt ”
ecce, li quis ex alienis vuis, aut oliuis, aut fpicis, ”
vinum,aut oleum,aut frumentum fecerit:aut "
ex alieno auro, vel argento , vel sere vas aliquod ”
fccent: vel ex alieno vino 6 c  melle mulfiim mi- ”
feuerit: vel ex medicamentis alienis emplaftrum, ”
aut collyrium compoliierit: vel ex aliena lana ve 33
ftimentum fecerit: vcl ex alienis tabulis nauem, ”
vel armarium, vel liiblellium fabricauerit. Et 33
poft multas Sabinianorum & Proculianorum am 33
biguitates, placuit media fententia exiftiman- ”
Uum,ft ea fpecies ad priorem&rudem mate- 33
riam reduci pofsit, eum videri dominum effe, qui 33
materia: dominus fucrir.fi non pofsit reduci,eum 33
potius intelligi dominum, qui fecerit: vt ecce, 33
vas conflatum poteft ad rudem maffamxris, vel 33
argenti,vel auri reduci: vinum autem,vel oleum, 33
aut frumentum, ad vuas,vel oliuas, vel (picas re- 33
uerti non poteftrac nemulfum quidem ad vinum 33
&mel refolui poteft. Quod ii partim ex fua
materia, partim ex aliena lpeciem aliquam fece¬
rit quis, veluti ex fuo vino & alieno melle mul¬
fum mifeuerit, aut ex fuis& alienis medicamen¬
tis emplaftrum aut collyrium, aut ex ftia lana &
aliena veftimentum feceritrdubitandum non eft,
hoc cafu eum efl'e dominum,qui fecerit: cum non
folum operam fuam dederit, led & partem eiuf-
dem materix prxftiterit.

"Hjaurdi ratione dominus fit . ] Enunciatio I.Non fi quis
materia: dominus fuit ,continuofpeciei ex eaconfedx
eft dominus. Aliudeft enim materia,aliud fpecies.

J.ficonuenerit. 1 8.infin.D.de pignerat.ad.vbiPaulus
ait: Siquiscauerit,vt fylua fibi pignori eifet, nauem ex
ea materia fadamnon eflepignoris: quia aliud fit ma¬
teria , aliud nauis.

Submianerum&Troculiamritm.']  De quibusomnibus
in Commentario yerborum iuris explicatum abunde eft.
Sabiniani autem caufam fine qua non vrgebant, Procu-
lianicaufam efficientem: vtCaius.d.l.7.§ y-teftatUr:Ner
ua & Proculus,inquit, putanthanc dominum efl'e quife
cerit: quia quod failum eft, antea nullius fuerat. Sabi-
nus& Caffiusmagis naturalemrationem efficereputat,
vt qui matenx dominus fuerit, idem eius quoque quod

ex cadem

yi  Franc. Hotom. in II. Lib.

ex eadem materia fadum fit, dominus eflet:qtiia fine ma A
tenanulla fpecies cffici poffet. Quibus ex verbis appa
ret, Minicium & Iulianuin in). Minicius. 6 1. D. de rei
vind. Sabinianos fuifle . vt valde ndiculi finr i], qui vel
Pauluni cum illis conciliate nituntur; vel Minicium a
lauoleno reprehcndi difputant. non enirn notat, vt co-
areuat, fed vt rationem adlcnbat: nimirum eius efle na-
nem, cuius eft carina ,quf nauispars eft precipua.ems
autem efle, cuius ex tabulis fada eft, Minicius oftende-
rat. verum hac tota de re lands in Obferuationibus.

Si eajpccies ad pnorem & rudem  . ] Sequitur 11 . Mate¬
ria in Ipeciem redada , fi adnaturam fuam reuocari pof-
fit,cxtinda non videtur.i.quifitum eft.78.§-4- delegat.
tcrrio. vbi Paulusait: Ea qux talisnaturxfunt,vt fxphis
in fua redigi poffint initia, ea materia; potentia nata nun
quam vires eius eft'ugiant. eoque argenti appcllatione
etiam argentum fa flu m compreliendi: marmore vero le
gate, mini prater rudem maceriam demonftratum vide-
ri. Oblbruandum eft autem hoc loco diligenter,vnam- g
quamque rent id quod eft ex forma nominari. quod ex
caufx conftitutionc facile intclligctur. Praxiteles ex
xre vel marmore meo ftatuam Mercurij fecerat. Mea
jntentiohxceft: Hxc liatua mea eft,quippe ex mea ma¬
teria confedta, D. lino mea. Q_^Vtriusfit. R. Non enim
fi ex xre marmoreve tuo eft, lccirco tua eltiahud eft
enim xs aut Marmor, aliud Mercurij liatua. F. At non
alter potell xris efle dominus,alter ifatux. Separari
enimafornU materia non potell: cum autem materia
mea fit, nec fine meo fafto tua fieri potuent, mea quo-
que liatua fit necefle efl.D.An qui materix dominus ell,
idcmlpecieiex eaconfedx lit dominus. Refpondetur,
diilinflione vtendum elfe. Aut enimftatuamadprilli-
nam materiam reduci polfe, veluti fi exxrevelargento
fa da eft: vel non pofle, quippe ex marmore vel faxo fa-
dam . li non poflit, fore llatuarij: fi poflit, materix.do-
mini. Cuius rei ratio hxcvidetur elle:quia fi reduci pof
fit, materia feparari polfe a forma videtiir quodam- Q
niodo: vel ( quod planius eft ) prior fpecies mterijlfenS
videtur: fin minus, videtur. veluti: Habcbam ornamena
turn quoddam aureum quadrata figura, tu ex eo aliud ro
tundx figurx fecifti: quia fine vllo mtertrunento reuo-
cari hec potell ad quadratam, Iurifconfuitiftatuunt pri-
ftniam Ipeciem quadratarn non interijfl'e: atqtie iccirco'
medominum iftius rotundi fore, quafi materia rotundi
leparari a forma poflit. nec tamilnus circuit dominus
eflein, quam auri, atqueaticb aurci quadrati: qui enim
rotundum haberet, vt diicup argenteum , eum vasqua-
dratum fi minus figura ;  at re ipfa,& vt lioitri ioquun'tur,

-riT i'audiMii  habere. At fi nauem ex meis tabulis aut tra
bibus fecifti, quibus ego domutu xdificare cogitabam,
quomam ita eas paralli vt mihi iam vfui efle non poffint,.
iccirco pfittina fpecies interijfl'e dicitur, quum ad luam
materiamreuocari fpecies fadanequeat. Quxquidem
dilputatio Pauli tota eft in l.in omnibus. 14. Sc  aj.D. de
acq.rer.dom.SedFr. Connanus hxc ita repudiat, quafi, D
ratio eorum alurifconfultis nulla redderetur : magiftris
igitur vti fe ait vclle, non tyrannis. Cum autem ex eo-
rutn refponfis caula,qiiam llli in refpondendo fecutifumy .
perfpicue appareat etli commodiusfeciffent, fi planius
tiiam rationem expofuiflent, eos tamen non pro dominis
aut Pythagoreis magiftris liabcndos puto : quin potius
nottrarum efle partium,quid illi fpedurint, confiderare.
Quod autem idem hancrefpuit lurifconfultoruni difpu-
tationem,nimirum priorem Ipeciem altera fada intc-riif-
fc  : Quid enim, inquit, aliud eft nauis quam congluti-
nate tabulf ? aut quid aliud vellimentum prxter lanas
intertextas? indignum hommeactito & erudito videtur.
nam etfi nauis ex tabulis conflet, aut vellimentum ex la
111s, aliud tamen nauis eft,aliud tabulg: aliud veftis,aliud
lang.& quemadmodumaitPaulus. Cupreflus qua na¬
uis eft, nonmanct cupreflus ,ficuti nec lana veltimen-
tofado : fed cupreffem aut laneum corpus fadum eft.Ve
runtamen fatius eft rem omnem vno verbo conficere. Ex
tajuliebri Diane liatua faber virilem fecit Herculis. ]o-

quatur hoc modo Connanus. Quid aliud eft Herculis
ltatua, quam ilia Dianx ? non audietur. Hoc igitur er-
rorem obiecifle homini dodiffimo videtur, quod mate-
riam femper vt rudem & horridam ac naturaiem fpeda-
bat: veluti faxum in liatua, lanam in vefte, lac in buty-
ro, oliuas in oleo, argentum in ficypho. quum hoc mate
nxverbo lurifconfulti Ipeciem ipfins, materix cuiufino
di fuit, coinpledantur: flue naturalis, fiue artificiola ilia
fuerit. Ex quibusperfacile eit, contra illius in hac 110-
ftracontrouerfia dilputare fententiam, flatuit enim con
fiderandum eiie 111 ltatua PraxiteJis, utra potior ac prx-
ltantior fit forma an materia: vt quod excellit,tanquam
maiusacpotentius totiusfibirei dominium vindicet. Pri
mum eiiun ilia fententia nihil ad cam llatuam aut fpecie
pertinet, m qua par erit vtriufqueratio : hoc cil,fi non
pluris diet manu preciunqquam materia: quod fxpe vfu-
uemt. mfi fortedicamus eum relponfurum , hoc cafu ruif
ferem vtriulquecommunem efle. Deinde,h^'C derudi-
bus materijs dicuntur tantum, vt pauio ante docui: in
rebus autem ac fpeciebus iam fadis, quibus noua forma
impomtur, locum non habent. quid enim fi ex meo fey-
pho pateram fecifti, aut ex meomomli torquem?nam
liic facile eit, vt materia pluris fit: formam autem qux
fmtantea ficyphi aut monilis, malim quam paterxaut
torquis ? QjJinctiam ex rudi materia lumi exemplum
poteit. facile eit enim vt materiam rudem malim, quain
conformatam: veluti fi ex meo l'crico militares caligas
diflecuifti, & confecifh. plurisque fit materia, quam for
ma ? mihi tamen calige inutiles crunt, cum fcricum effec
opportuniffimum. Hie exConnani fententia mihi ca-
ligx daiuntur,. quomam plus in materia, quam in forma
eit. Verioreliigitur lunfconruhorum dilputatio , qui
rerum naturam lpedant: qux coinn,unitam fpeciebus
intereunt. ltaque neque Adonidis,neque Aiacis fanguu
eit, poftquam liyacinthus effloruit t nec Diang liatua ,
poitquam in Mercurij figuum eft'ormata eft. quod Vlpia-
nusin l.mulieris.i j.D.de verb.fign.planiffime deefarat.
Res, inquit ,abelle videntur etiam hx , quarum corpus
manet, forma mutata eft.&ideo ft corruptx redditx
fint, vel transfiguratx, videriabefle: quamuis plerunquc
plus eit in manus precio, quam in re. bic en.m legendum
efle, in Obferuationibusexpolui. Hinc Vlpianusl.quid
tamen.io.S.j.D.quib.mod.vfusfam.amit. Simaflx, in¬
quit, vlusfruCtus legetur. & ex ea vafa fint fafla, vel con
tra,intent vfusfrudus. proinde&ornamentumdiilo*
Jutum aut transbguratum extinguit vfumfrinftum. Ita-
que fi ex marmore meo lignum fecefit puJciierrimum vel
jpfe Praxiteles, aut Phidias, miJii tamen mea res abefle
videbitur: quamuis ars pluris fit, quam materia, quapro
pter ? quia fpecies ilia mei  marmoris extmfla eft:. quod
turn faciliusintef Jigetur, fi ex muliebri virilem ftatuam
faftam ponamus. At fi fpecies priilina reuocari poilet,
& tanquam Pclias recoqui,tum etfi quoad figuram & for
mam res abfit, vi tamen ipfa inefle videtur: v t qui patera
habeat non dimmutam, feyphum in ea fuum antiquum
viipia habere videatur. Quxfidiiigenterattendemus,
eo valere perfpicientur, vt 11s quoque hxc lunfconfiil-
torum dilputatio fatisfaciat, qui vtrares potior fit, fpe-
dandum putant. Etenim fans conftat,veJ ex Ariiio.lib.
de Nat.a. vnamquamqueremid quod eft ex fua forma
xftiman ac nominari : veluti annulus aureus quauis exi
gua arte expolitus, non tamen aurum, fed annulus pro-
prie appellatur. quod fi planius exponendum eft. turn au
rumadSubftantix categoriam,annulumad Qualitatis
referendum dicemus. Cum autem resex potiore fiii
parte nom inentur, vt Cicero duobus locis tradit: & au-
reahxc fpecies annulas nominetur: plus fit apud eum
qui fecit necefle ell, quam apud eum qui auri erat domi¬
nus. Falla igitur Connam fententia eit, qui ad dominum
materif pertinereannuiuputabat. VenorautemPro-
culividenpotcrat opinio,qui eumformx fiuequalita-
tis domino addicebat, quippe cuius pars fit potior. Et
prole do ita eft, vt Iurifconfulti diligenter inita fubdu-
daque rauone, tandem in earn communiter fententiam

iennt,

Inftitut: Imp. Commentarius. 9 )

icrint, vtfpeciem priftinam qua: fic extinda diet, vt re-
uocariprorfusnonpofl'et, funditus interiiffe ftatuerint:
ideoque nouarn Ipeciem artificis die propriam: quippe
ex cuius forma res turn adlimaretur, turn appellaretur.
At quxreuocari poflet, quad adhuc vi ipfa prjeflaret ac
permaneret, nec vnquam fublata diet, earn non interiif¬
fe, ideoque dominum nonmutaffe. Reuera enim qui
annulum habet, nonmodo fuum aurum habet, vertim
etiam fi quadratum antea fuifl'et, quia potcft ad tllam fi¬
gurant redigi, poteftate ac vi quadratum habere quo-
dammodo videtur. Quid igitur Connanum in errorem
adduxeritjfacile intelledu eft. Nam in hifce rebus quan
titatem confiderandam putat,cum qualitas fola fpedtan-
da fit: vt aperte tradit Paulus 1. fed fi meis.26-D.de acq.
rer.dom.quippe cumfpecies,dequibusagimus ,fubhac
categoria contincantur. Si tamen libere fententiam cut
quefuamaperirefas eft, hand fcio an non paulo verius
diiudicari hsc poflint ab eo qui rerum genera fic diftin-
guet, vt alias dicat in fuo genere, alias in fua fpecie fun-
dionem recipere: hoc eft , cenferi potius quantitate ,
quamcorpore. Cum enimfatis conftet, earum rerum
non fpedari corpora, fed genus & quantitate, fi ex aura,
argento,a:re, above metallo tuo fpeciem fecerim,du tibi
aliud »que bonu rcddo, aliud’ne tibi reddere videor, an
potius illud ipfum ? velfi ex vino ac melle tuo nuilfum,
aut ex fimplicibus medicamentu,aut ex odoribus ungue-
tu,aut ex frumento pane,cum aliud tibi eiufde generis ac
bonitatis reddanr.Iuriiconfulti omnes affirmant, me non
aliud,fed illud ipfum reddere videri. Videamus ergo, ec-
qd ilia tota cotrouerfia verius hoc modo diiudicaretur,
vt fpeciesfada: ex rebus quxfuo  genere cenfentur: quia
dum alia: redduntur, eaidem res reddi videntur, effedo-
ris ellcnt: fadx  vero ex alijs , ideb eiufdem eil'ent, quia
materia  fiio dominoperiit,abfitque, eoque vindicare
earn non poffit.

Frumentum adfyicasreHtrti no»pofe/l.]Mihi tamen idem
de frumento videtur, quod Caio & aliis, quos ipfe figni-
ficat in d.l.7.§.5. alienis fpicis excuflfum frumentum eius
die, cuius & (pica: fuerunt: non enim qui frumentum ex-
cuffit,nouam fpeciem fecit, fed earn quae legebatur, de-
texit. Tribonianusautemhoc,feftinans fcilicet, prae-
tcrmifit.

Dubitandumnoneft.  ] Ita tamen, fiieuocari materia: ad
fuam priftinam naturam non poflint: quod in omnibus e-
xempJis,que modo proferuntur, apparet. At fipoflent,
idem iuris efle arbitror, quod in controuerfia fuperiori.
Itaque fi ex sere tuo & argento meo fpeciem feceris, neq;
tua neq uc communis  erit: ab artificibus enim materia: fe
pararipofliint.l.iares.i 2.D.eod.

.Alienapurpura vefti,cuiintexia eft, quamuis ui-

hort,cedit: at fur, quamms alius imexuerit,
furti a&ione & condiflione tenebitur.

1. vpj. d.  ad exhib.

XIX. Si tamen alienam purpuram veftimen-
to fuo quis intexuerit, licet preciofior fit purpu¬
ra,tamen acceflionis vice cedit veftimeuto:& qui
dominus fuerat purpurx, aduerfus eum qui fubri
puit, habet furti aftionem & condiftionem: hue
ipfe (it,qui veftimentum fecit, hue alius, nam ex-
tinctx res, licet vendicari non poflint,condici ta¬
men a furibus, & quibufque alijs poffefforibus
poffunt.

jlccesfionis yice cedit vefumenta . ] Enunciatio I. Pur*
pu ra vefti intertexta,quamuis preciofior fit, accesfionis ta
men locum obtinet.l.tigni.7.D.de exhib. Caufe conftitu
tio: Sempronius cx lana mea purpurea pretiofa oram fug
veftis multoviliorisornauit. Mea intentio: Haec purpu¬
ra mea eft, quippe qua fine meo fadoalterius fieri non

\  potuit.D. Imo mea. Q^Vtrius fit.R. eiufdem pars vel
acceffio eft, cuius eft vel totu vel principale.l. fed fi meis.
26-D.de acq. rer.dom.& l.cum aurum.i p.§.perueniamus
D.deaur.vel arg.leg. Semper,inquit,cum quarimus quid
cui cedat, illud fpedamus,quid cui rei ornanda adhibea
tur. itaque gemmam annulo viliori cedere confirmant.
F. At ex potiore fui parte res aftimantur:quod enim ex-
cellit, id tanquam maius acpotentius,reliquumfuofibi
iure vindicat. purpura autern multo maioris precij eft :
quare veftis ei, tanquam infirmior potentiori, cedat. D.
An res qua acceflionis locum cbtmet,fi principali pre¬
ciofior fit, ei tamen tanquam pars toti cedat. Refponde-
tur, cedere :  idque duabusdecaufis. primum, quia in hi¬
fce rebus non precium, fed fpecies confideratur: hoc eft,
non quantitas,fed qualitas.d.l. fed fi meis. vbi Paulus ait:
Quibus in rebus propria qualitas fpedatur,fi quid addi-
tum erit, toti cedit: vt ftatua pes aut manus,fcypho fun¬
dus aut anfa, ledo fulcrum, naui tabula,adificio cemen-
B turn: tota enim eius funt, cuius ante fuerunt. hacille. Se-
cundo, quia res ilia,ex qua pars alterius rei fa ft a eft,velu
ti purpura veftis, tabula nauis,pro confumpta & extindla
numeratur. vt aperte Iuftinianushocipfo §.declarat;: cui
confentit Vlpia.ini.tigni.7.D.ad exhib. Quare cum pur
pura interierit,dominium eius amiflum fit necefi'e eft.

jiccejfionisuice cedit .] Sequitur 11. Acceffio principa-
b quamuis preciofior cedit.l.in rem adio.2 3-§.2.&4. D.
de rei vind.& l.cum aurum.i p.de aur.arg.Itaq; non mo-
dopurpura, vt hie :fed etiam gemma in annulo, &bra-
chiumaureum in area ftatua, & figillum in candelabro,
eiuseft qui totiusprincipalifqueeft dominus:vt facile ap-
pareat apud Pompon.in l.quicquid.27. dc acq. rer. dom.
non [infaBoj  difiunflim, vtin Florentine codicibus,fed
£>»/e#(i]coniundim,vt in alijs omnibus, legendum efl'e.
Quicquid infedo argento ahem argenti addideris, non
efl'e tuum totum argentum fatendum eft. Optime. Infe-
dum enim argentum in fubltantite categoria eft, qua: fo-
^ laiccirco fpedabitur: fadum verb,in ilia qualitatis.

Wjan extinft*  rei.] Sequitur III.  Res pro parte vel ac
ceffione fpeciei cuidam adhibita, fi ad naturam fuam re-
uocari nequeant, pro exindis numerantur. d.l. in rem a-
dio.de rei vin. vbiPaultis ait, brachium ferruminatione
ftatua mea adiundum ,vnitate maioris partis confumi.
Itaque flue rudis erat materia, veluti lana purpurea, Hue
fpecies aliqua,veluti tabula in naui aut armario,pro con-
fumptis numerantur.

Vindicurinonpojfunt.]  Sequitur IIII. Extinderesne
in furem quidem vindicari poffunt. Eius enim quod in-
teri jt, dominium amiflum fit necefie eft. Quare cum vin
dicationis formula hgefuerit, Hanc rem ex iure Quiri-
tum meam efl'e aio: non poteft hgcadio in rebus confum
ptis ac peremptis accommodari.

Crndici tamen a furibus .] Sequitur V. Extinde res ora
nibus malgfid- pofl'efloribuscondici poflunt.l'.rcrum.sy.
j) D.rer. amot.l.cum procuratori.i4.D.decond.cauf.dat.!.
fi pignore. 2 2. §.1 .D.d e pign.ad.

Duorum mat erne fiue diuerfi,fiue eiufdem generis
fint: item ftue fortuitu, ftue voluntate ipforum
coramixta , dummodo earum mutata fubflantta
- fit , vtriufque funt communes: at ft mutata non
fit , nift -voluntate dominorum commixtx fint ,
communes non funt. in eum autern qui reti-
net, arbitraria in rem abiio conceditur.1. vi)-  §•
V). cod.

X X. Si duorum materia; ex voluntate domi¬
norum confute fint, totum id cor pus,quod ex
confufione fit, vtriufque commune eft: veluti fi
qui vina fua confuderint, aut mafias argenti vel
auri conflauerint. Sed & fi diuerfe materia; fint,
—- &ob

94

Franc. Hotom. in 11. Lib.

& ob id propria fpecies fa ft a fit: forte ex vino & A quatnu is commixta fint, in fua tamen (ait Caiusjfiibftati

~ tia durant :coque fuam quifque in ijs partem retinet.

Quod vt paulo illuifrius& copiofiusexplicetur,illud fci
re oportet, quod Pomponiustraditin L rerum nuxtura.
jo.D.de vfurp.& Paulus l.in readio.D.derei vind.iteqj
Plutarch, in precept, connub. Corporum aliud vnitum
elfe, aliud concretum, aliud deiundum :de quibus, in
Verbis iuris cxplicauimus. Cum igitur corpus vnitum
eft , fi fpecies interierunt, id eft ad luam naturam reduci
non pollunt : veluti vinum,mulfiim, mcdicamentum,vn-
guentum, purpurata veftis, communis eft fpecies. 1.5. §.
Pomponius.D. de reivind. defortuita nanque commi-
xtione loquimur: non de ea,qu* ab alterutro fafta eft.
vt l.j.§. 1. eod- tit. & de hac commixtione intelligenda
eft.l.pen.D.pro focio. & l.arbor.ij.D-com.diui. veluti ft
duorum argentum aut aisconflatum fuerit. Sinextinda:
non fint, & reuocari poffint: veluti in eledro,vel aere cu
argentomixto,non funt communes,fed vtriufque proprif
® l.larus.i 1. &l.quicquid.27.in fin. D.de acq.rer.dom. ss
- cnim abargento feparari ab artificibus peritis poteft.
Quum autem corpus fortuitu concretum eft,fi reuoca¬
ri partes pollunt: vt in annulo, monili, Jinea margarita-
rum, emblemate adiundo ,fua cuiulque res manet. vtin
J.gemma.6.& feq.D.ad exhib.vbi de rota ad quadrigam,
figillo ad candelabrum, emblematisad phialam adiedis,
exempla traduntur. Sin extind*fint,vt in nauftsdibus,
armario: quoniam fortuitu res mixts funt, communes
crunt, pro cuiulque portione. Cum autem corpus deiun
dum eft, quia nunquam fpeciesintereunt, vt in familia
feruorum, & grege, & aceruo minutarum frugum, fuse
cimilqiie res manent.J,idem Pomponius. j. D. de inrem
vind.

Idem iuris sj]'eplacuit.]  T hcophilus , i7 g olto  yevriat-
jtu:  quod falliini eft . feriplitie  tamen eum arbitror,
7x70 aiiriyinjirou.

2 Inrem tpuidem affio.]  Scquitur 111.Aceruis tritici for
tuitu mixtis ,'aduerfiis eum,qui retinet,arbitraria in rem
adioconceditur.l.idem Pomponius. y.D.derei vind.vbi
Pomponius ait.Si frumentum duorum non voluntate eo
rum confufum fit, competere fingnlis in rem adionem
in id, in quantum apparet in illo accruo fuum cuiufq; ef
fe. quod fi voluntate corum commixta funt, tunc comu-
nicatavidebuntur. Qu^cumitafint,queripofletdehor
dco Titij velfiiigme,cum meotritico fortuitu comixta.
Mihi autem, eadem ratio ius idem exquirere hoc cafu
videtur.

^Acduf.cij , quodquisinfuo exa’.isna materia xdifi-
cauit, ipje dominus eft: materia verd, idem qui
fucrat.tametfi earn vindiatre nifiab adifi-
cio deiuntlam non poffit: duplum tamen
, confequi poterit. 1. vij.  §. yjj, de

aeq. rer. dom.

XXI. Cumin fuo folo aliquis ex aliena mate J
ria doinurn sdificauerit, ipfe dominus infelligi- 3
tur aiciificij: quia omne, quod insedificatur, folo J
cedit. Nec tamen ideo is qui materia; doininusfu J
erat, driinit dominus eius die: led tantifper ne- J
que vindicare earn poteft, neque ad exhibendum 3
de ea re agere,propter legem duodecim Tabula- J
rum,qua cauetur, ne quis tignum alienum edi- J
bus fiiis iunftum eximere cogatur: fed duplum J
pro eo predict, per aftionem qux vocaturde J
tigno iunfto. Appellatione autem tigni omnis J
materia fignificatur, ex qua tedificia Hunt. Quod J
ideo prouifum eft, ne tedificia refeindi needle fit. J
Quod fi aliqua ex caufa dirutum fit sedificium,po J

terit

melle mulfum, aut ex auro & argento eleftrum,
idem iuris eft. nam & eo cafu communem cfle
fpeciem non dubitatur. Quod fi fortuito & non
voluntate dominorum confufat fuerint vel diuer
fa: materia:, vel qua: einfdem generis funt, idem
iuris elfe placuit. Quod fi frumentum Titij tuo
frumento miftum fuerit ,fi quidem ex voluntate
veftra, commune erit: quia lingula corpora, id
eft lingula grana, qua: cuiufque propria fuerunt,
ex confenfu veftro communicata Hint. Quod fi
cafu id miftum fuerit, vel Titius id mifeuerit fine
tua voluntate ,non videtur commune die: quia
fingula corpora in lua fubftantia durant. Sed nec
magis iftis Calibus commune fit frumentum ,
quam grex intelligitur elfe communis, fi pecora
Titij tuis pecoribus mifta fuerint. Sed fi ab alte¬
rutro veftrum totum id frumentum retineatur:
in rem quidem aftio pro modo frumenti cuiufq;
competit. arbitrio autem iudicis continetur ,vt
is $ftimet, quale cuiulque frumentum fuerit.

Si duorum materia.]  Hadcnus expofuit de eommixtio-
nibux ab alterutro dominorum fadis: vt fiex aireineo &
argento Titij candelabrum fecero , vel purpuram Titi;
veftimento meo intexuero. Nunc de ijs explicat, qua;
vel ab vtroque domino, vela neutro, fed fortuito Hunt,
ac de voluntaries quidem dubitari nullo modo poteft.
Mens enim vtriufque domini eadem eft, vt .Ipecies efFe->
da communis fit.

Vtrmj\m commune efl.~]  Enunciatio I. Duorum mate
riaifiue vnius, flue duorum generum fint, fi modoearum
mutata fubftantia fit , vtriufqj funt communes.1. idem
Pomponius.?. D. de rei vindic. At fi mutata fubftantia
non elfet, Pomponius in 1. 3. in fin. eod. fcribit: Siquid
quodeiufdem nature eft, ita confufum eft atquecomi-
xtum, vt deduci & feparari non poffit,non totum,fed pro
parte efle vindicandum. vtputa meum & tuum argentum
in maliam redadum eft : erit nobis commune. & vnuC.
quifque pro rata ponderis, quod in mafia habemus,vindi
cabimns: etfi incertum fit, quantum quifque ponderisin
mafia habeat.

Fortuito,*&non voluntate.']  Scquitur 11. Materia: duo-
rum fortuito conmuxtg, fi modo mutata earum fiibftan-
tia fit, communes liint.l. pen.D. pro focio.&l.arbor. 19.
com.diuid. Caufe conititutio: Villicus fortuitu duorum
vina mifeuit, aut ex melle vnius & vino alterius mulfum
effccit. Is cuius minuspreciofa res erat, ait lianc fpeciem
communem efle.Intentio: Hsc fpecies communis vtriuf- £
que noftrum eft. D. Imo mea folius. Q. Vtrius iuris fit.

R. Acceflio enim principalicedit. 1-cumaurum.1 p.§.per-
ucniamns.D.de aur.& argen.leg.Ciim igitur mea respra;
ftantior tua fuerit, cedat tua necefleeft. paratus autem
fum preciumtuivinitibiperfoluere: atnon partem bu-
ius rei,qu^ iam propter commixtionem pluris eft,facere.

F. At acceffio turn demum principali ccdit,cum opera &
voluntate domini ipfius principalis adhibita eft. Itaque
qugcunque luperius hac de re dida funt,hoc modo intel-
liguntur: veluti de eo quialienam purpuram fuo veftime
to intexuerit, aut gcmniam fuo annulo,aut emblema fuo
feypho. D- An acceffio turn demum principali cedat,
cum opera & voluntate domini adhibita eft?T3efponde-
tur, diftindionem elfe adhibendam. nam fi fpecies am-
bs, quibus hxc  noua fada eft,interiennt, comunis erit:
fin minus,fuam vterque partem retinebit.veluti vina con
fufa, item me! cum vino,medicamenta,odores:ex quibus
niul!um,efnplaftrum,vnguentum cqnfedum eft,confltm-
pta &  extmda funt. At corpora deiunda , qme partibus
cunftant diftanubus, vt familia, grex, frumenti aceruus,

Inftit. Imp. Commentarius.

tcrit materia: dominus ,fi non fuerit duplum iam
confecutus ,tunc earn vindicate, & ad exhiben-
dum de ea re agere.

Omni quod inadificatur  . ] Enunciatio I. Superficies fo-
lo cedit.l. qui domum.;o. ad leg. Aquil.l.qui res fuas.98.
in fin.de folut.l. nunquam. de vliicap. Ratio ex iis,quxfo
periiis diiftafunt,intelligitur : quod nimirum acceflio
principalicedat,& pars toti. Area namque pars eft x-
dium prxcipua& maxima, inquit Iulianus d.l. quires,
de folut. Hinc Caius in 1.2. D. de foperfic. fcribit i'uper-
ficiariarum xdmm proprietatem &ciuili &naturali iu-
reeius efle, cuius eft folum.

lire tamen idea is definit.']  SequitUr 11. Non fi quis ex
alicna materia in fuo xdificauit, iccirco materia: domi-
nus ett.aliud enim dominus eft,aliud materia.l.eum qui.
ij.D.devfurpat.l.i.D.de tign.iniun&.l.in remaftio.23.
§.y .& 6. D. de rei vindic.l.gemnia.6.D.ad exhib.Ex quo
intelligi debet , aliud iurisinnaui,aliud inxdibus efle
conftitutum-nam qui nauim ex alienis tabulis xdifica¬
uit, aut fux naui tabulam affixit,& nauis & tabularum
dominus eft: vtifuperius explicauimus ex l.fedfimeis.
i^.D.de acq.rer.dom. & alijs iocisinnumeris. quodeo-
demmododemenfa,&armario, & fcabellis dictum eft .
quomodoenim vel vindicari, vel vt exhiberentur peti
poil'ent,cum extinct3e fint? nam reuera tabula conciia &
nauiaffixa,non eadem eft : purpura autem vetit  mtexta,
confumpta eft. At qui domum ex alienis tabulis  conftru-
xit, xdium quidem domimis eft: fingularum rerum, ne-
quaquam. Harum enim, inquit Vlpianus,  dominusma-
netis,quilemperfuerat. Quidcrgofilpeciesinterierit?
veluti, ft quadratus tit lapis, qui  antea rudis fuerat: vel
quadrata, rotundatave trabs, qua: form*alterius fuerat,
autetiam ex arbore viua excila ? Trabis'he edibus infixx
dominus permanebit is, qui arboris antea fuerat? At ar¬
bor extin&a eft. Aut quid fi e tigno tuo complures par-
ticulxfaftxfunt, exquead aidesmeas accommodate ?
non enim tnanfifle in reru natura tignu illud dici poteft.

Quacaueturnequis tignum.]  Sequitur ill. Tignum
aedibus vinexve iunftum, eximi lex xi 1. lab. vetabat,
duplumque pro eo dari iubeat. 1.1. D. de fign. iunft. 1.
in rem adtio. §. tignum. derci vind.Feftus Jib. 18. Ti¬
gnum non folum in xdificiis s quo vtuntur,appeiiatur: led
etiam in vineis, vt eft in xr 1. Tab. Tignum iunftum xdi-
bus vineave & concapu [ ]  ne foluito. Locus quidem dc-
prauatus eft fed legem de vinea & jedibus tantum locuta
efle,ex Iurifconfultorum feriptis  fatis conftat: quorum ,
vt opinor, nemo eft quin Jiociiquidb ftatuat, primum ti-
gniappellatione materiam omneni ad xdificandum ido-
neam contineri: deinde, eum, cuius  res aliqua in xdibus
extrucndis adiefta eft, vt later, trabs, cementum, lapis,
dominum eius rei lemper manere: tametfi tanti/per dum
atdibus adhseret, vindicare earn aut ad exhibendum age-
re non pofsit. Ex quo perfpicuum eft, rationem difteren
tig,quam fuperius inter nauem vel lefium,vcl armarium
& xdes expofuimus: hinc a lurifconlultisfumi, quia lex
xii.  id primum inftituit. Quamobrem autem lexxn.
contrarium ius in edibus & in nauibus inftituerit, nemo
exponit. Nam fi dirui edificia aut vites non oportet, nc
nauts quidem: quibus loca prgfertim maritima carere
nullomodo poflunt. Verum vt maxime diruatur, ac difo
foluatur nauigium : tamen ea trabs, que nouo quodani-
modo conformata, fortalfe etiam excauata eft, diciea
que priusfuit non poteft. Itaquebifariamoccurri huicle
gi poterit •• primum, quia lapis quadratus, aut trabs dola
taextinaa eft-.non minus fere qudrn purpura, quamfo-
pra diftum eft,iccirco vindicari non pofle, quia confum¬
pta erat: ob eamquecaufam eius die, qui fpeciem hanc
effecerit,proptereaquod reuocari ad pnftinam formani
non poffitjVt fopra §.cum ex aliens. Secundo,fatis con¬
ftat accelfionem cedereprincipals l.eum aurmn.19. de
aur.& arg.& partem toti.Lfedfimeis.26.deacq.rcr.dom.
Itaque eo loco  Paulus diferte ait,vt tabulam naui, lie ce-

A mentum xdificio cedere: cuiperfpicueconfentit Vlpian.
l.redemptores. 3 9-D-de vind-Hgccusn ita fe habeant, cli¬
que huiufee iuris rationem Fr. Connanus diligenter m-
ueftigaret, tandem eo perdmftuselhvt quoniam Vlpian.
tignum a tegendo dcduceret, legem xi 1. Tab.ftatueret
de tefto intelligendam efle,tedum autem non tam con¬
tinuum quam contiguum: neq; tam inxdificatufh, quam
impofitumefie. quemadmodumigitur horrea mobilia
folo impofita ( qualia in Helueti complura font )folo no
cedunt.l. Titius.6o.deacq.rer.do.eodem modo tefturn
folo non cedere Connanus tradit,eamque legis xi I’.fiiif-
fefententiam : qux quidem illis multis .fane-verbistra-
flat: fed quia refutatione non admodum digna, videtia
tur, leuiter prxtenbo. Teftumenim parsdomuseil,vt
fi qua alia maxime neceftaria: trabes porro lnciix& cla-
llis trabalibus affixe attext^que funt , neque minus folo
hxrent quam contignationes, qua: fuo corptire folum
non tangunt. Non igituralia huiufee legis antique fen-*
tentiadetigno^ditim eflepntandaeft,quafri de'illovi-
nearum. Quibus enim cafibirs coniunflim ius idem fta-
tuitur ,eorum cafuum parem eandemqiie efle rationem
B fepeniimerb traditur: vt 1. illud qu^fitu.D.ad leg. Aqui.
&'quemadmodumvbi ratio eadem , ibiius idem ftatui-
tur : eodemmodo vbi ius idem, eadem quoq; ratio fub-
efTe intelligitur. Videamusergo qu^ tigni vinearum ra¬
tio fit, hoc eft pedamenti. nam principio tignum hoc fpe
ciem nonj mutauit: erat emm tignum, hoc eft in peda-
rnenti fpeciem formatum, priufquam vinee mc{ iunge-
retur. Lex enim ait, tignum alienum: cum igitur forma
mu tata non fit, necinterijt tignum,nec dominum muta¬
uit: eoque ad §.cum ex aliena no pertinet. preterea par*
vitis non eft, vt tabula nauis, menfieve aut lefti. Nihil
denique eorum,<]ue fupcrioribus §§. difputatafnnt,eo
pertinere poteft; vtpedamentum eius qui iunxit efle vi-
deatur. Lex igitur hoc folum propter vinearum cultu-
ram noui iuris conftituit,ne pedamentum cum vites vuis
onuftefunt, vindicari, aut vt exhibeatur petipoflit:curt»
cetera omma,que fpeciem fuam nonmutarunt, vt gem-
q  mainannulo , peti ad exhibendum poflent.l. gemma.6.
ad exhib.Quamuis ergo dominus idem, qui fuerat, per-
petuo maneat, vindicare tamen illud nifi poit vindemias,
&cuni exemptum erit,non poterit: atquehaec quidem
dc tigrio vinearum . In quo cum ius illud fit confhtutu,
& coniunflim cum xdium tignoadferiptum ,eandem hit
ius,qux illius fuit,  rationem efle facile intelleflu eft.Ti-
gnum igitur xdium, fpeciem  formamque foam retinere
needle eft: deinde partem xdium non efle. qualia nimi-
rum ea funt, quibus xdes ruinofx fu Jciuntur, de quibus
PauJus Joquitur.l. incommodato.17. §.3.in fi.D.comod.
vbi ait: Si ad fulciendam iufolam tigna commodafti, de¬
inde protaxifti, aut etiam feiens vitiofa commodaueris,,
non refte facies. Item Vlpian.l. lulianus-i 3. D. de aft.
emp.Dequehisipfistignis legem x 11.Tab.locutam efle
mihi plane perfoadeo: idque eo magis,quia tigna vinea¬
rum fimiliter fulciendis vitibusparantur.deinde,quia
nonaffixum lex dixit,aut infitum, fed iundlum: hoc eft,

) tanquani appofitum &adhibitum . Tertio, quiatempus
vfus vtriufque non longumeft, & Iurifconfultorum di-
fputationes indicant,legem duodecim de temporali quo-
dam a lieni tigni vfo locutam efle: quoniam dirutoxdifi
cio vindicari tignum pofle affirmant. Quod ridicule di~
cereturdeijs trabibus aut faxis, quibus xdificia in quin—
gentos aut fexcentosannos fiunt: in quibus partes pror
fos extm&x peremptxque videntur, non magis quam in
naui, aut Icfio,aut armario. Quarto,quiafoperficies
ea demumfolocedit,quxfoloadhxrefcit, vtexplicabi-
tur necitamulto pbft:nonenim prius arbor folo cedit,
quam in eo radices egerit. cum igitur vmearu tigna folo
non hfreant,ne ilia quidem xdium coherere cum xdifi-
cio exiftimanda font.

He que vindicate earn poteft.  ] Idem aperte fcribit Vl¬
pian.initio l.j .de tign.iunft.& l.gemma.d.ad exhib.con
tratamen lulian.l.quires fuas.98.in fi.de folu.&l.deeq.
6y.de donat.int.vir.fed Paulus in:l.in rem aflio.23.§.ti¬
gnum

33

3}

S3

S3

33

S3

S3

S3

S3

S3

33

33

33

S3

S3

Franc. Hotom. in II. Lib.

gntlm. de rei vind.Sf Vlp.infi.d.legis prim*, demonftrat A
aduerfus fcientem &furem vindicaripofl’e: aduerfus igno
rantem nonpofle. Quod fi ita eft, vines vuis onuftse
corrumpentur , & xdes  diruentur. Prauerea Vlpianus
initiod.lu. fignificare videtur, legem de furtiuo tigno
locutam efl'et idcoquefub tit.de furtis,altcr de tigno iut
clofubiedkiseft. Placcret igitur, vt dominits aduerfus
qiicmuis vindicare rent fuam pofl'et:hoc eft, in remage-
re. quoenim iure ei adlio hec denegaretur? veriimvt
non remipfam, fed eius duplum pretium duntaxat per-
fequeretur.

uiliqua ex caufa dirutum .] Sequitur 1111. Aedificio di
ruto tignuin a domino vindicari, nifi iam dupJionem ac-
ceperit, poteft I.7.§.7.D. dcacq.rer. dom. Caulk con-
liitutio: Aedificio diruto,Titius full tignum vindicat.In-
tentio : Hoc tignum raeum eft. D. Into meu. Q_. Vtriu*
fit. R. Quia resjqutei’emel mea fa (ft a eft , fine meo fafto
tna riiilys fieri nonpoteft: meamautem faftam appsrqt
ex regula, qua: partem toti cedereconfirmat. F.Auccir B
co tua pratjquia pars crat totius: nunc ciim totum diiio-
lutum fit, fublata ratione lex ceflat. D. An res vines al-
tcrius rei lie aptata, vt eiusipartem cfficiat, non diutius
huius fit, quam opus integrum pc.rmaneat. Refpondeo,
diftinguendum eil’e. namli mutata fpecies eft, nec rtuo-
cari poflit, vcluti fi dolatum fit lignum, velfimimqua-
dratutn: quia forma mutata, fpecies interit, Temper efte-
(flusmanet: fin minus,ad priftinum dominum reuertitur.
veluti fi tignum, faxumvcintegrum diet, & prorfus eiul-
modi, quale ohm iuit.

Quifeiens ex materia fua in alieno adificat , etiam

materiam ip/am donare intelligitur: at qui
ignorans, bonaquefide, impdndinm per
dob exeeptionem fcruabiul. inj.

§. ix. eod.  C

XXII.  Ex diuerfo , fiquis in alieno folo fui
tnateria do mum aedificauerit, illius fit domus, cu¬
ius & folum eft. Sed hoc cafu materiae daminns
pioprietateni eius amittit: quia voluntate eius in
telligitur efte alienata, vtique ft non ignorabat fe
in alieno fblo tedificare. & ideo licet diruta fit do
mils, materiam tamen vendicare non poteft. Cer
te illud conftat, fi in poflesfione conftituto a-difi-
catore, foli dominus petat domain fuam efte, nec
foluat precium materia, &. mereedes fabrorum ,
potfe eum per exeeptionem doli mali repelli: vti¬
que fi bona fidei poffeffor fuerit, qui adificauit.

N am fcienti alienum folum die, poteft obiici cul
pa quod temere adificauerit in eo folo, quod in¬
telligent alienum effe.

Cuius & folum eft.]  EnunciatioI.Cuius in folo, fine ab
ignorante,fiueafciente adificatum effisrdificij fit domi-
nus.l.adeo.7.§.ex diuerfo,deacq.rcr.dotn.l.qui domum.
f o.D. ad leg. Aquil. Nam cum infra feribat, in materia
tantiim diftinguendum efTe, vtrum feiens an ignorans
adificauerit: apparet,cum de domo&adificio nihil di-
ftinxifl’e, & generaliter id conftituifle.

Vtif*e ft non ignorabat.  ] Sequitur 11. Qua ex materia
quis in alieno feiens edificat, earn donare iudicatnr.d.l.
adeb.§.p. Hoc cum ita fit, Vlpian. tamen in l.Iuhanus.

37. D.dc rei vind. tradit, eum qui feiens ac mala fide in
alieno aiificat, non modo domo diruta materiam vindi¬
cate poffe: verumetiam ( quod fine domini incommodo
ac detriment© fiat) poflc tollere atdificium quod pofuit.
Antonius autem in l.i.C.derei vind.Si fuerit,inquit,sdi
ficium diffo lu turn 3  eius materia ad priftinum dominum

redit, fiuebonafide,fiucmala|*difititim extruflumfit:
fi non donandi animo sdificia alieno fblo impolitafint.
Quibus ex verbis apparet, Non fi qn is mala fide in alie¬
no ardificat continuo donafl'e intelligi: quod coiitra Ca-
ius ita pcrfpicue hoc loco definit, eum qui feiens in alie¬
no aedificarit,donafl'e viderfivt dici apertiiis nihil poflit.
Quin etiam Vlpian.l.dominus.;: j.§.r. D.locati, feribir,
condmftorcm non niodo eorum.qus ncceflario, fed etia
vtilitcr auxerit, atdificauerit, inftitucrit ,cum id non
conueniflet,fumptusrecepturum. Vane igiturhacdcre
ftatuifle Iurifconfultos apparet: varietatemque hancex
caufis & perfonis Celfus approbat, & perfequitur in 1 . in
fundo. 3 8. D. de rei vi nd.

Ter exeeptionem doli mali.]  Sequitur ill-  Soli domi¬
nus, in quo quid bona fide atdificatuin eft, vindicare id,
nifi pretio oblato,non poteft.l. Paulus.14.D- de doli ex¬
cept. Prgtor igitur a quo iudicium poftulabitur, non pu-
ruinfed cum exceptione iudicium dabit. SiparetL.Ti-
tium in fundo L. Maniij sedificafl'e,tum Titius Maruio eas
sedcs vacuas rclinquere damnetur: extra quamfiMa:-
uium, dolo malo agere pareat. Titius enim planum iu-
dici faciet, iccirco dolo agere Matuiuni, quia funiptus
nonoft'erat. Atqtie hanc fui recuperandi rationem fo-
lam habere Titius dicitur in il.l.Paiilus. Adionem enim,
hoc eft condiftioncm fi forte domum tradidifl'et, non ha
biturum l.in area.32. D.de cond.inde.Incerti tamen ha-
biturum traditureod.ipfotit.l. qui exeeptionem.40. vt
Titius dicere non poflit, Aio te mihi centum dare opor->
tere : fed, Aio tc mihi edificij pretium dare oportcrc,
hoc eft, [ Quantum xywus melius ft dari:  ] vt fuo loco do-
cebimus.

Eins quxquc planU & fata funt. cuius in folum ra-

dicem egerunttqua verb in pluriumfi in con-
finio fmt t communiafunt:feddoli exce¬
ptione quod bona fide immenfurn
eft iftruatur . d. 1 . vii.

§ x\& l.  f.v. eo.

XXIII.  Si Titius alienam plantam in folo „
fuo pofueritjipfius erit: ex diuerfo.fi Titius fuam »
plantain in Ma:uij folo pofuerit, Maruij plan- ,*
ta erit : fi modo vtroque cafu radices egerit,
antequam enii'n radices egerit, eius pennanet »
cuius fuerat. Adeo autem ex quo radices  ege- »
rit planta: proprietas eius commutatur: vt ft vi- »
cini arbor ita terram Titij  preflerit: vt in eius fun »
dum radices egerit,Titij effici arborem dicamus. »
ratio enim no permittit vt alterius arbor efte in- «
telligatur, quam cuius in fundum radices egerit. j  >
Etideo prope confinium arbor pofita,fi etiam »
invicini fundum radices egerit, communis fit. >,
Qua ratione autem platte, qua: terra coalelcunt, «
folo cedunt: eadem ratione frumenta quoque , «
quee fata funt, folo cedere intelliguntur. Ctete- j,
rum ficut is qui in alieno folo cecMcauit ,fi ab eo „
dominus loli petat xdificium, defendi poteft per «
exeeptionem doli mali lecundum ea ,qua:dixi- «
mus: ita eiufdem excepfionis auxilio tutus efte „
poteft is, qui alienum fundum fua impenfa bo- «
na fide confueuit. «

Si modo Vtroqne cafu radices egerit.']  Enunciatio I. Non
impofita, fed ita infixafolo vtadherelcant, folo cedant.
l.Titius.Co.D.deacq.dom.l.fifupra.iS. cod. vbi horreu
mobile ex tabulisinalienoimpofitum,( cuiufmodi mul-
tafunt apud Allobroges ) folo non credit: at parietibus

alicnis

Inftitut. Imp.

eft folum ■ Conftitutiocaufan Arborem in tuo plantaui: A
antequam ea radices qgftlct, vindicaui. Inten. Hecar¬
bor mea eftm.lnio mea.Q_.Vmus fit.R.Superficies enim
folo cedit.F.At ea folo non adhxrefcit.D. An ea demum
fnperficies folo cedat, que i]li adluerefcit. Refpondetur,
earn tantummmodo.Itaque antequam radices egerit,do-
ivnii manere:pbftquam egerit/oli partem fieri.Arborum
enim,qu£uindo continents, non eft feparatum corpus a
fundo: inquit Pomponius, 1. quintus.40.D- d'e aft. empt.

Vicini arbor itaterrarripT ityprejj'erit ;.j].JFJorentini libri.Si
vicini arborem ita terra prefi'erim.Quod mihi arridet,.
vtfententia fi.t l,vlt.b.Q_uod vi aut clam. Si vitem meant
ex fundo meo in ftindum tuum deprefleris, eaque in fun¬
do tuo coaluerit. vulgo tamen legi.tur . [Deprebenderis . J
Haud.fcio tamen an hunc locum Inilitutionum Tribo-
manus ita defcripferit. ' i:y  . .

Ita tenantprejjlrit.']  Sequiturll. Eius quteq; arbor cfi,
cuius in folo magnam radicu partem obtinet.l. li plures.
6.D.arbor.furt.vbi Pomponius ait Si radicibus vicini
arbor aletur,tame eius efle,in cuius, fundo.origo eius fue
rit.Qui locus huic uoltro aduerfari primafpecie videtur-
nequeenim fieri poteftjvt arbor mea, hoc eft citra linea
finiente pofita, omnes omuino-fuas radices in vicini fun-
dum immittat. mm fummam faltetn partem in meo po-
fitam habebit, ex eoque aletur. Eius ergo efie arbitror,
cuius in fundo maiorem radicum parte obtinet, cuiusque
ex terrefucco maiorem parte alitur,acfuftentatur. Alio
qui quod Iuftinianus ait,alterius non elTeradicem,alte-
rius arborem,cum eo perfpicue pugnaret, quod ait Tnij
arbore eftici. co fequererur enim vtriufque coinune die.

Trope confimutn arborpojita.]  Sequitur 1 1.1.  Arbor pro-
pe coadnmm pofita,  ft eciam in vicini fundu radices ege-
rit,communis eft.l.adeo.7.in fi.D.eod.Cuius pronuncia-
ti qu^ fententiafit,nemo Latims quidem literisimbutus
non videt.aliud enim prope confinium eft ,aliud incon-
nio:Nec poteft iv opotf  vlla arbor efie, quin eadem parte
aliquam fuarum radicum in vtriufque agris obtineat. Eft
autem Confinium fpatiu quinque pedum,lege xi 1 -Tab-
inter confines preftituni: de quo fimum regendoru actio
concedttur.

Frumenta quoqite,qu.-e fata funt.~\Qua(i  vero quteda fint,
que fata noil fint.Regendu igitut,[frt 4 menta.& quxcunqtte
f*tafunt.~]ltaque  hiinc locum Theophilusinterjpretatur.

Et qu&cunque fata.~\  Sequitur 1111 -Eius queq; Tata  ftint,,
cuius eftfolum.l.qui fcit.2y.D. devfur. vbi lulianusait,
oinnem firuftum non ex iure feminis, fed iure foli perci-
pi. Item, in pcrcipiendis frudibus  magis corporisius, ex
quo percipiuntur,quam feminis, ex quo oriuntur, afpici.
Etideb,inquit,nemo dubitabit,quin ft in meo fundo fru-
nientum tuum feuerim, & fegetes  & quod ex meflibus.
colleftum fuerit, meum fieret.

Eiufdemexceptionh auxiltoT]  Sequitur V. Qui bona fi
deagrumalienum confeuit,impendium perdoli  exceptio
nem feruabit.Qua de re fuperiore.§Iatis explicatum eft.

Scriptura charts quamuis viliori cedit, bond tamen
fidei pojjefforfcripturs impendiurn per doli ex
ceptionem jeruabit. l.ix.  §. i. eod.

, X XI111. Liters quoque, licet aureot fint:

perinde chartis membninifcjiic cedunt, ac folo ce
3 ,  dere folent ea,qute insedificantuf, aut inferuntur.

ideoque fi in chartis membranifve uiis carme, vel
3 ,  hiftoriam ,vel orationcm Titius feripferit: hums
corporis non Titius, fed tu dominus efie videris.
Sed fi a Titio petas tuos libros. tuafiie membra-
j)  nas, nec impenfas feriptura; foluere paratusfis:

poterit fe Titius defendere per exeeptionem doli
3 ,  mali, vtique fi earum chartarum mebranarumye
3>  poilesfiojiem bona fide nadtus eft.

Commentarius. 97

Jc folo cedere folent ea . ] Enuneiatio I. Scripturaeo-
dem iure eft. quo csteraque fuperficiei nominecontine-
tur.l.in rem.26.§.2.D.derei vind.&l.j.§.pen. D. adex-
hib. vbi Paulus ait: Cum charta mea fit, & quod feriptu
eft, meum eft. Exemplum hoc tempore fumi poteft ex
typography, fi quis forte imprudens inaliena charta li-
brum quendam imprclient ,qui ab omnibus defideratur;
vt fi libri Scruij Sulpitij, aut leges xi i. Tab. repertg ef-
fent,: Iurifconfulti omnes vno confenfu affirmant,libriini
eius fore, qui chartg fuit dominus. Qua: fententia nun-
quani typographis probaretur: nam fi malus aliquis liber
imprimatur, charta: domino fiet iniuriatfin bonus,ipfi ty-
pograpbo. prxterea cui ftudiofo probabitur, qui fuas co-
gitationes imprudens in chartasalienasretulerit, quas le
giab altero nulla conditione pateretur i  Equidem re d.iti
confiderata, veni in hanc opinionem, vt fatis debeat ef-
fe chartg domino, fi alia eque proba illi reddatur, & li¬
quid forte ipfius interfuit perfoluatur. primiim, quia.

! charta ex earum rerum numero eft , qug vtendo confti-
muntur, & in genere fuo, potius quam fpecie fumftipneni
recipiunt. quare quemadmodum qui pecuniam debet,
v.el vinum vel frumentum, fi aliud eiufdem generis red-
dat, illud ipfum , quod acceperat, non autem aliud refti-
tuere videtur : eodem modo, qui chartam aliam reddit,
earn ip(am,que alterius erat,reddere iudicatur.Nam chap
ta & membranain ijs rebus funt, qute in abufu potius,
quim vfu confiftere dicimtur. deinde,quia chartam Sc
tebuhun,  teiamve, vbi quid  feriptum piCtumve eft, code
iureftatuere efle, quo folum terra: & agrorum immobi¬
le, fuamquc naturam perpetuo retinens, nulla ratio eft -
Intent enim & charta &membrana: area verb perma-
net, nec vlla ex parte lmnmtatur. preterea charta non
eft pars hiftorig Liuianf,autcarminisVirgiiiani:neq; quu
Virgiliu nos habere diennus, chartam in aliqua ipfius par
te numeramus. at area, maxima & pcipua domus pars ap-
pellat.ab Vlp.in l.fi res mea.D.de folut.multoq; magis a-
gri,vinearum,aruorum, & fyluarum pars potiffima nume
rari poflunt.

Ter exeeptionem doli malt.]  Sequitur II. Qui bonafi-
de in aliena charta feripferit, impendiurn per doli exce-
ptionem recuperat: at qui mala,nequaquam.

Tabula piciurs cedit :fuum tamen nec pi flora
domino, nec hie abillo vindicate, nifi
precio aliens rei oblato, poterit
lax.  §. u. eod.

. XXV.  Si quis in aliena tabula pinxerit, qui-
dam putant tabulam pictursc cedere , alij videtur
picturara (qualifeunquefit) tabula; cedere.fed no
(  bis videtur melius efie, tabulam pidturse cedere.
Ridiculum eft enim picturam Apellis, vel Par-
rhafij in accelsionem vilisfimx. tabula: cedere.
vnde li a domino tabulse, imaginem poslidente, is
qui pinxit, cam petat, nec foluat precium tabular,
imaginem posfidente, is, qui pinxit, earn petat,
nec loluat precium tabular: poterit per exceptio
nem doli mali fiimmoueri. At fi is, qui pinxit,earn
posfideat: confequens eft, vt vtilis adtio domino
tabula; aduerfus eum detur.quo cafu fi non foluat
impenfam pifturte, poterit per exeeptionem do¬
li mali repelli: vtique fi bona fide polfclfor fuerit
ille, qui pidturam impofuit. Illud enim palam eft,
quod fiue is,qui pinxit, fubripuit tabulam, fiue a-
lius, competit domino tabulse furti actio.

l\obis ridetur melius ejje.  ] Enuneiatio I. Pidlura non

I eodem

<?8 Franc. Hotom. in I I. Lib.

eodem iure eft,quo cgtera quae fupcrficiei nomine conti- „
nentur.J.quarone.9.§.i.D.de acq.rer. do. Quod contra
PauJus in J.in rem adtio.ij.S.j.D. de rei vindic. Sed &,
inquit, id quod in charta mea fcribitur,aut in tabula pin
gitur,ftatim> meum tit: licet de pidtura quidam contra fen
(erint propter prctium pictur®, fed necelie eft ei rei cedi,
qubdfineiUa effe non poteft. H®c Paulus.Cuius lenten
tiam puftura: prctium non attendentis eo magis probo,
quia latis conftat ®dificiorii prctium matus multo quam
arearum effe confueuifl’e: quod tamen in ®dibus alteru-
tri adiudicandis nunquam attendi, fuperius multis verbis
demonftratum eft . Etfane ficfereshabtt,vtlifummutn
ius fpedtemus, hoc padio dijudicanda h®c lit controuer-
fta : fin, quemadmodum luliinianusait, pidtur® preftan-
tiam fpedtemus, in paruula re a fuperiori regula non rece
derem: & tabellam hanc ab earum rerum definitione no
fciungerem, quas fuo genere potius quam fpecie cenferi
dicimus. Statuerem igitur tabul® domino] cumulate fa-
tisfieri, fi alt® generis eiufdem ei redderentur. prafertim ®
cum tabul® corpus iccirco interijfl’e videatur,quia quali-
tas imaginis fola iam in rerum natura numeratur, eiusq;
folius ratio ducitur. quod multo diluctdms intelligetur,

(i ponamus imaginem in aliena tela pidtam efl’e: vix enim,
ac nevix quidem , ea tela in rerum natura cenfetur efl’e:
pr®fcrtim vero ft acu & lana pidta toreumata ponamus,
incraffafit leuidenli tela,qu® propenullius preti; eft.
Extindt® igiturreslftiufmodt iudicentur, & fatis habere
dominus-videatur, cui alia tabula , telave reddita fuerit:
non enim tam alia tabula telave,quam ilia eadem die vi-
detur. Atque hoc quidem padto caufam conftituemus:
Dominus tabul® in qua pidtor imaginem finxit, tabulam
fuam vindicat. Intentio: H®c tabula mea eft, quia flue Ji
gnurn fpedtemus,meum eft: flue imaginem,non minus: fu-
perficics enim folo cedit. D. lino mea. Q_^ Vtriuslit. R.
Quia tabula qu® tua fuit, iterijt: nec huius imaginis pars
vlla numeratur. Pidtur®nanque preftantiaremiftanvvi £>
lem extinguit. F. At fupcrficies ®dium quauis fumptuo-
fa & magmfica, tamen aream quantumuis vilcm non ex-
tingiiit:ergo nec pidtura tabulam.D. An vt tedium fuperfi
cies aream non extinguit, lie ilia pidtur® & imaginis tabu'
lam: & quomodo area pars domus, lie tabula pars imagi¬
nis numeretur. Refpondendum puto, nequaquam. nam
vt lcribit Paulus in l.i 4-D-de vcrb.fig.Harum rerum pre
tium non in fubllantia, fed in arte eft politum .

Per exceptionem deli mali. J  Sequitur 11. Tabule domi¬
nus a pidtore imaginem vindicante, tabul® pretiumper
doli exceptionem obtmebit.

ytilis act to domino detur.  ] Diredtio in rem adtiones di-
cuntur,quarum formulam is agit, diredto ac| fimpiiciter
vfurpare poteft: vtilcs,qug vtilitatis caufa alteri alicui ex
®quo & bono contra iuris fummi feueritatem concedun
tur. Quoniam igitur tabul® dominus, imaginis domii
nus non eft, iure liimmo dicere non poterif Aio hanc ta¬
bulam meant efl’e, fed tamen squitatis & vtilitatis caufa
eadem illi formula concedetur.

Si bona fide pojjejfor.  ] Sequitur in- Bon® fidei pidtor,
artis oper®que fu® pretium aduerfus donunum tabul®
vindicantem per doli exceptionem confequetur.

Domino tabularum furtiactio.  ] Sequitur 1111. Domino
furtius tabul®, in qua quid pidtum eft, quamuisabalio
quam fure pidtum lit, farti adtio competit.

Quos fniftus elaborates boncefidei pojjeffor collegit,
atque confumpfit , fuos ejfecit  : quos autem
prsdo, vnd cum [undo vindicanti domi¬
no reshtuet. l.xlv. de rfur. L
xlvitj. de acq. dom.

XXVI.  Si quis a non domino,que dominnm
effe crediderit, bona fide fundum emerit, vel ex
donationc, aliave qua iufta caufa teque bonafi-
de acceperit: naturaii ratione plaeuit, fructus,

quos percepit, eiuselfe pro cultura & cura. Et
idco ft poftea dominus fuperuenerit, & fundum
vindicet, de ftufribus ab eo confumptis agere no
poteft. Ei verb qui feiens alienum fundum polfe-
derit, non idem concelfumeft. itaque cum fun-
do etiam frudtus, licet confumpti lint, cogitur
reftituere.

Pro cultura & Cura. J  Enunciatio I. Bon® fidei poffef-
for eos denium frudtus fuos efficit, qui ex iplius cura &
cultura procreati funt.J.frudtus-4j. D. de vlur. Fru¬
dtus, inquit, percipiendo vxor vel vir ex re donata,fuos fa
citillos tamen quos fuis operis acquifierit, veluti leren-
do. nam ft pom urn decerplerit, vel ex fyJua cecidcrit, no
fit eius, ficuti nec cuiuflibet bon® fidei pofi'eflbris : quia
non exfadtoeius is frudtus nafeitur. H®c Pomponius.
Paulus autem in l.bon® fidei.48. dcacq._rer.dom. Bon®
fidei emptor, inquit, percipiendo frudtus, fiios interim fa
cit,non tantiim cos qui diligentia & opera eius prouene-
runt, fed omnes:quia quod ad frudtus attinct,loco domi-
ni pene eft. deniqueetiam priufqua percipiat, ftatim vbi
a folo leparati funt,bone fidei emptoris fiant. Quod Pau
ll refpofum ita perfpicue Pomponij fententia refragatur,
vt mihi reconciliand® gratie ratio prorfus ignota lit. Na
etfi Paulus vocem [ interim  j adhibeat,non tamen ira pre
cise locutus fuifl’et, fi aliam pofl'ellionis, aliam iudicij ra-
tionem fuiflb exiftimafiet: cum pr®fertim eo loco de vtrif
que fru bilbo's (loqtiatur, hoc eft de naturalibUs,& manu fa
tis. Quod autem placere quibuldam video, vt hec verba
[fedomnesq  apud Paulum lie interpretentur, quafi dlxif-
fet.Sed etiam-qui alterius opera  prouenerunt: vt is cafus
intelligatur, de quo lcribit Iuliaims ml.qui (cit.zf.§.i.
Dide vlur.hoc ex eorum genere eft, que emplaftranomi
narefoleo:qft® turn demum probabo,cum Latimfermo-
nis cofuetudhlem equi oblitus cro, vt illi nunquam didi—
cerunt.Vt fit,nihil incommodi eft, caule ccmftitutionem
arbitratu nottro confingere. Frudtus a me fatos college-
ram,& coliimpferam. Qui fundum euicit,eos a me petit.
Intentio:Dcbes mihi frumentum quod ex agro meo per-
cepifti redderb fata enim eius flint, cuius eftfolum.D.No
debeo . Q_. An debeat. R. Non enimfl fuperficies(hoc
eftjfeg'es, pen dentes frudtus) tua fuit, iccirco collcdti con
fuinptiq;frudiustu-ifunt: aliud enim eftfuperficies ,aliud
frudtus colledti&confumpti. F.At cum deagrivagiiur,fu
perficiei verbo ea omnia que ager eftert,fiuesdhuc  ma-
neantjflue columpta fint,inteJJiguntur.p.An,flcut luper-
ficies folo cedit,fle frudtus percepti & confumpti  eitUdem
lint cuius folum efl’e apparuit.Relponfum a iiirifconfultis
contrarie eft. Ego, fi quid mei iudicij  eft, ftatutrem non
eiufdem effe  confumptos,cuius flint pendentesbdq iarou-
mento cxfimilicOnfirmarefn.naquebone fiderpofleflor
edific:mit,ca poft^ diruta flint, aufcrre,interdu etiam lpfe
diruereac tollerepoteft.vtl.IuIianus:37,D.-ckrd.vind.

De fruSiibm ab eo confumptis .) Sequitur 11. Bone fidei
pollellor conlitltios fructus etiam perceptos, antequam
eos confumpferit,euidto fundo reftituere cogitur.l.certu.
2Z.C.de rei vind- nam vt ait Caius in l.frudtus.44. D-eod.
frudtus pendentes pars fundi videntur. Facie.l.qiielitum.

40.in fi.D.deacq.rer.dom.

Licet confumpti Jint.qScquitur  m. Malg fideipofleftbr
fructusomnes quaniim conluniptos reftituere cogitur.U
certum. 2 2.C.de rei vind:& l.li fundum. i7.eod.tit. 1 .3.C:
decond. ex leg.

FruSus moriente frufiuario colonoye pendentes,
ad proprietarmrn dominumve pertinet.l. xitj.
quib. mod. yfusf. 1. xxvj. defurt.

XXVII.  Is ad quem vfusfruiftus fundi perti
net,non aliter frubtuum dominus efficitur,quam
ft eos ipfe perceperit. Et ideb licet maturis frufti

bus

InftitJ Imp. Commentarius

bus,nondum tamen perceptis, decefferit: ad ha:- A
rede cius non pertinent fed domino proprietatis
adquiruntur. Eadem fere & de colono dicuntur.

Domino proprietatis acquiruntur.  ] EnunciatioLFrudliia-
rius cos demum frudlus fuos efficit, quos iam percepitil.fi
frudluarius.i j.D.quib.mod.vfusfru. arnitt. Caufeconfti-
tutio i Sempronius frudluarius agruni coluerat & confe-
uerat, maturis frugibus deceflit. H^reseos oecupat.Pro-
prietarij intentioeil: Hi frudlus mei flint ,quippe cum
vlusfrudtusmorte frudluarij extinguatur.D.Imo mei;

Vtrius fint. R. N on fi v'flisfrudttis ex tindlu s eft, iccirco ius
ea,qu2e teftatons fuerunt auferendi, interijt. Hi autem
frudtus, pratfertim opera & diligentia teftatorts exprefli,
iam lpfo iure quodammodo teftatoris erant: nec prater
colligendi ac decerpendi laborem quern ego adhibui,
quicquam defiderabatur. Cum enim decerpendi ius ha-
b»erit,eius iam illi fucrint necefl’e eft : nemini enim fru- B'
dus 3 quifiii non funt,licet decerpere.F. At non li ius per- 1
Cipiendi frudlus teftator habuit, iccirco illius erant: non
€iiimfatio& cultura, fed perceptio,frudlus facit frudlua-
yij.Di An frudtus ante perceptionem non fint frutluarij.
<3otra autem ,fi poflelTorem proprietarium ponamus, in-
stentio hetcdis erit: Hi frudtus mei funt, quippe quos te-
ilatori decerpere licebat.D- Imo mei. QCVtriusfint. R.
"Vfusfruftus enim, hoc eft ius vtendi frucndi ,vna cum fru-
dtuarij perfona interijt. F. Atnon etiam ius ea quie iplius
erant,auferendhhosaiitem ipfius fiiifle velex eo conitat,
quod illi licebat eos tollcre. D.An/icut ms  vtendi fruen-
di-frtidluarij morteinterijt,fic iuspendenteS frudtus de¬
cerpendi. Kcipondetiir autem extin dtrnn efl'e. vt d.I.fi fru
dtuarius.i 3. quib.mo.  vliisf.amitt-Si frudluarius meflem fe
cit &  deceflit,ftipula,qua; in m efl'e iacet,hpredis eft. fpica
qua: terra teneatur , donum fundi eft: frudtusque perci-
jriturfpica aut fceno catfo , aut vua adempta, aut excufla q
oka: quamuis nondum triturn frumentuni,aut oleum fa
£tum,&vindemia coadta fit. Item, lulianus ait: Frudtua-
*-ij frudtus turn fieri cum eos perceperit. Similiter Caius
in l.in fingulo.8.D.de ann.leg.Frudtuarius,inquit, etiam .
fi frudlibus tnaturis , nondum tamen perceptis deceflerit,
hftedi fuo eos frudtus non relin^uet. Item lulianus J.qui
fciuiy .§.i .D.de vfur.ftudluarij no Sunt  fru iff us, antequa
ab eo percipiantur. 1 taque fi furdecerpfem frudtus  matu
ros pendentes,quoniani, inquit lulianus, frudlus i on fiut
frudtuarij, nifi ab eo percipiantur,licet ab alio terra fepa-
rentur.-proprietario condidtio coinpetet.l.arboribus.i 2.
§.f.D-aevfufrud.

Eadem fere & de colono."]  Seq tiitur  1I .Frudlus non ante
coloni funt, quam ab eo colie fti &percepti fuerint.l.fi
apes.infi.26.& 1.6  feruus.6i ■§■$-D.  de fur.vbi flantesfru
ftus, & quandili fundo coherent, fundi dicuntur efi'e:fed
\t primiim a terra feparati funt, ad fru&uar ium pertine-
re. [fere  ] autem additum eft necefiario, quia ad ipfius h£
redem non pertinent:fic coloni heredes non funt.Reuera u
*nim & funt,& condudtionis tempus heres abfoJuet.§. vlt.
infra de Jocat.& cond.& 1 . viam veritatis.C.de locat.

InfruBu, cum de ufufru&u agituryOmnium anima¬
lism, preeterquam hominum, foetus computan
tur: greets autem uinearumq; fruclua-
rius, capitum numerum tueri debet.

I xxviij.de ufitr.Uxvitg.de vfiufr.

XXVIII.  In pecudum frueftu etiam fetus
eft, ficutilac & pilus & lana. itaque agni, & hue-
di, & vituli, & equiili, & fuculi, ftatim naturali,
iure dominij fruftuarij funt. partus vero ancillse
infruflu non eft. itaq; ad dotninum proprietatis
pertinet. abfurduni enim videbatur, hominem in
frufiu efte.’cum omnes fructus rerum natura ho-

99

minum gratia compafauerit. Sed ft gregis vfum-
fruftiun quis liabpat, in locum demortuorum ca
pitum ex feetu fruftuarius lubmitterc debet (vt
^cluliano vdumeft) &:in vinearum demortua-
rum vel arborum locum alias debet fubftituere.
Kefte enim colere, &. quafi bonus paterfamilias
-vti debet.

In pecudum fruElu fetus eft.  ] Enunciatio I. Qtii peco-
rum vfumfrudlum habet, eorum foetus in frudlus parte
fuo iure retinet.bin pecudum.i 4-D.de vfur.l. bonaefidei.
D. deacq.rer.dom.

ffatural)iure.]  Exemplar Caij,pleno iure.hoceft,ple¬
na & folida proprietate. Sed Tribonianus ad ftimmam hu
ius difputationis relpexiflc videtur.

Partus vero ancillx in fruBunonefl.  ] Sequitur n. An-
cilljE partusad vfufrudluarium nonpertinet.d.l. in pecu-
dum.& 1 .vetus.68.de vfufrn. Conftitutiocaufie. Intentio
fruduarij:Hic puer natusex ancillaqn qua vflimfruftiim
habeo, meus eft: quemadmodum flatus catterorum om¬
nium animantium. Depulfio proprietarij lmo meus. Q_.
Vtriuslit. R. b. on vt foetus pecorum,fic partus ancilla-
rum in fi uftu eft. Alius enim eft pecorum, alius ancillary
frudlus. nam pcctidum frufius, vt Ilium, plurimum in fo-
bole Sc  progenie eft: mulienim aiftem in prudentia & ra-
tione: boc eft, artificio, induftrip, fbiertia, opere ac dili¬
gentia : nec mulierum exercendarum fru£tus‘ vnquam ia
procreanda conftitutus eft. hoc enim cum beftijs comu-
ne habent; exea igitiir re illarutn frudlus adlimaturac
cenfittur,qui ipfirumeft proprius ac fingu laris,quoque eg
terisanimantibus antecellunt, nimiru ex induftria & ope
ra. F. At vflufrudluarij omnisvtilitas eft,qutecunqj ex mu
flere capipoteft,fiueprincipaliter, fiuefecundarioeana-
fcatur.D. An cum vflrfrudluarij (it omnisancillarum vti-
Iitas, etiam earum partus ipfius efl'e debeant. Cicero lib.
deFinib.i.: Ah , partus ancillas fit’ne infrudlu habendus,
differ etur inter principcs ciuitatis,P. Scseuolam, M- Mani
lium,ab hisq; M.Brutus diffentiet:qucd & acutum genus
eft,& ad vfus ciuiu non inutile. Quae vero fententia horn
Cuiutqiie fueritjVlpiantisoftenditin l.vetus.68. devfufr.
Vetus,inquit, fuit quseftio,an partus ad frudluarium per-
tinererded Bruti fententia obtinuit,frudluariu in eo locu
non habere: neque enim infrudlu hominis homo efl'e
poteft.hac rationenec vfumfrudlum ineo vfufrudlua-
ritis habebit. Hxc Vlpianus  .Cuius rationem, eius con-
fimilem quam hie luflinianus tradit,fiflequamur,hoc
eft, fi homo in hominis frudlu efl'e non debetmihilo ma-
gis efl'e in proprietary fru dlu debebit, quam mfrudlua-
'rij.Etfi diflimile iusproptcr humanitatis rationem ac
dignitatem inancilla & in equa , vel in fue ftatuendum
eft: non vt hinnulus, aut fuculus domini eft, fic puer ex
ancillanatus, dominiancills efl'e debebit. Hie enim ra¬
tio Iuftiniani valebit, rerum naturam hominis caufa fru-
dlus omnes comparafle: eoqiicabfurdum efle, hominem
in hominis fru dlu exifterc. Reuera igitur, in frudluan-
cillarum etiam partus funt, non autem invflifrudl. quod
earn vim habet, vt ancillarum ad earn rent vfiisfrudlus
conflitui non poflit:nimirum,qii6d natura non patiatur,
vt fuisjficancille vflimfrudium in fobole procreada excr-
ccri. Atque hoc eft quod in argumento diximus, ancillg
partum, ciim de vfufrudtu agitur, in fru dlu non numera-
ri. Itaque quemadmodum mora in fideicommifl'ofol-
uendo fadla, cqteri frudlus,fic etiam partns reftitutintur.
i.refpondit.i 4-D.de vfur.ante nioram vero, nequaquam.
J.Falcidia:..24. §. 1 .D. ad leg.Falcid. Et quemadmodum
rogatuspoft mortem fuam ,hereditatem fine reditu re-
ftituere , vna cum frudlibus pecorum foetus retinet.
l.inhereditariam. 1 8. & 1 . dedudla 5 8. §-4-D. ad S. C.

Trebell. fic etiam ancillarum partus retinebit , vt ibi¬
dem Papinianus feribit • cui Paulus ac Neratms fub-
feribunt in didla 1 . 14. D. de vfur. eodemque modo
apud Iulianum partus ancillarum frudlibus fun-
dorum comparantur in 1. quantum .pi .  in fi. D.de le-

I 1 gat. 2.

{Yoo] Franc. Hotom. in 11. Lib.

gat.2.Veramq; hane horum locormn conciliation^ efle, .
velhinc facile eft intelligi,quod idem Paulus qui partum
duobuslocis in fruftu nurrle'iat, tamen lib.Sentent.3. c.
fle vfufru. Ancillai, inquit, viufrudu legato, partuseitis
ad fruduarium non pertinent.

In locum demortuorum capitpm.  ^ Sequitur 11 .Gregis vi-
neseve fruduarius capitu plaritarumve numeru tueri prat-
liar eq; debet.hvetus.fJS.CLim duab.ll.feq.D. devfufr.Sed
quoddicitur, inquit Vlpian. debere eum fummittere,to-
ties verum eft,quoties gregis,velarmenti, vel equitij,id
eft vniuerfitatis vfusfruftus legatus eft: cattcrum fi fingu-
lorum capitum, nihilfupplebit.

RjSfe enim colere.  ] Sequitur 111 .Repugnat rede cole-
re, bopiq; patrisfa.modo vti,&-gregis vinearuvc numeru
nGfupplere.Hincillud Vlp.inl.i.§.i.D. devfufr.quead.
cau.Cauerc debet fruduarius boni viri arbitratu pceptu
irr vfumfrudu,lioceft,n6deteriorefecau(am vfusfrudus
fadurum :ca:teraque fa durum, qua: in re fua faceret.

B

Quifid facrore in loco thefaurum inuenerit y fuum

ilium totum cfjicit: qui in alieno,publicore,
partim fuum, partim domini.l.lxiq.
de acq. rcr. dom.

XXIX. Thefauray 4110s 4111s in loco fuo inuc-
nerit ,diuus Adrianus, naturale atquitate fecutus,
ci cocefsit qui eos iniienerit.Idemq; quis

in facro ant religiofo loco fortuito calu inuene¬
rit. At fi quis in alieno loco, non data ad hoc ope;
ra, fed fortuitu inuenerit: dimidiumiiiuentori, &
dimidium domino foli concefsit. Et couenicnter,
fi quis in Carfaris loco inuenerit, dirrddium inucn
toris,dimidium efle Cretans ftatuit. Cui couenies ^
eft,vt fi quis in publico loco, vel fifcali inuenerit:
dimidium ipflus efle debeat, & dimidiumfifei vel
ciuitatis.

Bums jldrianus.  ] Aelius Spartianus in eius vita hoc
modo:Adrianus de thefauris ita cauit, Yt fi quis in fiio re-
perifle, ipfe potireturifi quis in alieno, dimidium domino
daretifi quis in publico, cum fifeo tequaliterpotiretur.

TIaturstiemrationem fecutus ... JEiiunciatio I-  Naturae co
fentaneu eftieius folius elfe thelaurii, qui eum fuo in loco
reperit. l.li is qui.63. D.de acq.ref. do. Thelaurus.q.carum
reru numero eft,qua: funt nullius: qua: verb nullius funt,
naturali ratione primi efle occupantis, fuperius demon-
ftratum eft. Atq; h*c naturalis ratio eft, quam hoc loco
Adrianus fpedat.Ex qua cofequiturneceflario, non oes
defoflas &abditaspecuniashuic legi mriq; fubieiftasefle:
tametfi thefauri.Latine appellentur- Quails lila fiut, de
qua fabulamaMenandro feriptam Donatusin prolog.Eu
nuchi his verbis tradit: Adolefcens,qui re familiarem ad D
nequitia prodegerat, feruu mittit ad patris monuments,
quod lenex fibi vnius niagnis opibus apparauerat, vtid
aperirct, illaturusepulas,quas pater poll annum decimu
cauerat fibi inferri:fed eum agrum,in quo monumentum
erat, fenex quidam auarus abadolefcente emerat.Ser-
uusad aperiendum monumentum auxilio vlits fenis,the-
faurum cum epiftola ibide reperit. fenex thefaurum tan-
quam a fe per tumultum hoftilem illic defoftiim retinet,
&fibivmdicat -.adolefcens iudicem capit.Hsc Donatus.

Sed partim quia monumentum adolefcentis erat,non fe-
nis: partim quia non nullius erat thefaurus,c6ftitutio cau
fe fingi ex ea controuerfia non potelt: conftabat.n.cuius
eflet pecunia,eaq; res fine dubio erat.Nunc tota difeepta

ttone in ea re poncmus.Thefaurus.n.Paulus fiefinit,yete-

rem pecuni^ depofitione, cuius memoria no extat, vt iam
dominum non habeat.l.nunqua.31. D.deacq.rcr.do. Su-
memus igitwr cotrouerfi* argbmentu ex l.a tu tore. 6 7. D.
derei vindic.ita tamen,vt nonulla ad re pertinentia infe-
ramus. Condi Jit aliquis eo in loco, pecuniam, quam ipfe

folus notam habuit.moritur. exploratu erat omnibus, pe
cuniam defoflam efle: cum locus ignoraretur, heres forte
dgrum ilium vbidefofla erat,vcndidit. emptor inopinato
pecunia reperit. Intentio hgredis: Hec pecunia mea eft,
quippe ab eo conditacuifuccefii.D.Imomea. Q_. Vtrius
fit.R. Quia quod nullius eft,primi fit occupantkhancau
te dominum non habuifle,vel ex eo conftat,quia vbi diet
ignorabatur.F.Atcum a quo cbdita fueritcoftet, nullius
non erat:led vel eius qui condiderat, vel heredis. D. An
pecunia condita,fi a quo condita fit conftet, vbi tamen fit
ignoretur,nullius iamfit,eodemq; iurc habeatur quo the
laurus, cuius dnsnulJus eft. Refpondetur, quia extat me¬
moria, hoc eft explqratum elt a quo codita fitttametlilo
cus ignoretur, dominiuin ea nullo teporeamittipoterit.

Si quis in facro nut religiofo .] Sequitur 11 • Qui thefauru
in locofacro rehgiofove inuenerit,fi fortuitu,lolidum lua
elhcitifi data opera, domini folius. Hie meo tudicio fen-
liis huius loci eft-.que Latin* lingugconfuetudoijs quide,
qui earn nOrunt,oftedit.alioshocargumetum docebit, q,
mfi deomni loco facr,o,ideft,fiuepubIicOjfiue (vt impro-
prie interdum loquimur)priuatOrfenfiflet: fed depriuato,
tantum,vt quidam arbitrantur,finedubio de publico poll
modum elpcutus eflet. Quare quod VIpiau.in J.3.§.g.D.
de iure fi(pi,fcribit,E)iuos fratres referipfifle, vt 13  in filca-
libus vel pubhcis^eligiofisye locis.aut n>/nqmmetis the-
fauri rcpqrti fuerin.t,media, pars fifeo vindicetur: quod in-
quam,ita feribit, pjape huic luftiniani loco contrariu eft:
flue Adriani hsc fuerit conftitutio,quod, tamen Spartia¬
nus no tradit -.fiuequod probabilius mihi videtur,Tribo.
nianihec libido fuerit,, temere & inconfidcrate banc de
lacris locis partiarlam ad coftitu tionem Adriani adijfien
tis- Vt fit, tamen officij  noftri clie arbitror rem oem arbi-.
tratu nQftro.diftingiicre.Locusigif ficer (late autcfacr.a.
etia pro religiofo dicimus)aut inu.entpris aif,rt familiar^
fe.pulchru,*disye;aut eiuscuius eft ager,aut terti; alien-,
ius qui agru veudidiLcvt illiusadolelcentk.de,quo ex Me-
nandro fuperius iliximusraut pu.blicusi vehjti sepln deorfl.-.
Si muentoriseft, in folidum eius eft,prppter Adriani le¬
gem, qu*:de Cue lpquitur: quamuis,alterius lit ager.itaqj
, adolefcensrlle>(uum fibi thefaurum v.indicare poterat in
folidum.Sin fepulchru.fenis illius fuifle ; t,cHius erat ager,
adolefcens qui reperit, aqual-itc-r cum lvne partietur,noi
autem cum fifeo. Dmorum enim fratrum colhtutio meo
iudicio de publicis loquitur.Sin muentorisneque fepul-
chrum, nequeager erat,turn xqualiter cum eofoiopar-
tietur qui: lepulchri eftdominus. Sinlpcus pubhcuseil x
veluti fana ,& dclubra, cum fifco:vt D. fratres  conllitue-
runt.itemquefimonimenta publics iiotj  quaha funtea
de quibus Aggenus, vrb.in Jib.deXimitib.agroai lie leri
bit:Sunt infuburbanis locapublics inopum  deliinata fu-
neribus,qu*loca Culinas  appellant. Atque h*c quidem
non modo xquitati  naturali confentanea videntur, veru
etiam & Adriani & D.D.Fratrum coftitutionibus. Adria
nii enim pubheorum nomine lacra publicaintellexilfe,
Spartiam locus argumento eft. Varias autem Imperato-
xum hac de re fuifle coftitutiones,caput de Thefauris lib.
Codicis Theodor.r o.tit.i 8. documento elfe potelf.

Dimidium domino foli.~\  Sequitur 111 .Qui thefaurum in
alieno loco inuenerit,fi fortuitu,partim liium,partim do
mini eum efficit-.fin minus,folius domini.J.liis qui.(< t.D.
de accp rer. dom. Vnde ilia qiisftio pernulgata , in qua
cauf*conftitutionem fingemus: Aureliusfciens thefau¬
rum in meo agro latere, aftu me ad eum fibi vendendum
pellexit.Emit, thefaurum tffodit.Eius rei certior fa&us,
dimidium eius peto. Intentio: Hie thefaurus communis
eft.D.Imomeusfolidus.Q. Vtrms iuris fit.R. Quia turn
eum iniiem, ciim ager emptionisiure meus eflet. F. At
aritequam emeres, latere in agro meo eum fciebas.Scien
tia autem inuentionis pars eft: itaque in alieno eum
inuenifti . D. An thefaurum inuenifle dicatur,is qui
Icit eum certo in loco latere , quamuis eum non-
dum effoderit, Refponderi poteft: Inuentionis duaselle
partes, fcientiam,& prehenfionem.Regulam autem qu*
iubet,id quod nullius eft,muentoris efle: de vtraque par

Inftit. Iinp.Commentarius.

IOI

te coniun&im irttelligendam efl'e.Itaque quanuis quis A
fciat, lapillum prctioftun efl'e inlitore.fi tamen alter oc-
cupet, prxfertur: eotlcn, modo quanuis Aurelius thcfau-
rum eo loco ellb fciret, fi tamen alter occupafl'et, ipfius
fuillet. At cum & fcientiam & prehenfioneni vnus idemq;
habuerit, initium prehenfionis habuifl'e Aurelius ex eo
tempore videtur, quo fcientiam habuit.

Vel publico, -vel ciuitati».  ] Sic libri veteres. Theophi-
lus duas poltremas voces omifit: Nihil muto tamen.nam
publicum ad populum Romanum : ciuitatis, ad vrbtum
aliarum populos referendum puto.

Alienatio cuiufuis rei corporalis fieri commode per
traditionem potett.l.ix. §. itf.de acq.rer.do.

taria fuerunt. Etenim cutiAa Italia poflquam ciuitatc do
nata eft, ltipendiaria efle deliit Prouincialium autem
alij veftigales,alijftipendiarij dicebantur. Veftigales,
qui incertum veftigal pendebant: veluti Decumani tota
Sicilia,qui decimam frugum partem foluebant. quod ve-
Aigal, quia ex annorum ratione , & frugum copia & ino-
pia modo minus, modo amplius eft, non certum appella-
tur.Stipendiaria autem certum veAigal, in petunia fci-
licet, aut in frumento, pendebant: qua; Tributario a lu-
ftiniano appellantur. Prarter prouinciales autem erant
libers ciuitatcs, erant & ea: quibusius Italia; datiicrat:
qimmunes erat.Ex quointelligi volumus, cur hoc loco
Tribonianusnonnominet diferte prouincialia, fed ftipe
diaria & tributaria prsdia: nimiru quia multx ciuitate*
extra Italiam,iure Latij atque Italis donats fuerant.

XXX.  Per traditionem quoque iure natu-
rali res nobis adquiruntur: nihil enim tam conue
niens ell naturali tequitati, quam yoluntatem do
mini, volentis rem fuam in alium transferre, ra-
tam haberi, 8c ideo, cuiufcunque generis fit cor- jj
poralis res,tradipoteft, 8c a domino tradita alie
natur . Itaque ftipendiaria quoque 8c tributaria
preedia eodem modo, alienantur. Vocantur au¬
tem ftipendiaria 8c tributaria pnedia, qua; in pro
uineijs funt. inter quaqncc non & Italica pnedia,
ex noftra coftitutione nulla eft differentia.fed fi-
quide ex caufa donationis,aut dotis,aut qualibet
alia ex caula tradantur,fine dubio transferuntur.

2{iliil enim tam conueniens eft . ] Enunciatio I. Naturs
confentaneum eft, traditionem a domino alienandi am¬
mo faftam dominium afferre.l. qua ratione.9.§. y.D. dc
acq.rer.dom. Hoc autem iccirco Caius tradit, quia cunt
fex dominij transferendi modi apud Romanos effent,ma-
cipatio, traditio,vfucapio,in iure ceffio,adiud.catio,lex:
hie folus naturalis, & antiquior iure ciuili eft, nec modo
ciuium 5  fed etiam peregrinorum communis. Quodab
alijs prstermiffum efl’e,valde miror. Hoc autem loco il
lud intelligi oportet, traditionis duo efl'e extrema-vnum
ab eo qui tradit, alterum ab eo cui traditur. Itaq; cum
dicimus traditione transferri dominia, fic accipiendum
eftj cum & dedita & accepts res eft. non enim traditmn
quicquam  dicitur, nil 1 quod acceptum eft: vt Cicero de
deditione in To picis  difputat. Quocirca rem ex man-
datu meo emptam non prius meant fieri,quam ft mihi tra
didcrit qui entit,CalJiftratus teftaturin l.res ex madatu.

59.D.de acq.rer.do. Item,fi cpiftolam tibi mifero, non fo
re earn tuamantequam tibi traditafuent, Labeo feribit.
l.pen.eiufd.tit. nifi forte tabellario tuo refponfio tradita
fit, vt Panlus notat.

Cuiufcunque generis fit.  ] Scquitur 11 . Traditione cor
poralis res, cuiufuis generis fit, refte abalienatur.d.l.pj
Significat autem, fiue maucipi fit, fiue nec mancipi fit.na ^
olint (vt ait Vlp.) res nec mancipi traditione tantum ab
alienabantur, non mancipatione. Hac autem differentia
Iuftinianus funditus deleuit.l.vn.C.de transform, vfucap.

Stipendiaries quoque & tributaria.  ] Sequitur 111. Pro¬
uincialia prsdia traditione rede abalienari poffunt.
Quod ius ex noua fui Imperatoris conllitutione natum
elle,Tribonianusexiftimafl'e videtur, cum dicit,Itaq; fti¬
pendiaria quoqj. Sed videamus,ne Tribonianus, vtaliis
plerifque locis,fic etia hoc loco no fans quid feriberet at
tenderit.Scriptimi.n.voluiffe videtur, Itaq; Italica quoq;
prsdia code modo alienantur.na Italica predia,mancipi:
traditione vero,reru nec mancipi fuifle propriam. V Ipia-
nus in Inftit.tit.is-perfpicue teftatur. Eaaute omnedift'e
rentiacumImperatorfuftulilfet, fequebatur neceflario:
itaq;, Italica quoq; pdia traditione rede alienari polle.

Stipendiaria & tributaria pnedia .] Sequitur ml. Ita¬
lica prxdia,  immuma: prouincialia .ftipendiaria& tribu

Rei vendita dominium, quamuis tradita. fit, nifi ta
men vel emptor fatisfecerit,vel eius file rau¬
ditor J'ecutus fit,non trasfertur: vtrum cm
ipfe dominus,,an alter eiusmandatu tra-
dat, nihil mtereft.l.xix. de contr.

, erupt. lix.S.iif . de acq.rer.

XXXI. Venditce verb res,8: tradita;, non ali-
ter emptori adquiruntur, quam h is venditori
precium fbluerit,vel alio modo ei latisfecerit:vc-
luti expromiflore aut pignore dato. quanquam
cauetur ex lege duodecim Tabularumitamen re-
<fte dicitur, & iure gentium, id eft, iure naturali
ideffici.Sedfiisqui vendiditfidem emptoris fe- .
cutus eft: dicendum eft.ftatim rem emptoris fie¬
ri. Nihil autem intereft, vtrum ipfe dominus tra-
datalicuirem,anvoluntate eius alius,cui eius »
rei * poffefsio permifl'afit.Qua ratione ,fi cui li- «
beravniuerforumnegotiorum adminiftratio per $ ou
miffa fuent a domino, isque ex his negotijs rem ”
vendiderit, & tradiderit, raciet earn accipientis. “

Tretium foluerit, Del alio mods.]  Enunciatio I. Traditio
rei vendita; dominium, nifi vel pretiu folutu, vel fatis eo
nomine faAu fit,no trasfert.l.quod vendidi.ip.D.dc cot.
emp.J. procuratoris.f .§. fed fi dedi.S.D. detrib. aAion.
Caufkcoftitutio: Vendidi domu Sepronio, eidcniq; tra-
didi.Cum pretiu non foluiffet, aliusq; maius offcrrct,rc—
petercvolui.Intetio:H2cdomusmea eft.D.Imo mea.Q i
Vtrius fit.R. Quia vendita mihi abs te,atq; tradita eft.F»

At nec pretium foluifti,nec eo nomine fatisfecifti.D. Aa
res vendita,quauis tradita,tamen ante pretiu perfolutum,
emptoris no fit.Refpondctur, non efl'e.d.l. quod vedidi.de
cont.emp. Coftitutio defcripto nata eft, j>p regula, Lege
time resvedita & tradita,emptoris efto: qfitii eft.n.legitii
me'nevedita res effet.quod negat.ex quo intelligi debet*
no cotra&u vcditionis,fed cnwdkhstyy.a.,1.  pmutatione &
xquabilitatem rei cum pretio dominium transferre.

Vel alio modo fatisfecerit.  ] Sequit 11. Aliud eft foluere*
aliud latisfacere.Soluit proprie, q pretiu numeratdatisfa.
cit,qpignus,vel expromiflore,velfideiuflore pbct.l.folia
tioms.D.de ver.fig.l.4.§.i .de re iud l.6.D.qb.mo.pignus
vel hypoth.l.promiflor. 1 2.§.z.D. de confti.pec. Eft au¬
tem Expromillor, qui pro alio nouandi anirno proniittit.
J.vlt.D.ad Macedon.l. fi mulier.22.D. ad Velleian.l.qui
libertinus. j7.D.de oper.libert.

T amen recite dicitur air iure gentium.']  Sequit i u .Rei vc—
ditgdniu naturali iure no nifi ptio perfoluto,(atisvefafto
acquiritur. Ridicula aute hiec Iuftiniani claufiila eft, No
fi quid lege duodecim coprehenfum eft,continub iuris g ( e
nitum non eft: quafivero de eare quifqua,qui modo men
tis fane fuerit,dubitarit. Quare aute naturali ratione tr:
ditio rei vendite ante pretij folutionem dominium noi

I 3 tranf

102

Franc. Hotom. in II. Lib,

transferal, queri poteft. Refponderi potent, quia na- A fint.R.Quiares yenditg ante traditionem emptoris non

turg focietatlsquehumang ratio poftulat:vtne quid al-
terius in aJterura ,fine compenfatione & relatione gra,
tfetransferatur.

Fidcm'emptoris fecutus fuerit , ] Sequitur 1111. Vtrum
venditor fatis accipiat, an fid cm emptoris fequatur ,ni-
Jjil intereft.d.l.quod vendidi. de cont.empt.

An yoluntate eius alius .  ]. Sequitur v, Vtrum dominus
ipfe }  an alter eiusmandatu remvenditam tradat,nihil
intereft.d.l.qua ratione 9.5.4.de acq.rer.doni.

Cuieius rei pofj'ejjio permiflafit.']  Sic omnes libri veteres.
Ego contra omniu auftoritatem, [potefias']  reftituoiabeft
tamen hare adieftio turn a Theophilo tumPandeftis.

Si cui libera yniuerforumj]  Sequitur vi. Cui libera vni-
uerforum negotiorum adminillratio permifla eft,is quod
ex ijs negotijs vendiderit, accipientis efficit.d. 1.^.§.3 ■&
1 .procurator qui.f 8.D.de procurat. Sedaliudeft libe-
ram vniuerforum negotiorum, aliud totorum bonorum
adminiftrationem habere.l. procurator totorum. 6 3. D.
eod.tit.vbi procurator totorum bonorum fine fpeciali
domini mandatu rem ajienare non poteft. At cui libera
adminillratio permiflaeft,libere quiduis profuo arbi¬
tral agendi poteftatem habere intelligitur. Viciffim
autem Neratius 1 .1 3-D.de acq.rer. dom.fcribit: Si pro¬
curator rem mihi cmerit ex mandato meo, cique fit tra-
dita meo nomine, dominium mihi, id eft, preprietas ac-
quiritur etiam ignoranti,

iJbalienatio etiam fine traditione ag nuda volutin
tate reciefit, fi iam ante res aliam ob caufam
tradita fuerat: item , claitium traditio
pro renm inclufarum traditio -
ne valet. 1.ix.§.y.&yi. eo.

XXXII. Interdum etiam fine traditione, nu-
da voluntas, domini fuffidt ad rem transferen-
dam: veluti fi rem, quam tibi aliquis commoda-
uerit, aut locauerit, aut apudte depofuerit, po-
ftea aut vendiderit tibi, aut donauerit. Quam-
uis enim ex ea caufa tibi earn non tradiderit; eo
tamen iplo, quod patiturtuam efle , ftatim tibi
acquiritur proprietas, perinde ae.fi eo nomine ,
tradita fuiflet. Item fi quis merces in horreo re—
pofitas vendiderit, fimulatque claueshorrei tra¬
diderit emptorijtransfert proprietatem mercium
ad emptorem.

TSluia yoluntas domini .] Enunciatio I.Per traditionem
ea quoquealienata dicuntur qua: poll traditionem alie-.

funt, vtpaulo ante docuinius.F. At claues mihi tradita:
funt,ac proinde poteftas & dominiu illaru-D. Anclauiu
traditio pro mgreium traditione valeat ? Papinianus d.
1 . clauibus.fic refpondet: Clauibus traditis ita mercium
in horreo conditarum tradita poifeffio videtur, ficla-
ues apud horreum tradite funt: quo fafto confcftim em-
ptor dominium & pollelfionem adipifcitur,ctfi no aper-
uerit horrea.Et hue videtur Chriftus allufill'e,cum Eccle
Ifelug miniftris clauesregni cadorum tradere fe dixit.
quippe quibus poteftatem tribuat dignos admittendi, in
dignos verb excludedi ac repellendi, Regnu m autem cg-
lorum Ecclefia eft,in qua fola regnum imperiumque firn
Deus obtinetihoc eft,vbi & ipfius edifta proponuntur,&
iis modefte paretur.

Qui rem in mifsilibus fparfam, aut a domino pro de
g reliffo habit a. occupat, cius dominus efjicitur

l.ix. i.vi.eod. Li, &  /. ii.pro derelict.

XXXIII.Hoc amplius, interdum & in incerta
perfonam collata voluntas domini, transfert rei
proprietatem:vt ecce Prattores vel Confides,
qui mifsilia iaftans in vulgus, ignorant quid eo-
rum quilque excepturus iit:& tamen quia volunt
quod quilq; acceperit, eius efle, ftatim cum do-
minum effidunt.Qua ratione verius efle videtur,
fi rem pro derelicto a domino habitant occupa-
uerit, quis ftatim eum dominum effici.Pro dere-
lidto autem habetur,quod dominus ea mete abie
cerit vt id in numero rerum fuarurn efle nolitiid-
^ eoque ftatim dominus eius efle definit.

Trtetores & conjulesi]  Hgc ex Grecorum confuetudine,

Vti patet ex l.i.C.de Confiilib.& non lparg.na Colulu po
puli Rom.cofuetudine hac fuifl'e no repeno.Itaq; ad Caij
oratione hgc funt aTriboniano adiefta : Populu tiiRo-
manu ftipem Iparfifle, eamq; confuetudinem coepiiVe,Sp.
Poftuniio, QftVlario Cofl.Plinius lib.3 3 .ca.i o.tellatur.

Statim eum dominum ejpetunt.  ] Enunciatio I- Miflilia
primi occupantis fiunt.l.fi id quod.j.§.i .D. pro derelift.
J.nec emptio.S.D.decont.empt.

. Sirempro dereliEia.']  Sequitur II. Quod pro dereli-
ftobabetur,nullius eft, prjmiquc o ecu pa  ntis effici t u r.i.

1 iD.pro derelift.quia ijldem modis res de/inunt efle no
lire, quibus acquiruntur. Itaqueinfantesquos plcrique
apud veteres recensnatosexponebant , eius fiebantqui
eosprimus accepiflet, eiufque ferui errant, Conftitutio
caufe: L. Titius Stichum feruum Ilium male multatum e

— X— 1- - *  _

nata funt.l.fi rem.61.D. de cuift.l.3.§. illud. 14. de acq. p. },  'ft,' o' ‘““I" mmwum u

pofl'.l.fiferuus.2j.§.i.D.deacq.rer.dom.l.quiedam, 77. Iseieftnsr SpnJ ’  P ane  Domini animumabiecerat.
de rei vind.l.fiue.j.D.depublic.CaufgconftitutioiEquu T-; t ; U c cei it u |uftipulatus eft, que nunc

quern mihi Minutius commodarat,quemque apud babq- c j. us t  n • ' , Cn  ^ ^ : T P e i , , es  ‘’jducentum, qug Sti-

Ac  ,„r„ Cum meliorem conditionem poftea , , , ^ d  ' ?' , N ° n dtb «°-Q^An debcat.

P  R- Quiaeum Pro derelictohabebas. F. At, nemo eimi

bamdeipfo emi
reperiret,vindicare eum voluit.IntentioiHic equus meus
eft ires enim vendita:, ante traditionem, emptoris non
fiunt, vt pauloante diximus. D- lmo meus.Q^ytriusfit,
R.Qmamihiabs te iam ante traditus erat, eiusque pot-
feflio honefta ex caula apud me turn erat. F. At cum eum
tibi tradidi, transferendi dontinij animum no habebam,,
cum autem vendidi, no tradidi.D.An traditio ante ven-
ditionem aliam caufam fafta valere poflit, pro ea qiue
poft venditionem requiritur. Refpondetur, pofle.

1  Simulatque clauestradideriti]  Sequitur Il.Venditor cla-
ues apud horreum tradens,merces ipfas tradere videtur.
1 .clauibus- 74- D.de cont.empt.I.i .§.pen.D.de acq.pofl'.
Caufe conftitutio: Cum venditor mercium horreicla-
ues dediflet, poftea eafdero merces reperta meliore con-
ditione milfas facere noluit.Intentio emptorisiHfe mer¬
ces mese funt,quippe mihi veditg.D.Imh mex. QAttrius

R. Quiaeum pro derelicto habebas. F.___

apprehenderat. D- An res pro dercliftto habira,quamuis
a nemine adhuc apprehenfa fit, continuo tamen domint
efi'e definat. Iauolenushac dereconfultus,re/pondet de
finere. 1 .quod feruus.36.D.de ftip.leruor.

Quod dominus eamente abiec eric.]  Sequitur hi'.  Pro
derelifto haberi dicitur, cuius dominum polldfionem-
quedominus ex ammo fuoabiecerit. J. 1. & 2. D. pro dc
relift, vbi Iulianusmcoiudicio Pomponium mcritore-
prehendit, qui nonprius exiftimabat earn rem definere
efle veteris domini, nifi ab alio poflefla fuerit. nam defi¬
nit, inquit, omittentis efle: non fiat autem altcrius, mil
poffeffa fuerit. Itaque Paulus in infigni controuerfiade
puella ex ancilla Sempronij nata,cuiusalimcnta foluere
Sempronius denegabat, dixeratque, Patri fuo L. Titio re
ftituasirefpondit, Sempromum earn pro derelifto habuif
fc videri, reftequeaL. Titio inanumiisam.l.vlt. D-cod.

Qui

Inftit. Imp: Commentarius. 103

Qiii quod nauis leuandae cauffa iaftum efi, quociye  A
de rheda decidit, lucrandi animo aufert,
furti obit gat ur. LixS.vlt.eod,

DE BJEBVS C OBJ> 0\J.LIBF S
ET INCORPORALIBVS.

TITVLVS II ■

XXXIIII. Alia caufa eft earum rerum,
qua: in tempeftate maris lcuauda: nauis caufa eij
ciuntur.h* enim dominorum permanet: quia pa
lam eft eas non eo animo eijci, quod quis eas ha¬
bere non vult, fed quo magis cum ipfa naui peri-
culum maris effugiat. Quade caufa, ficpus eas
fluftibus expulfas, vel etiam in ipfo mari naftus,
lucrandi animo abftulerit, furtum commit. Nec
longe difcedere videntur ab hi$, qua: de rheda
currente non intelligentibus dominis cadunt.

H<e mini dominorum permanent.  ] Enunciatio I. Quod
nauis leuand* caufa dcijcitur, domini permanet. 1. i.
in fin.&l. qui leuand*.8.D-de leg. Rhod. vbi lauolenus
has caufasaffert: Quippe,inquit, fiinuentx fint , ab iis
a quibus proieft* font, auferentur: & fi fofpicati fue-
rint,m quern locum eieftat fint, eas auferent. Confti-
tutio caufae: Cum qui periclitaretur in mari onera ic-
cifl'et, ea fluftibus eiefta viator foftulit. Intentio do¬
mini: Hate onera mea font. D. Imo mea, Q_. Vtriuj
lint. Ratio: Quia pro derelifto ea habuifii: quippe qui
ea peritura plane tibi perfoaferis, cum in locum defpera-
tiffimum ea iaceres: & non natura, led miraculo  quo-
dam accident, vt ea emerferint. Vt igitur cgtera qua; in
mari inueniuntur, quia nullius font, occupantis fiunt:
ficfifc mea font. Atque h*c quidem Vipiaru difputatio
eft.F. Ateum  animumhabui, vt fi qua ratione faluat
efle poifent, me* manerent. non enim mea fponte ac
lubens eas proieci, fed plane tempeftate coaftus: nec in
perpetuum domini animum abieci, fed ad tempus dun-
taxat, vel vt tempori feruirem . D. An qui nauis leuan-
de caufa iaftum alicuius rei facit , earn pro derelifto ha¬
bere videatur . lauolenus&Vlpianus haede reconful-
ti, contrarie refponderunt. llle in d.l. qui leuande, hie
verb inL falfos.43.§.pen.D. de fur. Ego Iauelano aifen-
tior, exiftimanti nunquam eas res pro dereliftis a domi-
nohaberi: quia ea verb pro dereliftis habentur, qua: no
ftra fponteabiecimus. Itaque idemlouolenusinl. qux-
cunque.j'8. deacq. rer. domi. hanc foam fententiam con
firmat: Quscunquc res,inquit,ex man extrafta eft, non
ante eius incipit efle quiextraxir, quamdominus earn
pro derelifto habere caeperit.  Quinetiam idem Vlpian.
Pomponij fententiam idem exiftimantis coprobarevide
turinl. Pomponius. 44. D. eod. vbi ait: Etfi naufragio
quid amiffum fit,non ftatim noftrura efle deli nere. Quod
cum ita fit, perfpicumn eft quid de Grip! &  Thracalionis
controuerfia in Plauti Rudente did  oporteat. nam fi qua:
dominus ipfe iecit, ipfius permanent, nec primi occupan¬
tis fiunt: multo magis qua: in naufragio Japfo font. Itaque
non fi quid in pifeatorum retia incurrit, continuo eormn
efficitur.

furtum committit . ] Sequitur 11. Qui rem nauis leuan
ds caufa iaftam, quamuis in litus a fluftibus eiefta feiens
retinetjfurtum committit.d.l.qua ratione.& l.qui leuan
d$. Verum aliud plane ftatuo & affirmo de vrinatoribus,
qui res naufragio perditas,ipfi fua fponte, non autem con
dufti eximunt. Hgc enim venationis quedam fpecies
eft, vtfupra dixi.

Qua de rheda currents.]  Sequitur III-  Qui quod de
rheda lapfom eft, feiens retinet, furtum committit.d.J.
falfus.§.quialienum.4. de fort. Nec illud negligendum
eft quod ait, hunc cafum naufragio eflefimilcm : vt faci¬
le appareat,que pifeatori in retia forte incurrunt,ea
non magis ipforum fieri, quam qu£ viatores de curru la-
pfa offendunt.

)

'Res corporates tangi , demonslrarijuc poffunt : in¬
corporates nec tangi, nec demonfir an, cerni
tamen animo atque intelligi pof-
funt. l.i. de rer. diiuf.

I. Qusedam prcetcrea res corporalcs funt,
qusdam incorporales. Corporales ha: funt,qu*
tangi poffunt; veluti fundus,homo veftis,aurum,
argentum,& denique alia: res innumerabiles.In-
corporales autem flint, qua: tangi non poffunt:

1  qualia funt ea qua: in iure confiftunt: ficut htere-
ditasjvfusfructus, vfus obligationes quoquo mo
do contraftte.Nec ad rem pertinet,quod in hsere
ditate res corporales continentur . nam & fru-
ftus qui ex fundo percipiuntur, corporales funt:
& id quod ex aliqua obligatione nobis debetur,
plerunque corporale eft: veluti fundus, homo,
pecunia. nam ipfum ius hmeditatis & ipfum ius
vtendi fruendi, & ipfum ius obligationis incor-
porale eft. £odem numero flint iura prtedio-
rumvrbanorum&rufticorum, qua: etiam fer-
uitutes vocantur.

Qua tangi poffunt.’]  Enunciatio I. Que res tangi de-
; monftrarique poffunt, eg corporalcs dicuntur.l.i. §. hg
autem.D.de rer.diuif. Sola ergo indiuidua rerum corpo
ralium nomine continentur: quippe quqfo la fob fenlus
cadant.Quod fi ita eft, nec fundus,nec homo,nec cquus,
ceteraque qu^ fpeciei nomine a Dialefticis,generis a Iu-
rifconfultisappellantur,rescorporalesdici poffunt. nam
cum in genere fundum hominemve dicimus, rem vniuer
fam fignificamus: res autem vniuerfse cadere fob fenfus no
poffunt, quippe a quibusfintremotifTim*. Quapropter
quod Iuftinianus hieferibit, fundum & hominem res efle
corporalesqintelligendum de hoc fundo,puta TufouJano:
& hoc homine, puta Pamphilo vel  Dauo. H*c verb re¬
turn  diuifio traftatioque bipartita, quorfum a Iuftiniano
nobis hoc tempore expofita lit, non  video. Eius enim
vfos is qui olim fuir,nuncnulluseft. Erat autem hie quod
ex acquirendi fex modis, quos Vlpianus cap.lnftit. 19. e-
numerat, in dubium vocan potcrat, qm res quibus mo¬
dis abalienari pofient. veluti res incorporales qu* tra-
di non poffunt, nec vfocapi, an mancipari autadiudi-
cari posfint. An qui hereditatem in iure ceflerat,res ipfi¬
us corporales cedere deinceps poflet.

Uurum & argentum.  ] infeftum quidem & faftum-Si-
gnatum vero,videamus ne rerum incorporalium numc-
ro fit: quippe in quo nec materiam,nec fpeciem, fed mo¬
mentum,hoc eft quantitatem, &, vt nunc loquimur, va¬
lorem fpeftemus. Atque hoc eft quod Iurifconfulti aiunt:
In pecunia non corpora,fed quantitatem confiderari:
qua de re in libro de vforis explicauimus. Itaque Paulus
ini. qu0dhfredis.z4.de cond. ind. res corporales a nu-
mis apertiftime diftinguit.

Quo tangi non poffunt.]  Sequitur 11. Quf res tangi
non poffunt, ee incorporales appcllantur. Cicero au-

tenun Topicis hfc fic exponit:Definitionum duo font

genera prima. vnum, earum rerum que funt: alterum ,
earum que inteJliguntur. Efle ea dico, quf cerni tangi-
ve poflunt: vt fundum, fdes, parietem, ftillicidium,man
cipium, pecudem, fopelltftilein.peniis,cetera, quo ex ge
nere qugdaminterdum nobis definienda font. Non efle

jrurfus ea dico, quq tangi demonftrarive non poffunt,cer-

ni tamen

io4

Franc. Hotom. in 11. Lib.

ni tafnen animo atque intelligi pofiunt:vt fivfiicapio- A adaquam appulfum, ius pafcendi, calcis coquent

az , arena; rodiendx.

Iter eft ius eundi.]  Enunciatio I. Iter abeundodiftu
elt,propriumque eft hominis. Sequitur ii.  Aftiis ab
agendo ditfus eft, propriufque eft pecudum. Sequitur
in. Viaa vehendodidaeft, propriaquc eft vehiculo-
yuni. Qua: omnia vti faciliusintelligipoflint,pauio fu-
Eusexphcandarestotavidetur. Varro lib. 4. de lingua
Eat. Qua agebant, aftus : quavehebant, via: dide ; quo
fruftus conuehebant, villa:: quaibant,ab ltu iter appella-
runt: qua id 2ngufte , femita, vt femiter didum. Item
Jib.de Re rulii .cap. 2. Villicusagricolendi caufaconfti
tutus, atque appeliatus a villa, quodab coin eamconue
hunturfrudus,& euehuntur:a quorufticietiam nunc
quoque Viatn veam appellant, propter veduras: & vel-
Jam,non villam,quo vehunt. Hare Varro. Quibus ex ver
bis, remotis omnium lurifconliiltorum difputationibu’s,
B planiffime conftare arbifror,itinere adum,adu viam la-
tiorem & ampliorem efle debere : homo enim tranfire
per anguftiorem aditum, quam armentum aut grex, po-
teft. armentum per fpacium angufhusduci, quam vehicu
lum,poteft. Quod & Varro d. lib.4. apertillime tefta-
tnr, qui adushnem minimum in latitudinem fcribit eft
le pedum quatuor: fortafl'eab eo,quod & quadrupes agi
tur:in longitudir.em pedum c.& x x.at lib. 6. viam iu
diredopedum viu,in anfradoxvi. quod & Cams
l-8.de feruit. ruftic. confirmat. Non quo adus latitudo
lege  definita eilet, vt ex J.i 3. intelligitur: led quia con-
fuetudo fere hate ob/eruabatur. Et hoc eft quod Paulus
& Pompon, flgnificant: ille in J.via. 24. de feruit. ruftic.
Via conftitui anguftiorodopedibuspoteft, vt tamen ea
latitudinem habeat, qua vehiculum 1 re poteft : alioquin
iter ent, non via. Hie in 1. ft tam.i j.de/eruit. Si tarn an
gufti loci dcmonllratione fa da via conceil'a fuerit, vt ne-
, que vehiculum,neque lumcntum ea inire poflir,iter ma-
' gis quam via aut adusacquifitus videbitur, fed fiiumen-
tum ea duci potent, non etiam vehicuium, adus videbi¬
tur acquifitus. Hsc cum ita fint, rcliqua videamus.

Hon etiam iumentum agendi.  ] Ergo qui iter habet,qua-
uis iumento vehi poflit. 1.1 2. de leruit.ruft. tamen lllud
jnanu duccre non poteft. Quo quid ftukiusautablur-
dius dici poftit,non video. Keponendum igiturcenfeo
[armentum.  ] nam adum & viam line dubio fignificat,
ciim ait, Nec armentum,necvehiculum agendi.

yel iumentum, vcl vehiculum. J At duci  vehiculum fine
iumento non notell:. Quare vehiculum  fans erat dixille:
cum fine lumehtis, hoc eft,vei equis vel bo  bus, vehicula
non agantur. Quaproprer iterum [ armentum j  reitiuio:
primum, quia fic feres habet, vt aftus ab agendis pecu-
dibus didusfit,vt ex Varrone probauiinus : deinde, quia
Pqmpoitiuslic  icribitin d.J.i 2.deferuit.ruftic. Adus eft,
ybi  & amu’nta traijeere ( hoc eft, traducere ) 6c vehicu-
Jumducereliceat. tertio, quiaVlpianus fic lcnbit in 1.
ediles.38.§.r.de^dil. edid. Iumentorum autem appel-
Jationc an omne t iecus contineattir,videamus."& difficile
eft, vt contineatur. liatn aliuri flgnificant iuiiienta, ahud
fignificatur pecoris appellation.?. iccirco elogium lruic
edldo fubiednm eft,cuius verba hl'cfimt: [Qua:de iumen

terum Junit ate diximus,de cat era quoque Pecore omni vendito-
resfacmito.]  Vndedubitari defi;t,an hoc  edldo boues
quoque contineantur: etenmi iumentorum appeliatione
non contineri eos,veriuseft, led  pecoris appeliatione con
ttnebuntuf. H^c Vlpianus: que non modo in gdilium
edido, veriim etiam hifce 111 rebus locum habere arbi-
tror : alioqui iumenti appeliatione boues contineri, ne¬
mo eft qui nefeiat. Hinc ilia lex xi 1. Si via fit immuni-
ta, qua volet is cui feruitus debetur, iumentum agito;
hoc eft, fine bouem,fiueafinum , hue equum qui vehicu¬
lum trahat. quanquam eo loco iumentum pro vehiculo
didum die, nihil prohibet: propter audoritatem Gcllij
lib .20.cap.i.& NonijMarcellicap.de verb, proprieta-
te. Veriim hecquidemdebobus. Oues autem,& capi as

Sc  porcos,

. item, fi tutelam, figentem, fi agnationem definias, qua-

1 urn rerum nullum fubeft quafi corpus: eft qusdam ta¬
men conformatioinfignita &imprella in intelligentia,
quam notionem voco.

Ea qua in mre confiftunt.  ] Sequitur III. Iura omnia
in rebus incorporabbus nUmerantur. Ac dehifeeiam
imperatori conftitutum eft exponerc, ac tradere quibus
modis iura nobis acquirantur. Nam ( vt Cicero ait ad
Attic, lib.5. epift.i 7. ) non minus noftra funt qua: animo
compledimur, quam quteoculis intuemur.

Sicut hareditas vjwjiuclus.]  Sequitur nil.Nccha:-
reditas, nec vfusfrudus; res hint qua: per ilia nobis acqui
runturifed ius easacquircndi. Itaquenon fatisintcllige
tcr,nequcad iurisciuilis liibtilitatem accommodate vi-
detura Cicerone defhiita hereditas, pecunia qua: morte
alien in s ad quernpiam peruenit. Non enim hereditas pe-
cunia eft, fed iusacquirendse pecunia: , fiue ius fucceden-
di.l.bonorum.208.de verb. fig. Multoque minus toleran
da Seneca: irrifio eft, qui lib.de Benef. 6 . lie  fcribit: lu-
rifconfultorum ifta:argiita:inepti£ hint, qui h^reditatem
negant vfiicapi poffe: led ea qua:in hamcditate funt. tan-
quain quicquam aliud fit hereditas, quam ea qua: inhe-
reduate fuut.

In hareditate res corperales ccniinentur .  ] Hoc fi verum
eft , hereditas non incommode pecunia dehniri poflet.
Sed nec in htereditare, quonrodo lurifconfulti verbum
hoc accipiiint, nec in iurehgredisres hereditaria* conri-
nentur : improprie ergo dictum ho cell, Sc pro  vulgan &
populari dicendi tonfuctudine.

1'{am ipjum ius hxreiitatis.  ] Ha:c ad illud fuperius re¬
ferenda funt. Nec ad rem pertinet, vt tota ha:c claafula
(Nam&fruclusquiexfundo, &c. ) quafi parenthefiin-
clufa legatur. Nonnulli autem Nam pro fed interpretan
tur ."quorum fententiam cur probarenequeam } res,vt
opinor, ipfa fua (ponte declarat.

(Jure etiam feruitutes vocantur .] Sequitur V. Iura pra:
diorum etiam feruitutes appellantur. Quod non ita sntel
ligi oportet,quafi eadem prorfus eflent, fed vt relata hate
inter fe habeantur: Sc  ilia vim agendi, hx patiendi figni-
ficarionem habeant. Ergo in co cui debetur , eundi puta
facHltas,ius dicitur: in eo qui debet, feruitus. Sunt autem
feruitutes aut realcs,aut perfonales; quod prattermittili¬
ne culpa hoc loco nonpotuit- Realcs funt, qu* ab vifins
prttdtis, alterius preedus debentur. Perfonales verb, qux
ab vnius rebus aut mobilibus au t immobilibus, -l cri cu i-
piam pcrfbne debentur. Hoc igittir inter easfimileeft,
quod vtra:quc a rebus debentur: lilud autem difsimile >
quod ille rebus,hxperfoms: tlhererum tantum immobi-
Jium,hae pra:ter vnam mobilium etiam conftitui poflitnt.

DE SE nj/1 TFT IB VS TJ[ylE DIO BfM.

TITVLVS III.

E

Qua ruilicorum prddwrutn iura fiat: item quid fit

iier,atiws, via,aqn tduCiws.default.ruft.

I. Rufticorum prxdiorum iura funt hxc :

" iter, aftus via, aqu^duftus. Iter eft, ius eundi

* armen ambulandi hominis, non etiam * iumentum a_
turn gendi, vel vehiculum. Aftus eft, ius agendi*
* vacat  vcl* iumentum,* vel vehiculum. Itaque qui ha
tuin bet iter, aCtiun non habet: qui aftum habet, &

* vacant iter habet, eoque vti poteft etiam line iumento.

as  Via eft,ius eundi & agendi & ambulandi: nam &

,, iter & aftum in fe via continet. Aquxduftus
„ eft, ius aqux ducendx per fundum alienum. In-
»'  ter rufticorum prxdiorum leruitutes quidam
’» computari refte pUtant aqux hauftum, pecoris

Inftitut. Imp. Coin men tarius.

I Of

& porcosj & agnos, iumentorum appellations non conti- A
neri. obeamque caulam legi-hoc- loco iumentum non
poile, vbi de ni unit is pecoribusagit, cuiuis perfpicuum
eflearbitror. Paulus lib. Sent!}. cap. 9. Pecoribus lega-
tis quadrupedes ornnes continentur, q«£ gregatim paicu
tur: lumentis legatis, boues non continentur.

yel ■vehiculum .J Hoc line dubio a.notatione& verita-
te verbi alienuni eli. non enim continuo, li cui ius armen
turn agendi permittitur, eidem ius vehiculum ducendi
pernuttitur. Itaque Pomponiusd. 1 ; fi tam.i 3. deferuit.
hoc docet aftum a via dtfcrepare,quod abtus fpacium eli
pecoris agendi, non etiam vehiculi- Quare aut hf dug
voces .tollendg funt: aut dicendum Imperatorem iuris
vium& confuctudinem potius, quam verborum proprier-.
tatem fpedtafle. nam iurisvlus bic eft, vt quonjatn quive
hem ducendi ius habet, iumentum etiam quo vehes- du-
citur,agendi poteftatem habet: plerumque adtus verbcv
viaquoqite continetur, qtiemadmodum paulo polt di-
cemus, •. :-10 ■ - wup

QuiaSlum/tabet,& her habet</\  Sequitur 1111.In a chi
iter ell: in itinere .v,ero abtus non continetur.l.qm vfum-
fruftum. 5  8. de verb, oblig. vbi lulianus ait, eum,qui a-
dum ftipulatur, d.einde*iter, poftehore ftipulatione ni.
hil agere. ficuti qui decern , deinde quinque ftipulaturc
Vlpianus tamenm l..fi mater.i 1. §..fi quis. 4. de except,
rei iud.fcnbit: Siquis iter petierit,: deinde iter petat ,
aliud tuncpetitum , aliud nunc: eoque rei iudicatpexce
ptionem celiare. Sed ratio pcrfpicua eli, quia ex alia o-
bligatione nunc petitur. u

Etiamjine iumento.J Codex  Florentinus : Et iter ha¬
bet etiam fine iumento. Quf lebiio minus multo quam;
hec deprauata eli. Legatur enim [ armento :] loco fua, vt:
fpero, integrity cogftabit. m ;!< *

Et agendi &amleulandi.]  Primum nihil de vehendo lo¬
quitur, quod tamen vise proprium & peculiare elfespau-
Jo ante docuimus. deinde, quorfum ambulandi verbum

"Pecoris adatptam appulfus . ] Sequitur VII. Alia ell
feruitus pecorisagendi,aliapecorisad aquam appulfus,
alia pecoris pafcendi. Nam qui fecundam habet, aut ter-
tiam, primam quoque habere intelligitur: at id non re-
ciprocatur, nec vicihim retroque commeat.

Calcis coqutnda.  ] Sequitur VIII.  Calcis coquendas
feruitute, luseiufdeni eximenda: continetur.if .& 6.de
fer. ruftc quod non arbitror . reciprocal:nonennn fical¬
cis eximenda ius alicui concellum eft,eidem eodem loco
coquend* permifltim exrftimatur. Obferuandumautem
cfl,quod Vlpianus d.l.y:& 6.fcribit,huiufmodi feruitutes
non vltra conllitui pofie,quam quatenus ad vicini fundi
vfum fatis eft-;

VmdioYum vrbanorum feruitutes dicuntur ,

' quarum vfus eft tanlutri in Jc'dibiis: fine
illainyrbe fiitein agro {intj.cxcvuj.
de verb. fign.  .,,

II. Prsdioritm vrbanorum feruitutes funt
hie qua; tedificiis inherent, idcb 1  vrbanorum pr-c-
dibrum didla , quoniam aedificia ,premia vrbana
prtedia appellamus . etfi in villa asdificata lint. ltd
vrbanorum pr&diorfuTl feruitutesfunt ba;, vt vi-
cinus vicini bhcrS'ftifliirtat: vt in Jjarietem: eius
liceat vicino. tigmimimmittere. vt fiillicidium vcl
flumen recipiat quis utiedes  luas vel in aream,
vcl in cloaeam: vel non recipiat. & nd altiiis quis
tollat aides  fiias, ne luminibus vicini qfficiatilr.

Settee redificijtiinhaiiMr'] Enunc. I. Prlediortlm ■ vrbano¬
rum feruitutes, idiu propria: funt.li .D.commun. pracd.


hoc loco pertinet ? Fieri autem poteft,vt Vlpianus fcri- C ndque enim vllaeft vrbana leriiitus^qus aAa’dium ratio

pferit [ a debcndi:  ] quod fi reponamus, fenfus eritopti-
mus & integerrimus. Nam via, vt diximus,& agendi pe¬
coris, & vehiculi ducendi ius continet. Quod fi pertina-
citer aliquis pugnaret, locum fic mterpretarenuir, vt a-
gendi verbum ad iumenta qu^ vehes trahunt pertineret:
licut in lege xi 1. Tab. Si via fit immunita, qua voletis,
cui feruitus ea debebitur,iumentum agito: id eft,equum
bouemve vehiculoiunflum. Qua ex re intelligi volu-
mus,etfi acais proprib pciorum dicitur, tamen quia qui
vehem ducit,iumentum agit, iccirco Jurifconfultos Ro¬
manos frequentihlrtie agendi'nomine 1  viam quoque com
prchendifie: vtinillisformulis-j Ire, agere,licere. Nam
a&um & pecoris & iumenti vehicularishfcformula con-
inet. Itaque Seruius in 4. Aencidos, Via, inquit, eft a-
ftus dimidius. qua poteft ire vehiculum. nam ablus duo
arpenta capit, propter euntium' & redeuntium concur-
um: fed in definitionibus ac differentijs proprietas ver-
rorum vfurpanda & fequenda eft.

yiamfe continet .] Sequitur V. Cui via, eidem & a-
tus & iter debentur. Poteft ergo non modb folusire,
/erum etiam pecus fuum iliac agere: quippe qui ipacium
aabcat latihimum.

Ius aquie ducendte .] Sequitur V 1 . Alia eft feruitus aqua:
ducendx, alia haunenda:.l. 3-§.i .de fer. ruftic. nec enim,
qui dublutn habet,hauftum habet: nec qui hauftum , du-
fium. nam qui du duni habet, iter nifi reficiendi tempo¬
re,non habet.l.refedtio.i i.D.com.pmd. at qui hauftum

habet,iter etiam habere intelligitur ad hauriendum : 111-
quit Neratrusd.l.q.de fer-ruft. vbi hoc addit, fiue hauftus
& aditus •-fiue hauftus tantum, fiue etiam aditus tantum-
conftituatur, ytrunque permiflum intelligi.

Inter ruflicorumpradiorum .] Hos quatuor verlus,quos
fcriptor Triboniani temulentus, fuo loco motos,poft in-
fequentem §-reiecerat,m fuam poflefiionem reftituimus,
& Vlpiani auiftoritatem,& difputationis rationem fecuti.
Quodnoftrum factum,non dubitamus quinftudioforum
ammis nulla inuidis labe fuffufis arndcat.

nem non pertineat : ant fine : *dibus pdffit confiftcre.

yrbanaprxdiaappeiitiotitti]  S'equitur II. Aedes onines
priuatae,vrbana pr*dia,-'VbkUnque fint,'appellaiKur.l.i..
D.comnum.pred-bvrbana.i 6C.De verb.fign.itaq; quam
u is in agro gdificia fint, v rbana tamen appeilantur. vndc
Columella lib.1.capi 6. vrbanani villanv appellate quam
donimus voluptatis caufa fibi in agro fuo pdificauit. nam
etfi in agro fit, vrbani ramen edificip vfum prpftat. Eo¬
dem modo Cicero Verrina y. Nummos verb vt daret ara
tor,quos nonhabebaf, boucs, & aratrum ipfum, & om-
neinftrumentuni vendatnecefleeft. Non enim debetis
hoc cogitare : Habet idem in nummis, habet idem in vr
banispredijs. Ex viu ergo,quem aidificmm prgbet, non
ex loco illudrjftimandumaouidicandum eft.Itaque non
quotiefeunque ^dificium eft,ibi praedium vrbanum eft
veluti ea villa, quam Rufticam idem Columella nomi-
nat,  prxdium vrbamim non eft, quia rufticanum vfum
D prgftat :ac multo minus fnxftuaria, ybi cella olearia,tor
cularia,vinaria,defrutaria, fixnilia, apotliecg, & horrea
funt. Prxclare ergo Neratius in 1 .4.D. in quib. caufipi-
gnusvel hypoth. Ruftica predia nominauit,queagrico-
Jis & villicis vfui funt. Similiter predia ruftica dici pof-
funt, etiam qug intra vrbium mama funt : veluti liorti ^
vinearii,velohtorij,quiin reditu funt : ait Vlpianus.
itemfiquain oppidis torcularia ,& fbenilia ,& palearia
fint. Atque hecquidemde predijs turn vrbanis, turn ru-
fticis: quetamenantiquorum fcriptorum audloritate co
firmabimus. Vetus igitur Pami Magonis liber ex S. C-.
conuerfiis hoeprimordium , vt Columella loquitur, ha-
buit: Qui agrum parabit ,domum vendat.'ne malit vrba
nurn ,quamrufticum larem colere: cui magiscordi fue-
rit vrbanumdomicihum, ruftico priEdio non erit opus.
Aperte Mago mfticum appellat, quod ab vrbani vfu atq;
confuetudine abhorret. fuitque hfcnatiua & germana
loquendi ratio : que tamen propter ciuilem fori ambitio
nem, de qua eodem loco Columella loquitur, corrupt!
eft. nam & vrbem in agros, & rus in vrbem, vtita lo-

qtiar,

io 6

Franc. Hotom, in 11. Lib.

quar,ifnpbrfirunt: cum alij villas magnifieas &fumptuo A teffiquia fitgrauior feruitus,id eft,pro filllicit!io flumen

las rurr,alijhor.t<i>j.vedtgaiesin vrbibus eonftituerent.
Serurtutum autcm aiiam die rationem arbitror, Eas
ennn vrbanas dici putb , t]ue quibufuis Kdificijs,& quern-
libet 3 hoc eft flue vrbanum, Jiue rufticutn vfum prarbenti-
busj accommodate.Hint. 'Citm oiuni & ex vrbibus origi-
nem habeanr, in quibus gdificia funt, & niagna ex parte
in vrbibus hec iura tignorum & ftillicidiorum vfurpen-
tur, nomen ea onginis fuse retinu life verifimile eft. Qua
re velNeratij d/Adp-tnixa. fxvn/xovtuoy ,vclJibrarij pecca-
uun oportet tuifle in 1 . z-.  D-de. feruit. ruftvabiaitrufti-
corum pradioruni fcruitutes die, Jicere altius toJJere,&
olficere prstorio vicini. Nam & prgtorium .vrbanum pre-
dnun eft, quippe quod vrbane donms vfum prabeat:&
hap altius toilendi, fcruitus vrbium propria magis eft,
quamagrqrum. Eodem prorftis modo Pomponius in ].
vrbana familia l 66 .  & Paulusin 1 . feri1k.9p.de iegar.lib.
3. familiam eftimandam cenlent, noil ex loco, fed ex ge-
nerc & opere.vt ft difpenlator tufticarum rerum rationi-
bus prxfedusfit, maxime verb fi ibidem liabitet, in rufti
ca (abulia, cui luaffi,pperain tiauat, non in vrbana nqmi-
nabitur,& viciffim quamuispuer lymphoniacus,vcl lite-
ris,pidura,medicinal aliave liberali arte nodus ruri fit,
raitici tarneti fainili* mimero lion babebitur. His igitur 1
pofitis,fequatur lam caufi^ conftitutio: Sempronius L.
Ijtio fua pradia vrbana legauit. Titius ab hgredeviljam
vrbanam petit. Intent. Hanc donium niiln ex teftamen
to debts. D. Non debeo. An debeat. R. Quia
in vibe non eft. F- At vrbarii edifici; vftnrrpraftai?l 3 s l
An vrbanis. pradijs legatis,ea omnia, qu£ vrbanorimi
v.liim praftant, quamuis in agrofint ,dcbeantur. Quod
luftimanus confirmat.

Vtinpafteemefuttitegt.]  Sequitur fit.  Alia eft Ter-'
iiitusonerisferendi,alia tigni immittendi.J. etliforte-d.
§-2.& 1. 8.§.competit.D. ft feruit. vind. Nam cui prior de
betur, agere cum vicino poteft, vt ruinofum parietem re
ficiat, cumque oneri ferendo idonenm p/iftct. qucmad-
niodum fupra dicebamus, cum,qui viam debet, earn mu-
nitam praftare debere: alioqui eum, cui debetur, pofle
qua velit uimentum vciiiculuinqueagere. At qui tigni
iinmittsndi ius habet, cogere .vicinum vt parietem reft-,
ciat non poteft; quod &: Paulus 1 . eum debere 3 3. dc, fer¬
uit. vrb. plennis explicit. Conftitutio caula : Qui ti-/
gni immittendi iushabebat, egitcum vicino vt parietem
reficeret. Intent. Debes mihi vbi mimittam preftare,
ficutinonerisferendi fermtute. D.  .Non debeo. Q. An
debdat: R. Quia inpaiSione tut folius, non etiam iuei
fadi nientio habita eft; at in padione oneris ferendr,
meuin quoquefadum, ferendi lalicet, continetur.F. At
immitti non poteft, nifi vbi itnmittatur extcr. D. An’
cum immittendi ius datum eft ,prfftari Temper ivbiafae
mittatur, debeat. Reipondetur,non debere : quod eo¬
dem modo decerta naui,& certo currti dici poteft. non/
enim euionera fua in certain namni currumve immitten-

2 ^e Luminibus vicini .] Sequitur V. Alia eft leruitus
non tollendi, alia vicini luminibus non officiendi. i.t 2,
1 5.16.1 y.de  feruit.vrb.; Nam ilia fdificationem folam ,
h$c  quicquid luccm adimit autniinuit, prohibet. Itaq;
Paulus 1.4'D.eod. Cum ieruitus, inquit,imponitur, ne
luminibus olficiatur, hoc maxime adepti videmur, ne ius
lit vicino inuitisnobisaltius^dificare,atqueita minuc-
re kinirna noftrorum ordificiorum. Vlpianus autem.l.t 5.
In luflitnibus (inq'liit) cauetur,ne lumina cuiufquamob T
fcnriora bant : quoc.cunque igitur faciat,ad lunums impe
dimentum prohiberi p'oteft. Hec llle. Sequitur canIg
conftitutio: Vicinus,qut mihiferuitntemnealtiustolle-
ret debebat, viridariurr) paneti fuo impofuit. Intentio
nnea eiftNontibi licet virida. r ium in eo loco habere,quia
meisluminibus officit. D. Imo iicer. Q. An liceat. R.
Quia aJiud eft parietem tollere, aliud viridarium impo-
fitum habere. F, At iftud viridarium idipfum efficit,
B quod nefieret,peraltiusnon tollendi /eruitutem confer
cutus eram: meis - enim luminibus aut non minus, aut
etiain ampluisquam ft paries lublatus tl^et ,ofticit. D.
An qui altnis tollere non poteftjimpofitum a liquid,quod
luminibus officiat, habere non poffit. Relpondetur a Ia-
uolenoind.1.12. Aedificia qii^ feruitutem patiuntur,
ne quid altius tollatur,vindia fupra earn altitudinem ha
berepofl'unt. De alia vero feruitute Vlpianus. l.i 7. fic
fcribit: Siarboremponat, vt lumini officiat, xque di-
cendum crit, contra impofitam feruitutem eum facere.
nam & arbor efficit, quo minus cgh vidfiri poffit. Pom--
poniusautem l.di&raiais.z}.t>. eod.  Si ita fit camuni,
ne Juminibusofficiatur, ambigua eftferiptura, vtrum ne
his luminibus officiatur, qu* nunc funt,an eriam his qug
poftea quoque fuerint. &  Iiumanius eft, verbo general!
o-mne lumen ftgnificari,fiue quod in prgfenti, fiue quod
polt tempus conuentionis contigerit.

- Hec jeruitutes qui ifinc pradiis effe nequeHt. pr&dio
rum appellantur < & pattiombus , stipuhtne-
mbusacttttawftitiscohHituipoJjiintd;:
i.&xvi.comun.prxd.l.iij.dpyjuf."'  i  ' ;  '

III.  ideo aut tin ii;c feruitutes, prsdiorum
appellantur >■ ^uoniamfine prxdnsconftitui non
pbflunt. nemo enim poteft feruitutem acquirefe
vrbdpl vel riiftid'pira;di|, nifi qui liabctpnedium:
nec tjuifquain debere, nifi quiprmdium habct.Si
quis vclit vicino aliquod ius  conftitucre , pattio-
nibus atqjueftipularfonibusid efficere dcbet.Po-
tell etiam in rcftaftiento quis heredem fuum dam
nare, ne altius tollat tedes fuas,ne luminibus ce¬

di ius datum eft, continuo poteft velram vclcurru fra- D  ilium vicini ofheiat: vel vt patiattir euffi tftmum

do, dominum vt reficiat, fuaqj onera ferat cogere,

Stihkidium velfltttnen .] Sequitur mi- Alia eftftilli
cidij, alia flumims rectpiendi feruitus.l.feruitutes. 20. de
feruit. vrb. Stilliciditun, cum ex teftis s flumina, cum cx
canalibus &alueis,plumbeis puta, vel ligneis,aqua plu-
uia labitur-.Varro l1b-4.de ling. Lat. Flumen,quod fluat:
a quo lege vrbanorum pr.-cdiorum fcribitur , ftillicidia
. fluminaque vt ita fluant cadantque. Inter hac hoc in-
tereft, quod ftillicidium,eo quod ftillatim cadatiflumcn,
quod fluat continue. Itaquc intelligendus Paulus eft in
1 . feruitutes. 20.§.ftillicidium. de feruit. vrb. & Pompo¬
nius l.cum in lege. 3 3. dccont. empt. Ergo ftillicidij re-
cipiendiferuitusdicmir,qua vicinus paticogitur,vc a-
qua pluuiaex tefto meo in fuas sdes labatur. Fluminis
verb, qua ferre cogttur, vt aqua eadem in alueum cana-
Jemve recepta , in fuas edes cum impetu feratur. Hinc
Paulus d.l.feruitutes.§. 3. Si antea ex tegula cafitaucrit
ftillicidium , poftea ex tabulato,vel alia materia cafitare
nonpo.eft, Item ,  ftillicidium tnferiusdimitti non po-

m parietem nrututtere 3  ftillicidiumvc.aduerfus
eum habere : vel vt patiatur eum per fundum ire,

agere, aquamve ex eo ducere.

‘ . Sim prtcdijs conftitui nonpojjunt.  ] Enunciatio I. Supe-
riores feruitutes conftitui nifi inter eos, qui pr^dia poffi-
dent,.non poflunt.l.quoties.i $. de feruit*  Nam cum fer-
uitus adiene & perpeflioneconflet,&predium efle quod
ferutat, & alterum cm feruiat, liecefle eft. Itaque Labeo
Evlt. D,.fi feruit.vind. Siqua, inquit, aqua nondum appa-
ret, eius diidus conftitui non poteft. Cauf# conftitutio:
Aream habebam tuis vdibusfinitimam: cum in ammo ha
herem in area ilia sdificare, ftipulatus abs te fum, neal-
tuistuas aides toJleres. Et ctim poftea edificaffem,tuque
fultulii.es,contcndi tibi non efle ius. Intentio: Non tibi
licet altius edes tuas tollere, propter feruitutem, quam
nuni’padus es. D> trod licet. CQ An liceat. R. Quia
feruitus prsdiahsconftitui non poteft, nifi inter eos qui

pnedia

Inftit. Imp.Commentarius.

107

prcdia poflident: tu verb praedium turn,hoc eftasdifica-
tum, non habebas. quare nihil turn a nobis adum eft:
quia feruitus, nifi praflentem vtihtatera afterat, confii-
tui non poteft.l.4.5'.& 6. D.fi feruit. vind. .At fpes erat
habcndi xdificij,qua:non ex dubjofuturi temporis cueti
tu, fed ex libera contrahentis poteftatependebat. Quare
ft minusferuitus, fpes tamen feruitutis, qua: quidemex-
plorata fit,conftitui poteft. D. An feruitus predionon-
dum exiftenti, fed cuius exiftentia ex libera contraheti-
tis poteltate peudeat, conftitui poflit. Pompomus l.li fer
uitus.13.delenut.vrb. Futuro quoqueedificio, inqutt*
quod nondum eft, vel impom velacquiri feruitus poteft.
Nam etfi feruitus pratfentem adioncm pcrpeflionemque
defideret, atque iccirco vbi nihil intereft, conftitui ler-
uitus non poflit, tamen feruitutis fpes qugdam conftitui
poteft. que feruitus turn demumnafeitur,,cum edificiuni
illudcut vtilisfuturacft, conftruflum erit. Ex quo pri-
mum intelligi debet,ante conftrudum atdificium licerc
tibi altius tollere, cum id mea nihil plane referat. Dein-
deillud pofttum ac lixum debet ellejfpem illam que con-
cipi poteft non a fortuna, & dubio futuri temporis euen-
tu ,fed a libera & futnma contrahentis poteltate conci-
piendam effe: nafci enim alioqui feruitutem, vt foetum
male conceptum non poffe. veluti fi area mea non fuiilet;
item ft in tuis edibusquatameis tertie funt, non tollen-
di feruitutem conftituere velim,cum edcs intermedia:
mirandum in modum fublimes elTent,argumentari poll'll
mus earn non valerc: quia ytmaximc fpes diet edes  inter
medias depreifum iri: tamen quia fpes ilia  in fortuna po-
fita eft,concipi non poteft. Hinc illud Labcon.s I.10.D.
de feruit. ruft. Tails, inquit, feruitus conftitui poteft, vt
aquamqurrere&muentaniducere Jiceat.nam fi licet
nondum  gdificato edificio feruitutem conftituere, quare
non  eque Jiceat nondum inueda aqua eandem conftitue
re' feruitutem ? etfi vt qugrere liceat, cederc poilumus:
etiam vtinuenta ducatur, cedi poteft- At idem in 1 . vlt.
D.fi feruit. vind.fpem ideertam aqueduftus conftituendi,
concipi non poffe dix erat; quod tamen Paulus, vt alia co
plura,fophifticecalumniatur.fed hoeextrarem. Illud
conftatjfiaquam qugrendi ,& inuentam ducendi iusibi
duceretur, vbi nulla plane fpeseffet eius reperiende,fer¬
uitus hecappellandanon eflet. Siue autem [her] fuic[dii
£ius~\  in d.l. vlt.legatur,nihil refert. ridiculumque eft,La
beonem non fibiconftare arbitrari: cum facis conftet,a-
Jiam efle feruitutemaqne quserende, aham ducendg . na
in ilia ipes fere explicate ell:  quippe in ftipulatoris pote¬
ntate polita, qui feit aquam vlpiam lubeffe: in hac verb
fpes prope nuila eft. nam vcipl'e  fundi dominusquerere
coeperit, iccirco tamen nondum reperte conftituere du-
ftum non poteft: quia non in  acquirentis, fed in iplius po
teftateeftperfequi, vel non perfequi. Hinc  lulianus 1 .
quigdificium.ir.D.deferuit.vrb. Quigdificium habet,
poteft a vicino ftipuIari,non foluin neJumimbus qug iam
habet noceat,verum etiam ijs qua: deinccps habiturus
eft. Quidita ?quia fpesalioruniluminum habendorum
in iplius folius poteftate pofita eft. Reuera ergo hgc fer¬
uitus nondum eftjpoteftque alter interea obgdlficare.
fed fpes tantiim feruitutis apte & commode concepta:
qua: fimulatque feneftra: aperta: fuerint , vim liiam lie
exeret, vt obsedificatum illud euertedi poteftate habeat.

VnHionibus atque fiipulationibus.J  Sequitur II. Scrui-
tus padionibus atque ftipuhtiombus acquiri poteft.i.3.
D-de vfufr.l.f.D.deferuit.vrb. Stipulationes autem pa-
ftionesquidem funt: fed quiamultofirnuoreslunt,iccir¬
co nomen fuum prsecipnum obtinent. LI arc autem for¬
mula folcnnis erat: Per te non fieri, quo minus mihihe-
redique meo ire agere,immiflum lumen,ftillicidium,flu-
men, cloacam, fiftulam habere liceat. vt m J.3. & ^• D. de
verb, oblig.

Toteji etiam teftamentaipuis,  j Sequitur in. Teftator
hgredem fuum damnare, vt feruitutem in pratdio fuo pa-
tiatur, poteft. 1 . poteft.16. D.com. pratd, Caulg conlhtu-
tio: Cornelius in fuo teftamento damnauit mc,ne altius
aides tollerem '. cum ego fuftuliflem, vicinus egit. Intcn-

A tio: Non licet tibi tollere propter feruitutem a teftatore
impofitam. D. Imo licet. Q^ An liceat. R. Quia
feruitus, quippe qualitas, neque ex tempore, neque ex co
ditione imponi poteft.l.4. D. de feruit. Teftator autem
vifus eft lie dicere; Ex die mortis megs vel, Si moriar. F.
At tettamenti lex vim ante teftatoris mortem nullam ha
bet, fed tantum poll mortem vires fumit: quare non ex
feripti teftamentijfed ex mortis tempore feruitus confti-
tuta eft. D. An feruitus teftamento conftituta,ex eo tem¬
pore vires fumat, quo mortuus eft.

D E V S r F \ v C T V.

T I T V X V S I I I I.

FpAffruflus definttur , traditurque conftitui in rc
but alienis per teftAmentum , paflionem &
g fiipulationem : certisque alijs modis
cumproprietate reconciliari. l.j.
ij. & it j. de yjufr.

I. Vfusfruftus eft ius alienis rebus ytendi frue
di,falua* rerum fubftantia. Eft enim ius in cor
pore: quo fublato & ipfum tollineceffe eft.Vfiif-
fruftus a proprietate leparationem recipit,idque
pluribiis modis accidie. vt ccce, fi quis vfumfru
drum alicui legauerit: nam hteres nudain habec
proprietatem,legatarius verb vfumfrudiiim. Ec
contra, fi fundum legauerit, dedufto vfiifnidtu:
legatarius nudam habet proprietatem, hteies ve¬
rb vfumfruchtm. Item alij vfumfructum , alij
q  dedudto eo fundum legare poteft. Sine teftamen
to verb fi quis velit vfurnfrudtum alij conftitue¬
re , padtionibus &; ftipulationibus id efficere de¬
bet. Ne tamen in vniuerfiim inutiles effent pro-
prietates, Temper abfeedente vfufrudtu: placuit
certis modis extingui vfumfruftum,& ad proprie 3
tatem reuerti.

Ius alienis rebus ytendifiuendi.  JEnunciatio I. Vfusfni-
(lus,  eftiusex feruitute quefitum.l-i .D.eod. & l.vti frui.
y.D. liferuit.vind. Atqueita intelligendum eftquodait
[ius. 2  nam reuera vfusfrmftus eft feruifus: fed ius & fer¬
uitus relatiua funt. Cum igitur vfusfrudus, feruitusrei
fit, ius & verb perfona:, relinquitur vliimfruftum elfeius
ex feruitute quefitum.alioqui colonus &commodatarius
ius lwberent vtendi fmendi rebus alienis ,falua earum
— fubftantia:non minus quam vfusfruftuarius.Veiiim inter
^  illos & hunc hec differentia eft, quod neque ager, cojo-
no, neque equus commodatario feruitutem debet: fru-
duario verb debet. Hinc nafcitur caufe conftitutio:Cor
neliusSempronio legaratfextam partenrexredadu fua-
rum frugum . Mortuo teftatore Sempronius poftulat,vt
fibi pro hac parte fundo Corneliano vti frui liceat. Iri—
tentio: Debcsmihi vfumfrudum partis ilhus fundi, vel
parte vfusfrudus iftius fundi,propter legatu. Depulfio he
redis:Non debco.Q^ An debeat. R.Qiiia vfusfrudus eft
affedio fundi feruitute perfong alicui debentis:itaq; & af
fedumfundum eife oportet, & eum ipfum feruitute ah-
cui debere. At hoc legato, neque aftedus fundus vlla fer
uitute eft,neq; ipfe tibi cam frugii partem debet, fed ego
tantummodo: fimilisque Iietc  obligatioeft eius quam
Scamola refert in l.vlt.§.i ,dc cont.cmpt.vbi qui annuam
penfionem certo ex fundo promittit, neque abalienato
fundo liberatur, neque in emptorem obligationem trans
fert. In fumma, hoc legato, non ius perfona: in rem ( vt
invfufrudu)fed ius perfona: inperfonam conftitutum
eft: quia non didum eft, Sextam partem frugum, fed ex

redadn

jj

sk  earum

io8 Franc. Hotom. in II. Lib.

redadhi frugum.F. Achac verba, Sextain partem ex re-
ftafl:u,vimaliam non habpnt, quam hsec: fextam fruftuu
partem. vtrum enim res, aq eius aeftimatio legptur , hac
in re nihil interelt: conftat autem,fruftibus pro parte le-
gatis, yliimfruftum eius partis conftitutu'fn cflb.l. etiam,
43.devfufr.D-An qui partem non fru&u(iin,fed precij ex
fru dibits redigendi legauit, vlumfniftum eius partis le-
gafle videatur. Stteifola in l.defunfta.j 8.§.i .D.de vfufr.
refpondet,non vfumfructum,fed ex eo quod redaftum ef
fet partem legatam. quapropter ? nimrrum,quia vfusfru-
ftus ex ipfo fundi corpore percipitur : eft enim ins 111 cor-
ore,inquit,Cecils, Athfc peqinia noha fundo, fed ab
grede debetur atque colligituf. Q_ua're ne'qub'quod
p3rsfrugum defiqita eft ,ncque quod eertarum frugum,
oleris puta, aut porcine quabtaj nominatim exprefla eft,
vt quibufdam videtur fifed qtiod.precij ex frugibus redr-
gendipars iegataeft,vfusfrudusnoqeif conftttqttis.

jtlienis rebits vtendi.  ) Sequitur 11. Vlusfrufhis return
tantiim alierthrum conftituitur.l.'vtifriii.y. vbi Vlpianus ]
ait,eum, qui proprietatem habet,vtcndfifruendi ius fepa-
ratum non habere; nec enim pi poftp fuum fundum ferui-
re. Quare etfi dominus qui folidam proprietatem habet,
j-euepa: vfumfruftum habeat, tamen hunc vfumfrudpm,
qui feruitus eft , non habet. hoc ante docabulum doecn-
di caufa Itirifconfiilti proprie ad feruitutem reuocarbnt.

Saluarerumfupjtantia fstrum,  opinor, veriiis &jeom
modius iegeretim Sequi tur 1.1 1.  V&fruduarius rei mu-
taiulx” ius non habet.J.7.44. & 64. D- d'e vfufrtic. vbi.' fry-
duirium net in area aidificare, nec inchoatum sdthciuni
ablbluere, necaltms tollere, ncc paricti redorurmindu
cere ppfle traditur. - <

Ip/mtfollifiecejje efi.]  Sequitur 1x11.Vfufrudus interi-
tu corporis in quo conftitiitus eft,exunguitLir.l.i.D.eod.

& 1. f. §.i.D.quib.mod. vfusfr.amitt. iiamdiini Vktsffu-
dus per fe conftare (vt accidentia omnia) non posfir, fiib
laufubftantia, ipfius interims continue .conlequatur ne-
celfe eft, <

Tluribus. modis ftecidit.  ] Sequitur 'v 1 Vfqsfruftns tefta-
mento, padionibus, & ftipulatioiiibus conftituitur. l.i,
3.8C4. D. eod-

Ffusfru.flm temniduntaxdtj qua ‘vtendo nan cor/h*
rnuntur , ccniiitui poteSl : caterarum ytro:
quafi vfusjmtius per cautioncm 1 onHi~
tmturdj.i<.i!f. 0 .ilerfli.f}'.ear.rcr.

11. Conftituitur autem vfusft'udcus non tan-,
turn in fundo & tedtbus, verum etiam in feruis, &
iumentis, & cakeris rebus: exceptis ijs, qua: ipfo
yfu cpnfumuntur. Nam lire res neque natural!
rationegneque ciuili recipiimt vfiimhuctum. quo
numero flint vinum, oleum, frumentum, vefti- D
pienta: quibusproxima eft pecunia numerata.
Namq; ipfo vfli afsicitia pernuitatione quodam-
modo extinguitur. Sedvtilitascaufafenatuscen
fltit, pofle etiam earum rerum vfumtruelum con
ftituitvt tamen eo nomine hseredi vtilitercauea-
tur. Itaque li pecunia: vfiisfruftus legatus fit,
ita datur legatario, vt eius fiat: & legatarius fa-
tifdet hseredi de tanta pecunia reftitucnda,fi mo
rietur, aut capitc ininuetur, Cetera: quoque res
ita traduntur legatario, vt. eius ftant: fedaritimar-
tis his, fatifdatur, vt fi moriatur, aut capite mi-
nuatur, tanta pecunia reftituatur, quantiha: fue
rint teftimatte . Ergo fenatus non fecit quidem
earum rerum vfumfruftum ( nec enim potcrat)
fed per cautionem quafi vfumh'udtum conitituit.

A Verum etiam in feruis&iumentis. 2  Enunciatio I. Vfuf-
frudus non modo immobilium ,fcd &mobilium rerum
conftitui poteft. 1.:.§.confiftit D. de vfufr.

Quxipfo-pfuconftintKntur.']  Sequiturii. Qiiarum re*
riim frudusfeparari ab earum corponbus non poteft.ca-
rum vfusfrudus nulla ratione conftituitnt.ha. de vfufr.
earum rer. Nam vfusfrudus eft ius lcp.wandi frudum a
eorpore rei aliens: a vino verb, vel ffumento,vel numis
feparari fructus non poteft • Itaque non vti huiulhiodi
rebus,led abuti pbtiiis dicimur. Hincrliud Cic.in Top..
No debet ea niulier, cni vir vfumfructum bonorum iuo-
rum legauit, cellis vinarijs &olcarijs'plenisreiictin, pu-
tare id ad le pertinere: vfusenim, non abulus relictus
eft-ea funt inter Ik  contraria. vbi Boetius: Vtimur,inquit,
ijs rebus, qux nobisvtentib:permanent:ijs autem abuti-
niur, qua: nobis vtentibus pereunt.Quocirca li quis mihi
mille coronatorum vfumfructum fe dare diceret, perin-
de ellet ac ft mihi eos fe quanciiu viuerem rnutuo dare di-
(  cerettridiculaque'ha:c illius ellet argutia.

1  Vtililatiscatifa fenatus cenfuit *]  Sequitur 111, Rerum
que in abulu confiffiunt, quali vfusfructus pcrcautionem
conftituitur.I.2.& 7.D. de vfufr.ear.-rer. nam lauldado in
borporuni locum apud proprictariumfuccedit. Sednu-
rum eft,quod aitjSenatum hoc ftatuifte; quafi nulla tan-
to tempore lurifconfiiltorum ingenijs excogitari potue-
rit'rafio, qua Icgatum hoc valeret. Sed c.mf» oonltitu^
fioneni emngarmis : Sempromus mih milk aureorum
vliimfructimiicgar.it. Intentio ell :Debes nnhi mille co-
ronatorum vfumfructum. Depulfio hared is: Non debeo.
Q_, An debear. R. Quia vfusfructus a proprretateleiun-
ctus elf, vt alteriusproprietas fit, alterius viusfructus: pe
ctinieauteni nullus nifi proprietarius, ftuctum pocdlrc-
cipcte; F. At hoc mutuum quoddam eii.quod abs temihi
fieri teftatoriuffit. d.  An qui pecuniar vlumfr. legat, aus
mutuum legafi'e videatur. Qmod mihi quidem fie vide-
. tur. nam interviubsridiculum eft quarere,an vlusfru-
2 ctus cidi earum rcriim poliit: cum fatisconftet, eo verho
mutuum aperte figfiiricari. Verum quia lirbtih.tas lurif-,
conliiltorum, qui lyllabas confectantur,ferre non potuit,
v't vfusfructus nbmen h ie valeret: Senatufconfuitum fa¬
ctum eft,vt latifdatione Iegatarij in corporum.locum fuq
cedente, rata teftatoris voluntas ellet, qualiqueviftsfruT
ictus legatusputaretur-j

FfusJi’u&us friiti'uariiynOYte , capitis derninutione,

-non reQdyj.endosc'ejfione, codiJolidatmf,muta~_
done r-erfic extmguitur, vt/okia. m pro¬
prieties ad domimm reuertMhlriincF

y. D. qu/b. r/iod.vfusfr. aniit.

III.  Finiturautemvftisfruftus nioi;tcvfufru
dtnarij, & duabus capitis deminntioiiibus, ma¬
xima & media, non vtendo per modum &-tem-
pus: qux omnia noftra ftatuit conftitutio. Item
finitur vfusfruftus ft domino proprietatis ab vfu
fraftuario cedatur ( nam cedente extraneo, nihil
agitur) vel ex contrario, fi vfiifi'ucitiai'ius pro¬
prietatem rei acquifierit: quie res Confolidatio
appellatur,. E-o ampliiis couihit , fi aides incen-
dio confumptte fuerintvel etiam terrs motu, , 4
yel vitio fuo corruerint: extingui vfumfructum,

& ne area: quidem vfumfructum deberi.Cum ati-
tem finitusfuerit vfusfructus , reuertitur fcilicet
ad proprietatem, & cx eo tempone nuds pro¬
prietatis dominus incipit plenam in re habere
poteftatem.

finitur autem-vfusfmtfus.']  locus eft apud Paullimlib-

Sent.

Inftitut. Imp.

Sent, j.eap.t?. qui non mediocritcr noftrum hunc illu-
ftrat. vfusfrudus, inqu it, amiflus ad proprietatem recur-
rit. Amittitur autem quinquemodis: capitis minutio-
ne, reimutatione,nonvtcndo, in iureceffione,dominij
comparationc . Cattcra ftudiofits ex ip (is fontibus co-
gnofeet .

Morte fruclmrij .] Enunciatio I.Fruduarij morte, capi
tis minutione, & rede vtendi negligetia vfusfrudus amit
titur.Lcorruptionem.i 6-C.de vliifr. Morte quidem fru-
duarij,quia ins perfonale eft, quod cam perfona ni cohse
reat non egreditur. Inftitutus enim primum vfusfrudus
eft ab iis,qui certis perfonis relinquere duntaxat ea vole
bant, quae ad earum vidum cultumque neceflaria vide-
rentur. Capitis autem minutione, vt & l.in fingulos.8.
D.deam-leg.quia qua; juris citniis funt,eacontranjseiuf
dem iuris inltttutis tolluntur: quia ea morti comparatur,
quamuis minima fit: vti fuo loco pluribus explicauimus.
ob eamque caufam ante Iuftiniani conftitutionem email
cipatione quad morte vfusfrudus extinguebaturivtPau
Juslib^.Sent.cap.fi.fcriptum reliquit. nec iniuria . nam
fi films, cuius foliusvita: confultum volebam,eique pro-
pterea prtedium aliquod vtendu fruendum, vtt de Sext.
Eofcio Cicero teftatur,dederam,a me poftea in adoptio
nem emancipetur: quia iam vnde alatur, aliunde nadus
eft, nihil attinet eum vlumfrudum ilium rednere-Rede
Verb vtendi negligentia, quia fi per tempusconftitutum
aut non vtatur, aut male, id eft contra pradcriptum mo-
dum vtatur, ius illius interit: quemadmodii dc aii js  ler-
uitutibus Paulus feribit in l.fi communeiri.i o. D. quem-
ad.fer. amitt. Si is,qui nodurnam aquam habet,& inter-
diupoft conftitutumad amiflionem tempus vfusfucrit,
amifit, nodurnam aquam habetj&interdiu perconftitu-
tum ad amiflionem tempus vfus fuerit, amifit  nodurnam
feruitutem,qua vfus non  eft.idem eft in co qui certis ho-
ris aqmtdudum habens,ajijs vfus fuerit, nec vlla parte
earum horarum.

Cedendo extraneo nihil ngitur.  ] Sequitur 11 -Fruduarius
ius fuuiri proprietario cedere poteft : extraneo verb ne-
quaquam.I. fi vfusfrudus. 66.D. de iure dot. non quo ex¬
traneo commodum ufusfrndus, quandiu ip(c fruduarius
erit, cedere non poflit. nam ut ait Vlpia.l.arboribus.i 2.
D.de ufufr.Fruduarius vel ipfe frui ea re, uelalij fruen¬
dum conducere , uel locare , uel uendere poteft. nam &
qui locat,utitur, & qui uendit. Quid ergo eft ? nimirum,
fi extraneo cedat, non fuum ufumfrudum , fed alterum
propterilluni cedetiqui ex illo fuo ficpcdebit,ut eo mor
tuouterque extinguatur. ctgit ] ergo fic acci-

piendum eft, quali  diceret: non diuturniorem iccirco
ufiimfrudum fuum faciet. uel non iccirco diutids ufum-
frudutn a proprietate feparabit. Eodem mode quod
ait Pompomus. l.fi ufiisfrudus.66. de iure dot. Siextra-
neo cedatur,nihil ad eum trnndre, fed  ad dominum
proprietatisreuerfurum ufiimfrudum : He  accipe, Nihil
nouiiuris ad eum tranfire, quod vfumfrudumdiutiusa
proprietate feiundum teneat.

Confolidatio appellztur.  ] Sequitur iri . Fruduarius
proprietatem acquirens, confolidare dicitur.l. j.§.i  . D.
devfufr.accrefcendo. HincapudIauolen.ini. aliberto.
3J. D- de bon. libe. Solida proprictas dicitur,in qua
vfusfrudus inert, itemque Paulum 1. Sempron.z6.§.i.
D.de vfufr- leg.

Incendio confumptie fuerint.  ] Sequitur mi. Vfusfru-
ftus interitu rei fruduariae reftmgu itur. 1. j .§. 2.  D. quib.

mod.vfusfr. amltt.vbi Vlpianus hoc idem feribit,
quod hoc loco luftinianusfignificat: fi domus
vfusfrudus fit legatus , ea incenfo , ne
quidem vfumfrudum fuperefl'e : fin
are£,ea inaidificata,ipfius quo-
que extindum vlumfru-
dum. quid ita? quia
fpecies, cuius
vfusfru¬
dus legatus eft,
intcrijt.

Commentarius. 105;

A DE VS V ET HJLBIT.ATIOH{E.

T I T V L V S V.

Vfus yfdcm, quibus vfusfruchts, conttituitur &fi-
rntur modis : fed hoc dijferunt, quod vfus ad.
necejftatem  , fruffm etictm ad vtilita-
tem ac voluptatem refertur .
l.i.x. xi. xij.D.eod.

I. Ijfdem iftis modis, quibus vlusfru&us con-
ftituitur,etiam nudus vfus conftitui folet:ijfdem-
que illis modis finitur, quibus & vfusfruftus de-
finit. Minus fcilicet iuris eft in vfu, quam in vlu-
frlufhi. nanque is, qui fundi nudum habet vfum,
nihilvlterius habere intelligitur,quam vt oleri-
bus, pomis, floribus , foeno, ftramentis, lignis ,
ad vfum quotidianum vtatur: in eoque fundo ha
ftenus ei rnorari licet, vtneq; domino fundi mo-
leftus fit, neque iis, per quos opera ruftica fiunt,
impedimento. nec vlli alij ius, quod liabet, aut
vendere, aut locare, aut gratis concedere po¬
teft : cum is, qui vfumfrudtum habet. polfit hxc
omnia facere.

Ifi'iem illis modis .■]  Enunciatio I. Quibus modis vfuf-
frudus, ijfdem vlusconftituitur&extiiiguitiirmodis.l.i.
D. eod. Conftituiturergo teftamento, padionibus& fti
pulationibus. Finitur autem morte,capitis minutione,no
rede vtendo, cefsione, confolidatione, & rei interitu.

TgihiL vlterius habere intelligimr  ■] Sequitur 11. Vfuario
fundi, frudus naturales tanttim, non etiam elaborati de-
bentur. idelf, quos fundus (iia fpontc procreat, non qui
arte & induftria culturaque adhibita nafeuntur: veluti
poma,cstertequearborumbacc2, item fanum, ligna,&
cstera quae funt generis eiufdem, vl'uario pro modo & ra
tione fas neceflitatis debentur. at frumentum, oleum,
vinum non debentur .In quo ridicula Tnbomani ftulti-
tia pcrfpicitur,qui nobis hoc loco Neruzfententiam tra-
dir, quam a Sabino, Caffio, Labeone, Proculo, Vlpiano
& Paulo repudiatam atque explofam in Pandedis tefta¬
tur. l.plenum-i r.§.i.& l.fundi.i f. D.eod.vbi Paulusfcri
bit: Fundi vfu legato, licebit  vfuario & ex poenu quod in
annum dumtaxat ftifficiat capere: licet  mediocris predij
eo modo frudusconfumantur. Caufc igitur conftitutio
hgc efto: L.Titio vfiis prgdij Tulculani legatus eft: is non
modo ex naturalibus, fed etiam ex artificiofis frudibus
vultfuum vfumimpiere. Intentioeft: Debesmihi fru-
menti ex lfto fundo,quantum ad familia: meg vfum fatis
fit. D. Nondebeo. Q_. An debeat. R. Quia vfus agritibi
reliduseft,non etiam impendijlaberisquemci. Vtere
tu agro quatenus ager eft: at non meis operis, atque im-
pendio: culture quidem frudus ad te nonpertinet, qui
necokndi quidem poteftatem habes: vt mox dicemus.
F. At frumentum , agri quoque frudus eft, quamuis ex-
culti. nam fiue culms, fiue incultus fit, tamcn ager eft,
agrique vfus eft frumentum ,nihilo minus quam ftrnum.
D.Anei scuiagn vfiis legatus eft, frudus etiam artifi-
ciofi debeantur. Vlpianus & Paulus ex niultorum fenten
tsa refpondent, deberi: quod tainen fic accipio, dum mo¬
de vfuarius partem impedij proprietario rellituat. Qua-
ti is enim frumentum, & vinum , & oleum in frudu rnagis
iquaminvfu numerentur: fanum tamen& lignum , &
arborum bacca, itemque ftramenta nonminus frudus
quam vfus dici poffunt, Cui ergo vfus, eidem omnium
generum frudus, duntaxat quantum ad ipfius necefli-
tatem fatis erit, debebuntur. veluti ex fylua, quan¬
tum ad coquendum & calfaciendum opus eft: ex fru-
mento, vino &baccis arborum,quantum ad ipfius fami-
liarn alendam : exoleo , foeno & ftramentis, quan-

K turn

I 10

turn fimiliter alias ad res opus erit, debcbitur. Qua ex A
rc differentia inter vlum & frudum intelJigitur, quam
Vlpianusexponit in l.per feruum.i 4.5.1 .D.co.hoc enim
vfitsa frudu differt, quopars a toto. itaque cui frudus,
eidem quicquid ex agro emolument! pcrcipi poterit,
quamuisexercitui alendo fatis (it, debetur: atcuivfiis,
dtmtaxat quodad ipfius vidum cultumq; necefl'e elt.De-
nique vfus eft ius vtcndi re aliena, quatenus ei cui con-
ceditur,nccefle eft. V(’us c rudus,ius vtcndi fruendi aliena
re, quantum eius faluafubftantia ferre poteft.

Vt neque domino fundi.  ] Sequitur III. Vfuarius fundi
per fe colcndi ius non habet: idcnimfibi proprietarius
reti net. at fru duarius habet l.fi habitatto. i o. in fin. cum
]. feq. D. eod.

2\vt vlli aiij imbued habet .] Sequitur I f 1 1. Vfuarius
ius luum transfer! e in aiium non poteft, at fruduariuspo
teft.J. inque eo.& 1 . plenum.i i.j.operas.D.eod.

Franc. Hotom. in 11. Lib.

B

Vfuarius tedium familiamftibertosjjojpitesque fn os

poteft recipere : ius auremfuum iranj~
ferrenon poteftiu\. eod.

II. Item is, qui sedium vfum habet, hadtc-
nus iushabere intelligitur, vt ipfc tantiiminha-
bitet: nec hoc ius ad aiium transferre poteft.
& vix rcceptum die vidctur, vt hcfpitcm ei re¬
cipere liceat :8c  cum vxorc liberisquc fins, item
libertis, nec non alijs liberis perfoms , quibus
non minus quam feruis vtitur, habitandi iusha-
beat. Et conuenienter , fi ad muliercm vfus
sedium pertineat,cum marito eihabitare liceat.

aiium transferre.]  Enuticiatio I,Vfuarius aidium ius
fuum transferre in aiium non poteft. l.z.& 4. eod. Ratio,
vt ante dixi, eft, quia perlbnulehoc ms eft, atque ad cer-
t«e pcrfome necefsitatcm vfumque accommodatum.

Vix receptum ejfe uidetur.]  Sequitur 11 . Vfuarius cum
familia, libertis hofpitibusquefuis habitandi ius habet.
J.i.&4.eod.Q_uod tamen lurifconfiiltorum dilputatio-
ne agitatum fuiiic, Vlpian. teftatur r Imperatorait, hoc
loco magna difficultarehocconccfium cifuil.e. Cat i!x
igitur confiitutioncm videamus. lntentio propretanj
elt: Non licet tibi holpites, autconuidores lnxdealias
recipcre.D. Imb licet. Q^Anliceat. R. Quia cuius rei
vniuerfte vfus conccflus eft,eiufdtm vfiisinteger concet-
fus intelligitur at mihidomustotius vlus conce/'uscft,
fievthabitare itiearum parte non poffis.l. pen. D.eod.
quare integer vfus carum mihi concedatur,hofpitesque
in earum parte recipere liceat.F. Atifto modo vfus t>er-
fonalis non erit,hoc eft ex certa: perfong vfu ac 1
tedefinitusaccircumfcriptus.D. Ancui vfusatdiumcon
ccfliis eft, eidem ius hofpiter & clitntes recipiendi con-
ceflum intelligatur. Quod Vlpianus in l.z.j.&4.confir-
mat. Eleganter etiam quari poterit, an ex tedibuspri-
uatis, diuerforium & cauponam cuiufuisrecipiendicaufa
conftituere liceat. Quod nonarbitror: frudus enim hie
tedium quidam, ne dicam abuius,verius dici quam vfus po
teft. Quod autem de hofpitibus Iurifconfulti fcribunt,ad
veterum confuctudinem, qui priuata hofpic a inter fece-
lebrabant, referri debet.

jtd mtdierem vfus adium.  ] Sequitur hi.  Mulier cui
sedium vfus legatus eft, cum marito habitandi ius habet.
1.4.§.i. O- eod. vbi Vlpianus teftatur hoc Q^ Mutium
primumadmififle,neei matrimonio carenduforet ,cum
vti vult domo.Dubitandi autem caufa hac etat,quia per-
fonr ratio habitaelt: qua, fi maritus cum vniuerfa fua fa
milia recipiatuf, confunditur.

S eruij luniemivc vfus perfjnalis eft: pecoris vfus
in agro Hercvrando tantkm conft-
slit. uij.eod.  .

III. Item is,ad quern ferui vlus pertinet, ipfc
tantiim opera atque minifterio eius vti poteft:
ad aiium verb nullo medo ius fuum transferre
eiconceflumcft. idemfcilicet iuris.cftfit iniu-
mento. Sed & fi pecorum, veluti ouium, vfus
legatus fit, neque ladle, neque agnis, neque lana
vtetur vfuarius: quia ea in frudtu funt. Plane ad
ftercorandum agrum fuum pecoribus vti poteft.

Operaatque mmifterio eius.]  Enunciatio I.Vfusferui ill
men tiveperf bn* cui coceditur proprius eft. 1.plenum.! 1.
§.fi vfus. &§. i. D.eod. Operas ferui non locabit, inquit
Vlpian.quemadmodum enim concederealteri operas po
tent,cum ipfe vti debeat? Caufa: conftitutio: Cum vlus
equi mihi legatus eflet, nec eo vti vellein, pofltmve, vo-
lui eum elocare. lntentio proprietary: Non licet tibi
cquum tlocare. D.lmo licet. Qm An liceat. R.Qiiia re¬
pugnant vlum equi habere, Si  eo vti non polie : cum igi¬
tur quod ad meam perfonam attinct, eo vti non poffim,
velquia ftudia occupationesquc me* non fuerunt ,uel
qnia podagra diftincor, vfum aliquem cx eo mihi perci-
pere iiceat: ne qug res mihi lucro efle debebat, ca mihi
danmofafit.F. Atifto modo vfiis equi perfbnalis non
erit, neque ad certe perfona? neccftitatem reuocandus.
D. An cm  tfus equi conceflus eft, fi eo non vtatur,locare
eum pofsit. Quod Iurifcontultus negar.

Vecorum vet ouium.] Veluti,&  res ipfa,& Thcophili in-
terpreiatio poftulat. quod alij  etiam ammaduerterunt-
, Quia ea in frudu funt.  ] Sequitur j 1. Vlusgregis info-

lo itercore cofiftit.l.pknum.i z.f.fed fi pecoris. a.D.eod.
vbi Vlpian.ait: Modico tamen Jafte vfuarium vti pofie,
neque itafinite defundorum voluntates interpretandas
efle.Dicet aliquis: Quid ita gregis frudhis, item vt agri,
pro vfuanj ncceffitate, non conceditur ? nam in itercore
folo exiguus eft vfus. Rdpondetur,quoniam alioqui non
alius pecoris frudus, alius vfus diet. deindc, quia ple-
runque in agro fuperefi aliquid proprietario in grege vc
ro, nequaquam.

Habit atio ah vfu & vjufmCtu diner ft efi, transfer
rique in aiium poteil.l.xui.C.eod.

1111. Sed fi cui habitatio Iegat.a fuerit ,fmc
rdiquo modo conftituta fit: neque vfus videtur,
neque vfusfrubhis, fed quafi proprium aliquod

m earum parte recipere liceat.F. Atifto modo vliis per- ; us  q uan q llam  habitationem habentibus , pro-

..___ _- 1 N  it x  11 • t

pter rerum vtilitatcm, fecundum Marcelli fen-
tentiam noftra decilionc promulgata permifi-
mus, non folum in ea degere , fed etiam alijs lo¬
cate . Hxc de feruitutibus, &: vfufrudtu, & vfii,&
habitatione dixiffe fulficiat. De hxreditatibus an
te & obligationibus/uislocis proponemus. Ex-
pofuimus fummatim,quibus modis iure gentium
res acquiruntur: modo videamus, quibus modis
legitimo & ciuiliiurc acquiruntur.

Quafi proprium aliquod ius.  ] Enunciatio 1. Habitatfo ,
genus eft feruitutisab vfu & vfufrudiu difterens.primum,
quia vfus in iure, habitatio in fadlo confiliit.l.pen.D. de
cap.minut. deinde, quia illecommodari non poteft: ha¬
bitatio potcft.l.i.D.commodati. tcrtio, vfus non vtcn-
do,& capitis deminutione extinguitur:habitatio. 10.
D. de vfu & habit, vbi tamen Vlpianus ait, eftedu ea-
dem efl'e.

Sed

Inffit. Imp. Commentarius. 111

Sed etiam alijs lot are.^  Sequitur II. Habitatio locari al
tcriper Iuihnumconllitutionempoteft l.eum anciqui-

tas. i 3-C.tod.Ex quo mtelligi debet,poll luftiniani con-
Hitutfonem locu Vlpiani fententisnon fuifle, qui indi-
da l.fi habitatio,feripferat,vfum sdium & habitationem
efteCtU eadem effe . bed mirum eft,quid luftinianum in-
duxerit, vt vfum atdium locari non perrmtteret, habita-
tionem permitteret • Fuifle tame hac de re varias(vt iple
quoque tcilatur ) Iurifcdnfultorum opiniones, vel hinc
licet intelligatur,qubd Viuianus in l.i .D. commodati,
l'cribit habitationem commodari polle : Vlpianus autem
in d.l.li habitatio,donari non polle. Quod li commoda-
ri poteft, quidni etiam locari ? Quamobrem verb com¬
modari habitationem,non autem vfum,Viuianus permit

tat, querendum videuir.Ego, vt ingenue fatcar,caufam
video nullam: neque adeb,cur habitatio commodariaut
locari poffit. Namfi habitations origmem fpectemus,
videtur ab iisnata, qui clientibus aut iibcrtis fuis, quo¬
rum tenues facilitates client, habitationem quarundam
aediumadvittc tempus concedebant. que benelicentia &
indulgentia perfonaiis elhnon enim,li tibi mearum zdiu
habitationem concedo , continub cuiuis alteri, cui eas
commodare aut locare voles, concedo . Atque h^c qui-
demm difputatlone pofitafint: quq verb in lege,iupra
ex luftiniani conftitutione expofui.

Expofuimta Jummatim.J  Hzc meo iudicio ex libro fum
pta funt, qui deinceps de lure Quiricium dilputabanhoc
eft mancipations, vliicapione ,& in iure ceffione, Qua-
recum totum illud ins Quiritium luftinianus fuflulcnt,
aliis cogitationibus occupatum fuifle  Tribonianum opor
tet,cum hunc locum feribendum notauit.

DE FSF C.AVIOVJBVS, ET L O Tsfi-
GI TEMPORIS POSSESSIONIBVS.

TITVLVS VI.

Ex conftitutione luftiniani res mobiles triennio :

immobiles inter prdjentes decern,inter abfen -
tesvigintiannis per uniuerfum Horn.

Imperturn ujkcapiuntur. Lt.Crde
ufucap. transfor.

I.  lure chilli conftitutum fuerat, vt qui bona
fide ab eo,qui dominus non erat, cum crederet
eum doniinum efferent cmerit,vcl ex donatione,
aliave qua iufta caufa acceperit : is cam fern,
fi mobilis erat, anno vbique: li immobilis, bien-
nio tantumin Italico folo vfucaperet , ne rcrum
dominia in incerto client. Et eum hoc placitum
erat, putantibus antiquioribus fufficere dominis
ad inquirendas resfuas prasfata tempora: nobis
melior fententia refedit,ne domini maturius fuis
rebus defraudentur, neque certo loco benefit ■
cium hoc concludatur . &ideo conftitutionem
fuperhoc promulgauimus, qua cautum eft, vt
resquidem mobiles per triennium, immobiles
verb perlongi temporis poflefsionem(id eft ,
inter prjefentesdecennio, inter abfentes vigin-
ti annis ) vfucapiantur. &his modis non folum
in Italia fed etiam in omniterra,quse noftro Im-
perio gubernator, dominium rerum iufta caufa
poftefsionis praecedente acquiratur.

Vt qui bona fide .] Enunciatio I.Vfucapere, nift qui bo¬
na fide iufteque titulo rern alicnam poflideat,non po¬

teft. l.fi ahena.i o.l.Cclfus.i7.1.non folum.33.D. cod,
jinno ytique yno .] Sequitur 1 i.Ius ciuile rerum mobi-
liurn vfucapionem,anno vtique vno : inmobilium,bien-
nio, idque in Italico tantum folo,definiit.Eft igitur vfu-
capio, acquifitio rei per vfum legitimi temporis, iure ci-
uili inlhtuta.l.3.D. cod. Ex quointelligitur, non vfuca-
pionem dici polle, vt Gellius putat lib.7. cap.i o. fed vfu
capionem : quia vlus non capitur , fed res per vfum , hoc
eft pofleffionem . Atque hxc eadem interdum Prefcri-
pti'6 dicitur, quse vox a Grzcis hominibus in Latinz lin¬
gua: cofuetudnicinduflaelt . ‘zrapaypa.®))  enim aCratcis
dicitur,qua: a Latinis prxfcriptio:&'aa.paypdeeiy>prqfcri
here, id ell cxcipere . Cum igitur vmdicanti rem fuam
domino poifeflio longi temporis obiicitur, prafleribi ei
dicitur, eaque przfcriptio iongi temporisappellatunprg
cifa & imperfecta locutione,pro przfcriptio ex pcflcmo-
ne longi temporis. Sed luftinianus Rom.Impcrij Latij-
que dominus, vfucapionis verbum fere ad res mobiles,
przlcriptionisad immobiles reuocareatque contrahere
confueuit. At hec quidem ita fe habent. Nunc verb, il-
lud intelligendum eil, quod Imperator ait [iure ciuili,~\
non ita accipiendum die, quad dixiflet lege xj 1, Tabul.
primum , quia ea lex de prouinciis, qua: ipfius tempore
nullzdum erant, nihil fanxit. deindc, quia ciues Roma¬
ni vbicunque efl'ent, iure fuo,hoc eft ciuitatis vtebantur:
ac proinde non modores mobiles, verum etiam immo¬
biles vbique vfucapiebant. Ius igitur ciuile illud intel-
Iigamus, quod Principum conftitutionibus introdu&um
ell,qui (quemadmodmn luftinianus l.i.C. de vfucap.
transf.lcribit) resquidem mobiles vbique, hocell, turn
in Italico, turn in prouinciali folo vfucapi  permittebant.
immobiles verb nequaquam.nimirum quia ciuitas Rom.
in iis locis vigebat:& fere qui pollelsiones iis in locis ha-
bebant, eas frequentabant. Non enim Italicum folum,
ipfam Italia: regionem interpreter, vt alios ridicule fe-
cifle video:(ed ea omnes regiones qua: Italici iuris erant,
de qnibus Vlpianus in l.i.D.de cenlib.

Tgenrum dominia in incerto efient .] Sequitur m, Vfu-
capio inllituta eft, ne rerum dominia in incerto eiTent.l.
i.D.epd. Hinc Cicero in ea pro Czcina. Fundus apa-
tre relinqui poteft: at vfucapio fundi , hoc eft finis fo-
licitudinis ac periculi litium non apatre relir.quitur, fed
alegibus. Aamfublata vfucapione, quamuis diu & bo¬
na fide poflefla res fit, Temper  tamen vmdicariacrepeti
a vero dominopoterit: ac proinde femperincertum eric
eius  dominium. Inftituta igitur v/ucapio eft, que Jongc
poll'effionisaudoritate quad trabali clauo rei dotniniii
figeret. quod lion a Romanis excogitatnm fuiile,quem-
admodum nonnulli eruditi homines exiilimant: fed ex
Athenienfiiure depromptum, vel hinc exiftimare pof-
fumus, quod Plato lib. Lcgum x 11, iushoc ipfum vfu-
capionis in Remp.fuam induxit. Tar ape 17 @ inn a 1 paw?
inquit nv ittVTit >) //.miT dppttr-

^inefvi^efvcu. -/jvpiuv [J.M oiMiqiavrt  t»< fe, a’x er et/K-
qiaCrmio-is  • TfflV Si aAKav, o',  t; of  t/s Munfiittvot  • vi, ia.r
piv  xstTes rfij. uar' dyopeif tgi i ipa^febpivoq q a! vinca,

yaipriets i7riKd£ma/, J'i_ {il7HV7&T°VT6li%j)dy>ir,d££
pit dtroKiuorjopiyor tpewitpos >), iav U 7 co yt< iviounov otixv
KiHTi!p{v r ‘S,i ifimav S lcr.yivaV7CU. pii 70/IS70U  XT if

ptnos toriActCiScu piufiv dasefiSovTos iviajJTt. iah $i
Kci.7’ asv piv pn, pit ft x.d7dyopew yjnhcu, Mv’dypis J'i
Savipaf, p.)')>af^iiyi]s it irxi7t  s’r tat yhmod7is,7uV
wsm itptbtiLnuv irdv, pmoi717*  ao/tk "ypo vu  t»-

7 fp 7 V 7otirov i'mxa.&tSscu . iefi J'iy.a .7  11  ulcer tr am 7 s
717 yjf)7ai, Tpii71] , 7lui ‘OfoSiapttlJ/ eiVOU . icLV £’£hcL 7’d-
yp-i( iv dtpcUH K{y.7mcu,<Nna  ST&rj iaJ/ J'iv dhKoSrpiA,7f
veu/yot yj>ovis 07 ay dJd/pif  , prsfepicu/ 7 nr  eViAti fi-wr-
Ideft:Tcpusquo dubia&incertarerum dominiafint,&
quo fi qs poflelfor fuerit,poftea non poffit eius rei caufa,
liteaciudicio vexari,ficdefiniatiir.Deprqdiis quide tu vr
banis rufticis, nulla hoc modo erit c6trouerfia:(nimirum
quiacerte & cenfie & definit* cuiufque ciuis pofleffioncs
erant,ex forma reipublicz Platonics: . qua de caufa
vfucapi res immobiles poffe negat : quippe quarum

K i incerti

11 2  Franc. Hotom. in 11. Lib.

incerti elfe domini non poterant.) Aliarum rerum,quod
quis polfederit fiquidem is vrbem ,forum, &facrafrc-
quentans palam ea re vtatur, nequc earn quifquani vin-
dicct,cumfe illampcrhoc tempusquxfiiledicat ipofl'ef-
for autem non latitet, (ed vulgb confpiciatur. fi quis lgi-
turannum vnum ita polfederit, alter verb quxfierit, ms
nondlorem illam amioelapfo vindicare. Quodfipof-
feflbr in vrbe quidcm ac foro non vcrfetur, (ed in agris
frequenter coulpiciatur,fi nemo inter annos quinqueex-
titerit, qui earn rem fuam elfe petat, quinto anno elapfo
licmini rem ilJam vmdicare ius efio. Sin autem donu fe
in vrbe continuerit, vfus triennis prxfcriptio atque audio
ritascflo. Siinagris occulte polfederit, decernannoru
elloiat It turn ab vrbe, turn ab agio abfuerit,peregrcque
fuerit, fine vlla prelcriptione atterna audoritas efio.

Hj:s quidem mobiles per trietinium . ] Sequitur III I. Iu-
flimanus rerum mobiJium vlucapionem , triennio: im-
ntobiiium inter prxfe»tes,decem: inter ablentes, vigintt
annisdefiniuit.J.i.C; de vfucap.transf.

(fin* nojiro imperio.gubernatur .  ] Sequitur v.Vfucape-
re omnes qui fub imperio Ro. funt, ex coniiitutionc In-
fliniani poifunt. d.l.j .cod.

Liber homo, res facra , feruus fugitium, res furti-

iui  , vel vi pojjijja, hullo tempore ne a bona  B
quid era fidei pofief sore ufucapi pof-
fitnt. l.ix.  er Hij. D. cod.

II. Scd aliquando, etiam fi maxime quis bo¬
na fide rem polfederit,non tamen illi vfucapio vl-
lo tempore procedit: veluti fi quis liberum homi
nem, vel rem lacram, vel rcligiofam, vel leruum
fugitiuum posfideat. Fiirtiusc quoque res,qua: vi
poiklfe funt, nec fi pratdicto longo tempore bo¬
na fide pofleflae fuerintjvfucapi poifunt . nam fur
tiuarum rerum lex duodecim tabularum, & lex
Atinia inhibent vfucapionem: vi polfcfi arum, lex
Plautia & Iulia. Quod autem diccum eft furti-
uaruin & vi pofleflarum rerum vfucapionem per
leges prohibitam efle, non eo pertinet,vt ne iple
fur, quive per vim posfidet, vlucapere posfit (na
his alia ratione vfucapio non competit, quia Ici-
licet mala fide posfident) led ne vllus alius, qua-
uis ab cis bona fide emerit, vel ex alia caufa acce
peritjvfucapiendi ius liabeat. Vnde in rebus mo-
bilibus non facile procedit, vt bonce fidei pofleflo
ri vfiicapio competat.Nam qui feiens alienam re
vendidit, aut ex alia caufa tradidit, furtum eius
committit.

Si quis liberum hsminem  . ] Enunciatio I. Vfucapio in li¬
berum hominem, rent facram velreligiolam, item leruu
fugitiuum cadere non porell.l-^lt.C. de longi temp.prx-
fcrip.prolib.l.i.C. de leruis fugi. Nam ciim vfucapio do- '
minium pariat,harum autem rerum commercium non
fit, neque dominium parari poffit, relinquitur, vt earunt
vfucapio nullafit. Sed fugitiui ferui diffimtlis ratio eft.
ob earn enun caufarn vfucapi non poteft,quia furtiuus eft:
quippe quifui furtum fecerit. vt facile apparcat, non re-
fteantehac hot paragraphosdifiunftosfuille.

Furtitue quoque res . J Sequitur i x .Vfucapio in rem fur-
tiuam,aut vi poll'ellam noacaditd.4. & §.4.1. non foliim.
jj.§.i.D.cod.vbi luhanusait,quamuis dominus deiedlus
vi'fit , nihiloniinus pnedium etiam antequam in pote-
teftateni dornini redeat, a bonx fidei polleilore vfucapi.
quia lex Plautia & Iulia ea demum vetuit longapollef-
fione capi, quse vi pofiefia fuiflent: non etiam, ex quibus

viquisdeieftusfuilfct. Legisautem Atiniar verba pro-
dit Gellius Jib.i7.cap.7. Quod fubreptum erit, eius ret
£terna auftontas ello.Iulia autem & Plautia no vno tern
pore lata:funt:alioqui Iulia Plautia dicercmus, vt Iu-
nia Norbana,Furia Caninia, Aclia Sc-ntia. Sed Plautia
de vi ,atqueitem Iulia de vi, hoc caput habuerunt: de
quorum vtraquediximusin libro deLegibus-

Tfie yllus alius, quamuis . ] Sequitur in. Furtiua res
non modb a fure, led nccab eo qui afurebona fide accc-
perit, vfucapi pottfi . Caulx conllitutio: Qui mihimeu
cquum furtlin abduxerat, eum alteri bona fide accipicn
ti vendidit. tunc is qui triennium equurn poifediilct,rei
vindicationem inlhtuit. Intentio. Hieequusmeuseft.
D. lmb meus. Q. Vtrius fit. R. Quia cum bona fide,m-
llo titulo, legitimo tempore polledi, &: vfuccpi. F. At is
furtiuus erat, & ea labe ac macula infcflus. D- An qui
rem bona fide per triennium polfederit, fi ea f'urti labe
alfccta fit, cam vlucapere non poffit. Iulhnianus refpon-
det, non polle.

Hares qui rem alienam, quam hxreditariamp/tta-

b-it: vel fruHuarias, qui anciila partu tn qiscm
Juum ejj'e t redebat, bona fide accipienti
vendit, vfucapiendi facultatcm
empten prabet. I xxx v) .eod.

III. Sed tamen id aliquando aliter fchabet. te
nam fi heres rem defundto commodatam, aut lo (C
catam , vel apud eum depolitain, exiftimans he- rf
reditariam die, bona fide accipienti vendiderit, ,r
aut donauerit, aut dotis nomine dederit: quin is rr
qui acceperit, vfucapere posiit, dubium non eft: ,c
quippe cum ea res in furti vitium non ceciderit: cr
cum vtique heres, qui bona fide tanquam fuam „
alienauerit, furtum no committat.Itcm,fiisad “
quern ancillx vfusfruftus pertinet,partum fuum
efle credens vendiderit, aut donauerit: furtum
no committit. furtum enim fine affeftu furandi
no committitui - . Aliis quoque modis accidere
poteft,vt quis fine vitio furti, rem alienam ad
aliquem transfcrat,& efficiat vt a pofleflore vfti-
capiatur.

Aliter fe habet.]  Hoc loco non latisad fuum negotiutn
attentum Triboni-mum fuifie, cum verba ipla nihil figni-
ficetia declarantaum Cai; locus, vnde hie delcriptus eft»
oflendit in l.potell-jo D.eod.

Exiftimunshereditariamej]e . ] Enunciatio I.Non fi alie¬
ns res in hereditatc reperta, bona fide ab hxrede venda-
tur, iccirco furtiua tfficitur: d.l.potcfteod. Caufa: con¬
llitutio: Cum apud Attilium veftem meam depoluill'em,
eodefutiflo lucres eius hxreditariam illam elfe putans,
Titiobona fide vendidit. Earn ego vindico. Intentio:

Hxc veflis mea ell. D. Imo mea ell. Q_. Vtrius fit. R.
Quiabotiafide,iullo titulo,non furtiuani,k'giriifiotem
pore polledi, vfuquecepi. F. At bxrcs non uillo titulo
polfidebat, vteamalienarepolfet. D. An qui rem emit,
cuius vendendx ius nullum venditor Jiabuit, fi earn bo¬
na fide legitimo tempore polfederit,fuam vlu fecerit.
Refpondetur, fecifle.

Vartutn fuum efe credens.  J Sequitur i i.Non fi fruflua-
riusiurisignorantia partuni ancille v'endat, iccirco cum
fnrtiuum efficit,d.l.potell cod. iple tamen fru&uarius eu
vfucapere non poterat, propter regulam.l. nunquam.;i.
D.eod. Nunquam in vlucapiombus iuris error poilelfori
prodell.

Eurtum fine ajfctiu furandi fi  Sequitur III. Furtum fine
furandi animo nbn committitur.§.phcuit.infra de oblig.
qux ex del.nafc.&l.furtum.37.D. eod.

Qi'i

Iriftit. Imp. Commentarius. ; 113

Qui vacuum alter iuspolfesfionem occupauit,fi cui
bona fide accipienti earn tradat , ei ipfius vfu-
capiendx facultatem prabet.l. xxxvij.

& xxxviij. D. eod.

IIII. Quod autem adeasresquatfolocoru
tinentur, cxpedit , ius ita procedit: vt ft quis loci
vacantis polfefftonem propter abfentiam autne-
gligentiam domini, aut quia line fuccelfore de-
ccflcrit, fine vi nancifcantur: quamuis ipfemala
fide polfideat (quia intelligit fe alienum fundura
” occupaiTe) tamen fi alij bona fide accipienti tra-
dident, potent ei longa poffefiioiie resacquiri,
quia neque furtinununequc vi pofleflum acccpe-
’ ,J  rit. Abolita eft enim quorundam veterum lenten
>J  tia exiftimantinm etiam fundi locivc iurtum fie
” ri. Eteorumvtilitatijquires fob poflidcnt^prin-
cipalibus conftitutionibus profpicitur, ne cui Ion
ga,& indubitata potleflio debeat auferri.

Loci vacantis ■pojfejfionem propter abfentiam.  ] Enunciatio
I.Polieffio propter diuturnam abfentiam, negligeriamve
domini, aut quia fine fucceflore decdferit deferta, vacua
dicitur.l.furtum.37.8c 1.4.§-io-eod. Quod deea quidem
cuius hares non extat, dubium non eii: led de  abfentis
negligentisve polieliione obfcurius videtur. nam fipro
dereiufto habitam dicamus, quemadmodum ab omnibus
hunc locum explicari  video : quid ita  Caius in i. quam
rem. 3 8. D.eod. fcribit  occupantem iliam rem vfucapere
non potl’e, quia  inteJiigit alienum fe poffidere ? qui enim
pro derelicto rem habitam occupat , liiam iliam conti-
nuo, & fine vllo temporis curfn efficit. Locum igitur de
nepotibus&diflolutis hominibus intelligcndum puta-
rem, quorum tanta interdum inertia eft, vt agros incul-
tos ac vacuos diutiffime relinquant.

Intelligit fe alienum fundum.  ] Sequitur 11. Qui va-
cuam alterius pofl'eflionem occupat,iliam vfucapere non
poteft.d.l.furtum.&l.feq.eod.

LongapoJJ'efjioneresacquiri .] Sequitur in. Vacu.-epof
felfionis occupator illius vfucapiendje facultatem, bona
fide accipienti pr2ebet.dd.ll.37.8t 38. Caufeconffttutio:
Qui vacuum polfefltonem occuparat, earn mihi ven di-
da • poll  decennium dominus vindicat. Intent. Hie fun¬
dus meus eft. D. Imo meus. Q_^ Vtriusfit. R. Quia bo¬
na fide St  iufto tituio eum per legitimum tempus poflcdi.
F. At vitiolus erat, quippe  occupatss ab eo qui alienum
eflefeiebat. D. An fundus venditus ab eo qui eum va¬
cuum occuparat, cum alienum elfe feiret, vl'ucapi  non
pofiit. Cams fcribit, pofl'e: nec vitiofum efli.  nam fi vi¬
tio affedus eilet, aut violenta pofleifione autfuturo con
taminatus eflet:at ui pofleflus nonelt. Furtum autem
Mafl'urius quidem Sabinus rerum immobilium conimitti
cxiftimabanvt Gellius lib.i .teftatur: fed eius explofa fen
tentia eft, vt Caius d.l.3 8. fcribit.

Pet furtiua, vel t>:  pojfeffa, fi in dominipoteiiatem
redeat, vfucapi potest. res verb fif'd, non po
teft: mfi cum bona vacantia nondumfi-
J'io denunciatafunt.iiiij 3 .iiij.

& l. xviij. eod,

V. Aliquando etiam furtiua vel vipofleflares
vfucapi poteft: vcluti fi in domini poteftatem re-
uerfa Fuerit. tunc enim vitio rei purgato proce-
dit eius vlucapio . Res fifei noftri vfucapi non po
teft: led Papinianus feripfit, bonis vacantibus fi-

fco nondum nunciatis bonsfidei emptore tradi-
tafibi re ex his bonis vfucapere pofl'e. & ita diiius
Pius, & diui Seuerus & Antoninus refcriplerunt.

Vitio reipurgaiur.]  Enunciatio I.Rei furt u* vel vi pof
fefiie vitium, cum ea in domini poteftatem redierit, pur-
gatur.l.4.§.4.eod.Caufe conftitutio,in qua eum qui vfu-
cepit petitorem elfe oportet. Fur mihi veftem furripuit,
mox reddidit. Cum earn poftea Titiusvfucepilfet, calu
in meant polfeflionem recidit. Intentio Titij: Hate res
ntea eft, quippe a me vfucapta.D.Imo mea.Q^Vtrius fit.
R.Quia vitiola fuit, nec potiut vfucapi. At vitium ex eo
quod ad te redierat,purgatuqi erat.D.An rei furtiua: vi-
tium ex eo quod ad dominu /euerla fit, purgatur. Quod
Paulus niultis exemplis d.l.q.dcmonftrat.

Kf s  fifei nofiri.f  Sequitur 11 .Res fifei vfucapi non po£
funt.l.vbi lex.24-D.eod.

Sedmndum nunciatis. ]  Sequitur 111. Vacantia bona
vfucapi ab eo , qui bona fide accepit, antequam fifeo
nuncientur, pollimt.J.quamuis.i 8. D. eod. Sunt autem
vacantia ,eadent quai &eaduca dicuntur nimirumquai
illiusfucrunt, cuius heres nullus eft. vt litperiore §• di-
ximus. Hac autem olim quidem publicabantur,fiefi-
ti Vlpianus inlnifittit. eap.i 8. declarat: nunc vero con-.
■fifeantur. fed antequam ad eafilcus annnumadiecerit,
fiquis ea-occupans altcri yendat ,'vfucapiehdi faculta¬
tem ei prebet.

Vitium rei & iniufl.cpoffejfionisf.% 1 fa opinio vfuca-
pionern mpedmnt.l.xxvii. D.eod.

VI. NouilTime feiendum eft ,remta!emeflc
debere,vt in fe non habeat vitium,vt a bonar fidei
emptore vfucapi poliit, vel qui ex alia iufta caula
poflidet. Error autem falfe cau& vfucapioncm
non parit: veluti fi quis cum non emerit,emifle fc
exiftimans, poflidcat: vel cum ei donatum non
fuerit ,quafi ex donationc poflideat.

In fe.non habeat vitium.']  Enunciatio 1. Vitiofa res vfu-
capi non poteft.l.4. D.eod. Vitium autem vel ex rei natu-
ra, vel ex accidents' nafeitur. natura, vt fi lacra res fit,vel
homo liber: accidens, vt fifugitiuus fit feruus, vel res fur-
to fublato, vel vi  poflefia.

Lnorfaljk eaufie.JScquitur 1 1 .Non opinio iufti tituli,
fed  Jiuftus titulus vlucapionem parit.l.Celfiis. 27. &  1.
pcn.D.cod.l.i.D.pro donat.J.^.D. pro derelidl.l.z. & 3.
pro legat. Quod tamen obfeure &  perplexe fic dicitur :
nam hoc modo generaliter & infinite pronunciatum ,
falfumeft. Diftingm autem rem fic oportet. nam auc
tradita res eft, aut non eft: fi tradita eft, idquebo-
na fide accipiendi, opinio iufti tituli vfucapioncm pa¬
rit : fin minus, & tamen aliquo modo polleftio adepta fir,
non parit. velati, Hgres rem mihi legatam piitans, bo¬
na fide accipienti, hoc eft legatam quoque exifiimantr
tradit.Pomponiusfcribit,mepolfe vfucapere.1.4.in fi.
D. pro fuo . Quod legatum , inquit, non fit, ab hgre-
de tamen perperam traditum fit , placet a legatano
vfucapi: quia pro luo poffidet. At Paulus ini. z.  D.
pro legato . Si poffideam aliquant rem , quam pu-
tabam mihi legatam,cum non diet , pro legato non
vliicapiam. De traditione praterea qug ex falia ftipu la-
tionis caufa fit, idem fcribit Pomponiusin 1.3.D.pro fiio.
Sed Paulus in 1. penul.D. de vfurpat. banc diftindiionenr
alijs quidem in caufis valere tradit, in emptione verb ne-
quaquam: propterea quod in hoc contraftu bona fides
non folutionis tantum , fed &  contraftus tempore requi-
rituricontradlusautem nujlusextitit. quod idem incul-
cat. l.z.D- pro emptore. His pofitis, caufi conllitutio
lequatur:Oiftauius hares Acmilij putans m ihi equutn le¬
gatum a fe fuifie,boua fide accipieti mihi eum tradit. ego

K 3 idem

114  Franc Hotom. in II. Lib.

idem putans, per triennium ilium poffideo . Poftea veri- A Similiter &in vfiteAfionis.  ] Sequitur in. PoffdTio rei

tatecognita ,Oftauiuseumame repent. Intentio: Hie
equusmeuseft.D. Iniomeus. Q_. Vtrius fit. R. Quia bo
na fide, iufto titulo, & Jegitimo tempore accepi.F. At no
verusfuit titulus, fedopinatus tantum. D.An titulus opi
natus tantum vfucapibnem in legato impediat. Refpon-
detur, nequaquam .fed duo in hac vfucapionedetiderari:
primum, vt res tradita fitab eo,qui transferendi dominij
jus habuit,non autetn alia quapiam ratione, pofleffa : de-
inde, vt bona fide accipienti tradita fit, hoc eft, exiftiman
ti fibi rein ab eo, qui tradebat deberh

Toffi-ffio defuntil,qui bona fide nitebatur, fuccejjori

etuim fcientiprodefltunmque uenditons tem-
puS emptori. Lxliii. &xiiii. D, eod.

Lxiui.de diuerf- & temp.

V11. Diutina pollcTsio, qua: prodeffe cape-
rat dchincto, hsredi & bonortun pofl'efl'ori con-
tinuatur .licet ipfe feiat prtedium alientim effe.
Quod li ille initium iliftuni non habuit, harredi &
bonorum polfelfori, licet ignoranti,pofl'e{sio non
prodeft. Quod noftra conftitutio fimiliter & in
vfucapionibus obferuari conftituit ,  vt tempora
continuentur. Inter venditorem quOque & em-
ptorern coniungi tempora, diui Seuerus & An¬
toninus referipferunt.

Licet ipfe fciat pradium. ]  Enunciatio I.  Poflefllo deftm
Si,qui rem imniobilem bona fidepoffedit, hxredi etiam
mala fide poflidenti prodcft.l.hfres.4^.D. eo.vbi Vipia.
ait, contiiiuationern poffeffiomsyhxredis feientia non ten
pediri. Rem vero immobilem diferte in entlnciationeno
minauinius: quia Iuftinianus de diutina pofleffione defi¬
nite loquitur, quam longi temporis plurimum appellat,

& ad folas res immobiles reuocare coliieuit: & paulb poft
nominatim deprxdio fe loqui oftendit . Pofitum lgitur
hoc fit, quod Iuftinianus hoc loco quafi iam cxploratum
fumtt, au ft or is tempus fucceffori prodeil'e.L de acceftio-
nibus.t a.D.de diuerf.& temp, quod in Vniuerfali quidem
fucxxfiorc veriffimum eft, in fingulari falfum . nam defun
<51  i pofi’cfiio hxredi'prodeft , iccirco quia defun&i & hx-
rcdis perfon* pro vna numerantur. videturquefoluste-
ftatorpoil'cdific: at venditoris pofleflio emptori vetufo
iurc non proderat.l. Pompon.i deacq.poffefil.fi

a"des.;i.§.i .D.de feruit.vrb.vcrimi ex Antoniru & Seue-
n Iuftinianiqueconftitutione nunc prodeft. Hocpofito,
eaufe conftitutio fequatunCornelius litres eius,qui prx-
diumbona fide quinquennium poflederat,mala fide quin
quenium alterum poifedit. Rescafu ad domilium redijt.
Intentjo Cornelij: Hoc podium meum eft, vtpotc pro- D
ptertemporum coniunftionem vfucaptum. D. Imomeii.

Qj Vtrius fit. R. Quia mala fide abs tc polfeffum eft.F.

At bona fide a teftatore auftore meo poifelfum fuerat.D.

An bona defundti fides malam beredis fidem excufet.Re-
fpondetur, cxcufare,propterea quod in vfucapionibus ab
initio bona fides cxigitur: &vbi duorum perfonx pro
vna numerantur, cam ab initio extitifle fufficit.l. heres.

43.D. eodem.

Initium iujlum nonhabuerit.  ] Sequitur 11 .Mala defun-
fides, fucceflori quamuisbonxfideinocet.d.l.h£res.&
l.cum heres.t t .de diuerf. temp.prxfcr.vbi lex ait: Cum
h^res in"ius defundi fuccedir,ignoratione fua defundi vi
tianonexdudit. Sed quxripotelRfidefundus &hxres
vnam tantum perfonam fuftinent, cur bona huius fides
non atquc malam illiusfidem excufat,vt illius,huius ? Re
fpondetur, caufam hanc effe,quia heres defundi,non hie
illius perfonam, atque,vtita dicam, qualitatem excipit.
d.l.cum hxres. de diuerf. vbi h^res turn in vitia, turn in
virtutes defundi fuccederc dicitur *

mobile, a defundo bona fide inchoata,ex Jtiftinianicon-
ititutioneheredi qiiamuis malxfidei prodeft.l.i. C. de
vfucap. transf. Vbi Iuftinianus feribit his verbis : Quod
& in rebus mobihbus obferuandum effe cenfemus, vt m
omnibus iulio titulo polfeflionibus,antecefforis mfta dc-
tentio non interrutnpatur, ex pofteriore forfitan alien*
reifcientiailicetex titulo lucratiuo eocoeptacft.Aique
hoc eft,quod idem hoc locofignificat,cilm ait, Similiter
& in vfucapionibusiverbum vfucapionis luo more ad res
mobiles reuocans, & diutine pofl'<*flioni,quani rebus im-
mobilibus attribuit,opponens. Vetcres cnim optima de
caufa diffimilem iuris rationem , in rebus mobihbus at-
que immobilibus efle volebant.cum cnim resmobilis
ad h^redem feientem peruenit, furtum committitur: at
res immobilis ad feientem hj re deni commigrans, neque
furtoneque vi pofildetur. voluntatem tamen luam 1m-
perator pro rationefecutus, parem in vtrifque rebus iu-
® ris rationem conftituit. NonnuJli autem huius loci fen-
fumnonanimaduertentes, verfus aliquot non fuoloco
pofitos exiftimarunt.

Inter Venditorem quoque & emptore.]  Sequitur 1111 -Ve
ditorispofleftioemptori ad vfucapionem prodeft.hid re
pus. 1 4-D.de vfurpa.& l.de acceflionibus. 14. dediuerfi
tep.prsfc.quod ills tamen ante Seueri & Antonini conftl
tutione non erat: propterea quod,vt ante dixi, vendito-
xis & emptoris perfonae funt diuerfx . Per tamen ius ho-
rum fuccefforum fingularium efle voluerunt,quod antca
vniuerfotum eratmtfi quod in vtroque iftortim bonam fi
deni iccirco defiderant,quia non vt hpres defundi,fic era
ptor venditoris perfonam conditionemque fufcipit.d.l. id
tempus.Vbi tamen Pauius hoc fiibijcit, quod hoc loco no
tandum & obferuandum cihlegatarium in accellione tern
poris qUodammodo quafi hxredem efle.

Qui dfijco, vei Cxfarc, uel ^fugufta rem aliennm
iulio titulo accepit, flatim earn fuamefficit:
at dominus Ultra quadriennium agere
cum fijeo poterit.l.  zj. & u .C.
de quad, prescript.

VIII.  Edifto diui Mai'dcauetur, eum,qui a
fiito rem alienam emit,fi poft venditionem quin¬
quennium piCEterientj poilc dominum ici exce-
ptione expellere. Conftitutio autem diua; me¬
morial Zcnonis bene profpexit ijs , qui a fifeo per
venditionem, aut donationem, vel alium tituluiu
accipiuut a liquid : vt ipii quidem fecuri ftatim
fiant, vitftores exiftant, liue cxpcriantur,fiue con
ueniantur. Aduerfits autem facratifsimum aera-
rium vlque ad quadriennium liceat intendere ,
qui pro dominio vel hypotKeca earum return,
qu* alienata: funt, putauerint fibi quafdam com
petere aftiones. Noftra autem diuina conftitu¬
tio, quam nuper promulgauimtis, etiam de ijs
qui a noftra vel venerabilis Augiift* domo ali-
quid acceperint ,h*c ftatuit, qu* in ftfealibus
alienationibus prxfata Zenonianaconftitutione
continentur.

Qui dfifeo rem alienam emit.]  Enunciatio I. Marci confti
tutione resaliena defilco empta, quinquenio viucapitur.
I.vlt.C fi aduerfifife. Sedquxripoteft,vtrum demobili-
bus,an de immobilibus tantum, an de vtrilq; Marcus fen
ferit. Ego de immobilibus tantum arbitror, fublatatnq;
ab eo abfentium prxfentiumve d.fterentiam.-vt fi res mo-
bilis fit, trienmo vfucapiatur: fin immobilis, qusnquen-
nio: fiue abfentium res fint, fiuc prxfentium.

Confti-

Inftit. Imp. Commentarius. 11 j

Conf.iutthZettenisbateprtsfftxit.  ] Seq iitur n. Zeno-
nisconlhtutione quia filco remalienam emit) ftatim tu¬
tus eft: dominus autem agere cum filco vfque ad quadrie
mum poteft.l.i.C. de quad, prxfcript. Mirum eftautcm
Tribonianum nullam hoc loco fetuare dift’ercntiam in¬
ter Filcum Sc Aerarium : qua: tamen in d.l.a. & J. feq. fa-
tis accurate obferuacur: vt Aerarium, fit rerum Principts
priuatarum,id eft quibus ipfiuspatrimonium conftat. Fi-
ficus verb ceterarum rartim omnium, qua: lacr* largitio-
nes& facri thefauri palfim appcllantur. quemadmodum
in Comment, verb, lur.oftendimus.

Quianofira^dvenerabilis jiuguftie.']  Sequitur ni.Iu
ftimanus que defifeo Zeno ftatucrat, eadem de fua &
Auguftse fua: do.no conftituit.l.vlt.C.eod. Ex quo intelli
gitur,alias elle res fifei, alias laers domus: quo verbo eas
proprie complexus eft, quas modo diximus Aerarij nomi
ne contmeri: hoc eft, quibus Principispatrinionium con
ftat. Quod fi ita eft, exontur dubitatio,cum Imp. Zeno
diferte & nominatim hgc eadem de erario ftatuent,vt ex
d.l.i. intelligitur: quia fit,quod luftinianus de facra do-
mo in lege fcquenti& hoc lococonltituat. Ergo illud fei
reoportet,Iuftinianum nihil noui luris conftituifle ,fed
id demum, quod Zeno induxerat, planiiis & accuratiiis
fanxifle: & hac fua repetita conllitutione quod non fatis
certo iure obleruabatur, quad trabali clauo confirmalle.
quemadmodum verba ilia declarant: Sed feimus hoc qui
dem in fifcalibus alienationibus grauiter obferuari: fed
nonfimilimodo remfuifl'eobferuatam circa easres,quc
ex priuata Imperatorum fubftantia procedunt, &c.

D E D 0 T I 0  / B V S.

TITVLVJ Ti l.

Dtnationum duo genera deferibit , & qua mortis
(aufa donatio fit , exponit. L  j. & i}.D. de
mort. ca. don. 1. vlt. C. eod.

I. Eft & aliud genus acquifitionis, donatio,
Donationum autem duo funt genera-.mortis cau
fa, & non mortis caufa.Mortis caufa donatio eft,
qua: propter mortis fit fufpicionem: cum quis ita
donat, vt li quid humanitus ei contigiflet, habe-
ret is,qui accepit. fin aute fuperuixiflet,is qui do-
nauit, reciperet: vel fi eum donationis poenituif-
fet, aut prior decedent is,cui donatumfit. Hx
mortis caufa donationes ad exemplum legato-
rum re da foe funt per omnia, nam cum prudenti-
bus ambiguum fuerat, vtfuin donationis an lega
tiinftar cam obtinere oporterct,& vtriufquecau
fa: quxdamhabebat infignia, & alij ad aliud ge¬
nus earn retrahebant: a nobis conftitutum eft, vt
per omnia fere legatis connumeretur, & fic pro-
cedat, quemadmodum noftra conftitutio earn
formauit. Et in fumma,mortis caufa donatio eft,
cum magis fe quis velit habc re,quam eum,cui do
nat: magifq; eum, cui donat,quam hxrcde fuum.
fic & apudHomerum Telemachus donat Pirseo:

VUsptu, * yip  7 ’ ’tJfs.w onus Iccu  7 d£l  s’fjet,

Emv ifiA f/.ms’ii'oa dynvopii iv  /us ydpom
AdSpn mdtvMirieirtt'Tfdia. 'bcwtu.  S'dlovitu ,
Avjor’iyovjd li CxK'ty.' itcupifaiV it uva idvSi.

E i S'i  x iyd li-toin tpdtov wi Knpet <puT<i'ffa>,

An to  75 qui ‘gatpoint ipiftty 'opif ftlfjtteTA yaxfay.

jtliudgems aciptifitionis.'j  Sed vtrtim gentium, an dui
iisiuris? Nam hie locus poliulat,vt dc cfuilibns modi*

difleramus. Et profefto ita eft, vt hoc quoque acquifi-
tionisj genus ciuile fit. Nam lege Cincia donationum
ius Conftitutum fuit: nimirum,vt ne donarifupra certum
modum liceret, exceptis quibufdam cognatis .-auftore
Vlpian.cap. Inft.i .item vt donationes mancipatione tra-
ditioneve perficercntur.l.iuxta. 14.C. TH-dedonat.

Qux propter mortis fit fujfricionetn . ] Enunciatio I. Id
mortis caufa donari dicitur, quod propter aliquod per-
fpicuum mortis periculum donatur.l.i .2.3.4. & y.D. de
mort.cauf.donat.Nam quod mortiscaufadonatur,fi mor
tis periculum abeflet,non donaretur: nunquam igit mor¬
tis caula donart dicitur, nifi cum mortis periculum eius
donationis caula eftefficiens.veluti fi periculofa peregri-
natio vel nauigatio fufeipienda eft , fi in niilitiam eun-
dum, fipeftilentiagraflatur. quod ilia vfitata verba dc-
monftrant: Mulo me habere quam te: te verb, quam hg-
redem meum.l.fenatus.3 s'.?.!. D.eod. & Pauli mterpres
lib. Sent. 2. cap. 24. Denique hxc donatio voti, quod
Dijsfieri folebat, contraria eft. nam ilia fit fub conditio-
ne,fimoriar: ha;C,finon moriar. Exquo neceflariofe-
quitur,fublato perfunftove periculo, tacite atque ipfo
iure donationem illam irritam inanemqueefle. Quod
cum ita fit,proprietates huius donationis dua perfpiciun
tur : prior, quod mortis periculum eius caufa eft confi-
ciens: altera,quod extinfto periculo euanefcit.vtmihi
plane mirum videatur,quod lulianus, Vlpianus & Pau-
Jus fcribunt,mortis caula donationis fpeciem vnam elle ,
cum quisnullo pradentis periculi metu conterritus, fed
fola cogitatione mortalitatis donat.]. 2.&l.fenatus.3f.
§.2.D.eod. Nam qui fic donat, mortis caufa nihiloma-
gis donat, quam qui inter viuos donat: hie enim nifi fe
moriturum cogitaret, vfum rei  duntaxatconcederet.
Prsterea quando tandem h.rc donatio euanefeet ? fern®
per enim mortalitatis caufa permanebit. r.ec vnquam v'e-
rum erit,quod vulgo dicitur, donantem fe malic habere,
quam eum, cui donat :& amore vita: retincre potius,
quamdonare malle. fed illudipfumerit,quod Marcia-
nus leribit I.27. eiuld.tit. vbi ita donatur, vt r.ullo cafu
reuocetur , caufa donandi magis eft, quam mortis caulk
donatio : & ideo perinde liaberi debet, atque alia quae-
uis inter viuos donatio. His igitur ita difputatis, caufse
conftitutio (equatur? Septimius in Africam nauigaturus,
Oftauio feyphum argentcum ita donauit, fi in hac naui
gatione periret. Perijt. Hgres ab Oftauio feyphum pe¬
tit. Intentioeft: Hicfcyphus meuselt. D. Into nieus.
Q^Vtriusfit. R. Quia mihi a Septimio, qui donandi
poreftatem habebat, dono datus eft. F. At donatio
pr*fentemefFeftumhabet, necfulpendi poteft: ilia ve¬
rb pendebatjvlquedum, rediret necne Septimius, expio-
ratumeifet. D. An donatio, cuius cffeftus in mortis e-
uentumcollataeft,valeat. Iurilconfulti refpondent va-
lere. quia non proprie donatio eft. 1 .1. D. de donat. fed
potiuscontraftus. negotium enim geritur.l.lcnatus.§.i.
D. de mort. caull.

Sin autem fttperuixifj'et.]  Sequitur 11. Mortis caula do
natiotribus cafibuseft irrita:fidonatorlaluuseuafit,fi
eum panituerit.fi donatariofuperuixerit.l.fi mortis. 29.
&l.feq.D.eod.&l.nonomnis.i^. D. fi cert, petat. Item
Pauluslib. Sent.3. cap. io. Donatio mortis caufa,inquit,
ceflante valetudine?, & fequente (anitate & pcenitenti*
etiam reuocatur: mortc enim tantummodo conualefcit.

Ver amni a  fere legatis connumeretur.]  Sequitur ill-
Mortis caufa donatio ad legatorumfimilitudincm per lu
ftiniani conftitutionem fere tota reuocata eft.l.vlt.C. de
donat.cauf.mcrt. quod tamen a Paulo quoque connumc-
ratur ini. Marcellus.i y. D. eod. Hxc autem de efieftu
tantum donationisintelligenda elle,fatis ex d.l. vlt. in-
tclligi poteft. Nam fi cgtera Ipeftemus, primum dona¬
tio hsc ab h^reditatis aditioneficut legatnm non pen-
det.l.poftlegatiim.y.g.pen. D. de his qua: vt indig. dein-
de,donatio a prjefente in praifcntem cofertur.l. inter. 28.
D.demort. caufdonat.legatum verb,etiam in abfentem.
PrEtdrca donatio traditur interdum ante mortem,lega-
tum verb ncquaquam.donatio a filiota. fieri poteftdega-

tum

i i 6  Franc. Hotbm. in 11. Lib.

turn non poteftJ.tam is.if.D.  deniort.cauf.dou. Dona¬
tio in annos fingulos vna eft: legattmi, mu Itoties repeti-
tum.itaqueillaad hgredespertinet :at primi anni iega-
tumpnrum eft, rcliquorum ccnditionale,qubd ad lega-
tanjli£redem ante diem non tranfit. Donatio confen-
funi.donatarij deliderat: non enim donatio line acceptio
ne inteiligitur,ait Cicero: iegatum vero,nequaquam,
J-fud Homerum Tdemachus donat Pirteo.']  Locus eft
Odyiiip. vbi Telemachum ex peregrinatione reuerfum,
quam patris Vlyffis conquirendi caufa fufeeperat, Pircus
qui comes ilii in ca peregrinatione ftierat, monet, vt ca
dona, quibus Menelaus Telemachum afFecerat, quxque
leciim Pirams aiportarat, qusfitum mittat, ancillis Tele-
rnachi fe traditurum,

Donatio inter uiuos liberalitatis folius caufa fit:
folaque uoluntatvs te slat tone fic perficitur , ut
traaitionis necejjitatern afferac: public!s literis
conftgnari, mji quingentos atireos JUperet , non
debeat: ah ingrato tamen reptti certis de cau-
fispojJit.l.j.D.d'e don.l.xxxv. & pen. C.cod. 1.
nlt.C.de reudc.donat .

11. Alix autem donationes funt, qua? fine vl-
la mortis cogitationc fiunt, quas inter vinos ap-
pellamus : qua? omninonon comparantur lega-
tis. qua? ft fucrint perfebta?, temere reuocari
non poflunt. Perficiurttur autem cum donator
fuam voluntatem feriptis, ant fine feriptis mani-
feftauerit. Et adexemplum venditionis, noftra
conftitutio eas etiam in fe habere necefiitate tra-
fiitionis voluit: vt etiam finon tradantur, habcat
plemfiimum & perfectum robur, & traditionis
neceftitas incumbat donatori. Et cum retro Prin
cipum difpolitiones irifinuari eas actis interuenie
tibus volebant, fimaiores fuerant ducentorum
foiidoiMun: conftitutio noftra earn quantitatem
vfque ad quingentos folidos ampkauit,quam fta-
re etiam line infinuatione ftatuit. fed & quafdam
donationes inuenit, qua: penitus iniinuationem
fieri minime deiiderant, fed in fe plenifiimam ha-
bet firmitatem. Afia infuper multa ad vberiorem
exitum donationum inuenimus: qua? omnia ex
noftris conftitntionibus, quas fuper his expofui-
mus colligenda fiiint. Sciendum tame eft, quod
ctfi plenifiimxfuit donationes :fi tamen ingrati ,
cxiftant homines, in qu os beneficium coilatum '
eft, donatoribus per noftram conftitutionem, li-
centiam prxftauimus certis ex caufis, eas reuo-
care: ne qui fuas res in alios contulerint, ab his
qnandam patiatur iniuriam vel iafturam fecun-
dum enumeratos in coftitutione noftra modus.

Qttx intir vims appellamusJ  Enunciatio I.Donationes
qus non mortis, fed rnunificenthecaula fiunt,inter viuos
appellantur.l.i.D. cod. & J. fenatus jj. D. de mort.eauf
non quo donationes vile aliae vef mortuis,vel a mortms
fiant: fed quia donationum mortis caufa* etfttf Us-in mor¬
tis tempos confertur.^ Eftigitur hxc inter liiperiorem &
hanc donationem differentia , quod ilia fit propter mor¬
tis nencu Sum,lice fine per culo: ilia fit ab eo qui (equam
donatarium habere mallet, haicab cn qui donatarium
quam fe.d.l. fenatus. de mort.eauf don. ilia liicert* Sc  fu-
fpenla eft, facileque fit lrrka : hxc certa & praftens, diffi-

i cillimeque conuellitnr. veluti cum Menelaus Tclema-
chum vafis aureis & argenteisdotiauit, ncc vllius pericu-
li metu donauit, necquod fe habere mallet quam ilium ,
ncc fub vila conditione qua reuocarctur donatio.

Ttmcrc r smear inonpojjmt.]  Sequitur 1 1. Donatio in¬
ter viuos icriptura non indiget, fofaque voluntatis tefta-
tione fadia reuocari nifi diificillime non poteft.l.fi quis
argentum.§.fiautem.C. eod. Superior autem ficile
nullifquecafibus euanefeebat, quippequefiifpenfa & in-
firma eflet, nec vlla Habilitate conftarct.

^id exemplum venditionis.~\  Sequitur 111. Donatio in¬
ter'viuos donatori tradendi ncccflitatctn imponit.l. (i
qtiisargentuni.^j,§. fi autcni.C.dc donat. Quod autem
dixit, Ad exempJum venditionis neceilitatem traditio-
nislubere, argute Jocutus eft. Emptorcnimdare cogi-
tur,non modo tradere: at donator traditione hberatus
eft. ceterum cum traditionis verbo latiori fignificatiojie,
datio quoque contineatur : iccirco pleniori verbo quod
vtrique contraftui conueniret, vtiinalu.it, Donatorem.
autem traditione liberarfinee eunftionis nomine teneri,.
patetex l.i. C. de euidtion. Caufnconftitutio ■.Maeuius
Antonio fic dixit: Hunctibi cquum dono do,nec tradi-
dit: cum eutn Antonius abducere vellet } obftitit. Inten-
tio: Debes.mihihunc equnm. D. Non cjt-beo. Q; Ait
debeat. R. Quiaciuis Rom. exnudo pacto non obliga
tur. F. At Initinianus ex nuda donatiouc-dari actionem,
iuffit. D. An cum ex nudo.paiio non naicatur aftio, ta*
men propter luftiniam cotiiiitutioncm a£riq in donato-
icm dttur. .Rerpondeturdati.dJ.fi qy(s,§,fiautem.

yjque ad quingentosfolidos.  ] Sequitur iin.  Exlulti-
nian l  conffituttone literis pnblicis confignari donatio-
ticm.niii quingentorum aurcoruni maiorenqnihil neceU
fc eft.J.pen.C.de donat. DeioJidis autem alio loco di-
duni eft. infinuan verbactis, cit inadfa referri, literis
piiblicis confignari.

2 {o[iris conjiitutionibus.  J 1 . iJJam fubtilem. 3 .& que¬
rn or in fequentibus.

Si tamen ingrati exiflant homines.  ] Sequitur V. Dona-
tum repeti ab ingrato certas ob caufas potcft.l. vlt. C. de
reuoc.don. vbi quinqiie quas fubijeiam enumeranturob
atroccs iniuriasfid eft contumelias: ob manus irnpias alia
tas, ob capitis pericuium lllatum, ob infigne damnum da
bum, ob non feruatas leges donationi appofitas. Addi?
turpraferea , fibciusreuocandatdonafionis vni ei qui
donauit, non etiam eius heredi permitti: nimirum quia
beneficentia perlonalis fuit.ac proinde perloox cerex
gratia, non autem in rent debetur.

Donationem qua ante nupsias olmit'.ccabaturjufii-
nianus propter nuptias appellari j nec ante
nuptias tantutn: Jed & conFtante ma~
trimoniofieri,augerique pofse fia
tuit. 1. ult. C. de donat.
ant. nupt.

111. Eft & aliud genus inter viuos donatio-
nis, quod veteribus quidem prudentibus penitus
erat inccgnitum: poftea autem aiunioribus di-
uis Principibus introdudfum eft, quod ante nu¬
ptias vecabatur: & tacitam in fe conditionem ha
D'ebat.vt tunc ratum c(fct,cuin matrimonium i'ue
rat infeeutum. Ideocj; ante nuptias appellaba-
tur, quod ante matrimonium cfficicbatur:& nun
quam poll nuptias celebratas tails donatio pro-
Citdebat. Sedprimus quidem diuus luftinus, pa¬
ter nofter, cum augeri dotes A poft nuptias fuc
rat permiffum: fi quid talc euenirct^St ante nu¬
ptias donationem augeri conftante matrimonio,

■ uaconftitutione permifit,fed tamen nomen in.-

conueiu ens

Inftitut. Imp. Commentarius.

ii

conucniens remanebat, eum ante nuptias qui-
dem vocabatur, poft nuptias autem tale accipic-
bat incrementum. Sednos plenili'uno fini tra-
dcre (anCtiones cupientes, & conlequentia no-
mina rebus efl'e ftudentes: conftituimus , vt ta¬
lcs donationes non auqeanturtantum,fed etiara
conftante matrimonio initium accipiatur:& non
ante nuptias, fed propter nuptias voccntur:&
dotibus in hoc exiequentur, vt quemadmodum
dotes conftante matrimonio non folum augen-
tur , fed etiam fiunt: ita & iftae donationes, qua:
propter nuptias introdudfe funt,non folum an-
tecedant matrimonium , fed eo etiam contraCio
& augeantur & conftituantur.

A iunioribut diuis Vrincipibus . ] Enunciatio I. Dona¬
tio ante nuptias a poftremis Ctefaribus inftitutaeft,to-
taqueabeuentu matrimonij pendebat.l.z.C.de don.ant.
nupt. Eh autem Donatio ante nuptias, quam eandem
Sponfalitiam appellamus , quam fponfi inter fe confe-
runt: tarn cnim a fponfa in fponfum, quam a Iponfo in
fponfam exercetur. Etfi autem fponfalitiat donation!*
verbum in Pandedis, quod feiam, nuftjuam reperiatur:
tamen huius liberalitatis lulianus  mentionem facie in 1.
i-D.dedonat. vbiait,rem inter fponl'os  denatam confe-
ftim fieriaccipientis: fed ii  faacmente donata fit, vt nu-
ptijs non fecutisres auferatur, polie repeti.  Vtrum au¬
tem ea ments  donata res efl'et, necne, fi  conie&uris cer-
tandu.n erat,  non medioens controuerfie res erat. quod
excaufie conliitutionelicebitintelligi fodauius lulig
fponfx lux  monile aureumdedit ,  nec donandi caufam
addidit. Cum ea poll alteri nupfifl'et , Odtauius monile
repetit. Intentio : Debcs miht monile meum reddere:
quippeob caufam datum, caufa non fecuta. D. Non de-
bco. An debeat. R. Quia nullam addtdifti cau¬
fam, fed amoris & beneuolentia: caufa te mihi donalfe di

xilli. F. At cum amoris caufafpes nuptiarum eflet,fatis
conftat me fola coniugi j caufa tibi donalfe. D. An quod
fponfus Iponfte dono dat> fine vlla caufa; aperta declara-
tione> donatum ob nuptias intelligatur. quod antiquis
lurifconfiiltis non videbatur: fed amoris & munificen-
titeduntaxat.Itaque Conftantinus in l.cum veterum.i f.
C. eod. feribit,  veterum lianc fuifle fententiam, vtdona
tiones in fponfom, etiam non fecutis  nuptijs,valcrent:
reuocarique non poflent. opinor, quod libera elle ma-
trimomavolebant,nec vllamunerum acceptione obli-
gari. complures enim , prxferdm 1 i magnum fuilfet mu-
nus, alicuius temporis matrimonium Cub ire,  quam acce-
ptum reftituere maluiifent. Hoc tamen Conftantinu*
ita correxit, vt fi per donatorem, ciufve parentes matri¬
monium impcdiatur, res donata apnd donatarium per-
mancat: fin per donatarium, eiufve parentes , reftitua-
tur. at mortuo alterutro, quod fponfus fponfa; fine ofeu-
]o donauit, vniuerfum repetit: quod cum ofculo, dimi-
dia ex parte tantum : at quod fponfa fponlo, vtrocunque
modototum repetit.l.fi afponfo.i6.C.dedon.ant.nupt.

Diuuslufimutpaternofter.']  Sequitur i j. Iuftmuspri¬
mus conltituit, vt h*c donatio etiam conftante matrimo
nioadaugeri poflet.l.fi conftate.ip.C.de don. ant. nupt.
Patrem autem Iuftinum appellat, quod ab eo, vtin vita
diximus, fit adoptatus.

Inconuenient nomen remanebat.  ] Falfiim videtur: res
enim ex potiore fui parte nonnnanda eft. potior autem
huiusdonationis pars, ipfius initium eft : qua; quamuis
hoc incremento poll nuptias augeatur, feniper tamen
principale nomen obtinet : additamentum autem ac-
cellionis.

Cenflame matrimonio initium accipiant.]  Sequitur 111 . Iu
ftiniani lege donatio ante nuptias, propter nuptias ap-
pellata -eft; & conftante matrimonio fieri atq; augeri po-

A teft.l.vlt.C.eod.Si tamen ante nuptias conftituatur jfufi
ac proprium & nomen & ius rctinet, vocaturque fponla-
litia largitio. At fi poft nuptias, a luftiniano propter nu¬
ptias appellatur: GreccauteaVx/ps'pi'i), propterea quod
a marito viciflim in gratiam dotis tribuitur: nec fimplex
donatio fit,qualis clt ea qua: inter virum & vxorern pro-
hibitaeft : fed propter dotis donationem,& ipfarum nu¬
ptiarum affieftionem,vt idem Icribit. Vfusautem eius
duplex eft iprimum, quod mulierisdos cftcautioneas
enim & in domimo polfeflioneque fuaretinct, & vindi¬
cate poteft.l.vbi adhuc.C.de iur.dot. quod fi res immo-
biJes fint> casniaritus etiam vxcre confentiente alienare
prohibetur . Nouell. txi.  vt inmiob.ante nupt- ob
eamque caulam haec cautio, ea hypotheca, quam ob do-
tem maritusconftituit, multo certior eft: cui renuncian-
di poteftatem mulier habet.l.etiam.l-iubenuis.C.ad Vel
leian.Secundus eius vfus eft, quod quemadmodum mu¬
lier fine caufa diuertens, dote, lie mantus rebus donatis
B multatur.l. confenlu.de repud. Ha:c cum ita fint, tamen
illud intelligendurn eft, neque foluto matrimonio eas
res apud mulierem manere.d.l.vlt.& Nouell. xevi 11  • ne
quecarumftuftus vnquam ad vxorern conftante matri-
monio pertincre: cum alioqui dotis fruftus prorfus exi-
naniretur.l.pro oneribus.C.de iure dot.Ex quo differen
tia inter fponlalitiam & hanc nuptialem donationem in-
telligitur : quod illafoluto matrimonio mulieri relinqui
tur.l.fi mater-C.de don.ant.nupt. hate vero,condicitur.vt
facile appareat totam hanc propter nuptias donationem
nihil aliud elle, quam velcautionem dotis, diuturnique
conmgij: vel donationem liib conditione, fi veJ dos a ma
rito confumpta fit, vel fine caula idem matrimonium di¬
remerit. Qu«ecum ita le res habeat;, neque valde niagna
ingenij laude propterea dignurn fuifle Jultinianum putan
dum ell, quod hanc donationem excogitarit: neque ma
gna vituperatione vetercs afticiendos, quod eius vtilita-
tem non perfpexerint. vt enim maximam huius dona-
C tio.nis vim fpedemus, tamen ea nu llo negotio luperari,
aut certe exsequari poterat: fi totum hoc ius iilius in hy¬
pothecs partem aliquant, qua: pro dote conilitueretur ,
contuliflemus.

Seruus communis, ab vno mmumittatur, non (ut

iure antiquo) alteri accrefch:fed ita liberta-
tem retinet, fi manurmffor alteri fuce
partis pretium perfoluat. l.i. C.de
feru. commun. man.

1111. Erat olim & alius modus ciuilis acqui-
fitionis per ius accrefcendi,quod eft tale. Si com
munem feruum habens aliquis cumTitio , folus
libertatemeiimpofuerit vel vindifta, vel tefta-
mentoreo cafu pars eius amittebatur, & focio
accrefcebat. Sea cum pefsimum fuerat exem-
plo, & libertate feruum defraudari, & ex ea hu-
manioribus quidem dominis damnum inferri,fe¬
ll iorib us autem lucrum accrefcere: hoc quafrin-
uidia plenum, pio remedio per noftram conftitu
tionem mederi, necelfarium duximus: & inueni-
mus viam, per quam & manumifior, ik  focius
eius, & qui libertatem accepit, noftro beneftcio
fruautur, libertate cum effedtu procedente ( cu¬
ius fauore antiquos legum latores multa etiam
cotra comunes regulas ftatuiile manifeftifsimum
eft) & eo .qui earn libertatem impofuit, fua: libe¬
ralitatis ftabilitate gaudente: & focio indemni
conleruato, pretiumque (erui iecundum partem
dominij, quod nos definiuimus, accipiente.

Cini Us

118

Franc. Hotom. in II. Lib.

Ciuilii acquifitionis .] Enunciatio I. Ius accrefcendi ex A maritum pertinere. nam quod maritus eipropc omnia

ferui communis manumiffione, ciuium Rom. propriuro
erat.l.i an fin. C. de coinmun. fer. manu. Itaque fi ciui*
Rom. ferutim habuiifet cum peregrine aliquo commu¬
ned! ,eumquemanumifillet, eiuspars focio non accreuif-
fet. quid iguur accldebat ? nam reuocari libertas nonpo
terat: aut igiturneceifarium erat,vthomo partim liber,
partim feruus elfet: aut vt manunuffio ell'et inutilis. At
fi peregnnus eo modo manumififlct, quo peregrinis lice-
bat ,tum ipfius pars ciui accrefcebat: &fiduociues ef-
lent, eodem modo.

Et focio accrefcebat.']  Sequitur ii. Ohm fcruus com¬
munis ab vno manumifl’us, totus alterius fiebat. nam ex
parte liber, ex parte feruus efle non poterat.

Vrectumque ferui fecmdiimpartem.]  Sequitur iii.Iu-
flinianus feruum comnnmem ab vno manumiflum, ita li¬
berum efl'e Hatuit ,(i manumiflor preemm ci fax  partis
perfoluerit.d.l.i.C.defcr.comm.man.

Contra communes regular.]  Sequitur 1111. Multacon- B
tra ius liimmum libertatum caufa inftituta funt.l.genera-
jiter.14. §,fiquis.D. defid. libert. vbi Vlpianusait, non
ignotum efl'e,quod multa contraiuris rigorem pro li-
bertate (intconftituta.

S tod nos defininimus.]  d.l.j .§.Ne autem. &l.vlt. C.de
it. infertis.

QjflBFS .ALIETsf.AlfE LICET,

V E L NON.

Xi x y l  v s

VIII.

Maritus d dale pr&dium [me Italicum 3 fiue prouin~
dale, ne confentiente quidem uxore uel alie- ~
pare uel oppignerare poteft. 1. i. §. &

cum lex. C. de rei ux. aft, '

V

I. Accidit aiiquando, vt qui dominus fit,alie—
nare non pofsit: & contra, qui dominus non lit,
alienanda: rei poteftatem habeat. Nam dotale
pratdium maritus inuita muliere per legem Iu-
liam prohibetur alienate: quamuis iplius lit do-
tis caufa ei datum. quod nos, legem Iuliam cor-
rigentes, in meliorem ftatum deduximus. Cum
emm lex in foils tantummodo rebus locum habe
bat, quee Italicce fuerant: & alienationcs inhibe-
bat, qua; inuita muliere fiebant: hypothecas au -
tern earum rerum, etiam volcnte ea: vtrique
femediuniimpofuimus,vtetiamineas res, qua
in prouincialifolo politic funt interdida fit alie-
natio vel obligatio: Sc  neutrum eorum neque D
confentientibus mulieribus procedat, ne fexus
muliebrisfragilitas in perniciem fubftantiat ea¬
rum conuerteretur.

Quamuis ipfius ft.]  Enunciatio I. Dotale pradium ,
quandiu.matrnuonmm conilat, in mariti bonis eft.I.Lu-
cius.21 .§-4.D.ad municip. l.fi prsdium.zj.C.de iur.dot,

]. quamuis.yy.D. eod. Itaque vindicare id poteft. 1 . do-
tc.C.lderei vind, Idq; vfqueadeo verum eft, vt maritus
pofl'etfundos dotales etiam inuita vxore alienareidomi-
niuroque ipfo iure transferret. Dicet aliquis, Cur igi-
tur dos proprium vxoris patrimonium appellatur ? 1. de-
nique.3.§.ergo.D.deminorib, Refpondemus, dotem in
vxoris quidem efl’e dominio, fed in boms maritiihoc eft,
maritum earn pro domino conftante matrimonip poflide
rcivel, yt rpm planiusexpopamus, omnia prope iura in
earn habere, qua: fi dominus effet,haberct. Quod figni
ficat Imp in i- in rebus. 30-C.de iur.dot.vbi ait,rei verita-
te dotem Vxoris permanerC: iuris autem fubtilitatc ad

pro fuo iure facit in rebus dotahbus, quat quifejue in fuis
aeproprijs, dominus iccirco appellatur: fed reuera do¬
minus temporalis eft, quafique vfiifrudfuarius. Qua in
re caufte cdhftitutioncm, qua? alio §.noftri loco fingi non
poteft, exponemus. Lucuilus in fimdo dotali thefaurum
reperit . vxor dimidium pofett. Intcntio eft: Dimidia
pars hums the&uri mea eft: lex enim inuenti thefauri
partem dimidiam iniientori, partem alteram fundi domi
noattribuit. D. Imomcuselttotus. Q^Vtrius iuris fit.
R. Quia dotalis fundus mariti eft. F. Quatenus fcilicet
dotis ac matrimonij ratio patitur. Dos autem propter
onera matrimonij traditur, quiE fundus meus fiiis vefiti-
galibusfuftinet: thefaurus autem prater fruftus ipfoseft.
D. An thelaurusin dotali fundo a niarito repertus,pro
dominio quod in eo ratione dotis obtinet, fic ipfius. VI-
pianus in 1 . fruftus.7.§.i .fundn,m.<j.D.foI. matr.refpon
det, partem dimidiam reftituendam efl'e, quafi in alieno
inuenti.

Mienationes inhibebat.  ] Sequitur If. Lex Iuiia pra-
dij dotalis alienaiionem inuita muliere, oppignerationc
autem etiam ea volentcprohibuit 1.4.&paflim fiib tit.de
fund.dot. Quod enim facilius mulicr concefl'ura erat,id
arftius l.ex prohibuit. Alienationis autem verbo in hac
lege adlum omnem, per quern dominium transferor, in
teiligimus: vt venditionem,donationem, permutatione.
J.i.C'.deiur.dot, & quod in toto dixinius, id etia in par¬
te valetivt ne fcilicet aJiquid ciiis luris detrahatur,puta
feruittitibus imponendis: vt J.vlt. C. de reb. al. non al.l.
$  .& 6 -D.de  fund.dot. Sed hac quidem lex Iuiia de pra?-
dijs. nam res mobiles alienandi poteftas iibera marito
permifl'aeft,fimcddi'oluendofit J.i.C.  defer.pig. dat.
nian.Porro caput hoc legis iuiia Pan Jus JibJent.i.ut.de
dotib.legi de adulterijsattribnit,quam ab Augufto lata
in hbtllo de legibus oflendimus.

Vt etiam care ,.] Sequitur III. Iuftinianus pradium
dotale nulla regione velalienari,vel oppignerari, etiam
exvoluntate vxoris,permittit.l.i.§.& cum Jex.C.de rei
y xo.Aft. vbi tamen particu lam [bou]  decile arbitrarer :vt
fic legatur: vt fundum dotalem non folum hypothec^ tU
tulo dare nec confentiente muliere maritus [non] pollit,
fed nec alienate : nefragihtate naturgfuain repentinam
deducatur inopiam.Quod autem idem ait,legem Iuliam
deltalico folo locutam efle: fic mtelligenduni eft, non
quod in ea lege difcrte Italicumlolum nomiuatum putc-
mus: fed cum initio legisex confnetiidinefcriptum diet,
[c/ui cities Eomam,]  &c. ciuili autem  nireibla turn regio-
nes vtcrentur, qua Italici iuris  eifent. J.i .D. de  cenfib.
iccirco ea legem dixit ad  eas tantu regiones pertinuifl'e.

Creditor pignus s quod ei datum hac lege eft , ut id

ft pecumafuadie non fetudtur uendat,ture a-
lienat.l. ult. C. de iur, dom. imp.

11 , Contra autem creditor pignus ex paftio-
, quamuis eius ea res non fit, alienare poteft.
Sed hoc forlitan ideb videtur fieri,quod volunta-
te debitoris intelligitur pignus alienari: quia' ab
initio contradtus paftus eft,vtlicerct creditor!
pignusvendere ,fi pecunianonloluatur. Sedne
creditores ius fuum perfequi impedirentur, neq;
debitores temere fuarum rerum dominium amit
tere viderentur: noftra cpnftitutione confultum
eft, & certus modus impolitus eft s  per quern pi-
gnorum diftradio pofsit procedere : cuius teno-
re vtrique parti creditorum & debitorum, fatis
abunde prouiliim eft.

Quamuis eius ea resnort ft.]  Enunciatio I. Pmnoris

. venditio a creditore ex debitoris paftofada, rata & fir-

ma

ne

1

limit. Imp.Commentarius. 119

'maeft I.creditor.:& paflimfub tit.de diftrad. pig.vbi A quod fiforte.& 1 . non omnis.i9.§.i.D. fi cert, petat. Ex

PjuIus  ait,et am poUeflionem quam creditor habuit,m
emptorem tramfcrri.

yoluntate debitovis.  ] Sequitur 11. Creditor ex pado
vcndcns , voluntate debitoris vendereintelligitur.i. ere
ditons. 8- & paflim iub tit. de diftrad. pign. vbi Mode-
ftinus ait: Creditoris arbitrio permitti ex pignoribus ft-
bi obligatis, quibus velit diftradis ad fuum commodum
peruemre.

T^jjlraconfiitmione confaltumefi.']  Sequitur m.Iufti-
nianusantiquam vendendi pignoris rationem mutauit,
nouamque inftituit.l.vlt. C-de iur.dom.impet. Quod il-
ledtim tam multis inanibus verbis gloriatur, iummam
aliquam fua: nousefapienti* nobistraderepotuiflet. fum
ma lgitur hsec efto: Quoties nihil de pignore vendendo
padum eft,ius eft creditori, altero poitiudicis fenten-
tiam,vel creditoris denunciationem anno,id vendere.&,
fiemptor non exte:,debitorem , vt id intra certum tem-
pus luat, monere: fi non reperiatur, tempus ei quo id fa-
cere poftit, periudicem pratferibere. nani alioqui credi¬
tor a Principefacultatcm pro domino poflidendt petere
potcrit: qua tamer, impetrata,biennium debitori dabi-
tur, vtdebitumeumeo quanti creditoris intererit, per-
foluat. quo fine folutione tranfado, creditor iuftus eius
pignoris dominusefficictur. Tam multaautem alia funt
in lfta rations fpinofa, & perplexa, vt antiquorum ratio-
nifimplici & plan* non facile aliquis hanc anteponat:
nimirum,vt annua pignoris proicriptione creditor eius
dominus tfheeretur, ft debitor id non lu eret.

Tupillus nurmsa fe, fine tutore au&ore, credit os ,
extcintcs quidem vindicare: bona autem fide
conjktnptos,condicere mala verb,pete¬
re yt exbibeantur potcsi.l.xxix.
fi cert. pet. l.ix. deauci.tut.

III. Nuncadmonendifumus,nequepupil-
lum, neque pupillam, vllam rem fme tutoris au¬
tomate alienare poffe. Ideoque ft mutuam pe¬
cuniam. fme tutoris audtoritate alicui dederit,
non contrahit obligationem : quia pecuniam
non facit accipientis. ideoque vindicari numi
poffunt, ficubi extant. Sed fi numi,, quos mutud
minor dederit, ab eo qui accepit, bona fide con-
fumpti funtj  condici poffunt: fi mala fide, ad
exhibendum de his agi poteft.

VlUm rem fine tutoris aucinritate.']  Enunciatio I.Pupil-
lusremfuam alienare,nifi tutore audore nonpoteft.l.
0bl1gari.9-D.de aud.tut. & alijs Jocis innumeris.

Txon contrahit obligationem.]  Sequitur i i.Ex mutuida
tione obligatio, nifi numi accipientisfiant, non contralii
tur.b2.§-2-D-ficert. pet.vbiPauIusait,appellatam efle
mutui dationcm ab eo, quodde meo tuum fit: & ideo fi
non fiat tuum, non nafcitur obligatio.

yindicarinumi fnjjunt.  ] Sequitur 111. Quos numos
pupillusiine tutoris audoritate credidit,eosfi extent,
vindicare poteft-i.quodfi forte.14.in fi.D.de folut.Cum
emm eos accipientis non fecerit, dominum fe illorum af-
firmare poterit.Cauig conftitutio: Cum pupillus Annius
decern aureos Titio credidiflet, ijque extarent,in rem e-
git. Intentio: liii aurei mei funt. D. Imo mei. Q^Vtrius
lint. R. Quia mutuum iiatim a dominio creditorisin
accipientis dominium transfertur. F. Atmutuodaria
me fine tutore audore non potuerunt. D. An pecunia
fine au doritate tutoris a pupilio mutui nomine tradita,
dom inium non mutarit. Refpondetur, non mutafl’e.

Bonafide cor.Jumptifunt :] Sequitur im-Pupillusnu-
mosa feiua Iponte creditos, fibona fide confumpti liinr,
condicere: fin mala, petere vt exhibeantur poteft. d.l.

quowtelligi poteft,cum certi cotididio deturexmu-
tuo : mutuum quod ab initio non valuerat, propter con-
fumptionem infequentem conualuifle. Datur autem ad
exhibendum iccirco, vt poll in rem agatur.l.2.§.3. D. ad
exhibend. nam etfi qui mala fide confumpfit, pro pofleflo
re habeatur, eoque vtilis in rem adio debeatur: quia ta¬
rn en ad exhibendum adiodireda eft,vtilius earn dari
vifum eft.

Debitor pupilio ex tutoris audoritate , iudicifijue
fententia fbluens , liberatin': alioqui pupilio ite-
rum petenti ,ftquidem is ex pecunia locupletior
eft. dolum obijciet : fin minus  , iterum condem-
nabitur . at pupillus fuo debitori foluere  , fi¬
ne tutore audore non poteft. 1. xxv. C. de ad¬
min. tut.

1111. At ex contrario, omnes res pupilio Sc
B pupillas fine tutoris audoritate rede dari pof-

funt. -k  Ideoque fi debitor pupilio foluat,neceflfa *Quan-
riaeft tutoris audoritas: alioqui fi non foluerit quam.
cum audoritate tutoris,nonliberabitur. Sedhoc
etiam euidentiffima ratione ftatutum eft in con-
ftitutione, quam ad Carfaricnfes aduocatos ex
fuggedione  Triboniani viri cminentifiiini, qux-
ftoris facri palatij noftri, promulgauimus: qua
cilfp oil turn eft , ita liccre tutori vel curatori debi
torem pupillarem foluere: vt priusiudicialis fen¬
tentia fine omni darnno celebrata, hoc permit- „
tat. quo fubfecuto, fi & iudex pronunciauerit, ,,

Sc  debitor foluerit, lequatur huiufinodi folutio- „
nem pleniffima fecuritas. Sin autem aliter,quam ,,
difpofuimus , folutio fadcafuerit: pecuniam au- „
tem faluam babeatpupillus,aut exealocuple¬
tior fit, & adhuc eandem pecuniae furnmam pe-
tatiper exceptionem doll mali potcrit fubmoue-
ri. Qiiod fi aut male confiimpierit, aut furto a-
miftrit: nihil proderit debitori doli mali exce-
ptio,fednihilominuscondemnabitur: quia te-
mere fine tutorisaudoritate,&nonfecundum
noftram difpofitionem foluerit. Sed ex diuerfo ,
pupilli vel pupilio: foluere fine tutoris auctorita-
te non poffunt: quia id,quod foluunt,non fit acci
pientis: cum Icilicet nullius rei alienatio eis fine
tutoris audoritate conceftafit.

Mocpimnliberatur.']  Enunciatio I. Debitor pupilio
tutore audore, iudicisqueiuffufoiuens, liberatin'. 1. pa-
pillo.i j.D.defolur. & 1 . lancimus.zf. C. de admin, tut.
nam fi fine tutoris audoritate folutio admitteretur,cou-
fequeretur obJigationem a pupilio aiienari polfe.

AiCtefarknjes .] Rede obleruatumeft fignificari.d.l.
fancimus.C. deadmin.tut. qua’dam enim totidem verbis
exealegeinhuncg. tranferiptafunt. Ergo ad loanr.em
prarfed. prat, feripta non eft,led ad Cafarienfiumaduo-
catorum confultationem. Exempium fimiiear.imaduer-
tiin §. item verborum.p.infra de inutil. flip. &!• pen. C.
decont.ftipul.

HebitOYem pupillarem folueret]  Id eft, abfolucre & hbe-
rare ab obligatione, qua pupilio aftridus tenebatur.

Sine omnidamno.J  Sincvl]isiniudicum,icribarum,yia-

torumquc mercedes impenfis.

Exceptionem doli maliQ  Sequitur 11. Pupillus iterum,
quod fibi non rede fohmun eft petens,fi locuplctatus eft,

doli

120 Franc. Hotom. in II. Lib.

< 3 oli exccptionedepellitur.l. pupilJo.i f.D.dc folu.l.vlt.
C.proenip.J.4,.§.fi quis.D.de dol.except.Senfus eft aute,
pupillum quidem fine tutor eauftoreobligationemfiiani
alienare non potuiile : ob eamque caufam libcratum de-
bitorem non eile, ac proinde Prctoreni pupillo poftulan-
ti aftionem omnino non denegaturum. verum,qnia fum-
mum iftud ius fiimrna efl'et iniuria : iccirco pro fuo iure
atque imperio hanc fnmmiiuris acerbitatemitatempe-
raturum, vt in iudicij formula exceptionem afcribat hoc
niodo:Siparet M$uium Annio pupillo centum dare o-
portere,ni(i dolo maloagere Annium appareat,tum Mat
uium damnatd. ludex igitiir a Prstore datus, dedolo a
Msuio docebitur: quod fcilicet earn pccuniani ex qua
loctipletior fadtus eft, iniuria poftulet- Marcianus autem
ind.I.in pupillo. de folut- ita Jocupletiorem faftum in¬
ter pretatur, dunimodopauperior non fit. id elt.fi necclla
riam fibi rem emit, quam neccflario de fuo erat cm-
pturus.

Quod fi male confkmpferit.]  Sequitur 111. Qui pupil¬
lo non redtc pecuniam debitani perfoluit, eandem ei, fi
loctipletior ca non eft,iterum perfoluere cogctur.d.l.
fancimus.C.dead.tut. Cauls conftitutio: Marcellus pu-
piiJo cuidam decern ,qu£ ipfi debebat, fine tutore lbl-
mt. Hgc pupillus cum in alea confumpfiflet, itcrum pc-
tijt. lntentio : Debes mihi decern. D. Non debeo.
Andebcat. R. Quia tibi ea perfolui. Ft Atfinetuto- "
ris auftorit ate alienare meam obligationem non potuit.

D. An lolutib piipillo fine tutore audtore fadta debito-
rem non liberet. Iiiftintaniis refpondet, nifi locuplctior
pupillus inde fuerit, non liberari.

Soluerefine tutor,s auThritate. ]  Sequitur mi. Pupil¬
lus crcditorifatisfaccre fine tutore auclorc non poteft.I.
non omnis.i p.§.i.D- fi cert.petat.l.quod fi forte.r 4-in fi.
D.de lolu. vbi Vlpianus addit. quod huic loco deeffe vt-
detur. Sed fi dederit nummos,non Sentaccipientis, vin¬
dicative poterunt: plane fi fuerintconfuhipti, liberabi
tur. quod idem tradttura Caio inl.obligan.p.§.r.D.de
auft.tut.

TE 11 QVA S TE\SO S C VIQJ E

A C Q_V 1 RITVR.

TlTVLVSlX. Q

Qitndfiliusfxm. cX re patris acquirit , id totum pa¬
tri acquirit : quod autem alia ex caufa, tins
vjimfr. pater , ipfe nudam proprieta-
tem adipifoturJ. x. de acq.rer.
domd.vfiC.de botuqaue lib.

It Aiiquirituf vobis non tolum per vofmetip-
fos,fed etiam per eos quos in poteftatc habetis:
item per eos feruos, in quibus vfumfrudhimhabe
tis: ite per homines liberos,& per feruos alienos,
quos bona fide poflidetis. de quibus hngulis dili-
gentiiis difp'icialnus. Igitur liberi veftri vtriufquc
fexus, quos in poteftatc habetis, olim quidem,
quicquidad eos perucnerat (exceptis videlicet
caftrenfibus peculijs) hoc parentibus fifis adqui-
rebant fine vlla diftindione. & hoc ita parentum
fiebat,vt etiam diet eis licentia, quod per vnum
velvnam eorum acquifitum efiet,nlij filio,vel ex-
traneo donate vel vendere,vel quocutfque modo
applicare. Quodnobis^r.hiunaniun vifum eft: 8c
generali c onftitutione emiffa, & liberis peperci-
mus , & p atribus honorem debitum referuaui-
inus. Sancitum etenim a nobis eft, vt fi quid ex re
patris ei obueniat, hoc fecuadum antiqua obfer-

A uatione totum pared acquiratur. Qftse.n.inuidia
eft, quod ex patris occaiione profedum eft, hoc
ad eum reuerti? Quod aute ex alia cafibifiliusfa -
milias acquifiuit, huius vftimfrudum patri quide
acquirat,domiHium ante apud eum remaheat: ne
quod ei fuis laboribus,vel profpera fortutta accef
ferit,hoc i  ahum J?itenics,luduofum ei proetdat.

Aj> n/blumper ■eofmetlpfos.]  Enunciatio I. Res nobis non
opera modo noftra , fed etiam eorum, qui in polleflione
noftraliint, acquiruntur.l. acouirittir. i  o. D. de acquir.
rer.dom. Senilis enim,cui hoc in genere filiusfain.compa
ratur, animatumpatrisfam. inflrtimenttim ab Arillottle
appellatur, iib.Polit.i .cap.3.

Quicquidad eos peruenerat.]  Sequitur i j. Filijfam. iu¬
re conftitutionum omnia prster caftrenfe peculium fuis
patribus acquirebant.l.phlcet.79.D.de acq.hjrcd.hex no
ta.4.D-dc caft.pecul. Eft autem filijfam. peculium, pecu-
niola ei a patre concefla, dedtnfto fi quid ijs debet,qui in
eadein faniilia funt.l.depofiti. fcqq.D. depecul. Eius
quatuorfuntfpecies: efteninialiud Caftrefe,ahud Qua-
fi caftrefe,aliud Profefliciu,aliud Adnenticiuni.Caftren-
fe eft, quod per militis caufam turn in caftrisj turn etiam
alibi adeptus eft.l.caftrenfe.i 1 .D.de caftr.pecuI.Stipen-
dia emm Romani adolefcentesomnes faciebant * Quafi
caffrenleeft,.quod in togata militia parauit: velutiin fo
renfi opera, vel profeflione artium. l.vlt-C.dc inoff.teft.
ProfeCiicimn,quod a patre accepit,neque induffria ope-
ravc fin parauit. Aduenticium verb, quod ab extraneis
cognatifve accepit. quo in genere funt materns, mater-
nivegeoer is  iisreditaresiainicorum item & Jegata,&hg-
reditates : item lucr a nuptialia. Sciendum eft autem, iu¬
re quidem antiquo, &florente Rcpub-nuJIum peculjum
non ipfius patris pleno iure fiiiflc . Nam ( vt ait Dionyfi
lib. 8.)Pes/jeuo/f n’cNy/cP/sty ici 171 tccV'Ojl

ts pay,anna Kga  Tct yji'iud.7a,xaJ ra. <rcbiJ.dt. 7 a. 7cop ircuSa y,

0, at dtsKomat TuitaaT^datv daoi'i fobcu •  Romani pro-
pritim nihil poflident.quandiu patres eorum in vita ma-
renttfed & pecuniz& corporafiliorum, parentum potc-
ftati arbttrioque permiflafunt. Verum Imperatores vt
prsmioaliquo adolefcetcsad militie labores inuitarent,
caflrenfepeculiuni iis pleno iure concellerunt.d.l.ex no-
ta. vbi Pomponiusfcribit, patribus nihil ex caftrenfibus
fihoSrum peculijsdeberi. Quod luuenalis Satyraxyr.
vbi militisprzmia enumerat,his verbis declarat:

>—S olis prat ere a teflandi mlitibus ms
Viuo patre -datur : nam qute Juutpart a labore
M ilit’A, placuit non effe in corpore cenfus,

Orrnie tenet cuius regimen pater . ergo Coranutu
Srgnorumcom!tem,caslm umq-, eera merentem ,
Quamuis km trcmulus captatpaicr.  —-
"Itaque Vlpiahtisin 1 . z. D.de S.C. Macedoniano ,fcri-
bit, filiosfam. incaftrenfi peculio ius aevieem patrum-
fam.obtinere.

Sine ulla dipinSiime.  ] Non vfiisfi tnftus aut proprieta- 1
tis, vt quofdam annotare tjuafi ex antiquo Jibro video:
fed profeftitij, veladuenticij.

Mq f.lio,ytl extraneo donare.']  Sequitur iii.  Olim
quodvnusefihjsacquifierat,pater inalium",etiam ex-
traneum alienare poterat.

Totum parent! acquiratur.]  Sequitur 11U. Legelufti-
niani, quod ex rc patris films acquirit,id totum patri at-
tribuitur: quod autem aliunde, eius vfusfrudtus patri,ft-
lio verb iiuda proprietasaddicitur.l.cum oportet.6.C.de
bon. qus lib. Quibus \erbis  profc&icium &aduenticiu
peculium intclligitur. nam in profefticio nihil luftinia¬
mis lmmutauit. cum enim parer caufam fine qua non,
iftiusqusftus filio dediflet,relinquere ilium patri voluit.

In aduenticio verb nonihil imutaiiitrexeplu iuperioru Im
peratorum fecutus. nam cum olim aduenticium omne pe
culiu pleno iureparentii efl'et, primus Conftantiniis ma-

terna

Inftitut. Imp.

tcrnaboni detraxit, quorum vlumfriiflum foltim patri }
attribuit.l.i.& a. C.Thcod.de mater bro.lib.8.<Sratianus
verb, Va]en.Theod.Arcad.& Honorius, de bonis ex ma-
terna cognatione delatisidem ftatuerunt,1.3.& 4-ciufd.
titu.Theod,porrb& Valent, hoc ipfum ad bona qus ex
matrimonio manarant, produxerunt.l.j.Leo & Anthe¬
mius etiam ad lucra nuptialh & (ponfalitia I.4.& 5 .C.de
bon.quce hb-Iaftinianus autern ne itrvp.Goo  abiret, hoc
ampltus, quacunque ex caufa filijs acqutfitum aliqutdjef-
let, quod adueticio peculio attnbueretur 3 id omneiuris
eiufdem efle ftatuit.

Qui fill urn fuum emancipat , non tertiam aduenti-
cij peculi) partem ; lit ohm :fid ufiisfm&us di-
midiam adipij(iturJ.v}.§. cumau~
tem.C. de bon. quie lib.

II. Hoc quoquca nobis dirpofitum eft Sc  in
ca fpccie, vbi parens cmancipardo liberum fuum
ex rebus,qusE acquifitionem eff'ugiebant, fibi ter
tiam partem retinere (ft voluerat) licentiam ex
anterioribus conftitutionibnshabebat, quafi pro
precio quodammodo emancipationis: &. inhu-
manum quiddam accidebat, vt filius. rerum fua-
rum ex hac emancipatione dominio pro parte
tertia defraudaretur: & quod honoris ei ex cman
cipatione additum erat, qtiod fui  iuris efredrus
effet ,hoc perrenim diminutionem decrefceret.
Ideoque ftatuimus, vt parens pro tertia parre do
tmnij,  qua retinere poterat,di.ridiam non domi-
nij rerum ,led vfusFruchis retineat .Ita etenim res
intact a: apudfiliumremanebunt,& pater amplio (
re fumma fruetur,pro tertia dimidia potiturus.

Exrebu\ qu<eacquifitionem ejfugieLant.  ] Id eft, aduenti-
c’10 peculio, cui lufttmani tempore maternabona , item
waterni generis hs e dilates, nupualia & iponfalicia lu¬
cra alcribebantur.

Tertis"ipartem retinere .] Enunciatio I. lure conftitu-
tionum pater filiuni cniancipans, partem aduentici) pe-
culij tertiam fibi futnebat.l.ciim oportet.6.§.cum autem.
C.de bon. qux  lib.,Cuius iuris auflor Conftantinus cau-
fam eifeait) vt fifths patreiii ob emancipationem renm-
neretur.J.i .& z.C.Theod. de  maternis bonis Jib.7.C.8-
DimidUm non dominij.  ] Sequitur 11 . Lege luftiniani pa
ter emancipas ditnidiam partem ex vfufrudhi peculijad-
uentrcijretinet.d.l.cum oportet.d.cum autem.C. debo.
quae lib. In profefticio ergo mhil Iuitinianus innouat,
folidumque illud patri emancipanti reliriquit: inaduen-
ticio vero dimidiatn partem vlusfr.qUem integrum antea 1
patri aflignarat, filio permitti.

Seruus fiue proprictatem ,fiue poffieffionem ullim
rei acquirat,non fibi, fed pleno domino turn igno
ranti: turn inuito acquirit: bareditatem tamen
adirefine ipfius ittfiu nonpotefi. atfruffuario ea
tantim acquiri , qii£ ex re ipfius fuisque operis
acleptm esl . Lx. D. de acqu. rev. dom.

III. Itemvobisacqniritu ,quodferuiveftri
31  ex traditione nancifcuntur: fiue quid ftipulentur,

" fme ex donatione, vel ex legato , vel ex qualibet
*>  alia caufa acquirant. Hoc enim vobis ignoran-
" tibus & inuitis obuenit. Ipfe enim feruus qui iri
3i  poteftate alterius eft, nihil fuum habere poteft,

35  Sed fi hi'res infticutus fit, non alias nifi veftro

Commentarius. 121

. iufl'u , hacreditatem adire poteft. Et  fi vobis iu- „
bentibus adierit, vobis haerediias acquiritur,pc- „
rinde ac fi vosipfi hseredes inftituti efictis.Et con
uenicnterfcilicetlegatumpereos vobis acquiri- ,,
tur. Non folum autem proprietas per cos,quos
in poteftate habetis, vobis acquiritur, fed etiam „
poficlsio . Cuiufcunque enim rei poffeffionem ,,
adepti fuerint, id vos poflidcre videmini. Vnde „
etiam per f  eos vfucapio, vel longi temporis pof- tomm y/u
feflio vobis accedit. De ijs autem fends, in qui-
bus tantummodb vfumfruftum habetis, ita pla-
cuit: vt quicquid ex re veltra, vel ex operis fuis ^
acquirant, id vobis adijeiatur :  quod vero extra jt
eascaufasconfecuti flint,id ad dominumpro- ^

?  prietatis pertineat. Itaquefi is feruus hxrcs in- „
ftitutus fit, legatumve quid ei, aut donatum fue- ^
m: non vfufrud'tuario, fed domino proprietatis ^
acquiritur.

Ex traditione nancifcuntur.  ] Enunciatio L Quacunque
ex caula feruus acquirit, domino &ignoranti & inuito
acquirit.l.acquiritur.ic.&l.edam.3i.D. de acq.rcr.do.

J.feruus vetante.6i.de verb.oblig.l. qu(.madmodum.46.

D.de iur.dot.  Nam etfiobhgatio inuito non acquiratur,
poenhtpdi tamen mutandique confijijpoteftatcm habet.
taafe ccnftiturio: St.chusnre inuito acrepugnantecen-
tum erat a Titio JfipuJatus: poft routato confilio Titium
per/equi inftitui. intentio: Debesmihicentum, exfer-
uimeiftipufatione.D. Non debco . Q_. An debeat. R.

Quia inuito nihil acquiritur. F. At poftmutato confi¬
lio milii acqutfita eftinamtu quidem etiam me repu-
gnantc aliigatus ei as . D. An cbligatio, qua debitorem
1 lcruusallegarat, acquiri creditori ex mutatione confilij
poflit. Refpondttur, pofl'c . Cum enim peralium nobis
acquiritur, duo quafi gradusconfiderantur. vnusin eius,
qui nobis acquirit,perfona, in quainitium acquifitionis:
alter ex noftra, in qua progrefl'us quidam rumeratur.
Quodigiturad initium attinet,inuitis nobis acquiritur:
fed  quod adprogreffionem atque abfolutionem,nequa-
•qua.J.hociure.i t).§.2.D.dedonat.l.inuito.D.de.reg.iur.

Tljhiljmm habere poteft.]  Sequitur 11. Seruus  nihil fuu
habere iure ciuih  poteft.

T{on alias nifi veflro iuffu. ] Sequitur  m. Seruus hxrcs
inftitutusadirefineitiilu domininon p>oteft.d.Lio.&L
fiquis mihi.25.§. iufliim.D. deacq.hatred, vbi Vlpianus
ait, non fatis elle firatam dominus aditionem habeat:
fed rcquiri,vt iuftus antecedat.

Legaturnper eos acquiritur.]  Sequitur i hi.  Lcgatum fer
uo, domino legatum inteliigitur.d.l.i o.quippe, ciim te-
ftamenti fatfttonem ferui non habeant: vt poftenusintel
3  Jicetur.

Sed etiampojjefji'o.]  Sequitur V. Pofti ffio a feruo quar-
fita,per dominum quatfita intelhgitur.l.i .§. item deac-
quir.poilefii& J.qiiod feruus.24. eod. vbtlauolenusfcri-
bit de iufta tantum pofleflione id intefligi: vioJentam
enim domino non acquiri. Ex hac porro partitione Iu-
ftinianus infert, per vfucapionem ferui nobis acquiri.cu-
ius cauls conftitutionem hanc affingemus: Cum domi¬
nus etjuum fuum vindicaret,quem feruus Titij trten-
nium bona fide poffederat, dominus vfucaptum defende-
bat.Intent.Hic equus metis eft. D. Imo mcus.Q^Vtrius
fit.R.Quia per ferui pofl'effiohem vfucaptus eft.F.At vfu.
capio eft iuris ciuilis: ac promde feruus,qui ciuis non eft,
eius particeps efle non poteft. D. Anferui pofleflio vfu¬
capionem domino pariat.Refpondewir parere •

Vcreos vjucapio,]  ReCtius, a pud Caium in d.l.acquirit.

§.21 .Per eorfi longam poft'eflionem dominium nobis ac¬
quiritur • quo modo locum hunc emendandum putarem.

Ex re yeflra^vel ex operis.  ] Sequiiur VI* Seruus vfufru-
fiuario tantutn ex re ipfius liiisq; operis acquit it.l.lerui.

L n  .D.

II

i 99
JJ

33

w

J)

33

33

JJ

33

*4efini*

tionem

M4 Franc. Hotom. in 11* Lib.

ri.D.devfufru&.Caufa: conftitutio: Dum vfumfrudum A epjalendo&fecunt habendo fecerit. F. At non sequmn

H.rotis habeo,Tinus eum heredem inftituit. Earn barer
cjitate Odauius proprietarius vindicat. Intent. Hasc he-
reditas tneaeft :delataenim ad fcrups hxreditas, ipfo
inomento dpminorum elEl.placet.79.de acquir. hiered.

D. Imp mea . Q_. Vtrius fit. Ratio . Quia frudtus ora-
nis,qui ftruo incolumi manarecx ep pptelt, meus eft,
qui fttrn vfufruduarius, F- Atnon ex ferue manathic
frudtus, fed ex me: nencnim pb feruum delata hscilij
fuit hsreditas, fed propter rue, mcique contemplatio-
ne, D, An hereditas letup cuius yfusfrudus alienus
eftjdclata nop tam ei,quam ipfius preprietario de-
lata videatur . Vlpiapus refpondet, nifi pcrfpicue ap¬
parent fplius fruduarij cutemplatione delatam faille, aft

i irpprietarium pcrtinerc, Quod idem de pofl'eflione
■’apinianus refpondet in 1 . pofieflio. 49. D. de ac r
quir. poll'.

Qui bona fide poffdet quod ex re poffeffbris ,fuis-  P  T er extraneas perfonas, id esl.quanm nihil inter*
ye opens acquirit, finepoffeffiofit , fine pfopric* „ efl, prater pofsefsionem mini nobis acquiri-

eft',vt ego fine vlla mea culpa frudum ilium mei ferui
amittam. D. An frudtus operarum ferui bona fide pofi.
feffi,ad poUeftbrem potms ob bonam fidem, quant ad do
niinum ob dominij veritatem pertineant. Refpondctur,
adpoflellorem : nnmrum propter impendia bona'hdc in
eofada quibusdominusinterea grauatusnon eft.

Ex omnibus caufsper  «*;».] Sequitur 111 ■ Bona: fidei
pofleflbr vfucapione perfeda , qugcunque feruus acqui¬
rit, fibi yindicat.

Trimum,quia non j-oJJidet.  ] Sequitur mi .Vliifrudtua-
rius non polsidet,atqueiccirco non yfucaptt, 1 . 6 .§.i .D.dc
precar.l.nequc C.de vliifr.

Sed etiam poffeJJio.]Sequitur  V.Poflcfsio per eos,qui bo
na fide pofsidentur,iifdem quibus proprietas paratur mo
dis.l.i .§.fed'et.&l.poflelsio.49.D.de acq.polf.

tas, pojjefj'ori acquirit . quod aliunde, fi liber
efl, fibi: fin feruus, domino, at qui feruum
yfucepit ,quacunque ex caufa quafi-
tumfi'oi yindicat: fruchianusyerb
nmquamrfucapit.l.x. §.iiij. de
acq.rer, dom.l.i.dc acq.pojjf,

tur : qua fi d domino tradita efl, domi¬
nium: fin minus 3 yfucapiendi facul-
tatem ajfert.l.i. C. de acquir.
poff. Li , C. I:qc  tit,

V, Ex his itaque apparet ,per liberos homi-
jies, quos neque veftro iuri fubieftos habetis ,
IIII,  Idem placet & de  co qui a nobis bona neque bona fide pofsidetis: item per alienos fer-
fide pofsidetur, liue is liber fit,(iuc alienus feruus. uos, in quibus neque vfumfruchun babetis, ne-

Quod enim placuit de vfufru&uario, idem pla- que poflefsionem tuft am, nulla ex caufa vobis ac

cet & de bona: fidei pofleflbrc, Itaque quod ex- quiri poffc. Et hoc ell  quod dicitur, per extra-

tra iftas duas caufas acquiritur, id vel ad ipfum neam perfortam nihil acquiri pofie, excepto eo

pertinct, fi liber eft: vel ad dominum eius, fi for- C quod per liberam perfonam ( veluti per procu-
uuseft. Sedbonzfidei pofleflbr cumvluceperit ratorem)placetnonfolumfcientibus,led&igna

feruum ( quia eo modo dominus fit) ex omnibus
caufis per eum fibi acquirere poteft, Fruftua-
rius vero vfucapere non poteft: primujn, quia
non pofsidet, fed habet ius vtendi fruendi: dein-
de, quia feit feruum alienum efle, Non foliun
autem proprietas per eos feruos,in quibus vfurn-
frudbum habetis, vel quos bona fide pofsidetis,
aut per liberatn perfonam, qua; bona fide vobis
feruit, vobis acquiritur, fed e'tiam poflefsio , Lq-
quimur autem in vtriulque perfona fecundum
* diftinftipnem, quam proxime expofuimus: id
eft, fi quarn poflefsionem ex re veftra, vel ex fuis

jid ipfum pertinct, fi liber  e/?.] Enunciatio I, Homo liber
bona fide polTefl'us,quod ex re pofl'dlbris fuist e operis pa
rat, poffellbri parat: quod aliunde, fibi.l.acquiritur. 1 o.
§.4-de acquir.rer.dom.Nam pro cibarijs & alimentis ip-
fius, hxc quafi mcrccs polfeflori retribuitur. poteft enim
Sc  rnaior efle fumptus, quam vtilitas: & maior contra vbe
rtorque fruftus,quam impenfa.

jtd dominum ft feruus eft ,] Sequitur 11. Seruus alienus
bona fide pofl'elfus, quod ex re poflefloris ,fuisve operis
parat, pofleflori parat: quod aliunde, dornino.d.l.acqui-
ritur. Caufte conftitutio: Cum Epidicum feruimt annum
vnum bona fide pofl'ediflent, eum dominus vindicauit: &
quia piftorvel medicus erat, mihiqueex fuis operis ali¬
quant multarn pecuniam attulerat , banc fimul do¬
minus condicit. Intentia ; Debesmihi pecuniam illam
vnacumferuo meoredderc. quod enim feruus acqui¬
rit , ci qui pleno iure ipfiusdominus eft acquirit. D.
Non debco. Q^An debeat. R. Quia bona:fidei poflef-
for frudus fuos facit, optimo iure : cum impendium in

r antibus vobis acquiri poflefsionem, fecundum
diui Seucri conftitutionem: & per hanc poflefsio
nem etiam dominium,fi dominus tuerit qui tra-
didit: vel vfucapionem, autlongi temporis prz-
feriptionem, fi dominus non fit.

Quos neque veftro iuri.  ] Enunciatio I. Nihil nobis per
extraneant perfonam acquiripotefl-Ei .C.deacquir.pof
fefl'.l.i ,C. hoc tit. Extraneam autem perfonam hoc lo¬
co  Iurifcopfulti appellant, quiE( vtrem pin guilts  expli-
centus ) vim apud nosinftrumentianimati non obtinet.
Nani filiusfam. & feruus iccircb nobis acquirunt,quia nos
ipforum opera quafi inftrumentis vtjmur : vti de feruis
AriftotelesJibro Polit.i.fcribit,quorumapud Roma¬
ic nosfilijfam, eranthoc in generefimillimi. itaque quod
illi ftipulabantur,cmebant, conducebant,nofmetipfi fti-
pulari, emere, conducere videbantur,quafi longa nianu,
vt Iurifconfulti loquuntur. At aliena perfona, hoc eft,
qu* in nollra familia non eft,nobis inftrumenti officium
preftare dicinon poteft .vndeilla vulgata,neminem al-
tcri fua opera parare obligationent pofle.l. qiiscunque.
11 .P.de oblig.& aft.& 1. ftipulatio ifta.j8.§. alteri. 11.
D.de verbor.obligat.vbi Vlpianus liauc rationent aftert.
inuentasenim obligationes efle adhoc,vt vnufquilque
fibi acquirat quod fua interelf; cet enim vt alij detur, ni¬
hil intereft mea. Quo ex loco intelligitur, extraneam
perfonam hie dici, non cuius nihil intereft acquiram nec
ne, vt primalpecie videtur: ( nam hominis liberi feruive
bona fide poflefli nihil refert, acquiram an ne iafturam
faciam:)fedquemacquirere noftra intereft. Idemqtie
tradit Paulus l.fi ita ftipulatus. 1 a6.§, Chryfogonus.D.
de verb.obligat.& l.quo tutela.§.vlt.D,de reg.iiir.

Liberum perfonam, velutiprocuratortm.  ] Sequitur H.
Procurator etiam ignoranti domino poteft pofleflionem
acquirere.Li .C.hoc tit.l.i .C.de acq,po.l.foiutu.u.§.vlr,

D.de

Xnftit. Imp. Commentarius 1 1  ^

D.de pign.afl.caufateonftitutio : Ebutiusequum aman-
datu Titij mercatas erat.cum ex empto Titiusageret,re-
cufabaiu. intentio : Debesmihi equum emptum dare.
D.Non debeo. Q^An debeat.R. Quia per extraneani per
fonam acquiri ubi obligatio non poteil. F. At procura¬
tor meus extraneus non eft? mca enini interefRvt aliquid
acquirat.D.An liber homo a me non poftclliis , fed quia
me procurationem habet, extraneus fit riec ne . Relpon-
detur,procuratorem ex earmn efl'eperlbnarum numero,
quxanimati inllrumenti nuinus oificiuroquepraiftant.

Si dominus fuerit, qui tradidit.  ] Sequitur 11 I. Per ade-
ptam a procuratore pofieflionem fi tradens dominus fue-
rit, dominium: fin minus, vfucapionem acquirimus. l.j.

C. de acqui.poffeff.l. pofi'effio^j.D.eod.vbi Papmianus
fubtilius hoc diliinguit, vt fctentibus nobis, procurator
vfucapionem acquirat: ignorantibus ver 6 ,pofl'eflioncm.
Ex quo intelligi necefie eft,nos alieno & corpore & ani-
mo poffidere; alioqui enim vfucapio non procederet.
vclutijEmit me fcientc procurator meus veftem a non do
mino: per triennium poifedit:mihi quifitum dominium
eft. Quare fiad dominum forte reuerterit, intentio
mea erit: Hare veftismea eft,quippeame vfucapta.D.
ImomeaiQ^Vtriusfit. R. Qma ciim pofieffio corpora-
Jisin v(ucapionerequiratur,tu nunquam corpore polfe-
difti.F. Atprocuratoris corpus, quafi meum fit aninia-
turn inllrumentum, non alienum/ed meuni efl'e videtur.

D. An cum procurator poffidet, dominus iple poflidcre
intelligatur.

Tlacienus embus modisresfinguU noHrafiant, ex

fofuit: deinceps quibus modis per rniuerfua
tern acquirantur, expiicabit.

VI. Ha&enus tantifper admonuilfe fufficiat,
queadinodutn lingula: res vobis acquiratur.na le
gatorum ius,quo & ipfo iure fingulse res vobis ac
quiruntur: itemfideicomifforum, vbi lingula: res
vobis relinquuntur , opportutnus inferiore loco
referemus.Videamus itaque nunc,quibus modis
per vniuerfitatem res vobis acquirantur. Si cui
ergo hseredes fatti litis, liue cuius bonorum pol_
ielnonepetieritis, velfi que adrogaueritis, vel fi
cuius bona libertatum conferuandarum caufa vo
bis addidta fuerint: eius res omnes ad vos tran-
feunt. Ac prius de htereditatibus dilpiciamus,qua
rum duplex conditio eft. nam vel ex teftamento,
vel ab inteftato ad vos pertinent. Et prius eft,vt
de his dilpiciamus, qua: ex teftamento vobis ob~
tteniunt.qua in re necefTarium eft,inkib de ordi¬
nances tellamentis exponcre.

Singula res yob is acquirantur.  ] Enunciatio I. Superio-
ribus acquirendi modis nou vniuerfie res , fed lingula:ac
quiruntur. Itaque neque vfucapi,neque donari res vni-
uerfg polfiintjfed lingula: duntaxat. An ne per emptio-
nem qmdem acquiri ? cum prsefertim fedlores in auftio-
nibusdamnatorum bonavniuerla fimulvno precio(vt
aitAfconius) coemcrent. Sed huius rei difputatio in
fuum locum, hoc eft liib tit. De eo cui hbert.caufi'.reij-
cienda eft.

Quo & ijifo iure Jim id a res.]  Sequitur x x. Legatis & fi-
deicommilixs quibufdam non vniuerfiti, fed lingula: res
acquirutur.FideicommilTa autem fingularia fignificatjde
quibus luo loco difputabitur .

Si qui ergo heredes fachJmt.]  Sequitur 111. Quatuor
res vmuerfe acquiruntur, hxreditate , bonorum polfefi.
fione, arrogatione, & libertatum conferuandarum cau»
faaddi&ione.

Quartern duplex conditio efl,  ] Sequitur mi. Hxredi-

tatii alia: a teftato,alix ab inteftato defcruntur.I.i .D.dc
hatred. petit.

D E TEST.A MENTIS
ORDINANDI  S.

TITVLVS X.

Quid fit te si amentum & qualia ilia fuerint qua ex

iure ciuili calatis comitijsJw procindu, ac per
ecs & libram  ; expr&tono,per teftium
Jubfcnptionem fiebant. l.i. D. qui
tefl. fac. Gellius. lib. xv.
cap. xxvij.

I. Teftamentum ex eo appellatur,qubdte-
ftatio mentis fit. Sed vt nihil antiquitatis peni-
tus ignoretur: feiendum eft , dim quidem duo
genera teftamentorum in vfu fuifle: quorum al-
tero in pace & ocio vtebatur, quod calatis comi
tiis appellabant: altero ,cum in pradmm cxituri
client, quod procindtum dicebatur.Accefsit de-
inde tertium genus teftamentorum, quod dice-
batur per ais & libram: ftilicet quia per mand-
pationem, id eft, imaginariam quandam vendi-
tionem agebatur, quinque teftibus , & libripen-
de, ciuibus Romanis puberibus prje/entibus,&
eo qui familix* emptor dicebatur. Sed ilia qui¬
dem priora duo genera teftamentorum ex vete-
ribus temporibus in defuetudine abierunt. quod
verb per xs  & libram fiebat, licet diutius perman
ferit, attamen partnn & hoc in vfu elfe debit. Sed
pro:dicta quidem nomina teftamentorum adius
ciuile referebantur .pofteavero ex edidto Erac¬
tons alia forma faciendorum teftamentorum
introduCta eft. lure enim honorario nulla man
cipatio defiderabatur: led feptem teftium figna
lufliciebant, cum iure ciuili figna teftium non
cflent neceflaria.

Tefiatio mentis  /t.]Enunciatio i. Qni aduocatos homi
nes teftatur qus fua mens fit,de fuccelforefibi conftituen
do, is teftamentum facere dicitur.l.i. D.eod.vbi Modelti
nusfcnbit , teftamentum elfe voluntatisnoftra: iuftam
fcntentiam (ttrro'J'esl'iv  homo Grxcus dicere voluit:me-
lius demonftrationem vel cnunciarionem dixillet) deco
quod quis poll mortem fuam fieri vclit. Verumhac tota
de re in Commentario verborum iuris expofuimus.

Vt nihil antiquitatis,]  Vtenim alijs in rebus omnibus,
fic in iure ciuili principijs cognitis, facilius extrema in-
telliguntur. Etccrte ita ratio buiufee Iuftmiani iuris
conftitutaeft ,vt id cognofci fine iuris antiqui feientia
non poffit. Quomiferioresliintluftiniani,quamalio-
rum lcgifiatorum difeipuli: cum hi nihil prxter fuorum
legiflatorum inftituta,illi etiam feptingentorum annorfi
leges tenere & intelligere cogantur.

Calatis comitijs appellabatur.]  Sequitur i j. Teftamenta
calatis comitijs in pace tantum& ocio fiebant. Gellius
autem ex LadioFelice docet lib.i $.  cap. 17. in concio-
ne populi ea fieri confuelfe. Calata autem comitiadici,
qug pro collegio Pontificum habentur : Curiata autem
inteliigit , qux per prxconcm cogebantur. & quoniam
antiquiflimis temporibus , legis aftionibus Pontificc*
pr^erant, ideft(vt vulgo loquimur) aftibus folenni-
bus, emancipationibus , adopticnibus : dubium non
eft, quin etiam teftamentorum faftionibus prxeffcnt:

La prefer-

124 Franc. Hotom. in II. Lib.

prsfertim cum faera,quxad cas pertinebant,vna cum hx.
reditatibus transferrcntur. Quod autem Theophilus
bis in anno tantiim ea fieri folita fcribit, equidem non
fac ilc crediderim : cum fatis conftet,nullum aliorum le-
gitimorum adhtum certurn tempus fuifle.

Quod procmcium dicebatur.  ] Sequitur in. Teftamen-
tumin procinftu militix tantiim fiebat, cum viriad prx-
lium faciendum in aciem vocabantur: quod eodem loco
Gellius confirmat- Plutarchus autem in Coriolani vita
rem fic explicat; Uu Ton payaJois iQot h<7cU'iv  Kerihrar

y.U'OlS yiTAXSt  T«< 'Jupss'f tMCLAayftcWHV, 'triplin'VVU-
&cu  TiiCecw, dyu. KSuJ'idSiiKcts' dy papas yivzSiat TpiaV i!
nftapav iTdtx.vo'iiTov ovoyd^oiirts 7 a v KAnpovoy.oV.Eo  tern
pore, inquit, mos erat Romanis;, prelium imturis fcuta-
que fumpturis, togam praicingere, fimulque teflamenta
fine fcripto facere, & tribus aut quatuor audientibus hx
redem nuncupare . Quod autem procinftum teftamen-
turn Iuftinianus hoc loco appellat, veteresEndo, velin
procindtu vocabant: vt Cicero libro de Natur.deor.i .& •“
de Orat.i .item Vlpianus Inflitut.cap.20. & Labeo apud
Gellium eodem loco. Feftuslibro 5.  Endoprocinflu,inr
procindhufignifiAt autem cum ex caftris in prxlium exi
turn efl • Procindtos, quafi prxcinftos atque expeditos.
nam apudantiquostogis incindh pugnafle dicuntur.Idc
libro yiProcinda claflis dicebatur, cum exercitus cin-
dtuserat Gabino cinftu,confeftim pugnaturus: vetuftius
enim fuit, multitudinem hominum, quam nauium clai-
fcm appellari. Quibus ex verbis inepte procin&um ap-
pellan teflamentum intelligitur. Idem lib .?•  In proci n
dtu fadhim teflamentum dicitur,quod miles pugnaturus
nuncupat prxfentibuscommilitonibus. Cicero de Natu.
deor.i 1 .Itaque maxima; Reipubl.partes.in his bella nul
Jis aufpicijs adminiftrantur,nulla perennia feruatur, nul-
liviri vocantur , ex quo in procindht teflamenta perie-
runt. Quo in loco apud tellcs ea fieri teflamenta figni-
ficat, fola fcilicet oratione, fine libra & tabulis. vt in li-
bro de Orat.i .Qui duosfilios fuosparuos tutelxpopuli
commendalfet. ac fe,tanquam in procindtu teflamentum
faceret fine libra atque tabulis, populum Roman, tuto-
rem inflituere dixiflet illorum orbitati.

V erect & libram.  ] Sequitur 1111. Teflamenta per xs
& libram imaginaria quadam venditionefiebant. Gell.
eodem 1  loco: Nam per mancipationem fiebant, cuius ra¬
tio nota eft omnibus exCaio & Booetio ,necpluribusa
nobis exponenda eft. Vnum illud prxtermittcndum non
erit,dijabus de caufis imaginariam hanc venditionem
fuifle:primum, quia reuera non venditio erat, fed li-
beralis omnium bonorum tranflatio: deinde,quia is,
qui perfonam emptoris fuflinebat,ad quern tanquam
hxredem ea bona per mancipationem transferebantur ,
non hxres erat, fed alius ab hxrede: vt Plutarchus in li-
broDe fera Dei animaduerfionc,& Theophilus hoc loco
teftantur : Otclv  S ta.8iix.tts ypdpaaiv,  de Romanis loqui¬
tur,EVsfuf ytv aTsAc'urvTi KKtipovoyvh cTipns J  £ stfflAa- _
ffi ids iaias . 0 SomirapaAoyov . Romani, inquit, ciim u
teflamenta feribunt,alios quidem relinquunt heredcs,
alijs verb familiam vendunt: quod abfurdum videtur .

Hue etiam Vlpia.verba ex cap.Inftit.2o.transferemus:In
teffamento, inquit, quod fit per a :s&  libram, dux res
aguntur, familix mancipatio & nuncupatio teftamenti.
Nuncupatur teflamentum inhunemodum :Tabulas te¬
ftamenti tettator tenens, ita dicit: Hare vti in his tabulis
cerisve feripta funt,ita do, ita lego, ita teltor, itaque vos
Quirites teftimonium prxbitote: que nuncupatio & te-
ftatio vocatur.

Jdius ciuilereferebantur ; ] Sequitur v. Superiora te-
ftamentorum genera iuris ciuilisdicuntur, ncq; teftium
fubferiptionem requirunt. Iusautem ciuile nuncdici-
mus. non quod cum gentium iure , fed quod cum prfto-
riocomparatur.hoc eft, quod a Iureconfultis inftitutum
eft,qui formulas & ritus quofdam folis ciuibus Rom.pro-
proprie conftituerunt, veluti emancipationem, adoptio-
nem, ftipulationem ,manumiflionem,teflamenta: quod
ius commune iuris ciuilis nomen fuumeffecit, vtPom-

ponius fcribit. Li. D- de orig.iur.

Septem teftium fign &. ] Sequitur vi. Teflamenta pet
confignationem teftium a Prxtoribusinifituta,fine vlla
mancipatione fiebant. Septem autem omnino tefles rc-
quiruntur,eorumqucfigna.l.fi vnus.i 2.C. de teflam.

Hoc tempore teflamenta ex ciuili, prxtorio & con -
ftitutionum iure fic fiunt,vt a feptem teflibus jiul
lo alieno interpofito affu 3 uel eodem,uel etiam
alieno annulo confignentur,fubfcribantur
abijs&a tejlore . beeredisque nomen
uel ab bocfolo,rel ab illis ajjen-
batur.l. xxvitj. xxix.

C. de teflam.

II. Sedcumpaulatim tamex vfu hominum,
quam eft conftitutionum emendationibus coe-
pit in vnam cofonantiam ius ciuile & prartorium
iungi: conftitutum eft, vt vno eodcmque tempo¬
re (quod ius ciuile quodammodo exigebat) fe¬
ptem teftibus adhibitis, &. fubferiptione teftium
(quod ex conftitutionibus inuentum eft) & (ex
edicio prsetoris) fignacula teftamentis impone-
rentur, vt hoc ius tripertitum efie videatunvt te-
ftes quidein & eorum prmfentia vno contextu te
ftamenti celebrandi gratia , a iure ciuili defen¬
dant : fubferiptiones autem teftatoris & teftium,
exfacrarum conftitutionum ob/eruatione adbi-
beantur: fignacula autem, & teftium numerus,
ex edicto prsetoris . Sed his omnibus a noftra
conftitutione propter teftamentorumfincerita-
tem, vt nulla fraus adhibeatur , hoc additum eft:
vt per manus teftatoris vel teftium nomen haere-
dis exprimatur, & omniafecundumilliusconfti-
tutionistenoremprocedant. Poffunt autem om
nes teftes&vno annulo fignare teftamentum.
quid enim fi feptem annuli vna fculptura fuerint,
fecundum quod Papiniano vifum eft? Sed 8c  alie¬
no quoque annulo licet fignare.

Ius ciuile &prttoriitm iungi.  J Enunciatio I. Ius prarto¬
rium partim confuetudine,partimPrincipum conftitu-
tionibusfenfim pro ciuili  vfurpatum eft. Sic enimlocum
hunc interpreter, latis alioqui obfeurum . Iurifconfulti
formulam teflamentiperxs & libram inftituerunt. Hoc
ius ciuile , ut diximus, appellabatur. poftea edifto per- '
petuo;cautum eft, ius diceretur, ex ijs teftamentis,que
fine mancipatione tantiim a feptem teflibus configiiata
effent. Hanc formulam cum omnes paflimfequerentur
ac tenerent, & plane pro iure ciuili vfurparetur, ilia in
defuetudinem abijt,hecPrincipum conftitutionibus au-
fta & confirmata eft.

Ius ciuile quodammodo exigebat.  j Nam dum ilia manci¬
patio per es & libram fiebat, breui Ipacio fine  vlla inter-
miffione peragebatur.

Quod ex conftitutionibus inuentum eft.  ] Obfcura & per
plexa fententia. Senfuscft", numerum teftium,& confi¬
gnationem ex edido, fubferiptionem ex Principum con¬
ftitutionibus manare s quod aperte mox demonftrat.
Conftitutiones autem antiquorum Cefiirum intellieit.
Vlpianus enim&Paulus fubferiptiones fuo tempore ita
neceflarias fuifle oftendunt,vt neque obfignatio fine fub¬
feriptione, nequ e heefine ilia valeret.l. ad teftmm.22.
§.fiquis. & l.penult.D.eod. Itaque due parenthefes no
tandg font, quarum priore ilia includentur: (Qiiod

ex con-

InHit. Imp.Commentarius. jzf

ex conftitutionibus inuentum eft ) altera hate poflparti-
culam [ et  :■] (  cx edido prstoris. )

TripartUum ef}e -vid.ea.tur.  ] Sequitur 11 . Vfitata tefta¬
menti fcribendi formula exiureciuili,& prtetorio &con
ftitutionum colle&a eft.

Pno comextutejiamenti.']  Sequitur i n. Septem teftium
pradentia, obfignatio & fubfcriptio,viio perpetuoque te¬
ftamenti contextu, fine vlla intermiflione requirontur.
l.cuin antiquitas.C.eod.& l.liaredcs.n .in fin.D.eod.vbi
Vlpianusait: Vno contextu aftus teftari oportetieft au-
tem vno contextu, nullum a drum alicnum teftamento in
termifcere.quodfi aliqmd penmens ad teftamentum fa-
ciat, teftamentum non vitiatur. Cum autem antiquitus
controuerfiaplerunqueeilet, vtrum ad teftamentum ali
quid pertineret, necne: Iuftinianus d.l. cum antiquitas,
lanxit, Alienos omnes aftus elfe,prteter tos,quos nature
neceffitascxigeret: vt cibi potusve; (ubita propter atgro-
. tatitis unbecillitarem adminiftratio,vel cibi reliquiarum
depulfio, propter quam tantifper abfeedere teftes hone-
ftius vidcatur.Qua de caufa fi -fanguinis miffio,cuius non
tam lubita (olet die necefluas, interponatur , vcl clyfter
adliibeatur, aliave generis ciufdem,quE natura non tam
inftanter exquirit,interruptam teftamcti actionem arbi-
trarer. Hoc autem loco caul's conftitutionem afhnge-
mus. Exheredatus films teftamentum patris oppugnare
voluit, quod interruptam iccircoeius aftionemdiceret :
quia dura teftamentu ficret, pater exanimatuseftet, ace-
tumque illms narxbus oblatum,vinumque ori inditum
fuiflet. IntentioiTeftamentum patris imAitum  eft: quip-
pe non vno tenore perpetuoque duftu confcftum. D.
Imb mftum eft. Q.An  mftumfit.K. Quia nihil alienum
a teftamento inftitutum eft,imo fubfiduim allatum, vt e»
magis a brio ilia  procederet. F. At  non vnus eius aftionis
contextusfuit: motiiiintcnimfuis ledibus teftes,inter
fe loom,mens teftatoris abieftaS: fopita,locutioadem-
pta& amifla.D. An cum aliqua teftamenti aftioni non
interrumpends, led promouends potius, neceffitate na¬
ture cogente, intevieftafunt,interruptus teftamenti con
textus videatur. iuftinianusre(pondet,non videri.

. Unmenhxredis expnmatur.]  Sequitur ii11. Iuftiniani
lege nomen hgredu a tcihtore, vel teftibus alfcribi opor
tet.l.iubemus.2$i. C.eod vbi fi teftator vel propter infir-
mi tatem, vel propter imperttiam hsredis nomen non afi
feripferit, iubetur tamen id lingua plane nuncupare, vt
teftesidfuamanu infcriptionibusafleribant. Atque lire
quidem fuit Iuftiniani iapien tia,qus aliquot durauit an-
nos. NoueiJa enini Conil.11y.pera 1  iumquam per-telle
hsrcdis nomen fubfcribi permittit.

Signucula. autem & tejliumntmerusex ediSto pramis.  ]
Obfcurus locus. Nam fi hoc verum eft, quid ill ud eft
quod edifto Vems Cicero Verrina tertia citauit : Si
hatreditate ambigitur, & tabula: teftamenti obfignats
non minus multis fignis quam e lege oporteat, ad me pro
ferentur,&c. Opinor igitur legem Corneliam teftamen
tariam intelligi,eaque pradcriptum fignatorum nume-
rum fuifle. polt verb tranflatitium id in ediftis omnibus
fuifle, ob eamquecaufam cum in ediftum perpetuutn id
receptum fuiflet, honorario iuriattributum fuifle.

Vno annulofignare teJlamenusm.^Sequit  V.Teftes omnes
&Vno&alienoannulofignare poflunt.l.fivnns.i 2. C. de
teft.& l.ad teftui.22.§-2. D.eod. CaufieconftitutioiCum
aliquot teftes eodem annulo teftamenti tabulas obfignaf
font, teftamentum illud aliquis oppugnauit . Intentio:
Hoc teftamentum iniuftum eft, non enirn feptem fignis,
led vno atque eodem obfignatum eft. D.Imo iuftum eft.
Q_. Anfit.li.Quia lex non feptem varia figna, fed feptem
teftium obfignationem requirit. quidemmfi forte om¬
nes eandem imaginem velut Alexandri Magni, aut Car-
faris infculptam liaberent ? F.Atifto modocognofci non
poterit, vtrum a feptem, an a paucioribus teftibus ob-
fionatum fit. D. An eiufdem annuli confignatio a pluri-
busadhibita ,fic vt internofeinonpoffit a pluribus nec¬
ne fada fit, valeat. Refpondetur valere . propterea
quod facile vfuuenit, vt multi ijfdem fignis vtantur. Nec

verb incommode hoc loco quatretur, an obfignatio ex
annulo tantiuu fieri olim debuerit. namlioc tempore
perridicula ha:: qiisftio videretur , quum annulis tam
pauci vtantur: fere autem iis charaderibus qua: Galli
Cachettos vel Sigla nommant. nam a figillare , feglerj
& poftea feller deductum putamus. Apud veteresau-
tem commodiflime hoc ipfum quatrebatur , vt in 1.
■ad teftium. 22.§. figna. D. eod. quo in loco fic le-
gitur: Et magis eft,vt tantum annulo quis poffitfigna-
re,dum tamen ^apctHTtipa.  liabeat ,vbi cum uegatio-
ne legendum, [ ut non tantum ,] qifiiique abhinc annis cxi-
ftimaui, necdum earn opinionem ex animomeo depo-
nere poflum : vehementerque efl'e miror quinon delcul
ptura , led figura Geometrica ipforum annullorum lo¬
cum interpretentitr. fi forte triangtila , vel quadrata,
rotundave ellet: quail verb figni nomine figura geome¬
trica intelligi Latine poflit: ac non potius animantis
alicuius imago fignificetur: vtcum Augultus Sphinge
primiim, deinde Alexandro magno vtebatur. Moece-
nas,rana Sylla,Iugurtha fe dedente . Seleucusrex,an-
chora: Scipio Africani fuperiorisfilius, patris imagine:
Pompeius , leone qui gladium geftabat. Cum igitur
fignari teftamentum non figura geometrica, fed imagi¬
ne tantum aliqua dici pofsit: ac pr^terea Latinusille
Vlpianifermo emuis Grammatico demonftret, non de
annuli forma,fed de annulo above abquo in-

fculptum  habente dilputari, dubium opinor neminireni
attentillsperpendenti videbitur, quin Vipianus affirma¬
nt non modo annulis, fed quibufuis alijs Iculptis  rebus
& ad obfignandum idoneis, vti licere.

Ii,quibiis teftamenti faBio esl, prater mulierem,

impuberemsnhtimjurduniyjeruumyfuriofum,
prodigum & mtesiabilem, teiles adbiberi .
test am mtkpojjknt: eiv, s tamen ferui
tejiimoninmquilibet credeba -
tur,prodefl l.xx. & xxvi.

D.eod.l.i. C. eod.

III. Teftes autemadhiberi poffuntij,cum
quibus teftamenti fadio eft. Sed ncque mulier,
neque imptibes,ncque feruus, neque mutus,neq;
lurdus,ncq; fnriofijSj neque is ,  cui bonis interdi-
Ctuin eft: neque is,quem leges iubent improbum
inteftabilemq; efle, poflunt in numerinn teftium
adhiberi. Sed cum aliquis ex teftibus teftamenti
quidem faciendi tempore liber exiftimaretur ,
poftea autem feruus apparuit: tam diuus Adria-
nus * Catoni, quam poftea diui Seuerus& An¬
toninus referipferunt, ftibuenire le ex fua libera-
litate teftamento,vt fic habeatur,ac fi,vt oportet
faCtum efieticum co tempore, quo teftamentum
fignaretur, omnium confenfuhic teftis liberi lo¬
co fuerit,neque quilquam eflet,qui ftatus ei qux-
ftionem moueret.

Teftamenti faBio  cfl.] Enunciatio I.Rc-gulariter ij qut
bus teftamentoriim communio eft, teftamen tis adhiberi
teftes poffimt.l. qui teftamento. 20. D.eod. Sic enim
antiquam locutionem interpretamur: vt teftamenti fa-
ftionem habere dicantur ij, qui & nos hicredes ir.ftitue
re ,&a nobis inftittii poflunt .1. noil minus .51. de he-
red. inftitd.nemo.7. D. pm detel. Verum ijs quidem
quibus vtrunque ius & dandi fcilicet & accipiendi
concdl’um eft, integram teftamenti fadionem habent:
qui verb accipiendi tantum ex teftamento poteftatem
habent j ij dimidiatam atque importeClam teftamenti

L 3 fadlio-

Catonio

Vero

126

Franc. Hotom. in 11. Lib.

faftionem habere dicuntur.l.filinsfam.i 6 .  D. eod. Pcre-
grinus ergo , quin ncu tram habet facultatcm ,adhiberi
fceflis non poteft. nam (i origo tfcflium qua: ex iure ciuiJi
clt, fpcftetur, quinquc idles dues Rom.pubcresrequi-
rebantur.

I\eqtte muiier ,neque impubes . ] Sequitur n. Muller,
impubes, feruus,furiofus, mutus, I'urdus, prodigus, &in-
teftabilis, teftes intcflamentis efienon poflunt.I.iscui.

tuscontroucrfiam eisquifquam intenderat: cum alioqui
breuismorxinteruallumhuc eos inipuliflet. quid enim
fi paratus crat, quicontinuo iudiciuniillis intenderet?
quid ergo eft? Jeuc fcilicet hbc vitium exiftimariint,
cum on nibus alijsfuis numerisac partibus teftamentum
conllaret. pra?tcrea, quia VJpiantis generaliter ait, teftiu
conditionem teflamenti tempore fpedandam: in Lad tc
Ilium.n.D.hoc tit.deniquc, quomam Adriani verba no

t o.j. q ui tcflamfcnto.io. & Lcum lege.2<f D. eod. Nam eo pertinent, quad cafus ille Temper inliifceqUadiiom-

fevn nlif bus requiratur: Ted qtiod id ca in controuerfia forte ac-
ciderat,de qua Conliiltus erat.

Tlures ex vna familia tefles alieno teftamcto adhi
beri poffunt :dome$licus ante teflis no adniitti
tur. l.xvtj. D.de teftib.l. xx.  §. ij. D.eo.

1111. Pater, nec non is,qui in poteftate eius
eft,item duo fratres, qui in eiufdem patris pote¬
ftate funt,* vtrique in vno teftamento fieri poft *
mnttquia nihil nocet, cx vna domo plurcs teftes
alieno negotio adhiberi. In teftibus autem non
debet effe is,qui in poteftate teftatoris cft.Sed &
fi filius familias caftrenfi peculio poft mifsionem
faciat teftamentumtnee pater eius refte adhibc-
tur teftis, nec is,qui in poteftate eiufdem patris
eft: reprobatum eft enim in ea re domefticum te
ftimonium.

In vno teftamento.']  Enunciatio I.Vnius famiJia vniuer
fa, alterius teftamento adhiberi teftis poteft.L pater.i 7.
vnde locus hie deferiptus eft.D.de teftib. cum enim eius

quod ad muliefesattinet, Tatis conftat muliebri fexu alie
num atque indecorum cfle, ciuilibus fe offieijs intermi-
iccre. Et quanquam in d.l. qui teftamento. & J.cx eo.D.
de teftib.muliercs regulariter ad teftimonium admittan-
tur: quod tamen antiquo iun cotrarium videtur, de quo
Gelliusfcnbitlib.6.cap.7. arbitror tamen cquidemrem
omnem attente confiderans,ita explicari hunc nodum
pofle, vt iuulier.es ad teftationes qua: data opera ficrent,
non aduocarentur : veluti qua: ob Jitcs & indicia tefia-
mentavefiebant.fi tamen fadi alicuius non aduocatte,
fed cafu teftes interfuiflent potuifl'e, ad teftimonium di-
ccndum adniitti, nifi quasadulterij damnata:, fuifient po
tuifl’e. Impubes autem animi iudicio caret, neevnquam
propter cam infirnutatem ad ciuiles legitimasque aflio-
nesadmittifoletivtnec Teruus propter conditionem ju¬
ris ciuilis prorfuscxpcrtem,indign.imqucqua:ciuium Ro
nian.adiombus admifccatur.d l. qui teftameto .§.leriius.
Secundacaufa triiim, proximarum perfonarum propria
eft furiofi, muti & ftirdi: nimiruin propter mentis corpo-
risque morbum. Nam furiofus, quid agatur,ignorat.ve-
runtamcn ii interimflionem habet, tclhs adhiberi po-
telt.d.l. qui teftameiito.4. mutusautem dicerepro tefti-
nionioquid actum fit, non p oteft. Surdus vero,quid di-
catur non mtelligit, tametfi dubitari poteft,quamobrem
is, qui teftatoris linguamac Terinonemquo teftamentum
Tcribitur non intelligit,potius quani futdus admittatur.d

l.qui teftamento.in tin.&apud Paulum lib.Sent.3.cap.de . negotium agatur nullum, niilliuseorumfidesin dubiutn
Tcftamentis. Opmor, quiaplurimum qui furdus, idem vocandaeft.l.adteftium.u.D.de teftam.

& mutus eft: deindc, quia in teftimonio dicendo interro
ganduS eft. priterea dum intelligatUr,quid negotij gera-
tul-, ( hoc eft, CUi reiteftis adhibeatur,cuius teftationis
gratia, quoque ordine res geratur ,)  nihil ncccfle eft fin-
gula pcrcipi. nam teftamentum non ledum teftes obfi-
gnatit. Atqui moneri hofpeshic poteft,quid teftator fit
adUrus:furdus verb non poteft 1 Qua: tamen in feriptis,
non etiam nuncupatis tcftamentisiocuni habere viden-
tul-,cumillorum toftimonium fere ex tabulisipfis con-
llet: horum, ex teftium ipforum auditione in fermone.
Tertia caufa, duorum reliquorum propria eft: mores fei-
licct, propter quos tanquam indigni a iuris ciuilis adio-
nibus arcentur. Scd prodigum intelligimus,cuiiama
Prrtore, bonorum adminillratione interdidum eft.], is
cui-x S.D.eod. Improbum verb & inteftabilem, cui pro¬
pter infignem ncquitiam fides abrogata eft.l. cui lege.

2 6.  D-eod.

Subuenirefe exfua libcralitate .  ] Sequitur lit-Telia-
mentum obferut teftimonium qui & liber habebatur,
nec ftattis patiebatur controuerfiam,non vitiatur.Li .C.
cod. Id emin Imperator ait, a Caflaribus pro imperio &
benignitate qUadam actellamcntorum fauore concefltim
cfle: vtfacilc,vel ex verbo [fubuentre  ] apparent,fua fpon
te vitiofum efle teftamentum & iniuftum,fed benignitate
Impeiatorum confirmatuni.deinde,ridiculum efle quod
vulgb hoc ex loco notatur,commuhcni errorem iusfacc-
re. non enim error, fed imperiiim poteftasq; fumma Cx
farumhoc ius peperit: cum alioqui per fe teftamentum
iniuftum diet. Sed an idem refpondendum fit, fi poll tc-
flamentum, & ante apettas tabulas, in feruitutem reuo-
catns diet,dubitari poteft . Id enim Adriani poftremis
verbis fignificari videtur, cum ait.'nondum quenquam
eisleruis flatus controuerfiammouifle. At Iultinianus
hot loco ad teflamenti tempus id refert: vt facile in earn
opinionem a Jducar, non fi poft teftamentum in feruitu¬
tem rcuocati fint, icctrco teilamentu improbandum efle
primum, propter fauorem teftamentorum: deinde, qui
Cxlarcs non id fecutos fuiffe apparct, quod nondum fta

Infoteftate  teftatoris.] Sequitur 11. Qui in poteftate te
ftatoris eft, adhiberi teftis non poteft. l.qui teftamento.
20-D.eod.vbi Vlpian.ait: Poteftatisverbum nonfolum
ad liberos qui funt in poteftate, referendum efle: verum
etianqad eum quern redemit ab hoflibus: quamuis pfa-
ceat hunc feruum non efle, fed vinculo quodam retineri
donee pretium foluat.

De caftrenfi feculio poft miftionem.  ] Sequitur n i.Pater
filiode caftrenfi peculio poft miftionem teftanti, teftis
cfle non poteft • Cuius contrarium ifa perfpicue JVfarceJ-
lus apud Vlpianum rdpondet, in d.I.qui teftamento . vt
qui eosconciliarelludeat,operam ludere videatur .nifi.
forte quis dicat, dimiflis hoc priirilegij. conceflum efle »
quum tamen caftrenfe pccul iu  nifi in dimiflis ac veteranis
fere nonappelletur.vt l.l .§. y.D.de bon.poflefl. fccun.&
apud Paulum lib.Sentent.3.cap.4.Caufle igitur conftitu-
tionem hie locus defiderat: Filiofam. poll miffionem de
^ caftrenfi peculio teftanti, pater teftis afTuit. Teftamen¬
tum oppug. Intentio : Teftamentum iniuftum eft.nam
vt filius patri, lie pater filio teftis elfe non poteft.L teftis.
p.D.de tellib.D. Imo iullum Q^An luflumfit.R. Quia
filiusfam. in caftrenfi peculio patrisfam. iusobtinet.J. 2.
D.adS.C. Maced.ac proindc alienusiam atqueextra-
neus patri videtur. F. At cum teftamentorum libera pote
Has efle debeat, impediri & imminui parentis prxfentia
videtur.D.Anciim filiusfam. in caftrenfi peculio patrif-
fam.ius obtincat,ne tamen teftamenfi libertas imminua-
tUr, ab eius teftimonio fitarccndus. Eqtiidem fi quid ve-
ri mdicij efl'et, quum filiusfam. in hoc peculio pro patre-
fam.numeretur,vtiam diftum eft ,ac proinde non eiuf¬
dem familiie,fed iam alienus atque extraneus: exiftima-
rem fecundum Marcelli fententiam , admitti parentem
pofl'c : atque iccirco etiam patrenxin eadem poteftate
conftitutum.

In poteftate eiufdem patris eft.]  Hoc eft, frater teftatoris,
qui nondumemancipatuseft.

Dome flicymteftimonium.]  Hoceft,vnius eiufdemq; fa¬
milia:: quocirca nec auus nepoti,necncpos filio ant®fo-

lutam

vtiau

Inftit. Imp. Commentarius 127

Jutam cmancipatione poteftatcm teftis efle potcfit. At fi A
ibluta lam fit, quantum dtuerfie familiar fabte funt,quafi-
qtie(vtaitCicero) coiorii®, iccirco & pater & filius ad
teftimonium cuocari potertmt. non emm lath domefti-
rum , fed extraneum hoc teftimonium intelligitur. Ob
cam autem caularn domellica tettimonia veluti patris &
filijfam, repudiantur, quia nullus in rc fua teftis eft ido-
lieus:vtait Raulusin i.nulIus.io.D.dcteilib. Quarcunq;
autem ad eandem familiam pettinent,hoc eft, quarcunq;
vel per acquifitionem in earn eomportantur,vel per de-
roinutionem ab ea detrahuntur: ad eos omnes,quorum
ea familia communis eft,communiter pertinent: ac pro-
inde res vniufcuiufque pro fua virili parte turn agitur.
Quapropter cum peculium caftrenfc nihil ad can: fami¬
liam pertineat,nec triortno patre cum hireditate pater-
na confundatur, fed integrum atque illibatum fuo dcirtii-
110referuetur: facile eft mtelligi, pattern fiho fuo de ca-
ftrenft peculio teftantpfanuliare domefticumve teftimo¬
nium non prxftare : qu ppc,cum ncc famiii*>nec-domus ®
res agatur.

Cum olim neque familia emptor, neq; quifquam ex

ipfius familia ad tefhmonium admit terctur:

IuFcinianus id m betrede, ciufque fami¬
lia ualsre uoluit. 1. xx. D. cod. *

V. Sedneque hseres fcriptus,neque is,qui in
poteftate cius eft, neque pater eius , qui earn ha-
bet in poteftate, neque fratres,qui in eiufdcm pa
tris poteftate/unt, teftes adhiberi poftunt: quia
hoc totum  negotiu n, quod agitur teftamenti or
diuandi gratia, creditur hodie inter teftatorem
& hseredctn agi. Licet autem totum ius tale con-
turbatum fuerit,& veteres quidem familia: cm- C
ptorem,&; eos,qui per patriam poteftatem ei co
luncti fuerant, a teftamentarijs teftimonijs re-
pellebant: baeredi autem, & bis qui per potefta¬
tem ei coniunfti fuerant, concedebaut teftimo-
nia in teftamentis prajftare: licet ij quiidpermit-
tebantjhoc iure mini i  e abuti eos debere fuadc-
bant: tamen nos eandem obferuationem corrige
tes, & quod ab illis iuafum eft , in legis neceffita-
tem transferentes, ad imitationem priftini fami¬
ly emptoris, merito nec hceredi qui imaginem
vetuftifiimi familia: emptoris obtinet, neque alijs
perfonis, qua: ei (vt di&um eft) comunCta: fun.t,
licentiam concedimus ,fibi quodammodo tefti-
moniapraeftatc. ideoquenec eiufmodi veteran pj
conftitutionem noftro codiciinferi permilftnus.

■tfeque hxres Jcripus.']  Enunciatio I. In teftamentis
neque heres,neque quifquam ex ipfius familia teftis adhi
beri poteft.l.qui teftamento.2.0.D. eod. More namq; ma
iorum conlhtu turn eft, vt in minimis rebus homines am-
pliffimi teftimonium de lua non dicerent: ait Cicero in
ea pro Sext. Rofc.& l.nullus.i o.D.de teftib.

Creditur hodie.]  Creditur, pro notum acperfpicuum
cuique eft, a nemine ignoratur. Hoc autem lccirco addi
Hit, vt fuperioris & hums temporis differentiam oftende
ret. quafi diceret, olim omne negotiuminter teftato¬
rem, & familueemptorem agifolitum fuifle.quod Vlpia-
nus cap. Inft. xxii.  teftatur.

yeteres quidem familite etopterem.]  Sequitur II. Ohm
neque fanulis emptor,neque quifquam ex ipfius familia
teftis adhiberi poterat. Cum enimfuaresageretur, con¬
tra moreni maiorumidfuiflet,vtimod6dicebamus.

Minimi abuti eos debere fnxdebant.l  Sequitur ill .Olini

non iriterdicebatur heredi teftimonio , led luadcbatur,
neadefie vellet. Nam hgres i nihtuendtis ,fi quid futu-
rum efiet nefciebat, nihil erat periculi cum adelfe,quuni
defuareaginefciret:fifciebat,tum honeftius ei eratab-
Itinere: neque qtiicquam eius interetat non addle.

Merito nec baredi.~\  Sequitur mi. Iuftinianus qtl£
de familiar emptore veteres conititucrant, mheredibas
valerevoluit. Itaquencque liarredl, nequectiiquam ex
ipfius familia permifit, teftimonium in ca re dicerc, qu£
adfepertineret.

Legatarij & fideicorn. quijue ex eorm familia
funt j teftes adhiberi teftamentis poffunt.

L xx. D. eod.

VI. Legatarijs autem & fideicommiifi ri js,
quia non iuris fuccdfores funt, & alijs perfonis
eis comundis teftimonium non denepamus :
imdinquadamnoftraconftitmione & hoc fpe-
cialiter concelfnrms. Etmulto magisiis,qui in
eorum poteftate funt, vel qui cos habent in pote
ftatCjhuiufmodi iicentiam damns.

Quia non iuris fucceflares funt .] Enunciatio I. Legata¬
rij & fidcicommiftarij quia iuris filcCdfores non funt, te-
IfesadhiberipciHunt.J. qui teftailiento.20. D.eod.& 1. It
quis ita.i 4.D. ftcreb. dub. vbi Marcianuslciibit: Si qtiis
ita fcripfcrit,Illis qui teftamentum meum fignauermt,ba¬
res mens decern dato: vtile legatum eft. quia ipfum te¬
ftamentum confirimturteftibusadhibitis. Cau.fr confti-
tutio : Gt'un Aufidius teftem in fuo teftamento legatariu
vnum adhibuiflet, filius tefiamentum oppugnare infti-
tuit. Intentio : Hoc teftamentum vifioiiini eft , quippe
in quo teftis adhibitus fit is, cuius in eo res accbitur.!.
millus.D-deteftib- D. Imo iuftumeft. Q_. An iuftuni fit.
R. Quia non legatarij, fed folius hiredis res in tefta¬
mentis agitur.deiure namquefuoalicuideferendo te-
ftator agit: at legatarij non in ius, fed in res fingulares
fuccedunt. itaque cum lucres ob hereditatem obligetur:
legatarius tamen ob legatum non obligatur,necvnquam
damnola legata funt.l. ii hereditatem.32.D.mandati. F.
Atfiminusm totum, Ikltem  ex parte legatarij res agitur
in teftamento: aliquid cnim ei donatur. Itaque vt dona
tariumabfiirdumeilet teftimonium de donatione dice-
re ,fic legatarium de legato. D. Vtrum folius hsredis,
an verb etiam legatarij resagi in teftamentis videatur. la
ftinianusoftendit,nonagi. Teftamenta enim non ad res
fingulas,fedad ius Vniucrfumtransferendum inftitutaef-
fe: eorumque propriam eife b-rredis iuftitutionem, pro-
pterea,quod nec fine eaconftare pafl'unt, & eafola prx-
clar.e conftant. legata verb accidentia funt, qua: facile
feparari a teftamentis poifunt. Quocircaciim teftafnen-
ti pars legatum non fit, quippe fine qua praiclare conftet,
fed acceflio quxdam redundans, minimeque necelfaria
fit: apparet, legatarium non fibi, fed teftamento &  here-
disitlftitiitioni, qnxteftamenti quafi anima quedameft,
teftimonium praeftare. Dcniqucfi res maiore potiorcq;
ex parte xftinundr funt, latis conftat potiorem partem
in iure transferendo verfari. At in donatione diffimilis
ratio eft: fola enim ipfius donatarij res agitur, ob eaniq;
folam aftus ille inftitutus eft. Scd queritur hoc loco non
incommode: primurn, quid de nuncupatiuo teftamento:
deinde, quid de vniuerfili fidcicommifi'ano, cui teftator
ius fiuir.i vniuerfum reftitui voluit,refpondcri debeat.Sed
cum in eaderri ratione ius idem requiratur, vaieantque
h.rc omnia non minus in legatario nuncupati,quam fieri—
pti teftamenti, facile in earn opinioitem adducor, vt non
minus ad nuncupatum, quam ad feriptum teftamentum
legatarius adhiberi teftis-pofiit. F.t fimilitcr cum fideicb-
milTariiis in ius defunfti fticcedat, eum nihilo magis
quam hjercdcln ipfum adroitti oportere: fed turn prefer-

128

Franc. Hotoni. in 11. Lib.

tim, cum ex voluntatis nuncupatione aperte quid a ftum A excmplum teftamenti non ab omnibus itmul, fed fepars-
fit,  intelligit. — —mt uc *

Quadam noflra conftitutione.]  Non extat.

, (Juiineorumpotefiatefuns.]  Sequitur 11. Qui legata-
rijs per poteftatem coniundtus eft,teftis adhiberi teflame
to potefl: veluti paten filius, fraterve,qui eiuldem in pa-
tris poteftate efl. multo enim minor in iftis,quam in illo,
du bitan di caufa eft.

Tcslamenta quacitnque in materia., & quot qui/q;
volet exempli s confcribi licet: fine feriptis au-
temfieri apudfeptem teFies nuncupates,
voluntate poflunt.l.j. de bon. pojf.
fecund. 1. xxiiij. D. eod.

, V11. Nihil autem intereft, vtrum tcftarr.cn-
, turn in tabulis, an in chartis, membranifve,vel in
, alia materia fiat. Sed & ynum teftamentum pluri
, bus codicibus conficere quis poteft, fecundiim
, obtinentem tauien obferuationem omnibus fa-
, 6Hs,quod interdum etiam neceflarium eft: veluti
ft quis nauigaturus & fccum ferre,& domi rclin-
quere iudiciorum fuorum conteftationem velit,
vel propter alias innumerabilcs caufas, qua: hu~
manis necefiitatibus imminent. Sed litre quidem
de teftamenris, qua: feriptis conficiuntur: fi quis
autem fine feriptis voluerit ordinare iure ciuili te
ftamentum , feptem teftibus adhibitis, & fua vo¬
luntate coram eis mmcupata,fciat hoc perfeCtif-
limum teftamentum iure ciuili, firmumque con-
ftitutum.

tntabulis, an in chartis.]  Enunciatio I. Teftamcnta in
quanis materia ad feribendum idonea confcribi poflunt. 1
l.r.D.debon.pofl'.fec.tab. Olim autem fere-in ligneista
bellis leuiter ceratis ftilo, id eft praiacuto ferro confcri-
bebantur: vtnotum eft omnibus. itaque Protore? in edi
ftis fiiis de teftamenti tabuiis tantummodb loquebantur;
QjiCri ergo non incommode turn potuit > an edidhim in
Ijs va!erct,qu2 in charta,vel membranes ferip ta fuiflent.

lHuribus codicibus conficere.J  Sequitur 1 1 ■  Teftamcnta
pluribus exeraplis confcribi poflunt. I. vnum. 24. vnde
parshuiusloci‘ddcripta eft.D.lioc tit.Sed exempla fingu
la vms eorumdemque teftium fignisatquefubfcriptioni-
bus confirmanda funt:vtnon exempla iam, fed potius
authentica, atque lpfeamftoritates efle videantur. alio-
qui tideni in iudieijs nullam haberent.l. 2. D. de fid. inft.
vtrum autem exempla hx’c feptem teftium conuentum
atque prjefentiam deliderent, vt coram omnes obfignenti
an verb fatis fit,vnum exemplar ipfum ita ofafignatum el-
fc,poftitque excmplum a feparatisteftibus veluti domi

tis teftibus obfignatum.quamu is teftes verum lllud efleaf
firment,non valeat. Et ciim hoc loco luftinianusfcri-
bat, eandem in omnibus codicibus obferuationem exqiii
ri, refpondendum putarem, non valere: praflertim illud
attendens, quod Paulus fcribit in d. L z. D. de fid. inft.
Quicunque a fiico conuenitur, non exexemplo alicuius
fcriptura;, fed ex authentico conueniendum die: etfi con
tradhis fides poffit oftendi. Sic enim apud Paulum lib.
Senten. v. legitur, cap. xim.  cum in Pandedlis [Ita fi]
corruptiffime legatur.

Vluribus codicibus.]  Ita loquitur,quad quairatur an
pars teftamenti vno in codice, pars in altero feribi polfet.
mox tamen qua de reagatur, oftendit. Legendum igi-
tur putarem, [in pluribus codicibus.  ] Earn autem q u re ft lo¬
ll em Vlpian.tradat. in J.i. §. ft quis. D. debon. poif.fec.
tab. qni locus fuperiorem nolirani dilputationem illu-
flrat atque confirmat.

Sine Jcriptis voluerit ordinare.]  Sequitur in.Tefta-
menta fine leriptis apud feptem teftes iure ciuili fiunt.J,

1. D. de hared. inftit. & l.hacconluitiflima.2r.§.per nun
cupationem.& l.in teftamentis. C.hoc tit.Ciuili autem in
re fieri propterea dicuntur, quia Pratores de ijs nihil edi
xerunt. Vtilis tamen ab ijldem Prctoribus bonorum pof
fefiio ex ijsconceditur> vt l.fi itafcriptum.g.iii fin. D. de
bon. poll. fee. tab-l.vlt.C. de codicill. lultinianusautem
ind.].hacconfiiltiflinia,pcr nuncupationem hoc tefta¬
mentum appellat: quia lingua teftator omnia nuncupa-
bat, qute ajioqui perfer ibenda fingulatimfinli'ent. nec ea
valere alias voluit,quam ft feptem teftesfimul vno eo-
demque tempore collcCti, tcflatoris voluntatem fineferi
ptura facientisaudierint. fure autem ciuili duo  teftamen
torum genera fuerunt. vnum per xs  & Jibram, quod fcrC
b1fol9b.1t: alterum per nuncupationem- Suetoniusin vi¬
ta Horatij: Deceflit 5. Kal.Dccemb. pofi nonum & quin
quagefimum annum hrerede Augufto palam nuncupate?,
ciim, vrgente vivalctudinis, non lufficecetad obfignan-
das teftamenti tabulas.

DE MI UT.ARI T ES T.A M E TtfT 0.

T I T V L V S

X I.

Militi , quandiu in militia efl , teftamentum quoquo
moaofacerepemittkur : extra nnlitiam ve¬
rb, comment iure aclegibns tenetur.l.].

D. eod. 1. pen. C. eod.

I. Supra dida diligens obletuatio in ordinan-
dis teftamentis militibus propter nimiam itr.pe-
ritiam eorum conftitutionibus principalibus re-
mifia eft. Nam quamuis ij ncque legitimum nu-
mcrum teftium adhibuerint, neque aliam tetta-
mentorum folemnitatemobferuauerint:rede ni

cuiufque obfignari, dubitari poteft.

Cum lito modo teftamenti excmplum haberem , exem¬
plar autem amiflxim forte fuiflet.oppugnauit aliquis eius
audontatem. Intentio : Hoc teftamentum vitiofum efl :
conuentum euim prrefentiamque feptem teftium non ha-
buit. D. Imo luftuni eft. Q- An fit. R, Quum'enim
exemplar Hue authenticum, prsfentiani aduocationem-
que omnium habuerit, deq; co teftes ipfi teftimonium di
cere parati lint quid attinuit fimtil itcruai omnesaduo
care,ac teftari ? fatentur omnes, p.onaliud rn exemplo ,
quam in exemplari feriptum fuiffe; excmplum legitimo
teftium numero lubferiptum & obfignatum eft. quid igi-
turdefideras? F. At non exempla, fed authentica folafi
denuudicibus faciunt . itaque qua’ legitime confignata
funtjideo valent, quia ipfa authentica funt. Iam verb
quantam improbis hominibus ad fubijeienda teftamen-
ts fenetiram aperiemus,fi haec facultasdctur? D. An

cssmsss »

nibus occupati funt. quo d mcrito noftra confti-
tutio introduxit. Q^uoquo enim liiudo volun¬
tas eorum fuprema inuematur,litiefcripta, fiue 11
ne fcriptura,valet teftamentum ex voluntate eo¬
rum. Ulis autem temporibus, per quat citra ex-
peditionum neceflitatem in ahis locis vel fuis tedi
bus degtint tminime ad vindicandum tale priuile
gium adiuuantur. fed teftari quidem , ctli filiifa-
miliariim lint, propter miiitiam conceduntur:iu-
re tamcn communi eadem obferuatione & ineo
rum teftamentis adhibenda,quam in teftamentis
paganorum proxime expofuimus.

IPYoptex nmiarti iw^ccuiam.  j Enttnciatio I. Milites le»

gibus

Inftitut. Imp. Commcntarius.

gibus teftamentorum faciendorum propter imperitiam A
i'olutifunt*l.i .D.eod.vbi huiufce priuilegij primura au-
ftoremefl'e lulium Caefa-rem ,V]pianus fcribit. Leges
autem quatuor intelligimus: vt teftes adfint numero fe-
ptem, vt tabula obfignent, .vt fubfcribant, vtha:c omnia
vno tenore & contextu fiant. Caufam autem huius pri-
uilegij Iuftinianus hoc loco fcribit efle militumimperi-
Antoniusautem ini. 3.C-hoc tit. militarem fim-

tiam.

plicitatem. idemque Traiamis fignificat in d-J.i. D. hoc
tit.Vt non incommode hocloco qusri de ijspoffit,qui
iuris confuctudinisque forenfis nonimperiti, militiam
fequuntur. Prseterea fi propter imperitiam hocalicui
concedendumeft, quid ita non mulicribus &rufticanis
liominibus,multbftepequam ij, qui militant, imperitio-
ribus idem permittcndum eft? Ego non vnamhuiuspri
xiilegij militaris caufam , fed geminam ellearbitror: exl.
i.D.debon.pofliex teft.milit.& l.vlt.D.hoctit.vbiaper
tc Vlpian.ait, eosqui ijfdemin periculis quibusipfi mi-
lites verfantur, eodem iurevti pofl'e.Ex quo intelligitur, B
caufam huius priuilegij no paruam efle periculorum fun
<ftionem. ob eamque caufam , priuilegium hoc tarn peri-
xis  quam imperitis, pericula pro Repub. fubeuntibus,con
cefl'um arbitror: exteris, quamuis imperitis, denegatum
efle: ac proinde ipfis etiam militibus, dum extra caftra
in hybernis ac fuis fedibusmorantur.

Quo quo cnim moio voluntas eorum .  ] Sequitur II. In
inilitum teftamentis flue fcriptis,Hue nuncupatis,nihil
prseter nudam eorum voluntatem exquiritur.l.i .D.eod.
vbi mandatum Catfarisreferturhis verbis: Faciantigitur
teftamenta quomodo volent, faciant quomodo poterint,
fufficiatque ad bonorum fuorum diuifionem faciendani
muda voluntas teftatoris. Idemque traditur a Conftan-
tino in l.milites.i f.C.  eod.vbi ait: Si milites fub tempus
przlij aliquidin  vagina vel clypeo, literis fanguinefuo
xutilantibusadnotauerint,autin puluere gladio feripfe-
rint, id"pro teftamento valcre oportcre. Nulli ne igitur
in eorum teftamento requiruntur teftes ? imo verb, vt C
paulo poll dicemus: & Paulus aperte tradit in l.Lucius.

40.D.eod.vbi ait, militibus quoquomodo velint,& quo-
<quomodo poflint, teftamentum facere concclfum effc.ita
tamen,vt hoc legitimis probationibus oftendatur. Duo-
bus igitur ad minimum teftibus prsfentibus opus erit:fub
feriptione autem & obfignatione, vnoq; tenore no erit.

Citraexpeditiomm necejfitatem . ] Sequitur 111.  Milites
dum a cattrisabfunt, communibus teftamentorum legi-
bus tenentur.l.pen.C.eod. Qua ex re intcliigitur,non fo
Jam imperitiam, fed pramipue periculorum fundtionem,
caufam liuic  priuilegio dedifle : fublata cnim caufa, toll!
effedum videmus. item vtini.vlt.C. quib.non obijeit.
Jong.temp. & 1-vlt.C. dereftit. mil. vndefumptus aliqua
cx parte hie locus videtur. Id autem dilucidiusex VI-
piani verbis,qu* mox fubqciam, conftabit. Is igitur in
i.i .D.de bon.poll', ex tefta.mili. ita fcribit: Non dubium
eft, quin debeant rats voluntates efle eorum, qufin ho-
Ricolo fuprema iudicia fua quoquomodo ordinaflent,ibi- ^
demquediemfuum obijfl'ent. quanquam enimdiftetcon
ditiomilitum ab his perfonis,quasconftitutiones prin-
cipalesfeparant: tamenqui in procinctu verfantur, aim
eadem pericula experiantur, iura quoque eadeni merito
flbi vindicant. Onines igitur omnino,qui eius funtcon-
ditionis, vt iure militari teftari non poflint, fi in hoftico-
lo deprehendantur, & illinc decedant: quomodo velint,

& quomodo poflint,teftabuntur: flue pratfesquisfitpro-
uincis, flue legatus, flue quis alius,qui iure militari .'te¬
ftari nonpoteft.

Velfuisadibus.]  Sic legiturin vtraque Codicis confti
tutione,quam modbcitauimtis. TheophilustamenSede
tis vertit: vnde Sedibus lcgendum nonnulli fufpicantur.
Statiua autem ea Latini appellant, qua: Theophiius fede
ta ( vt opinor) appellari voluit. Neutram igitur icftio-
nem repudio.

33

r>

jj

»

jj

3*

-1

T^onqudibet militisoratio h&redem fe aliquemfa

ceredicentis, fed teftato pronunciata tefta*
menti vim obtinet. l.xxiiij. D.eod.

II. Plane de teftamentis militum diuus Traia-
nus Statilio Seuero ita referipfit: Id priuilegium,
quod militantibus datum eft, vt quoquomodo
fafta ab his teftamenta, rata fint: fic intelligi de¬
bet , vt vtique prius conftare deheat, teftamen¬
tum f a< 5 tum effe, quod & fine feriptura, & a non
militantibus fieri poteft. Is ergo miles, de cuius
bonis apud te quxritur,li conuocatis adhoc bo-
minibus, vt voluntatem fuam teftaretur, ita locu
tus eft, vt declararet, quem vellet fibi bsredem
effe, & cui libertatem tribueret: poteft videri fi¬
ne feripto hoc rnodo effe teftatus, & voluntas e-
ius rata habenda eft. Cseteriim ft ( vt plerunque
fermonibusfierifolet) dixit alicui: EGO TE
HAEREDEM FACIO,aut TIBI BO
NA MEA RELINC^VO  : non oportet
hoc pro teftamento obferuari. Nec vllorum ma
gis intereft, quam ipforum,quibus id priuilegium
datum eft,eiufinodi excmplum non admitti.alio-
qui non difHculter poft mortem alicuius militis
teftes exifterenf ,quiadfirmarent fe audiffe di-
centem aliquem, relinquere fe bona cui vifum
fit: & per hoc vera iudicia fubuerterentur.

Vtique prius conflare debeat.]  Enunciatio I. Non conti
nub fi miles harredem fe dixerit aliquem relinquere, ic-
circo teftamentum fecifle intelligitur. aliud eft enim id
dicere, aliud teftamentum facere. 1 . Diuus. 14. D.eod. Di
ci enim id poteft, etiam in magna hominum frequentia ,
vt in conuiuio, & in circulis atque congreflionibus fami-
liaribus. Teftamentum autem hominum aduocationem
de induftria faftam defiderat, qui vt ei adtioni operam
dent,moneantur: vtmox dicetur.

Conuocatis ad hoc bominibus.]  Sequitur 1 i.T eftamen-
tum ne miles quidem fine certa teftium aduocationc mo
nitorum, vt ei aftioni operam  dent, poteft conficere.J.
Diuus.24.D- eod.Ex quointelligitur,nonomnibuspror-
fus legibus militare teftamentum folutum efle.Contefta-
tio enim minimum duorum hominum , hoc eft den: ntia
tio, vt aftionis illius teftes fint, exquiritur- tametfi non
tarn hie teftamenti ritus eft, quam natura atque fubftan-
tia. teftamentum cnim teftationem definimus, vt fuo lo¬
co diftum eft. quare non aduenticium & extrinfecus af-
fumptum dici poteft, vt fubferiptio & obfignatio: fed in-
fitum ac naturale propriumque teftamentorum. Caufa:
conftitutio: Miles quidam Annio familiari fuo in con¬
uiuio dixerat,Hfredem te meum facio: cum aliquot poll
diebus obijflet, Annius hxreditatem petebat. Intcntio :
Hgchiereditas mea eft >  quippe mihi teftamento relida.
Depulfio liberorum vel fratrum: Imbmea. Q^Vtrius
fit. R. Quia teftamentum fine conteftatione& aduoca-
tione certa faftum eft. F. At miles iftis legibus ac riti—
bus non tenetur: fed fatis eft, fi nude ac fimpliciter fuam
voluntatem expofiierit. D. An fimplex militis oratio ,
hsredem fe aliquem facere dicentis, fi conteftationc ca-
reat,teftamentum efle videatur. Refpodetur,non videri.

Ttyn difficulter poft mortem alicuius.]  Cuiufinodi Sueto¬
nius in Domitiano commemorat : Confifcabantur, in¬
quit, alieniffims hereditates, vel exiftente vno,qui dice
ret, audifle fe ex detun&o cum viuerct, hxrcdem fibi Ce
farem efle*

Auditus

i^o Franc. Hotom. in II. Ub.

iAudim r femonisvc amiffio, militi dum in caflris  A
eft ,im hoc fuum non adimit,l r iiij. eod,

III, Quinimo & mutus & furdusmileste¬
ftamentum facere pQteft. $ed liadtcnus hoc il-
lis a principalibus conftltutionibus conceditur,
quatenus militant, St in caftris degunt,

Tejiametitum facers .] Enunciatio I. Miles auditu, fer-
Kioneve arniflb, ius fuum tamcn, dum in caftris erit, te»
flandi retinebit.l.4.D.eod. neque enim dubium ell,quin
<de ijs loquatur Imperator,qui vulnere accepto,morbove
aliquo in caftris aft’e<fti,cam facultatem amiferint, Telia
mentum autem fcriptura fola facere polliinthocafFefli
incommodo: debentque eademrationc homines aliquot
nioncre , vt fibi teftes fine : fortafle etiam vt fubferibant.
nam geftu&manuum motu fuamjVoluntatem fignifica- R
re,nullo ( vt opinor ) modo polfunt. Extra caftra verb
commum iure teftari iubentur.l. difcretis.i o.C.qui teft.
fac. poll’, quomodo ? primiim , vt feripto fuo feptem te¬
ftes adudeent: deinde, vt feriptum a fe tcllamentum vno
tenore obfignandum ab ijs fubfcribendumque curent.
Quid ergo ft feribere nequeant ? Elic ego legendi faculta
temin ijs omnmo deftdero, vtciim alicui nutu fignifica-
uit, vthasredem &libertatem legatave quibuldam aferi-
bat, nutu quoque id fibi placere oftendat: curetqj id a tc
ftibus obfignandum atquefublcribendum.

vltra anni fpacium non extenditur. F. At quod lex ait
poll annum non valere teftamentum , intelligitur, fi au¬
dio r viuat poll annum . fed cum eius morte femel confir-
niatum fit, in omnem polleritatem valet. D. AniTulita-
re teftamentum mortuointra miflionis annum au&ore,
in vlterius tempus vaJeat. Refpondetur, valere.

Quod teftamentum ante militiam non rite faBum >
miles posiea faBus aperit & obftgnat,ralet:
nec militis teftamentum propter infe-
quentem fui capitis minimum de-
minutionem euertitur.l.xx.
xxij.& xxiipD.cod.

V. Sed & fi quis ante militiam non lure fecit
teftamentum, & miles faftus, & in expeditione
degens refignauit illud , & qusedam adiecit, fiue
detraxit, vel alias manifefta eft militis voluntas
hoc valere volentis : dicendum eft: valere tefta¬
mentum , quail ex noua militis voluntate. De-
nique & ft in adrogationem datus fuerit miles ,
vel filiusfamilias emaneipatus eft: teftamentum
eius quaft ex noua militis voluntate valet,nec vi-
detur capitis deminutione irritum fieri.

Et -veterani pofl miffonem, & milites dum extra
caftra funt,communibus testamentorum legi-
bus tenentunat corum teftamenta in ca,
ftris faBa pofl annum a miftione
ualent, & eoujq; dum infti-
tutionis conditio extf
terit.l.pen.C.eod.
l.xxi.et xxmi.

D. eod,

HIT. Poft miftione vero veterani, vel extra
caftra aiij, fi faciant adhuc militautes teftamen-
tuni comuni omnium ciuium Romanorum iure
id facere debent. Et quod in caftris fecerint te¬
ftamentum,non comuni iure, fed quo modo vo-
luerint: poft miftione intra annum tantum vale-
bit. Quid ergo fi intra annum quide decefterit,
conditio aute hseredi afferipta poft annum exti-
terit ? an quaft militis teftamentum valeat? Et pla
cet,valere quaft militis.

VoftmiJJtonem verb veterani.]  Enunciatio I. Veterani,
& qui extra caftra lunt, militare tellamenti facicndi pri-
uilegium amittunt.l.pen-C. eod. Ratio videtur efle,quo
niarn a periculis iam ablunt, quorum caufa ius illud ijs
coneelfum probauimus.

Vnfimifftonefn intra annum.]  Sequitur 11 . Teftamen-
tum in cailrisfaflum, ius fuum etiam poll miflionem an-
m (packs retinet: vel vfquedum inllitutionis conditio ex
titerit. 1. quod conftitutum.21. & 1- teftamenta. zC.tk 1.
quoddicitur.38. D. hoc tit. CaufasconflitutiotMatu us
in militia teftamentum pro fuo iure fecit, filioque inftitu
to Septimium fubllituit: deceditde caftris, & intra annft
etiam eviuisfiliushxreditatem ex teftamento refleadit:
fed cum ipfe biennio poll deceflifiet, eius fratcr excipere
iilam hatreditatem quad legitimam volebat. Scptimius
contra fuameflecontendit. IntentioSeptinnj: Hxchx-
rcditas mea eiljquippe quidefunClofumfublhtutus. D.
Imbmea. Q^Vtriusfit. R. Quia teftamentum iure mi
Jitari fa ft um vltra annum a miftione non valet: vis eius

tfefgnauis illu qu.tdam adiecit,]  Enunciatio I. Mi¬
les teftamentum afeante militiam non rite fadlum ape-
riens,'& iterum obfignans, nouas ei vires a/fert. 1. tribu-
nus.zo.§.i .D.hoc tit. vbi lulianus ait: Nifi illud  aperue-
rit, ac relegerit, teftamentum ad priuiJcgia milirum non
C pertincre: cui Paulusfubfcribensin l.conficiuntur.'8.§.3,
D. decodicill. ait; mfi fi militia? tempore refignauent,
velquadam adiecerit;, teftamentum nifi iure communi
non confitlcre. AtVlpian.in bin fraudem if.  §.2. D. de
teft. milit.contraficloquitur:Teftamentum ante mili-
tiam fabtum a milite,fi in militia decefterit, iuremilita-
ri valere, fi militis voluntas contraria non (it, Diuus Pius
refcripfit.Qu.em locum qui non aperte cum illisfupcrio-
ribus pugnare fatebitur, is contentronis fe quam verita-
tis cupidiorem oftendet. Conllitutum enim iusaliquod
notium a Diuo Pio needle ell :acproinde ius hoc antea
fuiflc,quod lulianus & Paulus, adeoqj luftinianus no-
ller tradunt: qui tamen ab antiquis fabuiis & lacunis  ni¬
hil fe in  hi fee Inllitutionibus prodmirum confirmarat.
Sequitur caufteconftiturio: Tlirafymachus antequam mi
les eflet,teftamentofuo coram quatuor tantum teftibtts
fablo, Mauuum hared cm iniUtuit :  poll miles in caftris
decdlit. Maruiushareditatem petit. Intent. HsccltEredi
D tasmeaeft,quippemihi tellamcnto militisThrafymachi
relida. Depulfio agnati: Imb mea. Q^Vtrius fit. R.
Quia teftamentum non rite a Thrafymacho adhuc paga-
nofablumelT. necpritiilegium militis tellamentis tribu-
tum eit, fed tellamentis a militibusconfertis. F. Atcum
miles fadus nunquam aham lementem habere ollende-
rit, tacite comproballe confirmalfeque illud intelligitur.
D. An cum teftamenta tantum a militibusfabla prTuile-
gium habeant, fi tamen a paganis facia ijdem pollea mi¬
lites non mutarint, tacite ilia confirmaffe intelligantur.
Refpondetur: non iure quidem,fed D.Pij benigmtate cb
firmafle intelligi. Ratio apertaell: quia in tellamentis
non mortis, fed tellamenti tempus fpeftatur. 1. is cui. 1  8.
D.detellam. Cwnautem Thrafymachus tellamenti tern
pore paganus diet,non poterat eius teftamentum nifi co¬
mum iure conlHlere. Si tamen,illud refignaret,& iterum
oblignaret ,argnmentum confirmationisadmannii elle.

In arrogationem datus fuerit miles.]  Sequitur ij.M ini¬
ma capitis deminutio militi contingens, tdlamento eius
ante militiam fafto non nocet.l.miles.22.& leg. feq. D.
eod, & l,i. §. J • D< de bon.poll.lecund, tab, Priuilegium

igitur f

Inftit, Imp.Commentarius. . 131

igitur in eo pofitum eft,quod cum arrogatio, pagani tefta
mentum refeindat, vt inir, qmb. mod. teft. infir.& cmanci
pafiocaftrenfis peculij nomen cxtinguat.l.vlt.in fi. C. de
inoff tell, hoc tamen in militibus locum non habet: qui-
bus pemuflum ell, vt teftamenta ab ipfis ante arrogatio-
ncm vel cmancipationem fafta valeantiquod contra per-
Ipicue in paganis conftitutlim, legemus initio traflatus;
infequentis. vbi teftamentum filijfam. quamuis fui iuris
faftus dccefl'erit >  non valet tamen : ob eamquc caufam
aflingi caufa: conftituuo non poteft,

Omnibus per luflintani legem depecuiio quafi ca¬
ftrenfi , teftamenti communi iure facienc.ipo-
tejias datur.1. vlt. C. de inojf.teft.

VI. Sciendum tamen eft , quod ad exem-
plum caftrenfis peculij tam anteriorcs leges ,
quam principals conftituticnes quibufdam qua
li caftrenfia dederunt peculia: & hprum quibuf-
dam permiflum erat, ctiam in poteftate degenti-
bus teftari. Quod noftra conititutio latius exten
dens, permifit omnibus , in bis tantummodo pe-
culijs teftari quidem, fed iure comuni. Cuius con
ftitutionis tenore perlpebto, licet nihil eorum,
quae ad prasfatum ius pertinent, ignorare.

^ld ex emplum caftrenfis pcculft]  Enuncfatio I.  Quafi
caltreiifepeaijiumexempio caftrenfis quibufdam tihjl-
fam. permiftimi eft.Li. §.in Elij.D.  ad Trebcli. J.i pec
cailrenfe.D,decoJJat.bon.i.j.§.dari.D.debon .polf. & 1 .
veiut.C.deafiel]'. i.fori.4. C. de aduocat. & 1 . vlt, C. dc
inoff. teft. vbiluftinianus conftituit,vt quicquid filijfam.
induftria fua in dignitatibus & adminillrationibus pofiti
acquirent,fiue ab ipfo Principe, fiue ex publicis lalarijs
quafdani largitates confequantur,id omn: inquafi ca-
ftrenfis peculij numero fibi habeant: item quicquid patro
nicaufarum, mcmoriales, agentesin rebus,magiftri llu-
diorum liberalium, archiatri, & qui denique de publico
jtipendium accipiunt, fua diligentia induftriaque col-
Jegerint,

Teftariquidem , fediurt communi.]  Scquitur n.Iufti-
siiani lege de peculio quafi caftrenfi milttari iure teftari
non licet,communi verb omnibus permittitur.d.l.vit.C,
de inoff teft. &J.vJt.C.qui teft.fac.polT.

QVIBFS  , K07{ j  EST TEftMISSFM
FACERE TESTAMENTVM.

T KT V L V S XI J.

Teflamentum afiliofam. quamuis confentiente pa-,
tre fafium, neefifui iurts factus decefscrit, va¬
let-d milite tamen & veterano de caftrenfi
peculio faflum, ratum eft;  quod peculium
abinteflato legitimis baredibus defer-
tur: nec ijs uiuentibus in ulliusalte-
rius poteflatem cadit.l,vj.&xix.

D. eod.Liif. & iiq. C. de
bon. qua lib.

I. Nontamen omnibus licet facere teftamen
turn . Statim enim ij qui alieno iuri fubietfti funt,
3 *  teftamenti faciendiius nonhabent:aded quidem,
vt quamuis parentes eis permiferint ,mhilo ma-
gisiure teftari posfint; exceptis ijs quos antea
simmer auimus, & pricipue militibus qui in po¬

teftate parentum funt, quibus dc eo,quod in ca¬
ftris acquifterunt, permiffujn eft ex conftitutio-
nibus Principum teftamentum facere , Quod
quidem ius ab initio tan turn militantibus datum
eft, tam ex auftoritate diui Augufti, quam Ncr-
use, necnon optimi Imperatoris Traiani: poftea
verb fubferiptione diui Hadriani, etiam dimisiis
a militia, ideft, veteranisconceffum eft. Itaque
ft quidem fecerint de caftrenfi peculio teftamcn-
tum, pertinebit hoc ad eum, quem hjeredem re-
liquerint. ft verb inteftati decelTerint, nullis libe-
ris vel fratribus ftiperftitibus: ad parentes eorum
Jure communi pertinebit. Ex hoc intelligerc pof-
fumus, quod in caftris acquifiet it miles, cjui in po
teftate patris eft, netjue ipfumpatremadimere
poffe, neque patris creditores id vendcre, vel ali-
ter inquietare, neque patre mortuo cum fratri¬
bus comune effe: fedfalicet proprium eius efTe,
id quod in caftris acquilierit: quanqua iure ciuili
omnium qui in poteftate parentum hint, pecu¬
lia perinde in bonis parentum computentur, ac
feruorum pcculia in bonis dominorum numeran
tur: exceptis videlicet ijs qua cx facris conftitu-
tionibus, & pra’cipuc noftris propter diuerfas
caufas non acquiruntur. Prxter hos igitur, qui
caftrenle peculium vel quafi caftrenfe habent, fi
quis aliushlitisfamilias teftamentumfecerit, inu¬
tile eft, licet fua: poteftatis fabtus deceflerit.

Quamuis farenteseis permiferint.']  Enunciatio I. Filij¬
fam. pagani teftamentum quamuisjauftore patre faflum,
ne fi iurts quidem fui fa ft us deceflerit,valet.l.qui in pote
ftate.6.D.?od.l.pen.C.eod. Cum enimnihilluum habe-
rent, mirum non eft, fi teftamentum facere non poffent.
Verunaamplificaturhocbifariam:primum,vt tie patris
quidem confenfu idpoffint: deinde, vt ne turn quidem
teftamenta valeant, cum fuiinris fadli decelTerint. Qnx-
ri  autemvideo,curnc patris quidemconfenlu pofljnt:
pr^fertim cumilfomodo donarc mortis caulapolfint.
J.tamis .ip.D.de  don.mort.cauf. Ratio niihi quidem vi-
detur elTe, quia vt Papinianusaitin Q.D.hoc tit-Tefta-
menti fadio, nonpnuati,fed publici iuris eft shoe eft>
nonapriuatoaliquo,fed afolalege concedi poteft,fic
enim eum locum interpreter. Cum igitur lex x ri. tab.
precise ac definite de patribusfam. locuta fit: Paterfa.
vti fua rei legaflit, ita ius efto: ac proinde de altcrius
quam patrisfam- teftamento ius dici vetettde mortis cau-
fa donatione nullum omnino verbum fecerit: fequitur,
vt cx iftiufmodi teftamento magiftratui ius dicere non Ji
ceat. praterea cum eadem lex iubeat filiosfam, in patru
poteftate,manu,mancipioque effe: fequitur,vt res fuas a-
lienare iure aliquo ciuili nonpoflint. At donatio non iu
ris ciuilis aflio eft : vt fuo loco fitperius doettimus.itaque
per donationem non dominium, fed eiusacquirendi fa-
cultas datur. quare nihil ius ciuile laditur, cum fiho-
fam. a patre potellas mortis caufa donandi conceditur.
Nam etli legati fpecies qtiadam hoc tempore dicatur j
ciufque nomine cpntineri: eius tamen origincm non iu-
risciuilis, fed gentium efle conftat: fenfimque id in ciuiu
gratiama Iurifeonfultisinterpretatione induflumefle,
ne peregrinis donare mortis caufa liceret, Haflenus pri-
ma ampfficatio, Scquitur lecunda,vt filijfa. teftamen¬
tum pe ipfo quidem lira in poteftate mortuo confirmetur.
quod iccirco verum eft, quia in! teftamentis non inortis,
fed ipfiusteftationistempus fpcflamus.l, iscui.i 8.cum !.
leq. D-hoc tit. Q^asritur,inquit,an teftator non mortis,
fed teftamenti tempore, teftamenti faflionenihabuerir,

nam

i %z  Franc. Hotom. in II. Lib.

nam fi eo tempore non habuerit, nihil adum eft • itaqiie
li furiofus teflamenumy fecerit, vel feruus, vel prodigus,
quanmis (anus, liber yel frugi dcccffcrit, nuiltus tamen
niomenti teftamentum erit.

De eo quod in cafiris acquifermt.~\  Sequitur n.Fiho-
fam. militi vetcranove teftamentum de caflrenfi peculio
facere perfnittitur.l.pen.& vlt. Choc tit. Nam vtait-Vl
pianusia l.fi,quis.<S.in fi-E>. de iniuft. rupt. teft. quantum
ad teftandum de caflrenfi peculio, filiusfam. pro patrefa-
milias habendus eft. Hinc Iuuenalis Satyra vlt.

'Solispraterea teflandi'miiitibnslus.

Vim patre datur.  ----

Verum h£c paulo vbemisexplicanda funt, vt his quail
gradibusad fummam huiufee iuriscognitioncm perue-
nianuis. frifnum igitur filjjsfa.de caflrenfi peculio tefla-
rilicet:ac proinde non mode dc eo,quod in caltris acqui
fierunt, vt hoc loco Iuftimanus feribit, fed & de ijs omni
bus, qui militia: beneficioadepti fttnt.J.caflreiifcvn. D.
decaff. pecttl. Secundo, non modo militantibus, eoque
tempore,quo in caftris verfantur: fed- &  extra caflra,
quandiu facramento tenentur , diciqj milites poffunt.
Tertio etiam dimillls, ac veteranis,quifcilicet ftipend js
confedis deccil’erunt. Quarto, illos omnes de caflrenfi
tantitm, & quad caflrenfi peculio teftari poffe.de profedi
cio,cuiusfolida proprietasad patrem fpedat: & aduenti
cio, cuius nudus vfusfru. eiufdem patris eft, non pofle.l.
pen.C. hoc tit. & 1 .vlt. C. de bon; qua; Jib.nam etfiafie-
ntis vfusfrudus propiietarium de fua re flatuei e nonim-
pediat, tamen fatius cfl,inquit Imperator, imjenifibus cu
piditatibusfrenum ini;cere: opinor, vt parentibusdebi-
tam reuerentiam agnofeant, vfque eo, vt idem flatucrit,
de ijs aduentieijs quorum vfusfrudus parentum non eft:
veluti cum inuito patre delatam ad fe filius harreditatem
adijt,.aut legatum fideivecommillum accepit.

istullisLiberisautfratribusJuperflitibus.  ] Sequitur hi.
Inteflati filijfam. peculiuni caftrenfe primum ad liberos, 1
dein ad fratres, poll ad patrem defertur.l.3. & 4>C.do
bon-qua? lib. vbi ius idem in aduentieijs quoque llatui-
tur.& 1 . vlt.C.comm.defucc.Qubd autem ait iure com-
muni, fignificatnon tanquam ha?reditatem,fed tanquani
peculium deferri.l. i.& 2. D-de pecul.call. Ethoc ip-
lum clt, quod Papinianusiure prifiino, non autem ha?rc-
ditatis defertur. adeb vt quod illis deliberantibus fer-
uus peculiaris acquifierit, ad patrem fiimmp iure non
pertweat.

Hequepatremadimerepo(je.]  Sequitur im. Caftren->'
fe peculium nulla ex partead patris ius,poteflatem, bo-
nave pcrtinct.l.ex nota.4. D. de cafl.pecul. ybi Pompo-
nius feribit, patribus nihil ex caflrenfi fihorum peculio
deberi. & l.j.§. pen.D.dc minoribus.vbi Pomponius ca-
ftrenfe peculium proprium filijfam.peailium appellat.&
].i ,§.nec callrenfe.i 4,D,de collation, vbi Vlpianus feri¬
bit, nec caftrenfe, necquafi caflrenfe peculium fratribus
conferri: hoc enim pra?cipuum efle oportere- 1

Quanquam iure ciuili .,] Sequitur V. Omnia pcculia
pra:ter caftrenfe ,& quafi caftrenfe 1 patrimonij paterni
partem exceptis quibufdam efficiunt. l.i. D.fi.aparcnte
quis manum. 1 . certunt.i 3. C.famil.ercifc. itaque patre
mortuo cum ha?reditate paterna ficconfunduntur,& a
pofl'efl'oribus conferuntur, vt xquabiliter inter fratres
omnes diftribuantur. Sed cum aduenticium peculiutiy
Iuftinianus ab hac collationc antiqua exemerit.l.vlt.C,
decollat. & alijs nonnulfis, quid attinebat ilia tamper-
plexe ac falebrose tradere ?

Licet fusepoteflatis.’]  Hocprima partitione commodia.
re ( vt opinor) loco expiicatum eft.

Tfec impuberis,nec furiofi fnec prodigi tesiamen-
tam valet,quamuis pubes, mentis compos,frugi- 1
ve decefserit; nifi forie eb tempore a furiofo fa--
Ctum fit, quo furor erat interm(fsHs.l.v.& i  xviij ■

' D.eod.l.q.D. de iv off .teft.

1 11 . Praiterea teftamentum facere non pod

ftint impuberes: quia nullum eorum animi indi¬
cium eft. Item furiofi, quia mente carent, nec
ad rem pertinct,ft impubes, poftea Lubes: aut hr
riofus, poftea compos,mentis facials fuent,&
deceflcrit. Furioli autem,ft per id tempus fece-
rint teftamentum , quo furor corum mtermif-
fus eft, iure teftati eHe videntur , certe eo quod
ante furorem fccerint teftamento valente. Nam
ncq; teftamentum rccfte i'actuin ncq; vllum a-
liudnegocium re die geftum, poftea furor, inter-
ueniens perimit. Item prodigus, cui bonorum
fttorum adminiftratio interdidta eft, teftajnen-
tum tacere non poteft: fed id quod ante fecerit,
quaminterdidtio bonorum fyorum ei fiat, ra-,
turn eft.

Quiet mdhem eorum- animi. J ■  Enunc. I.  Impiiberibus,
quia nullum eft eorum animi indicium, teftamentum fa
cere non hcet.l.a qua seufe.j. D.h.octit.'&,apud VJp.
cap. lull. 10- Impuberes autem'intelliguttir o.m nonduin
annum aetatis decimum quartern compleucrunt, id ell,
nondum ad fupremum decimiquartiartni dam perueiTe-
runt. Qu*riautem poteft,cumpupiilorummfirma.iu-
dicia, tutorum prudentia regantur, ob eamque caufam
alienarc ijs audloribusrts fuas pofliptiquid ita nop etiam
ijfdem auabribus teflamenti facultatem habcantrpraifer
.tiiri ciim mufieres, quarum, infirmfflima quoque indicia
funt, eandern femper illisiuctoribm  potefiaten; babue-
rint.Refppndcndum puto primiVm, nc piicruloru  vita hx-
redum infidijspbijciatur: qua decaufa ncc feeminisante
pubertatem tefiamenti facultas datur.d.J. a qua^tate.
Deinde,quia tutores, abarum adionum pericufum prx
ftant,caruiT,q-,rat:onem exaflatutela redduntihuitts ve¬
rb nori pofliint. Tertio , quia teftamentanon aliena &,
precar ja, fed.ipforuui tellatorum prudentia fieri debent,
nam tcllamenta familijs & agnatiqnibus iurafua detra-
liunt atq; aditr.unt.ob eaq; caufam facultas in lpfius tefla
toris perlona requiritur , iudicandi sftimandique cur
alieno pqti,(is,quam cognato , remoto quam proximo,
fortume fuat.tradendifipt: qua? poteftasfi tutorjbirsper,
mitteretur, punquain plijs quam a quibus liictum Ipera-
rent, haircditafesattribuereift .In co igirurpupiiJorum
& filiorum f. miliasfimilis ratio eft: quod vt hi neparti-
busquidemfUiclonbus,ficiJJine tutoribu squidemfuu
confultoribus ac probatoribus teflamenti facuJtateni
habent., 3 , . ;

Furiofi quia mente carent , ]  Sequitur 11,. Nec furiofis,
quia mente carent, neeprodigis quibus bonis interdidlS
eft, teftari Jicet.l. 2.C.de inoff.tefi.l.is cui bonis.1 8 . 1 .qui
teftamento. 20.§.4.D-hoc tit.Ratio.igitur in vtroque ne
omninq fimilis eft • nam etfi vtriqtie teflamenti facultas
iccirco nulla fit, quia vtriquebonorum luoium admini-
flratio adempta ell: illi a legexi 1 .tabu.qmEagnatorum
gentiliumque in furiofo pecuniaque eius poteftatem efle
vult .huic a Prsrtore vrbis: tamen in furiofoalriusra¬
tio repetifur, nimirum quod mentis expers fit. qua de
caufa fuorum bonoru admimflratione, ciuifibusqj adio-
nibus ei interdidum eft. Prodigo verb, lit videmus,non
cuiuis teflamenti facultas admitticur: fed ei tantum , cui
a Prstore didu efl,Quando tu bona patria auitaq;, &c.
quam formulamfuo loco/iipcrius expofuimus.

Quo furor eotummtermijfus. ]  Sequitur j 1 x, Furiofi-te-
fiamentum intermiffb furore fadum valet.1. furiqfum.p.
C.eod.vbi Iuftinianusflatuit ita demum id vafere,-fi an¬
te q furor redierit,abfoluatur. Sic &PaultisSet.i 11 .c.4.

Tfeque ullumalittdnegotium Sequitur ij %  1 .Necfu¬
ror, nec bonorum interdidio fuccedens, negotium ante
geftum vitiat.l. iscuui S. & l.qui teilamento.20- §-4-D.
cod. Ex quo intelligitur,ptodigbnon propter iudicij

Brudentieq;

Inftitut. Imp, Commentarius. 133

prudenti£quc inopiam,fed propter Pretoris interdidum .
teftamcnti facultatem ademptam efl'e:?uit enim paulo an
te interdidionem eade n mdicij infirmitas, vacuitasque
protiidentix. nam quod nonnulli putant ohm lege,nunc
a iudice prodigis interdidum fuific, abfurdum puto.

'Lfc mutus qui eloqui nihil potesl, nec furdus qui

nihil exauditraifi eo quern Imivniams prcefcri
p(it modo, teilari poteft.l. vi.

D. eod l. x. C.eod.

III. Item furdus & mutus non Temper tefta-
mentum facere poflunt. Vtique autem de eo
lurdo loquimur , qui omnino non audit, non qui
tarde exaudit. nam & mutus is inteUigitur , qut
eloqui nihil poteft, non qui tarde loquitur. feepe
autem etiamliterati & cruditi homines variis ca-
libus, & audiendi & loquendi facultatem amit -
tunt, V nde noftra conilitutio etiam his fubue-
nit, vt certis calibus & modis fecundumnormam
eius pofsint teftari, aliaque facere quo* cis permif
3)  (3.  funt. Scdli quis poll teftamc nturn fa<5t um,ad -
,, uerfa valetudine, aut quolibet aliocafu mutus
J}  aut furdus die coeperir.ratum nihilominus ma-
net eius teftamentum.

Ue eoJurdo loquimur.  ] Enunciatio I, E i qui tardius lo¬
quitur  vcl exaudit, facere teftamentum licet: at qui  na.
tura mu tus furdusvc eft, nequaquam.J. qui in potefiate.
tf.D.hoc titu. &J,difcretis.i o.C.cod.i.pen.D. vndecogn.
Cuius rci  ratio eft, fi ius vetus fpedemus, quia (vtVl-
pianuscap.Inftit.20.fcribit)ncquemutus verba nuncu-
pationis.Joquineqj furdusfamilie emptoris vei ba exau-
dirc poteft. Sublatls vero per ais & libram tettamentis, <
hxcfuitratio, quia neque mutus tcftcsaccirc & rogare
poteft, ncque furdus tcftimomum perbibentes audire.
quod figniheat Paulps.de ca*co loquens lib.Scnt. 3.cap. 3.
teftes autem rogandos, vt ei attioni operam darent, tu li¬
fe pa tet ex 1 ,’nsredes ,21 .§.2 .D. de teftament.

Secundum normam eius.']  Sequitur ll.Ei quicafu aliquo
furdus mutusve fadus eft, vel natura furdus tantuin, tc-
ltan ex luftiniani przfcripto licet.].diicretis.i o. C.eod.
vbi flatuit, eum qui fiue natura, Hue cafu furdus tantum
eft, fi modoarticulate fuam exponere acpronunciare vo
Juntatem poflit, teftamentum poffe facere.Eum vero qui
non natura,fedcafufiirdusfimuJ& mutus eft,ita pofle,
fi quidem feribere, ipfe  fuum teftamentum poftit: at qui
furdus qu idem, non tamcn mutus eft, vt nuncupare: qui
vero mutus, non etiam furdus, feribere ipfe fua manu tc-
ftamentum poftit.

jtduerfa valetudine , aut quolibet. ]  Sequitur nr.Au-
ditusfermonisveamiftio teftamentum ante faduninon
vitiat.l.quiin poteftate.6-D.lioc tif.

Hjfi per obferuationem .] Enunciatio L Caucus teftameii
turn lac. re ex luilini pratferipto potcft.l.hac confultiflN
ma.g.C.hoc ti.Septem vero funt,qua: Iuftinus luftiniani
pater adopticius praelcribit: Vt feptem teftes, & cum iis
tabulanus aduocentur .Vt caecus iis quidem fadurus fit
denunciet: id eft, teihficetur fe facere teftamentum vel-
le vt hiredum noroina, & vitae cuiufque genus, vnde co-
gnofci poflint, exponat .Vt quid & quantum cuique turn
heredi turn legatariorelinquat,pionunciet. Vt fingula
tabularius in omnium confpcdu ac prxfentia perferibat.
Vt fingult teftes fubicribant,& una cum tabuiario confi-
gncnt.Vtfi tabulariis facultas non fit, odauus adhibea-
tur,qui eius munerefungatur, teftis- Quod (I non omnia
vno tempore memoriter pronunciarc velint ,haecidem
imperator 4.prefcribit: Vtcecus,antcquam teftes aduo-
cet, ociose fuam voluntatem alicui didet ,fcriptiimque
cafliget, acluoarbitratumtcrpolet: Vtciimad arbitriu
fuum perferipta fuerit,tum feptem teftes aduocet,vnaque
tabularium qui aeceptum fcriptum illud in teftatorisac
teihum prxfentia ejara voce recitct: Vt ad extremum tc-
ilator hanc efle fuam extrenum uoluntatem cundisau-
d.entibus pronunciet: Vtidem fcriptum finguliteftes,
unaque etiam tabularius & fublcribat,& obfignet-

tis n  valet,quamuis redierit.  ] Sequitur 1 I.Tcftamentfi
ab eo qui in hoftmm potellate eft, fadum , quamuis re-
dierit,non v.iletl.eius qui.8.D.hoc tit.vnde parshatc ds
fcripta eft. Caufx conftitutio.Scptimius ab Annibale ca-
ptus,dum in eiuscaftriseft, teftamentum feribitipoftcare
uertitur , &in ciuitateacpatria fuamoritur- Harresfcri-
ptusjharrcditatem petit.IntentioiHec hxreditas mea eft,
quippe mihi domini teftamentodelata.Depulfio agnati:
Imb mea.QjV triusfit.R.Quia teftamenti fadionem loli
cities Rom. habent, non autem ferui. Septimiusautem,
quo tempore teftamentum feripfit, non ciuis , fed feruus
holtium erat. F. At cum poftea redierit ,• poftliminij lure
omnis illius captiuitatis memoria dcleta & extir.fta eft:
pratfertimcumaliud nullum teftamentum faciendo, fuo
iilentio videatur illud confirmare. Difceptatio exeon-
trarie fenptisnata eft: An qui teftamentum apud hofte*
fecit,ft redierit, propter ius poftlimimj rede teltatiis in-
telligatur .

Valet mre fofiliminij.]  Sequitur III. Teftamentum ante
captiuitatem fadum, fi capttis redierit, iure poftliminij:
fin minus,ex lege Cornelia ratum eft.Fi .C. de capt.& 1 .
lege Cornelia.1 1,  D.hoc tit. Nam fi redierit,poftliminitr
omnem captiuitatismemoriam fie extinguit, quafi nun-
quam ciuis efle dcfiiffe.-eodemquc quo lj  femper in ciuita
tc manlerunt, loco ac numero habetur. Lex  autem Cor¬
nelia ftatuit,eos qui apud hoftes obieriint,perinde habe-
dosefte, hoc eiteorum adiones eodem numero ducen-
das, ac fi eo lpfo momento pundoque temporis obi jflent,
quocapti&abdudifuerunt quafi clues adhuc Romani,'
an imam exha laflen t l.in omnibus.1 8.D.dc capti.

DM EX HE B^E D AT IOT<{E LIBEI^OBfM.

Ctecui facere teTiamentum , nifi eo quern Iuflinus
prrefer ip fit modo;n.on potest. Eius nerd qui
apud hoftes eft,teftamentum fi modo an
te captiuitatem fatlum ft, ualet:
fin minus, nequaqud.l. viij.

C.eo,& l.yiq.D.eo.

HIT. Ca:cuS autem non poteft facere tefta¬
mentum , nifi per obferuationem, quam lex diui
luftmipatiismeiintrodixit. Eius qui apud ho¬
ftes eft, teftamentum, quod ibi fecit, non valet,
quamuis redierit. fed quod, dum in ciuitate fue-
rat, fecit: fiue redierit, valet iure poftliminij ;fi-
ue illic decellerit,valet ex lege Cornelia,

titvlvs xi 11 .

Teftamentum quo ftliusfam.pr&teritus eft,quamuis
yiuo patreposlea decejfent, nullius momenti esl
olim verdfilia  , natusye ex filio ft praterire-
tur,mftttutis b/eredibus partem admebat.
item quid fit Iftominatim exhereda-
re. Li. & xvq. D.deiniuft. teft.l.
yij.D.de lib. & poslu.l.nij.

C. de lib.prxt.

I. Non tamen vt omnimodo valeat teftameii
turn, fufficit ha:c obferuatio, quam fupra expo-
luimus: fed qui filium in poteftate habet cu¬
rare debef, vt eum hxrcdem inftituat, vel ex¬
ist hzredem

,}4 Franc. Hotom. in 11, Li'o.

hxrcdcm norninatim faciat. alioqui fi euinfi-
lentio prxtcrierit , inutiljter teftabitur : adco
quidem , vt (i viuo patre filius mortuus fit,
nemo lucres ex eo teftamento exiftcre pofiit:
quia fcilicet ab initio non conftiterit teftamen¬
tum . Sed non it a de filiabus , & aliis per vi-
rilem fexum defeendentibus liberis vtriufque
fexus antiquitati fuerat obferuatum : led finon
fuerant feripti hsercdcs, fcriptxvc , vel exhte-
redati , cxhtercdatceve , teftamentum quidem
non infirmabatur , ins tnmen accrefcendi eis
ad certam portjonemprceftabatur.lcd necno-
minatim eas perfonas exhacredare parentibus
needle erat, fed licebat inter cteteros hoc fa-
cere . Norninatim autem quis exhsredari vi-
detur, fme ita exhxrcdetur ,T 1  TIV S FI-
LIVS MEVS EXHHRES ESTO:  fl¬
ue ita, FILI VS ME VS EXHAE 11 ES
E S T O,  non adicclo proprio nomine, fcilicct

fi alius filius non extet.

Vt eum hxredem inftituat.]  Fuit tempus, cum htlius tra-
ftatus infcriptionem corrigendam exiftimarem , legen-
dumque putarem, [ de infhtuthne vel exhtsred. lib.]  quain
meam fententiam nonullostacitc poftea fccutos animad
uerti. Nunc qua de caufa earn mutarim,p.iucisapcriam.
Primiim autem illud lime oportet, ius  ciuilc Romano-
rum, patrisfamiham , fiuchaireditatem ita fiiiofam. at-
tribniifie, dicalfc, dcitinafle, vteiusetiam in vita patris,
quodammodo fit dominus.l.in fuis.ii. D-dclib, &poft.
Ex quo illud prinuim confcquitur, fiJiurnfa- relinqui po-
tius, quamfieriaut inltitui hteredem. nam fi iam hares q
eft ( qua dc caufa Suits iniure appel!atur)a patre non
fit, autinftituifur. Et profedo fiefe res liabet , vt non a
patre , fed a lege filij hsredcs fiant. Veluti cum de-
ponit aliquis magiftratum, non fucceflorem fibi facit,
mftituitve: fed accipit potuis, aut fibiapopulo attri-
butum relinquit. Vnde illud Ciceronis : Execraban-
tur Sacerdotem , quod Vcrrem tam nequarji reliquif-
fep : Vcrrem cnim in Pnttura Sacerdoti fucceflorem
populus Rom. inftituerat . Sccundb autem illud hae
ex re confequitur, vt foli fijijfant. proprie ex harreda-
ri dicantur. Nam cvfi a Cicercne verbum hoc quo-
dam loco etiam ad al os transferatur, vt in Commen-
tario verboium iurisexpofuimus;id tamen non pro¬
pric, fed abufione quadam vocabuli fieri conftatiquip-
pc ciim foli filiifam- de ftatu hxredum, & anticipa-
ta quodammodo poffeffione deturbentur : Patet lgi-
tur, vt Inftituendi verbum alienorum,fic Exhatredan-
di fubrum, ii eft filiorumfa. proprium efl'e.Vndefa- D
dumb vt &proxjmus tradatus [de baredib. inflit.]  in-
feribatur, in quo de filiisfam. nullum verbum : &hic
nofter [ de exhpred. lib .] in quo de alienis perfonis nul¬
la mentio . Quam infcriptionem etiam Caius lib. ln-
ftit. i i. retmuit, & Theophilus hoc loco, Namet-
fi liberos quoque hatredes inftirui farpe legamus: ta¬
men id partim propter emancipates, partim etiam
abufione quadam fit vocabuli. Et hac ex difputatio-
nc conftat, quapropter (in hzredes non adire dican¬
tur hatreditatem, fedci feimmifccre,velhsredcsexi¬
ftcre' extranei non exiftere,fed adire. Exillere nam-
que dicitur, qui cum antea quodammodo latcrct,re-
pente poll patris mortem nouus dominns apparuit.

Vel exlneredem norninatim faciat.  ] Enunciatio I. Prte-
teritio filiifam. vitiat teftamentum, quamuis cstero-
qui rite ordineque fadum fit, atquc etiam prxteri-
tus patre viuo decellerit, l.i. & 1 . filio.i 7.D.de iniuft.
teft.l.fi filius. 7-D-de lib. & poftu, Caput, inquit te-
ftamenti eit, vt paterfam. liberorum quos in fuapo-
teftatc retinet, rationem potiffimum habeat: & no.

A minatim quid iis, dari, fieri placeat, exponat. aiio-
qui nec vllius momenti teftamentum crit. l.inter.30.
D, de lib. 8f port. & filius patris etiam ini:ici famiham
retinebit, ncc alieno inftituto cedct. Cuius rei lire
fine dubio ratio eft, quia Lex xn.Tab. ita filio, etiam
viuente patre j paternam famiiiamdefponditatqucat-
tribuit, vt etiam eo viuente quodammodo eiusdomi-
nus efle vidcatur.l.infuis.n-D.de lib.& poftu-ac pro-
inde pater non poffit ei rem fibi ism deftinatam ac
propen odum fuam, fine caufa & quad iudicio adime-
re , atquc in alienum &  extraneum transferre . non
enim tain pater filium hxredem facit , quam Lex:
qua: rerum omnium ac bonoriim qua: ciues fuipoffi-
dent, domina eft. Aut igitur exhsredet ilium pater
oportet, tux  res quafi cuiufdam iudicij &damnatio-
nis inftar eft , propterca quod fine caufe rcdditionc
non fit exharredatio : ac proinde quafi iudicio liabi-
to , res lua filio tanquam iniquo & immerenti aufer-
^ turi aut transferre in extraneum fuam familiam non
potent . filius enim fibi fuum adimi fine caula non
patictur . Ex quibus facile , opinor , intelledu eft,
qua de caufa matri prxteritio teflamentum eius non
vitiet . nimirum , quia lex matris bona filio non ita
attribuit, vt ilia patris: neque filius, doiis materna:
donunus eft . quod Paulus in I.4. §.i. D.de bon. pofll
cont.tab.apcrtiflime fignificat, cum ait , iccirco prx-
tcritione nlij non vitiari teftamentum matris , quia
nuiher fuum hgredem non habet. Adco, vt ne ma¬
ter quidem exhicrcdare proprie dicattir : & quamuis
matris prxteritioncm infra pro exhsredationehaben-
dain efle legamus, id tamen improprie & abufiue di¬
citur. nain Exha:redare,vtdixi, proprie eft fuumali-
cui quafi iudicio aufeire : filius autem matris bono-
rum dominus non eft . Verum hxc quidem hade-
nus. Nunc vt ad illud redeamus , prattcritione fihi-
fam. teftamentum vitiari, luflinianus cam fententiam
dupliciter amplificat: prirrum, quamuis cpteris inre-
bus rite ac legitime teftamentum fit fadum rvtfivno
tenore fit covam feptem teftibus fadum , qui fua ma-
nu & fulcripferint Si  obfignarint . dcir.de , quamuis
preteritus ilk filiusfain. ante teftatorem fit mortuus.
quo in loco caufe conftitutioncm affirgemus : Vale¬
rius teftamento fuo filium pr$teriit. qui pauic poll an¬
te patrem fuum teftatorem decefiit. Mortuo tclh to¬
re, Flauius heres inftitutus hered.'tatcm petit. Iuten-
tio; Life hjreditas mca eft , quippe a Valerio mihi
legitimo teftamento relida . Depulfio agnati : Imo
mea . Q^’Vtrius fit.R, Quia inteflato mortuus eft:
teftamentum enim, filiifam. preteritioneVitiatur. F.

At filiusfa. ante teftatorem eft moituus-quid igitur
iam attinet >  earn efle mentionem in  teflamento fa-
dam , quam cal'us  oftendit futuram fuifl'e fuperuaca-
ncam ? D. An teflamentum ob filij preteritior.em vi-
tiofum, eo ante patrem mortuo conualefcat? Rclpon-
detur, nequaquam: propter regulam , qu| negat ea
qu* initio non fatis conftabant, ex peftfado confir-
nwri. Quod vt planius intelligi poffit, illud tenen¬
dum eft, tribus temporibusaliquem pofle fuumhere-
dem efle: teftamenti, mortis, & intermedio. aepro-
pterea qui horum temporum aliquo fuusexiftensprf-
teritum fe reperit, teftamentum rumpere . quod in 1.
Gallus.19.de lib.& poftu. apertillime traditur: & nosm
cius paraphrafi expofuimus.

jib initio non conftiterit , teflamentum.]  Sequitur 11 .Que
ab initio non confiftunt,cx poflfadononconfirmantur.
l.quodinitio.i9.D. dereg.iur. cuius exemplum Rufinus
profert in l.peri.eiufdem tit, vbi ait, inftitutibnem vitio-
fam cx poftfado non cc mi a Ida reiquemadmodum fupe-
riore irad.didum eft,necfcruinec impuberis, neeprodi
gi teftamentu valere,quamuis poftea liber,pubes,& frugi
fadus fit.l.fifiliusfa.i9.D.quib.te. fac.ite,queadmodu id
pulatio rci facre,liberive hcminis,quauis ilia ^sfana, hie '•
feriius poftea elhciatur.l.intcrftipulate.84.§. rcfiicra.D.
dever.obl.Rfguk vero hac opinor elici6ne,caciuiles &■

legitime

Inllit. Imp. Commentarius i ^

legitim* a&iones fuis viribus niti ,■ & conftare , non
ex incerto dubioque futuri temporis euentii pende-
redcbent.

Ius t.tmen jccrefcendi eis’adcertam.l  Sequitur n i .Olim
& Elia & natus ex filio pratteriti , teftamentum non
rumptbant/ed iusab inftitutorum partibusauocandi ha
■bebant.l.g.D. de iniuft. rupt.irr.vbi VIpiam rcfponfum
ita perplexe fcriptum eft, vt intellrgi a me nullo modo
poflit. Legendum autem fie opinor:Fi!ia vel nepos,quia
cum emancipantur , vna mancipationc exeunt depote-
ftate, teftamentum non rumpunt. vtfitfenfu's: non tan-
ta ac tarn arfta neceffitiidine filiam nepotemve a iure ci-
uilieum patreauovc conftringi, quanta filiusfam.patri.
quod ex eo conftatj quia hie tribus mancipatiombus ,il-
livnaduntaxat Jiberanttir: vtlibro prmio expofuimus.
quarc mirandum non efl'e, fi iusciuile faciltus prseteriri
filiam nepotemve patiatur, quam filium : quafi pater non
tantilmiis, quam huic debeat. Paulusautem lib. Sent,
in.eap. De teftaro. ha:cfir exponit: Filio & extraneo
Eequispatnbus, hairedibus inftitutis, filia prxterita ac-
creleer.s tantum fuo aduocabit, quantum extra : fi verb
duo fint fiiij mftituti, fuis tertiam , extraneis dimidiam
toilit. Sic emm locum ernendo , vbi antea legebatur,
[/t prxterita accrefcant.  ] Reucra eniim filia eis accrefcit,
cum hasredum augeat numerum. Quod autem Iuftinia-
nushocius accrclcendi appcllet,fic mtelligi oportet,
vt non partes ipfasfpeftemus, quas hsredes obtmetiin
iis enim decrefcendi: fed ius quod fill's datum eft, feri-
ptis hatredibus acerefcat. Habere igitur ius acctefcendi
dicitur , quia ius habet licrcdum mimertim augendi .
de quo Caiusin Inftitut.lib.2. cap.  3. fie feribit: Si ve¬
rb filiam prsterierit, non rum pit teftamentum Glia  prg-
termifta , led inter fratres fuos  iegitimo ftante te—
Hamento , Guam Gait alij  fratres confequitur portio-
jiem: ft verb teftamento extranei heredes feripti fue-
rint, ftante teftamento filia medietatem h^reditatis ac-
quirit. Item Vlpianuslnftitut.tap.xxi i.Ex fuishj-
redibus filius quidem neque hpres inftitutus, neque no¬
minatim exheredatus, non patttur valere teftamentum.
reliqu^ verb perfonp liberorum , velut filia , nepos,
neptis, fi preterit^fint, valet teftamentum : & fcriptis
h^redibus accrelcunt, litis quidem heredibus in par¬
tem virilem , extraneis autem in partem dimidiam .
Exemplum hoc fubiiciam: Si duo fiiij inftituri funt,
Elia prsterita , ita diuidetur as, vt & illofum finguli, &
hee fola trientem obtmeant. Si duo extranei, eorum
finguli quadrantem tantum., ilia fola femiflem confeque-
tur°. Si Glius cum  extraneo inftitutus eft, ille trientem,
hie quadrantem,filia pratterita quincuncem .

licebat inter c/eteros hoc facere. ]  Sequitur 1111. Olim
filiam,natumve ex filio latis erat inter cpteros exhs-
redare nominatim needle non erat.i.4.C. delib. pm.
Veluti fi teftator diceret: Publius Glius  meus heres efto,
ceteri exh^redeslunto: inter catteros filia quoque& ne-
potes ex filio contincbuntur. Queretaliquis , qua de
caufa, cum ifto modo exheredari filius non poilit? Sed
refponfio patet ex co quod diximus ad tertiam enun-
ciationcm, exl.8.D.deiniuft. rup.&irrit. tell.

J <lpminatim autem exlueredari.]  Sequitur v. Nominatim
exhgredari filius fola demoftratione ac defmitioe,quauis
nometaceatur,poteft.l.i.r.& 3.D.delib.&poftu. Ratio
eft, quia definitio nominis vim obtinet.l. certum.6.D. fi
cert.pet. necquicquam intereft,vtrum aliquis nomine
an definitione fignificetur. veluti,Ex matre, ex Seia
natus, cum fortafle aliam vxorem habuiflet. ex patria,
Luteciae natus. ex colore, rufus, cum diuerfi colorisfi-
lios habeiet: ex figura corporisj maculave: vt eatens,
claudus ,mancus,gibbofus, ftrumofus . ex artificio,fa-
bcr:ex ftudijs, medicus, leguleius, grammaticus: ex mo-
ribus, gladiator, latro, ficarius,

. J-gnatio pGjlurai poJhmteve,prxteritiprxteriuve>
teftamewum rumpit:abortitio verd non rum-
pic . poftumi autem exheredari nifi nonii -
. natim nonpoj]'unt:atpiftime, fi modo
quid eis legetur  , eciam inter cx-
teros poftunt.l. i.iij. D.
de iniuft. rupt.

11. Poftumi quoque liberi, vel hseredes in-
ftitui ciebent, vel exhxredari. Et in eo par om¬
nium conditio eft: quod & filio poftumo,& quo-
libet ex cteteris liberis, fine fueminini fexus, fine
mafculini, pra’tcnto,valet quidem teftamentum,
fed poftea agnatione poftumi flue poftmna rum
pitur, & ea rationc totum infirmatur. Idcoque
li mulier, ex quapoftumus autpoftuma ipera-
batur, abortum lecerit : nihil impedimento eft
fcriptis haredibus ad bareditatem adcundam.
Scdfoeminini quidem fexus perfona,vel nomi¬
natim,vel inter catcros exharedarifolebant:dum
tamen, fi inter cateros exbaredarentur, aliquid
eis legaretuf,ne perobliuionempraterita efl'e
viderentur. Mafculos verb poftumos, ideft fi-
Jios,& deinceps,placuitnon aliter redleexha-
iedari, nifi nominatim exbaredarentur, hoc fei-
licctmodo: Q^yiCVNQ^VE MIHI FI-
LIVS GENITVS FVERIT, EX-
HAERES  ESTO.

Agnationepojhtmt rutnpitur.  ] Enunciatio I. frarteritio
poftumi cuiufcunque gradus fexusve fit, teftamentiun
rumpit.l.i .& 5. D. de iniuft«rupt-.l.i .& 3. C. de poftum.
hsred. Ratio eft, quia iurifconfulti iudicarunt teftato-
rem vel ignorafle conceptum efl'e , vel eius oblitum fuil*-
fe: alioquin nunquam eius mentionem pnetermiflurum
fuifte. Bcnigne namque & humaniter de patrum in li-
beros voluntate, quoad lacultas feret, fentiendum eft.
Quam ip/am caufam efte arbitror, cur fexum in poftu-
misnon diftinguant, cilm in prseteritis fuperiore capite
diftinguant. Siue enim films fiue filia nafcatur, rumpi
teftamentum volunt. quid ita ? primum,quia lex non di~
ftinguit: deinde, quia pra?teritio fill at nata: patriqueco-
gnir* argumentum quoddam eft exhatredationis:at notv
du natat & incognita,nequaqua noluertmt enim de cuiuf-
quam in fuos 'iberos animo,fine caufa,immitius fufpicari;

Si mulier abortiumfeccrit.]  Sequitur 11 .Abortiuuspo-
flumi appellatione non cohtinetur.l. cjui mortui.i2y-
D.deverbo.figti. vbi Paulus feribit, cos quimortui na-
feuntur, neque natos neque procreatos videri. quia nun
quam liberi appellari potuerunt: ob eamque caufam te¬
ftamentum abortitione non rumpi conftitutum eft.J.i.
& 3.C.depoftum. heredib. Sed queri poteli,quomodo
teftamentum valere dicatur, quod ex incerto futuri tent
poriseuentu pendet i  nam fiviuus edatur poftumus, pro
nullo habetur: fin minus, valet. Refpondemusin tella-
mentorum fauorem id a lurifconfultis inftitutum efl’e>
Vt teftamentum hocdiccrent non momentinullius efl'e,
veluti cum vitio faftumelt: fedanimante natoeuerti:
mortuo edito, perfiftere. Lex cnimde poftumo folo
elocutaerat: nec deviuo mortuove diftinxerat. lu-
rifconfulti autem cum teftamentis fauerent, & ilia quo¬
ad poflent tuerentur: ftatuerunt,' inanimati corporis:
editionem ad legem non pertinere . quod vt vere difpu-
tare poflent, adiecerunt teftamentum a poilumoani-
jnante non nuilius momenti effici, fed rumpi.

fominihi quidemfexus perfontei]  Sequitur 1 hi  .Olim po
ftumat non modo nominatim, fed etiam inter ceteros

M 2 exhere-

i)6

Franc. Hotom, in IL Lib,

exhsredari, fimodo quid eis legaretur poterant: poftu- A Idque lege Iunia Vellea prouifum eft, in qua ft
mi vero cuiufuissradus nominatim exhairedandierant. __ j r..  -i:. i  n

mi vero cuiufuis gradus nom
J.4.in fin.C.de Jib- praitcr. & l.j.§.i ,D. de iniuft.rumpt.
Quacx re differentia quredam infigniselucet internata
rum &'poftumarupi exineredationem, nam ilia;fine le¬
gato inter cetcros exhxredari poffunt, ilte non polliint:
hac opinor rationc, quia natam pater nouit, nec dubita-
ri poteil quin de ea cogitarit. At eam,quf in vtero ell,
non ncrat, nec feiebat filiam editum iri potius qudrn fi-
lium. quapropter benigne & ejementer de teftatoris men
te fentiendum eft: id elt,quonjam mares poftumi exhf-
redari mfi nominatim lion poffunt , & nominatim nihil
de vtero difturn eft:iccirco de filia poftuma nihil teftato-
n in mentem venifle,fed earn obliqione pretenifle mdi-
catur • At ft kgato earn aliquo nofanit, dici id non po¬
red : quod vtruhque colligitur enim cx cafu confimili in
l.ficpm in ytero. to.C.de teft.miht. Q_ucroprfterea, cur
poftqmus minus quam poftuma inter ceteros exhereda-
ripofiit?&non dubito cjuin heccaula ftp, quod mares
propter gentijitatum agnafionumque conferuationem
minus a parentum hf reditatibus remouendi funt.Obfcr-
uanda porro altera differentia eft inter exhf redationem
nepotum natoru, &poftumorum. q>illi exherqdari inter
Cf teros poffunt, vtiupcriusdiftum eftufti verb non pof-
funt. Cuius rei ratio,difficillim? plerisque videtur efle,
meoiudiciohec eft, quod de patrum erga fuos liberos
voluntate Temper, quoad poffumus, benigne iudicamus.
quocirca prfteritum pollumum non inter cetcros exhe-
redatum,led obliuioneomiffum interpretamur. id quod
de viuo & cognito dici, (I maxime cupias, non poteft.Ad
huncautem Jocum ilia VJpiani verba pertinent ex Infti
tut.cap.2i.Poflumus filiusnominatim exheredadus eft:
filia poftuma ceterfque pofteme foemine, nominatim,
vel inter cf teros; dummodo inter cf teros exhfredatis
aliquid legetur.

?{ominatim exbaredarentur.  J Similiter VIpian.l.j.§. j.
D.deiniuft.rupt.Nominatim, inquit,exhfredatus poftu
musvidetur,flue ttadixerft, Quicunque mihi nafeere-?
tur: flue ita,Ex Seia: flue ita,Venter exheres efto.

■

llpn modo filiosfam.fcd & eos, qui in ip forum dfa
milia demigrantium locum fuccedendopro-
ximum pqtrifam. gradum obtinebunt ,
nominatim vc-l msittuerc,vd cx-
bxredare ncceffe e 'si.l. riij.

D, deiniuft, tefiam.

III. Ppftumorum autem loco flint & hi, qui
in fui hjeredis locum fuccedendo, quail agna-
feendo hunt parentibus fui hjeredes. vt ecce ,
fi quis filkim, & ex co nepotem neptemye in

mulexhxredationis modus ad fimilitudinem po-
ftumorum demonftratur,

Quafi agnafeendo fiunt [hi  Ineredei,]  Enunciatio I. Qui
in proximum patrifam-locum fublato priorefucccflurus
eft, poftumi agnati ms, fuiquc npmen hf redis obtinet.
l.poftumoru.i q.D.de iniuft.rupt. Naqucadmodum po-
ftumus, prfter fpem repente exortuseftin familia,quafi
nouusquidam rc-x ac dominus& paterfamilias; eodem
modo nepos mortuo filio pratter (pern ( fperabatur enim
fiiius regnaturus )fubitoexoritur, qui vacuum primum
gradum reperiens iJJum oepupar: fefequc patrifam.Regi
proximum collocat. Suus porro  dicitur hf res is,qui non
aliunde quefttus eft,fed in ipfa familia repertus. Quod
ex contrarij appellatione intelligitur,qumon alicmis.fi-
ue extraneus nominatur ; vt facile apparcat, fuum lifre-
- dem ita non incommode definiri ppfse , Qui & in patris
fam. poteftate eft,& in familia proximum ab eo gradum
obtinet. Quarecentum Priami filij, quandiu ineiusfa¬
milia manent, nec emancipantur, omnesfiii hfrcdcseo
mortuodicentur: nepotes vero & pronepotes,quaniuis
in eiufdempoteftatefint, nondicentur: non quoaheni
fint, fed quia prorfus hfredes non fiint. At cum Heflor
ante pattern deccfserit,repente Aftyanax cius fiiius in pa
tris fedem inanem ac vacuam inuadtt, eamque pccupar,
funs vna cum patruis nominatur. Qua decaufa cauetur,
vtnon modo fill j  omnes, fed etiam nepos in fill) demor-
tuiemancipatione locum fubintrans, nominatim hsres
vei exhfres feribatur. ahoqui eius prfteritione, non
minus quam poftumi teftamentum ruptum iri. Qua de
re Vlpianus Inftir. cap.22.ficfcribit: Nepotes & prone-
potes cftcrique mafeuli, vel inter efteros cum adieflio-
ne legati funt exheredandiifed tutiuseft, nominatim eos
exhfredari.& id obferuatur magis,

Itx & nepotem neptemve exfilio. ]  Sequitur 11. Cui fine
mari,fiue foeminf proximus patrifa.locus fublato priore
debetur, is,eaYe hfres vel exhfres fieri debet.d.l.poftu-
moru. Quod fummepere notandum &obferuandum eft - ,
propterea quod nepti plus tribui hoc modo videtur
quam filif. nam filia preterita non rumpebat teftamen¬
tum , ( vt proxime diftum eft) fed accrefcendi ius habc-
bat:neptis veib in patris fui gradum fucccdcns rumpit.
Quod fane mirumaJicuivideripoflit: prffertimfifiliuni
emancipatum ponamus . nam hoc filia (qufhuic amita
eft) prfterita non rumpet teftamentum: hxc vero  neptis
cx infufo fortafle filio, rumpet. Sed cum hanc Junfcon-
fiilti pollumf comparent : apparct,opinor,qu;d fecuti fint.
nimiruni candcm rationcm,quani innate & poftume prf
teritarum differentia (Jcmonflrauiii us: hoc eft, clenien-
ter & ben-'gne depat risfa.  mente atqueanimo in fuos li-
beros exi’ftimandum efie. Cum enim lex Vellea, vt mox
dicepms, permittat hanc inter cf teros exhf redari, dum¬
modo aliquid ei legetur;quid fignificat ? mmirum cui ni

I'ti__ . - r\

poteftate habeat; quia fiiius gradu prmcedit, is hiilegatum eft, earn non amino makuolo, fed mera obli
r*  i • r • 1 it A i_ _—_:_ uioncDreteritam fniflp. VtfariU _ _ __


folus iura fui harredis habet quamuis nepos quo-
que & neptis ex eo in eadejn poteftate fint, Sed
fi fiiius eius viuo eo moriatur, aut qualibet alia
ratione exeat de poteftate eius, incipit nepos
neptisve in eius locum fuccedere, & eo modo
iura fiiorum hairedum quafi agnatione nancifci-
tur. Ne ergo eo modo rumpatur eius tefta¬
mentum :ficut ipfum filium vel hsredeminfti-
tuere, vel nominatim exhxredare debet teftator,
ne non iure faciat teftamentum: ita & nepotem
neptemvc ex filio necefle eft ei vel hmredem in-
ftituere, vel exbsredare: ne forte eo viuo, filio
mortuo, fuccedendo in locum eius nepos ne¬
ptisve ,quafi agnatione rumpat teftamentum.

uione prfteritam tuifl’e. Vt facile apparent, nequaquam
plus nepti quam filif tribui: tarn ctfi prima fpecieidvi-
deatur,(cd benigne llatui,noniudicio, fed obliuioncprf
teritam earn fuilk, cui legatum nihil eft. q>  in filia, cuius
preteritionem nihil legatum adiuuaret, dici non poteft.

Lege luma Vellea f rouifian efl .] Sequitur 1 11 - Lex Iunia
Vellea horum exhfredationem ad poftumorum fimili-
tuciincm inftituit.J- Gallus. 2p.§- nunc de jege.de lib. &
poftu. Eius autem Jegis capita duo fucrunt: quorum al-
terumhac vti formula teftatorem tubebat, Fiiius hfres
efto. fi fiiius me viuo moriatur,turn qui uinljs fexus mihl
finis hfres futuruserit cum na/cetur , hfres efto; vel cti.i,
exhfres efto. alterum prouidtbat, ne ft non nafccre-
tur, fed per fucceflionem fuus aliquis exifteret: tametfl
ea formula videretur prfteritus , que nominatim de na-
feituro cauerat, tamen teftamentum rumperetur. fed
hunc pro reiftc inftituto vel exhf redato haberi iubebat:
quafi fimpliciter diftum fuilfet, '1  urn qui mihi fuus ertt.

Inftit. Imp. Commentarius

J.I fimiUtudinempofttmarum  ] Nam vt Aquiliusformu A
lamnepotuin poftmnorum inftituedorum vel exheredan
dorum tradiderat, quitamen teftanventi tempore mfti-
tui non pofl'e videbantur , quia turn erant aheni: fie lex
Velleaformularri ilia tradidit, qua iftos fucceffione fuos
efFe&oi inftirui exhoredarique voluit. Quaderefatis
copiosc iu iurifconfu !to noftro expofuimus.

Emancipati prMeriti teslarnentorum nan rampant,
M* 'P r & r  ore honor inn pefieffionem contra ta
hulas impetrant.l.i. & pafs. D.de
bon. pofsef. cont. tab.

IIII.  Emancipatos liberoslitreciuilineque
baeftdes inftitucrc,neque exhaeredare neccfle eft:
quia non {tint fui literedes . Sed Praitor omnes
tarn feeminini fextis, quarn mafculini, fi haircdes
noninftituantur j exhairedari iubet: virilis fexus
jiominatini, feeminini verb & inter cxtercs: quia
fi neque haircdes inftituti fuerint, neque itavt
diximus exberedati , promittit eis Praetor contra
tabulas teftamentibonorum poflesfioncm.

Quia, non/tint fui haredee . ] Emmciatio I. Emancipati
pro alienis& extraneis tore ciuili mimerancur, ncc fui
bored es dici polUmt.§.cmacipati.infra  de bored.quoab
inteft-§;z.infra etc hxrcd.qual.Si dilE& l.pronuncucum.
ipf.D  de ver.fig.vbi Vlpia.ait ,emancipatos /uam ac pro-
priam familiam fibi habere.  Nam cum emancipati e fami
Haiti qua prius erant , dimittantur, & quafi in coloniam
demigrct,ius  omne agnationis quod in familia patris ha-
bebant,amittunt. Itaqjlegexu.Tab. inteftatipatriho
redes non erant: fratcrpoduserat,aut patruus. quid ita
proptergentilitatum conferuationem, qua: in emancipa-
tis extinguebantur. Re&e igitur Vlpia.l. fed cum patro-
no.6.§.i.D. debon. poll'. lure ciuili deficiunt liberi, qui
propter capitis deminutionem , hoc eft emancipationem
definunt fui horedes efle. ItemPaulusinl.tutelas.7.p.
decap.minut. vbt ait,emancipatos definere agnatos die,
<juippe familia mutatos.

7 s[equc exhp-edare mrejji’ eji . ] Sequitur r i.  Emancipati
prxtcritio teilamentum non rumpit. Ratio ex fa per lore
pronunciato inteiligitur: quia iam pro extraneis & alic-
nis  numerantur : neque vlla ex parte ad patris familiam
pertinent.

Exheredariiubet. J  Sequitur i 11. Praetor emancipatis
proteritis, bonorum pofleffionem contra tabulas attri-
buit.Li. & paffim.D. de bon. pod’.cont. tab. Et Vlpianus
Inftit.cap. zi. Mancipatosliberoscum iureciuili neqjho
redes inllitucre, neque exbercdarc needle /it: tamen
Prctor iubet, fi non inllituantur ]i£redes,exhoredari 111a
lculosomnes nominatim,fceminas velinter ceterosialio
qai contra tabulas bonorum pofleffionem eis poilicetur.
Hoc ille. Ex quibus inteiligitur, Protoretn idem prope
ius emancipatis tribuere quod fuis .mficnim inllituan-
tur, aut nommatim fi maresfint,fin verb foemino,faltem
inter coteros, exhoredart iubet: aut eis bonorum defun
fli pofleffionem contra teftamentum pollicetur.l.4.D.de
bon. poli'cont. tab. Non enim Praetor horedem potcll
ahquemfacere.-legiseafolius potella* eft, qua: ciuium
Rom bonis tanquam regina & moderatrix proeft. Sed
pofleiVorem que eft'ccerit,in fua polieffione retinebit>eiq;
ius fecunduea poilcflionem dicet-Qjieri autepoteft,que
ratio Protore mouerit, vt emancipatis msillud quod eis
Jexxii.Tab.abftulerat, reftitueret. namfi naturae & fan
guinisrationem ilium fecutum dicamtts, immanitatis le
gemxi i .Tabulariiaccufabimus. Intelligedum eft igitur,
legem illam hoc iccircointtituifle,vt patricio gentesatqj
adeo vniuerfae agnationes conferuarentur . Idque ius
longo admodum tempore, fiorente Repub. ohferua.

>37

turn eft. Sed cum pro vetuftate nimia Romano familio
pdlumirent,atque obfolefccrent,paucicjue admodum
client patricij, ftudiumque illtld prikum conferuandaru
agnationum fenfim extingueretur: Praetor aliquispri-
mum id ius anno fuo dixit, cuius inftituturn cumaliisde
inde compluribus placuilfct, tandem non niodo tranfla-
ticium,lcd etiam perpetuum fa&um eft.

jl&optiui liberi, a patre adoptiuo prcsteriti,cius te¬
ftamentum rumpunt:fcd ab eo emancipati, con
Vra patris natwalls tabulas tantumbo-
noru prfseisione impetrant.l.iiij.

D.fi.tab. tef.d.nidix ex tab.

V. Adoptiui liberi, quandiu Hint in poteftate
B patris adoptiui,eiufdem iuris habentur,cuius funt
iuftis nuptijs qusliti: itaque hseredcs inffituuidi
vel exheredandi funt ,fecundum ca qua; de natu-
ralrbus expofuimus. Emancipati vero a patre
adoptiuo, neque iure ciuili, ncq; eo iure quod ad
cdiCcum Prxtoris attinet, inter liberos connume
rantur. Qua ratione accidit,vt ex diuerfo ( quod
adnauiralemparentem attinet) quandiu quidem
funt in adoptiua familia, extraneorum numero
habeanturrvt eos neque hceredes inftituere, neq;
exheredare neceffe fit. cum vero emancipati fue¬
rint ab adoptiuo patre, tunc incipiant in ea caufa
efle, in qua futuri efl'ent, fi ab ipfo naturali patre
emancipati fuifl'cnt.

Einfdem iuris habentur.lEnunchtw  I. Adoptiui liberi fi
liorumfa. ius fuorumque nomen adipifcuntur.l.i. & paf-
fim-D.de adopt.Rt copiofe anobislibro priino explica-
tum eft.

Itaque haredes inflituendi.']  Sequitur 11. Adoptiuorum
liberorum prxtentio patris adoptiui teftamentum rum-
pit.l.i.D.de cont.tab.Li .§.liberos.D.fi tab.teft.null. ex
tab.Cum enim fui ac filijfam.ius dignitatemq; obtineat,
prxteriri  non magis qui qui r.atura filius eft debet. Hinc
Vlpianus l.verum eft.S.D. deiniu/i. rupt.vel irr. Verum
eft, inquit, adoptionc vel arrogationc Ulij  Rlixve  tefta-
menti rumpi:quoniam fui  haired is agnatione folet. [rum-
pi. Quem locum infignem appuJlare mcrito pollumus.
docet enim, quod mirum omnino eft,adoptiua: filise ius
maius ell'e quam naturalist quippe cuius praeteritio te-
ftamentum rumpat, cum hutusnon rumpat.Cuius rei ra-
tionem efle arbitror, ne facile a fiiis patnbus adoptiuis
D negligerentur.

Emancipati vero a patre adoptiuo .] Sequitur j 11. A pa¬
tre adoptiuo emancipatus nihil in eius familia iuris om¬
nino rctinet :fed naturalisms quod emancipatis datur,
recuperat.l.4.D.fi tab. tell. Can fa: conftitutio : Adopta-
tur Aemilius a Cornelio Scipione:poft ab codem eman-
cipatur.cum teftamentum Corneliusferiberet, eum pre-
terijt.Hicbonorumpoft'effionem contra tabulas petit,
quoniam emancipatis praneritis Praitor cam promifit.
Intentio. Mihi dari bonorum pofieffionc oportet :quip-
peemancipato prieterito.D.Non debet. Ql^An debeat.
R. Quia prattor non ex adoptiua, fed ex naturali fami¬
lia emancipatis earn promifit. quod ex eo conftat ,quia
propter ianguinem & cognationem veram ac natura-
Jem cam promifit;ne fciljcqt eijianc.ipatio tantum inconi
modi liberis afferret. F. At illo modo c uplici de fpe,at-
que,vtdicifok't,duabus de fellis'decidefo. quod a Pro¬
ton’s benignitate abhorret.D. An Protor bonorum pof¬
feffionem ex naturalis tantum familia emancipatis pro-
mittendo, eos qui ab vtraque emancipati funt, vtraque

M 3 ipe

1 )%

Franc. Flo tom. in 1 [. Lib.

fpe friiftret'ur. Refpoildetur, necjiraquafnifedhuic Aetni-
lio datum iri bonorum poifdlionem aduerfus natu-
ralis patris tabu las: codeinquc lure ilium habitum iri
ac fi limpliciter emancipatus, nonautem in adoptionem
datusfuiifct.

‘■Quakdiufunt in Adofuui fiMilii.']  Sequitur 11 u .Quan-
diu in adoptione aliquis retinetur, tandiu bonorum pof
feflionem contra patris naturalis tabulasnon impetrabit.
l-4-D.fi tab. tcft.null.Hac fcilicet rauone, quiainado-
ptatoris faiiulia abunde habet, vnde iafturam illam na-
turalis haereditatis compcuferproptcr quum folamcom-
penfahdam lice bonorum poiltflio iiiftituta fuerat.

luiitniani lege nulla prorfus inter libros differentia
eft: fed omncs nominatin'! velinftitui velex-
bxredari debent:, uiufuis generis,fcxus
gradusq; fintdyiihC.de lib. pixu

VI. Sed hxc  quidem vetuftas introducebat i
noftra veto cdnftitutib inter mafculos & leemi-
nas in hoc iure nihil intereffe extimans: quia vtra
que perforia inhomirium procrcatiohe fimili na-
turas officio fungitur , & lege amiqita duodecini
Tabularum ofones fimiliterad fucceslionem ab
intelfato vocabantur, quod& praitores poftea
fecuti eife videntur : ideb fiinplex ac fimife his, Sc
in filiisj & in filiabus & In ceteris defeendentibus
ier virilem fexurn perfonis non folum iam natis,
_ed etiam pofttimis., iiitf odiixit: vt ornnes Hue fm,
fide emancipati Tint, vcl her edes inftitiiantur, vel
nominatim exheredentur: & tundeni haheant ef
fedtum circa teftanienta parentum fuorum infir-
manda , &c  hereditatem autcrendam, quemfilij
fui vel emancipati habent, fiue iam nati fint, fiue
adhuc in vtero conftituti ,poftcanaulint.

£

Lege antiejua. duodecim tabularum .  ] Enunciatio I. Legd
X11 .Tab.non minus famine quam mares inteftatis patri-
busluccedebant.l. legex11.Tab.14. C. de kgit.ii.ered.:
vbi heceadem ijl'dem fere verbis expouuittur.

Vt mnesfiue Jut, fiue emancipati.  g Sequitur 11. Ex le¬
ge Iuftiniani cuiuluisgenerisgradu's , fexusve liberi pra,*-
term teltamentum vitiant.J.maximum. 4.C. de lib. pra--
terit. Rationem autem confilij liti Iuftinianus fcribit eife.
naturp legem , qu| cum muliebrem (exum jque ac viri¬
lem humano generi conleriiando neceflarium oftendat,
vtrunque pan in h^reditatibus adeundis iure -eife vult.
Hgcille. Romaniautem familiaruon utdtxi,antiquita-
tem & dignitatem fpedabant: Ratione igitur vt vide-
mus neutra lex caruit. Vtra autem potior fit iudicare
difficile eft: ciim fatis conitet, pro cuiufquc ciuitatts ra¬
tions leges eife fanciendas.

•J-doptims Iufiiniams fhd lege projfexit . militum
autem liberi. in cattris(ilentio prxteritis te-
fiamentum non uitiant :fe'i tacit e exhee
reclati iudkantur.l, pen.C. de
adop.Lvij.D-. detefl.mil.

VII.  Circaadoptiuosautemcertam induxi-
ihus diuifionem,qu£e in conftitutione no lira, qua
fuper adoptiuis tulinntSj contmetur. Sed ii in cx-
peditione occupatus miles teftamentum faciat,
Sc- liberos fuos iam natos vel poftmnos nomina-'
tim non exlitcredauerit,fed lileinio prsteneritj

A nonignorans an habeat liberos: filentium eius
pro exhaeredatione nominatim fadta valerCjCon-
ftitutionibus principum cautum eft.

Certam mditximus diuifioncm .] At meo'iudicio [atllfs
fuilletrem aut leiuter peiftringt, aut omriino taceri.com’
preiiendi autem his fere verbis potent, qmbus Enunria-
tio l.conftabif Adoptatusab aito,quam auo velproauo,
patri natur ii necdlano fuccedit: adoptiuo verb, vcl ue-
ceifario, vel volenti: ab hilce autem adoptatus,luus hifee
efficmir, uatri naturali plane alienus.l. pen.C. de adopt.
Qua de re fatis opmor copiose in §.2.fupra de adopt.ex-
plicatum eft.

In fxpeditivtt occupatu.i miles .  j Sequitur 11. Milesprg
t’eriens liberos,t]uos fe habere icicbat, fi modoin caitris
teftamentum fecerit,eos exheredaife intelligitur.l.ficut-
p.cum l.icq.C.de teftam.milit.& l.qui mre.v.lD.eod.

B

Qiiem mater-, tuusve mater mis pr&tcrii ,quafi pro
exbxredato mmeratur: qutrendi tamen de
. inofliciofo potettatem babet, l.mi 3 .ii.

D. de bon. poffejf. cont.tab.

VIII.  Mater j vcl aims maternus, neceffe
non habent liberos fuos aut haeredes inftituere,
autexhieredareiiedpollunt eos omitteretnam
iilentium niatfis yaut  aui materni, & cseterorum
per matrem alcendentium tantum facit, quatum
exhsredatio patris. Neqiie enim matri filimn fi-
liamve ,  neqiie auo materno nepotem neptemvc
ex filia, ft eum eamve lurredem hon infti ttiat^ex-
hccredare nccelle eft: fiue de iure ciuili qutera-
nius, fiue de edidto Prartoris, quo prxtcritis libe
ris contra tabulas bonorum pofleflionem promit
tit. fed aliud eis adminiculum feruatur ,  quod pau
lb poft vobis manifeftumfiet

Voffuut eos fileiuio omittere .  ] Enunciatio I. Silcntium
matrisauive materni, exheredationis vimobtinet.l.4.§.
2. D.de bon-pofl. cont.tab. vbiPaulushancalfert f^tio-
ncm, quia iiiuiier fuos heredes non habet. quod idem Ca
ins fcribit in 1 . nulla. 1 j.D.deluis & legit. Hoe autem, vt
fuperius dixiuius, h'anc' habet fcntentiam, ouia  lex non
eodem modo niaterna bona Elio at tribuit, ut paterna.
neque filmsmaternedotis(qup proprium ipfius patri-
monium appellaturj  quodammodo dominus eft, item vt
patris bonorum . Quart fi quemalienum inftituat,quod
ad earn legem attinet, qu.t non naturam, fed familiarum
p) conferuationem fpe< 3 at,nullam ei iniuriam facit: non
enim fiiuhi ei adimit, adeb vt nee exheredare quidem fi-
lium proprie dicatur:quoniam,vt paulo ante oftendi,ex-
Iieredare eft, fuani hereditatem filiofam.adimere.

Mind eis adminiculum ,~\  Sequitur 11. Amatreauove
materno preteriti, accufare inofficiofi teftamentum poft.
(UM.I.3.&l.filiam.i J.C. de inoffic.tcW. Quod emm luo
more Tribonianus tacct, verbo indicat e ell melius.

DE UAE\EDIBVS n^STITFETSfDIS
T x t  r 1 v s xii11.

Hier edes insiitui & liberi homines & ferui poffunt:
ac ferui turn proprij, idq; etiam fine liberta-
tis adieffibneitum alieni.l.xxxi. xlviii.

.■ D.hoc tit. I.pen.C. de neceff.fer.

-  I. Hseredes inftituere.perrnilfum eft/am libe-

Inftit. Imp.Conimentarius. i ^

f os hominesjquam fcruos:& tarn proprios,quam A
alienos. Proprios autem olim qrndem fccundum
plurium fententias non aliter, quam cum liber¬
tate , refte inftitucre liccbar: hodie verb etiam
fiuc libertate, ex noftra conftitutione hseredes
eos inftituere permiifum eft. Quod non per in-
nouationeminduximus: fedquonia jequius erat:

& Atilicino placuifie Paulus fuis libris quos tarn
adMafuriunv Sabinum, quam ad Plautum (cri-
piit,refer;. Proprius autem feruusetiam is in¬
telligitur , in quo nudam proprietatem teftator
„ habetj alio vfumfiuftum habentc. Eft tamen Ca-
j, fus,in quo nec cum libertate vtiliter feruus a do-
3 ,  mina hseres inftituitur, vt conftitutione diuorum
3 ,  Seueri A Antoninicauetur,cuius verba hsecfunti
3,  Seruum adulterio maculatum,non iure teftamen
,3  to manumiffum ante fententiam ab eamuliere vi
33  deri , qua: rea fuerat eiufdem Criminis poftulata,

33  rationis eft. Quare feqiutur 3 vt in eundem a do-
mina collata hteredis inftitutio, nullius momenti
habeatur. Alienus feruus etiam is intelligitur , in
quo vfumfrubtum teftator habet.

Tamliberoshomines.]  Erttinciatio I. Quemlibetciuc
Rom. cum quo teftamentifadiofit, licet hxredem  inlli
tuere.l.non minus. ji.D;dehatred.  inftit. Idque propter
Jegem xn.  Tab. qug ha iubet dl'e ius , vti paterfam.
fuxrei  legafiet.

Etiam fine libertate.]  Sequitur II. Serui turn alierti j
turn noftri,atque hi quideni ex lege luftiniani, etiam ft- ^
ne libertate inftitui hitredes pofiunt.l. pen. C.de neceff.
fer.hxred.vbi huiufee conlilij fui exemplum (cribit ineo
pofitum die, quod tutela feruo dclata , vna etiam delata
tacite libertas intelligitur : & controuerfiain quandam
commemorat, cuius difficultatem & perplexitatem, cau-
fam huic eius conilitutioni dedifle affirniat. Earn autem
pro caufa: conftitutione afleribam: Flauitis Titium hxre
idem ex femifle fecerat, Dauum item fiium ferumn ex al-
tero femifle: quern tamen alicliieodem teftamento lega-
bat- IntentiolegatarijiTu feruusmeuses,quippemihi
JegatUs. D. Non fum, fed  liber potius. D. Vtrumfer
lius an liber {it.  R. Quia non & hgres eife poflum,& fer¬
uus. Hxredem  autem me efl'e conftat,alioqui quis ex ifto
femifle hxrcsfuturus eft? F. At cum diferte legatusmi
hi fuerit, apparet omnerii tibi Jibertatis ex hoc teftamen
to fpem pnrcifam eife. potiufque ex afte Titius inftitutus
putandus eft, quam voluntas teftatoris tarn aperta violan q
da. D. An ferUb, qui eodem teftamento hgres ex parte
inftitutus,& tamen legatus alicui eft i  precila fpcs  omnis
libertatis ex eo teftamento cbnfcquenda: videatur.

per inmuatimem .  ] Nequepugnat quod filprafub
tit.  qui rnahumitt.non pofl'. legitur, noua humanitatis ra
tione. quia de ijs ibi loquitur, qui locupletes cum fint,
feruos tamen iuoshgredespofl'untrelinquerc. quod no¬
ne a Iuftiniano inftitiituhi eft.

Troprius autem Jeruus.]  Sequitur n i. Cuius eft ferui
proprietas, eius eft feruus, etiam li nuda lit. 3 . refte dici-
mus.15. D. de verb- fign. Itaque paulb inferius alienum
appellat,cuius nofter eft vfusfrudus .vt igitur proprius
feruus dicitur,in quo nudam proprietatem : fie alienus,
in quo nudum vfumfr. habemus. Cum ergo quatretnr, an
proprietarius aut fruftuarius ferui, eumhsrredem infti¬
tuere poffit: refpondebimus ex hi .C. commmi. de ma-
numifl. Si folus proprietarius eum manumilerit, fore qui
deni ipfius libertum, fed tamen fruduanj feruum : fic, vt
qu* extra luas operas & rem fructuarij acquiree,iibi luif-
que Jcquiraf.fin till ftuarius eum manuniiferit,tum quan
diu vfusfrufcus durabit, proprietarij feruus non erit: &

qug fuis opens acquiretflibi fuifque acquirer. Itcnvcum
qusretur hxreditas feruo delata vtricompetat,proprie-
tarioan fruftuario: refpondebitur,proprietario: quia fru
ftuarius feruo,vt adeat,imperare non poteft. 1-aditio. 47.
§.1.& l.fi quis mihi. 15dD.deacq.hxred. & 1. fruftuario.
47-D.de acq.rer.domin.

A domina hares inftituitur .] Sequitur mi. Seruus
adulterio domina: inquinatus, hxres ab eademinftitui
domina nonpoteft.l.his verbis.4S.§.i .D.hoc tit.vbi hxc
ipfa refertur conftitutio, mendose tamen,ciim adulterij
accufatum pro adulterio maculatum legatur. Cum enim
poftulatumeiufdem crimink teftatorem ponat,pugna-
rctcumh reos.8-C.de adult.

Serum ab hero fim bares inWitutus,fi in eadem fa~

mitia pcrnuvferit , ntccjjarms bares as liber
erit:fin ab eodem fit manuntiJjus,yolun
tarius.ftn autem alienatus, domi¬
no fuo iubenti hareditatem
acquiret 3 manebitq; fer-
nus.l.yiS.iii.et l.xc.eo.

11 .  Seruus autem a domino fuo litres inftitu-
tusj  li tjuide in cade cauft manfcrit,fit ex teftamc
to liber, hcerefcjuenccdl'arius. Si verb a viuo tc-
ftatore manumilfusfuerit. fuo arbitrio adire ha:-
reditatenj poteft; quia non fit harres neceflarius,
cum vtrunq; ex domini teftamento non confc-
quatur. Qjtod fi alienatus fuerit,iuH'u noui domi
ni adire hcereditate debet: & ea ratione per eum
nouus dominus fit haires.nam ipfe alienatus, neq;
liber,neq-, haires eife poteft,etiamfi cum libertate
hxres inftitutus fuerit: deftitifle enim a libertatis
datione videtur dominus, qui eum alienauit.

Si ijuidem in eadem caufapermanferit.]  Enficiatiol. Qui
m domini fui  a quo inftitutus hgres eft,familia perman-
lit,is liber & neceflarius hgres efficitur.§. j.infra de hered.
qual. vbi neceflariusob earn caufam nominari dicitur, cp
relit no lit,  obire domini ha'reditatem cogitiir. Id enim
in eorum gratiam inftitutmn fuit principio, qui cum fol-
uendo non client, ignominiam bonorum venditionis ia
hxredcs fuos deriuare, quam fux  memorise referuare ma
lebant. Dixit autem, In eadem caufa, pro In eadem con
ditioneferuitutis,&familiahcrili:quorum de vtroque
nuncleperatim dt diflurus.

Liber hatresjue neceffarius.]  Adeo,vt neutrum illi do¬
minus feparatim poffit adimere: hoc eft, neque liberta-
tem folam,neque folam hereditatem.propter regulain ill
ris, quam luJianus refert ini. fiita.i^.§.j.D.Jelib, &
poftutn. Notandnm etiam eft, quod Vlpianusfcribit in
i.led fi.6.  in fi.D-de hgred.inft.feruum hgredem inftitu-
tumafemetipfo libertatem accipcre.

J- Virn teftatoremantmufiiu.]  Sequitur 11. Qni feruus a
domino inftitutus,poftab eodemanumifluseft,arbitratu
fuohxreditatcm adibit.l.fed fi-6.§.5.D.dehxred.inft. Et
Vlpianus Inftit.cap .xx. Alienus feruus,inquit,hseres infti
tutus,fi quidem in ea caufa permanferit, iufl'u domini de-
bet hereditatem adire. Quod fi viuo teftatore manumit
fus, aut alienatus a domino fuerit, aut fuo arbitrio aut
iuflii emptoris, poterit adire hgreditatem.

Citm vtrmtjite ex domini tejlamento .]Sequit 11 i.Neccfla
rius hercs non dicit, nifi rii code teftameto & libertas &
hxreditasdcfert.J.tcftameto.96.rj.de hgred. inft. cx qua
caufa: conftitutione eliciemus. diuhis  domini teftamento
hgres cum libertate fub codittone facius,ante condition is
cnentii domini,qui necatusfuerat,perculforem indicauit.

Pretor

140 Franc. Hotom. in II. Lib.

Prxtor ei premium libertatis perfbluit. Cum poftea con A
ditio extitilfiet, nolletque damnofiftimam hxreditatem
obire, hbcri agnativeadionem inftituerunt* Intentio:
Heres necclfanus es, quippe domini teftamento & liber
& hares die iuflus. D.Nonfum. Q^ An fit. R. Quia
ncceflarius dicitur, qui eodcm teftamento vtrunqueadi
pifcitur: at ego non ex teftamento , fed a Prxtore liber-
tatemfum adeptus. F. At eodcm tamen teftamento ti-
bi vtrunque relinquebatur: & quantum m domino tuo
fuit, fiio teftamento hxres & liberes. D. An qui eodcm
teftamento hares & liber efl'e iufliis eft, fi aliunde tamen
libertatem adipifeatur, neceflarius hares non fit. Try.
phoninus relpoiidet, non die. licere tamen ci volen¬
ti adirc.

Qmi.fi alienatus fuerit .2  Sequitur mi. Qui a domi¬
no fuo hares inftitutus, poll ab eodem alienatus eft , iu-
benti nouo domino hxreditatem acquirit: libertatem
tamen nc nonunatim quidem adiedam adipifcitur.I.quo
ties.t;.§. feruus. 7. & l.feruum.yo. D.hoc tit.l. feruo.47. "
D. de cond. & demonft. 1 . Iulianus.96. eod.l.quafitum.
pi .§.t.4.y. D. deleg.&fid-i.

Deftitijfe a Libertatis  Sequitur V. Dominus

feruum quem teftamentomanumiferatalienans, inanem
libertatis dationem reddit.l. feruum meum.yo. D. hoc
tit.atfipofteundemredemerit,ea vt ita dicam rcuiui-
fcit.l.verum.y 8. D. de manurn. tell.

Cuius quifque feruus in domini poteffate eft,  eius

iufsu delatam fibi ab alien 0 bar edit at cm adt-
re debet: manumifsus autetn arbitral u
fuo ddibit.l.ij. in fin. D.de honor,
pofsefs. fecund, tab.

III. Alienus quoquo feruus heres inftitutus, q
fi in eadem caufa durauerit, iuflu fui dorr ini adi-
re hxreditatem debet. Si veto alienatus fuerit ab
co, aut vino teftatorc, aut poftmortem eius, an-
tequam adeat, debet iuflu noui domini adire . At
fi manumifliis eftviuo teftatorc, vcl mortuo,an-
tequam adeat, fuo arbitrio adire hxreditatem
poteft .

Debet htffit noui domini adire. J  Enunciatio I. Alienus
feruus hxres inftitutus, adire nifi eius domini iuflu in cu¬
ius poteftate eft, hxreditatis adeundx tempore non po¬
teft. I.7.D.de hxred. inftit.l.i. in fin. D.de bon. poll, fee-
tab. & 1 . Antiftius.if.D. deacq. hatred, vbi etiam hoc
additur: Si feruus hares inftitutus, poll iuflum domini
antequam adiret, alienatus eftet', nouum iufiiimpofte-
rioris domini, non inifum prioris exigi. Vtri autem ac-
quiret, dubitari poteft: efne quem teftator fpedauit,
an alteri de quo cogitauit nunquam ? Caufx igitur con-
ftitutioncm aftingemus: Horatius Dauum Ebutij feruii,
hxredem inftituit: poll Ebutius Dauum Acmilio vendi
dit. moritur Horatius. Aemilij iuflu adit Dauus. Inten
tio Ebutij: Hxc hxreditas mea eft , quippe mihiinferui
mci perlona delata: non enim feruorum perfona a tefta-
toribus,(ed dommorum fpedaturd.non minus. 31 .D.hoc
tit. mihi ergo quem turn teftator fpedabat,delata eft.h
cum aliquis.it. C.de iur. delib. &l.aditio.4y.D. de acq.
hatred, d.  Imomea. Q^Vtriusfit. R. Quia cuius do¬
mini iuflu feruus hxreditatem adit, cidem hxreditatem
acquirit. F. Atfi hoefummum ins eft, faltem quia vo¬
luntas teftatorum omnino fpedanda eft: ( conftat autem
Horatium mihi relinquere fuam hxreditatem voluiife)
propter gquitatem detur mihi condidio:vt in cafu l.pen.

D.de ftip.fer.D. An cum hgreditas eius fit, cuius iuflu fer
utisadit: tamen propterteftator^s voluntatem qui eum
dominum fpedauit, cuius teftamenti teporcferuus erat,
condidio ci concedenda fit.

Iuflu eius domini.]  Si modo teftamenti fadioncm hie
dominus nabcat, quia teftamenti fadio cum feruis, ex
dominoruin perfona introduda eft: vt ait Caius in 1 .
non minus. 31. d.  de hxred. inft. & 1 . neque. 1 o. C. eod.
Si tamenisferuusanteaditionem vel manumiilift fit,vcl
alienatus,&adeundi tempore vel liber, vel eius feruus
reperiatur, qui iubere poflit: valere mftitutionem,Try-
phoninus tradit in J.fi feruus.8i.lioc tit.

Suo arbitrio adirepoterit. 2  Sequitur 11. Qui hxrcdita
tisadeundx tempore liber eft, quamuis teftamenti tem¬
pore feruus fuerit, iixres eft voluntarius.

alienus feruus etiam pofl domini mortem infiitui
hxres, poteH : plenum autem feruus, eorum
cuiquequot um iufsu alienam hxredita¬
tem adicnt,pro parte domini) ac-
quiret.l.xxx).li  . & Ixiiii.

D. eod.

I -M  I. Seruus autem alienus poft domini mot
temredte heres inftituitur: quia & cum heredita
riis feruis eft teftamenti fadtio . Nondtnnenim
adita hxreditas,perfonx vicem fuftinet,non hxre
dis futuri, fed defumfti: cum etiam eius qui in vte
ro eft, feruus rcftc litres inftituatur. Seruus au¬
tem plurium, cum qrnbus teftamenti faftio eft:
ab extraneo inftitutus hxres,vnicuique domino-
rum,cuius iuflu adicrit,pro portionc dominij ac¬
quirit hxreditatem.

Toft dominimortem.  ] Enunciatio 1. Alienus feruus he
res, etiam poft domini fui mortem rede inftituitur.l.nou
minus. 31. & l.fcruushxreditarius. yi.l.ciusfcruum.64.
D.hoc tit. Nee ad rem pertinet,quod cum incerta perfo¬
na heres inftitui non poteft: hoc autem incertum fit quis
heres fit iuturus,inccrtx perfonx deferri hxreditas vide-
tur.nam vt ait Paulus l.debitor. 8 i.§.i .de legat.fecundo.
in teftamentisferui perlona quoad bencficentiam fpeda
tur: quoad capacitatem verb domini. Caufx conftitutio:
Titius Erotcm Odauij fcruum,hxredem poft domini fui
niorteinftituit:Odauio mortuo,eiufque vxoregrauida,
hxres non exiftebat.feruus enim fine iullii adire non po-
terat: dominum porronondum habebat. Agnatusergo
Titij bona occupauit.Nato poftea pucro , tutor hxrcdita
tern petit.Inttntio:Kxc hxreditas pupilli mei  eft,quippe
teftamento leruo eiusrelida. Depulfco  poflefloris: lmo
mea . Q_. Vtriusfit. R.Qiiia Titius  agnatusmeusin-
teftatbeftmortiiusvtpoteainiieruum hxredttatis inca-
pacem inftituerit: hereditates enim leruisratione domi¬
ni deferuntur, atifte domini m non habebat. F. At he-
reditasiacens defundi vicem obtinet: ac proinde fi mi¬
nus domini, certeipfius hgreditatisratione delata feruo
efthereditas. D. An cum feruus fui tantiim rationedo¬
mini inftituatur, quia tamen hereditas defundi vicem
obtinet, rede poft domini mortem hgres inftitutus fit.
Refpondetur, efie. Idemque fere de legato Caius tradit
in l.fi Titio.y y .§.1 .D-de leg.& fid.i.&hacipla de re Her
mogenianus in l.h^reditas.61 .D.deacq.rer.dom.vbi hoc
afenbit, quod ad hunc locum vel maxime pertinct: feruit
adire fua fponte non pofse, fed beredis, vt ita loquar,cxu
llentiam expedandam efie.

Hond.um aditahfreditas. J Sequitur  11. lI^reditM ia-
ces defundi vicem obtinet.l. hereditas. 34. &^Btde
acq.rer.dom. vbi Hermogenianusait, iccirco hcredirati
no minus quam domino per feruum hxreditarium acqi4*
rt pofse. quod etiam intelligitur ex l.in co.33. & l.fe^u.
D.eod.I.cum hereditas.C. depof.l.nonatio.D. de noa»t.
l.fi ante. D.de interrog. ad. aliisque locis innumeri*.

Eius qui in rtero eft feruus . ] Sequitur 111 .Seruus ciu*
vtero eft, hfres rede inftituitur. 1 . eiusferuum.^.D.

hoc

D

Inftitut. Imp. Commentaries.

141

hoc tit. vbi Iauolenus ait: Eius feruum,quj poll mor¬
tem ineam natus erit, hxredem inftitut pofl'e Labco fre-
<jucntcrfcrib.it .idque verum efle manifeflo argument^
comprobat. quia feruus hsreditanus,priusqiiimadca-
tur hereditas, inititui hxres poteft: quamuisis teflamen
ti fafti tempore nuilius fit. Quo in loco diuerlam ab hac
noftra caulam commemorat: warn de eo feruo nunc agi-
nius, qui tcitamenti tempore dominum habet, adeundte
verb hatreditatis tempore non habet. Sed quaeri poteft,
sniccirco alium poftumum hxredem hocmodoinititui
pcllc dicarpus? quo hoc ex loco nonfequitur: feruum e-
r.;m non hxredis futuri, fed defuntfii perfonam fuftincre,
Iaftinianus planiffime confirmat.

SeruusSutem piuriwn.]  Sequitur mi. Plurium fer-
uus,cuiqueeorum, quorum mfl’u hereditatem adierit
acquiret.l. feruus com urns. <5 7. D. de acquir.hatred.1. vlt.
D devulg.fubft.l.fiferuus.fo.D.de Ieg.&fid.i. Exqui-
bus locis intdligitur,c6munem feruum aiienam hxredi-
tatem adeuntem,hts tantum acqu jrere,& quibus cum tc-
ftamenti fa&io eft, & a quibus adireiuflus eft hifq; non
provirili, fed prodominica parte duntaxat.Quod idem
deftipulatione Pomponius tradit in 1. fi communis.37.
D.defiip. fer.

Et baredes  ejr h .-credit at is fua partes quot quifqne

vultjotesl facere: neque quifqmntntfimiles
jit, poH’sl ex parte tantum ieflatus de¬
coder e. 1. xvj. & 1°. D. eod.

V. Et vnum hominem, & plures, vfquc in in¬
finitum,, quot quifque velit, hseredes facere licet.
Hatreditasplerunque diuiditur in duodecim ra¬
cks, qua: affis appellatione continents. Habent
autem & n* partes propria nomina, ab vneia vf-
que ad aflem: vtputa hsec vneia,{extans,qua¬
ds: ans jtriens, quincunx , femis, feptunx , bes,
dodrans, dextans , deunx ,  as. Non autem vti-
que temper duodecim vneias efl'e oportet. nam
tot vneia: aflem cfficiunt, quot teftator voluerit;
& fi vnum tantum quis ex lemifle ( yerbi gratia)
haeredem feripferit, totus as in lemifle erit. Ne¬
que enim idem ex parte teftatus, & ex parte inte
itatus  dcccdcre poteft: ni fi fit miles, cuius fola
voluntas in  teftando fpectatur. Et econtrario
poteft quis in quantalcunquc voluerit, plurimas
vneias fuam hareditatem diuidere.

Quot quis hteredes velit.]  Enunciatio I. Quot Clliquc
teftatori placet, tot fibi poteft heredes inftituere.I. in-
terdum. !3.§i.D.hoc tit. Quod autem vfque in infini-.
turn, Imperator dixit, elatorie diiftum accipiendum eft:
nee enim vnquam id nifi ex dementis teftamento con-,,
tingeret.

In duodecim -vneias.  ] Sequitur 11  • Hsreditas Temper
in partes duodecim diuiditur : poteft tarnen teftator,aftis
partium nominibus ad arbitrium fuum abuti.l. interdu.
I3-5.T.& 1. feruum. fo-in fin. ['. hoc tit. quibus in locis
fummatim iddicitur, quod modbfignificauimus.nam ob
feurius a luftiniano hie tradlatur locus.

t),mdecimvncias ejj'e oportet.]  Verbo Icilicet, at re fem-
per oportet. Itaque Vlpianus: Paterfam. inquit, diftri-
buere hxreditatem in tot partes poteft, quot voluerit:
fedfolennisaffisdiftribudo in duodecim vneias fit. deni-
quefi minus diftnbuit,po:eftate iurisin hoc reuoluitur.
Atque hocillud eft, quod modo diximus, licere teftato-
xi partium aftis nominibusabuti,remtamen temper ad
afiis rationem rcuocatum iri.

Vnum tantumquts ex [mijje.  ] Sequitur i n- Qui cx

A  aliquot tantum vneijs fine eohxrede inftituitur, ex toto
afleinftitutus intelligitur.l. coheredi.41 .in fi.D.de vulg.
Sc  pup. fub. vbi Papinianus feribit: Qui certx rei bores
inftituitur,cohxrede non dato,bonorum omnium hafre-
ditatetn obtinet.

Ex parte tejiatus, ex parte inteflatusi]  Sequitur mi.
Nunquam teftamenta, nifi militaria lint, fic accipiuntur,
vt ex parte valeant, ex parte non valeant.l. ius  noflrum.
b.  de reg.iurd.3. C.deteft- mil. Caufa videtur effe,quia
fi fimplicem nature fenfusque communis rationem Ipe-
demus,probabileefteum, qui femifl'em tantum hatredi
feripto rclinquit, alterum femifl'em agnatis fuis relinque
re . quapropter cum inmilitehanc rationem fimplicem
fcquamur, itavoluntatemeiusinterprefamur. Atlurif-
confulti teftamenta fic interpretantur, tanquam omnem :
fiiam de bonis fuis vniuerfis voliintatem teftatores in ijs
expofuerint: id eft, quafi non de parte tantum,fed de vni
uerfis bonis teftamentumfecerint. Can ft: conftitutio: Li
B cinius ex belleTitiuminftituit, eumquefolum haredem
fecit: Eo rnortuo cum Titius vniuerfam hereditatem a-
dijflet,agnatus Licinij femifiempetit. Intcntio:Semis
iftiushereditatis meus eft: plus enim,quam tibi prxfini-
te relictum eft, occupare non debes. d.  Imo meus.
Vtrius fit. R. Quia teftatores non expromunt in fuis te
flam ends, dimidsum tantum file mentis atque volunta¬
tis,fed fuam omnem omnino de vniuerfis fuis bonis volu-
tatem . cum igitur vnum a teftatore faftum heredem corv
ftet, rem iplam,remota verbi abufione ac fubtilitate fpe-
dlemus. E. At cum precise  ac diferte tibi certam tan¬
tum partem prgfinierit, latis indicauit fe de ilia tantum
teftamentum fecifle. d.  An cum teftatores omnem fuam
voluntatem de cun ft is fuis bonis in teftamentis expro-
mant, fi quis tarnen certa tantum ex parte heredem initi
• tuerit, ex parte tantum teftatus videatur. Refpondetur,
lure ciuili neminem ex parte tantum teftatum intclligi ?•
fed vocabulo abufum efle, partifqueappellatione totum
C intellexill'e. Nam fi hereditas ius eft fuccedendi in ius !
vniuerfum, vt Paulus ait: relinquitur,heredis inftituti'o ■
nerneffe inftitutionem fuccefloris in ius vniuerfum. qua-'
re cum heres aliquisjnftituitur, iurisvniuerfi pofleffos'
ac dominus inftituitur.

Sihueredes omnes indefinite patihus inslituantur ,
afsem xqualtter diuident: fin aliquot duntaxat ,
ea4,qu<efup:rfuntpartes, at qui toto ajse cer-
tis attributo , indefinite infhtuuntur ,
femifsem illis adimunt. l.xuj.xvif.

& xviij. D. eod. '

VI. Si plurcs inftituatiirhsEredes: itademum,,
in hoc cafu partium diftributio ncceflariaeft, fi-
j-, nolit teftator eos ex fequis partibus heredes efle..
fatis enim conftat, nullis partibus nominatis, eX*
tequis partibus eos hfercdcs efle. Partibus autem
in quorundam perfonis exprefiisj ft quis alius fine
parte nominatus erit ,fi quidem aliqua pars afil
deerit, ex ca parte heres fit. Et fi plufes line par¬
te feripti ftmt, omnes in eandem partem concur -
runt. Si verb totus as completes lit,hi quinomi-
natim expreflas partes habent, in dimidiam par¬
tem vocantur: & ille vel illi omnes in alteram di¬
midiam . Nec intereft, primus,an mcdius,an no-
uiflimus/ine parte heres feriptus fit: ca enim pars '
data intclligitur, qua: uacat. f,

2 i_ullispartibus nominatis . ] Enunciatio I. Heredes fine ,
partium definitione iniiituti, aequis ex partibus inftituti *
intelliguntur. 1. quoties. 9.  §.hseredc«. 3. D. hoc tit. vbi
VJpianus ait; Hicredes iuris fucceflores flint, & fi'plurcs

inftituan

142 Franc; Hotom. in II. Ub.

Inftituitur, diuidi inter cos a teftatore iusoportet. quod A
finon fiat, omnes aqualiter haredes funt • Ratio eft,
quia ft impariter illosliicccdere voluilfet, partes definif-
fet.quis enirhillius partitioned) mente&animo reten-
tamaiioquin intelligent? Itaque idem inallegatis VI-
pianus refpondit.l.legata.iy.m fi.D.de legat.i .In legato
pliiribus relifto ft partes adiedf non funt,aqua leruatur.

Siftidem aliqnapd.rs ajfi deerit . ] Sequitur 11 . Qui cum
alijscertisex partibus inftitutis , indefinite inftituuntur,
quod ex afle reliquum eft, aquabiliter inter fe partien-
tur.l. item quod Sabinus-i 7.D. hoc tit.vbi Vlpianus ait:

Si teftator duos ex quadrantibus hgredes fcripfit,tertium
autem fine parte,hunc quod afli deell, ablaturum: ideft,
femill'em . Videtur emm fatis aperte dcmonftrare,feex
reliqua ilium aflis parte velle fuccedere.

Si-icratottu as completus fit .] Sequitur III. Qui cum
alijs quibus definite leriptis as totus attributuseft, hare-
des indefinite kribuntur,femill'em illis detraftum aqua-
liter inter fe dimdunt.l.item quod Sabmus. 17.§. fed fi.D. “
hoc tit.& l.vlt.D- dcbon.poif. lecundum tab. vbi Paulus
ait, eum qui fine parte hires inftitutus eft, vacantcm por
tioncm velalium ail cm occuparc . Exempli caulfa: Te¬
ftator Sempronium ex dodrantc ,Titium ex quadrantc,
deinde M^uium indefinite inftituit. Hie femill'em illis
detrahet, fibique fumet: & fi plures fint indefinite feripti,
femill'em ilium inter fe paritcr eq.uabiliterq; diftribuent.
Ratio duplex eft : Nam qui indefinite feriptus eft,aut he-
res fit oportet, aut non fit. noil elfc t  nulla ratio eft: cum
contra teftatorem voluill'cconftct. lain verb fi hires ell,
aut pari aut impari ex parte fuccedat oportet- imparl,non
poteft : quis enim partem illx liiam definiet ? quum tefta-
toris voluntas obfeura fit. relinquitur ergo, vt pariter cii
aliis fuccedat: hoc eft, vt Sempromo qumcuncem,Titio
vneiam detrahat: & iam Sempronius trientem, Titiui
fextantem habeat - Atquehociplum vfuuemlle in C. Cat
faristeftamento videmus: in quo Suetonius feribit eurrt q
tires inftituille haredes lit orum nepotes, C.  O&auium ex
dodrante, & L- Pinairium, & Q^Padiuth ex quadrants!
rcliquosin imacera . Secunda ratio eft, quia fi omnes
indefinite inftituti effent, aqualiter fuccederent: nunc
ciim quibufdam fuam partem teftator prtefinierit, relin¬
quitur neceflario voluiffe alios aquabiliter cum aliis
partiri, & aliorum fingulis pro rata parte aliquid decrc-
icere . Hac cum itafehabcant,Vlpianus tamen aliis Ver-
bisrem explicat, eo quern ante citauimus loco. Serf fi,
inquit, alfe expleto, alium fine parte heredem kripferit,
in alium alfem vcniettqubd fi duosferipferit, in vnum af-
fem coniungentur. Quid emm ? In duofne all'es diuide-
turharedi'tas ?heqtiaquam. iam enim diximus,pofle te¬
ftatorem in quam multas volet partes,fuam hareditatc
diuidere: femper tamen rem ad aftis vnius rationem re-
uocatum iri .quarc quod dciltero afle Vlpianus alt, eo-
dem redit,ac fi dixifl'et femill'em aliis detradum iri.

. D

•pars vacans vntcuiq; pro rata parte accrefcet: exu
peransfi quifque definit'i fit mjiitutm,cinque
prorata decrejcitifin minus ,/if emm
pars indefinite eft, quod dupondio
deesi, babebit l. xHi. x vii.
xviii.D.eod.

V 11 . Videatnus fi pars aliqua vacet, nec ta¬
men quifquam fine parte fit hatres inftitutus,quid
iuris fit. veluti fi tres ex quartis partibus haredes
feripti funt. Et conftat, vacantem partem fin¬
gulis tacite pro hereditaria parte accedere: & pe
rinde haberi, ac fi ex tertijs partibus haredes feri
pti effent. & ex diuerfo, fi plures in portionibus
fint, tacite fingulis decrefcere: vt fi (verbi gratia)
quatuor ex tertijspartibus hseredes feripti fint,

perinde habeantur, ac fi vnufquifquc ex quarta
parte feriptus fuifict. Si plures vnciar quant dtio-
decim diftributa: .fint: is qui fine parte inftitutus
eft, quod dupondio deeft,habebit. Idemquc erit,
ft dupondius explctUS fit. qua: omnes partes ad
alfem pofteareuoCantur, quamuis fint plurium
vneiarum *

Siparsaliqu* facet . ] Enunchtio I. Pars aliqua poll
delinitas omnes partes vacans, vnicuique pro rata parte
accrefcit.l. interdum.i 3-§.i. D.cod.vbi Vlpianus ait: Si
teftator duos ex quadrautefcriplerit, hareditas cius re-
lidua accedit, vt ex femiflibus videantur iefipti. Scd fi
alter ex quadrante, alter eft femille, haredes leripti lint:
qui accedit quadrans pro partibus hareditarijs, eisaccrc
kit. hoc eft, vt tui femis crat reliclus, is bclfeimcui qua¬
drans, is trientem habeat. Videndum eft enim, vt quota
ex parte fuperat aliquis in tellatoris partitione,cadem ex
parte fuperet in hacaccretionc . uel hoc modo : vt quam
rationem habent inter fe partes teftamento definite,ean-
dem in accrefcendo retincat.

Si plures haredesferipti  ] Sequitur 11 .Pars ea qua? poll
delinitas cuiul'que partes exuperat,fingulis pro rata por-
tionedecrcfcit.di&aj. interdum . vbi Vlpianus ait :Sed
fi teftator exceflcrit in diuilioneduodecim vncias,.xqua
prorata decrefcct. vtputa me ex duodecim vneijs hare-
deni, te ex fex feriplit. ego hxreditatis habeo bellem, tn
trientem.Quid ita ? quia quota ex parte tellatoris parti,
tione te liiperabam, eadeni ex parte te poll decretionem
luperomimirum altero tanto.

Si plures vneia cpuamduorlecimf] Scq'itur ijz.  Qiiipoft
aflem in alijs definite kriptis fitperatum line parte feri¬
ptus  eft,quod dupondio deell, habebit.l.Sabinus.i 8. D.
eod.vbi Paulus ait: Si plus afle paterfam. diftribuill'ct, &
aliquem fine parte feciflet haredem,hunc id duntaxat ha
biturum,quod alteridupondio deeil'et. Veluti,Titius ex
belle, Mauius ex femille haredes funto: Sempronius he
rcsefto. Hie Sempronius dextantem habebit; nam ad
alterum ailem complendum dextansrequiritur. Et hanc
rationem aquiflimam Paulus putat,vt eadem ratio in du
pondio qua: in afle feructur: fed in dupondio ad alfis ra¬
tionem rcuocando cautio adhibenda erit, de qua breui-
terexplicandumuidetur, NamfiTitio bes,M*uiofe-
niis relidus elt,Sempronio pars indefinita, id eft dextans:
poteft liicdnpondlus adaflem ita reuocari, vtSempro-
nms lemiflem, Man ins lextantem, Titius trientem ha¬
beat . At  Hermogcnianus in l.cx vnci;s.87.1onge aliter
partitur. nam Sempronioquincuncem tantum,Mauio
verb quadrantem attnbuit. quid ita ?  nimirum quia cui-
quefuaportionis d/midium tantumrelinquendum eft.
Hac igitur iam regulaponatur, quam in omnibus parti-
tionibusfequiac tenere poftimus: Cum as fuperatus eft,
& vnus indefinite inftitutus , res ad vnum alfem ita reuo-
canda eft, vt pattisfuadimidium vnicuiquerelinquatur
tantum . cum autem dupondius, pars tertia : cum trellis,
quarta. veluti dc afle vno,

M a/Jempofiea reuocantur.']  Sequitur 1111. Hareditas
in quotcunque partes diftributa fit,femper tamen ad
unius aflis rationem reuocada eft.d.L item quod Sabinus.

.. . 1 7 .& 1.

Jnftit. Imp. Conuncntarius.


I y, & l.feq.D.eod.Itaque vt poftremum excmplum rcti- A
nearnus, quo Titio bes, Msuio femis erat relidus, Sem-
pronio indcfimta pars: etfi duos alfes teftator fecerit, ta-
memtares ad unum rcuocabitur, vtSempronius quin-
cuncem,Titius trientem, Maeuius quadrantem accipiat.J.
ex rncijs. 87-D.de bared- inftit. Nunc quoniam totam
hancrationem in tabu lam quandam redigere, quafique
depidam fuboculos fubijcere polfumus, melius eritiu-
uentutisftudijs quacunquerationeconfulere: quam em
ditorum iudicijs feruiendo, inftituti a me in adolefcen-
tium gratiam operis rationcm poftremam ducere,

'Omnes indefinite funt:&turn here-
ditas aquabiliter inter feriptosdi-
uiditur.

"Aliquid afli deeftjtu
id quod deeft,in eos
qui indefinite infti- B
tuti funt, equabili-
ter diuiditur.

Nihil afli deeft,in¬
definite inftituti, fc-
miffem alijs detra-
hunt,fibiq; diuiduc.

I  As fuperatus eft,in¬
definite fcripti , qrt
dupondio  deeft, ha-
^bebunt.

Hfreditatis partes
in teftaniento vel

Partim defi¬
nite , partim
indefinite. Si
in partibus
dehnitis.

( Omne*definite funt: Ac tum,fi quid
afli defit, vnicuique pro rata parte
accrcfcit: Si fup eratus as fit, cuique
Lpro rata parte decrefcit.

V#

Idemque eft fi dupondius expletus jit.  ] Quid tandem >
vtrum eum qui fine parte nominatus eft, quod tripondio
deerit,habiturum ? At non fuperatus dixit,fed Expletus.

Anigitur adfuperiorem.§. hoc rcferemus,vbi didii erat.
cum qui affe alijs diftributo,fine parte inftitutus eft, aliii
alfem habiturum,fiue femiflem alijs detradurum? At nul
Ja ratio eft, vocem [ idemque eft]  tam longo interuailo ad
ea quetam longe remota & diiiunda funtreferre . neq;
mihi perfuaderi poteft, hec eo pertinere: quia tamen al-
terutrum omnino necefie eft, malim [ expletus ] fic acci-
pere, quafi dixilfet [ exfleperatus.J  vtfit fenfusislldem ell’e
fi dupondius  fiiperatus,vt cum as (olus: nimirum, vt qui
fine parte nominatus eft, quod trefli complendo deeft,
obtineat. Commode tamen hoc loco queritur, acquid
in dupondio expleto tantflm,ac non fuperato iuris fir.ve-
luti :Titium ex afl’e, Meuium item ex afie teftator here
dem fecit,Sempronium fine parte. Vtrum dimidium vtri-
queauocabit, vtinaflevno expleto didum eft: an verb D
tertium alfem habiturus eft, hoc eft, re ad vnum aflem
reuocata,trientem. Quod apertiffime tradiputaturin
J. itcm.i7.infin.D. hoc tit. Cuius tamen excogitare ra-
tionem nullo modopofl'um. nam fi afi'e completo, qui fi¬
ne parte.'nominatus eft,in alterum aflem vocatur: reque
ad vnum aflem reuocata, femiflem aiifert: quidni dupon¬
dio completo qui fine parte inftitutus eftmon eodemmo
do re aflem vnum reuocata,femiflem auferret ? Atque vt
vnoverbo (ententiam animi mei aperiam, non [trientem]
eo,in loco, fed [ trejfem]  feriptum opmor a Iurifconfulto
fuiffc,vt fit fenfus:Eum qui dupondio  diftributo fine par¬
te inttituitur,noinalium, ideft tertium a /fern venturum:
quemadmodum is quiafle completo fine parte nomina-
tus, in alterum, ideft fecundum veniebat. nam ille tan-
tundem prorfus habebat, quantum fuperiorcs omnes. at
fi nofter hie in tertium aflem vocctur, tantundem dunta-
xat haheret, quantum aliorum vteruis, reque ad alfem
vnum redada, trientem tantum obtineret. Venit igitur
non ad tertium alfem feparatim: fed ad trdfem co»iun»

dim: hoc eft, in fummam trim* alliutn coniundoriim,cu
iusfumma: dimidiam habebit partem , cum altera dimi-
dia reliquis duobus attribuetur, vel fic: non feparabitur
ab aliorum dupondio, fed coniungetur: vt omnes in trefc
fem coniundim ueniant, fic vt re ad aflem vnum redada,
tantundem habeat quantum alij duo fiirsul, nimirum
femiflem .

Uteres & pure & fub conditione inflit ui pot eft .-dies

autem conditiove impoflibilis adie&a, nullius
mometttiefi.l,xxxiiij.D.cod.l.xx.

D.de cond. ms tit.

V III. Kceres &pure& fub conditions in-
ftitui poteft: ex certo tempore, aut ad certum
tempus non poteft: veluti P O S T Q^VIN-
QVENN1VM, QJAM MOlllAR,
vel EX CALENDIS ILLIS, vel V S-
QJE AD CALENDAS ILLAS HAE
RES E S T O. Denique diem adiedtum habe-
ri pro fuperuacuo, placet: St perinde elfe, ac ft
pure hseres inftitutus effet. Impofsibilis condi¬
tio in inftitutionibus & legatis, necnon in fidei-
commifsis. & libertatibus ,pro non feripta ha-
betur .

Etpter'e &fub cenditione . ]  Enunciatio I. Hxredem  no
modo pure, fed & fub conditione inftituere poflumus.l.
1 .& palfim fub tit.de cond.inftit. Pura autem dicitur in-
ftitutiocum conditionalfcomparata. hoc eft, quatabom
ni coditione pura & feiunda eft. veluti,Titius hares efto.
item, Titius hares efto, fi vxorem duxerit.

Ex certo temptre , aut ad certum tempur.  ] Sequitur 11.
Dies haredisinftitutioni adieda nullius momenti eft.L
hareditas.^-D. hoc tit.vbi Papinianus fcribit: Haredi-
tatemex die vel ad diem non rede dari, fedvitio tempo-
ris fublato manere inftitutionem . Sed quari poteft, cur
hxc inftitutio valeat:Titius hares efto , fi uxorem ducat:
hec autem non valeat, Titius port quinquennium hares
efto. nam tingeTitiumfinitoquinquennioconditionem
implerc, & uxorem ducerc:quid inter vtramq; intererite
fed relpondetur,primumfub conditione inftitutum, fi co
ditioextiterit , temper lb ipiius mortis  tempore harede
fuiflevideri.l.haresquando. J4-D.de acq.haredj.fi cx re
$.1111. D.de flip.fer-at inftitu turn cx certo tempore, ante
id tempus non fuilie . Deinde, iccirco temporis adiedio
reijcitur,quia hareditas fucceflio eft in ius:atiusnon mi¬
nus in dando, quam in accipiendoeft:ueluti,fiaris alient
magnacopia relidaeft. Hac enim fequenturinrommo-
da. nam hue ad quinquennium Titius litres fit ,cogetur
as alienum intra illud tempus perfoluere: fiue poll quin¬
quennium, creditores intcrea quicquid repcricnt,diltr.i-
hent,nullamque prorfushfreditatem relinquent. Quod
fi Titius ad hoc quinquennium, Mauius autem inperpe-
tuum tempus poll illud quinquennium inftituatur, neu¬
ter fatisfacerefecrcditoribusdeberedefender: aut fi Ti¬
tius cogatur. iniuria cogetur. Quinetiam fi locuples fit
hereditas , teftatus quis ex parte ifto modo decederet,
nam quid ad tempus, aut cx tempore tantum fuis bonis
fieri uellet oftenderct. atiusciuileftatuit.ut teftator fua
uoluntatem de perpetuo tempore exponeret.

Impojftbilisconditio .] Sequitur 111. Impoflibilis con¬
ditio quacunqne in tellamcnti parte adieda fit, pro non
adieda numeratur. l.mulier. lo.D.de cond.inftit, Sc  1. ab
oinnibus.104. §.1. D. delegat.i. Eft autem impoflibilis,
cui natura impediment eft quo minus cxiftat-.vt ait Imp.
§.fi impoflibilis. infra ceinut. ftip.

Si pin

res

J44 Franc. Hotom. ifi II. Lib.

Si plures insUtnt'wni conditicnes adie&afirt, coniun

ffas quidem omnes cxpleri oportetidifiufiCias,
ex parte tantum . institui autem bares
ctiam ignotns potesi.l, y, coni,
insl.l,xvi, C, hoc tit.

.1X. Si plures gondjtiones inftitutioni adfcri-
pta?fijnt,iiquidem coniandtim , vtpu'ta SI IL-
LVD ET ILLVD FACTVM FVE-
RIT:  omnibusparendum eft . ft (eparatim,ve-
iuti SI ILLVD AVI ILLVD FA-
CTVM ERIT:  cmlibet obtemperarc Tatis
eft. Ij. quos'nunquani teftat'of viditJifEredes in-
ftitui poliuflt: vclutipfi ftatris filios peregrinates,
ignorans qui client ,ha:redes inftituerit: igno-
rantia cnim teftantis inutilem inftitutionem
non facit..

Siquidem conjnncclm  . ] Enunciatio I. E pluribtis condi-
tionibuscjue coniumfte funt, impleri omnes oportetiqu£
difiun&a, ex parte tainum.l.fihafcdi.j.D. decond.inft.
J.fi quis ita.i z^.D-de uerb.obhg-1. fi isqui.i j.§.cum ita,
D.dereb.dub.

Qnosnunquain teftator vidif  . J Sequitur i I. Haredem
ctiam atm quern nec vidimus, nec nouimiis, inititudre
polfumus.l.extraneum. 16 -C.dc hered.iuftit.

Veregnnatos.  J Sic habent omnes. quos mihi vidcre li-
cuit manuferipti ]ibri,quibuscfim Thedphilusconfentit,
Percgri autem & peregre dici, Charifius lib. z.- his fertbit
verbis. Pcregri, cum in loco eft. Plautus in Perfa: Quia
hernsperegri eft. Peregre, cum abijtquis dicimusin lo^<
cum. vtTitinniusin Tibicma : Vt hiclegatus abitpere- q
gre publice. Hoc etiam Iacobus Caiacius, vir doftifti-
thus, animaduertit & admonuit.

DE VVLGJ.\1 SVBST IT VTIQ  F^E,

TITVLVS XV.

In defeBum bxredum mnitutorum alios fufxicere,

&vnum i ni,plures pluribus,plures y>u,\num
pluribiis, ipfosvc inftitutos inter fefitb-
jlitucre pojfumus.l.xxxry D.eo.

I, Poteft autem quis in teftamento fuo plu^
res gradushxredum facere : vtputa, SI ILLE
HAERES NON ERIT, ILLE  HAE-
R E S E S T O: & deinceps, in quantum velit D
teftator, vt nouifsimo loco in fubftdium, vel fer-
mim neceftarium hsredem inftituere poisit. Et
plures in vnius locum poflunt fubftitui, vel vnus
inplurium,velfinguli fingulis, velmuicem ipft
quihaircdcs inftituti funt.

T lures gradus haredumfacere . ] Enunciatio I. Plures in
fuo teftamento haredum gradus facere cuiqueiuseihl.
poteft. 3  6 -D.hoc tit. veluti,Titius heresefto. ft non erit,
Msuius efto. li liicnon erit, Sempronius efto. Nam om¬
nes quidem inftituti funt. etfiad Sempronium veniat ha
reditas,non Titij.-aut Mipnj, fed teftatoris hcres erit,non
ijiinus quam Titius (i adiflet. Vertim eo funt ordine in¬
ftituti, quo in amore funt apud teftatorem: itaquequi pri
mum in amore gradum ob inet, is primus inftituitur:-
qui fecundo, fccundus; & fic deinceps. Etentm hoc inter
illostres intereft, quod Inins pure ,cgteri duofiibcon-
ditione inftituti lunt. Itaquefecundi&tertijharedesa

A ueteribusappellabaturipropterea'qiiodrecnndo tertiovfc
loco & gradu inftituti erant. Nr.m Inftituere,proprie no
eft ponere & collocare,vt quidam traduntifed parare.vn-
de !nftituereadolefcentem,cft fingere & parare ad efiidi
tioneni &uirtutem: hinc Inftituere filium, pro adoptarc
Cicero dixit in oratione pro Domo (ua: & Inftituere tu-
torem liberis,in lib.deOrat.i. &in Vcrrmis: Inftituere
anucos, pro conciliare & comparare. vt facile appareat^
Inftituere hoedifterrea ponere,&collocare:qitod in illo
iter eft, in bocmcta. I\am cum teftamento nobis here-
dem inftituimus, non tamen cum continiio in fedeno-
ftra coilocamusmon enim femper,olim certe perraro te-
ftamenta a moribundis fiebant. paramusergo &referua-
mus-vt cum vltis venict, nobis (ucceflor ne defit. Quo-
circa qui fnbftituti a nobis dicuntur, verms inftituti, hoc
eft, ad omnes caftis parati & defignati diccretunhis enim
fuftiniuonibus nobis in longinquum prolpicimus, Acce-
p dite6,quodSubftituere proprie eft,, in eiusquiiamccr-
tum locum obtinet, altcrum fupponcre : vtcum Verrem
Cicero feribit in Marcellorum locum, patronum Siculis
fubftitutum efle:& in piratarum locum cities Rom.ad fup
plicium fubftituifle:& ciuitati Verrem alternm fubftituif
ICjCUtn defilio loqueretur: de ijs loquitur qui eorum in
locum fufticiuntur, qui prins eum locum obtinebant. ve-
luti,l; infilij mei locum,ft hseres erit,& hcres exiftensim
pubes inoriatur, alterum mftituam ,fubftitucre proprie
dici poflum: quia non in racnm ,fed filij locum fuccedit,
Atcimi Titius heres non erit,ha;redem inftituo,mihi eu,
bon Titio,inftituo: lubftitutusdicendus clt,nicmn

in locum lubftitutusdiccndus eft, non autem in ilium Ti
tij. vnde intelligi poteft, hoc interinftitutum&fubftitu
turn iincrefle,non quod ilIeprimo,hicll‘cundo gradu leri
ptus fttifed quod inftitutus,& paratus & dc-fignatus eft ad
locum obtinendunr fubftitutus autem iam cum occupa-
uitivt omnis inftitutus quum hereditatem adit, (ubllitu-
tus proprie dicendus ut.& Inftitutus,qui teftamento nun
cupatus autfcriptuseft:fubftitutus,quifucceftit. ita infti¬
tutus,in lpe: fabftitutiis,in re ac polftflfione eft; H*c cum
ita fe haheant/ubftituti tamen uocabulo fieabatimurivc
eum qui fecundo tertiove gradu in alioruni defectum de-
Cgnatus & inftitutus eft, lubftitutus dicatur. Hums auto,
fubilitutionis du® fpecics vulgo numerantnr: Pupillaris
& Vulgaris. Pupillaris eft, qu® pupillan tantum ®tati
fkieaque proprie fubftitutio nominatur. Vulgaris,qug
omni ®tati. Popularis formula huiufmodi eftiPxJiusmeus
hcres efto. ft heres erit, & antequam in fuain tuteiam ve-
nerit, moriaturiTitius ei hares e!to.Vulgaris autem hec:
Titius heresefto. ft non erit, Mauius efto, Atquehae
quidem cum vfitata & pereuilgata noftrorum eonluctu-
dine confentiunt. lllud pauloalienius videbitur, quod
fub(cribemus,hanc vfttatam diuiftonem non lilmmam,fed
Ipccialcm eli'e: hoc eft, non ad genusftibilitutionum, fed
ad earn proprie pcrtincre que fitimpubenbus,quam pu^
pillarem appellamusivt Vulgaris turn dicatur cum eo mo-
do fabta eft,quo vulgo in cxtraneis vti folemusi i upilla-
ris, quo de morte intra pupillarcm atatern contingente
cauemus. quo eodem modovidemus apud Vlpian. capa
Inftit.xx.Cretionem vulgarem dici,qu® vulgarius,vtita!
loquar, & frequentius vfitata eft,cum liifce verbis: Qui-
bustcieris poterisque - . Continuam,qua&rariusiit,nec
cum hifire verbis fit. Id autem verum eile Vlpiani eaquae
ftibfcribemus verba facile declarant. Sunt aurem Inltit..
cap. xxiii.  Liberis impuberibus in poteftate manenti-
fms, tarn natim qiiam poftumis hjredcsfubftituere paren
tes poft’unt duplici modo: ideft,aut eo quo extraneis , vt
fi haredes non extiterint liberi, fubliitutusheres fiat:
ant proprio iurc , ideft, fi poil mortem parentis heredes
fmfli.intra pubertarem decefierint, fubftitutus heres fiat,,
Hamm autem quadruplex eft differentia . nam pupilla¬
ris, huic tantiiin atari: Vulgaris, cuius fieri folet. ilia fo-
lis fihjsfam-heccuiuis,fine filiusfam. fit, fine emancipa-
tusyfine extraneus. ilia haredem filio defignatihac tefta-
tori.illa. proprie fubftitutio, hec proprie inihtutioeft.

•. V_df ’■mum nec(J]knum haredem  m/i««rrc.JSequitur ».i

Teftator

Inftitut. Imp. Commentarius. 145-

Teftator in defe&um inftitutorum; fcruum fuutn poftre- A
mo loco initituere ncceflariu h^rcdem poteft 1 . * Qjji-
bus ex verbis apparct verum elie, quod fuperius diceba-
nuis,inftituti proprie illos qui fubftitui dicuntur,cum eis,
qui poftremus omnium nominatus eft ,inftitui hoc lo¬
co dicatur .

Etplures in vnins locum.~]  Sequitur 111. Ha;redesfub¬
ftitui & finguli fingulis, & plurcs pluribns,& plures vni,&
vnus pluribus, & inftituti inter fepofl'unt l.poteft. 36.D.
hoc tit. Singuli fingu lis,Titius hf res efto:fl Titius no erit,
Mamiusefto. plures pluribus, Titius & Meuiusheredes
funto:fi non eruut,Sears & Flatiius.plures vni,Neuius h§-
res efto-.fi non erit,Quintius & Sextiusfunto. vnus pluri-
bus , Septimius & Oftauius hxrcdes funto: ft non erunt,
Nonius efto.Inftituti inuicem, Oftauius,Nonius,Decius
hairedcs funto,inuicemqus fubftituti funto.Horum quin-
que generum, ft quod eft quod difficultatem habeat, po-
Itremummihi videtur: fed de eo proximo §. difFerendi
locum erit.nam quartum quidem mihi nullam dubitandi B
caufam habere videtur. Cum enim ita diftitm eft, Titius
& Mteuius heredes fiinto:fi non fint,Sempronius efto:pri-
mum omnium conftat illos primo amoris efl'e gradu:hunc
autem fecundo. atq; ob earn caufam non ambos tantum,
fed & fingulos huic in amore preferri. quod ft ita eft,quo-
ad vnus illorum hseres effe poterit, huic locus nullus eft.
Deinde quific loquitur,ft non fint,de vtroquefenfifl’ein-
telligitur-.quafi dixifl'et,fi no fint primi hf redes, fecundus
efto: vel ft neuter fit, alius efto. itaque vtfine iiberisnon
montur, cui filius vnus fuperlies eft: Refine primis  hpre-
dib-no decedit,cuius hereditatem vnus ex inftitutisadit,
atque id ipfum apertiffime traditur in 1 . quamuis.4.C. de
impub. &al.fiib. Quade caulamirari laris non poifum,
quod leribit luftinianus 1. cum quidam 1 o-fub eod.titul.
dubitaffe vetercs an fubttitutus  admittendus efl'et, altero
exinffitutisfilijs mortuoiciini aperte feriptu efl'et,fi vter-
quemoriatur. ridiculiquevidentur interpretes,qui quafi
deredubia decidunt,aliud efle fi dixerit,fi primus vel fe- C
cundus moriatur.nam fi vtriufque mortem requirit tefta¬
tor, ccquid eft quod in dub^u vocari poflitMin akerutrius
tantum,eodem modo.Nec obllat-l.pen. D.de intufLteft.
Vbi non vnus duobus, led finguli fingulis erant fubftituti:
quod aperte Sceuolademonilrat, cum dicit,afubftitutis
noftris.Multo minus obftat 1.heredes j 7.§.i. D.adTreb.
Vbi neptis fubftituta non fuccedit inprioris demortui
locum, fed in pofterioris,

Qui difpariter inftitutos inuicem indefinitefubfUtuit

tacit i partes eajdem repctijfe intelligitur , ei
verb fubfiitutus qui cvk&redifuo Jubfti -
tutus eft, vtriq; fubfiitutus cenfe~
tur l.i. C.de impub.&Lxiiif.

& l.xxvif . D.boc tic.

D

II. Et fi ex difparibus partibus heredes feri-
ptos inuicem fubftituerit, & nullam mentionem
in fubftitutione partium habuerit, eas videtur in
fubftitutione partes dedifl'c, quas in inftitutione
expresfit.& ita diuus Pius refcripfit.Sed fi inftitu-
to hercdi,& coheredi fuo fubftituto alius fubfti-
tutusfuerit: diui Seuerus & Antoninus fine diftin
dtione velcripferunt, ad vtranque partem lubfti-
tutum admitti.

Has ridetur in fubftitutione partes.']  Enunciatio I.Impa-
riter inftituti fifine parte inuicem fubftituatur, exijfdem
quibus inftituti flint, partibus fubftituti intelliguntur l.li
plures 24- L .eod.Vbi Vlpianusexemplu aftert huiuftno-
di, Si vnus ex vncia,fecudus ex belle, terti 9  ex quadrate lit
inllitutus, repudiante tertio innouem partesdiuidetur

quadrans:vt fecundus ofto, primus vnam auferat.Eodetn
modo fi primo tres,fecundo quatuor, tertio quinqiie re-
lid^ funt,& tertius repudiet,quincunx in feptem diuide¬
tur partes :e quibus quatuor fecundus, tres primus au-
feret. Obferuandum autem eft, huic qui-ftiom locum
nifi cum plures quam duo inftituti funt, non efl'e. nam ft
duo tantum inftituti funt, quod dubitetur non erit.
quod enim ex afl'e reliquum eft, habeat is, qui fupereft,
oportet. Quatuor autem inftituti locus quarftioni efl'e
poteft.veluti primo i.fecudo 3.tertio 4.quarto j.fiquar-
tus repudiet, quadrans eiusin nouem diuidetur partes ,
qua rum dute primo, tres fecundo, quatuor tertio attri-
btientiir. Idemque perfpicue traditur in l.y.& 8.in fi.D.
hoc tit.Et ita D.Pius.In l.i.C.de impub.&al.lubft.Ynde
locus hie deferiptus videtur.

Jtd vtranque partem admitti.  j Sequitur 11. Quem te¬
ftator eifubliituit, quem cohatredi fuo (ubftituerat,vtri-
que eum fubftituifleiudicatur.l.fi Titius, 27.8c l.coh<ere-
di.4i.D.hoc tit. Caufg conftitutio: Teftator ita feripfit,
Titius & Meuius h^redesmei funto. Si Mfuius hgres
non erit,Titius efto.Si Titius non erit,Sempronius efto.
Mortuo teftatore Titius repudiat. Sempronius eius par¬
tem petit, quam Mxuiiis fibi accreuifi'e defendit. Inten-
tio Sempronij: Hie femis meus eft. D. Imo meus.Q_.
Vtriusfit. R. Quiaordolcripture demonftratte fubfti-
tutumell'e Titio fubftituto,non autem inftituto,irrita
autem & inanis fuit fubftitutio Titij: inanis ergo tuafit
necelfeeft.F. At cum indiftinfte diftum fit, fi Titius lit¬
res non fit, de  vtraque intelligi oportet: quafi didum fit,
flue ex inftitutione,flue ex fubftitutione heres non fit.D.
An fubftitutus ei qui coiieredi fuo fubftitutus eft, quia
indefinite diftum eft, fi litres non erit, in vtrunqueca-
fum fubftitutus lntelligatur. Refpondetur id omnino
iudicandum elfe: prefertim cum fubflitutionem cohgre-
duni non reciprocando,fed lojum Titium fubftituendo, ;
eiquetertium nominatim fufficiendo fatis oftendcritfe
M^uio fpem adipifeendg partis Titij prsecidcre. Qtiare
hsc triplex, formula Titius & Marnius harredes funto: Si
Maeuius hteres non erit,Titius hsres efto:Si Titius, litres
non erit,Sempronius eiio:perinde accipienda eft,quafi fu
blata media, duabus tantum partibus coftaret hoc modo,
Titius & Mteuius hsredes lunto.Si Titius hseres non erit,
Sempronius efto.Nam fi amorisgradus hac in te confidc-
remus,quamuis Mguius,quamdiu manetTitius,Sempro-
nio anteponatur,tamen fublatoTitio exasquatusefl.

Smedtfiihciionc.'] Hoc  eft, fiue Titius folaui inftitutio-
nem, Rue  &inftitutionem&febftitutioncniquse mortuo
M«uio ei competebat,repudiarit.

Quiferuo alieno , quem teftator patremfa.putabat,

jubstitutus est , quamitis domini iujju Jemits
adieritqn partem tamen bareaitatis
uocabitur l.xl. & xli . De
1. credit, insiitutio .

III. Siferuumalienumquis patremfamilias
arbitrates, hasredem fcnp(cnt:& li hteres non d-
fet jMseuium ei fubftituent:isq; leruusiulfu domi¬
ni adierit hsereditatenijMasuius in partem admit-
titur.iliaenimverbarSI HERES  NON  E-
RI  T,in eo quidem,quem alieno iuri fubiedtum
efl'e teftator fcit,iic accipiuntur;fi neque ipfe lit¬
res erit,neq; alium hteredem eftecerit.in eo vero,
quem patremfamilias efle arbitratur, illud figni-
ficant: ft hereditatem libi eive, cuius iuri poftea
fubiedtus elle ceeperit, non acquiflerit. Idquc
Tiberius Cefar in perlona Parthenij ferui fui
conftituit ,

N Subfti-

14 (>  Franc. Hotom. in I J f  Lib,

Subfiitttttu in partem admittltur.  ] EnunciatioI.Subfti-
tutuseiferuo quern teftator patremfam. putabat, etiam
illo adeuntead patrem admittltur ],fi paterfam,40-D.de
ha:red.infl.Caufkconftitutir>: Teftator Parthenium Cx-
faris feruum libertum pile putanSjfibj eum hiredcni fcri-
pfit: pique Msuium fiibftituit. mortuo tellatore Ca?(ar
feruum (burn adire iubet,fibiquehxreditatem attribuit.
Manlius earn ad fe fubftitutionis iure pertinerecontcndit
non enim feruum haeredem die polfe Intentio efb Hxc
hxreditas mea cftdixrcs enim Paj-thenipstlfe non poteft.
D.Imo mea-Q^ytriusfit R. Quia voluntasteftatorisim
pleta eft, qui fiuam hxreditatem eius domini elfeyoluit,
cuius imperio inftitutus, fi hxreditatisadeunda; tempore
feruus ellpt,adiret.F.At hare ita demum voluntasteftato-
risfuit,(i lsquem inftituebat,feruus poll teftamentum ef-
ficeretur. D.Vtrum voluntas teftatoris flruo,quem libe¬
rum putabat,fubftitucntis,ad:eum tantum qui pollfcruus
fiet,an etiam ad eum qui iam feruus eft, pertinere yidea-
tur.Refpondeturrad hue etiam petfiiere. Cuiusrei ratio-
nem modo planius aliquanto exponemus. Sed quxri po¬
teft,valeat’ne inftitutio ferui,quern teftator liberumexi-
jnniabat.nam fi in teftainentis voluntas dominatur,quid
tamcontrarium voluntati quam error? Q_ubd fi ipfa per
le no valet inftitutio, ridiculum eft dicere inftitutionciri
propter liibftitutioncm valere 1 . ex pupillari. 44. D. hoc
tit.Iirteftatus ergo decedent Senipronius,needle eftmain
fi non valet inftitutio, pec fubftitutio valcbit.Nccad rent
pertinet I.3. C. dehxred- teft, vbi de milids equitisque
teftamentoagitur, ob eamquecaufam fola eius voluntas
exquiritur. Hanc ergo dubitatipnem it 1 magnam arbi-
tror, vt mihi hac vna rationc tolli pofle videatur: li dica-
nius (erunm non folum, fed cum alio pluribufveinftitutu
fuifl'e: quocafudetcftamenti firmitate dubitandi caula
non erit.nam fiue exeludatur, fiueadnnttatur feruus,pri¬
mus femper fijeres erit: ac tantummodo controueifia rc->
linqui ur inter feruum & fubftitutuin, quern verum &
vnicum diecontrouerfixnoftra- cafum. poftremaluliani
verba apertiflime oftendunt. Igitur, inquit,in hoc calu fe-
milfes fientiita vt alter femis inter eum,qui dominusinili-
tuti heredisfuerit,& fubftitutum equis portionibus diui-
datur." Neque nobis aduerfatur, quod fuperior refponli
pars nullani de poh^rede pientione faciat: primam enim
eius partem a Triboniano per imprudennam refecatam
faille, verba hxclegispoftrema non obfeure demoiiftrat.
Quod enim iacobus Cuiacius virdilgens & erudtus pu
tat As legendum elle: Tribonianum autem A,pro Alter,
Sipro femisinterpretatum, adduci vc vcriim credunbnon
po<fuiii;primdm,quia neque A.fuifle noram pro  alter,le-
gerim : dcinde, quod fine caula in re ram facili (k  uperta,
tanvUiipideacutum videri voluifle Tribonianum , non
putem; pr^lertim cum Latine velleuiter intelbgenri du-
bium videri non poffit,quin fi leruus folus initial tus elfet
vox As optime commodilfuiieque conuenienter,'

Ilia verbatfi harresnon frit.]  Sequitur 11 . VerbahecSi
heres nonerit, in feruo inftituto yarie pro teftatoris vera
fallave opinione intelhguntur l.fi pateifam, 40. D.de fib¬
red. inft. Senfus autem eft: Qui feruum inftituit, autlcit
efle.feruum , aut nefeit ,fed liberum exiftimat. fi feruum
efl'e fcit,hoc fif nificat: Si neque feruus maiiens fuo domi¬
no,neq; liber faftfis, fibi acquifierit. fi liberum exiftimat,
turn hocfignificat:Si nequelibijlibermanensmeq; feruus
fadtus fuo domino acquilierit.Horum autem duorum po-
fterius tantum,idque ex pofteriore tantum parte ad hanc
caufam pertinet: pofterius, quia liberum exiftimabat: ex
pofteriore,quia fuo domino acquirit.ln eo tantum diffe¬
rentia eft,quod teftator defuturo dominocogitauit:cum
iam pr^fensfit dominus. Ex quo intelligitur,neque nulla
ex parte, neque etiam omni ex parte domini voluntatem
impleri.Voluit enim teftator eum,fi h^reditatisadeundg
tempore feruus diet, & iubente domino a. iret, fubftitu¬
tum excludere:quorum quidem vtrunq; accidit ac proin
de fubftttutus cxcluditur. fed tamen id ita fentiebat: Si
feruus fiat,& recentis domini iuffu adeat: quod quia non
contigit,admitti folum debere lubftitutum vxdetur.Cum

A igitur vtriufq; rationis momenta paria quod'imodovide,
rentur, & neque in totum remouendus, neque in totuxn
admittendus elfet Parthenius: Iurifconfiiltisplacuit ,id
quod in rerum natura pft tertium,fiiniere:nxmirum vt par
tem h.ereditatis caperet, partem fublhtuto relxnqueret.
Atq, hanc lurifcpnlujtoru fententiam iuuat non medio-
critcr,quod legimus in l.fi iam fada 11. D.de cond.& dc-
monft.Si iam fada lint, qugconditionis locoponiitur, &
teftatornefciat, in prffentiadebetur. Cuiusrei exemplu
abhocnollrononalienuPaulusexpofuitin J.Titius, 2j.
§.1 .D.de lib.&poll. Alexander autem in d.l.j.C.de hp-
red.inft. earn hac eadem in caula rationemfequitur, qua
tencre vel rariflime, yel nunquam poftiimus. nimirum vt
diftinguatur teftatoris voluntas, vtrum in perfona nomi-
nata diferte ponfiftere hprpditatem voliient,an eius elle,
cui acquiri poifet. nam quando tandem id conftare pote-
rit ? imb verb fi certum eft tellatore credidilfe tunc feruu
elle liberum,probabilius eft eum voluiflehjreditatem in
? eius perfona tantum adhercfcerc.quocafu,adnoftrahanc
interpretationem voluntatis recurrendum erit: Vt hec
verba, Si no erit,lie intelligamus, Si vel fiber manens,re-
pudiaritivel leruus eftedus,iubente domino non adierit.

hbcrtiu Cxjar in perform Tarthenij.  J Theopfiiliis, Pius
Cefar. multi codices, Titus C^far. Erroreni ex nota ma-
naife conftaticum Ti.Tiberium,T.Titum fignificet. Place
ret autem Titum legi,vt ad T. Antoninum Pium audore
Theoplnlo rtfcra.i us.

PE T?VTILLJ.\I SVBSTITVTIOf^E,

titvlvs  xvi .

Filiofarn,pater ita fubflituere poteft :fi vel hires no
erit, vel impubes decefterit, & priore cafu fub
she tew patnfit barest altero, ipftftlio.
cui monbus licet adufq; puberta-
tem baredem attnbucrel. i.

& fecund*. D.eod,

I. Liberis fuis impuberibus,quos in poteftate
quis habet ,non folum ita,vt fupra diximus,fubfti-
tuere potcfliid eftjVt fi hseredes ei non extiterint,
alius lit ei liatrcs: fed eo amplius, vt fi hsercdcs ei
extiterint,& adhuc impuberes mortifi fuerint, fit
eis aliquis haires: veluti fi quis dicat hoc modo:
TITi VS FILIVS MEVS  HERESMI
HI  ESTO. SI VERO FILIVS MEVS
HERES MIHI NON  ERIT, SIVE
HERES ERIT, E  T PRIVS MORIA-
TVR,  QJAM IN SVAM TVTELAM
VENERIT, TVNCSEIVS HERES
ESTO.  quo cafu,fi quidem non extiterit litres
filius,tunc fubftitutus patri fit lucres:!! vero exti¬
terit hseres filius, & ante pubertatem decefterit,
ipli filio fit hasres fubftitutus. nam moribus infti-
tutum eft, cum eius xtatis filij lint,in qua ipfi fibi
teftametum facere n5 poflunt,paretes eis faciat.

3 yon f diem ita,vtfupra 1iiximut.]  Enuciatio 1 -Pater filio-
fa.lioc vtroq; modo rede fubllituit:Si vel hsres non erit
vel impubes decellerit 1 . j •& 2. D. eod. Ac prior quidem
proprie inftitutio eft, vti fuperius docuimus: altera vero
iiibilitutio. itaq; paulo poll ait, Mortuo ante patre filio,
nominatu,no filio,fed patri herede fore poll patre yerb,St
in pubertate,non patri,fed filio. Ex qupintelligi poteft,q
huiufee fubftitutionis copayandg,atq in mores induced^,
caufa fuerit:nimiru,vtagnatiproximi,legitinnq;hjrcdes
ab hereduatercmoueretur.Cu.n. impuberes teilamentu

non

Inftit. Imp. Commentarius

J 47

nonfaciant I. s'.a qua a?tate,D.de teftam.ijs pod patrem A
mortuis,venturi adfuccefliotie erant, qui proximo agna-
tionis erant gradu. At paterfam. remouere illos volens,
iuaque bona in extraneum aliqucm bene meritum tranf.
ferre : vel vnum aliquem ex agnatis deligere , quifolus
bonaiiiaobtineret: in fuo teftamento non modo fibi,fed
etiam filio h^redevn inftituere, atque atTignare potett.
quod ipfuni apertitfime traditur in I.fi teftamcnto.i 7. C.
deimpub, &al. fubft. vbi pupiilaciu pater fubftituerat,
mortua, folus lubftitutns adnuttitur, hgresque legitimus
excluditur. Vnde apparet vim patrig poteitatis,quantum
ad familiam,id eft, pecuniam ac fortunasattineret,etiam
poft patris mortem durare. Cuius rein quisrationequj-
rat,hec mihi probabilis videtur: quia cum impubes vxo-
rem ductire, ac liberos procreare non poflft,hoc eft pater
efl'e: tamdiu ftlij nomen retinet. quo tempore non alienu
eft, puerum patris a quo patrimonium accepit, imperio
teftamentoque parere. Itaque Plato libro de Legib.xi.
illam hacde re legem pofuit: taf <N qof i£>  "
‘zzcu'f ai/'afiveif ttvJ'px.s duntirdr eivtra 7 it  «iV,«T6 yemrot

VV HTtmmTQS ■, ypd$t 76 > 1 yu 'Btpi  Tti; T 0 /OJUT«r TJ'yJK  , 0

•jVjj  J'ta.fhtix.bu ypctptevs  t tva ypn mcud'a, tnnfi &\\s7 tpw  eV/
txiyamsdimva/nyiynSu-  Id eft, Quod ft cuius films vel
naturalis vel adoptiuus, antequam ex ephebis exceil’erit,
nioriaturusqui teftamentulcribit,caueto etia de hac tor
tuna, & que fibimeliore fortuna filiu effevelit,afcribitb.

Quam infuam ttttelam  venerit.] Antiqua locutio,qua vc
teres pupillarem etatcin figmficabant. hoc eft, earn quo
tutorum poteftatifubieda e it. Turn cnim fue tutelz funt,
cum e tutorum poteftate pubertate adepts  dimiftiiiint.
Lxempla in Commentano verborum iuris expoiitimus.

Tunc fubftitsuuspatri fit bares. ] Sequitur 11 .Hoc  vtroq;
mode lubitirutus ,priore  csfitpatri h.crev eft: pofteriore
filio I.2.& 4.D.eod. Nam priore cafu pater fibi fiiium he-
xedem wiittuit ac defi gnat: tecundo cafu, iuo filio. Cum
emm ita icri bit, [ Tunc [tins hares eftr>•  ] ficintelligendus
cit,filio meo hsercs efto.quod multo plamus no ita multo
pbft intclhgitur, vbi duplex hxreditas hoc vno patrisfa.
teitametoattribui dicit: vna ipfius teftatoris, altera filij,
cui interca multa poiVunt aliunde bona obuenire. Verum
<olim quidem ita le res habebat»vti diximus: oportcbat
cnim patrem ea formula difiun&ina vti. poft verb Diui
Jvlarci &Veri conttitutiombus indu&um eft, vtcum pa¬
ter itnpuberi filio in alterum calum liibftituiffet,in Vtrun-
que calum fubftituiffe intelhgatur: fiue fil us fmes non
extitcntjfiue extiterit,& impubes decedent.].4.D.eod.
Quod cum ita fit, quatri poteft, an fublata hac fit, herc-
dum differentia:id eft, fi teftator fimpliciterfcnpfit, Si
hgres non erit, & tamen hares fadus films impubes de¬
cedents patri ac  non filio fubftitutus fit hares. aut ex
contrario . Sed rcfpondemus obformulam cqnceptio-
nemque verborum,rei ventatem non immutari.

Moribus inftitutum eft ]  Sequituriii.Moribusinftitu-
turneft, vt patresfilinfam. vfque ad pubertatem teita-
metum faciant, haredcmqjattribuant. J.z.D.eod.Nam **
cum Lex xi 1 .Tab.ita ius die ianxiflet, vti quifque fuper
famiiia iua legail'et, id eft de bonis luisftatuiftetiad cum
calum ea lex non pertinet, quo cafu non de lua, fed de
filijfamilia ltatuit. Fecit tamen hoc primum aliquis,qui
remouere proximum agnatumab hareditate fua vole-
bat. cuius exe.ipium cum ahj probaffent ,vulgo poftea
fecuti, confuetudine diuturna pcrfecerunt, vt hoc ius
non minus quam fi lege icripta inftitutum rifet. valeret.

At vulgaris (ubltitutio iccirco legitima eft,quia eftm ve-
ra inttitutio fic proprie ad Legem xi 1 .1  ab.pertmet.Cu-
ins ad exemplum hac quoque facile recepta eft: propte-
rea quod non magnopcrc intereft,vtrum hairesfiiiusnon
fit, an alkna in poteftate tutelaque pofitus, neque quic-
quam admimltrans, deceflerit. Sed quod ad eas res at-
tinet, quq filio aliunde quam ex patreobueniunt, diffi-
cilius videbatur . nam& aduentitia h*c bona funt, &
poft patris mortem acquifita. ac proinde patriat potefta-
us terminosegredi videbatur,qui deiis quoque, qua?
uullamodo fua did potcrant, ftatueret. Verum quia

maiore ex parte res iudicandx funt, neque ita crebio
accidebat, vt tam multa pupillus aliunde cbnfequere-
tur, quamobremnouum ius hac de rcftatuioporterett
has quoque res eodem contineri iure voluerunt.

Tater liberis amentibus cuiufeunq; fexus gradus-

ye fint , Iufttniani lege fubftituere ita poteft,
yt tamen eis reftpifcen ibusfkbsiitutio
intercidat.l.ix. C.de tmp.&al.fub.

II . Qua ratione excitati, etiam conftitutio-
ne pofuiinus in noftro Codice, qua profpeftum
eft,vtfiquimentecaptos habeantfilios, nepo-
tes, vel pronepotes,cuiu(cunque fexusdiceat eis,
& fi puberes fint, ad exemplum pupillaris fubfti-
tutionis, certas perfonas fubftituere. fin autem
refipuerint, eandem fubftitutionem infirmari:
& hoc ad exemplum pupillaris fubftitutionis ,
qua: poftquam pupillus adolcuerit infirmatur.

S» qui mente c apt os ha beaut filios.  ]Enunciatio I.Iuftinia-
nus patribus permifit filijsfam. amentibus vfque ad refi-
pifcentia: tempus hatredem attribuere-1. humanitatis.9.
C.deimpub.& al.fub.vbi Iuftinianus hvc tria requirit 5
primum,vtlaltem legitima pars hereditatiseis relinqua-
tur: deinde, fi eorum Jiberi fane mentis fint, vt ij lubfti-
tuantur : poftremo, vtfi nullos habeant liberos, eorum
fratres its  fubftituantur. Atque bee quidem Imperator
Iuftinianus. ante hanc autem legem,quid iuris erat ? pri¬
mum omneseiusamends Jiberi gquabiliter fuccedebat.
deinde,fi no ellent,fratres. item fi ij quoque non eflcnt,
agnatiproximi, qd igitur noui iuftinianusinduxit ?ni-
miru vt teftator aut e demetis liberis, quemauc quos vel
let, inftitueret: aut fi ij  non effent, e fratribus.fi hi quo¬
que non ellent, extraneo potius quam agnato lnfequen-
ti hereditatem relinquere liceret. Quod fi quis accura-
tius perpendat, non video quomodo id aequitati potius
a Triboniano excogitats,quam ipfius in legibus inierpo-
landis atque innouandis ftudio, vel morbo potius affi-
gnandum putet.

Certasperfonas fubftituere.  ] Vel liberos, vel fi ij non
lint , fratres .

Sin autem refipuerint.'] Sequitur ti.Vt  pupillaris liibfti-
tutio pubertateadepta,fic  luftiniana, recuperatamente,
reftingmtur i. liumanitatis 9 . C. de  impub. & al. & infra
hoctit.§.vlt.

Cumpupillari modo fubftituitur, quaft duo tefta-
menta  , vel certe duarnm hxrcd.itatum
ynum teftamentum fieri yidetur.

1 . ij.  §. itj.D. eodem,

III.  Igitur in pupillari lubftitutione fecun-
dum prsfatum modum ordinata, duo quodam-
modo funt teftamenta: alterum patris, alterum
filij,tanquam fi ipfe filius fibi hseredem inftituilfet
aut certe vnum teftamentum eft duarum caufa-
rumdd eft,duarum heereditaturn.

Duo quodammodo funt teftamenta.]  Enunciatio I. Qui
pupillariterfubftituit,quafi duoteftameta,velcerte dua¬
rum h*reditatum vnum teftamentum facere videtur l.J.
§. j.D.ec.& 1 .patris lo.eod. vbi Vlpianus ait Patris & filij
teftamentum pro vno haberi, etiam iure praEtorio,eoque
fufficere tabulas patris efle fignatas,etfi refignat^fint filij
& feptem figna patris fufficere. Potius ergo vnum tella-
mentum eft : hxreditas duse. nam etfi duobus h*re -

N a dej

148 Franc. Hotom. in 11. Lib.

dcsattribuantur, patri inquam ac filio : tamen quoniam
id fub difiundlione & conditione fit, fi filius impubes mo
riatur; vnum potius patris teftamentum appeiiatur: qug
verb pars filio fubftitutum attribuit, eius teftamenti ap¬
pendix quxdam & (cquela.l.pen.D.quemad.teil.tab.Ex
quo eucnit,vt quem fibi necelfarium hxredem pater po-
teft facere , eundem etiam filio poflit: poflit etiam fra-
trem poitumum filio fubftituere: quamuis frater fratri
fit poftmnusalicnus.l.2..§.3.8c l.fed fi.ij.g.i.D.devulg.
& pup.quinetiam re coiundi dicuntur, quorumalteri in
paternis,alteri in pupillanbus tabulis eadem res legata
elt.l.plane.§-fi coniun6tini.De legat.& fid.lib.primo.de-
nique Una Falcidia in utriufque hereditate feruatur.l. in
ratione.p.ad leg.FatPqiclareautem queriturhoc loco
vtrumnihil interfit, priusne filio anfibi teilator h^re-
dem inltituerit: queres ab Vlpiano difputatur in l.z.§.
j.D.de vulg.& pup. Sed quoniam eius dilputatio fpinofa
friultisjriec iniuria, uidetur iremota Vlpianiau6torita-
te rem ipfam per fe confideremus. Primum omnium fa-
tis conftat , ante lultiniani legem hfredis inftitutioni
primum in tellamentis locum attribuendum fuifleiquod
fi legata precederent,vitiofurh teftamentum fuiife.§.an-
tc hgredis.infr.Delcgat.'& 1 . ambiguitates.z.4.C. dete-
ftament. & apud Paulum lib..Sent.^. cap. De legatis.
Quod cum itafitjuideamusne qui filio, quem exhgre-
daturus eft ( nam de hoc fo]o difputari poteft )  prius
quam fibi hxredem inftituit, alienis de rebus prius fta-
tuere uideatur , quam de propriis : ac proinde mo-
rem inftitutumquc feribeodi teftamenti multo magi*
peruertat, quam fidefilis rebus Jegandis ftatueret- Vt
igitur uttiofum teftamentum iudicetur, primum , vti
modo dixinnis, filium exhxrcdari oportet. alioqui fi
feriputm ita fit, Si filius impubesmoriatur, Titius hx-
resefto; Filius hxres efto: nemo,Latina quidem lin¬
gua vel mediocritereruditus, non videt,idem eifequa-
iididtum fit, Si filius quem hxredem inftituo , impu- ,
bes moriatur, Titius hxres efto . lecundo needle eft
non modb ilium exhxredari, verum poll teftamentum
ipfi feriptum, id fieri oportet . quoniam lific dicat:Pi—
lius exhxres efto. fi filius impubes, Sec. vel lie, Si filius
quem exhxrcdo impubes moriatur , 8ec.8eluas res prius
adminiftraffe intelligitilr, quam alienas: fibiqueprius
quam filio teftamentum (cripfiifc: & ab hajrcdis inilitu-
tioneinitium fecilfe. cum Vlpianusin 1  r.D-de hxred.
inft.lcribat, ab exhxredatione licere teftamentum in-
cipere. Oportet igitur filio fuo prius & quali feparatini
(in iifdem tamen tabulis) teftamentumfenbar 1 , hoemo-
do : Si films impubes moriatur, Titius ei litres efto.de-
inde fibi feorfum, Mxuius mihi hxres efto. Filius exbx-
resefto. Quo prxpoftero & peruerfo modo non dubi-
to quin teftamentum ,fi ius antiquum Ipedtemus, vitie-
tur. earnque fuilfe Iuliani fententiam, nemo dubitat ex
d.l.z.§.3.quam etiam Imperatoris referipto comproba-
tam SeconfirmatamVlpianuseodem loco teftatur,ne-
que iis affentior, qui [imprdbatam]  reponunt: duntaxat, D
vtparagraphiprincipiumcum fine concilient: quorum
magnam nos quidem repugnantiam ac diffenfionem elfe
putamus, ninnrum, cum initiodealieni hxredis inlti-
tutione,poftde lui Vlpianus tradlet.quod eius verba non
obfcure meo iudicio demonftrant: vbi toties inculcatur,
prius hxredem deberefibitellatorem fcribere,deindefi.
lie.namfi de filio fen^ffet, nunquam ita locutus eflet,
fed hoc modo: Prius filium hxredem feribi dcberc,
deinde filio adfcribi.Atque hoc ipfum fubiedla ratio com
probat. Conftat enim (inquit ) vnum elfe teftanientum,
licet dux lint hxreditates. hoc eft, fi duo teftamenta eC-
fentjVnum filij,alterum patris, in diuerfis tabulis feriptu,
totidemque tellium (ignis obfignatum, non noceret Re-
gula iuris, qux paterni teftamenti mitium in hxredis fui
mttitutioneconfumiiubet. nam in fecundis tabulis qux
patris proprixlunt, id obferuatum inueniretur. Atquo-
niam vnum teftamentum eft, nocet hxc regula : qua; non
modo alienas res, fed nefuas quidem adminittrari prius
patitur,quam hxredis inftitutio tranlafta lit,Quod ante

A ait, Licet dux fint hxreditates, fortafie dicet aliquis,
etiam ad eum cafum pertinere, quo filius inftitutus eft,
Nam quod impuberi obuenit, diuerfuin quiddam ab hx-
reditate patemavidetur, Se.d refpondemus primum eo
calii quo filius exhxredatus eft, verilfime certilfimeq.ne
Vipiam verba locum habere,cum tarn diuerfis, varij/que
ex fontibus hxreditates profluxerint. Eo veto cafu quo
inftitutus eft, licet ei obuenirealiquidpolfit, tamen quia
raro id accidit,nihil proprie de eo conftituit:&,fiquando.
id vfuueniat,tamen hoc quicquid eft,ita paternam in hx-
reditatem coalefcet, vt vna eademque iarn hxreditas.nu-
meretur. quemadmodumapertilfime lauolenustradit in
l.preterea.zg.D.de reb.au6l.iud.polf adeo vtfubftitutus
alteram adire fine altera non poflit 1. fed fi plures. 1 o. §.
3. D. de vulg. & pup. Et quamuis etiam cum aduentitia
nulla reau6taeft hcreditas, fed eadem permanfit,dux
tamen fubtili ratione numcrentur hxreditates: patris
- fcilicet, ac filij: pinguius tamen rem xftimantes, iccirco
u  vnam tantiim hereditatem elfe dicimus,quia filius impu¬
bes nunquam plenum perfc6lumque dominium ac ligre-
ditatem habuifle videtur, quippe qui aliene poteftati
tutelequefubiedus, nullam eius admimlfrandppotella-
tem habuerit.

Si fubsiitutio hxc pupillo periculofa efl,poteH tefta-
tor earn in ima parte tabularumJ'cnbere,quam
lino traietio conftriffam abfignabit,&,ne
antepueri vel mortem velpubertatem
aperiatur, cauebit. l.viij.D. tcsl.
quemadmodum cap.

I III.  Sin autem  quis ita formidololus fit,  vt
timeat ,  ne filius fuus  pupillus adhuc ex eo ,  quod
palam fubftitutum acceperit, pofl obitum eius
periculo infidiarum fubiaceat: vulgarem quidem
fubftitudonem palam facere ,&in primistefta-
menti partibus ordinare debet. illam autem fub-
ftitutionem,per quam,8c fibxres extiterit pupil¬
lus,8c intra pubertatem decefferit,fubftitutus vo-
catunleparatim in inferioribus partibus fcriberc,
earnque partem proprio lino, propriaque cera
conlignare,8c in priore parte teftamenti cauere,
nc inferiores tabuls viuo filio 8c adhuc impubere
aperiantur.Illud palam eft,non ideo minus vale-
re lubftitutionem impuberis filij, quod in eifciem
tabulis feripta fit, quibus fibi quifque haredem
inftituiflet, quamuis pupillo hoc  periculofum fit.

Vt timeat ne filius .] Enunciatio I.Hfc fubftitutio pupil—
lis periculuma fubilituto create (olet:at vulgaris, non
poteft. Nam vulgaris in. pupilli perfona vnotantumcafu
locum habet ,fipatre viuo moriatur. Itaque periculuni
nullum a fubilituto creari pupillis folet: quippe qui feno
nifi tabulis poll teftatoris mortem apertis, fubftitutum
feiet. At qui pupillariterfubftitutus ell,id&mortuopa-
rente , pueri cullode cognofcit: & viuo puero, eoque fa¬
cile pueri vitf infidias ftruet. Vnde illud Perfianum
Satyra fecunda:

_ VitpiUunive vtinam tjuemjnoximushares,  ;

Impello , expungam. _

S eparatim in inferioribus partibus .Sequitur u .Periculii
a fubilituto arceri poteft, tabulis inferioribus in quibus
ilia feripta fit,lino traiefto conllringendis,atq; obfignan-
dis.L.pupillares 8.D.tell.quemad.aperiant. Vbi Vlpian.
huius fa6li exemplum profert.Sc 1 .vlt. D.de fidei.lib.Vbi
Paulus teftamentum edit, cuius in infima noudfimaque
parte pupillaris fubftitutio adferipta eft ,& 1 . vltima. D.
ad trebeliia. vbi teftator filio , fi intra pubertatem

decclfif.

Tnllit Imp. Conimentarius. c: j 40

deeelTnTct, Tedmdas fibulas fecilfc dicitur, quasmatri ,*
eiuscommendauiqapeneiidas,liimpubes obiifiet. Vtru
autem codicem,an volumen fignificet,vt in illo poftremg
tabeIlx,inhoc prima pars gyri, qua Iem in mcmbrams Ta
belliones faciunt,obftringatur;non facile dixerim.vtrun-
fjuc autem fieri poffe,res mdicat. Acque hue illud Suetol
nij pertinet quod ex Ncronefubfcribemus: aduerfusfaJ-
lariostunc prumim repertum, ne tabuk;, nifi pertufie, ac
ter lmoper foramina traiefto,obfignarentur. Cautum vt
in teftamentis prim^ due cerf teftatorum modo nomine
infenpto vdcu* fignaturis oftenderentur , Caius autem
lib. Inft. 11. cap. 1 hi.  id quod ad luftmiaiji fententtam
pertinet, ita feribit: Sed pupillaris fubltitutio ita fecreta
efle debet, vt ad notitiamlubftituti peruenire non poffit,
ne vitae pupillt aliquas fubltuutus infidias moliatur. nam
Mi extrema pagina teftamienti fieri debet, vt pars ilia in
qua fubltitutio pupillaris (cripta eft, quadiu pupillus an-
nos pubertatisegrediatur, obfignata permaneat, & prior
parsteflamenti, in qua litres feriptus eft,referetur.

?{on idea minus yxlere.~\  Sequitur t n .Non fi ijfdem in
tabulisinftitutio& fubltitutio fcriptac fint, iccirco minus
valet fubltitutio. [ Intabuiis ] autem lildem, antique po-,
fuit, [ in eadem cera:] cum ineadempagina, velfolio
nunc dicamus.

... >

Hae fiibfliiutio fieri etiam exheredato filio poteft:

■ omniaq; illins aduentitia emolumenta fubfti- '■>
tuto attribuuntur.fkperior autem omnis
dijfiutatio adpcjtumos etiam per~
tmet,ii.& x.D.eod.

V. Non folnm  autem fiizredibusinffitutis im-
pubcabns liberijjita fubftitucre parentes poflunt
vt It hsredes eis extiterint, & ante pubertatem
mortui fuerint,fit eis hteres is, tpie ipli voluerintt
fed  etiam exhxredatis, Itaque eo cafu ft quid pu-
pillo exbsreditatibus ,legatisve, aut donationi-
bus propinquorum atque amicorum adquifitum
fuerit: id omne ad fubftitutum pertinebit.Qux-
cunque diximus de fubftitutione impuberum libe
forum, velhteredum inftitutorum vel exharreda-
torum,eadem de p.oftumis intelligimus.

Sed etiam exheeredaiis f  EnUtieiatio I.Subftitutio etiam
ex haired a to fa dta, valet: & aduentitia pupilli emolumen-
ta copleftiturl.i .D.eod.Vbi Modeftinus feribit, fubftitui
etiam exhairedatis Jibenspoile: & tam eum quern hxre-
dem nobisinftituimus, quarnaltemm. Item VJpianusl.
fed fi plures,i o.§-4.D.eod.Ad fubftitutos,inquit,pupilla-
res pertinent, & fi qua: poftea pupillis obuenerint. neque
enim fuis bonis teftator fubftituit, led impuberis: cum &
^xhxfedatofubftituere quispoflit. Sed qusri poteft,qui-
bus lixe fubltitutio verbis concipiendafit. Non enim ijs
certe,quibus hseredi filio in ftituto fubftituitur.nimiruro,'
Si hires non erit: autfi-hares fit. Hoc igitur modo con- ;
cipienda h xc  erit, Filius exhsres efto. Si filius ante mo-
rjatur, quam in fuam tutelam venerit, Titius hires efto.
Caufz conftitutio: Teftator filio exhiredato Tititim ita
fubftituit, fi filius impubes moriatur, Titius ei haires efto,
mortuo teftatore,acpoftea etiam pupillo,Titius hairedi-
tatem petit.Polfeffio fubftituto a Prgtorc data eft.Inten-;
tjoeftagnatorum, Noftra pecunia eft, de qua is, cuiusa-
gnati fumu$,teftatus noeft.Depulfio eft, Inib noftra. quia
patris teftamentofubftitutifumus.QATrorum fit-R.Pa¬
ter enim & fibi & filio teftamentum leripfit, dum is pu¬
pillus diet. Quarequ* filij fuerunt, teftamento patris
noftra fiant necelfe eft.F. At Lex xx t .Tab.potcftatem no-
alien*,fed fui rei teftamento ad alium transferend*
permifit. D* An cumpatripermittitur filio teftamentum

A fcribere,non tamende re fui filij propria,& aliunde quam
apatre ipli quaifita, llatucre permittatur. Rcfpondctur,
permitti: quoniam qui pupillariter fubftituitur, non pa-
tri, fed filio hires attribuitur. Ex quo inteliigipotelt
qujdiuris mca controuerfia ftatut poflit, quam Cicero
libro de Inuentione fecundo protulit. Vbi,pupillumhi-
redemfeeerat,eique pupillariter fubftituerat. Interea
bona quatdam aduentitia, hoc eft aliunde quam apatre,
pupillo obueniunt. Quserebatur ,eoimpubere mortuo,
3d quem h<;c aduentitia pecunia pertineret, ad fubftitu¬
tum , an ad agnatos. Eiufdem modi controuerfia ilia eft,
dequa iauolenus feribit in l.paterfam.iS.D.'dereb.au£t.
iud. poll.Vbi pupiiluscuifubftitutusapatrefuerat,pater-
pa quidem bsreditate fe abftinebat, aduentitium autem
ampleftebatur. Et cum cius impuberis mortui fubftitur
tus hcres ellct,qucrcbatur an iccirco creditoribus pater-
nis actio in ilium danda eflbt, quod vnum efl’er teftamen¬
tum. Refpondetur autem eo non dari, quia du* funt h£~
B reditates ,;interfediflimillime, diuerfiffimisque ex fon-
tibus promanantes.

Etiam exharedatis.']  At non etiam prgteritis.nam filio-
rum pr^teritio , quemadmodum fnperius expofuimur ,
inutile & nullius momenti teftamentum reddit.l.i. D-de
iniuft. rupt.l.inter cetera 30. D. de lib.& poft.

Etiam dt pojlumis inteUigirmts.  ] Sequitur 11. Que de
natisjiam liberis diifta funt,eadem ad poftumos etiam per¬
tinent. 1.2. D.eod. Vbi Vlpianus ait liberis etiam poftu-
mis fubftitui polfe.Veluti, Quicunque mihi poft mortem
in earn nalcetur, hpres eftoili verb impubes decefl'erit,Ti¬
tius hgres efto. Cuius rei exemplum videmusin l.patcrfa.
4 6. D.  hoc tit. & in caufa Curiana, cuius banc liimmam
Quintilianus tradit lib. vi 1. cap. vx. Subftitutus h^res
erat, fipoftumusante tutele fugannos deceffilfet.non eft
hatus,propinquus bona fibi vindicabat. Caufe igit cofti-
tutio hgc efto.Coponius teftator poftumu h^rede iftituie
_ eiq; fi ante tutele fue anos dccederet,M.Cunu fubftituit.
^ poltumus no eft natus.M.Coponius heres legitimus ad^e
pertinere h^reditatem contendit. Polleftio fubftituti eft.
Intentio Coponij: Hgc hf reditas mca eft, quia non ali—
ter lubftitutus eft, quam (1 pupillus morcretur. mortuus,
autem non eft, quippe qui nunquam eft natus.D. I mb
mea.QAItrius fit.R.quia voluntas teftatoris non ex ver¬
bis ac literis, fed ex mente ipfius xftimanda eft.mens au¬
tem ha tc  fuit, fi non nafeeretur fibi filius,qui pubertatem
attingeret.F. At verba teftatoris men tem oftendunt, ni-
miriim vt natus fibi filius,pupiJlus,alienaquc in tutela po
fitusdecederet.D.An quipoftumo , fi is impubes moria¬
tur, fubftituit, eo etiam non nato fubftitutionem valere
volulfe vidcatur? Quod Centum viri defendente Craf-
fts iudicarunt. Ornate, inquit Cicero in ea pro Cascina,
& copiose L.Crafliis homo longe eloquentiffimus, pau-»
loantc quam nos in forum venimus,iudicio Cetumuira-
li banc fententiam defendit, & facile cum contra eum
prudentiffimus homo QJvlutinsdiccret,probauit omni-
U busM. Curium,quihxresinftitutusefletita:mortuopo-
llumo filio,cum filius non modo non mortuus,fed ne na¬
tus quidem diet, hcredem clfe oportere. Atque banc
ipfam controuerfiam Cicero & in Bruto,& in 1 1 .de Ora-
tore,eoquem expofiii modo trad, poteft autem etiam
hoctraiftarimodo,&paulo, vtimihi videtur,adiurisci-
uilis difciplinam acconuqodatiusivt cum pofi'eflio Copo-
nijagnati fit, petitio M. Curij fubftitutiiratio a Coponio
fubieijatur hfc, Quia qui pupillariter fubftituitur, non
teftatori,fed pupillo litres attribuitur. cum autem pupil-
jus nullus fuerit, heres ei efle qui poteft? Firmamcntum
Curij. At qui fubftituit, quocunquemodo fubftituat, eo
iemper animo eft , vt quicunque euentus fubftitutionis
futurus fit,tamen fubftitutum malit,quam agnatum fuum
fibi hcredem efle. Itaque non formula verba, fed te¬
ftatoris voluntas fequenda eft. D. An cum pupillariter
fubftituens verbo & formula pupillo fubftituat , re
tamen malit luereditatem fuam ad fubftitutum, quam
ad agnatum quo poteritmodo pertinere . Qu^ con-,
trouerfia. Vcri & Marci conftitutione fublata eft :j

N 3 qua

ifo Franc Hotom.m il, Lib.

qua cauctur, vt etiam ptipiftari fubftitutione vulgaris c6
tineatur; ideft, vt qui dicit,fi hf res fit, & impubes moria-
tur: dicere etiam videatur, fi hxres non fit.

Hac fubftitutio paterni teftamenti appendical*
quadam eft, eiusjuejolius ftrmamenio
nititur Li.ijS.i.D, cod,

V I. Liberis autera fuis teftamentum nemo fit
cere poteft, nifx & fibi faciat. nam pupiilare tefta
mentum, pars & fequela eft paterni teftamenti:
adeo, vt ft patris teftamentum non valeat,ncc fi-
lij quidem valebit.

Hjji&fibi faciat, ]  Enunciatio I. Filio] faccre tefta¬
mentum, nifi qui fibi etiam faciat,non poteft.l.i. D.eod.
vbi Mamins ait, fubftituercliberis patrem non pofle, nifi
fiharedem fibiinftituerit. Etfimulrationemfubiungit,
Quia fine hxredisinltitutione, nihil in teftamento icri-
ptum valet. Et VJpia.l.r.§.i. Quifquis impuberi tefta-
nientumfacit, fibi quoque debet facere : catterum folifi-
lionon poterit- Adeo autem, nifi fibi quoque fecerit,
non valet, vt nifi addita quoque patris hxreditas fit, pu¬
piilare teftamentum euanefcat.

Van & fequela eft paterni teftamenti.  ] Sequitur 11. Pu
pillaris fubftitutio paterni teftamenti appendicula qux-
dam eft.l.qui plures. 5 8.m fi.D.eod.vbi Paulas ait,pupil-
Jarcs tabu las prioris teftamenti partem efle. item l.pen.
D.teft.quemad.aper, vbi Caius fcribit, fecundas tabulas
eodem modo principalium tabularum partem efle,vtco-
dicilli,teftamenti. Patetautem eaderecontroueriiam
inter veteres fuifle. nam inl.i. D. fi cui plusquam per
leg.Vlpiaousduplex teftamentum efl'eait. [auolenusau¬
tem in 1 . paterfa.i8.D- de reb.au ift.iud. Me, inquit, illud
maximemouet, quod prsceptoribus tuis placet ,vnum
efle teftamentum.

Her filij quidem valebit.  ] Sequitur in. Pupillares ta¬
bulae non fuis, fed principalis teftamenti vinbus nitun-
tur.Li.D. eod.vbi Vlp.ait. Si principale ruptumfitte-
ftamentum ,etiam pupiilare concidere. nam vt Paulus
fcribit in l.nihil.x ip.D.de reg.iur.Cum principalis caufa
non confiftit,ne ea quidem,qua: fequuntur,locum habet.
Atque hoc quidem verum eft, nifi teftamentum per bo-
norum pofleftionem contra tabulas refcindatur. nam vt
ait Africanus in 1 . ex duobus. 34. infin.D. de vuk.Scpup.
Etiam fi contra patris tabulas bonorum poileflio petit*
fit, fubftitutio tamen pupillaris valet. & legata omnibus
prjeftanda funt, qua: a fubftitutione data fitnt,

Et fmgulis liberis, & ei tanium, ei qui poftremum
morietur,fubftitui poteft.1. xxxvi). D.eod.

VII. Vel fingulis autem liberis, vel ei, qui
eorum nouifsimus impubes morietur,hatres fub-
ftitui poteft. fingulis quidem, fi neminem eorum
inteftatum decedere voluerit:nouifsimo,fi ius le-
gitimarumhasreditatum integrum inter eoscu-
ftodiri velit .

Vel ei, qui noniff mm moricturf  Enunciatio I. Et fingu¬
lis liberis, & poftremo morituro tantutn fubftitui poteft.

]. vel fingulis. 3 7. D.eod. veluti, Primus filiusmeus heres
efto: fi impubes morietur, Mxuius efto. Item,Secundus
filiusmeus hereseftoifi impubes moriatur, Seius efto.itc,
Tertius films hxres eftoifi impubes moriatur,Titius efto:
atque hoc quidem modo,fingulisfinguli fubftituuntur:
hoc autem vnus fingulis, Primus, lecundus, tertius filij
mei hatrcdes funto-.fi qui eorum impubes morietur,ei Ti-;
tius heres efto. At poftremo morituro fubftituitur hoc

A paifto: Primus,fecundus,tertius filij mei hatrcdes funtos
ei verb,qui poftremus illorum impubes morietur, Sem-
proniusheres efto.

Tfeminem eorum inteftatum Sequitur 11. Cum po-
ilremo tantum morituro fubftitutum eft,ius lcgitimarum
hxreditatum extern inter fc rcliftum intelligitur.d.J.vcl
fingulis.& l.fi pater. 1 f .D.eod.vndeintelligi poteft,duo-
bus modis accidcre . vt poftrembtantum ertraneus fub-
ftituatur: primum, hoc cafti de quo Iuftmianushoc loco
fcribit: nimimrn cum fratres inter fe fubftituti non funt.
nam fi fubftituti efl’ent, non kgitimas,fed teftamento re-
Jifiashiereditates adipifeerentur. deinde, cuminuicein
fubftituti funt: quocaiii nonlegitimi inter fe, fed feripti
hxredes funt,

Qui filio fubslituit, quifquis fibi hares erit, is qua

quifque ex parte hares extiterit. quenq; fub-
B siituere intelligitur.l. v.D.eod.

V I11. Subftituitur autem impuberi aut no-
minatim, veluti TITIV  S:  aut generaliter, vt
Q^y is( ^y is  MIHI HAERES  ERIT.
Qmbus verbis vocantur ex fubftitutione, impu-
bere mortuo filio, illi qui 8c feripti funt hseredes
& extiterunt,& pro qua parte hetredes facti funt.

jfutnominatim .]Enunciatio I. Non modo nomina-
tini, fed etiam generaliter pupillo fubftitui poteft,I.3. &
y.D.hoc tit.Nominatim hoc modo, Filius heres efto. Si
impubes  morietur,Curius efto. Generaliter verb,Filius,
item Titius, Mxuius, Seiushxredesfunto.  quilquisrtiihi
hxres erit, idem filio meo,ante pubertatem morienti,
hxres efto.

Vro quaparte h/eredesfa&ifunt,  ] Sequitur n .Hxcfiib-
ftitutio generaliter concepta, ad eorum quenque qui a di
bunt, pro rata inftitutionis parte, pertinct.J. ft in tefta-
mento, 5 .D.de vulg.& pup.veluti, teftator ita feripfit: Fi
lius meus ex dodrante heres efto: Titius ex vncia:Meuius
ex fextante: quifquis mini heres erit,idem filio meo ante
pubertatem morienti, heres efto. Mortuo filio impubc-
re, dodrans in tres partes diuideturiquarum dux Mxuio,
tertiaTitio attribuetur. Quanto enim TitiumMxuius
in inftitutione fuperabat, tantoin fubftitutionequoque
fuperare debebit- Idemquetradit VJp.l.quiliberisS.in
fi.& i.fed fi plures.j o.D. eod.

Hanc fubslitutionemftue ea mafculo ,fiue fxmina
facia fit,femperpubertas extinguit . nec pu -
beribm liberis, extraneisve fubftitui in
certum tempus poteft : fidci au¬
tem commi ti poteft.hvij.eo .

IX. Mafculo igitur vfque ad quatuordedm
annos fubftitui poteft: focminse verb vfque ad
duodecim annos. & fi hoc tempus exceflerint,
fubftitutio euanefeit. Extraneo verb vel filio pu
berihaeredi inftituto,ita fubftituere nemopo-
teft:vt fi hacres extiterit, & intra aliquod tempus
decefl'erit,alius ei fit hsresilcd hoc folum permif.
fum eft, vt eum per fideicSmifliim teftator obli-
get alij hsereditate eius vel tota vel pro parte re-
ftituere. quod ius quale fit, fuo loco trademus.

Subftttutio euanefeit.  ] Enunciatio I. Pubertas fiue ma-
ris fiue foeminx, huius fubftitutionis vim cxtinguit.l.ver
bis ciuilibus.7.D.eo.ubi Papinianus fcribit,eum,qui poll
pubertatit tempus filio fuhftitutuseft :ncque eo mor¬
tuo

limit. Imp. Commentarius. 15* 1

tuo tanquam fubftitutum, neque eo viuente tanquam A
cohxredem admifliim iri. Ratio eft, quoniam hgc fubfti-
tutio, patrie poteftatis pars eft, quae poteftaspoftpatris
mortem vltra pubertatis tempus non cxtenditur J.ex fa-
&0 4j.§.i.D. hoc tit.

yt eumperftdeicommijjiun.']  Sequiturll. Extraneo pu-
berique filio fubftitui dirc&e non potelbat per fideicom-
nuflum poteft. Itaque neque extraneo impuberi,hoc eft,
eiqui inpoteftate noftra non eft, ita fubftitui poteft,it
impubes moriatur: neque puberi cuiquam hoc modo ft
intra vicefimum,puta, tricefimumve annum moriatur: vt
fcilicet teftator dicat,ille hercs efto,dire&is, ciuilibusq;
verbis:hoceft,aIurifconfultisadfublHtiitiones faciendas
conceptis, traditisque ciuibus. At hoc modo poflemus:
Rogo te h^res, vt port mortem tuam illi meam h^rcdita-
tem reftituas.Queformula fubllitutioni-in co fimilis eft,
quod in vtrunquecafum & quatfitf li£reditatis& mortis
concipitur:hocmodo,Si & hgres meus fis,& cum morie-
ris-In eo vero diflimiliseft, quod pupillaris fubftitutio a
folopatrc,&fo!i filiofam.eique impuberi fieri poteft:
fideicommiffaria vcroa quouis Sccuiuispoteft. Illahs-
redem fubftitutum facitihatc non facit. quod enim fideico
nufl'oacquiritur,h£reditatis nomine non continetur.l.z.
infi.D.codicill. llladireftis verbis fit,id eft,ijsquibusre

a a teftatore in fubftitutumbeneficium confertur:fic vt
gratiam fubftitutus non pupillo, fed teftatori debeat'hatc
non direfte,(ed mtcrpofita h^redis opera fieri folet. nam
olim cuifideicommiuum erat,nullaiege tenebatur:itaq;
non a tcftatore folo,fed etiam ab herede beneGcium  hoc
accipitur. Sed de his ha<ftenus. fans  enim huic traftationi
locus nec ita nmito poft eft conilitutas.

QVIBFS MODIS TESTAME'HJJ.

11 m r *. xvix.

Ttft amentum quamuis iure fadum,tamen adoption
neftlvj, quaft agnatione fui h&rcdis rumpi
autan dicitur ,quod cum fuis viribus
conUaret, euertitur l. i. &

vii) .D e iniusi. rupt.  <

t.  Teftamentum iure fa&um, vfque co valet,
donee  rumpatur,irritumve fiat. Rumpitur autem
teftamentum,ciim in eodem ftatu manentc tefta¬
torc , ipfius teftamenti ius vitiatur. Si quis enini
poft fadum teftamentum adoptauerit fibi filium
per Imperatorem, eum quifiii iuris eft, aiitper
Prastorem fccundum noftram conftitutionem,
eum,qui in poteftate parentis fuerit,teftametum
cius rumpitur quaft adgnatione fuihasredis.

yfque eo valet.  ] Enunciatio I. Teftamenta iure fafla
duobus euertuntur modis, ciim aut rumpuntur,aut irrita
conftituuntur 1 .1 . D. deiniuft. rupt. vbi teftamentorum
qufdam Papinianus nunquam confiftere fcribit,qu|dam
ad tempus confiftcre.ilia veJ iniufta dici, vbi folenma iu-
t is defuerunt:vel nullius momentijciim filiusfam.eft prq-
teritus. Hate verb ab initio quidem flare, quippe in qui-
bus neutrum horu infit; led cafti aliquo aduenticio euerti
cum aut rumpuntur,aut in irritum conftituuntur.

In eodem Batu manente.  ] Sequitur i i . Tcftamentum
rumpi dicitur,cum permanete fuo inftatu teftatore, cafij
aliquo euertitur, D. cod.'namfi ftatrnn teftator

mutet,capitis nimirum deminutionem pafliis, non ruptu,
fed irritum teftamentum appeliatur. vt facile apparce

mendum in libris Theophili efl’ehoc loco,vbi pu} puiretv-
70S  legitur. . <

Jdoptaiteeit Rbi filium.  ] .Sequitur hi.  Adoptio filij,
quafi agnatio fui hatredis, teftamentum rumpit.i.verum.
8.D.eod.vbi Vlpianus ait, adoptionevcl arrogstione fi¬
lij filiseve teftamentum rumpi:quoniam fui luercdis agna
tione folet rumpi .agnafeienim adoptatuni, agnationif.
que iura omniaadipilci conttat ex iis, qua? fuperius dicta
funt fub tit.exhatred. liber. Sed fi quis litres inftitutus
poftmodum adoptetur, videamus an teftamentum rum-
pat . Intentio igitur illius hxc crit: Teftamentum agna¬
tione mea ruptum cft.D. Non eft. Q_. An fit.R. Quia tu
non espratteritus, fed inftitutus.F. At non quo tempore
fuusfui-D. An qui poft inftstutionem adoptatus eft, quia
non quo tempore fuus fuit, eft inftitutus, teftamentum
rumpat. Controuerfia ex legibus contrarie fcriptis:qua-
rum prior agnatione rumpi teiiametum, altera valere in
bet, cum mortis tempore inftitutusreperitur . Scauola
refpondet, fatisei fadum eflerquia & antequam adopte¬
tur inftitutio, vt in extraneo locum habebit. i. fi quern.
i S.D.de iniuft.teft.cui Papinianus confentiens in 1 . filio.
13.D.dclib.&poft.SiTitius,inquit,hjeres inftitutus,lo¬
co nepotis adoptetur,defundo poftea filio,qui pater vi-
debatur, nepotis fucceffione,non rumpitur teftamenturti
ab eo qui haercsinuenitur.

Quafi agnatione fui hmredi-i.  ] Sed minim eft ,cur Irn-
perator rioftcr non de vera r.aturalique agnatione lo
quaturiqua* turn poft mortem folet contingcre . nam
illam quidem fub.Dc  cxh.ercd.liber.nulla ex parte atti-
git. De vtraque igitur vide I.3.5.2.D. hoc tit. De vera,
verba Antonij fubiiciam exhb. deOrat.i. Nunquis ex.
teftamento,vt paterfamilias ante fecit,quam ei filius na-
tus eft, haircditatem petit ? nemo.-quia conftat agnafeen- ’
do rumpi teftamentum .

Tosieriorc teftamento quamuis mllus ex eo lures

extiterit,tamen ft & iure fadum eft,& ex eo
bares ejfe potuerit,fuperius ita rumpitur,
ut paterfam.inteftatus decejjijfe
iudicetur,l.ii,&xvi.D*;od.

II. Pofteriore quoque teftamento, quod iu-
re  perfedtum eft, fuperius rumpitunnec intereft,
extiteritne aliquish^res cx eo,an non.Hoc enim
folum fpcdtatur,an aliquo cafii exiftere potuerit.
Ideoque fi quis aut noluerit ha:rcs efle, aut viuo
teftatore, aut poft mortem eius, ante quam hat-
reditatem adiret jdeceflerit: aut conditions, fub
qua litres inftitutus eft, deiedtus fit: in his ca~
fibus paterfanulias inteftatus moritur. Nam 8c
prius teftamentum non valet, ruptum a pofterio
re: & pofterius jeque nullas habet vires, ciim ex
co nemo hastes extiterit.

Supersus rumpitur.]  Enunciatio 1. Superiusteftamentu
a poiteriore,dummodo fibres ex eo effe potuerit,'rumpi-
tur 1.2.& l.cum in fecundo.i 6.D*eod.Vbi Pomponius ait
cum in fecundo teftamento heredem eum,qui venit infti-
tuimus, fiue pure,(iue fub conditione, fi tamen conditio
exiftere potuit, licet non extiterit,(uperius teftamentum
erit ruptum. at fi impoffibilis fit, placet perinde efle qua
fi adferipta non efl’et.

Inteftatus mwituy.  ] Sequitur 11. Is cuius ex teftamen¬
to quamuis iufto nemo hseres extiterit, inteftato decef-
fifle iudicatur.§.i.infr. De hsered. qu* ab inteft.&l.^
quis.p.D.delib.Stpoftum. VbiPaulus h*cxii.Tabu-
larum verba [fi inteftato moritur,  ] ad id tempus referen¬
da feribit , quo teftamentum deftituitur,non quo mo-

tttur. :  .v",

Superms

15*2 ' Franc. Hotom. in 11 . Lib.

Superitts teUamentum a pofteriore etiam quo cer* A
tis ex rebus hares infiitutus eft,rumpitur:fed,
fi priores tabula ualere iuffa funt , pc-
Jlerior bares priori bar edit atem*
quarta retenta reftituet.l,

Xxix.D.ad Sen.Treb.

„ III. Sed & fi qu,s priore teftarriento iurc per
,, fedo,pofterius jeque iure fecerit;etiam fi ex cer-
„ tis rebus in eo haeredem inftituerit, fuperiiis ta-
„ men teftamentum fublatum efl'e, diui Seuerus &

„ Antoninus refcripferunt.cuius coftitutionis ver-
,, ba & hie inferi iufsimus, cum aliud quoque prse-
,, terea m ea conititutione expreffum lit. Impera-
,, tores Seuerus & Antoninus Cocccio Campa- ^
,, no. Teftamentum fecundo loco fadum, licet
,, in eo certarum rerum haeres feriptus fit, perinde
a  iure valere,ac fi rerum mentio fada non eflet:fed
33  & teneri hxrcdcm feriptum, vt contcntus rebus
33  fibidatis , aut fuppleta quarta ex lege Falcidia,

33  lmeditatem remtuat his qui in priore teftamen
33  to feriptifuerant, propter inferta fecundo tefta-
33  lUento fideicommifsi verba, c]uibus vt valcret
33  prius teftamentum , expreffum eft, dubitari non
33  oportet. Et r'uptum quidem teftamentum hoc
modo efficitur *

Etiam fi ex cents rebus.  ] Enunciatio I. Teftamentum
quoquiscertistantum cx rebus inftitutus eft,valet.l.i.
§.4>& Li o.D.de hxred.inft- nam perinde habebitur, acfi, q
nomihata: partes noli efi'ent.

Superius tamen teflamentim . ] Sequitur 11. Prius tefta¬
mentum a fecundo, etiamfi certarum rerum hsres infti¬
tutus fit, euertitur,l-fiquis.zs>.D.',ad Sent.Trebol.Itaque
qui in poftcriote cx.parte inftitutus eft, afl'em habebitiat
qui ex afle in priore,nihil omnino.

Propter hifertafideicommiffi verba.]  Sequitur 111. H®-
res fecundo tettamento, quoprius ualereiuftum eft,in¬
ftitutus , haereditatem ftiperiori ita reftituet, vtfibi tame
quartam retineat.d.Lfi quis, &  1 . poftumus, i z.§.i .D. de
ituuft.riipt. Caufjconftitutio : Quidani teftamenta duo
iure fecerat,& in fecundo fidei harredis commifit,vt prio-
res tabulx valercnt. eomortuo, hteres in priore feriptus
haereditatemfibidelatam petit. Intcntio: Debcs mihi
hasreditatem reftituere. D. Non debeo. Q_, An debeat.

R. Quia prius teftamentum per pofterius iure fa&u euer
titur. F. At in pofteriore prius valere iuftum eft. D-An
prius teftamentum a pofteriore in quo valere prius iuf- P
fum eft, non euertatur. Controuerfia ex contrarie feri-
ptisnataeft. nam lex vult teftamentum rumpi. at pofte¬
rius teftamentum, id probibet. Refpondeturhuncpo-,
fteriorem hteredem fuperiori htereditatem ita reftituere
debere, yt tamen vel partem fibi relidam, vel quadran-
tem hareditatis tanquam ex lege Falcidia rctineat.

Ex lege EalcidU.  ] Qua legatorum quidem caufa, pro-
prie lata eft, ad fideicommilla tamen producitur.

Injertafideicommiffi verba .] Telia tor enim fidei hare-
dis commifitjVt priores tabule valerent.d.l. poftumtis.§.i.
deimuft.teft. Atquehac quidem de pagani teftamento.
de militari autem quid iurisfit,cxponit Vlpianus.l.qua-
rebatur,i p.D.de teft.nftlit.

Teftamentum deminutione capitis tefiatoris irri-
tum fieri dicitur.l.  r j .§. lii] .D.eod.

1111 . Alio autem modo teftamenta. iure fa-
da infifmantur: veluti cum is,qui fecit tefta-

nientum, capite deminutus fit. quod qtubus mo
dis accidat, primo libro retulimus. Hoc autem
cafu irrita fieri teftamenta dicuntur,cum alioqui,

qua; rumpuntur, irrita fiant: & ca, qua: ftatim>
ab initio non iure Hunt, irrita fint. fed & ea, qua;,
iure fada funt j&poftea propter capitis demi-
nutionem irrita fiunt, pofl'umus nihilominus ru-
pta dicere. Sed quia fane commodiiis erat, fin-
gtjlas caufas appellationibus diftinguiiideo qux-
dam non iure fada dicuntur, qua dam iure fada
rumpi, vel irrita fieri,

. Capite demitmtusfit.  ] Enunciatio I. Capitis deminutio
teftatori contingens, eius irritum teftamentum facit 1. ft
quis.6.§.irritum.D.deiniuihirr.Vbi Vlpianusait irritum
fieri teftamentum , quoties ipfi teftatori aliquid contin-
git;puta fi ciuitatem amittat, &c. Vnde quid inter irritu
faflum, & rtiptum teftamentum interfit,facile intelleftu
eft. nam irritum flatus teftatoris immutatus facit:rumpit
autem cafus extrinfecus contingens,vt agnationis,aut te-
ftamenti pofterius fadti.

Qua rumpuntur,irrita fiant.]  Sequitur 11.Rumpi & ir¬
ritum fieri, de eodem dicitur: at irritum efle,nequaqua.
Rumpi cnim& irrita fieri eademum teftamenta dicun¬
tur, qua;, cum antea iureconftarent, eucrfafunt.Iniufta
v'ero vel irfita’efle dicuntur, quae nunquam conftiterunt,
fed infirmafemperfua fpontefucrunt.l.i.D.eod.

Singular caufasfingulssappelhstionibus . ] Sequitur 11 r.'
Nominibusfingulis res fingul* diftinguendi caufa nomi
nand® funt. Itaque Cicero  in Partitionibus infirmatio-
nes rationis continentia fe cauiarum appeilare dicit.-non,
quia diuerfie res funq, fed diftinguendi fecernendique
j caufa.

Teftamentum deminutione capitis irritum fattum,

fi. teftator mortis tempore integro capitefue-
rit , prator per bonorum pofsefsionem
tuetur, l.i.§.v. Dc bon.pojjeff.
fecun. tab.

V. Non tamert per omniainutilia funt ea te¬
ftamenta , qus ab initio iure fada, propter ca¬
pitis deminutionem irrita fada funt. nam fi fe T
ptem teftitim fignis fignata fiunt, poteft feriptus
hires fecundum tabulas teftamenti bonorum
poflefsionem agnofeere :  fi modo defundus, &
ciuis Romanus, &c fux  poteftatis mortis tempo -
re fuerit. Nam fi ideo irritum fadum fit tella-
mentum,quia ciuitatemjveretiam libertatem te -
ftator amifit, aut quia in adoptionem fe dedir, &’
mortis tempore in adoptiui patris poteftatefit:
non poteft feriptus hires fecundum tabulas,bo-
norum poflefsionem petere.

Poteft feriptus hares .  ] Enunciatio I. Pretoreius qui &
teftamenti & mortis temporeintegricapitis fu'erit, qua¬
il is medio tempore deminutus flier it, teftamentum tue-
tur.l.i .§.exigit,D. de bon. poll! fecun. tab.Vbi Vlpianus
ait: Prctoreni exigere, vt is, cuius bonorum pofleffio da-
tur, vtroque tempore ids teftamenti faciendi habuerit,

& cum fetch  teftamentum & cum rooritur. Idemque VI-
pianus tradit Inftitut. cap. 23. his verbis:Sifeptem fignis
teftium fignatum fit teftamentum, licet iure ciuili ruptu,
irritumve faiSum fit, Prxtor lcriptis hxredibus,nixta ta¬
bulas bonorum pofleflionem dat, fi teftator & ciuis Ro¬
manus, & iux  poteftatis cunj morereturfuit, que bonoru

pofleflio

Inftitut. Imp. Gommentarius.

poffeffio cum re,id eft,cum cftcctu habetur,fi nemo alius
iure heresfit. Quod lpfum Paulusaperte confirmatin
Icoficmntur.8.§-i.Dideiur.codicil. vbi fcribit iure Pre-
terjo teftamentum hoc valere, tametfi iure ciuili fubla-
Hun lit:& de alienis quodammodo rebus teftatus efle vi-
deatur. Verum hoc in eius teftamentoqui extraneum
inftituerit, locum nonhabcrePapinianustradit.l.quiex
liberis.z.§.i .D-de bon.pofi'.fec.tab.cuius caufa: conftitu-
tjohxccrit. Teftator extraneum inftituit:poftinarro-
gatione fe dedit, vnde poftea hberatus morit. Agnatus
proximus,quafiex irritofado per arrogationem tefto,
hgreditatem ab mteftato petit. Intentio eft: Teftamen-
tmn per arrogationem irritum fadum eft:quia qui fe ar-
rpgandum dat, cum capite fortunas omnes alienam in fa-
miham transfers D.Imo ratum eft. Q^Ratum fit,necne.
R.Quia cum capite fortunas omnes reenperauit, F. At
non nuda voluntate teftamentum quo extraneus inftitu¬
tus eft, fi femel rumpatur jconfirmari poteft. D. An te-
ftamentum eius qui pod arrogationem ftatum fuum recu
perauit, non tamen nuda voluntate propter extranei in-
ftitutionem confirmatur. Controucrfiam contrarie feri-
pta pepererunt. Praetor niedij temporis ratioriem non
habet. Teilamentum quo extraneus inftitutus eft,fi rum
patur, nuda voluntate non confirmatur. Refpondetur au
tern non nuda voluntate, fed codicillis aut alijs literis
confirmari polVe. Cuius rei rationem fane.obfeuram &
reconditani, Papinianus hanc effe ait, quod non de iure
teftamenti maxime quanratur, fed de iure perfong ipfius
agnati. Opinor, quod cum per arrogationem ilie fortu¬
ne in aliam familiam tranflate lint, & iure ciuili  tefta¬
mentum extincflum fit, arrogatione difloJuta, non egde,
fed alie iam ac diuerfe videantur efle.

Bonorum pojfejjimem petere.  j Sequitur n. Bonorum
poll'dJio a Pretore, loco  hgreditatis que afbla legede-
fertur,dntur.l. i. De  bonor.poff. & infra cod. tit.vbi hxc
pknius  explicabuntur.

1

Teftamentum neque nuda voluntate , nequepo¬
steriori teflamemo imperfeffo rumpi-
tur.l.xviq. De legat.tertio.

VI. Ex eo autem folo non poteft infirmari
teftamentum, quod poftea teftator id noluerit
Valere : vfque adeo, vt & fiquis poft fadum prius
teftamentum pofterius facere coeperit, & aut
mortalitate prxuentus aut quia eum eius rei pee
nituit, id non  perfccerit: diui Pertinacis oratio-
ne cautum fit, ne alias tabu!# priorcs iure fad#
irrit#fiant,nifi fequentesiure ordinal# &per-
fed# fuerint. nam imperfedum teftamentum
fine dubio nullum eft.

Id noluerit -valere  . ] Enunciatio I. Non ft teftator fe di¬
cat,nolle fuum teftamentum valere,iccirco teftamentum
rumpitur.l.z. D. hoc tit.Vbi Vlpianus ait, tunc demum
prius teftamentum rumpi ,cum pofterius rite perfedum
eft. Itaque cum multi euertendorum teftamentoru mo¬
di in Pandedis, Codice &Vlpiani Inftitutionibusenume
rentur, nufquam tamen fola voluntate contraria, id fieri
traditur: quod vel maximum documcntum efle vere po¬
teft , id ab Imperatore hoc loco tradi. nam lpfe quoque
Vlpianus cum in Inftit.fcripfiflet,Teftamentum mutatio-
nerumpi.ftatim intulit,idefl,fi poftea aliud teftamentum
iurefadumfit. Quod fane perridicule ah Vlpianoafcn
ptutnfuilfetjfi fola poenitentia & voluntatis mutatione
teftamenta rumpi putaffet: cum mutandi verbo hgevis
fubfit, vtcontrariam voluntatem fignificet • quemadmo-
dtim XJonatus in ilium Tcrentij locum admonuit, Non
put© fadum. Sed tn. Connanusvirfummxdodrinae,
acerrimique mdicij lib. Comment.? .cap. 7. falfum id effe

difputat,moueturque.l.i.§-5'.D.fi tab.teft.nullxext.vbi

Vlpianus fcribit, ft h seres inftitutus non habeat volunta¬
tem, vel quia incifaefunt tabulae, vel quia cancellatx, vel
quia alia ratone voluntatem teftator mutauit, voluitque
inteftato decedere, dicendum eft, ab inteftato rem habi-
turos eos qui bonorum pofleffionem acceperunt. His,in-
quam,verbis, [ Vel quia alia ratione voluntatem tejiator mu¬
tauit,  ] mouetur Connanus: quafi fimplicem voluntatis
mutationem folis verbis declaratam Vlpianus fignificet.
Ego verb.in ea fententia, qifa quatuor ab hinc annis foot
amplexus, adhuc permaneo, exiftimoqueVlpianum eo
locodeea voluntatis immutationeloquutum,qua:non
orationetantum,fed etiam fado demonftrata fit: quales
illaefunt, de quibus ibl loquitur. Si deletgfint tabulae
aut inignem profiuentemve coniede, auteuulfa uel in-
terpolata figna, aut linum incifum. Repugnantenim ,
Teftamenti tabulas integras&fartas tedas conferuare,
& audoritatem ijs adiungi nolle. quod vel ex eo confir-
mari etiam poteft, quia cum teftamenta poftrema uitae
horafada videantur,arg.l.coheredi.4i.§.z. D.de vulg.&
pup.dicanturq; poftrema, fumma,vltima teflatorum elo-
gia & decreta,quamuis quis neget fe teftamentum fadum
valerevelle,tamen,nifi tabulas,deleat autconlcindat,
denuo immutali'e uoluntatem non iudicetur. eodemque
pertmet quod Vlpia.fcribit in l.i.§.pen.D. de bon.pofT.
fecun.tab. Si linum quo ligatafunt tabulae incifum fit,
&ipfe teftator fecerit, non uidentur fignat^ :&ideo bo¬
norum poflbfliopetinon poteft. Atque hecquidemde
teflamentis feriptura  confedis dilputata funt. De nuncu-
patiuis fane aliter exiftimari po lie  crediderim, vt quibus
qugque modis resgtfte & conftde fint, ijfdem dillbluan-
tur modis.

lure erdinaue & perfefhe. J  Sequ itur 11 .Prius teftamen
turn apofteriori, nifi iureperfedo non refcinditur.l.i.&
LG  bing.i 1 .D.eod. Vbi Vlpianus ait: Si bin j tabule pro-
ferantur,diuerfi temporibus fade,ungprius, aligpo¬
ftea, utreque tamen feptem teftium fignis iignatg, & aper

pofteriores uacug inuentg fint, ideit nihil fenptum ha
bentes omnino: fuperius teftamentum turn eft ruptum,
quia fequens nullum eft. Idemque traditur a Iuftiniano
inl.hac confultiffima.zi.§.pen.C. deteftam. Nufcjuam
autem apertius quam a Pomponio in l.fi iure.i 8.D. de le
gat.tertio. Vbi teftator pbft prius teftamentum iuftum,al
terum non iure fecerat:& qugrebatur an fideicommifl'um
prioris in pofteriore omiflum, iccirco extindum eflet,
quiafideicommifl’a nudauoluntate mfirmantur. Refpon-
detur autem nonuideri, quia fuperius teftamentum in
fuo ftatuacrobore permanfiflet, neque uel nuda uolun-
»ate,vel aitero iniufto teftamento cuerfum eflet: quod
verifimile fit teftatorem ita demum velle prius rumpi, fi
pofterius valeret.

Diui pertinacis oratione.J  Principes feriptas orationes ad
Senatum mittebant, in quas Senatufconfulta fiebant-.has
mode Orationes,modo Senatufconfulta,modo Leges no
) minatiir.Itaque IuliusCapitol.inPcrtinace,vbihacipfa
de re commeniorat:Legem fane tulit,inquit,vt teftamen
ta priora non prius effcnt irrita,quam alia perfeda eflent
neve ob hoc fifeus aliquando fuccederet.

Trinceps nequq litis caufa, neque nuda voce,neque
minusfolenni teftamento recie insivtui-
tur l.pen.D.de bcered.infii.'Jij.
&xx.C.detefta.

VII. Eadem oratione expresfit, non acimif-
fiirum fe h#reditatem eius, qui litis caufa Princi-
pem h#redem reliquerit: neque tabulas non le¬
gitime fad:as, in quibus ipfe ob earn caufam hx-
res inftitutus erat, probaturum: neque ex nuda
voce h#redis nomen admiflurum: neque ex vlla
feriptura,cuiiuris audoritas defit,aliquid adeptu

ruai.

33

»

33

33

iy4 Franc. Hotom. in II. Lib.’

rum. Secundum hoc diui quoque Seuerus & An- A
toninus fepisfime relcrigferunt. Licet enim (in-
quiunt) legibus foluti limus, attamen legibus
viuimus.

Qnilitis caufa . ]Enunciatio I. Hsreditas Principi nc-
que litis caufa,neque mincupatione,neque minus folenni
teftamento relinqiu poteft. l.pen-D.de here, inft.vbi Pau
las ait, Imperatorem litis canla inititui inuidiofum effe:
nec enim caiumniandifacultatem ex principali maieftate
capiendam effe. Cetera font ex 1.3. & l.nolumus.io.C.
deteftam. Hac etiam dere Capitolinuseodcm librofic
feribit: ipfeque profefl'us eft nullius feaditurum h^red:-
tatem, qdseaut adulationealicuius dclata eflet, aut lite
perplexa, vt legitimi hfredes & neceflarij priuarentur:
addiditque Senatufconiulro hate verba : Sandius eft pa-
tres Confcripti, inopem Kempub.obtinere, quam ad di-
uitiarumcumulum ,perdedec°rum atque diferiminum “
veftigia peruemre.

teamen legibus viuimus ,] Scquiturn. Non fi Prin-
ceps legibus folutuseft, iccirco fuorum ciuium h^redita-
tes fibi contra leges delatas ampleditur. I.3.C. de tefta.
vbi Imp. ait ex imperfedo teftamento nec Imperatorem
hgreditatem vindicare polfe. Licet enim lex Imperij fo-
lennibus iuris Imperatorem loluerit, nihil tamen tam
proprium imperij eft, quam legibus viuere. quodidem
traditur l.digna.C. de legibus.& I.princeps. D.eod. nuf-
quamautem illuftmis quam apud Paulum ini.aj.D. de
legat.terdoiEx imperfedo teftamento,inquit,legata vel
fideicommifla Imperatorem vindicare, inuerecundum
eft. deeet enim tantte maieftati,eas feruare leges, quibus
ipfe folutus elfe videtur.

DE ns^OFF  ICIOSO  TESTJ-MEUfTO*

c

TITVLVS XVIII.

Etparmtum & liberorum teftamenta qmbm exha
redati fumm, item fratrum & Jororum qui -
bm perfome turpes,relicits nobis, insh~
tuttifunt, vnofficiofi arguere pof-

fiimiis . l.i.ij.iij, & v. D.  '

eo'i-l.xxvij.C.eod.

I. Qiiia plerunque parentes fine cau/a liberos
fuos vel exhanx-dant, vel omittunt: indudum eft,
vt de inofficiofo teftamento agere poffmt liberi,
qui quieruntur autinique fe exhseredatos, aut ini
que prsteritos: hoc colore,quaft non lanse men
tis fuerint ,cum teftamentum ordinarent. Sed
hoc dicitur, non qu aft vere furiofus lit, fed tebte
quidem fecerit teftamentum, non auterft ex of¬
ficio pietatis. Nam fi vere furiofus fit, nullum
eft teftamentum . Non tantum autem liberis

f iermiftum eft teftamentum parentum inofficio-
iim accufare , veriim etiam liberorum parenti¬
bus . Soror atitem & frater , turpibus perfonis
feriptis h«eredibus,ex facris conftitutionibus prat-
latifunt. Non ergo contra omnes hseredes age-
re pofliint ,'Vltra fxatres igitur & forores cogna-
ti nullo modo aut agere polfunt, aut agentes
vincere .

jiut inique exhtcredatas, aut inique prateritos.  ] Enuncia¬
tio I. Adio de inofficiofo liberis datiir, cum aut a patre
exheredati, aut a matre pr^teriti fine caufa fuerunt.l.i.

& 3 .D.eod.nihiltamenopuserat dematris pratteritionc
afcribere:quam exhgredationis vim obtinereconftat ex
l.filiara.iI.C.eod.Vtcunque fit, Marcelkisd.l.5, ficferi¬
bit: Inofficiofum teftamentum ciicerc , hoc eft, ailegare,
quareexha:redari,velpia:teriri non debuerit. non eft
enim, inquit Cains, confenticndum parentibus qui iniu-
riam fuis liberis teftamento inducunt.quod plerunque fa
ciunt, malignecirca fangtunem fuuminferentes iudiciu,
nouercabilibus delimmentis inueftigatiombusve corru-
pti. Huiusautem verbiDe inofficiofo', vimillam Mar-
cellusefle adfcribit,docere immerentenife,&indigne
exhseredatum. Hecille. Inofficiofum autem eum dici,
qui quod alteri officiofum debebat, praternuttit, nemo
eft qui nefeiat. quare inofficiofum teftamentum efleil-
ludoportet,inquo teftator officiumquod alteri debe¬
bat, prartermifit. Sed quanquam hoc modo multa inof-
ficiofa teftamenta futura funt, veluti quibus amicis & be
nemerentibus nihil relinquitur, quod olim inhoneftum
putabatur: tamen propter excellentiam ea demum inof-
ficiola dida funt, quibus officiumin liberos parentes&
fratres negledum eft. nam qui erga eos inoificiofus eft,
in femetipfum quodammodo inofficiofus& inhumanus
videtur. Quapropter ijs fobs poteftas permiflaeftpe-
tendi a Centumuiris, vt fi officium violatum cognofcant,
illud refeiffum & irritum factum velint: quod cumimpe-
trant, illud fimulimpetrant, vt fibi hereditas adiudice—
tur.quippe cum hums iudicij exitus hie ii,vt ab inftituto
in exhxredatum hireditas transferatur. quade caufa,
hatrediratis petitio appellatur in l.fiquis.34.C. eod.l.qui
repudiantis.i 7. & 1 -matcr.i j>. D.eo.l. pen. §. fed quemad
modum.D.de bon.poffi cont. tab.

Quafi non fane mentis.  ] Sequitur 11. Inofficiofi tefta-
men tireCcitio,  quafi fanatmentis teftator nonfuerit,po-
ftuJatur.L2.fSr y.D. cod. vbi Marcel Jus ait, rem hoc colo¬
re defendi apud ludicem, utvideaturille  quafi non fang
mentisfuilfe,cum teftamentum inique ordinaret.fed hoc
dicitur , non quafi vere furiofus vel demens teftatus fit,
fed rede quidem fecerit teftamentum, verum non ex of¬
ficio pietatis. Nam cum lex [vi»] teftatoriegat,ita ms
efie velit.l.verbislegis.D de verb.fignific.quo iure Cen-
tumuin teftamentum hocrefcidifient, nifi eius ipfius k-
gis audoritatCj quae furiofi teftamenttfadionemadlmitr
Ergo in harum contrariefcriptaiumlegunvambiguitata
vtramque ita niodificarunt, vt neque prorfus nullum hoc
teftamentum dicerent,quod de fere funofisiubetur.• ne¬
que riirfus valere oninino. fed cum iure valeret, redeq;
fadum eflet (vt l.i.Marcellus feribit) tamen quafi ab eo
fadum qui non fatisfanus eflet, refeinderetur. atque hoc
eft quod ait Paulus in 1 . qui repudiantis.i 7. in S .£>. cod.
cum contra teftamentum, vt inofficio/iim, iudicatur, tc-
Ilamenti fadionem habuille defundus no creditur. quid
ita ? quia cum lege natur* Mils h*reditas paterna debca
tur.l.vlt-D.de bon,damnat,qui naturam,humanitatemq;
violat, qui fuis liberis , & quodammodo fibi ipfi iniurius
eft, non fatis integr* mentis videtur fuiflc. In eandem
fententiam Scsuola feribit 1 . nec fideicommifla. 3 6 .  De
legat.tcrtio, nihil ex eius teftamento quod inofficiofum
iudicatum eflet, iccirco valere, quia crederetur,quafi fu¬
riofus, teftamentum facere non potuifle. Hate cum ita
fint, quarendum eft quo iure h*c inofficiofi adio fnfti-
tutafit. nam Vlpianusinl.nen putauit.g.D. deinoffite-
Itam. non obfeure fignificat cam non a iureciuiJi intro-
dudam fuifleiPrstorio autem iure inftitutam,nihil argu
menti eft. Videndum igitur an potius  ex Iurifconfultoru
audoritate & moribus: quemadmodum ius pupillaris in-
ftitutionis. 1 .2. D.de vulg.&pup.quod rnihi probabile vi¬
detur : & in libello de Quartis abunde cofirmaturo puto.

Ferum etiam liberorum parentibus .) Sequitur 111. Non
modo liberi, parentum : fed etiam parentes liberorum
teftamenta inofficiofi accufarc poffunt.l. 1 .& 1. pater. 14.
D.eod.nam etfi, vt Papinianus fubiungit, parentibus non
debetur filiormn hereditas, propter votum parentum, &
naturalem erga filioscharitatem,turbato tamen ordine
mortalitatis non minus parentibus quam liberis pie relia

qu»

qti! debet. Item l.fcripto.7 D-fi tab.teft. nullse ext. Non
he parentibus, inquit,liberorum,vt lib eris parentum de-
betur h-ered itas. parentes ertim ad bona liberorum ratio
miferationisadmittit : liberos,naturafimul & parentum
commune votum • Quinetiam Marcianus in I.aduerfus
zo.D.hoctit. aduerfus teftamentum filij in adoptionem
dati patrem naturalem refteinofficiofo agere pofle con-
firmat. Verum bocita luculentcr Ariftoteles lib.Ethic.
oflauo,extremo tradtat, yteiusverba quin hue transfe-
ramtenerinon pofljm: pi Siwatq  y  >i q>i tec ijtfmot'.,  «
fi hat  defies*A  j'l ydp i n (HVMtiKttSdmp it jat;<apos
nif 3  tie 71 /j.c/u;  rax yoi/etc. e’Seh ysi tw  deices 'jar ay
dmoSoln  • «5 SauA'xh Si SSipAjdivv ImtHnns eivcuSoKCi,

Sid futfi'ijpitt dx i ,ftt<u tjpwdiripet. d‘PHv*$eu  ,

J'e 4«r T° v  • thy*?' ixpJbriot, d 9 ey Si va/fox*

a^tay, rav CmpyfxiVijySlSpcUM’,dg dri ipetKc-t-ft; S’ ofei
fitreu i'xcrict doitvcu,xgi ra ■zsa.Tfi Si], dux Si )ras dSelt
arar add-jan'iveti SoxSpxi UJipSdKtcOvros fxoySnpia. -yrcpU
yap Tilttpvjixif. tpiM±t,rbd iJiKnpiaM t ad 9 pa-jixlvptii Sim  P
HhSjcu  . jo S' iuifdjxroy  a i rTtsSctjoy  , to  irapyeiy /xo-
ySnptS ovri  . iC ndsyn'i yap o! Tr’ihKi GxKoyrcu, to  Si
wiefvtpdoynftv cSt dhoaiTihiS •  Hoc eft , Non quantum
debetur.led quantum effici prallarique poteft, amicitia
poftulat, nequeeniniidem omnibus inrebus,quodin cui
tuquidns & parentibus debetur, vfuuenit. quibusparem
nemo referre gratiam poteft . itaque qui qua poteft ob^
feruantia ilios colit, probus & pius habetur. Qua tie can
fa non licere videtur filio parentem ex haired arc, at patrj
filium licet:quippe cum par fit filium,qui obhga tus eft be
neficium referre:qui tarn pi nullisfuisofRcijs  a/lequetur,
vt non etiam niulta debeat. Quod  fi cos de quibus ben?
merit! fumus, ius  eft prxterire, ius  idem  etiam eft patri:
quanquam non fere quifquam eft, qui filium, nift infigni
quadam improbttace  praditum exhxredet, pam  prater
amorem a  natura infipum, humanitatis ratio poftulat,ne
ilium  nudum & omui prafidio fteferturo rcliijquamus. at
cauendum eft ,  aut certe non laborandum, vt imprpbum C
iuuemus. multi enim accipere beneficia volunc: at con¬
feree, tanquam rem inutilem nolunt.

Soror autem& [rater .] Sequitur im. Hate aftio ad¬
uerfus fratrum fororumqueteftamenta, quibus perfonae
turpes inftitutac funt, conceditur.l.friyvis.zi. & l.fratres.

17. C. eodem. vbi Conftantinus huius noui iuris auftor
folis id confanguineis, non etiam vterinisconcedi lubet.
eum antea cognatiomnes adniittifolerent.J.i.D.eod,

Ltberis turn naturalibus, turn adoptiuis, turn etiam

foUunns, vti hac affione ita demum licet, ft
nec alia ratione adipifei h teredit ate m pofi-
ftnp , nec quicquam omnino eis reli -
ilum fitiquibus tamen,fi minus
quarta reliffum fit,(upplc~
tur.l.viq.D. eod.l.yj,

&l.xxx.C.cod.

11 . Tam autem naturales liberi, quam fecun
dtim noftrse conftitutionis diuifionem adoptati,
ita demum de inofficiofo teftamento agere pof-
funt j ft nullo alia iure ad dcfun£ti bona perue-
nire pofsint. Nam qui alio iure ad bsereditatem
totam vel parte eius veniunt, de inofficiofo age¬
re non pod'unt. Poftumi quoque, qui nullo alio
iure venire poffunt, de inofficiofo teftamento
agere polfunt. Sed hasc ita accipienda funt, ft
nihil eis penitus a teftatoribus teftamento reli—
6tum eft }  quod noftra conftitutioad verecun-
diam natura: introduxit. Sin vero quantacunque
pars hsreditatisj vel res eis ffierit rclifta;de inoffi

iff

ficiofo querela quiefcente,id quod eis deeft , vfq;
ad quartam legitim* partis repleatur: licet non
fuerit adieftum ^boni viri arbitratu debereeam
repleri,

Quamudeptati.]  Enunciatio I. Hatc’aftio tarn adopta-
tisj’quam naturalibus liberis conceditur. 1111. aduerfus 1
3<j.D,eod.fin autem arrogati fin inipuberes,quartam.Di
lui Pij habebunt-l.fi arrogator.D.de adopt.

Si nulla alio iurt.  ] Sequitur 11 -Hsc aftio nunquam,nili
cum alia ratione obtineri hatreditas non poteftconcedi-
tur, nam quicommuni auxilio,& mero iuremumtus eft,
non debet ei tribui extraordinarium auxilium,inquit
Vlpian.l.in cauftr.i 6.D.de minor. Idem tamcn in 1 . Pa-
pinianus.8.§ i 2.D.eod,Siquis,inquit, & irritum dicat te
ftamentum vel ruptum, & inolficiofum, conditio ei de¬
fend debetjVtrum potius mouereyolet-

Tojlumi quoque.  ] Sequitur 1 r 1. Querela inofficiofi
etiampoftumis conceditur.1.^. D. eod. I.omnimodo.
30. C. eod,

sld -vtTecundiatn natures.  ] Sequiturii H. Aftio exple-
toria no in liberorum fauorem, ad natura verecundiam
aluftiniano inti odufta eft: hoc eft, vt parentum pudo-
riconfuleretur, cum incfficioli querela eos furorisar-
gueret.

Sin vero quantacunquepa-rs.  ] Sequitur V. Cui quid te¬
ftamento reliftum ell, vti hac aftionenon poteft,fed
quod ad  quartam legitim a: deerit, ei fupplebitur.l.omnt
modo 3o,C.eod.Legitima aurem dicebaturolim pars hae
reditatis quarta : quam confuetudinem ex Falcidra legis
rationemanafle, Pauius Jib-Sentent.^cap.j. figmficat.
Pofteriore autem conftitutipne,qua; N ouellarum eft 1 8.
nioduni hunc legitime adauxit, vt ft vnus, duo,tres,qua-
tuorve Jijberi client, triens illisrelinqueretur: fin plure*
quatuor, femis, De legitima, quidtm Plinius lib.epift.
S-fic loquitur: Ibi ego: Si mater, inquam , te ex parte
quarta liarredem fcripfiflet,num queri pofl'es ? quid fi he-
redem quidem inftituifl'et ex afie , fed legatis ita exhau-
fiffet,ytnonamplius apudte quam quarta remaneret?
Igitur fufficere tibi debet, fi exheredatusamatre quar¬
tam partem ab h^redibus • eius accipias.

yfque ad quartam legitima partis . ] Id eft, ad quartam
eius portionis,quam finguli ab inteftato accepturi erant.
veiuti duo funt filij : legitima cuiufque pars ab inteftato
eft femis: quid igitur pro quarta fingulis debebitur ? fe-
fcuncia, quas  femilTis pars quarta eft. I. Papinianus. 8.§.
quoniam.D. cod.

T utor nec ob legatum pupillo petit um, pair is fui te
siamentum oppugnare: nec ob impugnatum
patrlspupilli teftamentum,quod jibi in
eo legatum esi,perjequi prohibc -
D tur.l.xxx.D.eod.l.xxxtj D.

de his qua ~vt indig.

III. Si tutor nomine pupilli, cuius tutekm
gerebat, ex teftamento patris fui legatum acce-
perit, cum nihil erat ipft tutori reliftum a patre
fuo: nihilominus poterit nomine fuo de inoffi¬
ciofo patris teftamento agere. Sed ft e contra-
rio pupilli nomine, cui nihil rclictum fuerat, de
inofficiofo egerit, & fuperatus eft: ipfe quod fibi
in teftamento eodem legatum rclictum eft , non
amittic .

Tpjhilominus poterit nomine fuo.  ] Enunciatio I. Tutor a
patre exheredatus, quamuis quod pupillo legatum eft,
petierit, agere tamen de inofficiofo potent.l.fi pars .1 o.
§.z,D.eo.Caufe conttitutio: Pater filium fuum tutorem

pupilli

fnftit. Imp,Commentarius.

A

if9 Franc. Hotom. in II. Lib.

pupilli eulufdam exheredarat,& ei ptipillo centum lega-
rat, niortuo patre tutor pupilli nomine legatum exigit.
pqii inofficiofi teftamentum accufare inftituit. heres id
dll licere negat, quippequod antea ratum habuiU'evi-
deatur.IntentioiTibihaca&ionevti non licet, qui prius
ratum te habere teftamentum oftenditti. D. Imo. licet.
CLAn liceat.R.Quia non ft alicno nomine legatum pe-
tij, propterea ratumhabui. is enim habere dicitur, qui
fuo nomine aliquid ex teftamento petit,F.Imo ratum ha
bet is , qui quouis nomine aliquid ex teftamento petit,
mfi enim pro rato haberet, non peteret. D. An ratum
habere teftamentum dicatur is, qui quoquo nomi¬
ne, liue fuo fiuealterius petieri:. Controuer/ia ex feri-
pto nata eft,quid lit ratum habere teftamentum. Refpon
detur tutorem hunc,dc quoagitur, non habuiffe quem-
admodum fimili in re traditur tutorem, qui pupilloau-
ftor fuit vt hxrcditatcm adirct.ex co teftamento quo ex
haeredatus erat, non probiberi poftea fuo iure vti, & in¬
officiofi afiionem intendere.l.cum qmedam.26.Gde ad-
minift.tut. Nam, vt Cains feribit, iniquum eflet,dami:o-
fiim cuique fuum oliicium efle.l.fed li.7,D.de teft.quera-
admodum apert.

Si e contrario pupilli nomine . T Sequitur 11. Non fi tu¬
tor pupilli nomine incfficiofi teftamentum arguit, iccir-
co ilium, quod ad feattinet, inofficiafiim habuilfe Intel-,
ligitur. l.aduerfiis. 39.5.1.8c 1 .films.2z.D-eod.Caufxc6-
ftitutio . Manlius filium exhxredat, Sempronio centum
legarat, Mxuio mortuoSempronius pupillo tutor datus
inofficiofi teftamentum arguit, & viftuseft. Poftea lega¬
tum ipfe fuum petit. hares deberi negat, q nod  inofficio-
film inhumanumque teftamentum habuerit. intentjoi
Tibi ex teftamento quod femel improbafti, quicquam pe
tere non licet. D.Imo licet. Q__, An liceat. R. Quia non
fi pupilli nomine teftamentum oppugnaui, continuo ipfe
improhaui .improbare nanque teftamentum dicitur, qui
fna (ponte non alieno nomine id oppugnat. F. imo in,-
probare teftamentum dicitur,qui quouis nomine,& qua—
uis caula id oppugnat. D. A11 improbare teftamentum is
dicatur, qui quacunque de caufa lllud impugnat. Eodem
ex fonte orta controuerfia eft, quid fit teftamentum im¬
probare . Tryphoninus inl.tutorem.ii.D.de hisqux vt
indig. refpondet, tutorem qui pupilli fui nomine inoffi-
ciolum teftametum dixit, non perdere fua legata, quam-
uis non obtinuerit: optima rations, quia officij necefli-
tas, tutons fides excufata effe debet. nec quifqnam indi¬
cium calumnia notabit tutorem,qui nonfuis fimultati-
busaccufationem fub nomine pupilli inftituit, fed cogen
te forte matre pupilli, &c.

Oiiadrans h&reditatis fiue vni ,fme pluri'bus
quouis titulo reliUus banc impest
affionem.l. xxxv.C.eod.

1111 ,. Igitur quartam quis debet habere , vt
de inofficiolo teftamento agere non pofsit:: due
iure liEereditario , due iure legati, vel fideicom-
mifsi: vcl d mortis caufa ci quarta donata fuerit,
vel inter viuos, in ijs tantummoda cadbus, quo¬
rum noftra conftitutio mentionem facit, vel alijs
modis,qui conftitutionibus continentur, Quod
autem de quarta diximus ,itaintelligendum eft:
a t fiue vnus fuerit, due plures, quibus agere de
inofdciofo teftamento permittitur: vna quarta
eis dari pofsit, vt ea pro rata eis diftribuatur: id
eft, pro virili portione quarta.

Sine iure hareditario.  J Enunciatiol. Quarta quouis ti
tulorelnfta hanc aftionemexcludit.l. fiquando.35.5- &
generaliter.& 1 . quoniam. 29-C.eod.

hstanwmmodocafibus.  ] Atqui totidem literis aferibi

cafiis poterant, fub ea conditione,vt hate inter viuos do¬
natio in quartam ei computetur.l. ft non mortis.iy. D.
eod.& l.d.fi quando.C.eod.

Ft ea pro rata eis diftribuatur .  ] Sequitur 11. Siue vnus,
fiue plures liberi lint, vna tantum quarta eis,quum xqun-
liter inter fe diftribuant,attribuitur. Velutifi vnus ell,fo
lus tres vneias habebitifi duo, fingulifefcunciam,hoc eft
vneiam cum dimidia: fi tres ,finguli vneiam : fi quatuor,
finguli tres ficlos.

DE UAEfEDVM  Qjr.ALlTJ-
TE ET DIFFER ENTIA.

T I T V J. V s. XIX,

Triplex h&redum differentia traditur, & necejja-

nus definitur isferuus, qui Imreditatem qui -
dem cum lilertate accifere, non tamtn
quod fibi acquiret creditoribus
tradere cogiturC-de
neceff. fer,

I. Hatredesautem,aut neceffarij dicuntur,
aut fui & neceffarij, aut extranei . Neceflarius
hxres eft feruus hiEres inftitutus: ideo lie appel-
latus,quia due ve.lit/iue nolit,omnino poft mor¬
tem teftatoris protinus liber & necetfarius hsres
fit .Vnde qui facilitates fuas fulpedfas habent,
folent fetinim fuum  prime, aut fecundo, aut etia
vlteriore gradu hseredem  injftituere;vt fi credito¬
ribus fatis non fiat,potiiis eius hxredis  bona,
qua iplis teftatoris a creditoribus pofsideautur,
fit vel diftrahantur,vel inter eos diuidantur. Pro
hoc tamen incommodo,illud ei commodum prae
ftatur: vt ea, quae poft mortem patronifui dbi
adquiderit, ipft referuentur . Et quamuis bona
defuncti non fuffieiant creditoribus ,iterum ta¬
men ex ea caufa res eius,quas dbi adquiderit,non
veneunt.

Sine velit.Jhte nolit.  ] Enunciatio I. Hxres neceflarius
dicitur, feruus a fuo domino inftitutus, propter prxmiu
Jibertatis hxreditatem accipere cogitur. J.i .C'.cfo ncccJT.
fer.& l.i. C.qni mantini. non pofiil.lcge Cornelia. 1 2.D.
de teftam.l.8.§.fcd quod Pnpm-D.de  minorib. Idque le¬
ge Aelia Sentia introduftum fui tic  fuperius dnftum eft
lib.i.fubRub.Quib.manum. non lie. Obferuandam eft
autem,Non cui teftamento alicuius libertas relifta eft,
cundem continuo neceffarium hxredem dici. Nam is
dtmum Neceflarius dicitur,cui aliunde libertas non de-
btbatur. Itaquefi quern teftator ex alterlusiuflu manu-
mittere debebat,cum illi.ntceflanum hvredeni non die,
Pauluslcribitin l.fi ferua.84.D.deha:red.iiiftit.

Qui facilitatesJu as JuJ'peSias babent.J  Sequitur 11. Seri-
uorum inftituendorumconfuetudoabip orta eft, qui au
dlionisinfamiam verentes, cam in feruosfuosdenuabat.
l.i .C. qui manum. non poll’.

Ea  , qua pofl mortem patroni. ]  Sequitur 1 1 j. Ser-
uih^redes quod poft patrom mortem non cx caufa He-
reditarianancifcuntur, fibi non creditoribus acquirunt-
hi .in fin.D.defeparat. vbi VJpianusait necefi'arium hx-
redem feruum cum libertateinftitutum impetraie poffe
feparationem ,fcilicet  vtfi non attigerit bona patroni, in
ea caufa fit, vt ei quidquid poftea acquifierit, feparetur:
fed & fi quid ci a teftatore debetur.

Toji mortem fatroni. ]  Defunfti quidem libertus eft , &
Orcinus appellatur: fed tamen a lemetipfo libertatein
accipit.l.led fi- 6 -  in fi.D. dehxred.inllit.

Tameu

IrifUtut. Imp. Commentarius. 15*7

Tameniterum ext a caufa .] Theophllus legifle videtur,
Iterum res cuius, quasex alia caufa fibt acquilient. quod
non iniprobo.

Sui & necejjarij baredes dicuntur liberi, qui in fa-

milia proximum a patrefamiliafgradum obti-
nentfui quia bar edit ate tanquamfmm :
necejjdrii, quia lure antiquo reti¬
nae cogebantur l. it. dc li.

& poji l.lvij. de ac-
qmrend. btcred.

11 . Sui autem ?£ ncceflarij harredes flint,veluti
dUus,filia,nepos neptisve ex dinceps aete-

ri liberi, qui modo in poteftate morientis fuerint.
Sed vt nepos neptisve fui hxredes funt,no fufhcit
eum eamve in poteftate aui mortis tempore fuiC-
fe:{ed opus eft,vt pater eius,viuo patre iuo,defie-
rit fuus hatres cffc,aut morte interceptus,aut qua
libet alia ratione liberatus poteftate. tunc enim
nepos neptisve in locum patrisfui fuccedit. Sed
fui quidem bsredes idco appellantur, quia do-
inelticihasredes funt, & viuo quoque patre quo-
dammodo domini exiftiinantur. Vndc edam ii
quis inteftatus mortuus lit , piima caufa eft in
fucceslione liberorum. Neceifan; verdideo di-
cuntur, quia omnino,fiue vclint,liue nolxnt,
tamabinte/fato,quamex teftamento,hxredes
fiunt.Sedhisprxtor permittit volentibus abftinc
re <e ab hxreditate: vt potius paretis, quam ipfo-
rum bona limiliter a creditoribus posiideantur.

Qui in poteftate morientis .]  Enunciatio I. Suus hxrcs,nifi
qui in morientis poteftate fuerit, diet non potelt 1 . Lege
C'ornelia.i i.D.de teftament. vbi lulianus ait (ilium eius
quiapud hoftes deceflit, fuum hxredem lccirco dici non
pofle, quia in potellate morientis non fuit. item l.qui in
aliena.6. D. deacq. hatred, vbi extrancusinftitutu,,
pod teftatoris morte ab exheredato filio adoptatus, quia
mortis tempore in tedatoris potedatc non fuit, nec luu j
ncc neceflarxus ed.Hoc tamen de eo accipiendum ed,qut
reuera hatres eii, hoc  di,ba-reditatcm obtinet.conitat.n.
ex J.Gallus, De lib.&poft.Suum ejl'ealiquem tribus eem
poribuspofle,teftamcnti, mortis, & medio tempore: & li
quo illorum tempore pr xtentis  reperiatur, tedamen-
tum viciari.

In locum patrisfui fuccedit.]  Scquiturr j.Suusnondici-
tur, nib qui & in potellate eft,& proximum a patrefam.
gradum obtinet.l.fcripto.7.fi tab. ted.nu Jlx.itaq; nepos,
nifi filio vel morte, vel emancipatione aliavc ratione de
familia fublata, fuus efle non pateft. at eius fublati in lo¬
cum vacuii fucccdit,vt in ipfius locum,pronepos,& dein-
ceps. Papinianus autem in d.l.fcripto, pratclare difputat,
non latis efle fiquis in poteftate fit, vt liius dicaturled rc-
quirietiam vt proximum gradum a patrefam. obtincat.
Caufam enim hanc fere conftituit: Scripto hxrede deli-
berante filius exheredatus mortem obit, atque ita feri-
ptus hires omific hereditatem. Nepos fuum fedicebat,&
quia pmeritusfuiifet,ruptum efle teftamentum. Inten-
tio:Ego fuus fum.D. Non es.Q. An lit.R.Quia nunquam
proximum gradum obtinuifti.F. At ego & in potellate fui
nec me vnquam in ifta fucceflione pater antcuertic.D. An
nepos qui ne mortis quidem tempore proximum gradum
obtinuit,fi tamen nemo eum in fucceflione anteuertit,
fuus dicatur.Refpondetur dici.

Domejiici horedesfunt,]  Sequitur 111 .Sui h.vrcdcs ic-
circo dicuntur, quia nonalienam, fed iam quodanimodo

fuam hxreditatem accipiunt l.in fuis; 11 .n-delib.& pod.
vbi Paulus multa in hanc fententiam prxclare. vt item in
l.vlt.D.de bon. damnat. Quibus ex locis pcrfpicuum cd,
legem xi i .Tab.filijsfam. etiam viuis patribus, paternnn*
hereditate addixifl'e,fic vt heredes defignati mcrito noia-
ri poflint:ac proinde mortuis paretibus no aliena,fed pi o-
priam ftiamque hxreditatem adipifcantur.natn Vlpianus
quoque fic loquitur in 1 .1 • §. Iargius. D. de fucceflione.
cd. vbi an, & liberos parentibus, & parentes liberis
fuccedentcs, pene ad propria bona venire. Itaquc lufti-
nianus Domefticos hoc loco appellat,quafi vernas here¬
des, qui non aliunde acciti, fed deminati lint. EtPli-
nius in Pancgyrico,domefticos hxredes extranets oppo-
nit: illosque ait bona , non vt aliena & (peranda, led vt
fua femperque poflelfo capere, quaproptcr nonadirc, fed
retinere hereditatem dicuntur. in l.fi patronus.x i.  infi.
D.de bon.libertorum: quippe qui fine additionc vlla,
ipfo iure hxredes lint: nec tantum hjrcdesfint, vernm-
etiam eos quorum in poteftate funt line aditione hatre-
desfaciant: vt l.qui in aliena.C.§.^. d.  deacquir. hatred.
Vcrumhac dere turn in Paraphrali legis Gallus,tum fub
tit.de exh^red.lib.vberius explicauimus. Illud tantum
adiicicmus,intenlum Latine fuum filium dici, non ca ra¬
tione qua fuumhxrcdcm dicimus ,fed vt eum qui in po¬
teftate eft, fignificemus, vt Suus & Eniancipatus tanqua
contraria opponantur. eoque ilia Prifciani verba perti¬
nent lib.i 7. Difcrctionis quoque caufa vel abundantix,
folct cum genitiuopolfefl'oris addi nominatiiius poflcffi-
xii.vt, liius eft Homcn mos: intelligitur enim , non alte-
rius . & fuus & Ciceronis filius, hxres eft patris conllitu-
tus. fuus diemirad difcretionem illius, qui fecundum le¬
ges fuus non eft : id eft fub poteftate patris legitimi non
ell.  Hate Prifcianus, cuius verba ncquaquam fic acci-
piendafunt, qualideluohxrede, quem Iurifconfultiap-
pellant, loqueretur: fed vt doceret cum ita loquimur,
Filius Ciceronis fuus , vel liius Ciceronis filius, hoc ad
e.us difterentiam dici,qni iam emancipate eft. Ergo vox
Suus in hac locutione ad patrem refertur: cum autein
Suushjres dicimus,ad ipfum heredem. Nam eadem ra¬
tione fuum patrem fili), video dici a Cicerone, patrem
eum cuius in manu ac poteftate eft filius, no autem eman
cipatus.nam in lib.de Orat. 1 .leribit: Quia memorise fic
cll’et proditum: Quern pater fuus, aut populus vedidill'et,
aut pater patratus dediifet, ei nullum efle poftliminium.

Sine relint ,fiue nolint.  ] Sequitur 1111. Sui iure antiquo
retinere cogebantur hereditatem : a pretorc autem abfti
nendipoteftatemacceperunt.J.is qui putat.x f. Deacqu.
li^red.vbi Vlpianus hoc vfqueeo confirmat,vt etiam euin
qui falso neceflariu feputabat,repudiarenonpolfe refpo
deat.Item J.conditionibus y. D.decond.&demonftr.vbi
Paulusait neceflarioshjrcdespropterpatriam potefta-
tem dici.Etfiautem amoribusea initium duxerit, vtfuo
loco docuimus, quia tamen lege xx 1. Tabul- confirmata
cft,tccirco eadem lege dicimus ijs retinendi neceffitatcm
impofitam fuillc:quam tamen pretores poftea remiferunt
vt multis verbis Caius docet, in l.necell’arijs.f 7-D.dc ac~
quir. hered.atq; hac ex re Vlpianus cap. Inftitut.zt.lcr-
uorum,&(uorum neeeflitatem dillinguit: Inter necefl'a-
riosheredes, inquit ,id eftferuoscumlibertate heredes
feriptos ,& fuos Icilicet neceflarios : id eftliberos qui in
poteftate funt,Hire ciuili nihil intereft. ( nam vtriq; etia
tnutti heredes funt) fed iure prftoriofms Si  necellarijs
heredibus abftinere fed a parentis hereditate permitti-
tur: ncceffarijs autem tantum heredibus abftinendipo-
teftas non datur.

Sedhispnetorpermittit rolentibut.]  Sequitur V. Prsetor
fills 5 c neceflarijs hseredibus abftinendi poteftatem facit.
d.l.neceflarijs,& l.na nec-8 9. D.dc legat.prime. £odem-
que illud pcrtinet, quod feribit Vlpianus in l.i,§*3*D-fI
cjuis omiflacauf.teft. Qui funt in poteftate, ftatim hxrc-
desfuntex teftamento. nec quodfe abftinere pofliint,
quicquam facit.quod (i poftea mifcuerunt,ex teftamento

videntur hxredes, nifi fiabftinucrint quidem leteftanien

taivcium ab inteftato petierint bonorum polfelTionem.

O Quam

•Vvocan-

tur

* tribus

i cB Franc. Hotom. in IJ. Lib.

Qu.vn ex teftamento. ] Vulgaticodices, hoc ampJius, Et
lege duodecim Tabularum. quod tamenTheophilusad
illud refert. Prima caufa eft in fucceffione liberorum.
Neutribi autem magnopere incommodum videtur. nam
hocetiam Vlpianusin Inftitutiunculis ad ius ciuile no-
minatim retulit: quo verbo fere in hoc difputationem ge
nere xi i .Tabulas intelligi nemo ignorat.

Extranei hared.es dicuntur etiam emancipatili¬
ber i, patribus. quiuis liberi, matribus:
jerui post inftitutionem mamt-
misfi y  patronis.

III.  Cxteri, qui teftatoris iuri fubicfti non
funt, extranei hxredes appellantur. Itaque li¬
beri quoq; noftri,qui in poteftate noftra non funt
■ hasredcs a nobis inftituti, extranei hxredes * vi-
dentur. Qua de caufa,& quihxredes amatrein-
ftituuntur, eodem numero funt: quia fueminx in
poteftate liberos non habent. Seruus quoq; hx-
res a domino inftitutus, & poll: teftamentum fa-
fium ab eo manumiflus,eodem numero habetur.

Teftatoris iuri fubieSii non funt .] Enunciatio I.Extranei
hxredes dicuntur,qui in poteftate teftatoris non /unt.Ex-
tranei enim domefticis opponuntur: quippe cum hi in
teftatoris familia fint,illi extra familiam.

Liberi quoque noftri.]Se  quitur 11 .Emancipati liberi hg-
redes inftituti, extraneorum numero habentur l.tutelas.
7.D.de cap.minut.l.6.D.de bonor.pofl'efiinam per eman-
cipationem in aliam familiam quafi in coloniam demi-
grarunt.qua dc refub titu.De exhercd.hb.explicatfi eft.

Hteredes a matre inftituuntur.  ] Sequitur I11. Liberi a (-
matre inftituti, qui nunquam eius in poteftate fuerunt,
cxtraneorum loco numcrantur l.pronunciatum.i 95  •& E
feq.D.de verb, fignific.ite 1.4.§.z. D.de bon.poflefl.cotr.
tab.vbi Paulusait, muliercs fuos hxredes non habere.

Toft teftamentum manumifjus.  ] Sequitur mi. Seruus
poftinftitutionem manumiflus, extraneus hsres fit, 1. fed
ft. 6.§-3.De hgred.inftit.& §.feruus.fupra De hered.inftit.

Extraneus bares nifi teftamenti, mortis, & aditic-

nis tempore teftamenti faCtionem habuerit,
inuttliter inftitutus eft : reliqui verd
temporis ratio non dicitur.l.xlvi.

D. de baredi. insiit.

11II. In extraneis hxredibus illud oblerua-
tur, vt fit cum eis teftamenti fafcio:fiue hxredes D
ipfi inftituantur, fiue hi, qui in poteftate eorum
funt. & id * duobus temporibus infpicitur: te¬
ftamenti quidem fafti tempore vt conftiteritin-
ftitutio : mortis verd teftatoris,effedtum habeat.
hoc amplius, & cum adit hxreditatem,effe debet
cum eo teftamenti fa<ftio:fuie pure,fiue fub con-
ditione hxres inftitutus fit. nam ius hxredis eo
maxime tempore inlpiciendum eft, quo acquirit
hxreditatem. Medio autem tempore inter fa-
<5tumteftamentum,& mortem teftatoris,vel con
ditionem inftitutionis exiftentem, mutatio iuris •
non nocet hxredi: quia ( vt diximus ) tria tem¬
pora infpici debent.

Idjue duobus temporibus.']  Sic liber Florentinus.poftea
tamen tria tempora infpicienda dicuntur.fed cum eadem

A mortis & aditionis ratio ftt,nimirum vt effedhim inftitu-
tio accipiat,fortafle aditionis tempus fub illo mortis com
prehenditur. Malim tamen omni prscifa difficultate
[ Tribus  J temporibus legere.

Duobus temporibus infpicitur.]  Enunciatio'I.Extraneum
teftamenti, mortis, & aditionis tempore capacem ha>re-
ditatiselfe oportet.J.fialienum. 49. D.dehared. inftitu.
Kam,vt eodem locoFlorentinusfcribit,teftamenti tem¬
pore vires fumit inftitutio; mortis verb, affeftum. nam
turn demum vim habet, cum hareditas defertur . Qua:
omnia in iiio & necellario no difputantunquia nifi vtroqj
tempore capax elTct,fuushon ellet.

Ius hxredis eo maxime tempore.]  Sequitur 1 1.  Ius htsre-
dispotiffimum aditionis tempore fpeftaturl. non opot-
tet. s  z-D.de legat.&fid.z. vbi Terentiusait,nonopor-
tere de condiuone ( hoc eft, vtrum capax fit an incapax )
cuiufquam qua’ri prius quam hxreditasad eumperti-
neat: id eft, pertinere poffit. quod vfqueeoverum eft,

B vt Modeftinus in J.in tetnpus.bz.D.dehcred.infticribat,
in tempus capienda: hxreditatis inftitui hsredem pofle,
veluti Titiusciim caperepotuerit, heres cite . nimirum
quia inftitutio non in prxfens , fed in tempus illiid
quo capax eritTitius, confertur : ex eoque vires non ex
praefenti fumit.

Mutatio iuris non nocet hxredi.]  Sequitur 111. Media
inter inftitutionem & mortem aditionemve tempora,
quamuisinterea teftamenti fadlionem inftitutus amife-
rit, non nocent.l.fed R. 6 .§.^.  D.de haired.inftit. vbi VI-
pianusita feribit :Solemus dicere media tempora non
nocere : vtputa ciuis Romanus heres (criptus, viuo te-
ftatore fadtus peregrinus, mox ad ciuitatem Romanam
peruenit.media tempora  non nocent.Caufgconftitutio:
Titius heres (criptus fub coditione ft navis redie rir,mor
tis teftatoris tempore deportatus eft, fed ante conditio¬
ns euentum reftitutuseft in ciuitatem •• reuerfa naui hx¬
reditatem petit.Intentio:ELec hxreditas mca eft.Depul-
'■ fi° agnati: Imo mca. Q_. Vtriusfit. R. Quia tu iricapax
mortis tempore fuifti. F. Imo incapax non fui.nam inca¬
pax dicitur,qui capere non poteft id quod capi iure com-
inuni poteft:at hqreditas capi non poterat.D. An incapax
aliquis eo tempore non fit,quo capi hereditas non poteft.
Controuerfia ex definitione nata eft. Refpodetur autem
non eflc.Idem etiam traditur a Tercntio in l.fi feruus.8 u
D.de acquiJusred.vbi ait feruum eius qui capere non po-
terat inftitutum,fi aditionis tempore liber fit,adire polfe;
propterea quod ferui perfonam potiusquam dominite-
liatorfpcftabat, idefteum hxredem habere malebat ,
quam dominum: quare collata videtur inftitutio in id
tempus ,  quo capere feruuspoterit. Alioquifatis  conftat,
inftitutionenon valere i.nonminus 31 .D.de hcrc.initit.

Teftamentifaclio, non modi) teftamenti faciendi,

fed etiam capiendi ex teftamento faculta-
tem fignificat. Lxvi. D.de teftam.

V. Teftamenti autem faftionem non folum is
habere videtur, qui teftamentum facere poteft:
led etiam qui ex aliano teftamento vel iple cape¬
re poteft,vel alij acquirere,licet non posfit face-
re teftamentum.Et ideo furiofus & minus,& po-
ftumus & infans & filiusfamilias & feruus alienus
teftamenti factioncm habere dicuntur. Licet
enim teftamentum facere no posfint,attamen ex
teftamento vel fibi, vel *  alij acquirere polfunt. * a Ej s

V el ipfe capere poteft.]  Enunciatio I. Teftamenti faftio-
ne ius continetur duplex:teftamenti faciendi, & capiendi
ex teftamento l.filiusfamil.i 6. D. deteftamen.vbiPom-
ponius feribit,&filiumfa. & feruu alienum,&furdfi,tefta-
nicti faftione habere: licet n. teflamentu facere non pof-
fint,attamc ex teftameto, vel fibi vel ahjsacqrere pofsut.

Vetus

Inftit. Imp. Commentarius. i ^

Vetus suttm eft locutio Iiaec, & fine dubio ex duodecim ,
Tabulis manant: in quibus tamen fcriptum fuifle opinor,
deijs quibus cum tcftamenti faftio haberetur : nonqui
tcftamenti fii&ionem haberent.

Et ideofuriofus.  ] Simodovelpatri, veldomino hatres
fit ncceflarius,fibi enira acquirere commodum hseredita-
tisnon poteft: vt Marcellusfcribit inl.furiofus, 63. D.de
acquir. vel omitt. hatred.

Etmutus &foHumus.]  Mutus,quia mutus eft,teftamen
turn facere non poteft: quod idem de furdo,furiofo, infan
te,impubere,& filiofam.alijsq; omnibus qui in eodem ge
nere funt,dicitur. At poftumus, non quia poftumus eft,
teftamentum facere non potefl:fed quia vel infans,vel pu-
pillus eft.quarc totum hoc [ Ee poftumus,]  fuperuacaneum
arbitrorfumptumqueexd.l.fihusfam.vbi pro [ Toftumus ]
legendnm [ Mutut  ] dubitari meo iudicio non poteft.

Licet enim tefi amentum facere.']  Sequitur 11 .Non ft quis
teftamentum facere non poteft,lccirco tcftamenti faftio-
nem non habetuliud enim fpecies eft,hoc genus.

Extraneo barcdi fpacium ad deliberandum datur:

quicunque autem h&reditatem amplextts erit t
ab ea,nifi minor,aut miles fit,liberari no
poteft. 1. vlt. C. de iur. delib. & 1.
vlt. C.de repud. bared.

VI. Extraneis autem hxredibui deliberandi
poteftas eft de adeunda bxrcditate,  vel no adeun
da. Sed fiue is,cui abftinendi poteftas eft, immi-
fc u erit fe bonis bxreditadsdiue extraneu s,  cui de
adeunda hxreditate  deliberat e licet, adierit: po-
ftea relinquendx hoereditatis facultatem non ha-
betjnift minor fit vigintiquinq; annis. Nam huius
xtatis hominibus/icut in exteris omnibus caufts,
deceptis: ita Sc  fitemere damnofam hxreditatem
fufeeperint,praetor fuccurrit.Sdendum eft tamen
diuum Adrianum etiam maiori vigintiquinque
annis veniam dedifl'e, cum poft aditam hxredita-
tem grande xs  alienum, quod aditx hxreditatis
tepore latebat,emerfiflet. Sed hoc quidem diuus
Adrianus cuidam fpeciali beneficio prxftitit: di¬
uus autem Gordianus poftea in militibus tatum-
modohoc extendit.

Deliberandi poteftas eft.]  Ennnciatio I. Extraneis herc-
ftibus inftitntis,deliberandi fpacium coccdirur J.i. & paf-
fim. D.&C. deiur. delib. luftiniatiusautem in J.vlt.§.&
hire quidem , tempu* conftituit anni, fi ab Imperatore fit
petitummouem menfium,fi a iiidicibus. Nam olim in ins
dicentis poteftate pofitum erat,quam diem pradiitueret:
vbi feribit Vlpian. l.i. D. de iure delib. Quod tamen ita
intelligendum opinor,fifinecretionemftitutus effet.nam
qui cum cretione inftitutus erat, fpacium a teftatorc de-
finitum habebat, vti docet Vlpianus cap. Inftit.xxi 1 ,que
adolefcentibus hoc loco adeundum cenfeo. Iuftinianus
autem eadem lege vlt.cautionem inftitutis h^redibus vl-
tiffimam tradiditinimirum vt inuentarium fiue recenfio-
nem rerum omnium qua: defunfti mortis tempore fue-
runt, confidant: vt fi credttores exiftant qui nomina fua
perfequantur, pro modo duntaxat earum rerum fatisfa-
ciant,neq; quicquam amplius exloluere cogantur.

Siue,iscitiabjiinendi.]Seqmtvr  11 .Suus& immifcere,&
abttinere.-cxtraneus & adirc Strepudiare proprie dicitur.
l.impuberibus 11 •l.cumbonis.87-D.deacq.hatred. Cum
enim fui in familiafintjnoadeunt.'fed extranei qui aliun¬
de accedunt. rurfuscum etiam viuo patrefa.hsredes fint,
repudiare non poffunt,fedabftinere.

Miner ftt vigintiquinque annis.  ] Sequitur h i. Minor
& miles folidamnofai hxreditatis acccptione deccptiin
integrum reftituuntur l.ait prtetor 7-§.z.D.de minorib.l.
vlt. C.derepud.hatred.l.vlt.C.de iur.delib. Nam de mi¬
litibus quide,quod Imp.Gordianusftatuerat,idem Iufti-
manus in fin.d.l.vlt.confirmauir.nimirum vt non amplio-
ri fumma teneantur, quam quantam in hxreditate repe-
rerint. De minorc autem Vlpianus d.l. ait prxtor, idem
refpondit; nimirum vt fi hxreditatem adijt minus lucro-
fam,fuccurratur ei,vt fe poffitabftinere-quod Caius in 1.
neceflarijs. 37. D.de acquir.vel omitt. h^red.fic explicat:
Sed impuberibus quidem etiamfi fe immifeuerint hxrc-
ditati,preftat abftinendi facultatem: puberibus autem ita
fi fe non immifcuerint.fed tamen & puberibus minoribus
annis vigintiquinque,fi ternere damnofam parentis here-
ditatem appeticrint,ex generali gdifto, quod clt De mi¬
noribus,fuccurrit. quum & fi extranei damnofam hgredi-
tatem adierint, ex ea parte edidi, in integru m eos refti-
tuit.eoq; pertinetl.impuberibus.n.eiufdem tit. In alijs
autem omnibus regula hate obferuatur, vt neq; qujfitam
repudiare,neque repudiatam acquirere poflint. J.3.& 4.
C.de repud.vel abftin.hxred.

Sicut in cateris omnibus  a«/u.]Vidc l.i.D.dc minoribus.

Diuus autem Gordianus.]Std 8 c  vetcrum,inquit Iuftinia
nusjconftitutionem non ignoramus,quam Diuus Gordia
nus ad Platonem fcripfit, de militibus qui per ignoran-
tiam hxreditatem adierunt:quatenus pro ijs tantummo-
do rebus conueniantur, quas in hxreditate defunftiin-
uenerint, ipforu m autem bona a creditonbus hxredita-
ri js  non inquietentur.

Lege lufliniani necesfitas fpacijad deliberandum

petendi Jublata eft , ft modo rerum lur edit ari
bar urn inuentarium rite & modo confi -
ciatur fivlt. C.de iur.deltbe,

V-II. Sed noftra beneuolentia commune om
nibus fubiectis Imperio noftro hoc beneficium
prxftitit,& conftitutione tam xquisfimam,quam
nobilisfunam fcripfit: cuius tenorem ft obferua-
uerint homines,licet eis & adire hxreditatem, &
in tantum tencri, quantum valere bona hxredita-
tis contingit.-vt ex liac caula,neque deliberationis
auxilium fit eis necelfarium, nifi omilfa oblerua-
tione noftrx conftitutionis J & deliberandum exi-
ftimauerint, & fefe veteri grauamini aditionk
fupponere maluerint.

Commune omnibus fubiectis beneficium.]  Beneficium hoc
1  paucioribus verbis explieari poterat, quam Iuftinianr
beneuolentia comendata fit. Eft igitur hoc,vt hgres infti-
tHtusintra nouaginta dies, quibus fe inftitutum fcierit,fi
res propinque fint,vel intra annum,fi longe abfint,inucit
tarium omnium hatreditariu rerum,tabelJarijs teftibusq;
prefentibus conficiat:ipfe manu fua id fubfcribat,vel a cer
to tabulario adhibitis teftibus fubferibendum curet, atqi
hoc modo pro earum rerum ratione tantum creditoribus •
teneatur: quartamque Falcidiam retinerepofiit l.vlt.C.
deiur. delib-

In tantum teneri.]  Enunciatio I. Qui rite inuentarium
confecit, pro rerum hgreditanum modo tenetur tantum
1. vlt. C. eod.

2 {eque deliberationis auxiliumneceft'arium.]  Sequitur 11.
Inuentarij confeftio a deliberandi cura liberat: quam
tamen, omiflo illo, licet fufeipere d. l.vlt. C.eod.vbi 1m-
perator conftituit, vt fi dcliberare harres malit, a prin-
cipeannum, a niagiflratibus nouem menfium fpacium
impetrare poftit.

O 2 Extrancus

Franc. Hotom. in 11. Lib.

160

Extraneus hares potejl ucl fafio, id eTtgerendo pro
herede jitel nuda teftificatione hareditatem acqui

we, quin & hctc fola repudiare poteft : fur-
dus autem & mutuspro bpredegerendo
acquirunt l.xx.& lxxxviq.& v-
De'dcqu ten. bared.

VIII. Item extraneus hares teftamento in-
ftitutus aut abinteftato ad legitimam hasredita^
tem vocatus, poteft aut proh.xrede gerendo,aut
etiam nuda voluntatc fufeipienda hareditatis has
res fieri. Pro harede autem gerere quis vidctur,fi
rebus hareditarijs tanquam hares vtatur, vel ven
dendo res hareditarias, vel pradia eolendo lo-
candove, & quoquo modo voluntatem fuam de¬
claret, vel re, vel verbis, de adeundahareditate:
dummodo feiat eum in cuius bonis pro harede
gcritjteftatum inteftatumve obij(Te,&; fe ei harc-
dem efle.Pro harede enim gerere , eft pro domi¬
no gerere. Veteres enim,Haredesprodominis
appellabant. Sicut autem nuda voluntatc extra¬
neus hastes fit: ita contraria deftinatione ftatim
ab hxredirate repellitur.Eum,qui furdus vel mu-
t us natus,vel poftea faeftus eft:nihil prohibet pro
hasrede gerere, & adquirereiibi hareditatem, fi
tamen intclligit quod agit.

jfutpro haredegerendo.]  Enunciatio I.Extraneus here*
no modo fa&o, fed & verbis poteft hjreditateacquirere.

Tanquam litres vtatur.]  Sequitur 11 .Pro hgredc gerere
non dicitur,nifi qui pro co iure quo hgres eft , agit. 1. pro
harede. io.D-de acq. h^red.vbi Vipianus ait,eum demum
pro hfredc gerere, qui aliquid facit quaft hxies: neque
enim id tam fadi effe, qitdm antmi. namhoc animo efle
debere, vt velit h^res elle. Caufe conftitutio-: Filiusdum
dcliberat, ^desh^reditarias ruinofasfulcit, iumenta mu-
tilia vendidit, feruis cibaria prjbuit. Creditor continuo
aduolat: nomina quad ab hairede, & ab co qui fe pro hg-
rede geflit,exigit. Intetio: Debes mihi tantam pecunia.D.
Non debeo.Q_. An debeat. R. Quia jphfrede gerere eft,
eo;animo gerere, vt hgreditas retineatur.ego verb no eo
animo feci, fed vt ifti hgreditati confultum eflot. F. Imp
pro herede gerere eft, ea facere, quf ad hfredis officium
ertinent- d.  An pro herede gerat is, qui qtfecunque ad
^redis officium pertinent,facit. Controueriia ex (cripto
nafeitur. Vipianus ilia eadem lege feribit, fi quid pietatis
aut cuftodie caufa fecit,veluti fi feruos h^reditarios pauit
iumeta pauit aut diftraxit,pro hgrede geffifle no dicetur.

Quoquo modo ■voluntatem fuam declarat , velre vel verbo.]
Sequitur 111 .Qui quoquomodo fuam voluntatem decla
rat,vel re;vel verbo,pro hgrede gerere dicitur. Quod ab
omnium antiquorum feriptis, ne dicam a veritate plane
alienum eft. Aliud eft enim pro herede gerere, aliud vo¬
luntatem fuam verbo & oratione tettari: illud fadlum fo-
lum,hoc verba fola defiderat.Itaque Vipianus cap.Inftit.
n.Extraneus h^res,inquit,fiquidem cum cretione fit he-
rcs inftitutus, cernendo fit hgres: fiue fine cretione, pro
herede gcrendo.Pro harede gcrit,qui rebus hareditari/s
tanquam do minus vtitur:velut qui audtionem rerum hg-
reditariam facit. Cretio eft certorum dierum fpacium,
quod datur inftituto haredi ad liberandum. cernereeft
verba cretionisdiccreadhunc modum,C‘um me Maniius
heredem inftituerit, earn hareditatem adeo, cernoque.
Neque obftat quod ait Paulus in l.gerit.88.D.de.acq.hg-
red. Gerit pro harede, qui animo agnolcit fucceftione,
licet nihil attingat hareditarium. Non enim de folo ani¬
mo fine fafto loquitur, fedde co qui rerum quarundam
pofleflionem retinuit. Ergo pro harede geftio nec folo

A animo,nec fola oratione cotenta eft: re & fa flu exqnirit.

Dummodo fetat eum.]  Sequitur 11 n -Pro harede gerere
non poteft,mfi qui fe & iure, & hoc titulo id facere intel-
Jigit l.fiisad quem 22-D.de acq.hared. vbi Paulus ait:Vt
quis pro herede gerendo obftringat fe hareditati, feire
debet qua ex caula hereditas ad eum pertineat. Caufe
conftitutio: Agnatusproximusfcriptushfres,antequam
tabulg proferrentur , ciim exiftimarct patremfam. intc-
ftato mortuum, animo haredis, & pro domino fecit om¬
nia : locauit, aluit, conduxit, vendidit,efteraque omnia.
Creditores accurrunt, debita fuafiagitant, quad abeo
qui lc  pro herede geflit. Mifer admonitus ftatim eftte-
ftatum patremfa. decefiifl'e : negatigiturfecum agi pofle.
Intentio : Debes tanquam pecuniam. D. Non debco.
CL. An debeat. R. Quia pro hatrede gerere dicitur,qui
eo iure,quo litres eft,vtitur : at hie non co iure vtebatur
quo litres erat. F. Im6 pro hgrede gerere eft, pro domi¬
no fuo vndecunque id profedlum fit, vti. d.  An pro hg-
® rede gerere dicatur, qui domino fuo vndecunque id pro-
feftumfit, vtitur. Controuerfiam fcripti definitio pepe-
rerit. Paulus refpondet hunc pro h;erede non geffiflej:
propterea quod eo iure quo heres erat,no vtebatur. cum
cnimteftamentariuseffetjlegitimum fe putabat.

Vro domino gerere .  ] Sic Feftus lib. 8- Heres, inquit,
apud antiquos pro domino ponebatur. Vtriufque Plau¬
tus auftoritatem coprobat in Menechmis, cum Menech-
mum peregrinum de palla loquentem facit:

Vrandi ,f>otau>: atque abjiuli

Hanc , cuius bares nunquam erit post hunc diem.

Vnde autem hoc verbum manarit, non facile dixerim.
nam eosquiab Herus didftim putant ,fyllabe prioris  ra¬
tio refelht. potiusab Hcreo du£turn putarem:vt Hfresdi
catur, reie<Sa iitera pro Horens : vt in  an tiquiscomplu-
ribus. primum, quia proprium hoc  nomen efi non extra¬
neorum,fed fuorurmquod vel hinc licet intelligatur,quia
hi foil exh^redantur. optima ratione, cumfiJiusfam.ea-
C dem in familia&domo hereret. Itaque nonhgredare
dicimus, quia fuo iure filius adherefeit: led exhf redare,
quafi conuellere & dimouere. Ego potius' ab Hera di-
ftum putarem, quod terram figmficat. Hinc h^redium
Varroni: agellus, qui heredem fequebatur: h^res autem
ipfo iure filius eft, & plurimiim relinqui folet.

Contraria deftinatione depellitur.  ] Sequitur. V. Extra¬
neus heres (ola oratione repudiare hjreditatem poteft.
J.recufari.jis.De acq.hfred.vbi Paulusait, Recufarihe-
reditatem non tantiim Verbis, fed etiam re pofle, & alio
quouis inditio voluntatis. & l.recuhrc,6-  D.ad TrebelL
vbi Vlpian.ait,recufare non tantuni prxfentes, fed  etiam
abfentes,vel perepiflolam pofle.

Qui furdus, velmutus.]  Sequitur vr. Surdus& minus,
fiue 11a tura,fiue calii faftus,proh£redegerendo,acquire-
re hxredita tem potett l.mutum, f. 8 cl.  pater, 9 j. D.de
acq.hsred.vbi nominatim de geftione mentio fit.aditio-
ms enim fiuecretionis verba pronunciarc non polfunt.

D E LE G At I S.

t  i t  r l  r s xx.

Deinceps fe de legatis explicaturum oflendit: &
quid legatum , quotque olim legatorum
fpeciesfuerint, exponit. l.xxxvj.

De Ugat.if.LxxfC.de lega.

I. Port hasc videamus de legatis,qua* pars tu-
ris extra propofitam quidem materiam videtur,
(nam loquimur de ijs iuris figuris, quibus per vni
uerfitatem re nobis acquiruntur) fed cum omni-
no de teftamentis, deq; haredibus, qui teftame-
to inftituuntur, locuti fimus , non fine caufa fe-
, quenti

Jnftit. Imp.Commentarius.

i6\

quentiloco poteft hsec iuris materia tra&ariXe- A gna fecimus hicubratione , dcfunctorum volun-

■ -n. 1- - j -1 _r. n.. j_ tates validiores efle cupientes , & non verbis, fed

voluntatibus eorum fauentes,difpofuit,vt omni¬
bus legatis vna fit natura: & quibufeunque ver¬
bis aliquid relidtum fit,, liceat legatarius id perfe-
qufinon folum per a&iones perfonales/ed etiam
per realem, & per hypothecariam. Cuius confti-
tutionis perpenlum modum ex ipfius tenore per-
feftifsime acciperepofsibile eft.

Omnibus legatis vna. jit natura . ] Enunciatio I.Oninium
kgatorum quibufeunque verbis ea concepta fine, vna ex
lege Iuftiniani ratio atque natura eft.l.i .C. commun.dc
legat- Quin & ante Iuftinianum Conftantini liberi con-
flituerant) ut ncque'in legatis , neque in fideicommiflis,
^ obferuatio verborum eilet neceflaria: itavt nihil prorfus
interfit, quis talent voluntatem verborum cafus excepe-
rit,aut quis loquendi vfus effuderit.J.in legatis.21. C.
eod.Quam verb multiplex diffimilisque natura lllorum
olim eilet, ex Caio & Vlpiano fludiofi facile cognofcent.

■ "Nonfolum per affiones perfonales  .] Sequitur 11 .Quod-
uis legatum per adionem perfonalem, realem, & hypo¬
thecariam peti poteft.l.i .C.commun.de leg. Quatenus,
inquit, liceat, legatas res vindicare in rem adione initi-
tuenda, & infuper vtilem Seruianam,ideft, hypothecaria.
fiipcr his quxfucrint dcrelifta,in res mortui praiftare.

luslintani lege legata ita fideicommifsis exaquatet
funt } vt bodie vna eademque illorum natura.
fit. 1 . if. C.commun. de legat .

III. Sednon vfque ad cam conftitutionem
^ ftandum efle exiftimauimus. Ciim enim antiqui-
tatem inuenimus, legata quidem ftribte conclu-
dentem, fideicommilsis autem, qua; ex voluntate
magis defeendebant dcfunctorum, pinguiorem
ijaturam indulgentenv.neceflarium efle duximus,
omnia legata fideicommifsis tequare, vt nulla fit
inter ea differentia: fed quod deeft legatis, hoc
repleatur ex natura fideicommiflorum: & fi quid
amplius eft in legatis, per hoc crefcatfideicom-
miflorum natura. Sed ne in primis legum cuna-
bulis permifte de his exponendo, ftudiofis adole-
fcentibus quandam introducamus difficultatem,
operaepretium efle diximus interim feparatim
prius de legatis, & poftea de fideicommifsis tra-

gatum itaque eft donatio quardam a defun&o de
relifta. Sed olim quidem erant legatorum ge¬
nera quatuor.per vindicationem,per damnatio-
nem, linendi modo, per prteceptionem: & certa
qusdam verba cuique generi legatorum adfigna
ta erant,per quas lingula genera legatorum figni
ficabantur. Sed ex conftitutionibus diuorum
Principum folemnitas huiufmodi verborum pe-
nitus fublata eft.

lisiuris figuris,  ] Ideft, modis, rationibus. Docemus
quibus rationibus vniuerlc res acquirantur.

"Per vniuerfitatem ns nobis acqmruntttr.  ] Enunciatio I.
Necres fingulse per inftitutionem ,nec vnmerf* per le¬
gatum acquiri poilunt.l.fi alterius.i o.D. de hatred.inftit.
vbiPaulus feribit,h2redem ex re certa inftitutum,cx vni
uerfistamen inlhtutum intelligi. item 1.litres,37.D. de
acqu.hatred. vbi Pomponius ait, hatredem non in fingu-
larum rerum dominium, fed in omne ius mortui fucce-
dere. Vniuerfarum tamen rerum partitionem legari pof-
fe Vlpian.cap. Inftit-24. his docet verbis: Sicut fingule
res legari poflunt, ita vniuerfarum quoque fumma legari
poteft. vtpu ta, Mcunis hcres meus cum Titio heredita-
tern meant partitor, diuidito. quo cafti dimidia pars bo-
norum legata videtur.Potcft autem &alia pars, velut ter
tia,vel quarta lcgari;qus fpecies  Partitio appellatur.

Legatum eft donatio. ]  Sequitur j  i. Legatum did , nift
quod donum & merum lucrum  affert, non poteft.i. lega¬
tum. D.  de leg. & fid.2. vbiModeftinus eodemmodo
feribit, Legatum die  donationem teftamento relidam.
Itaque Iuiianusinl.fi haireditatem.jj.p.mandat. Lega¬
tum ab hsreditate hoc differre feribit,quod iliud femper
merum lucrum affert,nec vnquam damnofum efle poteft:
hsreditas autem etiam damnofam hsreditatem fignifi-
cat.l.haereditatis.De verb.fig. Florentinus autem in l.le-
gatum.i 16.De legat.i. Legatum efle feribit delibatione
hasreditatis, qua teftator, ex eo quod vniuerfum hairedis
foret,alicui quid collatum velit. Qui locus fignificare vi«
detur, Florentinum hoc Legati nomen a legendo, ideft
deligendo dudum putafle: quemadmodum Varro Lega¬
to* appellatos tradit, quod publice Jedi mitterentur. na
quf delibantur & decerpuntur,leguntur.Vlpianus autem
Inftit.cap.24.exeodeducere videtur,quodlegismodo,i,
imperatiue relinquatur.-cui aflentiri nullo mode pofliim.

Donatio a defunSfo relief a. ]  Vulgati codices hoc am¬
plius, [ab barede pneftanda .  ] quod & iuris ratio, & anti¬
quorum librorum & Theophiliauftoritas abiudicant: vt
Modeftini locum omittam in 1 .  legatum.36. De legat.fe-
cundo. Itaque Papinianus in I. legatum. 80. eod. Lega¬
tum, inquit, ita dominium rei, legatari; facie, vt hxre-

-- , w  _

ditasharedisres fingulas.quod eopertinet, vt ft pure r> . . D  ~ 1  ■ r  . . ;—

res relifta fit, & legatarius nonrepudiauit defundivo- . . ' natLira yI:rlU ( l L,e luns  COgnita, facile

luntatem refta: via dominium, quod hsereditatis fuit, ad
legatarium tranfeat, nunquam fadum hfredis.

Legatorum genera epuatmr.  ] Sequitur 111 .Olim legato¬
rum genera quatuor fuerunt: qute omnia a Gra:cis im-
peratoribus fublata funt.l.in legatis. 21 .C.de legatis. Ho
rum autem de vnoquoqueVlpianus cap.Inftit.sum,

& Cams lib.Inftit.i x .& Paul.lib. Sent.i 11. fubtiliter co
piofeque difputant: nec vlla ratio eft hue eorum difputa-
tioncm tranferibere.

Iuslinianus ynam imniumlegatorum rationem ejje
voluit , atque vt eaperfonali, reali,& b)'pc-
tbccaria ail tone peti pofient , cor-
flituit.U. C. com. de leg.

11 . Noftra autem conftitutio, quam cum ma

pofsint permiftionem eorum eruditi fubtiliori-
bus auribus accipere.

Pinguiorem naturam indulgentem.  ] Enunciatio I. O lim
fideicommifloru pinguior quam legatorum natura erat.
Legata cnim certis & legitimis verborum formulis aftri-
da erant, neque aliis quam preferiptis verbis relinqui
poterant. Fideicommifla vero quibufeunque verbis,bo-
nam&idoneam fententiam habentibus ,relinquere li-
cebat. Itaque Vlpian. cap. Inftit. xxiin.  Fideicom-
nuflum, inquit, eft quod non ciuilibus verbis, fed praica-
tiue relinquitur, nec ex rigore iuris ciuilis proficifcttur,
fed ex voluntate datur relinquentis. Qua de caufa eo-
dem libro ait Legatum relinqui, Grscis verbis non pof-
fe : at fideicommiflum pofle . Item fideicommifla non
per formuJam peti, vt legata, ideft, per adiqnem cer¬
ta verborum formula conceptam : fed cognitionem efi¬
fe magiftratuum . Prsterea longe benignius cum

O 3 fideicom-

1 6z  Franc. Hotom. in II. Lib.

fideicommiflls, quam cum legatisagcbatur , cuius rei te-
ftirnonium vel ex hoc ipfo libro petere licebit. Legari
cnim nifi per teftamentum aut codicillos non poterat: fi-
deicommitti etiam ab inteftato poterat.§. pra:terea, infr.
De fideicom. hseredit. A legatario legari non poterat, fi-
deicommitti poterat,§. infr. De fing.reb.perfid.rel.ante
inftitutionem hamedis legatum reli&um non valebat, fi-
deicommifliim valebat,§.ante ha»redis,inf.hoc trail. Poll
mortem hsrcdis legari non poterat, fideicomniitti po-
terat,§. poll mortem infr .eod. Licebit etiam alias differ
rentias ex libro Inftit.Caij fecundo cognofcere . Quod
autem in l.j.D.delegat.libro primo,legitur Vlpiani fen
tentia ex eiusad ediilum libris fumpta , per omnia exx-
quata efl'e legata fideicommiflis, hoc Triboniano acce-
ptum ferendum efl'e non dubitoicum Vlpianus [ Ten'e^rel
propemodum,]  vel tale quidpiam addidiffet. Hacenim Tri
boniani confuetudinem inPandcdtjrum ftiarum cento-
nibus contexendis fuilfe , vt arbitratu fuo verba qujdam
demeret,&adijccret, vel vnusPauli fententiaru liber te-
ftimoniocuiuis efle poterit. Sic etiam in §.i. fupradc
donat. Tribonianusfcripfit, mortis caufa donationes ad
excmplum legatorum per omnia redaftas efle.

Legata fideiommijfts exequare .  ] Sequitur I x. Lege Iu-
ftiniani legata fideicommiflis omnino exsquata funt.1.2.
Ocoinmuni.de legat.Cum enim formuls legatorum iam
ante (vt modo didlum eft) a Conftantino (ublats fuif-
fent, & iam pridcm fideicommiffis non minus firmitatis,
quam legatis attributunvfacile Iuftinianofiiit,pauxillu-
las quafdam qua: fupercrantdifferentiasextinguere.

Quandam introducamus difficultatem . J Sequitur III.
Perplcxa & permifta inftitutio difcipli  nam multo diffici-
liorcm magisque laborioiam efficit. esvW iSivivie;

Hr iv%pns-ov,$Tt nctKov n Ta'ti : vti fcribit

Xenophon in Oeconomico . Nihil enim eft,inquit,Kqnc
vel vtile,vel pulchrum ac deorum hominibus,vt ordo. »

J 1 ’ dTrt^ia. of//>ia{ t! (J-oi  St He? eiveu,oidv' 8 rlp ei yieopyis d /jx
iy£a.hoiT> Kpt&dt tga tavpi t rsu ocarjpm . ua'aenct, otsoTt  C
<f ea >!fattens ,» £pSn ti of«,SictL iyctv Slot ad to cwti tS ha.
ComtS'idjKpimt/.tVisf , ■ypnSteu •  Ideft, Confufionis ratio
mihi eiufmodi videtur efl'e, ac (i agricola fimulhordeum,
triticum, & legumina mifceret. deinde cum aut mazx ,
autpanis, aut obfonij indigeret, opus effet ilium labo-
rem in fingulis fecernendis capereicum, fi ordine ilia di-
fpoluiflet, lumereprotinus vnumquodque poffet.

Testator non modo fuas , aut h&redis , fed etiam
alienas res  , quorum tamen commercium fit y

quasque alienas ejfe fcit , legare potefi.id au¬
tem eum fcijfe , legatarius probabittac turn
vel rem redemptam, vel eius ajlima-
tionem ab h&rede accipiet. l.xxxix.
in fin. De legat-i. 1 . Ixvq.S.vj. De

legat.ij.l.xxj. De probat.  D

11 II. Nonfolum autem teftat oris vel hx-
redis res, led etiam aliena legari poteft: ita, vt
hxres cogatur redimere earn, & prxftare: vel ft
earn non poteft redimere,xftimationem eius da¬
re . Sed ft talis' fit res, cuius commercium non
eft, nec xftimatio eius debetur. veluti ft campum
Martium, vel bafilicas,vel templa,vel qux publi¬
co vfui deftinata funt legauerit. nam nullius mo
menti tale legatum eft.Quod autem diximus alie
nam rem pofle legari: ita intelligendum eft,fi dc-
functus fciebat alienam rem efle, non ft ignora-
bat. Forfitanenim ft fciflet alienam , non legaC
let. & ita diuus Pius refcripftt. Et verifts eft ip-
fum, qui agit, ideft legatarium probare oporte-

re, fcifle alienam rent legare defun&um: non hx
redem probare oportere,ignorafle alienam: quia
Temper necefsitas probandi incumbit illi,qui agit.

Sed etiam alienares.]  Enunciutio I. Teftator & Tuas &
hsredis res, & item eas, quas alienas efl'e fcit, legare po¬
teft, l.cumfcruus,35,. infi.D. delegat. primo.vbi Vlpia¬
nus, Gonftat, inquit, etiam res alienas legari pofle : vti-
que fi parari poflint,etiam fi difficilisearum paratio fit.
Etl-ab omnibus, 104.§.2.eodem.Vbi Iulianus ait,etiam
rem hoftium polfe legari ,lialiquocafu emi poflit. Etl.
vnum,67 D. de legat. fecundo: vbi Papinianus fcri¬

bit, haredem ita cogi rem alienam redimere, eiusve
legatario afllimationem prsftare, fi teftator fuam efl'e
fciebat. faciliorcsenim efle voluntates,in legandisfuis
rebus, quam in alienis comparandis, & onerandis hxre-
dibus,cuiconuenit 1. fi pecunia, 1 2. fub eodem tit. &1.
B cum alienam,! o.C.de legat. Caufa:conftitutio : Tefta¬
tor agrum Cornelianum, quern fuuni falso putabar,Sem
promo legauit.eomortuo Sempronius legatum ab hse-
redepoftulat.Intentio .Debesmihi agrum Cornelia-
num. D.Non debeo.Q^An debeat .R.Quia errantiste-
ftatoris voluntas nulla eft.F.At non in re voluntas erra-
uit,iccirco in beneficio conferedo errauit. omnino enim
beneficus in me teftator efl'e voluit. quare fi minus rem,
faltem xftimationem debes.D. An cum res aliena pro¬
pter errorem teftatoris non debeatur, faltem seftima-
tio propter certam beneficij conferendi voluntatem de¬
beatur. Controuerfiam fc  ripti & fen tentia contentio
pepererit. Refpondetur,  neque rem , neque aftimatio-
nemdeberi. quia  teftator fi Iciuiffet  rem alienam efle,
forfitan earn non legaflet.

Si earn non potefi redimere.] Sequitur 11. Hatresretn
alienam legatam vel redimere, vel eius aftimationem
legatario prf ftare cogitur,l. fi pecunia, 12. De legat. fe-
cundo.l.non dubium,i 4.in fi.& l.qui quatuor, jo.in fi.D.
de legat.tertio.

Quxrum commercium non eft . ] Sequ itur 111. Quarutn
reruns commercium nullum eft , earum legatum nullius
momenti eft.l-cum feruus^tj.in fi.De legat.primo.vbi VI
pianus fcribit, hiriofi efle talia legata teftamento aferi-
bere. Sed quaritur de ijs rebus, quarum commercium
quide eft, non tamen legatario. Paulus in 1 . mortuo,4?.
§.Labeo, Delegat.fecundo,lcribit,Trebatium quidebe-
ri legatum refponderat,iureaFulcinioreprehenfum.Ne
que obftat quod fcribit Vlp.in l.fideicomn?iifa,i i.§.fi fer
uo,i 4.D.de legat.tertio. Si feruo militia  legata fit, cuius
eft incapax, aftimationem deberi. militia nanque lega¬
to, eius gftimatio debetur. vti Paulus in d.l.mortuo, te-
llatur nominatim. Non obftatpraterea l.filiusfam.r 14.
§.fi quid, De Jeg.primo.' vbi de legatario agitur, qui non
iure, fed cafu aliquo capere prohibetur. Si quid alicui li-
cite fueritrelidum,inquit,  vel insaliud quodipfe qui-
1  dem propter corporis fui vitium , vel propter qualitatem
relifti, vel aliam quameunque probabilem caufam habe¬
re non potuit,alius tamen hoc habere potuit.quanti folet
comparari, tantam aftimationem accipiet.

Legatarium probare oportere .) Sequitur 1111. Cum am
bigitur feieritve teftator rem alienam efl'e an non , ad le¬
gatarium probatio pertinet.l. verius,2i. vnde hie  locus
deferiptus eft,D. de probat.

Ei qui agit.  ] Sequitur V. Probandi neceflitas eiqui
agitjimponitur.l.quiacculare, C. de edendi.

Hares rem legatam , quam dcfimSus oppignera-
tamfciebat, luere cogitur; mfi vt id legata¬
rius facer et , teflat or cauit.

1 . Ivj. De legat.i.

V. Sed obligatam creditori aliquis legaue¬
rit, necefle habet hxrcs earn luere . Et in hoc

quo que

Inftit. Imp. Commentarius.

1 6)

quoq; cafu idem placet ,quod in re aliena: vtita
demum luere neceffe habeat hxres, fi Iciebat de-
functus rem obligatam efle, & ita diui Seuerus &
Antoninus refcripferunt. Si tamen defundus vo-
luit legatarium luere,& hoc expresfit: non debet
hares earn luere.

Tgerejje habet here: earn lucre.']  Enunciatio I. Rem lega-
tam,quam oppigneratam teftator fciebat,heresluereco-
gitur hfi res obligata 5 7. De legat. primo hlicet placeat.
1 j.D.dedotqsradeg.Caufe conftitutio.Cum oppignera¬
tam rem mihiteftator legaflct, earnque ab hseredepete-
rem,luere illam reculabat.Intentio mea: Debes earn rem
lucre.D.Non debeo.Q^ An debeat.R.Quia qualis qu£-
que res legata eft, tabs debetur,(iue libera, fiue obnoxia.
F. At tu mihi earn pra:ftare debes :quaretuum eft illam
redimcrc-D.An cum tabs res debeatur, qualis legata eft,
tamen quia pratftanda ab hajrede eft,ab eodem liberanda
& redimenda fit.Controuerfiam contrarie lcripta faciunt
Res qualis eft, debetur. Res legata ab hf rede pradletur.
Refpondetur, fi quidem teftator obligatam fciebat,ab he
rede luendam efi'e: fi nefciat, a legatario 1. predia (i.§.de
fideic. Earn autem fcientiam probare legatarius debebit.
1 . verius 21 . D.de probat.

Volucrit legatarium lucre.]  Sequitur 11 .Si cautum fit vt
rem legatarius luat, haeres id facere non cogitur.

Qui legatee, fibi rei dominium pretio adept us eftfte-

gatum perfequetur: qui gratis , nequaquam.
cui yero duorum tesi amen to legata res
eft,non adepta re,eeHimatione:fed
hacnattwsjUam petere po¬
tent Lxxxiiif.et Ixxxiii).

De legat. i.

VII.  Si res aliena legata fuerit,& cius rei vi-
uoteftatore legatarius dominus factus fuerit:
fiquidem ex caufa emptionis, ex teftameto aftio
ne precium confequi poteft. Si verb ex caufa
lucratiua, veluti ex donatione, vel ex alia iimili
caufa,agere non poteft. Nam traditum eft duas
lucratiuas caulas in eundem hominem ,& ean-
dem rem concurrere non pofle: Hac ratione, fi
ex duobus teftamentis eadem res eidem debea¬
tur : intereftjVtrum rem,an teftimationem ex te-
ftamento conlecutus fit. nam fi rem habet, age-
re non poteft,quia habet earn ex caufa lucratiua:
fi seftimationem, agere poteft.

Siquidem ex caufa emfsionis.  ] Enunciatio I. Quilegatf
fibi rei dominium ex onerofa caufa naftus eft, petere le-
gatum poteft: qui ex lucratiua, nequaquam l.huiufmodi.
84.5,qui ieruum De lcgat.primo.Caufeconftitutio:Cum
teftator mihi veftem Titij legaflet, earn mihi imprudenti
Titius vel dono dedit,vel vendidit: poll legati certior fa-
ftus,eandem ab hgrede peto.Intentio:Debes mihi veftis
illius eftimationem legati nomine prgftare. D. Non de-
beo. Q^. An debeat.R. Quia rem ipfamapud te iamha-
bes.F. At beneficium legati non habeo. D. A n qui rem fibi
Jegatam alia ex caufa adeptus eft,quia tamen legati bene¬
ficium non habet,eius petere scftimationeni poflit. Con-
trouerfiam contrarie fcripta conficiunt.quorum prius eft,
Res eadem bis eiufdem fieri noil poteft: alteram,Legato-
rum beneficia irrita efle non debere. Refpondetur,diftin-
dtione vtendum efl'e.namfi ex onerofa caularem adeptus
ell.-puta.quia mercatus illam eft, vel dotis titulo accepit,
jeftimationeni deberi.fin gratis,& ex lucratiua caufa,non

A deberi propter regulam qua traditur,Duas eaufas,&e.

Traditum eft duas lucratiuas.  ] Sequitur n. Dug caul£
lucratine concurrere in eandem rem ac perfonam non
poflunt l.omnes 17.& hex promiflione 1<>. D.de oblig.&
aftionib.l.inter ftipulantem 83. §.fi rem. De verb.oblig.
l.Meirius.§.duorum,de legat.fecundo.l.in perpetuum.D.
de folut. Cuius rcgule ratio eft, quia bis rem eandem lu-
crari non poflumus.

Si ex duobus teftamentis.  ] Sequitur 111. Cui res eadem
a duobus legata eft, ^ftimaticnem adeptus rem petere
poterit,non contra.l.Meuius.66. §.i.De legat.fecundo.l.
plane. 34.5.1 .D.de legat.primo.vbi Vlpianus ait:Si duoru
teftamentis mihi eadem res legata fit, bis petere potero:
vtex altero teftamento rem confequar,exaltero eftima-
tionem. Caufe conftitutio.'Titius & Mcuius rem eandem
mihi legarunt.'eam a Titij hgrede confecutus,nunc ab il-
lo Mguij eandem peto. Intcntio: Mihi legati nomine il¬
lius rei eftimationem debes. D. Non debeo. Q. An de-
B beat. R. Quia bis rem eandem habere non poteft. F. At
teftatoris tuibeneficium irritum efle non debet.D.An qui
rem vno ex teftamento confecutus eft , ne tamen aJterius
teftamenti beneficium inane fit, jftimationem ex altero
poftulare poffit. Controuerfia ex contrarie feriptis orta
eft.Refpondctur autem non pofle, propter regitlam quat
trad it, Duas caufas lucratiuas,&c. Si tamen prius eftima¬
tionem a Mguij herede fit adeptus,rem ab altero herede
nihilominuspetc-t.non enim qui eftimationem habet.ic-
circorem habere iudicatur. at qui rem habet,idem etia
eftimationem habere in telligiturtex quoperfpicuum eft,
non rem jftmiatione,fed gftimationcm reipla contineri.

Quednondum in rerum natura eft, legatipoteft.

1. xxiuj. De leg. i.

c  VII.  Ea quoque res, qua in rerum natura
non eft, fi modo futura eft rede legatur: veluti
frudus,qui in illo fundo nati erunt, aut quod ex
ilia ancilla natum erit.

Si modo futura eft.]  Enuciatio I. Quod in rerum natura
non eft,fi quide futuru eft,legari poteft l.quod in reru.24.
De legat. primo. vbi Pomponius fcribit. Quod in rcrum
natura adhuc non lit, legari pofle : veluti, Quirquid ilia
ancilla pepererit, vel ita, Ex vino quod in fundo meo na
turn erit, vclfcctu,  ranturn dato.Item J.etiam ea.i7.D.
dc legat. fecundo, vbi Marcianus ait: Etiam ea, qua? fu¬
tura flint, legari pofliint: vt inliila, vel in mari,vel in flu-
minibus enata.ite hi .in fi.de cond.& demoKft.vbiPom-
poniusait,huiufimodilegatis conditioneminefle. Cau¬
fa: conftitutio: Teftator mihi quod ex fundo fuo proxi-
nie nafeetur, legauit. Eo mortuo, fruftus ab herede pe-
jj  to.Intentio: FrudusiftiusFundimihidebes.D. Non de¬
beo. QjAn debcat. R.Quia legatum eft delibatioex vni
uerfa hareditatc.Delibari autem, quod in rerum natura
non erat,non potuit. F. At non res, fed fpes legata & de-
libata eft.D.Vtrum qui,qua: certo futura funt, legat,rem
an fpem legafle videatur. Controuerfia ex contrarie feri¬
ptis nafeitur. Refpondetur autem legatamlpem videri,
quemadmodum Pomponius hemptio. 8. D. decont.emp.
lcribit,emptioncm Ipei valcre,cumemptaeftalea.

Eadem res duobus coniun&im difiunftiimve legata,

yelutrique accipienti pariter diuiditur, uel
altero deficiente totaalteri acciditur.l.
xix.&xxxiij.De legat.i.

VIII.  Si eadem res duobus legata fit, fiue
coniunftim ,fiue difiumftim: fi ambo perueniant
adlegatum, Icinditur inter eos legatum. fi alter

deiiciat,

\ 6 \

Franc. Hotom. in 11. Lib.

deficiat, quia aut fpreuerit legatum, aut viuo te- A
ftatore decedent, vel alio quolibetmodo defeee-
ritjtotum ad collegatarium pminet.Coniunctim
autem legatur,veluti fi quis die at, TITIO E T
SEIO HQMINEM STICHVM DO
LEGO,  difiunftimita, TITIO HOMI-
NEM STICHVM DO LEGO, SE¬
IO HO MIN EM STICHVM DO
LEGO.  Sed & fi expieflerit eundem hominem
Stichum, asque difiunftim legatum intelligitur,

Siamboperueniant ad legatum.']  Enunciatio I.Res eadem
coniundim difiundirove duobus Jegata, vel vtrique di-
uiditur, velvnodeficiente, tota altertconcediturlfiplu-
ribus 33,De legat.primo. veluti,Tcftat or ita feripfit: Ti-
tio Stichum do lego:Seto Stichum: vel,eundem Stichum g
do lego: continua teilicet oratione, & nullis alijs legatis
interrupta: mortuo teftatore Seius Stichum totuni luuni
efle ait,quad tranflatum ad ie fit legatum, & Titio adem-
ptum.lntentio:Stichus totusmeuseft. D.Imocx dimidia
tanturn parte.Q_^Vtro modo ipfiusfit.R, Quia Titio x-
que ac tibi legatus ell. F, At cum mihi poft Titium lega-
tus fit, neq; verbo vllo connexi inter nos fimus,ademptu$
illi, & in me tranflatus totus eft. P, An res fecundo con¬
tinua quidem , fed non conncxa oratione legata , tota in
poftertorem tranllata videatur. Refpondecur  orationem
hanc continuant pro connexa nmnerandant efle, quod
etiam Vlp. confirntatin 1 .1.§- interdum. De vfufruc.  ac-
creic. vbi ait, nihil referre vtrum coniundim, an tepara-
tim legatum fit. At fifeparat* orationes client, hoc eft,
interiedis alijs teftamenticapitibus feiunctg,non ita per-
(picua res eflet: vtiPaulus eo quem ante dixi loco, non
obicure figttificat.Dubitadi autem caufam iliud afferebat
quodfvt Pomponius (cribit) in legatis nouiflimas teriptu- Q
rg valent l.fi mihi 1 2. De legat.prtmo.

Veluti ft quis die at.]  Sequitur x 1. Coniundim legatum
dicitur is, quibus vna enunciatione complexis eadem res
legata elbdifiundim,quorum finguli fingulis enunciatio-
nibus ad rent eandem vocantur. Vel fic: Coniundim le¬
gatum dicitur,qui re & verbis coniundi funt: Difiundini
qui re tanturn 1 . triplici modo 142. De verb, fignifi.l. re
coniundi 8p.De legat.tertio.vbi,quibusIuftimanushoc
loco feribit difiundim legatum efle,tjsre non verbis con¬
iundi appcUantur : omnino enim qui ad vnam eandemqj
rem vno teftamento vocantur,ij quacunq; ratione teiia-
tor fit locutus,coniundi intelfiguntur.

Is, cui fundus alienus legatus  el?, fi proprietatem

mercede ,vfumfr.gratis adeptus fit.Jblius pro~
prietatis dtClimationem confequetur ,

/. IxxxijS.ij.De legat. i.  D

IX. Si cui fundus alienus legatus fucrit, 6c
emerit proprietatem detrafto vfufrudtu,& vfuf-
frudus ad eum peruenerit,& poftea ex teftamen
to agat: rede eum agere, & fundum petere lu-
lianus ait: quia vfusfmctus in petitione feruitu-
tis locum obtinet.fed officio iudicis cotinetur,vt
dedudo vfufrudu, iubeat aThmatione praitari.

fundus alienus legatus.  ] [Enunciatio I. Vfusfrudus per
fruduarij mortem cum proprietate confolidatus, gratis
•’ ad proprietarium perueniffe intelligitur.l.non quocunq;
8z.§.fundus.De legat.primo.

Seruitutis Locum obtinet .] Sequitur 11. Vfitsfrudus gratis
acquifitus ei,cui fundus legatus erat, peti ab eo tanquam
feruitus poterit d.l. non quqcunque, & 1 . Manlius. 66 .  §.
fundo, De legat.fecundo.vbi Papinianusfcribit, vfumfru¬

dum in iure,non in parte confiftere. Caufe coftitutio.’Is,
cui fundus alienus legatus erat, proprietatem mercatus,
poll fruduario mortuo gratis vfumfrudum perconfoli-
dationem adeptus eft.Querebatur an ab hxrede tellato-
ris, fundi folidi atftimationem petere pofletxutn eadem
res ex duabus lucratmis caufis eiufdem fieri non poflit,vt
proxime demonftratum eft: gratis autem vfumfrudum
confecutuseflet. Intentio ipfius: Solidi fundi ^ftimatione
mihi debes,U.Non debeo.Q^An debeat.R. Quia vfum¬
frudum gratis adeptus es. F, At vfusfrudus eil teruitus;
nemini autem res (ua feruit, quo modo lgitur vfumfrudu
mihi a fundo feparatim obtigifle dicis? D. An proprieta-
rius vfumfrudum gratisconfecutus,quia tamen vfusfru¬
dus feruitutis locum obtinet, petere fundi folidi sftima-
tionem polfit. Cotrouerfia ex contrarie fcriptis nata eft,
quorum vnum eft,Gratis rem confecutus,ne petattakeru
Vfusfrudus in lure, non in parte confiftit. Refpondetur
autem squitatem hie cum iure fummo contendere, nam
fummo iure vfusfrudus feruitutis numero ac loco hahen-
dus eft: ac proinde fi a fundo in ifta controuerfia fepare-
tur,ne habetur quidem a legatario: fi non feparetur, ha-
betur ex onerofa caufa,qua fundum adeptus eft. Quia ta¬
men reuera vfumfrudum gratis confecutus eft, non x-
quum efle , vt iterum ab herede cum gratuita ex
caufa poftulet .

Officio iudicis c o»ii'wet«r.]Sequitur 111 .In bon^ fidei iu-
dicijs index pro officio fuo jus fiimmum, quod Pr^tor fe-
cutus eft,ex equo & bonomolliet.l.7. D.de negot.geft.l.
Lucius,17.D.depofiNum in hac caufa non poteft Pretot
ius fummum legatario poftulanti denegare ? quomodo
cnim,qui juris auilis  adminifter $c  dilpelator quidam eft
ius fuujn ciui pofluJantirecu/aret?Dabitigiturpoftulan-
ti legatario adionem inhpcverba:Si patet fundum  Cor-
nclianum Sempronio a Titio legatum efle,turn heres Ti-
tij damnetur. Veruntamen quia bona petitoris fid esSc
^quitasexquiritur , adiedione hae iudicium poftulabit,
Tanti damnetur, quantum ex bona fide dari fieri opor-
tebit.quam adiedionem iudex fecutus,Tanti (inquttlu-
lianus) litem ^ftimabit, quantum adori aberit; hoc eft,
tanti heredem damnabit, quantum legatarius venditori
fundi perfoluerit: vel quantum onus iliud erit,quod cunt
illo fundo ad legatarium peruenent,

Cui resfua legata esl, qi-amuis earn alienauerit,
ei tamen nee res, nec asiimatio debetur.l.xiii.
C.de leg.l.xli.D.de leg.i.

X. Sed fi rem legatary quis ei legauerit, inu¬
tile eft legatum: quia quodproprium eft ipfius
amplius eius fieri non poteft, Sc  licet alienauerit
eam,no debetur nec ipfa res,nec seftimatio eius.

Sed pi rem legatary.  ] Enunciatio I. Cui resfua legata
eft, ei ne rei quidem ^ftimatio debetur,l.proprias,i 3.C.
de legat. Cum autem hanc particulam [fedfi]  confidero,
venio in fufpicionem appendiculam hanc efle fuperioris
diiputationis:qucmadmodum in d.l.Meuius,§.fundo. vbi
eum Papinianus dixifl'et,fundo legato,?! vfusfrudus alie¬
nus fit,mhiiominus ab herede petendum efle: fic intulit,
Sin autem res mea legetur mihi, legatum propter iftas
caufas non valebit.Vt fenfusfit huius lociiSi teftator mi-
liimeum fundum,cuius vfusfrudusalienus eft,legauerit,
non tamen legatum valebit. Vfusfrudusenim multis in
cafibusdomitiijpars cft,1.4.D. de vfufrud. veluti, pro¬
prietaries, cui a teftatore aliquo res fua legata eft, Vfuf-
frudusquialteriuscuiufdam eft, ^ftimationem ab h^re-
de poftulat.I Debesmihivfusfrud.eftimationem.D. No
debeo. Q^An debeat.R.Qtua res tua feruire tibi non po
teft.Vfusfrudus autem eftferuitus.F.Ategonon vfumfr.
fed eftimationem peto-o-An proprietarius ex teftamen-
to,quo vfusfr.rei fue fibi legatus eft, turn rede aget, cum
eius eftimationem petet.Refpondetur, nequaquam.quia

fine

Inftitut. Imp. Ccmmentarius.

\6f

fine feparctnr vfbs’fr.a fundo, feruitus eftffiue non fepare-
tur. pan fundi eii, res autem noftra amplius noftra fieri
non poteft.

licetalienauerit earn."]  Sequitur n. Non fi is cui res
fua legata cit, earn alienet, iccirco legatum conualefcit.
i.c.stera.4i.§.i. De legat.primo. vbi VlpianusaitjSiqui-
dem ab initio non conftitit legatum, ex poftfafto non co
ualefcet,quemadmodum nec res mea legata mlhi, fi poft
teftamentum fafhini fuerit alienata , quia vires ab initio
legatum nonhabuit. qu* onnua ex rcgula Catoniana
die fcribit. cuius haecfententia eft , Quod legatum fi tt—
llamenti tempore teftator decefliflet, inutile foret id le¬
gatum quandocunque decellerit, nonvalere. Huicta-
men Vlpianitipiniom itamanifefte Celfus refragatur in
l.l-D.dereg.Caton. vtquieorum fcripta conciliarcftu-
deat, eum mhilo melius fuam opcrampoliturum putem,
qua. a fi quadrare circulum nitatur.

Qui rem fuam, quam alienam legat arijve putabat
effe> legauit, reftilegajje iudicdiur.

XI. Si quis rem fuam quafi alienam legauerit,
valet legatum : nam plus valet quod in veritate
eft, quam quod opinione. Sed & fi legatarij ef.
fe put a uit, valere conftat: quia exitum voluntas
defundti habere poteft.

Valet legatum.  ] Ennnc/atio I. Non ft rem fuam quafi
alienam teftator Jeget, propter ea inutile Jcgatum eft.
Caufae conftitutio :  Teftator tmhi  fuudum ftium, quem
m eum putabat,  Jegauit: eo mortuo cum ab liarcdc fun-
dum peterem relpondit,  inutile legatum efle. Intentio
mea eft: Fundum ilium mihi iure legati debes • D. Non
debeo. Q_. An debeat. R. Quia teftatoris errantis vo
luntascerta nulla eft. Itaque diftum eft pauloante ,fi
teftator rem alienam pro fua Iegaffet, inutile legatum
efi'e.§.non folum ,eod. F. At ilie teftator ita errauit, vt
bene tamen & commode resceciderit: quare omifto er-
rore > rem qua rnultis partibus fuperior eft ,fpe&emus.
D. An cum ita teftator errauit, vt res tamen bene & com
mode cecidcrit, omifto errore,res folaqu* potior eft,
fpeifianda lit. Controuerfia ex fcripto&voluntate orta
eft. Scrip.am enim aut certe apertam teftatoris memcm,
&de qua coiillabat, hteres vrget: vt alienam rem legata-
rius: quafi eo animo teftator fuerit ,vt fi fuam fciuifl’etj
tnulto magis  Jegaturus cidem fuerit. Refpondetur au-
tem valere legatum,quia error non impedit effectual rei
qufbcne commodeque cecidit.

Vlus efl in -veritate, qnam in opinione. ]  Sequitur 11 .Vbi
plus in veritate quam in opinione eft,veritas(pe<ftatur fo
la.l.4.D.demanumifl".vind. vbiluiianusait: Cum domi-
nusferuum manumittit .quamuis eum alienum effe exifti
met, manumiftionem valerc.& ex contrario:Si fe Stichus
non p itaret manumittentis efle, nihilominus eum iiber-
tateconfequi. plus enimin re efl'e ,quam inexiftimatic-
ne. lean J.eum qui,i 8.§.3, D de intur.vbi Paulusait : Si
iniur.amihi fiatabeoquime L.Ttttum putabat, prsua-
iet quod principale eft: iniuriarumque in eum aftionem
habcoo. item j.pen.§.qui ignorauit, d.  de iur.& faft.ign.
vbi Paulusait :eum quiputauit feanon domino emerei
domsnum tamen efficn.quia plus in refit, qu am in exifti-
matione. Itaque cum alienam rem inuxto domino me
tontretUre ptttarern, cum tamen dominus id vellet: quia
rei ventas t'auorabilis errorem rnultis partibus fuperar,
Vlptanus contra Pomponium refpondit,furem me non
efle.l.inter omnes.46. in fi o-de furt. nam effi animo fur-
tum fiat, quia tamen contreftatioftirtiua non eft, rei v< -
ritati potius,quam errori fauetur.exqdutrfo, Cum plus
in opinione eft quam in re opinio fuperat.vt in l.i j. qui
putat.i J. Deaeqti-liajted.vbi Vlpiahus'ait, eum quine-
ceflariutn fe putat,cum fit voluntariiisfrepudiare non pof
fe: qtioniam plus eft in opinione, quam in veritate. Hoc

A eft, quia folus nnimusinadditionedominatur.l.prohaj-
redc.io.eod.ac proinde etiani in repudiatione, quemad-
modum adire non ciciiur,quicrrat,velutiquiex alia
caufa quam qua hercseftsd t:ccdem n odo repudiare
non videtur, quierrorc& falfa opinione deceptusrcpu-
diat: nec resqu*;afolo animo pendebat, bene cecidiffe
potuit. Eodemque illud Pauli pertinet in 1. in fiimma.
6f .§.1 -D.de cond.ind. Id quod ob caufam datur,puta q,
negotia mea adiuta ab eo putaui, licet non fit faftu : quia
donari volui, quatnuis falso mihi perfuafenm, repeti
non pofle .

Et/i legatarij efjc putauit.  ] Sequitur hi.  Non fi tefta¬
tor rem fuam legatario quam ipfius putabat legarit, iccir
co legatum inutile eft. Vtilcmcnim exitum res habuit:
nec .tquuni eft, vt error & imprudentia rei qua: bene co-
modeqtiececidit, efFedumimpediant. Bene autem ic¬
circo cecidit,quia nec legatarij res erat,& teftatoris erat:
veritatiergofauetur magis, quam opiniom: quippecum
B in ea plus infit, quam in opinione. Nifi forte dicat ali-
quis,hullamin teftatorelegandi uoluntatemfuifle,fed
contrariam potius .cum enim rem fuam nemini legari
poffe intelligeret, legauit tamen: ex quo intelligitur, no
illi legatum aliquid, fed eum irrifum illufumque voluif-
fe: vt fi teftatoris voluntas in teftamentis dominaride-
btat,nihilhuicquicquamdeberiintelligatur. Et certe
ita eft, vt fi teftatorem iuris lllius non imperitum fuifle
ponamus, quo conftitutum eft, nemini rem fuam legari
pofle: nihil plane quod heredi refponderi poflit, liabea-
mus. fed meo ludicio bona teftatoris huius voluntas fuit,
propenfusque in lcgararium animus: netjue alias huius
refponfi caufam efle arbitror, quam bonam teftatoris vo
luntatetn, qu* felicem & vtilem exitum habuit. Quod
nonobfeure Iuftiiftanus fignificat, cum ita mfert: Quia
exitum defunfti voluntas debere poteft. quibus ex ver¬
bis bonum teftatoris ftudium animumque fuifle intelli¬
gitur. Sed quseri poteft, quid fi res nec teftatoris necle-
C gatari) fuiflet, fed alicna prorfiis, quam tamen legatarij
efle teftator putabat ? Etfi eundem teftatoris animum
fuiffe ponamus, quia febrem exitum res habuit, idem re-
fpondendum exiftimarem.

0{o« fi tesla: or rem a fe legatam poftmodum die -
nauerit , pignorive dederit, iccirco ademiffe
legatum intelligitur delegat.

tertio , Liit.C.de.legat. 1. viij.
de legat. i,

XII. Si rem fuam legauerit teftator po'ftea-
que earn alienauerit,Celfus exiftimat, (i non adi-
mendi animo vendidit, nihilominus deberi. idem
que Diui Seuerus, & Antoninus referipferunt.
D lidem referipferunt. eum qui poft teftamentum
fafcum prxdia qu$ legata erant. pignori dedit,
ademiffe legatum non. videri: & ideo legatarium
cum hxrede ager.e poffe, vt prardia a crerditore
luantur. Si vero quis partem rei legatx aliena¬
uerit,pars qusnoneft alienata,omnino debetur:
pars autem alienata ita debetur, fi non adimendi
animo alienata fit.

Si non adimendi animo.]  Enunciatio I. Non fi legata res
a teftatore alienata eft, iccirco legatum non debetur:
liifi forte adimendi animo teftator id fecerit.l. fidclcom
mifla.i 1 .§.fi rem fiiam.de legat. tertio.1. rem legatam,
i S.l.legatum,24.de adim .St  trinsf.'quibtVs ex locis intel¬
ligitur,teftatorem tu alienadi animum habuiffe,Curti ne-
ceffitate nulla impuSfus rem alienauit . Canfc cotiftitu-
tio: Teftator fundum ftiiim mihi legauit , poft eundem
alienauit. eo mortuo legatum ab hasrede poftulo. In¬
tentio;

1 66  Franc. Hotom. in 11, Lib.

tentio: Fundum ilium mihi nomine legati debes.D.Non A
debeo.QAn debeat-R.Quia teflator alienandoademif
fe videtur.F.At etiam alien* rei legatum valct.p.An tc
ftatorrem legatam alienando , quia rei alien* legatum
adcmiflenon videatur. Controuerfia exfafti & volunta-
tiscontentionenata eft, qua: adlcripti &lententias genu?
pertinet, Refpondetur autem ,finon neceflitatereifa-
miliaris impulfusalienarit,ademilTc non videri.

Vrtedialegata pignori dedit ,] Sequitur n .Cui prsdia le
gata funt,quauis ea teflator poftea pignori dederit,cu h£
rede tamen vt ea luat, fibique prgftet agcre.l.j.C. de le¬
gat. quippe cum oppigneratas obligatasque res legari pof
le, & redcmptas ab hxrede legatario, prxftandas efle fu-
perius §.fed &fi rem, diflum fit.

Vartcm rei legatee alien*uerit.]  Sequitur m. Pars , rei
legat* non alienata, quamuis altera pars adimendiani-
jno alienata fit, debetur tanien.l.fi ex toto, 8. De legat.
primo. Si ex totofundo legato teflator partem alienaf-
fet,reliquamduntaxatpartem alienari placet: quiaetia B
fi adicciflet aliquid ei fundo,augmentum legatario cede-
ret. quod idem lulianus paulo fuperius confirmatin 1,
Stichum,6.eiufdem tit.

Tfjon modo creditor debitori liberationem, idque
turn in perperuum,tum ad tempus,fed (ft debt
tor creditori debitum, fiquidem plus in
legato quam in debito fit, legate
poteft .l.i.iii. & pafsim  .

De lib. legat.

XIII. Si quis debitori fuoliberationem Ie-
gauerit, legatum vtile eft: & neque ab ipfo debi-
tore, neque ab hierede eius poteft repeti, neque
ab alio, qui hxredis loco eft. fed & poteft a debi-
tore conueniri,vt liberet eum. poteft etiam quis
vel ad tempus iubere, ne ha:rcs petat. Ex con-
trario, ft debitor creditori fuo , quod debqt, le -
gauerit: inutile eft legatum, ft nihil plus eft in le¬
gato, quam in debito: quia nihil amplius per le¬
gatum habeo. Quod in diem vel fub conditione
debitum ei pure legauerit,vtile eft legatum pro¬
pter reprsefentationem. Quod ft viuo teftatore
dies venerit, vel conditio extiterit. Papinianus
fcripfit,vtile efle nihilominus legatum:quia femel
conftitit. quod & verum eft. Non enim placuit
fententia exiftimantium, extin&um, quia in earn
caufam peruencrit,a qua incipere non poteft.

Tgeijue ab ipfo debitore.  ] Enunciatio I. Liberatione le- D
gata neque debitor, neque ipfinsh£res,quive locum hx-
redis obtinet, conueniri poteft .Caufe conflitutio: Cre¬
ditor ita teftamentum lcripfit.-Meuio centum que illi dc-
beojdolego.-comortuo tamen hercsame centum ilia
poflulat. Intentio: Debes mihi centum, u. An debeam.
R.Quia mihi quod debebam legatum eft.F. At legari no
poteft:,nifiquod pars hgreditatis eft: legatum enim eft
delibatio. d.  An debitum iccirco legari non poflit, quia
pccunia debita in hgreditate non eft. Refpondetur au-
tem polle : quia non pecunia ,fed nomen ,obligatio, ius
jpfum debiti legatur, quod in hereditate eft.

Toteft et debitore conueniri.  ] Sequitur 11. Debitor cui li
beratio legata eft, agere cum hgrede, vt fc liberet,poteft.

1 . j.D.de lib.legat. vbi Vlpian.ait. effedum huius libera-
tionisefle,vtfiuea me petatur, exceptions vtipoflim:
fiue no petatur,poffim agerevt liberet per acceptiktione.

f'el ad tempus . Sequitur 111. Liberatio non modo in
pcrpetuum, fed etiam ad tempus legari potcft.l. non fo-
lum. 8.§.x .cod.vbi Pomponius ait,poffc hgrcdem damna*

ri,vt ad certum tempus non petat a debitore. fed fiue du-
bio,inquit, nec liberare eum intra id tempus debebit:&,
fi debitor deccfl'erit, abiisrede eius intra id tempus peti
non poterit.

Si nihil plus eft in legato . ] Sequitur 1111 .Debitum ere
ditori, fi plus in legato eft,quam in debito, legari poteft-
1 . legaui.2 j .in fi.D.eod, vbi Paulusait Si debitor credi¬
tori iegct,nu 11am vtilitatem videri, fi fine quantitate le
get. fed etfi id dcmonliret,quod deberefeconfitetur,nul
la vtilitas eft, nifi in hisfpeciebusin quibus emolumen-
tum debiti ampliatur • I tern l.fi debitor,11 .D.eod.vbi Iu
lianusait.Queries debitor creditori fuo legat,ita inutile
legatum eft: fi nihil intcreffet creditoris , ex teftamento
potiusagere,quam ex priftina obligatione- Hoc autem
Paulus in l.fin autem, 2p.De legat.primo,fic interpreta-
tur-' Sin autem, inquit, neque modo, neque tempore,ne¬
que conditione, neque loco debitum difteratur , inutile
eft legatum . Quod idem Iuftinianus hoc loco affirmat.
nam fi, quod ita debetur pure legetur: iccirco plus in le¬
gato eft,quia vel modus, vel tempus, vel conditio,vel lo¬
cus mutatus eft . Idemque traditur ab VJpianol. fi cre¬
ditori. 18.D.eod.vbi ait, legatum valere,fi creditori meo
tutus aduerfus eum exceptione,id quod ei debeo legem:
quia remifla ei exceptio videatur. ficut & fi id,quod ho¬
noraria adione debebam,legaro: qu ia ciuilem pro hono
raria legaui. Papinianus etiam in l.Meuius.66.§-De le¬
gat. 2. Debitor, inquit,non femper quod debetiure le¬
gat,fed ita, fi plus fit in fpecic legati: fi enim idem fub ea-
dem conditione reiinquitur, quod eraoJumentum legati
futurum eft?

Trspter reprafentationem.]  Reprasfcntare eft, quod in
diem debebas, pr*fens foJuere: vel lie:  Repraflentare, eft
ante quam aliquid debeas,/oluere.

jgon enim placuit. ] Sequitur V. Non li legatum, quod
femel conftitit, in earn caufam peruenerit,a qua recipe  re
non potuit, iccirco inutile eft. 1 . verbis legati. j-.D.ad leg.
Falcid. vbi huius Papiniani fententi* veftigium eftnon
obfeurum. Quod fi dies, inquit, aut conditio legatum
fecerit, quamuis viuo teftatore dies venerit, aut condi¬
tio fuerit impleta,non tamen fiet irritum quod femel co-
petit. Paulus autem in l.debitor, 82. De legat. fecundo,
aperte feribit: Si viuo teftatore annus fuperueniat,dicen-
dum erit, inutile legatum effici:quanquam ab initio con-
ftiterit • in quam fententiam idem in 1 . pluribus,i 40. De
verb.obhg. Etfi placet, inquit, extingui ftipulationem,
fi in eum cafu incident,a quo incipere non poteft, non ta
men hoc in omnibus verum eft: quam epinionem Mar¬
cello non dilplicuifle,verba ipfius indicant in J.exiftinio,
98.eiufd.tjt.Quibus ex laris eorum qui Pandedarii cen-
tones contexuerunt,diiigentia & fides cognofcitur.

Dotem vxori legate maritus,etiam quam non acce-
pit, poteft, dummodo certam in legando pe
cuniam expnmat.l.vj.D .de dot.prd.

X 1111 . Sed ft vxori maritus dotem legauc-
rit, vel legatum: <^uia plenius eft legatum, quam
de dote a< 5 tio. Sed ii quam non accepit dotemj
legauerit: diui Seuerus & Antoninus referipfe-
runt, ft quidem fimpliciter legauerit, inutile efle
legatum. ft veto certa pecunia, vel certum cor¬
pus,aut inftrumenta dotisin pradegando demon
ltratafunt,valerc legatum.

Quia plenius eft legatum.]  Enunciatio I.Dotis legatum
iccirco valet, quia plus eo, quam dotis adione contine-
tur.l.i. Dedot.prgl.vbiVlpianus commodum huius le¬
gati in reprpfentationc verfari leribit, cum annua, bima
trimadie dos deberetur . Eft etiam hoc commodum, qS
aftio dotis no plus quam quantum facere reus poflit,exi
git.l.etiam.i 8.folut.mat. at legatum hocfoJalege Fal-

Inftit. Imp. Conimentarius. 1 6j

cidia minuitur.l.2.D.dedot.preleg. A

Siverocertapecunia.  ] Sequitur n . Legatum dotis ctia
nonaccepte turn valet, cum certa res pecuniave notni-
natim legata eft.l.6.D.eod. Caufe conftitutio : Maritus
quinullam dotem acceperat, itafcripfit: Centum que
ad tne propter vxorem venerunt, heres ei dato : eo mor-
tuo, vidua centum ab hgrede poftulat. Intentio : Cen¬
tum milii nomine legati debes.D.Non debeo.Q^An de-
beat.R-Quia teftator ea tibi centum qup acceperat, le-
gauit: cum autem nihil acceperit, apparet nihil legafle.
F-At non dotem ipfam , fed pro dote pecuniam legauit.
D.An qui nihil acceperat,fi certa pecuniam leget, quam
accepifle fe dicat, non dotem , fed pro ea pecuniam le¬
gafle videatur. Controuerlia ex feripti & voluntatis con-
tentione orta ell: Refpondeturautem videri. nam vtait
Paulus inl.legaui.2f. mfi.D.de liber, legat.fic refpon-s
dit: Si teftator centum aureos, quos fi debere dixit le-
uit, fi quidem debet,inutile eft legatum: quod fi non fuit
debitor, placuit vtile efl'e legatum. certa enim nurnmo- B
rum quantitasfimiliseftSticho legato cum demonftra-
tione falfa. idque & Diuus Pius referipfit, certa pecunia
dotis accepts nomine legata.

Cui res cum accejjione fua legata eft, ei reperem-
pta, non dehetur accejjio. non autem vt pc-
culium ferui , ant inftrumentumfundi,
fic natus ancilla , vel vicar ins or¬
dinary accejjio eft. Lit), &
iiij.Oe pecul.legd.lxii .

Ixiii. De legat. i.

XVI.  Siquis ancillas cum fuis natis legaue-
rit: etiam fi ancillse mortua: fuerint, partus lega¬
to cedunt. Idem eft,& fi ordinarij ferui cum vi-
carij legati fuerint: quia licet mortui fint ordi¬
narij ,tamen vicarij legato cedunt. Sed fi feruus
fuerit cum peculio legatus: mortuo feruo, vel
manumiflo, vel alienato, peculij legatum extin-
guitur .■ Idem eft, fi fundus inftruftus, vel cum
inftrumento legatus fuerit. Nam fundo aliena-
to,& inftrumenti legatum extinguitur.

Hares fine cuius faff o contigit,vtprsftari res lega¬
ta non pojjit , liber atus eft: at cuius fa Ilium
intercejjit, ncquaquam.l. xxvj-S.i.

1 . cxij. §. i. De leg.i.

X V. Si  res legata fine  fafto hatredis perierit,
legatario decedit. Et fi leruus alienus legatus fi¬
ne facto  hxrcdis manuiniflus fuerit , non tene-
turhxres. Si verohatredis feruus legatus fit, &
ipfe eum manumiferit: teneri eum Iulianus feri—
pfit. nec intereflc,fciuerit, an ignorauerit a fe le¬
gatum efle. Sed & fi alij donauerit feruum, & is
cui donatus eft, eum manumiferitttenetur h seres,
quamuis ignorauerit a fe eum legatum efle.

Sin faSio heeredis perierit.  ] Enunciatio I. Hsres inte¬
rim rei legat*, qui fine ipfius culpacontigit, liberatur.l.
non amplius,2<f.§.i .&i.Titfe. 3 6.in  fin. De Jegat.priuio.
&J.fiex legati.23.D. de  verb.oblig.

Sine fafto hreredis manumijjits, ]  Sequitur 11. Hares
alieni.ferui legati manumiflione liberatur.l. fi ha:res,3f.
D.de legat.pnmo.l.filcruum,jii .D.de  verb.obli.l.fi mihi
alienum,92.D.de folution. Vbi Pomponius  ait,hanc ma-
numiflionem mortifimilem efle:flautem tenuis deceflif-
fet, hsredem liberatum iri.

£t ipfe turn manumiferit . ] Sequitur hi.  Hares qui
feruum fuum legatum flue fciens,fiue ignorans manu-
miferit,nihilominus tenetur.l.fi quis inquilinos.ii 2.§.i .
De Jegat.primo.l.fi feruum,91 .De verb.oblig.Caufecon
ftituuo : Teftator nuhiStichumhatrcdis feruum legarat,
hires ignarus eum manunufit. Intentio mea: Legatum
mihi reliftuni pratftare debes. D. Nondebeo. CK An
debeat. R. Quia extra commercium hominum eft.F.
Atid fafto tuo contingit. nifi enim quid fecifl'es, prafta-
ri adhuc pofiet. D. An fi hatredis faftoacciderit, vt res
legata prxftari non poflit, mhilominus debeatur.

jitij donauerit feruum . ] Sequitur 1111. Hares qui fer¬
uum fuum alicui donauerit, quamuis eum a fe legatum
ignoret, tamen fi donataruis eum manumiferit, tenetur.
d.l.fi quisinquilmos, De legat.i. Ratio eadem cum fu-
perioreeft• quia fafto haredisaccidit,vt extra commer¬
cium hominum res diet; tametfi non proxima,fed remo-
« caufa hxc fit.

Tartut legato cedunt . ] Enunciatio L Cui ancilla cum
fuis natis legata eft, eij etiam ancilla mortua debentur
nati.l.fi ancilla.62.cum J.feq.D. delegat.primo.vbiPau - -
Jus  ait, Si ancilla cum libens legata fit, & ancilla fola, fi
non fint liberi , & liberi foil, fi non fit ancilla, debentur.
Caufe conftitutio: Teftator milii ancillam cum tins libe-
ris’legauit: ancilla mortua, Jibcros petebam.I. Ifti puer i
meifunr. D. Nonfunt.Anfint,R.  Quiaacceflionis
loco legati funt: principal! autem fublato, fimulacceflio
fublata eft. F. Imo principaliter & per fe legati flint. D.
An qui natos cum ancilla legat, principaliter eos, & non
^ tanquam acceflionem legafle videatur. Controuerlia ex
- feripto & voluntate eft • Celfusautemrefpondet,fiancil-
las otr»nes&: quod ex his natum erit, teftator legauerit,
vnamortua, Seruius partum eius negat deberi, quia ac-
ceflionis loco legatus fit. Quod falftim puto, & nec ver¬
bis , nec voluntati defunfti accommodatah*c fententia
eft. quod idem Paulus tradit in 1.3. D. de pecul. leg.

■ Si ordinary ferui cum ricarijs.  ] Sequitur 11. Cui ordi¬
nary cum fuis vicarijslegati Hint, ci etiam, iJlismortuis,
vicarij debentur.l.4. D. depecul.legat. Cuius rei eadem
qu* ruperioris  ratio eft: nimirum quia duo legata lepa¬
ra ta fiint, & vicarij xque  principaliter vt ordinarij lega¬
ti : Vicarios autem leruos did qui  in alioru peculio funt,
Ordinarios verb quorum in peculioilii funt,in Commen
tario verborum iuris demonftratum eft.

Sernas cum peculio legatus.  ] Sequitur 111. Cui feruus
cum peculio legatus eft, ei feruo mortuo, vel manumiflo,
vel alienatio , nihil debetur.l.i. & 2. D.eod. vbi Caius
hancrationem affert: quia peculia locum acceflionis ob-
^ tinennqusverb acceflionuro locum obtinent,extinguun
tur, cum pnncipales res extinft* fuerint .Verum ilia vi-
uoteftatorecontigiffe oportet,tunc enim inutile lega¬
tum peculij fit, cu feruus viuo teftatore dccedit. cetenim
fi mortis tempore feruus vixerit,peculium legato cedit.

Si fundus injfructiis vel cum inf}rnmento.]Sequitur lilt.
Cui fundus inftruftus vel cum inllrumento legatiiseft,ei
fundo alienato nihil debetur.l.i.D. deinft.vel inft.lega.
vbiPauIusait, fiue cum inllrumento fundusIjegatus eft,
fiue inftruftus: duo legata intelligi. item fundo cum m-
ftrumento legato, alienato, inftrumentum ex fententia
defunfti vindicari non pofie . fed idem Paulus inl.fi cui,
paulo poll, fiue ante, fiue poll ilia a fe ad Sabinum feri-
pta, familiariredarguendi morbo correptus ,ita contra-
rie reipondit,vt qui locos illos inter fe conciliare ftudeat
Pauli cum Labeone ,fimultatem infitam ignorare videa¬
tur. Quid aute inter fundi inftrufti, & fundi cum inftru-

memo legatum interiit,VJpianusin l qu*fitum,i l.f.ij,
D. cod. ita declarat, vt illo contineri omnia putentur,
qu*cunque paterfam. etiam prxtcr neceflaria in fundo

inftrumen-

168 Franc. Hotom. in II. Lib.

jnftmmenfi nomine habuit: hoc autem, ea tantum quae
neccfl'aria fint.

Cuigrex domusve lego.'a. eft , ei quicquid vel
juperfuerit, vel adieff urn fuerit , dt-
betur.l, xxi.xxij. Be leg.i.

XJV 11 . Si grex legatus fuerit, & poftea ad
vnam oucm pcruenerit: quod fuperfuerit, vindi-
cari poteft. Grege autem legato,etiam eas oues,
qua: poft teftametum faftum gregi adiiciuntiir,
legato ccdere Iulianus ait.Eft enim gregis vnum
corpus cx diftantibus capitibus , iicut tedium
vnum corpus eft cohterentibus lapidibus. Aedi-
bus dcnique legatis, columnas & marmora, qute
poft tcftamentum fadtum adiedta funt, legato
ccdere.

Quod fuperfuerit vindicari potejl  .3 Enunciatio I. Quic-,
quid ex grege legato fupercft, legatano debetur.l.fi gre¬
ge, 2.2.. De legat.primo vbi Pompomus ait,fi grege legato
deminutum exeo grege pccus effet, vtvelvnus bos fu-
pereiler, cam vindicari poile, quamuis grex defijflet elle:
quemadmodum infula legata, ficombufta effet, areapofi-
fit vindicari. Can fa- conftitutio: Teftator mihigregein
legarat: is ad vnum vfque caput deminutus eft, quod lam
ab h*rede peto. Intcntio: Caput hoctneuni eli.D.Non
ell. Qj, An lit. R. Quia non bos vnus fed grex tibi lega¬
tus eft. F. At voluntas teftatoris hgc fuit, vt ft minus gre*
gem, faltem quod fupercflet, habercm . D. An quigre-
gem nominatini legat,voluiHe videtur, vt legatarius fal¬
tem quod ex co fupcreflet, haberet. Controuerlia ex fcri
pto & fententia nata eft . Pomponius relpondet, volun-
tatem hancfuifle.

Qu£ pojl tejtamentum gregi adijciuntur .] Sequiturn.
Cuigrex legatus eft, ei etiam omnia capita quK poftea
gregi adijciuntur, legata intelliguntur.l. grege,21. & 1.
leq.D.dc legat.primo.vbi Vlpianusait,Grege begato,&
qux poftea accedunt, ad legatarium pertinere. Ratio au
tern eft, quiateltator non ilium gregem quantus turn
crat, fed plane quantus erit cum dies lcgati cedct, kgal-
fe intelligitur.

Efl enim gregis vmtmcorpur. ]  Sequitur 111. Vtxdium,
fic etiam gregts vnum corpus eft.l.jo. D. de vfiirp-J. in re,
13-De r ei vin. vnde intelligitur hoc tame interelle, quod
aedium corpus concret m eft, & a-ujAiu/jIm , hoe eft ex
cohatrentibus inter fe partibus conftans: gregis verb de-
iunftum, quod partibus conftat diftantibus. vt populus,
legio, collegium ,fenatus.

Columnas & marmora.  ] Sequitur 1111. Aedibus lega¬
tis etiam additamenta que poft teftametum adietta funt,
debentur.l.cstera.§, pen.D.de legat.primo. Quine tiam
Vlpianus in 1 . feruum, 44-§.3.cod. Si are* legatee,inquit,
domus impofita lit, debebitur legatario.

Cui peculium legatum efl, ad eundem eius accretio

decretioq; pertinet, at quod, mortuo teftatore
ante aditionern accefieritffiferuo lega¬
tum faffum eft } ei cedit:fin extra¬
neo ,bar edi. l.viii. in fin,

De pec. leg .

XVIII.  Si peculium legatum fuerit, fine du
bio quicquid peculio accedit, vel decedit viuo
teftatore, legatarij lucro vel dainno eft. Quod
fi poft mortem teftatoris, ante aditam harredita-
tem aliquid feruus adquifierit: Iulianus ait, fiqui-

A dem ipfi manumiffo peculium legatum fuerit,om
ne, quod ante aditam hasreditate adquilitum eft,
legatario ccdere: quia huiufmodi lcgati dies ab
adita haircditate cedit. fed li extraneo peculium
legatum fuerit, non ccdere ea legato, niii cx re¬
bus peculiaribus audtum fuerit peculium.

Quicquid peculio accedit , vel decedit.]  Enunciatio f.
Legato peculio omnis eius accretio dvcretioque, quat
quidem viuo teftatore contigit , ad legatarium per-
tmet. 1 . denique, 8 -§. vlti.D. de pecnl.leg. Caufs con¬
ftitutio : Teftator Pamphili lerui fui peculium, quod
centum aureorum erat,mihi legauit.-cum autem id mul-
tocopiolius & vberius faftum elfet, ccpi vniuerfum hoc
ab hjrede petere. Intcntio: totum hoc Pamphili pecu-
Jium niiln debes-D. Imoad centum aureos tantum.Qe
Vtrum debeatur.R. Quia peculium centum aureorum
" dutaxat tibi legatum elt.F. Imo indefinite peculium lc-
gatum eft, neclummapreferipta vlla eft.D.An cui pecu¬
lium legatur, etquodcunque in peculio eft cum dies le-
gati cedit jdebeatur. Vlpianus relpondet deberi. Ex
cbtrario etiam ft deminutum peculium eft,talc debetur.
cum enim legatariusab herede fumniam llhun qugte-
ftamenti tempore in peculio fuit, petierit, heresque ic-
circo recularit, quia non definita fumniaeft ,fed pecu¬
lium fimplicitcr rclidunuretulcrit autem legatarius pe¬
culium tamen tantfpecuni^legatum fuifle: dilceptatio
nafeeturhuiufmodi, An cui peculium legatum eft, ei id
tantum quod in peculio, cum  dies legatt cedit , reperi-
tur, debeatur.

Siquidem ipfi manumiffo.'] Sequitur III  Quod hjredita-
te iacente (eruus acquirit, It peculium ei luum  legatum
eft, fibi acquirit: (in  extraneo, hxred.d. 1 . denique ■  vbi
differentia iftius rationem Iulianus hancaffert, quod in
„ feruo dies legati ab adita hereditatc cedit: in extraneo,
- a mortis tempore • hoc eft, hmc feruo non ante debetur
legatum, quam libertatem ex tcllamento adeptusfit: ac
ante aditam hxreditatcm non erit liber- non lgitur ante
aditionern legatum ei debebitur ,ac proindc quicquid
interea feruus acquirit: qutppe cum dominum cui acqui-
rat, hereditate iacente non habeat. Cum veroextra-
neo legatum eft, quia feruus katreditatis feruus eft, h^re
di futuro acquirit :coq; legatum peculium tale debetur,
quale fuit mortis tempore.

2 \jfi ex rebus peculiaribus.]  Velutifi partti ancillarum,
pecorumve foetu peculium amfturn lit. turn enim non  ex-
trinfecus lucra eueniunt,fed ipfum ex fe peculium  augq-
turatqueamplilicatur. Itaque quod cx operisfuis, vel
aliunde accedit, id ft alij quam ipii peculium  legetur non
debebitur : inquit. Iulianus CO  enim ipii fuum peculium
legatur. veriftmiie eft cum omne augmentum ad ipfum
pertinere voluifle , cui  patrimonium manumifi'o futu-
rum eft.

■* jib aditahtereditate cedit.]  Sequitur ill.  Que legata
feruis manumiftis faftafunt, eorum dies ab adita here-
ditatecedit.l.hfredis.7.cum 1 . feq.D. Quando dies leg.
vbi Vlpianus caufam hanc affert, quod cum libertas non
prius competat, quam adita hereditate, fi legati dies an¬
te cederet,inutile legatum foret.

Tffon ut inter uiuos ,fic in teflamento manumiffo

feruo peculium fuum donatum intelligitur.

Cui uerd legatum eft,uelutifi rationibus
relatis liber efje iujjks est, ei quod
pro domino impendit, non de¬
betur. l.i.C. de pec.eius qui
lib.l.vi.D. de pec.leg.

XIX.  Peculium autem, nift legatum fuerit,
manumiffo non debetur: quamuis ft viuus ma-

numifqrit,

Inftitut. Imp. Commentarius. \6y

numiferit, fufhcit, fi non adimatur. & ita diui
Seuerus & Antoninus retcrifperunt Jjdem. refcri
pleriint,peculio legato, non videri id reliftum,vt
petitioncxn habeat pecunia: quam in rationes do
minicas impendit. Idem refcripferunt,peculium
videri legatum.cum rationibus redditis liber eile
iufl'us eft, & ex eo reliqua inferre.

Hjfilegatum fuerit.]  Enuc.I.Non fi legata feruo libertas
eft, eicontinub peculium quoque legatum intelligitur.l.
vnica. §.fed nc circa. C.de com.ler.man.& l.i. C.de pec.
eius qui lib. mer.

Si •viunsmanumifmt.']  Sequitur 11. Cui libertas inter
viuos datur,eidem tacite peculium donatum intelligitur

1. fiSticho.5 3. D.depecul.vbi Paulas ait: SiSticho pecu¬
lium cum manumitteretur, ademptum non eft, videtur
conceflum. Item d.I.x. C. de pec.eius qui lib.mer. Diffe-
rentieautem ratio videtur die,quod inter viuos relidio
condonatio quatdam tacita videtur cfle,at in teftamentis,
nunquam nifimanifeftasde caufade teftatorum libera-
Jitate conieduram facimus-

Ftpetitionem habeat jieciinU.]  Sequitur in .Legato pe-
culij, quod in rationes dominicas feruus expendit, non
continetur l.fi peculium 6. §. ficut. 6. & 1. dominus. 2 3 .§.
primo.D.de pecul.leg.

1 \atiunibus redditis Liber efte iuftus .] Sequitur 1111 .Qui
rationibus reliquisque redditis liber efle iufliis eft, ei Je-
gatum peculium intelligitur J.deniquc 8 -§.  interitum.D.
de pecul.leg.Caufg conftitutio:Teftator leruo Pampbilo
libertatem ita reliquit/i  rationibus redditis  reliqua per-
foluifle t.Pamphi Jus cum huicconditioni paruifl'et, pecu¬
lium etiam abbpredepetiit, quafi quod reiicjuis redditis
in peculio  fuperdlet,teftator apud cum remanere voluif-
fet. Intentio.Quod ex peculio (upcreft,mihi debetur.D.
Non debetur. Q_.An debeatur.R. Quia nominatim tibi
nihil pratter libertatem legatum eft.F.At qui me partem
peculij inferre iuflit ,reliquum mihi reliquiffe intelligi¬
tur. nam qui partem tantum adimit ,cqtera relinquere
videtur.D. An qui reliqua de peculio folui iuffit,quod ex
eodem fupererit ,legafl'e videatur. Refpondetur videri.
nam vt ait Neratius,qui partem cxcepit,non poteft vide^
ri de ceteris rebus,qup in toto funt fenfilfe.Lquffitum.12,
§.ldcmre(pondit 23.D.de inft.vel,inliit.leg.

Legatum etiam incorporate rei valet: ueluti, eius

quod teftatori aiiquis debet, mft uiuus id exi¬
gent. ut domum hares reficiat,ut alique
are alieno liberet.l.cv.De legat.i,
l.xi.f.xt.DelegJij,

XX. Tamautem corporalcs res legari pot-
funt, quam incorporales:& ldeo quoddefuncto
debetur,poteft alicui legari, vt a&iones (uas hx-
res legatario praftet: mli exegerit viuus teftator
peeuniam. nam hoc cafu legatum extinguitur.
Sed & tale legatum valet: DAMNAS  ESTO
HAERES MEVS DOMVM ILLXVS
REFICERE:  vel, ILLVM AERE A-
LIENO L;IBERARE.

Quam incorporates.^  Enunciatio 1 . Non niodo rescor*
porales,vetum etiam incorporales legari poilunt 1.cetera
41 .D.de legat. primo. vbi Vlpianiis ait, & corpora legari
omnia,& iura & feruitutes polic.Eoque tradatus illi per-
tinent in Pandedis, in quibus De viu & vfufrud. legato,
De feruitutc legata difputatur.Itaq; Paulus lib.Sentent.

2, cap.fl.Sinendi modo, inquit, tarn corporales,quam qu;e
in iure confiliunt, legari poilunt: & ideo debitori, id

quod debet rede legatur.

Quod defmSto debetur .] Sequitur 11 .Cui teftator quod
fibi ab altero debebatur legauit, hfres ei pneftare adio-
n emdebebit 1.legatum 1  oj.D.de legat.primo.vbi Iulia-
Jius fcribit:Si legatum ita erat,qux L. Titius mihi debet,
ea lieres meus Cornelio daredamnasello. nihil amplius
ex hoc legato, quam adiones fuas heres prellare debet:
quod idem Vlpianus affirmat ini. fiiic legatum 7f.§. 1.
eod.Ex quibus locisapparet,non hie qua»ri,an valcat hoc
legatum. Id enim extra dubitauoncm omnern eft: fed fi
teftator damnarit hxrcdem eadare,vtrum hf res pecunia
iplam, an adiones tantum debeat.veluti, Teftator haere-
dem ea mihi dare inlferat, qua: Licinius lpfi debebat: eo
mortuo peeuniam ipfam ab hgrede pcftulo.Intentiome-
besmihi tantam peeuniam pneflare. D. Non debeo. Q_.
Andebeat.R.Quia non pecunia,fedobligatio tibi lega¬
ta eft.F.Imomihi quod debet Licinius legatum eft.D.An
legato.eius quod debetur non obligatio, fed lpfa pecunia
legata fit. Controuerfia ex feripto & fententia nafeitur.
Refpondetur autem obligationem tantum legatam eife.
quod vfque eo verum eft: vt etiam fi chircgraphum vel
nomen tantum legatum fit,Vlpianusprfltandas legatario
aduerfus debitorem adiones confirmct J.feruum 44. §. 4.
De legat. prime, quinimo etiam ipfe legatarius fine hx-
redis adiumento,fuo iure, vtili fcilicet aftiene agere poC-
fit.l.ex kgato.i 8.C de legat.

Tgtfi exegerit fiuus .] Sequitur m. Qui nomen quod
Jegauerat lpfemet exigit,adimerelegatum intelligitur 1-
fificiegatum 75.  f.i.deJegat. primo. vbi Vlpianus ait: fi
viuus exigit,extingui legatum, & l.fideicommifla.i 1 .§.fi
remTiiam de legat.tertio. vbi idem diftinguendum feribit
vtrum adimcndian mo teftator id fecerit.nani fi prode-
pofito peeuniam habuit, vel fi non exegit, fed vitro a de-
bitoreoblatam accepit, adimendi animum non habuif-
fe videri .

homum illiusreficerc.']  Sequitur 1111 .Legatum vths-
rcs domum alicuius reficiat, eumvealftno are liberet,
valet, l.mortuoboue. 49. in fin.de legat.fecundo. Itaque
Paulus lib.Senttnt.cap. S.Damnari heres poteft, vt alicui
domum extruat,aut are alieno eum liberet,

Cui genus legatum eU,nifi quid aliud teftator dixe-
rit, eius esi elettio l.cviij. De legata.

XXI.  Si gencraliter feruus  vel res alia lege-
tur,elccao legatarij eft,nifi aliud teftator dixerit.

Eleeiio legatarij eft.  ] Fnunciatio I. Ex legato generis ,
nifi quid aliud cautum fit , eleAio legatario debetur 1 . fi
feruus. io 8.§.2. De legat. primo. vbi Africanusait: Cum
homo Titio legatuselfet, qugfitum eft, vtrum arbitrium
b^redis eft,quem velit,dandi,an potiuslegatarij:refpon-
.di verius dici, eledionenv eius efle, cui poteftas fit,qua a-
ftione vti velit: id eft legatarij. cui conlentit Vlpianus in
1.2. D.de opt. legat.& 1- fi domus 71 .De legat.primo: vbi
domo legata quam legatarius volet, cogendum bprtdem
prf flare, refpondit.& in 1. legato 37. De legat. primo.vbi
ait,legato generaliter relido, veluti hominis, id efle ob-
feruandum,neoptimusvelpeffimusaccipiatur: itaque a~
dorem eligi non pofle. Verum huic fententie refragari
videtur Vlpianus 1 . cum feruus. 39-§.f. D.eod.'vbi ait le¬
gato fundo Corneliano,cum duo eiufdem nominis client,
niinorem legatum intelligi fi maiorem legatum legata¬
rius docere non potuerit. Item Paulus in 1 .4. D.detrit.
vin.& ol.vbi ciirn certum pondusolei,non adieda quali-
tate, legatum diet, liberum hgredi eflerefpondit, cuius
vellet generis oleum legatario foluere, Sed videamus ne
Africanusin d.l.fiferuus.fatisaperte harum rerum diffe-
rentiam in legatoru generc pofitam efle fignificet.vt fi per
vindications genus legatu fit, legatarij fit eledio iquippe
cui ptds fit,cum optimu elegerit, dicere, Hanc rc mea effe
aio,cuius rei teftim-videmusno obfeuruin LLucio.23.De

P legat.

170

Franc. Hotom, in ] J. Lib.

legat.’fecundo. At (i per damnationem Iegatum reli&um A MEO FILIAM SVAM IN MATRI-

eft, hgredi permittatur eledio. l.iiiscui.ij. eod. tit.vbi
vtrunque diiucide confirmatur,

Cui optio legato, eft, ctiam dm haredibus, ft viuus

ipje non optarit,optio debetur. pluribus autem
uel legatarij s,'tel beredibus legatarij dif
fentientibus, forte qui optet,deli -
'■ gitur. I,alt . C,com.de legat,

XXII. Optionis Iegatum,id eft,vbi teftator
ex feruis fuis ve 1 alijs rebus optare legatarium iuf
ferat,habebat olim in fe conaitionem:& ideo nili
ipfe legatarius viuus optaifet, ad hteredem lega-
tum non tranlinittebat, led ex conftitutione no-
ftra & hoc in meliofom ftatuni reformatum eft; B
Stdataeft licentia h$redi legatarij optare fer-
uum,licet viuus legatarius hoc non feccrit.Et di-
ligentiore traftatu habito,& hoc in noftra confti
tutione additum eft, vt ftue plures legatarij exti-
terit,quibus optio relidta eft,&dilfentiant in cor-
pore eligedo: hue vnius legatarij plures ha’redes
lint, & inter fe circa optandum diflentiant, alio
aliud corpus cligere cupicnteme pcrcat Iegatum
( quodplerique prudentium contra beneuolen-
tiamintroducebant) fortainam eflc huius optio¬
nis iudice,& forte hoc eflc dirimendum,vt ad que
fors veneritjillius fententia in optione prsecellat.

Habebat olim conchtionem.]  Enunciatio I.Oiim optionis

MONIO  * D E D E R IT  El  HAERES
MEVS ILLVM FVNDVM  DATO,
Ulud quoq;,quodiis relinquebautr,quipoft tefta
mentum fcriptum primi confides deijgnati crant,
atque incerta: perforce legari videbatur. & deniq;
nuiltce alia: huiufmodi (pecies fur t.Libertas quo-
que incertce perlonse no videbatur pofledarhquia
placcbat nominatim feruos liberan.Tutor quoq;
certus dari debebat,

Cumcjuibusteftamentift&io eft.  ] Enunciatio I. Legari
ei quo cum teftamenti faftio non eft, non poteft. Cum
enim Iegatum teftamenti pars fit, Teftamentum autem
iegisaftio fitjLegis autem adiociuium Rom.propria fit,
cum peregrinis nihil commune habeat: feqmtur, vtpe-
regrinis legari nopoflit-l.fi feruo.ioi.§.i .D.delegat.pri
mo.l-4-D.de his que pro no fcript.l-i -C. de hgred.Inftft.

lncertis vero perfonis.]  Sequitur i x. Olim incertg per-
fonx, nec legat a, nec fideicommifta , ne a militibus qui-
dem relinqui poterant. Cuius rei ratio cadem eft, qua;
&inftitutioms quam Vlpianuscapite Inftit.xx.ficexpo-
nit.Quoniam certum confilium debet efie teftatis. Cum
enim nihil gque in teftamentisexquiratur,ac mentis in-
tegritas: ac proinde dementis teftamentum non valeat:
(peciesautem euedam amentia: videtur die,bona magno
laborequxfita incerte perfonx relinquere: propterca
vifum  eft ftatuendu efie, vt illiulmodi legata no valcrent.

Qtiam incerta opinione. J Sequitur  x 11 . Incerta perfo-
na videtur, quam teftator animoiuo incerta opinione
fubiicit. Id  eft,quum null.s certis  term in is mens & cogi-
tatio teftarorisCJrcunicnpta eft. terminosautem nurne-
rus eorum efficit quos omnes teftator nouit. veluti.Qui
e cognatis meis filiam rnearn vxorem ducet, Qux cx r.o-

legatum, fi Jegafariusnonoptaflet, ad eiushxredes non C uem collegis, proximeprxturam petet. At cum Iambus

tranfibatjfed fimul cunieoextinguebatur.Nam,vt ait 1 m 11  r  J1  ° . r

perator, tantum in fe conditionem contfnere videbatur,
ft legatarius elegerit. Quod equidemcuiufmodi fit, non
difpicio : cum aperte contra fcriptum fit apud Paulum in
l.illud aut illud x p.D.de opt.vei el.leg.vbi Paulus ait: Si
illud aut illud Iegatum fit,vtrum elegerit legatarius:& is
nullum elegerit,ad heredem eledionem tranfmitti.Quo
tamen in loco fcriptum a Paulo nontranfnritti,] 8 i  nega-
tionem a Triboniano fublatam facile crcdiderim.

Habebat olim conditionem. ]  Sic vterque manulcriptus:

Argentinenfis autem afleriptam gloftulam hanchabent,

S.id eft,fcilicet: tacitam,

■ Dataefi licentialneredi.]  Sequitur 11. Lege Iuftiniani,

Iegatum optionis ad legatarij qui non optauit, hxredes
traducitur. vbi autem id luftinianuscauerit, non video,
nam in l.vlt.C.com.de legat.nullum verbum.

Tonunamefte iudicem.  ] Sequitur 111. Si vel plures le¬
gatarij, vel vnius hxredes in optando diiientiant,vnus for- D
tequi optetjeonftituitur 1 -vlt. C.com.delegat.cum enim
omnium nominaconiedainvrnam fuerint, turn cuius no
men primum educetur,is optauit; exterique illiusratam
optionem habebunt.

'Hequeijs,quibus teftamenti faBionon eft, neque
lncertisperjonis legari potest.

XXIII.  Legari autem illis fbliiin poteft,cum
quibus teftamenti faiftio eft.Incertis verb perfo-
nis,neq; legata,neque fidcicomiha olim relinqui
conceffum erat.Nam ne miles quide incerta: per-
fona: poterat relinquere,vt diuus Adrianus referi
plit. Incerta aute perfona videbatur, qua incerta
opinione animo fuo teftator fubiiciebat; veluti ft
quisita dicat, QVICVNQ^E FILIO

nullis cogitatio fepta eft, & tanquam in immenfo atque
infinitovagatur, incerta perfona dicitur : vt proxime di-
cemus,& ab Vlpiano tradit his verbis cap.lnftit.xx 1111.
Incerta: perfona: legari non poteft; veluti, Quicunquefi-
lio meo filiam fuarn in matrimonio collocaucrit, ei ho-
mini tot millia dato. fub certa tamen demonftratione in
certa: perlbne legari poteft; veluti, Ex cognatis meis qui
nunc funt,qui pr.mo ad funus meu venerit,ei hxrcs meus
illud dato,

Libenas qttoque incert£fcrfonxi]  Sequitur x 111-Inctr-
t* perfona: ne libertas quidemohni relinqui poterat. Si
ue quia contemni & pro nihilo haberi videbatur  ea res,
qux femperma:ftimabiJis iudicata eilprxle rtinj cum an¬
te legem luniam Norbanam vna cum hbertate ciuitas la
garetur: vti libro primo diximus.Rue  quia fpecics qux-
dam amentia: videbatur  die,rein tarn pretioiam temerc
fine vllo iudicio prodigere.

Serrnsliberari .] In vtroque manufcriptb, hoc amplius:
Tutor quoque certus dari debebat. Argentinenfis autem
du dam lincam habet,cuius initio v a extraneo cat af-
feriptum eft.Vtdentur tamen ob ea qux paulopoft leque
tur,non omnino (puria efle.

Ex certis per fonts incerta perfona Iegatum valet.

quod autem incerta perfona Iegatum esi, non
condiciturJ.v.D. de reb.duh.

XX  HI  I. Sub certa verb demonftratione,
id eft,ex certis perfonis incerta: perfona: refte le-
gabatur;veluti, EX  COGNATIS MEIS
qvi NVNC SVNT,  SI  QJflS  FI¬
LIAM ME AM VXOREM DVXERIT, EI
HAERES MEVS ILLAM  REM  DA-
T O. lncertis autem perfonis legata vel fidei-

commilla

* coj
caueru

Inflit. Imp. Commentarius. 17 j

commilfa reli<5ta,& per errorem foluta/epeti no
pofle/acris conftitutionibus cautum eft.

Excertis perfonis.  ] Enunciatio I. E' certo perfonarum
numero legan incertz pcrfbnz olim etiam ius fuit l.qui-
dam j.D.ae reb.dub.Caufe coiiftitutio.Quidam rtlega-
tus dari luffit ci,qui reftitutionem ei confec-iffet, aurcos
rnille. Qui confecerat,eomortuo, legatum petit. Inten-
tio: Debes nuhi aureos mille legati nomine, d. Non de-
beo.Q_.An debeat.R.Quiaincertjperfone legatu inutile
ell.F. At iub certa dcmonftratione legatu cft.D. An incer
te plon£ fub certa demoftratione legatu valeat. Rndetur
valere. Atq; hzc quidem omnium prope confentiens opi
nio eft, illud Caij refponfum ad hunc locum pertinere.
Sed videamus,nehuic legato vel fideicommillb potius
visfublit eius obhgatioms,quZdi*’’T/cf3p£t, id eft,remune-
ratio appellatur: aut potius eius,qu£ ex contraduin- ■
nominato nafcitur,Do vt facias. Pr^terea tnirurn eft hanc
formulam probatam, Qui ex cognatis, &c. illam autem
improbatam, Quiconiiil defignabitur. Quid cnim fie
certo Candidatorum numero, puta duodecim,quostefta-
tor optime noaerat ,  ei,qui prior Conliil defignaretur,
centum legaret ? Quod codem mode decollegisdicen-
dum eft •• vt fiTribunus pleb. moiiens centum legaret ei
cx fuiscollegisjtd eft, nouem reliquis,quifuam tiliani in
vxorem dticeret. Excmplum igitur illud luftiniani ad
cum pertinere putarem, qm velante candidatorumnu-
merum conftitutum, vel cum eos non nollet, incertiftima
opinione dixifl'et, Qui Conful defign abitur.

Rjpeti non poJJ'e. ]  Scquitur 1 1.  Qui legatum aut lidei-
commifliim incertis perfonis  relidum imprudensfoluit,
nonrcpetit.nimirum quoniam nataledebitum erat,cu¬
ius foluti comiidio nullaeft. Natura autem iccirco de-
beri dicebatur,  quia form* tcftamentorum conficiendo-
rum omnes a iure ciuili fluxerunt; id eft, lurifconfulto-
runi Rom. ingenijs excogitatz & inilitutz lunt. Erat
autem earum formarum hzc vna pars ,vtturn hzredcs,
turn Jegatarij definite fie notarentur , vt incerta eorum
perfona non diet.

Olim alieno poHumo , nibilomagis quam incertx per
fon et,legan pot erat,fed vtrunque luftiniani
conftitutione correCium eft.

XXV.  Poftumo quoque alieno inntiliter
antea legabatur. Eft autem alien us poftumus,
qui natusinter (nos hxres  teftatori futurus non
eft. Ideoque ex emancipato filio conceptus ne-
pos,extraneus eratpoftumus auo. Sed nec huiuf-
modi Ipecies penitus eft line iuftaemendatione
derelitta: cum in noftro Codice conftitutio po-
fitafit,per quam & huic parti medemur,non
foliim in fixrcditatibus, led etiam in legatis &
fideicommisfis : quod euidenter ex ipfius confti-
tutionis leciione darefeit.

Voflumo quoque alieno.']  Enunciatio I. Olim alieno po¬
ftumo legari ius non fuit. quippe, cum iure ciuili cum eo
teftamenti fadio non fit. vt §.fequenti intelligetur . &
quanquam iure pretorio inftitui potuit.§.i .infra de bon.
polf.tamen pr^tor legatorum curam non habuit.

Eft autem alienuspoftumus.]  Sequitur 11. Alienus poftu
inus dicitur, qui fi teftamenti tempore natus fuilfet, funs
hgres non fuillet. Sic enim interpungenda liec verba
funt: vt poftj Qui natus, articuli nota ponatur : reliqua
vno fpiritu ad hnem perducantur.nam lenfiis eft,aHenum,
dici poftumum , qui fi iam teftamenti tempore natus ef-
let, non cflet futurus teftatori inter fuoshgredes. Ho-
rum autem alij funtagnati, vt fracer qui in matris vtero
eft, fratrisvepoftumus-§.i.luprade legit.aguat .fuccolU

A l.fratres.C.deinoffic.teft.I.pen.D.de Icgat.prim.alij Co-
gnati,de quibus in l.poftumus.6. D.de inoffic.teft.vt is dc
quo hicagitur: qui ex emancipato filio conceptus &na-
tus eft l.fi emancipatus 6 .  d.  de cont.tab. Item fororis vel
naturalis, vel adoptiuz filius: dc quo in l.fi quis 9. in fin.
D. de lib. & poftu. item qui ex filio in adoptioncm dato
conceptus eft. l.i. §.fi filius in adopt. D.de vent. inpolT.
mitt, item qui czfo vtero extrahitur, matri cognatus elt
poftumus.d.l-poftumus. D.de inoffic.teftam.aut qui eft in
vtero neptis ex filia. dc quo in 1 . Titius. §. Lucius. D. dc
lib. & poftrnn. Alij quoquefuntpoftumi plane extranei,
de quibus in l.extranco.6.D. de vent.in poflefl.mitt.

Ex emancipato filio conceptus.]  Sequitur 1 1 I. Concc-
ptus ex filio emancipato, alienus poftumus eft auo. l.fi c-
mancipatus 6.de cont. tab. Cum cnim emancipati extra¬
neorum numero fint,§. j.fupra de exhered. lib. eodem
etiam numero ipforum liberi poll emancipationem con¬
cept lint needle eft.

B huiufmodifpecies.]  Sequitur 1111 .luftiniani lege,

tam incertis perfonis,quam ahenjs poftumis Jegareius elL
Sed ea lex in ijs quibus nunc vtimur libris defideratur.

Tutorem incertum neque olim l icuit,neque nunc
licet inftttuere; alienum autem poftumum
hxredem inftituere & olim licuit ,& •
nunc licet Lxx.De teft,tut.

X X  VI. Tutor autem nec per noftram con-
’ ftitutionem inccrtus dari debet: quia certo iudi-
cio debet quis pro tutelalua; poileritati cauere.
Poftumus autem alienus hteres inftitui & ante
poterat, & nunc po»eft: nift in vtero eius fit, quae
iure noftro vxor effc non poteft.

C Incertus dari debet.  ] Enunciatio I. Incertum tutorem
neque olim licuit,neque per luftiniani legem licet here-
dem inftituere l.tutor.io. D. de teftamen. tut.luftiniani
autem conftitutio Codici quo nunc vtimur,deeft.

Vofiumusautem alienus.]  Sequitur 11 .Poftumum alie¬
num & ante& poft luftiniani legem ,hxredem inftitui;
licuit. §.1. infra de bonor. pofl'efl. vbi Iuftinianus ait: Si
alienus poftumus haires olim inftitutus fuiffet, quamuiy
lizreditatem iure ciuili adire non poterat,cum inftitutio
non valeret.-honorario tameniure bonorum pofleiToref-
iicicbatiir, videlicet cum a Prztorc adiuuaretur. Quod
"gitur linperator ait, Hzredem olim rede fieri potuifie.
non de iure xj 1. Tabularum ac ciuili,  fed prztorio intel-
ligendum eft. Quod enim Alciatusin Parcrgis hoc loco,
[ non alienus]  emendat,ita nuhi ridiculum vidttur, & ho
mine dodoindignum,vtidfilentio quam argumentis rc-
futare fit melius, fuosenim poftumcs non modo licebat,
fed plane neceflarium erat hatredes inftitui: vt fu per ius,
D.demonftratum eft.

Hjfi in vtero.]  Sequitur in. Poftumum ex ea, qute
vxor efle non poteft,inftitui no licet.Quod tamen cuiut
modi fit,conieduraallequi vix pofiiim. Namdefororc
iftudinterpretan nulla ratio eft: cum fi aheniffimum in¬
ftituere Jiceat , multo magis cx forore nafeiturum. Qu.i-
dam ad veftalft & afeetriasillud referebant:quoniam di-
dum eft, quz vxor efle non poteft: id eft, cuiquam nu-
ptam effc-Sed verba ilia [ in vtero efi :] interpretationenx
illam excludunt.in talibus enim deteftanda funt.

Tfec error in nomine,ft de perfona conftet, nec fal/it

demonftratioMcfalfa caufa nift condidonaliter
adiefta fit, legatum vitiat l.iiij. C.de teftam.
l.xvij. D.de cond.&demon ftr.

XXVII.  Si quidem ill nomine, cognomine,
prsenomine, agnomine legatanj teftator errau,^
lit:fide perfona conftat,nihilominus valet le-

P 1 gatum.

172

Franc. Hotom, in 11. Lib.

gatum. Idemq; ill hsereditatibus feruatur, & re- A referre ait,proprio nomine res appelletur,an digito cfle

de.Nomina enim, fignificadorum horninum gra
tia report a fun;:: qui fi aiio quolibet modo intel—
ligantur, nihil intereft.Huic proxima eft ilia iuris
regula, falfa demonftratione legatum non peri-
mi. veluti fiquis ita legauerit , STICHVM
SERVVM MEVM VERNAM  DO
L E G O, licet enim non verna,fed emptus eft:fi
tamen de feruo conftat vtile eftlegatum.Et con-
uenjenter,fi ita demonftrauerit, STICHVM
SERVVM, QVEM A SEIO EMI,
fitq;ab alio emptus vtile eft legatum,fi de feruo
conftat. Longe magis legato falfa caufa adieda
non nocet:veluti cum quis ita dixerit, TITIO,
QVIA ME ABSENTE NEGOTIA
MEA CVRAVIT, STICHVM DO
LEGO,  vel ita, TI TI O,. QVIA PA-
TROCINIO EIVS  CAPITAL!
CRIMINE LIBERATVS SVM STI
CHVM, DO LEGOj  Licet enim neque
negotia teftatoris vnquam gefferit Titius, neque
patrocinio eius liberatus fkdegatum tamen valet
Sedficonditionaliter cnunciatafueritcaufa,aliud
iuris eftivelutihoc modo, TI TIO, SI  NE¬
GOTIA MEA CVRAVERIT, FVN
DVM DO LEGO,

tu'DM

In nomine,cognom!ne-,]  Enunciatiol. Aliud eft nomen,
aliud cognomen, aiiud pramomen ,aJmd agnomen. 1.4.

C. deteftam.quaexkge defumptus hie iocus eft.nam C
etfi mei annqui libri [agnomen  ] vocem non habeant,
multique idem de fuis teftentur: tamen cum ilia in lege
reperiirem,non fum aufus tollere,prsfertim cum ita Cha
riims fcribat: Propria nomina in quatuor fpecies diui—
duncur, Pramomen, Nomen, Cognomen, Agnomen- vt
Publius, Cornelius, Scipio, Africanus PrtEiiomen eft,
quod nonuni preponitur, vt Publius. Nomen, quod fa-
miliporigine declarat, vt Cornelius. Cognomen quod
nonunifubiungitur, vt Scipio. Agnomen,quod extrin-
fecus adnci loler, vt Africanus. HeciJJe. Innumeraau-^
tern apud Komanos eiufmodi videmus, vtM- Licinius
Crafl'us iues:M. PorciusCatoSapiens. Q^FabiusMa¬
ximus Allobrox L.Cornelws Scipio Aliaticus. Intelli-
gendum eftautem ,veteres cognomims vocabulo etiam
agnomen complcxos elTe : vt cum de Craffo Diuite Ci¬
cero lib.de Offic.i.dicit-P. Craftustum cognomine di-
ues, turn copijs. Autde Catone Sapiente, inlibrode
feneft. Cato propterea cognomen iam habebat inSe-
nedlute fapientis,

Tfihilominus valet legatum.  ] Sequitur 1 r. Error in ali-
quo nomine, li  modo de perfona conftet, nec legatum,
necinftitutionem vitiat d.].4.C.deteftam.&l.fiita.8.
g.i.D.de bon.pofl'. fecun.tab. Plus enim in veritate eft,
quam in opinione, Si verb de perfona cui#juid legatum
ellet, non conftaret, inutile legatum ellet. veluti fite-
llator compluresamicos eodem nomine habeat.l.in tern
pus.6a.§.i .D.de hfred.inftit.velliin corpore teftator er
rauit, & rum alterum feribere hfredem vellet, alterum
feripfit. i.quoties.o.D.t'on'.

Significandorum hominum.  ] Sequitur 111 .Cum alia ra-
tione fignificari homo poteft,nihil eum nominare necef-
fe eft . vel fie, Vtrum aliquis nomine, an certa demon-

itrationedefignetur, nihil intere(t,l.quoties.p.§.fi.quis.

D. de bered.inftit.vbi Vlpianus ait: Si quis nomen here-
dis quiefem non dixerit , fed indiibitabili ligno eum de-
monllrauerit, quod pene nihil a nomine dittat, valet in-
flitutiq . Et l.certum.d.D.fi cert.petat. vbiPrgdiusnihil

datur, an vocabulis quibufdam demonftretur: quoniam
mutua vice fungantur,qu£ tanttmdem pi fftant.

Falfa demon/lrattone . ] Sequitur 1111. Falfa demon¬
ftratio legatum non peri’mit. J.ralfa.33. D.decond.& dc-
monlt, Vbi Marcianushocexemplumaftc-rt.- Veluti, in¬
quit , li fratrem dixerit, vel fororem , vel nepotem , vel
quediibet aliud.Et l.feq.vbi FlorentinusaitjNominatim
alicuilegeturita,L. Ticio:an per demenftrationem cor¬
poris vel artificij,vel officij, vel neceffitudinis,velaffiriita
tis,nihilintereft.nam demonftratioplerunque vice nomi
nis fungitur.nec interell falla an vera lit,fi certum lit,que
teftator demonftrauerit. Caufg conftitutio: Teftator qui
cocum nullum Stichi nomine haberet, ita feripfit, Stichu
cocum meum Licinio do lego, mortuo teftatore, Lici¬
nius Stichum, qui futor erat, petit. Intent. Debes mihi
Stichum legati nomine. D. Non debeo. An debeat.
R.Quia Jegatustibi elfqui nulluseft.nullus enim in de-
fumfti familia. Sticlius eft cocus. F. At voluntas teftatoris
fuit, vt Stichum haberem: nec ad rem pertineret, vtrum
cocus an futor lit. D- An qui certii corpus legat, quamuis
falfa demonftratione vfuslit, voluill'e videtur abloluta
demonftratione corpus die legatarij. Controuerlia ex
feripto & fententia eft. Caius in 1 . demonftratio j 7. D.
eod. ita refpondet, Si itaferuus legatus lit, Stichum co-
cum Stichum futoremTitio do lego, licet neque cocus,
neque futor lit, ad legatarium pertinebit, (i deeo fen-
lille teftatorem conueniat. nam etfi in perfona legatarij
ddignanda aliquid erratum fueric, conftat autem cut
Jegare voluerit, perindc valet legatum,ac ft nullus error
intcruenerit.

Longemagu legatafalfa caufa. ]  Sequitur v. Falfa caula
legato adieftamili condhionaliter  enunciata lit,non no-
cet J. demonftratio r 7. §.1. d. de cond. & demonft. vade
locus hie fumptus eft.& I.cu talc y 1.§. falfam, cod.vbi  Pa-
pinianns rationcm hanc aftert,quia ratio legandi legato
C non cohatret: qtlippe, cum etiam line vlla caula gratuito
& liberaliter legati foleat. Id tamen Papinianus fubijeii,
quod me fane non leuifcrupulo liberauit.Sed plerunque
inquit, doli exceptio locum habebit,li probetur alias le-
gaturus non luifie. Veluti, Exiftimabam Titium quiin
Italia erat,negotia quatdam mea qus me abfente oborta
erant, cuf-afle: cum tamen cfficium illud negligentiffime
pritermilin'et.Ilium igitur tanquam optime deniemeri-
tum legatoaliquo ftatui ornare,eique centum cumhac
adieftione reliqui: cut ne libellam quidem reliquiflem,(t
i negligentiam ipfius anted refciuillem. Me mortuo legatu
petit, fntentio: Debes mihi centum , legati nomine. D.
Non debeo.Q_. An hxres debeat R. Qi’i a  ™lla caufa  in-
duftus legauif,rron legaturus,li verum fcilfet.F. At legan-
di caufa legato non cohsret: nam etiam fine caufa legari
itios eft.D.^ An legatum ob cam caufam  faflum', line qua
Jegaturus teftator non erat,quia tamen legandi caufa le¬
gato cohsrere non folet,debeatur. Controuerlia ex feri-
D pto & fententia eft: Papinianus refpondet no deberi:quia
in hac controuerlia caufa legato coharret.

Htiiredis feruo legatum,fi pure faflum eft, non va¬
let:fifnb covAitionejia ualet,fi ea exijlente,fer¬
uus extra illius poteftatem 'eft Aominojierb hf-
redis utroq; modo legatum ualet: fed iujju
ipftus adeunte feruo reftinguitur l.xlt.

§. i. & 1. xxv. & xci.

Be legat. i.

XXVIII. An feruo hseredis rede legemus,
qusemur.& coftat pure inutiliter legari,nec quid
quam proheere, fi viuo teftatore de poteftate Ike
redis exierit: quia quod inutile foret legatum ,
fi ftatim poll factum, teftamentum decesfilTet

teftator.

Into. Imp.Commentarius.

teftator, hoc non dcbet idco valere, quia diu—
tius teftator vixerit . Sub conditione verb redee
legatur feruo , vt requiramus , an quo tempore
dies legati ccdit, in poteftate hxredis non fit.Ex
diueriOjhsrede inftituto feruo, quin domino re-
dte etiam fine conditione legetur,n'on dubitatur.
Na & fi ftatim poft faCtum teftantentum deceifc
rit teftator, no tame apud cum, qui lucres ftt,dies
legati cedere intelligitur: cum hatreditas a legato
feparatafit, & posfit per cum leruum alius hseres
effici/i prius,quam iuflii domini adeat,in alterius
poteftatem translatus fitivel manumiifus ipfe ha:
res efficitur, quibus cafibus vtile eft legatum.
Quod fi in eadem caufa pcrmanlerit,& iuflu lega
tarij adierit.euanefcit legatum.

j Tur'e inutilicer legxri .] Enunciatio I.Hiredis feruo pu¬

re legatum , quamuis teftatore viuode poteftate ipfius
exient, non valet.l.cetera.41 ,§.primo. De legat.primo.
Primum, quia legatum liiredi inftituto non valet. 1. &
quidem.i 8.1.legatum.116.§.primo.De legat.primo.qui
verb feruo legat, domino legare intelligitur.l.no minus.
31 .De hqred.inftit.Secundo, quia nifi legatum ab initio
valeat, pofteanonconualefcit: vtraox dicemus. Dubi-
tandi ergo caufam hoc vnurn afferebat. quod mortis tem
pore,( quo tempore purum deberi legatum  incipit) non
efficere regula videbatur, qua dicimus  , non eundem /!-
nmj & ftiredem & Jegatarium effe pofleiquia dux  iam
diuerfi & feiumfti perfone videbantur,  cum vterqueli-
ber & ciuis Roman.diet. Sed  refpondetur hoc expoft-
fadoaccidHTe:  Jegata autem illico valere oportere, nec
poRe a confirmari pofle.

Quod inutile legatum furet.  ] Sequituril. Q_Uod mo-
riente continuo teftatore infirmum effct,poftea non con
firmatur.l.i .& paflim.D.de rcg. Caton.Eaque fuit a Cj-
toaeprodita regula:vt quemadmodum arbor.nifivt pri-
rr.'im lata eft, radices egcrit, interit,nec vnquam poitea
>im fuaai recuperat: fic legatum,quod fi teftamenti fafti
tempore teftator deceffiffet , inutile foret, quandocun-
<que illc deccdat,non valeat. Itaque Paulus 1.2<?-De reg.
ii’j-.Quod ab initio, inquit, vitiofum eft, non poteft tra-
£tu  temporis conualefcere.

Sub ctnditione vero recle legatur.  ] Sequitur 111. Hg-
redis feruo Cub  conditione legatum,liquidem ea exiften-
te, de  poteftate heredis exierit,valet.l.Iulianus.86.D.de
cond.dedemontir'Rano  eft, quia dies legati fub condi¬
tione, non ante condition^ euentum cedit: id eft, turn
demum legatum fub conditione debetur,ciim extitit con
ditio.l. cedere. 213me verb.fignific. At legatum pure,fta-
titn poft teftatoris mortem debetur.1. vn.§.in nouiffimo.
C.de.cad.toll. Cflm igitur quod fub conditione legatum
eft, non ante conditionis euentum legatum videaturmi-
hil necefle eft, ipfum ante id tempus radices Jegifle. fed
fatiseft, fi cum exiftit conditio, eo in ftatu res fit, vtpof-
fitradices agere:poteft autem hoccafu ,quia nonam-
plius vna eademque eft & hired is & legatarij perfona,
Jedduf diuerff atquedifiunfte • Caufq conftitutio: Te¬
ftator Licinium hpredem inftituit ,eiusque feruo Dauo
centum, fi nauis ex Afia redierit, legauit: mortuo tefta¬
tore Dauum hires cnanumittit. velin Aemiliiim aliena-
tione transferttpoft nauis aduenit, quo tempore diuerfi,
vt videmus,hiredis & legatarij perfom reperiuntur. I11-
tentio igitur Dauiaduerfiis heredem eft.Debesmihi cen
turn legati nomine.D.No debeo.Q__. An debeat.R.Quia
fi teftator illico poft teftamentum decesfiflet, inutile le¬
gatum fuillet, quippe ipfi hirgdirelidlunr quareex poft-
fadto uon conualuit.F-At legatum fub conditione non
ante c»nditioms euentum verc legatum eft: quippe quod
non debetur. quare hoc legatum nunquam hiredi debi-
tu m eft-D.An ferue hiredis fub conditione legatum non

m

A prius legatum hiredi videatur, quam conditio exiflens
feruum in eius poteftate repererit.Controuerfia ex verbi
ambiguitate nata eft, vtruni id demum legatum dicatur,
cuius dies cesfit.Refpondetur autem id demum diefiquod
quidem ad Catonianam regulam attinet. Atque hoc eft,
quod fipe fub tit. De Catoniana traditur: earn regulam
ad conditionalia legata non pertinere.

Ha-rede inftituto feruo.  ] Sequitur 111 •. Ei,cuius feruus
hires inftitutus eft, refte & pure & fub conditione lega¬
tur l.ahlio. if. D-de legat.primo. Hoc eft, valet quidem
& coftat legatum, ab ini tio,nec ad regulam Catonianam
pertinetifed tamen effedlum non habebit,nifi dum aditur
hireditas, diuerfi legatarij hiredisqt perfonireperian-
tur.nam fi Dauus inftitutus, permaneat feruus legatarij,
eius iuifu hereditatem adiens,facit vt vnus idemq; & lit¬
res & legatarius fit, quippe cum advnum eundemque&
hereditas legatum pertineat.Atfi prius quam iuflu domi-
111 adeat,vel manumiflus,vel alienatusfit,quia turn diuer-

B Igperfongfunt, legatum vim efFeftumque fuum obtinet.
ante enim dies legati cedit,quam aliquishgrcs exiltatiid
eft hireditatem adierit.Cauff conftitutio. Teftator Da-
uum Ebutij (eruum heredem inftituit, Ebutioque centu
pure legauit.mortuo teftatore manumittitur Dauus.Poft
iiia fponte ac voluntate, vtpote liber, hereditatem adit.
Ebutius legatum petit-Debes mihi centum legati nomine
D.Nondebeo. Q_. An debeat. R. Quia ft teftator ftatim
decesfill'et,inutile legatum fuiffet.’vtpote eidem reliftum
adquem hgreditas pertinebat. nimirumtibi, cuiusluflit
adituruseratn. F. At hgreditasante aditionis diem non:
acquiritur.i.vn.§.innouisfimo. C.de cad. toll.quarecum
hereditas mea ante aditionem die non potuerit, & adita
non fuerit,certum eftnon eidem legatum & hereditatem
eodem tempore debitam fuift’e. d. An legatum heredis
domino reliftum , finomdomini iuflu aditur hereditas,
valereposlit.Cotrouerfia ex feripti ambiguitate nafcitur:
an hereditas deberi non ante dicatur,quam adita fit. Re-
C fpondetur,valere legatum iccirco, quia nunquam eidem
& legatum & hereditas debita fuerit. turn enim heredi-
tatis dies cedit, cum adita eft.Quod idem traditur a Pau
lo in 1. a filio. 2 5 ,d.  de legat.primo.vbi ait, A' filio herede
patri etiam pure legari pofle-.quanniis die legati cedentc,
id eft,mortuo teftatore, in patris poteftate fit.nam fi mo-
do aditionis tempore fui lurisfit, quia non eiufdem & le¬
gatum eft,& hereditas, iccirco legatum valet. Idq; ipfum
a Iulianoconfirmatur in l.quefitum pi.principio,&l.fi
poft mortem.(SS.D.deleg.primo. quemloquitur Marcia-
nus in 1. lulianus.86. D.de cond.& demonitr. eodemque
pertinetacutisfima Valentis difputatio in J.dcbitor.b'2.§.
2.de legat.fecundo.

tamen apud earn,qui !,teres fit, dies legati cedere intel¬
ligitur .] Subaudi, vt fiiperiore cafu.vt fit fenfus, Non ta¬
men legatum ei cedit, ac debetur,qui heres eft, vt in fu-
periorecafu.vel, 1x6 tamen eodemmodo hereditaticum
legato cofufio fit,vt fiiperiore ca(u legati cum hereditate
D contigerat. Vere tamen vt dicam , paulo alieniora verba
ilia funt, minusqj ad rationis additionem accommodata.
Videndum num Imperator [ quafi  ] hgres fit, feripferit,
hoefenfu: Non tamen apud cum dominum ita legatum
cedit, quafi heres fitnd ell, vt cum hereditate confunda-
tur. vel, Nam etfi ftatim teftator deceflcrit,acproinde
legatum apud dominu (id eft,domino) ceflerit,non tame-
propterea fequiturapud heredem cesfiffe. quid enimff
feruus vel manumiflus, vel ad alium traflatusadieriti'tum
certe conftabit legatum no cesfiffe domino,quafi hqredi:
fed potius ab hereditate alienisfimo.

Si in eadem caufa permanferit.]  Sequitur V. Legatum ei
cuius feruus heres inftitutus elffi eius iuflu feruus adierit,
intercidit. d.l.quefitum.91. D.de legat.primo.cum enim.
idem heresreperiatur,qui legatarius,confufione iuriunt
legatu extinguitur. hoc eft quia rei & aftoris iura in vnii
jtonfiuunt.l.plane. 34.§.fi duobus.D.de leg-primo.

P 3 Iuftiaia-

r 74

lusiiniani lege non modo ante ,fed etiam inter me¬
diae baredum institutiones , & legata & li¬
berates licet relmcjuere.l.xxiiij.

C. de tejkm.

XXIX. Ante hatredis inftitutionem inutili-
ter antea legabatur: fcilicet quia teftamenta vim
ex inftitutione hatredis accipiunt, & ob id veluri
caput atque fundamentum mtelligitur totius te-
ftamenti hatredis inftitutio. Pari rationenec li-
bertas ante hjeredis inftitutionem dari poterat.
Sed quia inciuilc effe putauimus ordinem quidem
fcripturae fequi ( quod & ipfi antiquitati vitupe-
randum fuerat vifum) fperni autem teftatoris
voluntatem: per noftram conftitutionem & hoc
vitium emendauimus. vt liceat & ante hxredis
inftitutionem, & inter medias hteredum inftitu-
tiones legatum rclinquere,& multb magis liber-.
tatenijCuius vfus fauorabilior eft,

Inutiliter antea legabatur . ] Ennnciatio I. Olim ncc le¬
gs ta, ncc libertates ante hatredisinftitutionem decernc-
re licebat. Itaque Vlpianus cap. Inftit.lx x 1111 • Ante
haeredis inftitutionem, inquit, Jegan non poteft: quonia
&poteftas teiianienti ab h*redis inditutioneincipit . Et
Paulus libro Sentent. 3. cap.8. Ante hgredisinftitutio-
nem, inquit, legart non poteft: inter medias hsredunt
inftitutiones, fiue alter, fiue vtcrque adeat, poteft inter-
dum dimidium , interdum tocum.

Vim ex inftitutione haredit.  jSequitur u.Teftamen-
tum ex his hatredis inftitutione robur ac firmamenturo
fumit.l.quod permanus.i o.D.dciur.codicil. vbiPapiria
nus ait, teftamentum vires per hxredum inftitutionem
accipere .

Quod & ipfi antiquitati . ] Sequitur 111. Yeteres ma-
iorem voluntatis quam ordinis lcnptura rationem du-
cebant.l. cum pater-77.§. fidei tuse. D. de legat-fecundo,
vbi Papinianus ait, caufam iurisac voluntatis ab ordine
feripture non impediri .Item I.6.D. de folut.vbi Paulus
ait, non ordinem feripturae fpeftari, fed potius ex iure fu
mi id quod agi videtur. Exemplum autem licet ex Pom-
poniocognofcerein J.fi mihi.i2.§.^.Deiegat.primo.&dc
Jibertatein l.fiidem.14. De Jegat. fecundo.

Liceat & ante haredis inftitutionem. ]  Sequitur 1111 .Ex
eonrtitutione Iuftiniani, legare etiam ante hxredum in¬
ftitutionem licet.I.ambiguitates. 24-C.de tefta.na Confti
tutio de qua hie loquitur,ijs quibus vtiinur libris deeft.

lusiiniani lege , poft b&redis legatarijve mortem
legatum relinquere, nen-mmus quam per
fideicommiffum licet. 1 . vn. C. vt
all. ab hared.

XXX. Poft mortem quoque hxredis aut le-
gatarij, fimili modo inutiliter legabatur: velutifi
quis ita dicat, CVM HAERES ME VS
MORTVVS FVERIT, DO LEGO.
Item, PRIDIE, QVAM  HAERES
AVT LEGATARIVS MORIATVR.
Sed fimili modo & hoc correximus .firmitatem
huiufmodi legatis ad iideicomniifforumfimilitu-
dinem pratftantes: ne in hoc cafu deterior caufa
icgatortim, quam fidcicommifforum inueniatur.

Toft mortem bartdis aut legatarij . ] Enunciatio I. O lim
pofthgredis legatariivc mortem inutiliter legabatur.

Itaque Vlpianus cap.Inftit.xx 1 m. Poft mortem,in¬
quit, heredis legari non poteft, ne ab heredis hatrede le-
gari videatur :quod iurisciuilis ratio non patitur . pri-
mum ,quia incertum eft quis futurus fit: deinde, quia
niandare alieno hjeredi non licet. EtPauluslib. Sent.
3-cap. 8.Poft mortem harredis, inquit, legari non poteft:
quia nihil ab lieredibus hsredis rclinqm poteft.

Tnaie quam hares aut legatarius moriatur.  ] Non enim
feiri ante mortem poterir, quis dies ille fuerit: quare an¬
te mortem neque debebitur, ncque peti potent. At in
tempus mortis tarn fu* quam hsredis,legata conferri
pofle hoc mode, L-Titio cum morietur, do lego;aut,Hg-
res meus cum morietur dare damnas efto, Paulus & Vl¬
pianus ijfdem locis aifirmant.l. fiptcunia.i 2. §.1. D* dc
leg. fecundo.

Similimodo& hoc correximus  j Sequitur 11. Ex confti-
tutione Iuftiniani, etiam poft hfredis legararijve mor¬
tem, licet iegatnmitem vtfideicommifium relinquere.l.
3 vn.C. vt aftion.ab hatred.Fideicommifia autem rehnqui
licuille, patet ex l.filiusfam.i 14.5. ^.De leg.pnmo. & L fi
fuerit. j.d.  delegat.tertio.

Jufliniani lege,pcsnce nomine & legari, & legatum
adimi ac transferri , dum conditio nec tmpojji-
bilis, nec probrofa,nec illicita fit,pottfi .
l.vn.C. de ijs qua posna no.

XXXI.  Pcena: quoque nomine inutiliter an¬
tea legabatur, & adimebatur,vel transferebatur.
Poenje autem nomine legari videtur quodcoer-
cendi hceredis caufa relinquitur, quo magis all-
quid faciat, aut non facial: veluti i\ quis ita Cc ri-
pferic, HAERES MEVS SI FI LI AM
c  SVAM IN MATRIMONIO TITIO
COLLOCAVERIT;  velexdiuerfb, SI
NON COLLOCAVERIT, DATO
DEC EM AVREOS SEIO:  aut ft ita
feripferit, HAERES MEVS SI SER-
VVM STICHVM ALIENAVERIT:
vel ex diuerfo, SI NON ALIENAVE¬
RIT, TITIO DECEM AVREOS
DATO.  Et intantumhatc regula obferuaba-
tur, vt quam pluriniis principalibus conftitutio-
nibus lignificaretur,nec Principem quidem agno
feere, quod ei poenx nomine legatuin lit. nec ex
militis quidem teftamento taiia legata valebant,
quamuis alias militum voluntates in ordinandis
D teftamentis valde obferuentur. quinetiamnec li-
bertatem poena: nomine dari poffe placebat: eo
amplius nec hatredem pcena: nomine adiici polfe,
Sabinus exiftimabat: veluti ft quis ita dicat, T [-
TIVS HAERES ESTO, Si TiTlVS
FILIAM  SVAM IN MATRIMON IO
SEIO COLLOCAVERIT, SEIVS
QVOQVE  HAERES  ESTO. Nihil.n.
intererat qua ratione Titius coerceretur, vtrum
legati datione, an coh.-eredis adieftione.Sed hu-
iufmodi fcrupulofitas nobis non placuit: & gene
raliter ea, qua: relinquuntur, licet poena: nomine
fuerint reli<fta,vel adempta, vel in alium transla-
ta, nihil diftare a cceteris legatis conftituimus, vel
in dando, vel in adimendo, vel in transferendo:
exceptis videlicet ijs, quse impofsibilia hint, vel

Jcgibus

Franc. Hotom. in II. Lib.

A

Inftit. Imp. Commentarius. 175-

legibus interdi<Sa,aut alias probrofa. Huiufmo-
di enim teftatorum difpofitiones valere , fedla
meorum temporumnon patitur.

Inutiliter antealegabatur.  ] Enunciatio I. Olim poen*
nomine nec legari,nec legatum transferri,adimi ve pote-
rat.vt Vlpianus cap.Inftit.xxi 111.ijfdem prope declarat
verbis.Rationem autem duplicem arbitror fuifle. primii,
quiaius libertatis infringi videturivtaitPapinianusinl.
Titio7i.§.i.D.decond.& demonftr. vbi fcribit, Titmm
cui legatumquid ett, fi certa in ciuitate domicilium ha-
beat, etiam fi no pareat,legatum habiturum, ne ius liber¬
tatis infringatur:fecundo,quia legatorum abufus ifte cum
legata non puniendi & territandi h*redis,(ed beneficen-
tiae in legatarios exercend* caufa inftituta fint: teftator
autem lito modo bencftcentiam fuam ex hatredis peccato
fufpendat: & hxredem potius multarc, quam honorele-
gatarium alficere videatur.Theophilus autecaufam hanc
addit,quia legata h|c in hzrcdis arbitrio ac poteftate fita
funtiquodlex improbat.luliusCapitolinus fcribit Anto-
ninum Pium coniiituifl’e pnmum,ne pcenae caufa legatum
rdictum valeret.

Van*nomine legari fidetur.]  Sequitur 11 .Pa n* nomi¬
ne legatum dicitur, quod multandi hsredis caufa liquid
vel faciat,vel non faciat, imponitur.au ftore Vlpiano cap.
Inftitut. xxx 111. vbi ait-.Poene caufa legatur, quodcoer-
cendi hsredis caufa relinquitur,vt faciat quiddam aut no
faciat,non legatum pertineat (id eft, percipiatur & obti-
neatur ) vtjluta hoc modo:Si filiam tuam in matrimonio
Titio collocaueris,decern millia Seio dato.His enim ver¬
bis fion tam confultum Seio, quam interdidtum hxredi
efleconftat.

feeprincipcm quidemagnofcere.]  Sequitur III. Olim
pceng cauia etiam Principi,& a mi Jite, vel libertatis caula
Jegam,vim fiabebat nullam 1 . vn.C.de ijs quos poen.nom.

Ji(ec haredempan« nomme adijci .] Sequitur x 111. Olim
Jizredem poeng nomine adijci propter Sabini fententiam
non licebat. Non enim tam cohsredes inftitutio, quam
hxrede  interminatio polita videbatur.

ScrttpuUfitas nobis non placutt.]  Sequitur v.ExIuftinia-
ni conftitutione,poena nomine legari,adimi,transferriq;
not eft: nifi fub impoffibili > turpi, aut iniufta conditione
legatum ftt.d.l.vn,veluti,NifiRhenum ebiberitimfi info-
ro faltaritmilj meum inimicum interfecerit.vel, Nifi cibo
&potu triginta dies abftinuerit-.nifi niuliebrihabituluce
palaminceileritinifi fuam amitamin vxorem duxerit.

DE >JDEMTTI 07 {E ET TE^TfS-
LATIONE LEGATORVM.

Jdemptia legatorum firma eft.  ] Enunciatio I. Adem-
•ptio legati turn in eodem teftamento, turn in codicil-
lis,quibufcunqueverbisfaftafit,valet.l.g. &palf.D.da
adim.& transf.&l.datumi7.C.de legat.Quin etiam Vl¬
pianus d.l. 3.extrema fcribit, non folum verbis, fed etiam
nuda voluntate adimi legata poll'e. veluti obortis capitar
libus inimicitijs, nec vnquam ante mortem reconciliata
gratia, mutari enim teftatoris voluntatem vfque ad fu-
premum vitge momentum pofi'e.

Trans fern quo que legatum,']  Sequitur 11 .Quod vni le¬
gatum eft,id in alterum transferri, turn eodem teftamcn-
to,tum etiam codicillis poteft. l.ficut.y .eod.vbi Caius ait:
Sicutalicui adimi legatum poteft, ita& adalium tranf-
ferri poll'e. Quod quibus fiat modis, Paulus in lequenti
capite declarat.

DE LEGE FALCIDIJ..

7 1  T T l  V S XXI I.

Ltgandipdtejlas,qu<e ex lege ducdecim infinita erat
Furiaprimum & Voconia, pofiremo Falcuda
lege fic imminuta ell , ut plus in legata
quam dodrantem conjumere non
liceret l.i. D.ad leg. Falcid.

I,  Supereft , vt de lege Falcidia difpiciamus,
qua modus nouisfime legatis impofitus eft. Cum
enim olim Ieg<*duodecim Tabularum libera erat
legandi poteftas, vt liceret vel totum patrimo-
nium legatis erogare ( quippe cum ea lege ita,
cautumdiet, VTI LEGASSIT SVAE
REI, ITA IVS ESTO)  vifum eft hanc
legandi licentiam coartare: idque ipforum tefta¬
torum gratia prouifum eft ob id, quod plerunq;
inteftati moriebantur,recufantibus Icriptis hatre-
dibus pro nullo aut minimo lucro hatreditates
adirc*. Et cum fuper hoc tam lex Furia quam lex
Voconia latte funt, quarum neutra fufficiens ad
rei confummationem videbatur, nouisfime lata
eft lex Falcidia, qua cauetur , ne plus legari lice¬
ret , quam dodrantem totorum bonorum: id eft
vt fiue unus hatres inftitutus eflet, fiue plures,
apud eum, eosvepars quarta remaneret.

T I  T V L  V S XXI.

Legatum & eodem teflamento , & codicillis turn
adimi , turn in alienum transferri quibufuis
verbispatesl.l J. & pajf. D. deadi-
mend. & transfer.

I. Ademptio legatorum,fiue eodem teftame-
to adimantur/iue codicillis,firma eft.fed & ft con
trarijs verbis fiat ademptio: veluti ft quis ita quid
legauerit,DO LEGO,itaadimatur,NON
DO, NON LEGO:  fiue non contrarijs,
fed dlijs quibufcunque verbis. Transferri quoque
legatum ab alio ad alium poteft: veluti fi quis ita
dixerit, HO M I N EM STICHVM,
QVEM TITIO LEGAVI, SEIO
DO LEGO:  fiue in eodem teftamento, fiue
in codicillis hoc fecerit,quo cafufimul & Titio
adimi videtur,& Seio dari.

Olim lege duodecim tabu.libera erat.]  Enunciatio I. Lege
xxi i. Tab. patrimonium vniuerfum in legata confumere
licebat.l.verbis legis.120. De verb, fignific. Huiusautem
D Jegis incommodum hoc erat, quod hgredesinftituti repis
diabant,nec earn hgreditatem ex qua nullum emolumen
turn percepturi erant,adire volebant. Vnde confequeba-
tur,vt deftituto teftamento ne legatarij quidem ipfi quic-
quam exfuis legatis obtinerent.

Ipforum teftatorum gratia.]  Sequitur 11. Quart* Falci-
di* detraftio teftatorum gratia introduda eft.Neque ad-
uerfatur 1 .poteft heres 71 .D.ad leg.Falcid.vbi Paulus (cri
bit, earn legem heredis caufa latam efl'e. quia teftatorum
gratia potiffinium Jata eftrne teftamenta eorum deftitue-
runt. fecundum teftatores luredum caula.-negratis peri-
culum fubirent. Ergo alius in teftatoribus, alius in hxre-
dibus refpedlus fuit.

Vlerunqueimeflatimoriebantur.]  Sequitur 111 .Is cuius
repudiatur. necaditurhsreditas, inteftato deceffiflc di-
citur.§,i .infra De hjred.qug ab.

Tam lex Furia,quam lex  ?-'o<-8Kur,]Sequitur m 1 .Legan
dipoteftasper Furiam & Vocomam legem imminuta &
precila eft. Furiam autem C. Furiux Tribunus pl.tuJit.Ne
cui fupra mille afles legare, mortisve caufa donare lice¬
ret.

176 Franc. Hotom. in 11 . Lib.

ret. 1! quis'plures fibi legates accepifl'ct,quadruplum eius,
quo plus quam licebat accepiflet,redderef.audor Vlpia,-
cap. inllit.i. & 2.8- Verum hec lex hoc habebat incom-
modi,quod de legatarijs fingulis cauebat,de cundisnon
cauebat. quare fi plures effent legatarij, vniuerlam hat-
reditatem abfumere poterant. Succeflit igitur Voconia,
quam Q^Voconius Tnbunuspl.tulit. Ne qui cenfus ef-
fet,hoc eft, H-S centum millia in bonisihaberet, plus
culquam relinqueret, quam ad h^redem hatredesveper-
ueniret. quemadmodum ex Verrina tertia intelligitur.
Verum ea lex idem fere vitium habebat. nam dum ifto
modo de fingulis legatarijs cauet, de omnibus non cogi-
tat.poterat autem accidere,vt tarn multi legatarij ellent,
a:que in tarn mulras partes patrimonium diuideretur, vt
minima pars turn legatarijs tumhrredibus relinquere-
tur. Falcidia igitur necellario lata eft,' qua: de omnibus
legatarijs generatim fanxit.

’Nouifjime lata eft lex Falcidia  . J Scquitur 1111. Falci¬
dia lex ne plus dodrante in legata confumeretur, veta-
bat.l.i. D.hoc tit. Tulit autem P. FalcidiusTribunus pi.
Augufti temporibus, quas vtapparet non de fingulis lega-
tarqs ,fed de omnibus fanxit, vt legareita liceret ,dum
tamenpars quarta patrimonij penes hasredem reniane-
ret. Quare quamuis multi legatarij conftituantur, non
tamenampliuseis,quam dodrantem attribuere licebit.
Qua ex re, quid inter quatuor legis, de quibus hoc loco
agitur, interfit, facile eft intelligi. nam lex xi 1. neque
nriodum , neque finem legatis imponebat- Fufia & Vo-
conia modum quidem faciebat, finem non faciebat. Fal¬
cidia verb & modum & finem impofuit.

•

Quartern Falcidia non omnes tantibm, verum etiam
fmguli bceredes ex fua cuiufque parte
retinere pofiunt.l. Ixxvij-eod.

11. Et cum quantum effet, duobus h$redi- <
bus inftitutis (vcluti Titio & Seio) fi Titij pars
aut tota exhaufta fit legatis, quae nominatim ab
eo data funt,aut fupra modum onerata: a Seio
verb aut nulla relict a lint legata,aut qua: partem
eius dumtaxat in partem dimidiam minuant: an
quia is quartam parte totius hareditatis,aut am-
plius habet, Titio nihil ex legatis, quas ab eo reli-
tta flint, retinere liceret: placuit, vt quartam
partem fua: partis faluam habeat, poffe retinere,
etenim in fingulis hseredibus ratio legis Falcidia:
ponenda eft.

Tlacuit poffe retinere .  ] Enunciatio I. Non fi quis ex
hatredibus nullis legatis oneratus eft, iccirco ei,qui one-
ratus eft, retinerefuum quadrantemnonlicet.l.infingu I
]is.77.D,eo. Caufie conftitutio: Teftator centum in bo-
nis habens, Titium & Seium ex anquis partibus hanredes
inftituit, a Titio autem quinquaginta Jegauit: a Seio vel
nihil, vel minus vigintiqamque: fi- vtomnino quadrans
apud eum hasreditatis nomine remaneret. mortuo tefta-
tore Legatarij quinquaginta petuntaTitio . Intentio:
Debes nobis quinquagintalegati nomine. D. Non de-
beo.Q^ An debeat. R. Quia lex Falcidia iusretinen
di quartam hatredibus permittit. fine igitur me huius
meat partis quadrantem retinere. F. At lex non define
gulis, fed de omnibus feripta eft. Ne minus, inquit,quam
quartam partem hmreditatis ex eo teftamento lueredcs
capiant. Coheres autem tuus Seius quartam obtinet.
D. An lex Falcidia non fingulis haeredibus fus cuiufque
partis,fed cundis fimul totius patrimonij quadrantem
retinere permittat. Controuerfia ex feripto & fententia
legis nafcitur.Refpondetur autem non de omnibus tantu,
fed etiam de fingulis legem intelligendani efle.

Jp fingulis Irteredibus•  ]Sgquitur xi, Hatred urn cui-

. que-partis eius ex qua inftitutus eft, quadratem retinere
pexmittnur.d.Lin finguhs.be l.in ratione.i 1 .§.D.eod.

Hares in Falcidia deducenda modum patrimonij,

non qui hcereditatis adeunds ,fhl qui mortis
temporefuit,fequetur .l.ixxiu.eod.

III. Quantitas autem patrimonij, ad quam
ratio legis Falcidia: l'edigitur, mortis tempore
fpebtatur. Itaque fi (verbi gratia) is, qui centum
aureorum patrimommn in bonis habebat,cetum
aureos legauerit: nihil legatarijs prodeft,fi ante
adit am hasreditatem per feruos haereditarios, aut
partu ancillarum ha:reditariaruin,aut ex foetu pe
coruni tantam accefierit hsereditati vt centum
aureislegatoruni nomine erogatis ha:res quar¬
tam partem ha-reditatis habit urns fit: fed neccfle
eft, vt nihilominus quarta pars legatis detraha-
tur. Ex diuerfo, fi feptuagintaquinque legaue-
rit, & ante aditam hareditatem in tantum decre
uerint bpna (incendijs forte, autnaufragiis,aut
morte feruorum) vt non amplius, quam feptua¬
gintaquinque aureorum fubftantia ,vel etiam mi
nus rclinquatur, folida legata debentur. Nec
eares damnofa eftbaredi, cui liberum eft non
adire Jiareditatem, qua res cfficit, vt fit necefle
legatarijs,ne deftituto teftamento nihil confe-
quantur,cum harede in portionem legatorum
pacifti,

Mortis tempore fpeBatur.’]  Enunciatio 1 . In Falcidia de-
ducenda modus patrimonij a mortis tepore fpeftatur,!.
in quantitate,73.D.eod.vbi Caius ait,In quantitate pa¬
trimonij exquirenda mortis tempusfpcftari,

Tgthil legatarijs prodeft . ~]  Sequitur 11. Acceffio decef-
fiove iacenti hsereditati contingens, legata nec augere
poteft, nec minuere.d.l.in quantitate. Caufe conftitu-
tio : Teftator,qui odoginta in bonis habebatjodoginta
Jegauit. eo mortuo, iacente hasreditate magnaexani-
malium foetu, & feruorum opera fa da acceffio eft, fic vt
in hsereditate adita centum reperiantur. Legatarij er¬
go rationem ineuntes ,feptuaginta quinque poftulant:
quia viginti quinque reliqua partem totius hxreditatis
centenarian quartam efficiunt, quaiH hseredi relinquunt,
Intentio:Debes nobis feptuaginta quinque  legati nomi¬
ne. D.Non debeo- QAn debt at.R. Quia cum legatoiu
dies cedat a mortis tempore, hoc eft delibata & tecreta
videantur ab hamcditate, augeri poftea non potuerunt:
fed quod accmut, hsreditati accreuit, Sexaginta igitur
vobis debeo duntaxat: vt quartam patrimonij,quod fuit
mortis tempore, obtinere poftim . F. At lex de hanredi-
bus feripta eft: & quartam iuffit haeredes capere,hare-
desautetn,nifiaditionis tempore ,dicuntur nulli: quia
non ante acquirihereditatesfolent.l.vnica.§.nouiflnno.
C.decad.toll.D.An lex iccirco deea fummafenferit,
quit aditionis tempore reperitur, quia de quarta hane-
ditatis parte feripta eft, quaivcre did,  nifi cum aditur,
non potefl.Controuerfia ex anibiguo manauit.vtrum hg
reditatem lex inteliigat,qu;e mortis,an qua: aditionis eft
tempore, Refpondeturautem ad mortis tempus rem per
tinere.nam etfino ante proprie dicatu*r hxreditas quam
adeatur: tamen quandocunque aditur hatreditas, ex die
mortis teftatonsadita cenfetur.l.omnia.i 5 o.D.de regul.
iur.l.hgres quandoque,?' 4-D.de hatred, inftit.

Ex  diuerfi fi feptuagintaquinque,  q Hadenus exemplum
de acceflione pofiiimus . Nuncde deceffione contro-
uerfiam proferemus. Caufe conftitutio: Qui centum ba-
. bebat.

Inftitut. Imp. Ccmmentarius. 177

bebatjfeptuagintaquinque legauit. dum hereditasia- A
cebat, incendio aliquo vel naufragio forte ia'&ura fafta,
vfque ad legatorum modum patrimonium hoc deminu-
tumeft. quare in legatis pneftandis quarta exiis hsres
cupit detraherq. lntentio legatarijiDebes nobisfeptua-
gintaquinque, legatorum comine.D.Non dcheo.Q.An
debeat.R.Quia lex quartam hereditatismthiattribuit;
inhfreditate autem nihil ampfius reperio.F. At mortis
tempore centum in h^reditate fucrunt, quo tempore le-
gata hunt ab hereditatis corpore feiundta: quippe quoru
dies turn ceflit.l.i .C. decad.toll.l.cedere. De verb.fign.
Qua propter qusvigintiquinquc pcrierunt,ea nonlega-
tis, fed hsreditati perierunt. D. An lex iccirco mortis
tempos fpeftarit, quia eo tempore legatorum dies ceait.
Controller!;.' ex contrarie fcriptis nata eft,quorum aite-
rum iubet vt h.eres quartam capiat, quod nunc non po-
teft: aheium, vt legatorum diescedat a mortis tempore.
Refpondetur autem mortis teinpus fpetfari, propter ean
dem rationem: ex !.omma,Dereg.iur.

LfJ dtfiituto tefiatnento.  ] Sequitur 11 x. Deftitui tefta-
tnentum dicitusu’cum ha’rcs ex eonullus exiftit.d.l.in
quantitate.D. eod. quia non adita ex teftamento hsere-
ditatej nihil in tellamento reli&um valet 1. eamquam.
C.deteftam.

In port tone legatorum pacifci.  ] Sequitur mi. Hares
fcriptus adire legatorum feruandorum cauia cogi non po
teit: cum legatarijs autem pacifci poteft.d.L in quantita¬
te . Sed quxri poteft , cur fideicommifli feruandi caufa
cogitur.l. fi quis oroifl'a. D. fi quis omiff. cau. legatorum
autem caufa non cogitur ? Refpondetur autem, quia  ini—
quum effet alieniemolumenti caufa haeredem  ad here¬
ditaria onera fubeunda inu/tumadigi: qua de caufa  nec
fideicommifi'orum particularium caufa  cogi harredem vi-
demus.J. na m quod §.vlt.D.  ad Trebcll.itaque quod VI-
pianusm d.J.ft  quisemifia,defideicommiflo fcribit, de
vniuerfali  nominatim fcribit. Conftat autem omnia hat
reditatis  onera^in fideicommiflarium vniuerfalem trani- <
ferri.l.i.& l.cogi.D.adS. C. Trebell. in legatarium vero
non transferri. Ex quo perfpicuum eft, ti names legato¬
rum cauia adire cogeretur , nulio eum fuo bono, fed
damno vel maximo ad earn rent coaftum iri.

jlnte Falcidia rationem- as  alienum , fu neris fum-

ptus, & pretia manumijfcrwn feruorum de-  4

trahenda fmt : dem ex eo quod fuperefi
quadrans haredi, dodrans lega¬
tary s attribuitur. l.lxxuf
§. vlt. eodem .

1111. Cum autem ratio legis Falcidix poni-
tur, ante deducitur xs  alienum, item funeris im-
penfa, & pretium feruorum manurniflbrumitunc
demum in reliquo ita ratio habetur,vt ex eo quar
ta pars apudhoeredem remancat: tres vero par¬
tes inter legatarios diftribuantur , pro rata fcili-
cetportione eius, quod cuique eorumlegatum
fuerit. Itaque fi fiugamus quadringentos aureos
legatos eflfe, & patrimonij quantitatem, ex qua
legata erogari oportet, quadringentonim efle:
quarta pars legatarijs fingulis debet detrahi.
Quod fi trecenros quinquaginta legatos finga-
mus, oftaua debet detrahi. Quodfi quingentos
legauerit,initio quinta, deinde quarta detrahi
debet. Ante enim detrahendum eft, quod extra
bonorum quantitatem eft, deinde quod ex bo¬
nis apud hairedcm remanere oportet.

Jnte deducitur as  n.'<ew«,,i.]Enunciatio I.Antequafum-

ma conftituatur,ex qua quarta retinenda eft, as alienum
funeris fumptus,& pretia feruorum manumiffonim de-
trahenda funt,l.in imponenda,6.C.hoc tit.vbi Imp.ait:
In imponenda ration e legis Falcidia, omne as alienum
deducitur, etiam quodipfi haredi mortis tempore de-
bitum fuerit: quamuis aditionehareditatis confufa fint
rationes. Item l.qui fundum,87-§.i -D-eod. & 1 -pen. D.
de rclig.Sc fumpt.fun.vbi Marcianus ait,Impenfam fune¬
ris Temper ex hareditate deduciiqua etiam omne crcdi-
tum folet praccdcre. De feruorum pretio Paulus,l. (i
feruus,^ j.cum feq.D. eod-leg. Falcid.

Vro rata feilicet portime eius.]  Sequitur 11. In Falcidia
rations kgata dodrantem exuperatia prorata cuiufque,
ad dodrar.tis quantitatem reuocanda lunt,l.in quantita¬
te, 73. §. vlt.D.cod.

Itaque fifiugamus.  ] Sequitur ill. Legatus ad heredi-
tatis modum reuocatis, as ita diftribuitur, vt dodrans le¬
gatarijs, haredi quadransattnbuatur.d.l. in quantitate,
D.eod. vbi Cains ait, optimum effe ftatim ab initio ita
teftatorem diftribuere legata, ne vltra dodrantem relin
quantur . quod fi excefl’erit quis dodrantem, ilia pro ra¬
ta portione per legem iplo iure minui.

Quarta pars legatarijs fingulis.  ] E fuaparte. nam ei cui
centum crunt.legata, vigintiquinque detrahentur :cui
quadraginta, decern; cui odoginta,viginti.

Legatosfing-mus.  ] Ab eo qui quadringentoshabebat.
Semper enim pofita ilia fpecies retinenda eft.

Oftaua debet detrahi.  ] Octaua ex hareditate tota,qua
quadriagentorurti eft, efficit quinquaginta. Ergo cum
cx teftanientoquinquaginta iain liabeat, reliquum eft,
vt legis beneficio altera quinquaginta taiitum legatariis
detrahat , ita centum qua totius hsreditatis quarta
eft, obtir.cr.

Si quingentos legauerit.  ] Idem illc qui quadringentos
tantum habebat.

Initioquinta.  ] Si vnus fit legatarius, centum erunt: fin
plures, vnicuiquepro rata, quinta pars fui Slegati detra-
henda eft: veluti ei cui centum legata funt,viginti. Ra¬
tio eft,quia legata omnia primum reuocada funt ad lum
mam & quantitatem hereditatis.

Veinde quarta.]  Hoc eft, cum ad hatreditatis quantita¬
tem reuocata erunt legata,turn demum ex hac fumma
facile erit quartam hatred i fumere:reiiqumn,hoc eft do-
drantem legatariis relinquere.

DE FID EI C 0 M MIS S ,AJ\I I $

H AEJil EDI T A TIB VS.

11 X V 1 V S XXIII.

Fideicommffa quit olim in fide atque arbitrio hcere-

dum pofita eratit, nmcfutim pmtorem qui
de ijs tus dicat , eaqueprcejlari iubeat ,
propter jLugufili au&orita-
tem habent,

I. Nunc tranfeamus ad ndeicommifla . fed
prius eft, vt de hsereditatibus fideicoinmiflarijs vi
deamus. Sciendum itaque eft, omnia fideicom-
ftliffa primis temporibus infirma fuifle: quia ne¬
mo inuituscogebatur prsftare id, de quo roga-
tus erat. Qmbus enim non poterant hteredita-
tem vel legata relinquere , ft relinquebant, fidei
committebant eorum, qui capere ek teftamento
poterant. Et ideo RckieoinmiiTa appellata lunt,
quia nuilo vinculo iuris ,fed tantum pudorc eo¬
rum, qui rogabantur, continebantur . Poftea
primus diuus Auguftils femel iterumque gratia
perlbnarum motus, vel quia per ipftus falutem

rogatus

178 Franc. Hotom. in. II. Lib,

rogatus quis dieerctur,aut ob infig nem quorun-
dam perfidiam, iufsit Confulibus audtoritatem
fijiam interponere. Quod quia iuftum vidcba-
itur, & populare crat , paulatim conuerfum eft
in afsiduana iurifdifitioncm: tantusquc corum fa
uor fa<ftus eft,vt paulatim ctiam Prxtor proprius
crearetur,qui de fidcicommifsisius diceret,quem
fidcicommiiTanum appellabant.

Vt de fidei comnnffarus heercditatibus . ] EnunciatioI.Fi-
deicoinmifi'orum alia fingularia funt,alia vniuer/alia.
Singularia lunt, qua? lingularum rerum fiuntiveluti, Ro-
go te hseres, vt fundum il!u Sempromo reddas reftituas.
Vniuerfalia verb,totiusha:reduatis.'yc]uti, Peto ate, vt
hsreditatem illi meam reftituas.

Vnuseft.  ] IriPande&is autem pofterius eft,l.i.D. ad
Trebell. vtmeoiudicio inepti lint, qui ordinemin hoc
annnali notari atque obfer ari poll'e exiftiment.

Vrimii tetnponbusittfirma fuifje  .] Sequitur 11. Primis
temporib 'S fideicotnmifla vim nullam habebant, fed ex
hteredum fideac beneuolentia pendcbant.Itaque Vlpia-
nuscap.Inftit.xxv. Fideicommiflumeft,inquit,quodno
ciuilibus verbis, fed prceatiue relinquitur: necexrigore
iurisci lilis proficifcit, fed ex volutatedatur relinquetis.

Quibus non poterant htereditatemvel legata.  ] Sequitur
j 11. Fidcicommifla eorum caufa inftituta funt, qui cape-
re ex teftamento non poterant. Cuius rei exemplum
eft apud Ciceronem lib. Accuf Verr.primo,vbi de P.Tre
bonij teftamento eommemorat, qui cum Aulum fratrem
proferiptum haberct, eique cautum vellet, leriplit vt he
redes iuuarent, fe curaturos vt ex fua cuiufque pa ri c, ne
minus dimidium ad A. Trebonianum fratrem ilium pro-
feriptum perueniret. Item lib. De finib-2.his verbis,Me-
mini mcadelfe P. Seftilio Rufo,cum isadamicosremita
deferret, fe elle h^redem Q^. Fabio Gallo, cuius in te¬
ftamento feriptum efl'et , feefleabeo rogatum ,vt omnis
hereditasadfiliamperueniret. id Seftilius faftum nega-
bat. poterat autem itrpune: quis enim redargucret? ne¬
mo noftrum negabat. eraiqu.e verifimiiius ,huncmenti-
ri, cuiits interenet,quam ilium, qui id fc rogalle fcripfif-
fet, quod debuiifet rogarc. Adccbat etiam, fe in legem
Voconiam iuratum, contra earn facere, non audere, nil!
alter arnicis videretur- Aderamus nos quidem adole-
feentes, fed Si  multi amplifiimi viri: quorum nemo cen-
fiiit plus filig dandum, quam polfetad cam lege Voconia
peruenire . Tenuitpermagnani Seftilius hereditatem :
vnde, fi fecutus diet comm fententiam.quihoncfta &
re&aemoiumentis omnibus,&comodis anteponerent,
ne nummum quidem vnum attigilfet. Idem paulo poftj
Si te amicus tuus moriens rogauerit, vt hereditatem red
das fug filig, nec vlquam id feripferit, vt feripfit Fabius,
cuiquam dixerit, quid facias?tu quidem reddes: ipfe Epi¬
curus fortalle redderet: vt Sex. Peduceus Sex.F. is qui
Rune noftrum rcliquit, effigiem & hunianitatis &probi~
tatis lue filium, turn dodus, turn omnium vir optimus &
iufliflimus: cum feiret nemo cum rogatum a C. Plotio
equiteRom.fplendido Nurfino, vitro ad mulierem ve-
nit,eique nihil opinanti viri mandatum expofuit , here-
ditatemque reddidit. Fabius autem lib.ix.cap.u.de
fideicommifll caufa , quam ipfe olim egerat, lie fcribit.
Ream tuebar,qua? liibieciftc dicebatur marito teftamen-
tum , & dicebatur Chirographum marito expirante li£-
redibus dedille : & verumerat. nam quia per leges in-
ftitui vxor non poterat hseres (non quia yxor,vt quidam
politic hie pu limit, fed quiamulier, idque propter legem
Voconiam ) id fuerat adum,vt ad earn bona per hoc ta¬
citurn fideicommifliim peruenirent. & caput quidem veri
facile erat, ft hoc diceremus palam: fed peribat hatredi-
%3s.  ita ergo futt nobis agendum, vt iudicesilhid intel-
Jigerentfadum, delatores non poflent apprehendere vt
didum, & contigit vtrunque.

P im Jugufius primus.  ] Sequitur n x 1. Auguftus pri

A musomnium fideicotnmifla rataelle, dequeijs ius Con-
fules dicere iuffit.§.i. De codicill.vbi huius rei teftimo-
nium editur.

Ter ipjius falutem.~\  Hoc modo: Vt Auguftum laluiTm
atque incolumem cupis, ita promittis. Sic Vlpianus l.no
erit,j.Deiureiur.Quodli exegi vtperfalutem tuamiu-
rares, & iurafti, ftabitur.

Vrietorproprius crearetur .] Sequitur v. Augufti audo-
ritas tan turn in fideicommifiis confirmandis valuic, vt tan
dem prxtor fideicommillarius, qui de ijs ius diceret,crea
retur, 1.2.§.i 7. Deorig.iur. vbiPomponiusait ,Diuum
Ciaudium duos prstores crealfe, quide fideicomnulfo
iusdicerent. ex quibus vnum diuus Titusdetraxit. Sue¬
tonius autem in Claudio, lurifdiftionem de iideicom-
miffis, inquit, quotannis, & tantum in vrbe delcgari ma-
giftratibus folitam ,inperpetuum , atque etiam perpro-
uinciaspoteftatibus demandauit. Sed litre facile eft ex
Fabij verbis explicare, qui lib. 111. cap. v 1. lie fcribitiNo
B debes apud Prtetorem petere fideicomrnilfuni, fed apud
Confules: maior enini prxtoria cogmtionefummaelt.
qu^rituranniaiorfiiiTima fit,&c. Quo ex loco intelli-
gitur fideicommifioriimiurifdidioncm ita partitam fmf-
le,vt prattorvfquead certam fnnunam cogno/ceret, de
maioreConful msdiceret. Bud^us autem cum locum
in Annotationibus fuis proferens,ita duobus in locis in-
terpretatuseft, vt vel ea res admonere nos debeat, quan-
tam in alioruni feriptis legendis humamtatem & facili-
tatemadhiberedebeamus. Verum vtinftitutumlernio-
neperfequanutr, Vlpianus cap.Inft.2 jr.perfpicue id quod
diximusconfirmat. Fidcicommifla, inquit, non per for
mulanipetuntur, vtlegata: led cognitio eft Rom* qui¬
dem Confulum, aut Prxtoris,  qui fideiconimiflarius vo-
catur: in prouineijs  verb, Prsfidum prouincisrum .  De
praitorefideicommiflario Imp. 1 .2.C.quipot.in pign.  ha
beant. Paulus.l.qu*fitum,7g.§,pen.D. de  ieg.tertio,& 1 .
4-in fi.D. Quis ad lib.prim.Vlpianus 1 . ficut iegatum,ci2.
C De cond. & denionft. De Prmfide verb prqpincite,fmp. 1 .
cum ctiam,5. C. de reb.cred.

Tideicommiffum ita relmqui debet , vt aliquis dire¬
cts verbis bares insiituatur, & alteri bare-
ditatempartemve resiituere vel pure,
vel fub tonditioke ,vcl ex
certo die rogetur.

11 . In primis igitur feiendum eft, opus ede ,
vt aliquis reifto iurc, teftamento lucres inftitua-
tur: eiusque fidei committatur, vt earn lisredi-
tatem alij reflituat. alioqui inutile  eft teftamen-
tunijin quo nemo hxres  inftituitur. Cum igitur
aliquis feripferit, l V CIVS  TITIVS HAE
DRES  ESTO:pcsepitadijeere,ROGO TE
LVCI TITI, VT CVM PRIMVM
POTERIS HAEllEDITATEM  MEAM
ADIRE, EAM CAIO SEIO RED¬
DAS RESTITVAS,  Poteft autemquif-
que & de parte reftituenda hieredem rogare: &
liberum eft, vel pure , vel fub conditione rclin-
quere fideicommifliim, vel ex certo die ,

Vt diepuisreih iurc, ]  Enunciatio I. Ante fideicommif-
fum direblis verbis hcredem, cuius fidei committitur.in-
ftituioportet. Quod enini dixit [recio iurc  , ] oppofuit
fideicommjtrendi formula?, qua non direbtb, fed preca-
rio & blande quippiam relinquitur . Dircfta autem ver-
bafunt: Hxres ello, Hxredem elle iubeo. Verum h xc
quidem de fideicommifiis,qu^ab h^redibusinftitutis re-
linquuntur: nam a legitimis etiam &ab mteilato rel'm-

qm pofle paulo poll intclligetitr.

Alioqui

Jliequi inutile eft teftamentum .  ] Sequitur j i. Tefla-
mentuiii quo nullus hures inftituitur, inntile eft. §. ante
hcredis, fupra De legatis.vbi diximus heredis inftitutio-
ncm, caputacfundamcntum efte teftamenti.

Etde patrereftituenda.  ] Sequitur 111. Fideicommitti
etiam pars hereditatis, item pure, fub conditione, & ex
certo diepoteft.

17 ?

re, cum hie litres non Ft, cquitas tamen in pari caufa pa¬
res adiones defideret, merito eedem illi forma le conce-
duntur. Hicautem heres iccirco non eft, quia S.C.eum
heredem non fecit:fed adiones tantummodo in eum traf
tulit. cum alioqui poflit S. C. hgredes facere. §.quos au
tem.mfr. Debon.pofl'. non fecit autern propterea, quia
jam alter iurc ciuiii fadus locum obtinebat.

Inftit. Imp.Commentarius.

A

Ex S. C: Trebe/liano qua afUones turn baredi, turn
m bgredem competerent , ecus Traitor tumfi-
dsicmnmi/jario turn in pdeicommijja-
rium transfert: qua iccirco v tiles
appeliantur.  /. i. D. ad
S. C. Trebell.

III. Reftitutaautemhxrcditatc,isquidem, B
qui reftituit, nihilominus hxres permanet: is ve¬
rb, qui recipit hxreditatem, aliquando haeredis,
aliquando legatarij loco habetur. ExNeronis
quidem temporibus , Trebellio Maximo & An-
nxo Seneca confulibus fenatufcofultum factum
eft: quo cautum eft,vt ft hsereditas ex fideicomiC.
ft caufa reftituta fit, omnes aCtioncs, quae iure ci
uilibxredi& inhxredem competerent, ei& in
eum darentur ,cui ex fideicommiflb reftituta eft-
let hxreditas. Poll quod lenatulconftiltum pne
tor vtiles abtiones ei & in eum,qui recepit hxre-
ditatem, quafi hxrcdi Sc  in hauedem dare coepit.

Tijhilominus litres maneti]  Enunciatio I. Non ft inftitu-
tus hpreditatem reftituat,iccirco quod ad ius attinet,he- C
res efl'e definit. hi .§.1. D.ad Trebell. Quod eo pertinet,
vt qui hereditatem reftituit, nihtlominus & conueniri &
agere iurelifreditario poflit:fed exceptione veliuuari
velremoueri poffit. Vnde inteliigi poteft, inftitutum
lieredem, ex S. Confulto Trebelliano tantum honora¬
rium, id eft titulotcnus& adumbratum hgredem die:
reuera enim fideicommiffarium heredem eile.

jtlicjuando Ineredis , aliquando legatarij.']  Sequitur ir.
Cui ex fideicommiflb hereditas reftituta eft, is interdum
hfredis, interdum legatarij habetur loco. Nam fivni-
uerfalefitfideicommifliim, rogatusq; fit heresafiem in¬
tegrum reftituere, turn hcredis obtinebit locum;fin par¬
ticular,legatarij. Nifi potiiis hec fit fentetia-.vt fi ex Tre
belliano reftituereturhgreditasjfideicommiftarius hasre-
dis loco diet: fin e? Pegafiano, legatarij. vt proxime
oftendet: & planius VJpianusc.lnft.xxv.§.is quirogatus.

tijroms quidem temporibus. ] Sequitur  in. Trebellia-
num S. C, Neronis tempore, Trebellio  Max. Annio Se- D
neca Coihfadum eft.l.i.D-ad Trebell.

Omnesabliur.es qua iure ciuiii .] Sequitur 1111. Ex S.

C. Trebelliano adiones omnes qute vel heredi,vel in he
red cm competerent, ad fideicommiffarium transferun-
tur.d. 1 .1  .D.eod.vbi Vlpianus hoc iccirco inftitutum efl'e
tradit, vt eorum dubitatio tolleretur, qui adire heredi¬
tatem recufare, feu metu litium, feu prgtextu metiis con
fteuerunt. Paulusautem in ].quamuis,40.P.eod.Qua-
uis, inquit, Senatus de his adiombus transferendis lo-
quatur, quq iure ciuiii hgredi & in heredem competunt:
tamen etiam honorarie adiones tranieunt, imp & caufa
naturalium obligationum tranfit.

T’rxtor ttiles ci & in eum . ] Sequitur v. Diredg adio¬
nes qua: iure ciuiii ad heredem pertinebant, ad fideicom
nuflarium tranflat^, vtiles appeliantur . Nam diredg
(lint qug ad earn caulam propter quam inftitute ftint, ac-
commodantur . Vtiles, que ad all am confimilem: vtili-
tatis nimirum & gquitatis cauTa. Hg verb adiones pro¬
pter hgredem proprie&nomin.nm inftitute funt, Qua-

Ex S.C.Tegafiano fideicommiffumrcHituere ro¬
gatus , quadrantem miner e poterat: it a ta¬
men vt bareditatis commoda & incorn
moda inter eum & fideicommif¬
farium communicarentu r.

1111 . Sed quia hxrcdes feripti, cum aut to-
tam hereditatem,aut pene totam plerunque re-
ftituere rogabantur, adire hereditatem ob nul¬
lum vel minimum lucrum recufabant, atque ob
id extinguebantur fideicommifta: poftea Vdpa-
ftani Augufti temporibus Pegafto & Pufione co
fulibus fenatus ceniuit: vt ei, qui rogatus efl'ct,he
reditatem reftituere , perinde liceret quartam
parrem retinere, atque ex lege Falcidia ex lega-
tisretinere conceditur. Etiingulis quoque re¬
bus , que per fideicommifliim relinquuntur, ea-
dem retentio perjnifla eft . Poft hoc lenatuicon-
ftiltum ipfe heres onera hereditaria ftiftinebat:
ilia autem, qui ex fideicommiflb recipiebat par¬
tem hereditatis, legatarij partiarij locoerat,id
eft eius legatarij, cui pars bonorum legabatur.
que fpecies legati, Partitio vocabatur: quia cum
herede legatarius partiebatur hereditatem. Vn¬
de que folebant ftipulationes inter heredem &
parttarium legatarium interponi, cedem inter-
ponebantur inter eum, qui ex ftdeicommiflo re¬
cepit hereditatem, & heredem, ideft, vt lucrum
Sc  damnum hereditarium pro rata parte inter
cos commune eflet.

Ob id extinguebanturfideicommijja. ]  Enunciatio I. Nifi
qui hfres iniiitutus eft,adierit,fideicommifla,;vtpote de-
ftituto teftamento, intercidunt.l. earn quam.C. de fidei-
com.l.finemo,t).D.dcteftani.tut.vbi Pomponisait: Si ne
mo hereditatem adierit, nihil valere ex his qnetefta-
mento feripta funt.

Veftafianiatuguftitemporibus .] Sequitur u. S. C. Pe-
gafianum Vefpaliani temporibus,Pegafo& Pufione Cofi'.
faftum eft,

Vt ei quirogatut ejfet.']  Sequitur in. Ex S. C. Pega¬
fiano ei qui fideicommiflum fiue vniuer(ale,fiue particu-
lare reftituit, quadrantem fibiretinere:permittitur.Qua
ex re apparet,primum ex hoc S. C. inftitutum heredem,
non ampliusadumbratum & honorarium tantum,fed rc-
uera ex parte quarta haredem efl'e: deinde, quod lex
Falcidia eft in legatis, id Pegafianum in fideicommiflis
exiftere. Nam quemadmodum hteres, a quo plus dodran
te legatumeft, vfquead quadrantem integrum retinere
poteft, eodem modo is qui plusdodrante reftituere eft
rogatus: fiue vni,fiue muftis plus dodrante reddere fit ro
gatus. veluti, fi domum qua: femiffem valeat, Titio: fer-
uos qui trientem valeant, Seio. turn enim duas vneias rc-
tinebit, non quoab vtroque femunciam vnam detrahat,
fed vt hsc vneia excedens in partes duodecim diuidatur:
quarum fex Titius, quatuor Seiusauferet, du*reliqua:
apud heredem remaneant. Atqueh^c quidem inter quar
tarn Palcidiam & Pegafianajn ( qux vulgo Trebeliianica

dicitur)

180 Franc. Hotom. in 11. Lib.

dicitur)fimilitudo eft . Differentia autem ilia : quod in A
Faicidiam legata non imputantur, Pegafianam imputan-
tur.itaque fi Teftator qua'dringenta in bonis habens,hat¬
red*' centum,M^uio ducenta.Valerio centum ;ieget:h.e-
resvltra centum qua: prailegati nomine retinebit, M*-
uio quinquagir.ta,Valerio vigintiquinque quart* nomi-
nedetrahet. Atfihsrc-dem cui centum Jegarit, roget
hgreditatem reftituere, centum quidem ilia fibi legata
retinebit hares : quartam autem eo amplius non detra -
het. Cuius different^ rationcm animaduerti hanc elle,
quod lex Falcidia voluntati prjfumpta- teftatoris fubfer-
uiat, eique confentaneafit.cxilrimaturenim teftatorJe-
gatishsreditatem exhauriens erroreid facerc-, & puta-
re plus in hatreditate elle , quam reuera fit: crediturque
voluntas eius ea fuiflc, vt h*res aliquid obtincret. At S.

C. Pegafianum diredo voluntati teftatoris aduerfatur.
conftat enitn teftatoris hanc fuifle voluntatem , vt nihil
apud hsredem nift nomen ac titulus maneret: reuera
alius hares diet. Cum iglturaliquo prsemio Senatuf-
cofultum hsredesallicere voluerit aduerfus teftatorum
voluntatemadh*reditatesadeundas: credibile eftfatis
habuifle,fi quadrans ifte quoquo titulo ad hsredeni per-
ueniret. Itaque Marcianus in l.in quartam,91 .D.ad leg.
Falcid. liue legatum, fiue fideicommiflum datum lit hx-
redi, fiue praeripere vel deducere, vel retinere lufi'us eft,'
vel accepta pecunia hatreditatem reftituerc rogatusfit,
vt conditionis implendse caufa fideicommiflum ei fit: ea
omnia in quartam ei imputari feribit: in Faicidiam au¬
tem, nequaquam . Ac legem quidem Faicidiam  hxredis
caufa latam elle nominatin'! Paulus feribit in 1 ,paced  he-
res,71 .D.  ad leg.Falcid. quartam autem Pegafianam con
tra teftatoris fententiam efle induftam, Iuiianus ini.
Titia, 86. eod.

Hxjingulisquoque rebus .] Non quo ex vna aliqua re
aut pluribus, vm pluribusve per fideicommiflum, intra
modum tamen dodrantis, relidis lemper hxres quadran
tern retineat, quemadmodum nonnulli tradiderunt: ve-
iuti,fi equum aJicui iegant, nec quicquam amplius in le¬
gata confumpferit, vt liatim poftit quadrantem pretij re¬
tinere: fed fi quemadmodum Theophilus docet immenfa
lint, hoc eft, dodrans fingulis rebus compluribus legan-
dis fiiperatusfit,turneodem niodo quartamdetrahere
liceat, quo ex fideicommiflariahsrcditate licet.

Hteres btereditaria onerafujimebat . ] Sequitur U11 .Hat
reditateex S. C. Pegafiano reftituta ,adiones quidem
penes hatredem manebant: led vtrinqueftipulationes de
commodo&incommodoprorataparticipando interpo-
nebantur . Hoc eft, fiue quid hereditas deberet, hteres
foluebat: fiue quid deberetur, idem exigebat: fed inter
ipfum &fideicommilfarium interponebantur ftipulatio-
nes, vt commoda & incommoda communicarentur. nam
hares ab illo ftipulabatur , Si quid a me folutum fit, eius
partem redditurum fpondes. & viciflim alter ab hxrede,

Si quid exegeris, eius partem mihi daturum fpondes.

Onera hmreditariafuflinebat .] Imo tarn lucra quam one- 1
ra . Sed onera dixit, propter iudiciorum moleftias, qua:
fufeipiendg erant heredi nomina hsreditaria perle-
quenti,

Legatarij faniarij loco.  ] Vlpianus cap. Inftit. x x 1111.

Sicut fingulx res legari poifunt, ita vniuerlarum quoque
fumma legari poteft: vtputa, Mamius hares meus cum Ti
tio hxreditatem meam partitor, diuidito: quocafu di-
rnidia pars bonorum legata videtur. poteft autem & alia
pars, velut tertia vel quarta legarir qua: fpecies Partitio
appellatur.

Qua foLebtmt fhpulattones , ] Has paulo poft Partis &
pro Parte appellat. DequibusVlp.cap. Inft.xxv. Partis
autem & pro parte ftipulationes proprie dicuntur, qua:
de lucro & damno communicando folent interponi in¬
ter hasredem & legatarimn partiarium, ideft cum quo
partitus eft hsres.

Si non plus dodrante fideicommiffum fit , aUiones
ex Trebellu.no in fideicommijfarium tranfeunt:
fin amplius , turn bares .fi quidem fita vo-
luntate adierit,communia cum fideicom
miffario hahet onera : fin a Tratore
coaclus,omnium eft expersiaffio-
nibus nimirum omnibus in
alterum translatis.

V. Ergo (1 quidem non plus,quam dodran-
tem hsereditatis feriptus hastes rogatusfit refti-
tuere,tunc ex Trebelliano fenatufconfulto re-
ftituebatur,h£ereditas,& invtrunque adriones
hseredkarise pro rata parte dabatiir: in hsredem
, quidem iure ciuib: in eum vero,qui recipiebat hx
reditatem,ex fenatufconfulto Trebelliano tan-
quam in hsredem. At fi plus, quam dodrantem,
vel etiam totam hmreditatem reftituere rogatus
effet, locus crat Pegafiano fenatufconfulto:& hx
res, quifemel adierat bsereditatem (  fi modo fua
voluntate adierat) fiue retinuerat quartam par¬
tem , fine retinere noluerat,ipfe vniuerfa onera
hsereditaria fuftinebat. Sed quarta quidem re-
tenta, quafi partis & pro parte ftipulationes in-
terponebantur, tanquam inter partiarium lega-
tarium &hferedem: fi vero totam bsereditatem
reftitueret, emptm & venditxhxreditatis  ftipu-
lationes interponebantur. Sedli  recu/abat feri¬
ptus lucres adire hxredjtatem, ob id, quod dice-
ret earn fibi fufpeftam effe quafi damnofam: ca-
uebatur Pegafiano fenatufconfulto, vt defide-
rante eo, cui reftituere rogatus effet, iuffu Prsc-
toris adiret,& reftitueret h$reditatem:perindecy
ei &in eum, qui reciperet hxrediutem, actiones
darentur, ac iuris eft, ex Trebelliano fenatufeon-
fulto. quo cafu nullis ftipulationibus eft opus:
quia fimul & huic, qui reftituit, fecuritas datur :

aftiones hasreditaria; ei, &  in eum transferun-
tur, qui recipit hmreditatem, vtroque fenatufeon
fulto in hac fpecie concurrentc.

Tunc ex Trebelliam S.c.JEnunciatio  LSi folus dodran¬
tis fideicommiflum fit redditum, adliones ex Trebelha-
nopro rata parte  competunr. veluti, Rogatus eft hares
dodrantem Titio reddere . Fidcm praftitit. poftea cre¬
ditor exiftit cm qtiadraginta debentur. Ex Trebelliano
in Titium aftio dabitur creditori dirntaxatin triginta :
nam in decern reliqua direAam habet aftionem in hsre-
dem. Hoc autem Vlpianus cap. Inft.x xv. his exponit
verbis: Is qui rogatus eft alijs reftituere hsi cditatem,le-
ge quidem Falcidia locum nonliabente,quoniam non
plus, puta, quam dodrantem reftituere rogatus eft, ex
Trebelliano S.C.reftituit: vt ei & in eum demur aftio-
nes cui rettituta eft hsreditas.

In hieredem quidem iure ciuili. ]  Sequitur 11. Hxredita
te reftituta,qus penes hpredem remanent a&iones, iure
ciuili competunt: qua: in fideicommiflarium,tanquam in
hatred cm, transfeitmtur. Hoc eft in haeredem dirc<ftx,in
alterum vtilesafliones dabuntur . Dired*autem iuris
ciuilis hoc loco no iccirco appellantur, quod alter* qua:
ex Trebelliano dantur ciuiles non fint. nam fi iuris ciui¬
lis partem fenatufconfulta faciunt,qu* ex lis competunt
adiones, eiufdem iuris fint necefle eft. Quid ergo eft?
opinor iuris ciuilis nomen proprie pofiiit, vt fatpe alias,

pro

Inftitut. Imp. Commentarius.

pro formulis antiquiflimis, quatprimis temporibus ex A
Lege xi i .Tabularum cocept®, legis aftiones dicebatur.

Siplusquamdodranttm  . ] Sequitur 111. Qui amplius
dodrantcrcftituitex h®reditate quam fjionteadiit, fo-
lusonera omnia fuftinet: a fideicommiflario tameD, vt
iis pro Ilia parte fuccedat, ftipulari poteft. Quod VJpia-
nuscap.Inli.xx v.hisexponitverbisXcgc Falcidia inter
ucnicnte, quoniam plus quam dodrantem,vel etiam to-
tatn hereditatem reftituerc rogatusfit, ex Pegafiano S.
C.reftituit: vt dcdufta parte quarta, ip(e qui fcriptus eft
hrrcs, hereditatem reftituat, & in ipliim aftionescon-
feruantur: is autem qui recepit hgreditatcm , legatarij
partiarij loco habeatur.Tum autem eommoda & incom-
moda hgreditatiscommunicantur inter heredem & cum '
cuirelique partesreftitut^funtpnterpofitis ftipulationi-
busad exemplum partis, & pro parte ftipulationum.

Locus trat S. C.Pegafiano.]  Vth®res& ius quartjreti-
nende haberet ,& quamuisl'olus velagere vcl conuentri
ob hereditatis iura pofl'et, cum fideicommiflario tamen B
per ftipulationcm pacifceretur, vt exitus pro rata cuiufq;
portione communis effet.

Si modo fua veluntat r.] Nam fi a Protore coaftus, one-
ribus omnibus liber ac folutuscrat:vt mox dicemus.

Quafi partis dr fro farce.  ] De quibus proxime diftu eft.
Nah^res a fideicomiflano flipulabatur,Spondes teoneru
h^reditariorum partem pro tua virili parte, id eft, pro
tua portione hereditaria fubiturum. Et fideicommifla-
xinsviciflim, Spondeste niihi partem eorum queconfe-
queris, pro mca parte,id eft,pro qua hgredita tefuni  ade-
ptus, prgftaturum.

Emptte dr vendita heereditatis.]  Sequitur 1111. Cu totu
hgreditas defunfti rogatu reftituebatur, emptg & vedit®
hgreditatisftipuiationcs interponebantur. Que tamen
quaies fuerinc,  nufquam reperio, nifi apud VJp.l. in ilia,
po.D.dc verb.oblig.vbi hoc exparte emptoris profertur.
Quanta pecuniaad te peruenerit,dolove malotuofaftu
eft, eritvc quo minus perueniat fubaudiendum autem, C
Tantum darifpondes? Sufpicariautem licet, hanc fere
conirari® ftipulationis formulam fuiffe: Quantam pecu-
niam hereditatis caufa pr^ftitero ,tantam dari fpondes*.
Deniquc id conftat agi inter illosfolitum quod V Ipianus
feribit in l-i.D.deh®red.vel aft.vend.vt neque amplius,
Deque minus iuris emptor habcat J, quam apud hzredem
futurumeflet.Verum h£cquidem ita fehabentcumex
Pegafiano S.C. hereditas reftituebatur: autcum ex Tre-
bclJiano.nullis ftipulationibus opus eflific enim Modefti-
nusfcribitin l.qui totam^f.D-ad TrcbclI.Qui tota h®-
reditatem reftituererogatus,quartam retinerenon vult,
fiduniqueobfequiifdefunfti pratcibus pr®berejdefiderat:
fiia fponte adire debebit hsreditatem, quafi ex Trebel¬
liano cam reftituturus fiiaferim tamen, fufpeftam potius
dieat hereditatem : coaftusque a Protore  reftituat. hoc
enim cafu exipfo TrebeJlianoreftituere videtur: expofi-
toque hereditario mctu vniucrlas aftiones in cum tranf-
ferri,qui recepit hereditatem. D

i i recufabat fcriptus liter a.]  Sequitur v. Qui quafi fufpe-
ftam adire recufat, ita per Pretorem adire cogitur, vt
omnium & commodorum & incommodorum fit expers,!.
quiapoterat 4.D.cod. QuodVlpianuscap.Inftit.xxv.ita
traditt Si hgresdamnofam h*rediratem dicat, cogetura
Prgtore adire, & reftituerc totam , ita vt ei & in eum qui
recipit hereditatem.aftionesdentur, perindeatquefiex
Trebelliano S.C.reftituta fuiflet. idque vt ita fiat, Pega-
liano S. C. can turn eft.

jfcft ex Trebelliano.]  Ideft,vt'nec quartf commotio he-
res in reftitutione vtatur. na cum alicno pcriculo adierit
h®reditatem , merito omni commodo arcebitur: inquit
Vlpia.d.l.4.vbi multa in eandem fententiam. Quinetiam
Hermogcnianusin l.nam quod 14.5.1.D.eod.Qui copul-
fus, inquit, adijt h^reditate,ficuti ceteris commodis caret,
ita hoc quoque cafu careat,ne poftitpoenitendo quartam
retincrc.Iulianus autem inl.ita tamen, 17.5.2.&§.fi prg-
ceptis , eod.fcribit hunc nullum commodum ex eo tefta-
mento confecuturum,quod habiturus non diet, fi ha:res

l8l

inftitutus non fuiflet, aut non adiflet.

HullisJiipuUtionibusefl opus.]  Nihil.n.heres retinuit.

Vtrocjue S.C.concurrence,']  Nam ex 1  rebelliano transfe-
runtur aftiones,cx Pegafiano coaftus adijt.

Lege luftiniani , Tegafiani vis in Trebellianutti ita

transfufa efl, ut hceres uel quartam , vel quod
ei dee ft re there ,fulutumve repetcrepojjit
afliones autem pro rata communicetur.
at fit' tam fponte coaClusve refhtuit,
omrium turn commodorum , turn
incommodorum fit expers.

VI. Sed quia ftipulationes ex fenatufconfulto
Pegafiano de{cencientes,& ipli antiquitatidifpli-
cuerunt,& quibufilam cafibus captiofas eas homo
excelfi ingenij Papinianus appellat, & nobis in lc
gibus magis fur.plicitas, quam difficultas placet:
ideo omnibus nobis fuggeftis tam fimilitudinibus
quam dift'erentijs vtriufque fenatufconfulti: pla-
cuit, explofo fenatufconfulto Pegafiano, quod
poftea fuperuenitjomncm auftoritatem Trebel¬
liano lenatulconlulto pr$ftare,vt ex eo fideicom-
miftaria: ha:reditates reftituanturifiue habeat hx-
res ex voluntate teftatoris quartam,fiue plus,fiuc
minus,fiue nihil penitus:vt tunc quando vel nihil,
vel minus quarta apud eum remanct, liceat ei vel
quartam ,vel quod deeft,ex noftra auCtoritatc re-
tinere, vel repetere lolutum quafi ex Trebelliano
fcnatulcofultoipro rata portione,a<5tionibus tam
in hxredem, quam in fideicommifl'arium compe-
tentibus.fi vero totam hxreditatem fponte refti-
tuerit, omnesbxreditarix aftiones fideicommifi-
lario , He  aduerfus eum competant. Sed etiam id,
quod prxcipuumPegafiani fenatufconfulti fuc-
rat,ut quando recufaretheres fcriptus fibida¬
tum hereditatem adire,necclsitas ei imponere-
tur totam hereditatem uolenti fideicommiflario
rcftituere,& omnes ad eum & contra eum trans¬
feree adriones: & hoc tranfpofiiimus ad fenatuf.
cofultum Trebellianum, vt ex hoc folo necefiitas
heredi imponatur, fi ipfo noletc adire,fideicomif
farius ddideret reftitui fibi hxreditate, nullo nec
damno, nec commodo apud heredem remanete.

Stipulationcs ex "Pegafiano defeendentes.  ] Hoc eft, Quafi
partis & pro parte.

Explofo S.C.Pegafiano.]  Enunciatio I. luftiniani lege,
ommPegafiam S.C. ius in Trebellianum tranllatum eft.
Itaque nulla iam ex Pegafiano, fed ex Trebelliano om¬
nia reftitui fideicommifla dicuntur. Lex autem h xc  dc
qua loquitur,in iis quibus vtimur libris defideratur.

Liceat ei vel quartam.]  Sequitur 11. Cui nihil, vel mi¬
nus quarta rehftum eft,ei quartam,quodveipfi deeftre-
tinere folutumve repetere permittitur . 1 . error, 9. C.
ad leg. Falcid. vbi Imp. ait : Error fafti , quart® ex
caufa fidcicommifli non rctent® repetitionem non irn-
pedit is autem qui feiensfe pofle retinere,vniuerfum re-
ftituit,conditionem non habet: quinetiam fi ius ignora-
uerit,ceirat repetitio. Itaque Paulus lib. Sentent. 1111.
Qui totam, inquit, hsreditatem reftituit,cum quartam
retinere ex Pegafiano debuiflet, fi no retineat, repetere
ea non poteft: nec enim in debitum foluifle videtur,qui
plena (idem defunfto prjftare maluit.Valensautel.fi hr

Q-

182

Franc. Hotom. in II. Lib.

rcs, 68 .infi,D.adTrebell, Difficile, inquit, crederis,pcr
ignorantiam magis,non c-xplendi fideicommifli caufa hoc
fecdl'c, fed fi probaueris per errorem te quartam non re-
tinuifle,recuperareeam poteris. Pomponiustamenin 1 .
hatres.ij .D.eod.ait eum pofleirerum hireditarium pofi-
feffionem vel repetere,vel nancifci, & aduerfus agentem
dolimali exceptions vti pofleeam,&debitoribus de-
nunciare ne foliieretur.

1 {epetere folmum quafi ex Trehelhcmo.  ] Locus ob iuter-

f iundionis vitium oblcurus. Quomodo enim ex TrebeJ-
iano repeteres, quod ex eo retineri no licebat? An quod
legem Falcidiam interuenire ignorabas i  At etiam fi ms
ignorauerisjcefl’at repetition inquit Imp.d. l.error. Gad
leg.Falcid. Qitareficinterpungendus eft, vthic verba,

[ quafi ex Trebeltiano]ad  infequentia referanturhoefenfti;
Adiombus pro rata portione quafi ex Trebelliano coni-
petentibus .

Siuero totam fponte refiituerit.]  Sequitur 11 j. luftiniani
lege ,quifponte totam rcftituit, omnium onerumatque
adionum eft expers.Qua in re a Pegafiano difcefl'um eft,
quo ftipulationes empti & vendite hireditatis hoccafu
interponebantur:vt fuperius didum eft.

Quandorecufaretadire. ]  Sequitur 1111. Eadem lege
adire recuians cogitur,& ab omnibus turn commodis turn
incommodis remouetur.

Qudi fuperius de h&rede ex aJJe inftituto diffa
junt, etiam ad eum , qui ex parte
inftitutus esl,ualcnt.

VII. Nihil autem intereft, vtrum aliquis ex
affe hires inftitutus,aut totam hxreditatem, aut
pro parte reftituere rogetur: an ex parte hires
inftitutus, auttota earn partem partis reftituere
rogetur. Nam & hoc cafu eadem obieruari prx- *
cipimus ,qus in totius liaereditatis reftitutione
diximus .

An ex farte hares iuflitutut.]  Enunciatiol. Quaelufti-
nianus in affis hire ftatuit, ea etiam in partis hiredem
conueniunt.veluti:Titius hires ex belle inftitutus eft,
rogatusq; partem illam rcftituere.poteli ex lege luftinia¬
ni quartam,id eft fextantem reiinere,vt adiones pro rata
participet:& partem totam reftituendo, & adire rectifan-
do,Prctonsq; iuflii adeudo, omnesab fe adionesremo-
uere,atq; in tideicommifl'arium transferre.

Ant partem partis.]  Sequiturn. Qu£ de afie, eiusve
parte reftituenda dida funt, etiam in fideicommiflum de
parte partis reddenda conueniunt.

Qui b<ereditatepartemve } ex qua inftitutus efl prar  C
cepta re/ummave aliena, rebusve certis fibi le-
gatisreftituit,quamuis ea eave maximarn bee
r editatis partem contineant: ad eum tanien
nulla ex parte attiones beereditarip per¬
tinent ;fed infolidum ad fideicommif-
fanum transferuntur  /. xxx .

$.«/. D. eodem .

V111. Si quis vna aliqua re dedu£ca/iue prx
cepta, qua: quartam continet ( veluti fundo, vel
alia re ) rogatus fit reftituere hxreditatem: fimili
modo ex Trebelliano fenatufconlulto reftitutio
fiet, perinde ac fi quarta parte retenta, rogatus
cflet reliquam hxreditatem reftituere. fed illud
intereft,quod altero cabled cft,cutn dedubta/mc

A prxeepta aliqua re, reftituitur hxreditas,in fob-
dumexeofenatufconfulto adiones transferun-
tur:& res,qux remanet apud hxredeni, fine vllo
onere hxreditario apud eum remanet ,quafi ex
legatoci adquiiita. altero verb cafii ,ideft,cum
quarta parte retenta rogatus eft luresinftituere
hxreditatem,&: reftituit: feinduntur adiones, &
pro dodrante quidem trasleruntur ad fideicomif
larium: pro quadrante remanent apudhxredem.
Quinetiam licet vna re aliqua deduda, aut prx-
cepta,reftituere aliquis hxreditatem rogatus fit,
in qua maxima parshxreditatis cotincat unique
infolidum tranferuntur adiones: & fecum deli¬
berate debet is,cui reftituitur hxreditas,an expe-
g diat fibi reftitui. Eadem fcilicet interueniunt, & fi
duabuspluribusve dedudis prxceptisve rebus,
reftituere hxreditatem rogatus fit. Sed & fi certa
fumma deduda prxeeptave, qux quarta, vel etiS
maximam partem hxreditatis continet, rogatus
fit aliquis hxreditatem reftituere,idemiuris eft .
Qux autem diximus de eo,qui afle hires inftitu¬
tus eft,eadem transferimus tk  ad enm,quiex par¬
te hires feriptus eft.

Vna aliqua. re deducts..]  Enunciatio I. Rogatus precepta
re aliqua,qui quartam  exequet hirccitatcm reftituere,
omnibus hsreditarijs  a dtionibus liber acfolutus  eft,]. 1 •§.
fi hires, 8. D.eod.vbi Vlp. ait, Si  bares prpeepto  fundo
rogatus fit hereditate reftituere,ex Trcbell.S.C.reilituat
hxreditatem :in fine autem,Si is,inquit,qui quadringenta
l  in boms habebat, trecenta legaifet, & dedudus centum,
rogaflet h^redem, vt hereditatem Sempronio reftituat,
debere dtei, dedudis centum reftituta hireditate, lega-
torum aftionem in Ede1corr.mifl2r.um dari.

Altero rero cafu.]  Sequitur 11 .Cuiquartsretentio no
in re,fed in iure pofita eft,ad cum pro rata parte adiones
hereditariepertment,l.fi legatu,s,3o.§.3.D.eod.vbiMar-
cianusait,mnltum intcrefl'e,vtrum aliqua pars iureh^re- *
ditario retineatur,an verb in re vel pecunia.na fuperiore
caiu,adiones diuiduntur inter hsredem &fideicomifla-
rium: pofteriore verb apud fideicomiflanufunt adiones.
Apparet lgitur non modo ex S.confultofled etia ex teiia-
mento,quafi tamen exS.coiiilto,quartam relinquipofle.
hoc eft, cum teftator quarta in iure relinquit, non tanqua
fuo, fed quafi Senatulconiulti beneficio , &  propter lilius
audoritatem,relinquere.At cum in  rcillam relinquit,no
ex S.cofultOjfed fua fponte, & mera liberalitate earelin-
quere.Cauficonftitutio: Qui quadringenta in bonis ha-
>  bebat,rogauit biredem vt dedudis cetum, hireditatem
reftitueret.eo cofedo,creditor cui quadraginiadebeba-
tur,afidcic6nuifario,triginta:ab herede decern petit.In-
tentio-.Debes mihi decern ex S.C.Trebeiliano. quod hs-
reditaria onera pro rata parte diuilit.D. Non debeo.
Andebeat.R. Quia S.C. Ti tbellianum transfert omnia
onera in eum qui hfredis loco (uccedit. ego verb hgredt-
tatem omnem reftitui:& quod deduxi, non tanquam hi¬
res,fed tanqua legatarius poflideo.F. At S. C'.mhil inter
eu qui legati, aut qui hgreditatis nomine quarta obnne-
ret, diftinxit. D. An qui quarta no hxreditatis,fed legati
nomine obtinet,S.C.Trebeiliano teneatur . Cotrouerfia
ex fcripto&fententia nata eft. Rcfjiondetur autem non
teneri: fed omnes in foJidum adiones in fideicomir.ifta-
rium translatus efle.

Quafi ex legato ei acquifita.  ] Qu e verb legata fun t, ad
legatarium fine onere vllo tranfeun t. Legatum enim do¬
natio^ femper purum ac liquidum lucrum aftert.i.fi hj-
reditatem,31-D.mandati.

In qua maxima pars haredhalis.]  Sequitur 111 .Qj]od de

pricapuone



Inftit. Imp. Commentarius. 183

prcceptione diximus,id etia turn valcr, cum rci fummfve
pluriumve rerum prfceptio maximam hfreditatis parte
continet. Caufscoftitutio: Teftator,qui quadringenta in
bonishabcbat,rcgauit hcrede,vt pracepto pra;dio,quod
trecentorum erat,hercditatc Ebutio reftituerct.reftituit.
poll creditores quibns quadragir.ta debebantur,commu-
nirer ab vtroq; fuam pecuniam petunt. Intentio in hfre-
dern:Debts tu partem iiliusdebitifuftinere: aut prorata
pr*ceptioms,aut faltc pro rata quartf.D.Non debeo.Q^
An debeat. R. Quia totii id quod pcrcepi, legati nomine
percepi. F. Imo quarta Pcgafiana parte facit, & quod fu-
perat,in legato ell. D-An qui preciperc rem iubetur,que
maximam hfreditatis partem conttnet, parte eius quarte
nomine (ibi iubcatur. Controuerfia ex fcripto & volun-
tate nata elt: An prfceptioms verbo nihil mfi legatum
intelligitur.Refpondeturautcm,nihil contineri.

Undent trantferimus & ad eum.]  Sequitur 1111 .Qug de
eb di&a funt,qui ex afi'e inilitutus eratjin eo etiam,qui ex
parte inftitutus eft, valent.Itaquefi teftator,qui quadrin-
genta poffidebat, duos hteredes ex letlitfle fingtilos infti-
tuerit,alterumque rogarit, vt quarta retentadiereditate
Albino refhtuacxum tribus onerum hfredirariorutn par
tibus exoncrat, quas in Albinum transfert at fi prfccpta
re aliqua, rogat illu reftituere, nihil ci eneris relinquit,
led vniuertum in fideicommifiarium conuertit.

Fideicumn;i/sum etiais  , quiinteflato moriturnseft,
potest rclinquere, fideiconmisfariumquc ro-
gare, ut eandem rem uel aliam , reiye
partem altert reftituat. l.i
§. ii. & iii. eod.

IX.  Pneterea intcftatus quoq; moriturus,po
reft rogare eum, ad quern bona (ua vel legitimo
iure, vel honorario pertinere intelligit: vt harre-
ditatcm fuam totam , partemve eius,aut rem ali-
quam (veluti fundum, hominem, pecuniam) a\i-
cui reftituat :ciim alioqui legata,nift ex tefta-
mento , noil valeant. Eum quoque, cui aliquid
reftituitur, poteft rogare,vt id rurfum alij aut to
turn,aut ex parte, vel etia aliquid aliud reftituat.

Inteftatuiquoq ; moriturus. JEnunciatio  I.Fideicomiflum
etiam is qui inteftato moriturus eft poteft rehnquere,l.i.
§.2. D.eod.vbi. Vlpianusait, Trebeliianum locum habere
Hue ex teftamento quis hfres diet, fiue ab inteftatoiro-
gatusquefit hfreditatem reftituere. Item l.recufare,6.§.

1. D.eod. vbi idem ait, lioc S. C. etiam ad inteftatos
pertinere.Itaque Vlpian.cap.Inft.xxv. Fideicommiflum,
inquit, relinqucre pofliint, qui teftametu facere poftunt,
licet non fecerint,nam inteftatus qui moriturus, fideico-
mifl'umrelinquere poteft.

yellegitimo tnre velhomrario.  ] Sequitur i r. Non mo-
do hxres inftitutus,fed & legitimus & honorarius roga-
ri vthxredttatem remvealiquamreftituat,poteft. ].[.§.

2. D.eod.vbi Vlpianusait Bonorum quoque pofleflores,
velahj fucceflores ex Trebelliano reftituere potuerunt
hfreditatem & d.l.rccufare, vbi idem ait,hoc S.C.ad in¬
teftatos pertinere, fiue legitimi, fiue honorarij lint fuc-
cefl'ores . led & ad filium & easterns neceflarios hoc per¬
tinere,^vt a Prastore compellantur,mifcere fe hf reditati.

Legatnnifi ex teftamento.  ] Sequitur in. Legata rehn-
qui ab inteftato non poftunt,l.ab exheredat.i 26.De le-
gat.primo. Rationem autem arbitror hanc efte, quia Jc-
gaturn eft quod legis modo, vt ait VJp.id eft, imperati-
uc teftamento relmquitur. Cum igitur non dcfumftus,
fed lex agnatum hxrcdem faciat, placuit eum qui hxre-
dem non facit, nihil pofle pro imperio mandare :  fed pre
cibus & blandis verbis rogare.

yt id rurfum alij.  ] Sequitur n 11. Fideicommiflarius
vt eandem rem, vel aliam, reive partem reftituat, roga-

ri poteft,l.i .§. 3.D. eod.vbi Vlpianusait,etiam in hac re-
ftitutione aftiones transfern.

Fides de fideicommifso prsftando, quamuis ftneferi
ptura &teflibusdcta fit:adeo tamenferuada
efi,vtp oft quam de calumnia petitor iu-
rauent,bares vel iurare cogatur,
velrecufans pro ccfefso ha
beatur.l.vit- C.dejideic.

X. Et quia prima fideicommitTorum cunabu-
la a fide haeredum pendent, & tam nomen, quam
fubftantiam acceperunt: ideo diuus Auguftus ad
necefsitatem iuris eadem traxit. Nuper&nos
eundem principem fupcrarc contendentcs, ex fa
<5to, quod Tribonianus vir excelfus exqueeftor (a
cri palatij nollri fuggelsit, conftitutionem feci-
mus. per quam difpofuimus, fi teftator fidci ha?-
redisfuiqomnnfitj Vt vef ha;reditatem, vel fpe-
ciale fideicommtlfumreftituat, St  neque ex leri-
ptura, neque ex quinque teftium numero (qui in
fideicommifsis legitimus effe nofeitur) pofsit res
manifeftari,fed vel pauciores, quam quinque,vel
nemo penitus teftisinteruenerit: tunc fiue pater
hseredis, fiue alius quicunque fit, quifidem lixre-
dis elcgcrit, & ab eo reftitui aliquid volucrit: fi
hxres perfidia tentus adimplere fidem recufat,
negando rem ita efte fubfecutam: li fidcicommifi-
farius iufiurandum ei detulcrit, cum prius ipfe dc
calumnia iuraucrit: nccefic cum habere veliufiu
randum fubire , quod nihil tale a teftatore audi-
uerit, vel recufantem adfideicommifsi vel vniuer
falis velfpecialis foliitionem coartari,ne depe-
reat vltima voluntas teftatoris fidei hxredis com
mifl'a.Eade obferuari cenfuimus, & fi a legatario
vel fideicomiflario aliquid fimiliter rcliftum fit.
Quodfiis,a quo relictum dicitur,c5fiteatur qui-
dem aliquid a fe relibtum efle,fed ad legis fubtili-
tatem decurrat, omnino fbluere cogendus eft.

Vrima fideicontmijjorum cunabuU. J  Enunciatio I.Fidei-
commifla,& initium & nomen & fubftantiam ab hzre-
dum fide acceperunt. Qua de re ftipenus explicauimus.
Argumentu autem hinefumit Iuftinianusmirifici in fidel-
.commiflafauoris. vt quemadmodum ex fidefola heredii
initio pendebat, eodem modo fola eorum fideac religio-
ne fine vllis teftibns aut feriptura confidant,Huius autem
fauoris initium Impp. Dioclet. & Max. antea maximu fe
cerant,vt coftat ex I.&in cpiftola,2 2. C.defideicvbi feri
bunt,&inepift-vel libcllo.vel fine feriptura,imo et nutu,
fideiconiiil'um modo adhibiti teftes eflent, rede relinqui.

lix quinque teftium numero .] Sequitur 11 .Quinq; tatum
teftes m fideicommiflis adhiberi (atis eft l.vlr. C.de codi-
cill.vbi.lmp.ait,quinq; teftes vel rogatos,vel fortuito in-
tcruenientes in vno eodemque tempore adhibendos effe.
& fi feriptura voluntas exponatur, eorum vnumqucnque
fubferibere oportere.

Cum print de calumnia iurxuent.~j  Sequitur 111. Qui fi¬
deicommiflum nec teftibusnec feriptura cofignarum pe~
tere inftituit,de calumnia iurare cogitur d.l.vlt.Hoc eft;
iufiurandum pratftari cogitur,fe non calumniandi animo,
fed quod ita (e rem habere, vt ait, plane periuafum lia-
beat : litem hancinftituere.

Vel iufiurandumJ'ubire.']  Sequitur 1111 • Fidcicommiffi
fiue leriptura telfibusve relidi vis tata eft, vt St  inficiator

Q_ 1  iurare

I84 Franc. Hotom. in 1 F Lib,

iiirare cogatur,8c recufans iurare,pro cqofeflopi:r.v -crur
I.vlt.C.defideicom- ItaRhadamantina d : fcc»cu :■ -wn
controuerfiarum ratio ,deoua Plato lib. c.; i ?  o. - 11.
dilputat, Iuftiniano placuit: vt per folum iim, r-ndun
celcriter ncgotium expediatur. Quam tame;. •oropter
liominum niultorum impietatem Plato eodcrn locove-
hemcnter improbat.

Et,fi a legatario.]  Sequitur v. Hcecconftitutio ctiam ijs,
quja legatario fideive comniiflario rclifia funt.valet d.l.
vlt. Itaquenon litres tantum, fed & quiuisalius,cuius
fidci aliquid commiflum erit,iufiurandum prgftare cogc-
turiautfi recnfet,pro confefl'p habebitur.

jid logisf it btilitatemrecurrat.  j Sequitur Vi. Qui fidei-
commiflum a fc reliflum fatetur ,fed iuris in go folennia
dtfuifle contendit,nihilprofifit. Invulgatis codicibus
Jegi tur:Si is,a quo relidlum dicitur, poftquara negauerit,
confiteaturquidem, &c. Quod nequein Theophili,neq;
in manuferiptis meis libris,deque aded in Iuftiniani con-
ftitutione rcperio.tametfi (I legem fecunda, & l.fi veritas,

J 5-C.de fideic- Ipcftamus, plane needfaria hate adieftio
eft. nam Imp. retineri poffe fidcicommiffum minus folen-
niterrelidum,aperte aflSrmant:fohitumrcpcti pofl'e,ne-

f ant. qnibus confentitPaulusl, in teftamento 58. D.de
de.lib. In Argentinenfi autem libro video ad marginem
ita feriptum efiecSciiicet potiquam prius negauerit.

de  sniprus \ebvs teh fi-

DE 1 COMMISSVM RELICTIS.

11 Tvir* at x 1 [ii.

perum fingularum fideicommiJjim,tum ab
barede, turn d legatario relin¬
qui potent .

C

I. Poteft autem quis etiamfmgulas res per n-
deicommiffum relinquere: veluti fundum, argen¬
tum,hominem, veftem, pecuniam numeratam:&
veluti hatredem rogare, vt alicui reftituat, vel lc-
gatarium, quamuis a legatario legari non posfit.

Singularres perfideicommifi'um.]  Enunciatiol. Per fidei-
(Comnnifum ctiam res lingula: relinquipollunt, Nam, vt
fuperius dicebamus, fideicommiflorum alia vniuerlalia
funt,valuti totius hereditatis:alia particulars,veluti cer-
ti corporis.Quid ft parshereditatis relifta eft? veluti,qui
quadringenta in bonis habebat, heredem vt centum red-
deret,rogauit. Et refpondemusdiftinguendum efle. nam
fi partem nominauit, veluti dimidiam, vel tertiam , vel
quartam,vniuerfale fideicommiflum eft: fin quantitatem
certam ac fummarn demonftrarit,parttculare. D

ydlegatarium.]  Sequitur 11. Non modoab hacrede,
fed etiam a legatario rei fingularis fideicomifl'um refill-
qui poteft l.fifuerit,f.§.i.De legat. tertio. vbi Vlpianu*
ait: Si quis non ab hserede vel legatario , fed ab hacredis
vel legatarij hacrede-fideicom milium reltquerit, hoc va-
lere benignum eft.

Quamuis a legatario.]  Sequitur in .Legari a legatario
nonpoteft,at fideicommiflumrelinqui potell. Itaquc
Caiuslib. Inftit.j.cap.7. Etab ipfo fideicommiflario, in¬
quit , altcri fideicommiflum dimitti poteft : & a legata-
rio, licet legatum dimitti non poffit, fideicomifl'um po¬
teft. Duas autem eiultereicaufasreperio prior eft, quia
legatum clt pura donatio, omnis oneris expers.l.fi here-
ditatem 3i ■ D-mand. res cnim legando, non etiam obli-
gationes relinqui poflunt. altera eft, quia quod in vnius
perfona ltatuere pallet, id in duorum perfonas finecaufa
diflunderet. nam qui Titio centum legat , & ab eodem
quinquaginta Mruio: potuiflet ab hacrede quinquaginta
Titio,& totidem Macuio refto iure legare.

^ Fidelcmiiffum rerum fmgularum cuiufeunq; in do¬
mino ftnt,quatenus ex teftamento perceptum
csi , debetur , rei autem aliens aftima-
tionempreefitarefatis dt.l.x.C.de
legat. l.i.ii.D.de legat. i.

11, Poteft aute no folum proprias res teftator
per fideicomiflum relincjuere: fed & hseredis, aut
legatarij, aut fideicomifl'arij, aut cuiuslibet alte-
rius. Itacp & legatarius & fideicomiffarius no io-
lum de ea re rogari poteft, vt ea alicui reftituat,
qux ei relitfta fit:(ed etiam de alia,fiue lpfius/iue
aliena fit.Hoc folum obferuadum eft,ne plus quif
quarogetur alicui reftituere, quamipfe ex tefta¬
mento ceperitma quod amplius eft,inutiliter re-
linquitur . Cum autem aliena res per fideicom¬
miflum relinquitur, needle eft ei,qui rogatus eft,
aut ipfam redimere &pr£eftare, aut atftimatio-
nem eiusfoluere.

Aut cuiuslibet alterius.]  Enuciatio I.Pideicomiflum rerfi
finguiaru,aiiufcuqs 1 dominio ille fint,valet.l.cum aliena.

■ 1 o.C.de legat.l.fed fi.4o.D.de legat.primo.vbi Vlpianus
ftgnificare videtur earum etiam rerum fideicommiflum
va Jere, qua s pofli dere fideicommiflanus non polfit. Item
l.heredu  m zf.C.deSdeicom.

Tgeplus quifcjuam rage cut.]  Sequitur 1 1 . Quod quis plus,
qua ex teftameto ceperic,reihtuere  rogatur, prxRare  no
cogitur L.Rliusfa.i 1  -t.g.j.De lega. tertio. l.i .§.{1  is a.D.
ad Trebel.vbi Iulianusait,nemmeoportere plus  legati
nomine pftare, quaadeu ex hereditate .puencrit. Sed qri
poteft,Quid fi fidem dediflet,vel iuraflet ie id fa<fturu?Et
conftat aftionem ex nuda conuentione non nalcid tame
iuraflet, remiffionc iurifiurandi a Prstore impetradam
putare l.quefub coditione 8. D.de condit.inftit.l.no du-
bitamus zo.D.de condit.& demoft.proptereaquod iufiu-
randu paflionis & conuentionis vim obtinet 1. qui iuraf-
fe.§.vlt.D.de iureiuran.

Cion autem aliena res.]  Sequitur 111. Rogatus re aliena
preftare, velcani redemptam, vel eius gftmiationem pr£-
ftare cogitur d.J.fed fi, De legat. & latms explicatum eft.

§•  alienamfupra De legat.

Libertas etiam alieno feruo perfideiccmijjumreli-

tla debetur :nam aut deminus, ft quic ex left a
mento receperit, uendere cogitur, aut alia
emendt facultas expediatur, l.xvi.D.de
fideicommif.lib.l. vi. C.eod.

111. Libertas quoq; feruo per fidcicorniflum
dari poteft, vt hseres euin rogetur manumitterc,
vel legatarius, vel fideicommiflarius.nec intereft,
vtrum de fuo proprio feruo teftator roget, an dc
eo,qui ipfiushaeredis,aut legatarij,vel etia extra-
nei fit.Itaq; & alienus feruus redimi & manumitti
debet. Q_uod fi domiiius eum vedat,fi modo nihil
ex iudicio eius, qui reliquit libertate ,perceperit:
no ftatim extinguitur fideicomifl'aria libertas,fed
differtunquia posfit tepore procedcnte,vbicunq;
occafio fe mi redimendi fuerit,prceftari libertas.

Libertas feruo perfideicommijjhm.  ] Enuciatio I.Libertas
etiam alieniffimo feruo relinqui per fideicomiflum poteft
l.libertaSjid.Defide.liberta.vbi Licinius ait, Libertates
etiam per fideicommiflum dari pofle: & quidem largius

quam

Inftit. Imp.Commentarius. 185*

qoim diredb.nam non tantum proprijs/edalienis feruis
per fideicommifl'um libertatem dan polle : ica tamen vt
vulgaribus verbis, & quibus euidenter volutas teftatoris
exprimi poftit. Quibus ex verbisintelligitur alienisler-
uisdiredb dari libertate n. n potfe,l feruo,9. C.de tefta.
manum.l.i.C.de ijs qui a non dom. Ratione aute arbitror
lianc efle, quia pro imperio de feruis aliems ftatucre nil
pofluoius: legata autem imperatiue (vt Vlpianus loqui¬
tur ) relinqm cuiuis notum ell.

Simodo nihil ex iudicio tins.']  Sequitur 11 .Dominusfer-
ui cui per ftdeicomiftiim libertas relida eit, fi mode quid
ex teftamento perccpit,eum vendere cogitur.l.deberi.6.
C.defidcic.lib.l.fedli nonferuus.36. D.ad 1 -Falcid.Veru
hxctotarespaulofufius &explicatius nobis enarranda
videtur , ne propter variarum cauiarum perplexitatem ,
obfcuritatemaliquam liudiofis aft'erat. Primum autem
illud feire oportet, ea de re tum heredes, turn legatarios
rogan polle. Quod fi hercs rogatus eft, tu aut de teftato-
ais.aut de fuo ipfius,aut de legatarij, autde extranei fer-
110 rogatus eft.fi de teftatoris aut fuo, libertas omnimo-
do debcturifi de legatarij,tum aut legatum agnouit,quo
calu feruum quanmispluresfit, h^rediad manumittendu
prgftare cogitur l.generalitcr 14. D. de fid. lib. aut repu-
diauit,quocafu no cogic l.deberi 6.C.eod.Si de extranei
feruo agatur,dumodo tufto eum prccio comparare poftit,
manumittere cogitur l.alieno.31 .§.vlt.D.eod. At verb fi
legatarius rogatus eft,fi quidem legatum agnouit, omni-
modoferuu luum manumittere cogitur, quamuisferuus
pluris fit.d.l.generaliterifin minus, non cogitur. Alienum
verb feruum ita demum manumittere cogitur, fi tanti eu
emerc poftit,quanti eft id quod ex teftamentum accepit.
d.l.geneneraliter. D.codem.

7 \ynjiaiim extinguiturfideicjmiJJum.']  Sequitur in .Non
fi dominusfteruu fud, cui libertas |> fideicomiflum relida
eft,vedererecufet, cotinuo fideicomiflumextinguiturie-
medi.u.opportunitas expedatur.l.deberi. 6.C.de fid.lib.

HanumiJJus ex fideiedmitfo , manumijjoris fit liber -
tus:direclo,teslatoris: Orcitmsq; appellatur: f:-
qutdem & teftamenti & mortis tempore te¬
ftatoris fuerit. verba item fideicommiJJb-
rum propria exponmtur. 1. vij.

C • de fideicom. lib .

Till. Qui autem ex fidcicomisfi caufa ma-
numittitur,non teftatoris fit libertus, etiain fi te¬
ftatoris feriius fit,fed cuts, qui manumittit. At is,

S ui diredto teftameto liber efle uidetur,ipiius tc-
atoris libertus fit,quietiam Orcinus appellatur.
Nec alius vllus diredro ex teftamento libertatem
habere poteft, quamqui vtroq; tepore teftatoris
fuerit,& quo faceret teftametum, & quo more-
retur. Direfta autem libertas tunc dari videtur ,
cum non abalio feruum manumitti rogat,fcd
velut ex fuo teftamento libertatem ei competere
vult. Verba autem fideicomiflorum hxemaxime
invfuhabetur; PETO, ROGO VOLO,
MANDO, FID EI TV AE COMMIT-
T O.  qus perinde fingula firma funt, atque fi
omnia in vnum congefca effent.

Tgjmttflatoriifit libertus.  ] Enunciatio I. Qui ex fidei-
conimiffo manumittitur, non teftatoris, fed tnanumilio-
ris libertusefficitur.l.his quibus.7-C.de fideic.libert. vbi
Imp.ait, His quibus per fideicomiflum libertas fupremis
iudiciis relinquitur, eorum iibertoseffici, a quibus ma-
numlttuntur. Caufs conftitutio : Teftator hxredcm
luumrogauit,vtStichum feruum hatreditariummanu-
mitteret .manumifit. Stichuseum poftea projpatrono

non agnofeebat, fed defundi fe libeftum efle aiebat. In-
tentio h$redis: Libertus meus es. D.Non fum.Q^An fit.
R.Quia non tuo,fedteftatoris beneficio libertatem fum
adeptus.F.At antiquo fideicommiflbrum iure prxftare
non cogebar, fed meam voluntatem ad illam teftatoris
aggrcgari oportebat. quare humanum & xquum eft , te
mihi quoque hoc tempore libertum die. D. Anxquius
fit feruum ex fideicommifto manumifl'um, iccirco ma-
numifloris libertum efle , quia fideicommiflbrum origo
earn vimhabuit.Controuerfia ex iure & xquitate nata
eft. Refpondetur id squills meliusque videri.Meam au¬
tem iftam de xquitate conieduram illud iuuat,quod ins
patronatus in eo tantum acquiritur, vt fine venia vocari
in ius non poftit: & tarn contra tabulas quam ab intelta-
to ad bona eius venire poftit. at non vtetiam operas ei
poftit imponere, vel impolitas ab eo petcre.l.qui ex cau-
ia. 29-D.de bon.libert.

Qui etiam Orcinus appellatur. JSequitur  11 .Qui diredb
ex teftamento manumittitur, Orcinus teftatoris liber¬
tus efficitur.l.direftis.io.C.de teftamen. manumit. Vbi
lmpp.lcribunt, diredis verbis manumiflos, non modo
pilei adeptione, fed etiam hjereditatis aditione libertate
confequi. Sic cnim locu ilium interpretari Latins lingu£
ratio cogitcu dicat, Non lolum pilei impofitione,fed etisc
adita hereditate. Pilei ante impofitione intclligit ex eo
more cuius mentionelibro primo fecimus ,ex Dionyfiy
libro iiii.  nimirfi cum ij lerui qui a defundo manumifli
erat,pileatifunusduccbant.na eosno hfredis,fcd ipfiuss
qui efferebatur,libertos efle facile erat intelligi.fed qu£-
rebatur, an fi tu aperte teftamenti tabulx no client, pbft:
autcaperirctur, potius heredis, quaOrci liberti dicendr
eflent.Et re(p6detur,nomodb illafuneriimpofitioe pi¬
lei,fed etia quadoq; coflaret illos teftameto manumiflos
fuifle,quod teftamentii lixreditatis aditione confirmare-
tur,Orcinos libertos appellandos efle. Vnde autem Or-
cinorum appellatio fiuxerit, latusin Commentano ver-
borum iuris explicatum eft.

Qui vtroque tempore. ]  Sequitur 111. Direda libertas
accipi nifi ab eo qui teftameti & mortis tepore teftatoris
fuerit,no pot.l.feruitus. 3 5 .D.de teftam .manum. Vlpian.
tnin l.fi lerui.3o.fub eod.tit.Si ferui,inquit,quiapudbo-
ftes funt, liberi efle iufli funt ad libertatem perueniunf.
quauisneq; teftamenti,neque mortis tepore teftantis,fci
lioftium fucrint. Ratione opinor efle, quiafpe falte te¬
ftatoris erant. Imperatorautem Lin ieruo.p.C. de tefta.,
manum.in eandem fententiam refcribit,alieno feruo,etia
fi hxredis fit, relinqui direde libertatem non pofle. Cu¬
ius rei rationem putamus die , primum ne donunis fuos
feruosadimamus ideinde lie iurepatronatus eos fpolie-
nms, idquein nos transferamus.

Dire ft a autem libertas tunc dari .] Sequitur iiii.  Dire¬
da libertas dicitur,quum feruum fuii teltator ipfe fe mor
tuo liberu efle iubet.nec ab alio dari libertate mandat.L
quida.i 9.D.de manum.teft.vbi lulianus ait,eu que tefta¬
tor ab herede manumitti rogarat,& fi eu hxres no manu-
niitteret, liberu efle iuflerat: quauis eu hercs manumife-
rit tn ex teftamento hfredcefle.Direda aute libertas in
iure fideicomiffaris propterea opponit,qa direda ftatitn
ab adita hereditate folius teftatoris voluntatccedit.l. file
gato.n.§.i .D.demanu.teft.ncchgredispilei impofitio¬
ne expedat.l.diredis.io.C.eo. At fidcicomillaria jpanfra
dum&obliquum,hoc eft,interpofita hxredis opera &
lnanumiflione, transfertur. quocirca non defundi, fed
manumifforis libertus cfficitiir: vt fuperiusdiximus.

Verba autem fideicomrnijjbrum.  ] Sequitur V. Fideicom¬
miflbrum propria quxdam verba funt, quorum fingulo-
rum eadem vis cft',quxcundorum. Hinc Vlpianus cap.
Inft. xv. Verba,inquit, fideicommiflbrum in vfu fere hxc
funt, Fideicommitto, peto ,volo dari, &flmilia . Paulus
autem lib. Sent.4. Fideicommittere, inquit, his verbis
pofl'umus, Rogo , peto, volo, mando, deprecor, cupio,
iniungo,defidero quoque & impetro . Relinquo verb &
commendo nullam fideicomtnifli pariunt adionem. Ve-
rum hxc quidem antiquis temporibus. noftcr autem na~

3 Ttp’rtK

i8<J Franc. Hotom. in II. Lib.

Tip/nifin J.j.C. Commun.de legat. Omne, inquit, ver- j
bum fignificans teftatoris legitimumfeufum legare, vel
fideicommitterevolentis, vtile afque validum eft : fiue
diredis verbis, quale eft, lubeo: fiueprecarqs vtatur te-
ftator: quale eft, Rogo, volo, mando, fideicommiuo.

D E CODICILLIS.

titvlvs  xxv.

yfus codicillorum ab .Augufio priminm in L.LentuU
perform receptus, cle Trebaiij aliorumque lu
rifiunfultorumfententia comprobatus,pro¬
pter longinquas peregrinationes,quibus
commode fieri teftamenta non pote-
rant, ab eodem imperatore
confirmatus eft.

I. Ante Augufti tempora conftat codicillo-
rum ius in vfu no fuifle, fed primus Lucius Lentu
lus (ex cuius perfona etia fideic omifla cceperunt) •
codicillos introduxit .Na cum decederet in Afri¬
ca ,fcripfit codicillos teftamento confirmatos,
quibus ab Augufto petijt per fideicommiflum, vt
faccret aliquid.Et cum diuus Auguftusvoluntate
eius impleflet, deinceps reliqui eius audtoritatem
fecuti, fideicommifla prarftabant: Sc  filia Lentuli
legata,qua: iure non debebat/oluit.Dicitur autc
Auguftus conuocafle prudentes,inter quos Tre-
batium quoq;,cuius tunc audtoritas maxima erat
& quaflifle , an poflet recipi hoc, nec abfonans a
juris ratione codicillorum vfus eflet:& Trebatium
luafifle Augufto, quod diceret vtilisfimum & ne-
ceflarium hoc ciuibus die propter magnas & lo-
gas peregrinationes, quae apud veteres fuifsetrvbi
ii quis teftametum facere no poflet,tame codicil¬
los poflet. Poft quae tepora cum & Labeo codicil
los feciflet,iam nemini dubium erat,quin codicil-
liiure optimo admitterentur.

jtnte Augufli tempora conflat.  J Enunciatio I. Ante Au¬
gufti tempora in vfu ius codicillorum non erat. Codicfl-
li autem,jtem vt Codices.ex tabulis cera illitis, fed mul-
toquamilli breuioribus& paucioribus conficiebantur:
cam ob caufam vt facile quo cuique commodum eflet,
circumferri, & in finu gettari poffent.. Teftamenta porro
in tabulis grandioribus feribebantur. quippe qua: capita
plerunquc plurima continebant, &feptemteftium fub-
(criptionem requirebant. vnde etiam lineas Codices in- D
terdumimplebantl.i .§.3. D. fecund.tab. Cum codicilli
niemori* caufaparati,nonnunquamalicui reiferibendg,
qua: teftamentum feribenti in mentemnonvenerat, fer-
uirent.nam qua: pratcipua & propria teftamentoru erant,
in ijs fenbi non poterant.'veluti hgredes inftitutio,quem-
admodum paulopoft dieemus.

Primus L. Lentitlusf Sequitur x 1 .A' L.Lentuli perfona
& fideicommifibrum & codicilloru vfus crepit. Quis ante
hie Lentulus fuer it,con flare non arbitror.nifi forte Cen-
turionem Cornelium putemus ,qui ad fenatum ab Au¬
gufto Confulatusei poftulandi caufa miflus,reiedo fagu-
lo oftendens gladij captilu, dixit:Hic faciet,ft nonfeceri-
tisvos: quod Suetonius memorise prodidit. Mortuti bunc
in Africa luftinianus tradit,& cum filiam fuam, atq; Au-
guftum hiredes teftamento fado inftituiflet, in eodem
teftamento Slfcripfi2e,fe ft quid poftea in codicillis ad te-
ftamentum pertinensferipfiftet ,rogarevt id ratum eflet.
filiam igitnratque Auguftum ea legata, quain Codicil¬
lis reliquillct,pr£ftitifle.

t Tefiammo confimatos.  ] Cum in teftamento ante fafto

fcripfiifet, feab heredibus iuis petere: vt fi quid incodi-
ciilisfuis fcriberet,ratum id firmumq; elfc vellent.

CMue mre non debebat. \  Qua: nullo iure tenebatur prg-
llare, quippe in teftamento non feripta. nam legata non
nifi in teftamento relinqui pofle fuperius diximus. §. pos¬
tered. Defideicommif. hxredit.

JD icituraute jlugujius comca.fje.~j  Sequitur 111 .Codicil¬
loru vfus propter longinquas peregrinationes, inquibus
teftamenta mutari comode non poterant coprobatus eft.
Non enim de codicillis nudis hie loquitur, led ijs qui te-
ftametopriusfadocofirmati erant.pars.n.&appendicula
illius erant, vimq; ex eofumebant. Dus res igitur in co¬
dicillis eo tepore requirebantunprior, vt teftameto ante
fado confirmati ellent^altera vt extra Italia,vbi comode
mutari teftamentu non poflet,fierent. Atq;hocnimirum
illud eft quod ait,Trebatium refpondifle,abfonum a luris
ratione id non fuifle. Sed res ex paruis orta initijs,poftea
mirandu in modu excreuit. Exemplu aute teftamenti quo
futuris codicillis audoritasadiungitur, itemq; codicillo-
rum,Marcellusedit.in l.vltim. D.de fideicom.lib.quam
ftudiofi me audfore pcrlegent .

Spupapud. yeteresfuiffent.j  In prouineijs qua multi ciues
R. verfaretur, velhicvnus Ciceromslocusargumeto eft,
exTufcul.j.vbi fieferibit: Sinabefle patridmiferu eft,
pleng miferoru prouincie funt: ex quibus admodum pau-
ci in patriam reuertantur .

T eflamentd facere rum pofet.j Propter ciuiu R.qui ad te-
ilimoniii neceifarij erant penuria.Si quid.n.fait Sabinus)
poflfa&um  teftamentum mutari placuit, omnia ex lnte-
gro facienda fiintl. haredes 21  .§.r. D.qui tefta. fac.poff.

Cum & Labeo. J Antittius Labeo  Iiirifc6fuitus,Augu(to
imperante: quern Pomponius feribit  Con/ularii ab eo ftbi
oblatu recu/aife. Tacitusaut lib.tertio  extreme Prgtura
geflifle tm;aditu.n.ad cofulatti iniuria preclusu illi fuiffc.

Codicilli fiue ab inteflato fatftfme ab eo qui poflea

tesiatus nullam eorum mentionem fecit , nifi
mutatam eius yoluntatem appareat ,
yalentd.xvi.& y.D.eod.

11. Non tantum autem teftamento faftc po
teft quis codicillos facere , fed & inteftatus quis
decedens fideicommittere codicillis poteft. Sed
cum ante teftametum factum codicilli fadti erat:
Papinianus ait, non aliter vires habere, quam ft
Ipeciali poftea voluntate confirmemur Seddiui
Seuerus & Antoninus referipferunt, ex iis codi¬
cillis,qui teftamentum praicedunt, pofle fideicom
mifllim petiili appareat eum,qui poftea teftamen
turn fecit, a voluntate,quam in codicillis expref-
ferat, non recefsifle.

Sed & inteftatus quis decedens. ] Enunciatio I. Per codi¬
cillos fideicommittere, etiam qui inteftatus decedir,po-
teft.l.ab inteftato.i fi.D.eodcm.vbi Paulusait, qugab in
teftatofaftiscodicillis relifta funt, cum qui poftea natus
mteftato fuccedit debere. Qua ex reprogrdfusincre-

mentumquecodicillorumapparet.nam cum primo tem-

pore vim ex teftamento ante fadofumerent, nunc tanta
iisaudoritasattributaeft,vt/iiis ipfi viribus nitantur,
fuaque fponte ac per fe ipfi  vaieant.

Si appareat eum.j  Sequitur 11. Codicilli ante teftamen
tnm fadi,quamuiseo non confirmemur ,fi tamen ean-
dem voluntatem retentam appareat, valent.l.ante tabu-
las. y.D.eod. vbi Papinianus ait, ante tabulas teftamenti
codicillosfados non aliter valerej, quam fi teftamento
quodpolfeafadum eft, vel codicillis confirmentur:aut
voluntas eorum quocunque mdicio retineatur. Qux
verba ita relcripto, de quo hie agitur, confentanea funt,

vt vel

Inftit. Imp. Commentarius. 187

vtvelmutatamPapiniani fententiam, velillud refpon-
fum a Triboniano interpolafcm apparcat. quod co ma-
gis verum efl'e arbitror,quia Paulos ill l.impubcrem.n.
$.qui codicillos. D.de falfis, fi uftra de eo loqueretur,qui
codicillos ante teftamentum fados, in quibus ei legatum
adfcriptum erat, confirmarat.nam fi fua fponte valuiffct,
cur teftamento manus admouifl'et ? Vtcunque fit,hoc iu-
re vtimur, vt nifi retentam voluntatem appareat, codi-
cilli per pofterius teftametum refcifli videantur. ex quo
intelligi oportet, primum retenta: voluntatis probatio¬
ns ad fidcicommifiariuni,cui quid in codicillis relidum
eft,pertinere. Deinde codicillorum audoritatem vfque
eocreuifl'e ,vt non iam ex teftamcntis vel ante vel poft
fadis vires fumant, fed fuo ipfi iure ac robore confidant.
Itaque lulianus in Lj.f.vltimdJ). hoc titu. Teftamento
fafto, inquit, etiamfi codicilliinco confirmati nonefi-
fent, vires tamen ex eo capicnt.Paulus autem in 1 . ab in-
teftato.i 6 -  Ad tcftamentum, inquit, quod cjuoquo tem¬
pore fecillet, pertinent codicilli,& vt manifeftius dicam,
inteftato patrefam.mortuo , nihil defiderant codicilli:
fed vicem teftamenti exlubent; teftamento autem fado
res fequuntur eius. quod idem Imp. confirmauit in l.fiuc
ab initio.6-C.eod. vbi tradit codicillos & antecedent! &
fubfequenti teftamento confirmari pofle. Quin etiam
Celfus in 1 . infequenti refpondit hsc verba : Si quid ad
hoc teftamentum pertinens reliquero, valere iubeotetia
codicillos antefcr iptoscomprehenderq. Verum hate qui
dem pofterioribus, vt dixi, temporibus. Nam Traiano
Imperatore quid iurisfueritPlinius libro Epifto.hisdo-
. cet verbis: Tu quidem pro cetera tua diligentiaadmones
me, codicillos Aciliani, qui me ex parte inftituit lucre-
dem, pro non Ccriptis  habendos, quia non fint confirmati
teftamento. Sed ego propriam quandam legem mihi di¬
xi, vt defundtorum  voluntates etiamfi iure deficerentur,
qua/? perfedas tuerer. Conftat autem codicillos iltos
Acilianimanuferiptos. licet ergo no fint cofirmati tefta-
mento, a me tame vt cofirmati obferuabuntur. Hate Plin.

HiX.red.itas per codicillos dari adimive , nifi fideicom

mifsi modo,non potesl : inftitutioni autem fa¬
ct ce neq; conditionem,nec); direffafub-
fiilutione Licet adticere. l.ii.C.eo.

II I. Codicillis autem hxrcditas, neque dari,
neque adimi poteft, ne confundatur ius tefta-
mentorum & codicillorum: & ideo nec exhirc-
datio feribi. Directd autem hscreditas codicillis,
neque dari,neque adimi poteft. nam per fideicb-
miflum h ter edit as codicillis iure relinquitur. Nec
conditionem hxredi inftituto codicillis adiicere,
neque fubftituere dire< 5 to quis poteft.

T>{eque dari , neque adimi poteft . ] Enunciatio f. Codi-
cillis hereditas diredo neque dari neque adimi, neque
adeo exhgrcdatio feribi poteft.l. quod per manus.i o. D.
eod.vbtPapinianusait, Quod per manus traditum eft,
codicillis harreditatem dari non pofle , rationem illam
habere, ne per codicillos qui ex teftamento valerent,ip-
fum teftamentum , quod vires per inftitutionem heredu
accipitjconfirmari viderentHr. hoc eft,cum codicilli vim
ex teftameto capiant, teftamentum autem ex hjredis m-
ftitutionc: aeproinde fiimma & prima caufa ftrmitatis hat
redisinftitutiofit, abfurdum acprepoilcrum effet, vnde
inferiora fuam vim fumunt, id infimo& poftremo attri-
buit. Atque is fane locus luperiorem Papiiiiani opinio-
nem redolere quodammodo videtur . Hue autem Con
ftantini referiptum perdnet in Lli idem.7.C.eod.vbiait:
Si idem codicilli quod teftamenta pofient :cur diuerfum
his inftrumentis vocabulum mandaretur, quat vis ac po-
teftas vna fociaflet^ Igitur fpecialiter codicillisinftituen
di ac liibftituendi poteftas iuris audoritate data non eft.

A Verum hecquidemdchxreditatedida fint. Legataau-
tem &libertates relinqui per codicillos pofle, conftat
ex l.conficiuntur.S.in fin.D.eod. & l.libertates.^.D. de
manum.teft. quod vfque eo verum eft, vt Patilus in l.vlt.
feribat. Si palam hatresnuncupatusfit, legata autem in
tabuliscollata fuerint,ca quafi ex codicillis deberi. Pre
terea tutelas qtioq; per codicillos & dari & adimi pofle,
Vlpianusin I.3.& S.D-de tell.refpondit.

Terfideicommift'umh&reditas .  ] Seqtiitur 11. Hxreditas
in codicillis per fideicomifliim relinqui poteft. l.i.C.eod.
vbiImp.ait,HfreditatemJquidem neque dari,neque adi¬
mi codicillis polfe : verbis tamen precarijs, ratas efl'e dc-
furiftorum voluntates debere. quod idem traditurin 1.
hgreditas.C.de his quibus vt indig.l quidam.5.§.fed cum
veteres.C.de necefl.fer.l.Sc£uola.76.D-adTrebeH.l.pe-
nult. in fin. D. de condit.inifit. Hinc lulianus in 1.2. in
fin. D. hoc titu. Hxreditas, inquit, teflamento inutili-
ter data,non poteft codicillis quafi hgreditas confir-
B mari.fedcx fideicommiflo petitur,falua rationc legis
Falcidiae. Quo ex loco intelligi pofle videtur, quamob-
rem diredo dari non poftit, fideicommifli modo poflit:
nimirum,quia quarta hoc cafii detrahitur.

7S[ec conditionem Ineredi inftituto.  ] Scquirur 111. Hl’re-
dis inftitutioni teftamento facli conditionem per codi-
cillos adiicere non licet. 1 . Diui. 6.D.eod. vbi Marcianus
ait, nihil egifie matrern ,qui cum pure liberosfuos lias-
redes inftituerit , conditionem cmancipationis codicil-
Iisadiecerit: quia conditionem hasredi inftituto codicil-
Jisadijcerenonpoflit. Rationem autem Modeltinusin
l.pen.D.decond.inft. his demonftrat verbis: Hxredique
teftameto pure inftituit, codicillisadfcripfitconditione.
quxro aneiparere necefl'ehabeat. Rcfpondit:Hereditas
codicillis neque pari neq; adimi poteft. porro in defedu
conditionis de adeptione hxreditatis cogitafle incelligit.
Idcft,Iccirco nihil adieftio coditiois valet,quia deficicte
coditione adimerc hxreditatem voluit,quod iure no pot.
C tijque fubftituere direcioij  Sequitur 1111. Inftituto ha:
redi fubftituere diredo per codicillos non licet.d. J.Diui.
D.cod.&l.fiidem.7.C.eod. Nam vt fuo locodocuimus,
lubftitutio nihilaliud quam inftitutio eft .quare fi infti-
tuere no licet, nec lubftituere licebit-.quod aperte fecutu
Sceuolam apparet in l.Scxuola.76.D. adTrebell.vbiait
iccirco'; inutilem efl'e fubllitutionem, quia nec dari, nec
adimi codicillis hasreditas poflit. qux omnia de fubfti-
tutione direda intelligenda effe turn hie nofter, turn ills
locus admonet: vt fideicommifli modo fiibftitutis ius See
uola ex benignainterpretationeconcedic.

Codicillosplurcs, idque fine ribs folennibus
facere ius eft.l. v . D. eod.

1111. Codicillos autem etiam plures quis fa-
cere poteft, & nullam folennitatem ordinatio-
D nis defiderant.

Codicillos etiam plures quis .] Enunciatio l.Non vnos mo
do,fed& plures codicillos licet facere. ].Diui.6.§.i.D-eo.
& hi .& j.C.eo.vbi Impp.fcribunt per pofteriores codicil
los, nihil de fiiperioribus detrahi, nifi ijscontrarij fint.
QuinetiaPapinianus in l.ante tabular. j.D.eo.codiciJJos
codicillis infequetibus cofirmari pofle perfpicue teftatur.

littllamfoUnnitatemordinationis .] Scqultur 11. Codicil
lorum confedio nullam fblennitatis obffruatione defide
rat. l.I)iui.6.§.i. D.cod.vbi Marcianus feribit,needle no
efl'e vt codicilli defundi manu vel (cribatur,vel obfignen-
tur. quinetiam licet in cofirmati one codicilioru paterfa.
adiecerit,vt non alios valere velit,quam fua manu figna-
tos& fubfcriptos:tamen valere fades ab eocodicillos,li-
cet neq; ab co fubferipti, neq; manu eius figrtati fuerint:
quia aux pofteageruntur, pnoribus derogant. Theodo-
fius aute quinque teftes iti codicillisrcquirit.i pen.C.co.
fed vtrum rogati, an fortuitb interuenttmt ,rniiilinter-
effe ait.

INSTITV.

INSTIT VTIONVM

IVRIS, D. IVSTINIANI,

lib  E EE Bft I V S,

Ex partitions ‘vfitata 3  & in fcbohs imeterata , hinc incipit.

' D E H AE REDIT A TIBVS QJf AE A B

INTESTATO D EFERVNTVR.
titvlvs xxv r.

Quot modis deceffifje aliquis inteflato dicatur : item ad quosprimum ex duodecim
Tabulis intejiatorum bxreditatespertineant.U.D.defuis & legit.

NTESTATVS  A
decedit,qui aut
omnino tefta¬
mentum non fe
cit j aut non hi¬
re fecit: aut id,
quod fecerat,ru
ptum irritumve .
faftum eft: aut
(i ex eo nemo
haeres extiterit . ®
Inteftatorum
autem htereditates ex lege duodecim Tabula-
rum, primum ad fuos ha:redes pertinent. Sui au¬
tem harredes exiftimantur ( vt & fupra diximus)
qui in poteftate moricntis fuerunt: veluti filius fi
have, nepos neptisveex filio ,proneposprone-
ptisve ex nepote, ex filio nato prognatus pro-
snatave. Nec intereft, vtrum naturales fintli-

O ...

ben,an adopttui. q

Imeflatus decedit .] Enuneiatio T. Inteftatus quatuor
modis dicitur: teftamento non fado, non iure fado, ru-
pto irritove fado, & ab ha?rede deftituto.l.i .D.de fuis &
legit.vbi Vlpianusait, Inteftatos proprie appellari, qui
ciim pofi'ent teftamentum facere, teftati non funt: fed &
cum qui teftamentum fecit, ficiushaereditasadita no eft,
velruptum velirritum eft teftamentum ,inteftatmn non
improprie dici deceftifle. Et Paulus l.inteftatus.i<4. D.
de verb.fignifi. rnteftatuseft, inquit, non tantum qui te¬
ftamentum non fecit, fed etiam cuius ex teftamento he-
reditasadita non eft. Qua?cumira fint perfpicuum eft D
ftibtilius hoc loco earn rem tradari, quam a Papiniano
explicata fit in ].i .D.deiniuft.rupt. vbi Teftamentum ir-
ritumfieridicit,quando non aditur hxreditas. Rurfus,
pinguius a luftiniano earn partem quam a Papiniano tra-
dari, in qua de iniufto teftamento agitur. naminiuftum
Papinianusab eoquod nullius momenti eft, diftinguit:
quod hoc loco Iuftioianus prastermifit. Irriti fane no¬
mine Tryphoninusquoque deftitutum comprehenditin
l.filium. 2,0. Dale contra.tab.eiquc Vlp.cap. Inft. xxi i j.
confentit.

Ex lege  x 11 .tal/ularum . ] Sequitur 11. Lex xi i. in-
teftatorum hareditatem primo loco fuis hatredibusat-
tribuit. Verba autem legishatc funt: Paterfam.vti legaf-
fit fiiper pecunia  tuteia ve rei fua?,ita ius efto . At fi inte-
ftatus moritur, cui thus nec cxtabit bxres , agnatus pro-
ximusfamiliam babeto. qux  omnia VJpianum audore
babentmecproprmm caput in quo defuo hxrcde ilatua-
tur, defiderant: cum ilia verba, [cui fuus nec extabithie-
ret,] perfpicue demonftrent, primum & potiflimum ius
fuorum hteredum efi'e. nam vt eleganter (mbit Trypho-
ninus in l.pen. D.de bon.lib.omnia qua: noftra funtjibe-
ris noftris ex voto paramus.

Sui autem hxredes  .^Sequitur in. Suus litres dicitur,
qui in morientis poteftate eft ,fiucnaturalis fiue adopti-
unsfit.l.i .§.fiios.D. de fuis & legit. &§. i.fupra, De hat¬
red.qual.vbihec omnia fatis ,vtmihi turn vifus fum,di-
iigenter expofui.

Ex nepote ex filio nato  . ] Ordo eft, Pronepos proneptis-
vc,prognatus prognatave ex nepote nato cx filio:hoc eft,
Ex nepote qui non ex filia, fed ex filio fitfufeeptus. nan\
fi ex filia, iam ad cognatorum ordinem trauflatus eftet.

Et jpurii curi]s 'ciuitatum dati, & qui ex contuber~

nio quod poslea coniugium faffum etl , nati
funt, fuorum ius obtinent.l.x.

& xj. C-de  nat.lib.

IT. Quibus connumerari neceffc eft etiam
cos, qui ex legitimis quidem matrimonijs no funt
progeniti,curijstamen ciuitatum datifecundum
diualium conftitutionum , qua: fuper his pofitse
funt, tenorem ,ha:redum fuorum iura nancifcun
tur. Necnon cos, quos noftree amplexa: lunt con
ftitutiones, per quas iufsimus, vt fi quis mulie-
l'em in fuo contubernio copulauerit, non ab ini¬
tio affe&ione maritali, earn tamen, cum qua po-
terat habere coniugium, & cx ealiberos fuftule-
rit: poftea verb affecHone procedente, etiam nil
ptialia inftrumenta cum ca fecerit, & filios vel fi
liashabucrit: non folum eos liberos, qui port do-
tem editi funt, iuftos, & in poteftate patris efle:
fed etiam anteriorcs , qui & ijs,qui poftea nati

Inftitut. Imp. Commentarius, 189

funt, occafionem legitinu nominis pratftiterunt.
Qiiod obtinere cenfuimus , etiamli non proge-
niti fuerint poft dot ale inftrumentum cofedtum
liberijVel etia nati ab liac luce iuerint fubtra&i.

Curijstamen ciuitatum anti.]  Enunciatio I. Spuriusin
Decurionum ordinem alle<ftus,iura lift heredis confequi-
tur,l.cumquis,i o C.denatural.Iib. Quade reiib.prwno
fubtit.De nuptijs, itacopiose explicatum eft,vteadem
inculcare nihil necefle fit.

Siquismuliereminjuo contubernio . ]Sequiturii. Nati
cx contubernio, quod in matrimonium mutatum eft,
quamuis nulii poftea nati Gnt, vel in vita manferint, fuo-
rum iusobtinent l-nuper,ii. C,denat. & fub tit- Be nu¬
ptijs, libro prin’o a nobis explicatur.

Sui ius ijs tantim, qui in teftatorts familia primum

ab eo gradurn cb'inent, & post urn;, qui nati
eundcm babitun erant, conceditur.

L.iif.D.de miun. test.

III. Itademumtamenneposneptisve,pro-
nepos proneptisvc, fuorum hseredum nuir ero
funt ,fiprtecedens perfona defierit in poteftate
parentis efle: fiue morte id acciderit, due alia ra
tione,vclut emancipatione. Nam ft  per id tem-
pus, quo^quis moritur, filius in poteftate cius fit:
nepos ex eo finis lucres efle non pot eft. Idque
&in exterisdeinceps  liberorum perlonis didtum
intelligimus. Poftumi quoque, qui fi viuo pa-
rente nati eflent, in poteftate eius futuri forent,
fiii hacrcdes funt.

Si prtccedens perfona.']  Enunciatio I. Nepos no nifi filio,
oronepos non nifivtroque defamiliafubiato,fui iusadipi
.citur, §. z.  fupra, Dehatred, qual.vbi haede re vberius
Jifferuimus.

"Pefumi quoque , qui fi viuo . ] Sequitur r i. Poftumur,
jui patre vmo natus in eius poteftate fuftfet, primumque
gradum obtinuiflet,fuus lucres eft,I.3. De iniuft.rupt.

Ius fui & ignorantibus & furiofis conceditur. quod

qui adeptijunt , continuare potius dominium,
quam hxreditatem acquirere yidentur.
l.lxiii. D. de acqu.h&red.l.xi .

D. lib. & pojiu.

11 11 . Sui autem hseredes fiunt etiam igno-
rantes. & licet furiofi lint , lueredes poflunt exi-
ftere: quia quibus ex caufis ignorantibus nobis
adquiritur, cx his caufis & furiofis adquiri poteft.
Etftatim morte parentis quaficontinuatur do¬
minium . &ideo nec tutoris auftoritate opus eft
pupillis, cum etiam ignorantibus adquiratur fuis
hatredibus hsereditas. nec curatoris aflenfu adqui
ritur furiofo ,led ipfoiure.

Fiunt etiam igmrantes .] Enunciatio I. Sui hatredcs fieri
turn ignorantes, turn etiam furiofi poflunt. l.i .§. 3. D. Si
quis omifl.caulf. telhvbi Vlpian. ait, eos, qui in potefta¬
te funt , ftatim ex teftamento hxredis efle, nec quod fe
abliinere poflunt, quicquam aduerfari. Item 1 . furiofus,
63-D.de acq.hcredit.vbi Marcellusfcribit extranei ha:-
reditacem furiofo per fe acquiri non polfe : fuutn verb St

A nccefl'arium efse pofse.cuius rci rationem Imperator de-
* monftratiquia fui non tam hxreditatem acquirere,quam
dominium continuare dicuntur.

Quibus ex caufis ignor antibus . ] Sequitur 11 • CHiibus
ex caufis ignorantibus lanis acquirmmex iis acquiri fu¬
riofis poteft,l.fi a funolo,14-D.de oblig.& a&.l.fi afurio
fo,i i.D-Sl ccrt. petat.

Quaficontinuaturdominium .] Sequitur 111. Suitconti-
nuari potius dominium,quam acquiri hereditas videtur.

1 -in lui,11 .D.de lib. & poft. Ob earn enim caufam fui di¬
cuntur, quod no alienarum, led fuarum quodamodo re¬
rum heredes videntur efic. quod fub tit. De hercd.qual.
fufius explicatum eft.

Hec tuteris auSioritate.  ] Sequitur 1111. Hereditas fuis
ipfo mre fine tutoris & curatoris auftoritate acquiritur.
l.in fuis hjredibus,14-D.de fuis &legit.vbi Caius feribit
in fmsheredibus aditionem neceifanam non efle : quia
ftatim iploiurehgredes exiftunt.item l.fi fratris,3.C- de
B iuredelib. vbi Imp. fcribitfuum heredem etiam ciaufis
tabulis heredem efle.

Sui ius ei, qui ah boflibus patre mortuo reuertitur ,

conceditur: ei verb, cuius pater poft mortem
perduellionis damnatur , adimitur ,
l.i.  S. iij.befuis <& legit.

V.  Interdum autem,licetin poteftate paren¬
tis , mortis tempore, fini s hatres non fuerit, ta~
men finis lucres parentiefficitur; veluti fiabho-
ftibus quis reuerfus fuerit poft mortem patris
fui. ius enim poftliminij hoc facit. Per contra-
rium euenit, vt licet quis in familia defunfti fit
mortis tempore, tamen fuus hatres non fiat: ve-
C luti fipoft mortem fuam pater iudicatus fuerit
perduellionis reus , ac per hoc memoria eius
damnata fuerit. fuum enim hatredem habere non
poteft,cumfifcus eifuccedat :fed poteft did ipfo
quidem iurc fuum hsredem effe, fed definere.

Interdum autem. J  Enunciatio I. Ei,qui ab hoftibus poll
mortem patris reuertitur, propter poftliminium, fui iu*
conceditur. Quidigiturre/pondebrimisad l.captum.j).
C.dcpoftlimi. vbidilucide Imp.  Diocletianus ius iltud
fidiioni legisCorneJigattribuit?Sane xutd/xdpSn^cc/avn-
fiomdy  videtur, aut midpentnc  vocabuli legis Cor-
nelif hec fuifle, vtcumque fit ,  caufg noftre conftitutio
hec erit: Qui filium apud holies habcbat,ac proinde ex¬
tra fuampoteftatem, putans ilium nunquam rediturum,
teftamentum fine vlla eius mentione confecit. Eo mor-
■ tuo filius poftliminioreuertitur, teftamentum propter
D fui preteritionem oppugnat. Intent.Teftamentum vitio-
fum eft.D-Imbiuftum.Q.Vtriusmodi fit.K. Quia mor¬
tis tempore fuus non eras. fuus eft enim , qui in morien-
tis poteftate eft.F. At poftliminium ius mihimeum inco-
lume feruauit, quafi nuquam a ciuitateabfuifiem.D. An
qui patre mortuo ab hoftibus reuerfus eft,quia iurc poft
liminij femper m ciuitatefuifsefingitur, fui ius incolu-
me retinuerit. Controuerfia ex contrarie feriptis nata.
eft. Refpondetur autem retinuifle. ex contrario etiam
lie non incommode dilputari poteft . Pater apud holies-
deceflit. quirebatur cum in fua poteftate mortis tempo-
renon haberet, an fuusdici poffim. Intentio. Suuse ? .».
Non fum.QjAn fit.R.Quia mortis tempore in patris p 4 ,
teftate non fui.F.At lex Cornelia patrem ip'b captiuita
tis momento mortuum fingit-D. An huius pater apud ht>
ftes mortiius eft, quia lex Cornelia fingit cum in ciuita-
te mortuum,fuus fit. Controuerfia ex eodem fontc na-
ta eft. Iulianus in l.lcge.i x.D. deteftam. Filius eius, in¬
quit, qui in hoftium poteftate deceflit, inuitus h*redi-
tati obligatur: quamuis liius haeres dici non poflit, qui

in

I £),0

Franc. Hotom. in II. Lib.

in poteftate morientis non fuit.

Pojimonem fuam iudicatusperduellionis , ] Sequitlir I1.
Filing ius, qui poft monem fuain perduellionis danma-
tur, fui jusainittit,l.i.§. interdum.D. de fuis& legit.vbi
multb&commodius&plamus VJpian.hacexplicat. In-
terdum etiam ait, Filins fuus lieres excluditur,filco prx-
lato r vtputa fi perduellionis fueritdamnatus pater poft
mortem fuam . hoc quo ? vt nec iura fepulcrorum h:cfi¬
lms habeat. Quo cx loco inteiligunus,eum,qui fm ius
amittebat, non moub patrimonium, fed etiam ius facro-
rum gentilniorum aclcpulcrorum familiarium amilille.

VoB mortem jitam . ] Scquitur 11 x. Perduellionis cri¬
men morte non extinguittir, fed mortui memoria dam-
nari iblct.l.vlt. D. ad lcg.maicft. Quid autem inter ma-
ieftatis & perduellionis crimen intcrfuerit,alio locode-
pionilrauimus .

Cumfifcus eij'uccedat . ] Scquitur 1111. Fifcus mortuo
perduellionis damnato liicccdit d.l.x. De fitis.&l.vlt.
de maieft.

f. fuisfi quis fuus (fie deficrit,eius in locum inferior

jkcceditjuustac proinde fine pari fiue impart
gradu fint,qubus b&reditas debetur,ea
non in capita, fed in jhrpes diuide.
l.ii.& iii.C.defuis & legit.

VI. Cum filius filiavc,& cx altero filio nepos
neptisve exiftunt,paritei- adhareditatem am vo-
cantur :nec qui gradu proximior eft, vlteriorem
excludit. Aequuin enim efle videtur,ncpotes ne-
presque in patris fiii locum fuccederc. Pari ra-
tione, & ft nepos neptisve fit ex filio,& ex nepo-
te pronepos proneptisvc,fimul vocantur.Etquia
placuit nepotes neptesve, item pronepotes pto-
neptesve in parentis fuilocum(uccederexonue-
niens efle vifum ell, non in capita, fed in ftirpes
hxrcditatem diuidi: vt filius partem dimidiam ha:
reditatis habeat ,& ex altero filio duo pluresve
nepotes alteram dimidiam . Item, fi ex duobus
filii nepotes neptesve exiftant,ex altero vnus
forte aut duo ex altero tres aut quatuor: ad
vnum aut duos dimidia parspertineat,ad tres vel
ad quatuor altera dimidia.

Tariter ad htreditatem aui vocantur.  ] Enunciatio I.Ne¬
pos neptisve ex filio demortuo, vna cum filio (iiperftite
ad hereditatemaui squa ex parte admittitur.l.?. C.de
fills & legit, vbi Imp. hocdilucide legex 11.Tabular urn
cautum ftifie Icribit, opinor in hanc lententiam : Si quis
ex fuis hajredibus manbus fuus hxres efle defierit, liberi
eius & catteri in locum luorum fui haeredes fuccedunto:ac
turn fia:reditas non in capita,fed in ftirpes diuiditor.
Idemq; dcxn. tab.luftinianusinfra.§.vlt.teftatur.Qua
ex re intelligi volumus, duo quodammodo genera eife
fuorum: alios enim natura, alios fucceflione, fuos exifte-
re: vt fortafle non incommode alios naturales, alios fuc-
cedaneos appellare poftimus. natura, folos filios: fuccef¬
fione, pofteriorcs, qui in fuperiorum locum vacuum fub-
eunt. Et quoniam Suitati ius illud ab inteftato fuccederi-
di attributum erat, atquum fuit ad hsereditatem cos, qui
cam adepti crant, vna cum alteft) vocari. Itaque Vlpia-
nusl.§.fi filius,D.defiiis & legit. Si filius,inquit, (uus hj
res efle defijt, in eiuldem partem luccedunt omnes nepo¬
tes, neptesve ex eo rati, qui in poteftate funt. quodna-
turali aquitate contingit. At difliimilis ratio eft in pro-
pinquis. nam fratris filius in patris fui demortui locum
pon fuccedit, vt patrui demortui cum patruo fiiperftite
patrimonium partiatur. l.^-C. de legit, haired. nimirum

A quia (ucceflioa lege non in agnatis, fed in ijs,qui fui efle
poflunt, inftituta eft.

Pari rationedfi nepos.  ] Sequittirii. Pronepos pro-
neptisve ex nepote demortuo, vna cum neporenepteve
ex filio atquis ex partibus fuccedit.l.i .§.libcros.D.de co-
iung.cum emanc.vbi de Pretoria pofleflione Vlp.loqucs.
Plane fi fint cx emancipato nepos, & cx nepote eius alio
pronepos: dicendum erit,vtrunque ei iungnamboenim,
in fuorum locum fucceflerunt.

fjon in capita , Jed in ftirpes.  ] Sequ itur r 11. Cum in
parentis demortui locum lucceditur, non in capita, fed
in ftirpes hsreditasdiuiditur.l.3.C.defuis& legit.ln ca¬
pita autem diuidi dicitur hireditas, quae tot in partes,
quotfuccedentium capita l’unt(ideftperfon£)diuiditur:
vt fingulis perfonis lingula: partesattribuantur. In fiir-
pes vero, cum totin partes diuiditur, quotfuorum natu-
ralium capita,ex quibusfuccedanei extant, fuere. Caufie
conftitutio: Msuius duos filios lufeepitiquorum alter vi-
B uit, alter duobus reliflis liberis deceflit. idemMseuius
inteftato moritur : dc cuius h.vrediratc particnda nunc
ambigitur. Intentionepotum : Hasreditasin tres partes
diuidondaeltjVtfuum quifque trientemauferat. quippe
cumfuifimus,& lex sequabiliter inter fuos diuidi lubeat
hicreditatem. D. lmb in duas tantum. Q_. Quot in par¬
tes diuidenda fit. R. Quia non plus habere iuris debetis,
quam is cuius in locum fuccefliftis. F. Atciim fuifimus,
nonalicno beneficio, fed noftromre h.creditatem peti-
nius:iioceft, non tanquam fuccedanci ,fed tanquam na-
turaJes feu na’tiiii, hacreditatcm petimus. D. Aneadem
fuorum fucccdaneorum ratio liabenda fit,qua naturahu.
Controucrfia ex Cctipto  & ieutentia nalcitur: an lex qua:
iubet b^reditateminter/uoseequis expartibusdiilribui,
dequibusvisfui mtcJIigenda fit: tarn fuccedaneis,quam
naturalibus. Refpondetur autem, nequaquam: quia ta-
metfi fui fint, tamennon natura, led calii;& vt DiaJcdii-
ci loquuntur xitrct av[aCi£>nd r, ideft per accides fin funt.

C abfurdum autem eflet plus ijs,qui fucccfserunt,quim et,
cuius in locum fuccefserunt, iuris tribtii.

Itemfi exctuobusfil'ijs.'j Sequitur mi. Auilierc-ditas
inter nepotes ex duobus filijs non in capita,fcd in ftirpes
diuiditur.l. i.C.de fuis & kgit.vbt Impp.fcnbunt, nepo-
tesex diueriis filijs varij numcriauoluccedentes, ab in¬
teftato, non pro virilibus partibus,fed ex itirpibus fucce-
dcrc.quodidem trad t Faulusex Papinianoinl.Papi-
niamis, 8 .§.quoniani.D.de inoft’.teft.CaufE conftitutio :
Quintius duos filios habuit: primus tres Jiberos lull-epic,
alter vnum tantum ■'vtroque filio demOrtuo, Qjsimius
apfenepotibusliiperftitibusdeceflit. Deauiha-reditate
interfe nepotes ambigunt. Intentio tnum nepotum:
Hereditas in partes quatuor diuidenda eft, vtfuum qulf-
qiic quadrantem au ferae. quippe  cum fuifimus,& lex in¬
ter fuos partes fieri xquales  liibeat. D- Imo in duas tan¬
tum . Q. Quot in partes diuidenda fit. R. Quia non
plus habere iuris pofsumus, quam ij, quorum in locum
D liicceffimus. F. At cum fui fiinus, nulla fucceliiomsha-
benda ratioeft: noftro enim iure, non alieno,necparen-
tum noftroritm beneficio, led propter lie Aram fuitatcm
4 ia:reditatem petimus. D. An qui lirccefiione tuuselt,
,quia fuo ac proprio iure (nimirum quia reuera fuus eft )
hacreditatem petit, eodem loco aenumero, quo  qui na¬
tura fuus eft,haberi debeat. Controuerfiaex fcripto&
fententia manauit. Refpondetur autem nequaqua. quia
reuera ius fui, non in le primum, fed in fuo  pacre confti-
tifac proinde cbm per fucccflionem illud adeptus lit,ab-
furdum efl'e plus ei,quam patri fuo iuris attribui.Ex que
intelligi debet, quod quafi myflerium quoddam hac in
re videtur, fimuJatque filij aheui nati funt,ftatim eius he
reditatem iplo iure ita inter illos diftribui, vt pollea plul
res in partes fccari non poflit: & quatnuis iliisdc tamilia
fublatis nepotes fuccedehtes fui efficiantur, tamen non ta
proprie Iqos efle,nec tantam vim iplorum fuitatis efle,vt
h*rcditatem diuiderein partes poflit -Qux cum ita fint,
tietnini oblcutum efle poteft, cur in fratrum duorum li¬
beris aliter fit conftitutum. vtputa duos fratres habui:

vnus

Inftit. Imp.Commcntarius.

ipj

jt racat

vm!*exhisvnum'filium,alterduos reliquit . h^reditas A
mea in tres partes diuidetuninquit Vlp.l.z.§.i -D.defuis
& legit.nimirum quia non fucceflionis iure, led luo pro
prio hereditatem petunt: quippe aim lex in agnatisluc-
ceffioncm non inftitucrit. itaque fratris filius cum fra-
tre defunfti ad hereditatem non admittitur: vt fliperiu?
dicebamus ex l.j.C.de legit.hered.Cum igitur fuo ini lo
co graduque patrueles permanlcrint, improbari non po
teft, (5  plus eis tribuatur iuris quam its quorum in locum
non fuccefferunt.plures enim perfonr funt: nec ius fuuni
ex patrum perfona vel gradu mutuantur,fed ex fua ipfo
rum agnatione , atque vt ita loquamur, ex fuis ipforum
perfonisfumunt.

Tum demumfuusne aliquis fit , qvuxritur,cum inte-

ftato patremfa.deccjfffe conSlat, potejl enim
qui mortis tempore non erat, fuus hteres

effici.l.i. De fuis & legit.  B

VII. Cum autem quxritur, an quis fuus har-
res exiftere pofsit: eo tempore quxrendum eft,
quo certum eft aliquem fine tcftamento decef-
fifle ,quod accidit & deftituto teftamento. Hac
ratione, fi filius cxhxredatus fuerit, & extraneus
haeres inftitutus, & filio mortuo poftea certum
fuerit haeredem inftitutum ex teftamento non fie
ri hxredem, aut quia noluit efle hxres, aut quia
non potuit, nepos auo fiius hjeres exiftet: quia
quo tempore certum eftinteftatum deceftilfe pa
tremfamilias , folus  inucnitur nepos. &hoc cer¬
tum eft. £t licet poft mortem aui natus (it ,ta-
men auo viuo conceptus, mortuo patre eius,po- q
fteaque delerto aui teftamento, fuus lixres efft-
citur . Plane ft & conceptus & natus fuerit poft
mortem aui, mortuo patre fuo, defertoque po¬
ftea aui teftamento, fuus haeres auo non exiftet:
quia nullo iure cognationis patrem fui patris at-
tigit. Sed nec ille eft inter liberos aui, quem fi¬
lius emancipatus adoptauit. Hi autem,cum non
lint * fui (quantum adharreditatem) liberimeque
bonorum poflefsionem  petere pofiunt, quafi pro
ximicognati. Hxc de fuis hxredibus.

Fe tempore quterendum eft. ]  Enunciatiol. Sttusnecne
aliquis lit, non mortis tempore, led vbi patremfam.inte-
ftato mortuum rife certum eft, exquin debet.l.i .§.fcien-
dum-D. de (uis & legit. & J. vit. D. de cond.inftit.vbi Pa-
pinianus ait: Filium poft cuius mortem patris teftamen- E
turn deftituitur,non videri nepotibus fiibftitutis obftitifi-
fe.quemadmodumfiexhxredato eodem (ilia, nepotes,
cum filius moreretur, hsredes fuifi’ent inftituti.

hac ratione fi filiut.  ] Sequitur 11. Qui nepos auo mo-
riente fiius non erat, fi poft exhseredati filij morte extra-
neum inftitutum h^redem non cffccontingat, fuus effi-
citur.l.i .§.fciendum.D. de fuis & legit.vbi Vlpia.ait,ne¬
potes & deinceps interdum etiam fi parentes eos mortis
tempore prxeefierunt, tamen polTefuos hiredes exifte¬
re, quamuisfucceffio in (uis hxredibus non fit. quod ita
procedit, fi pnterfam. teftamento facto deceflerit, exhaj-
redato filio, mox deliberante hfrede inftituto filius de-
ceflit, poftea deinde repudiauit hxres  inftitutus.nepos
poterit fuus litres efle. cui Papinianus confentit in i.vlt.
in fin-D-de cond.inftit. Caulj conftitutio : Paterfam.ex-
traneum inftituit, filium ex quo nepotem habebat, exhae
redauit. mortuo teftatote,dum inftitutus deliberat,filius
moritur. polt inftitutus repudiat. Itapatremfam.inte-
ftatodeceflifleconftitit,quippe deftituto ab hatredete¬

ftamento. aeproinde nepos primum gradum obtinens,
fuus efficitur. Intenfto: Suus fum.D. Non cs. Q^An. fit.
R.Qma fuusdicitur qui primum morietis infamiliagra
dum obtinet.tu verb mortis tempore gradum ilium non
obtinebas, quippe a filio anticipa turn. F.Imb fuusdicitur
qui quo tempore, neminem alium hgredem efle conftat,
fuusexiftit. nam avct?of/jtaV vt Iulianus loquiturpnortis
tempore fuus fuifle vidctur.D.An fuus dicatur,non tan-
tum qui mortis, fed & qui deftituti teftamenti tempore
liius exillit. Controuerfia ex verbi defimtionenataeft.
Refpondetur autem, fuum dici. nimirum, quia turn de¬
mum quatrendum eft fuus fit aliquis necne cum interef-
fe poteft.'hoc eft, cum aliqua cius quatftionis vtilitatis
efle poteft.tum demum autem vtilitaseffepoteft aliqua,
cumalium cxteftamento nullum eflecertum eft.quod
Vlpianusin l.fiquis.6.§.i.D.dciniuft.rupt.planiflime co
firmat. Nam ab inteftato,inquit,is fucccdit, cui ante eum
alij non eft dclata haircdicas. non fuifle autem filio dela-
tam hatreditatemapparet, cum deliberante inflituto de¬
ceflerit . atque his Papinianus confentit in J.fcripto.7. Si
tab.teftam. null, exhib.

Tamenauo -viuo conceptus.  ] Sequitur 111. Nepos auo
mortuo natus, fi modo eo viuo lit conceptus, deferto poft
patris mortem teftamento ,fuus hatres exitt'-t.l. fiquis.6.
§.1 .D.dc iniuft.rupt.Vbi Vlpianus ait, nepotem pofle iuu
efficijliquidem mortis aui tempore fuit in vtero.catterum
fi poftea conceptuseft, Marcelius feribit, neque vtfuum,
nequevt nepotem, aut cognatumad hsrednatem vel ad
bonorum pofleflionem admitti.

VUn'c fi & conceptus.]  Sequitur mi. Poflauimorte
& conceptus & natus, necognatus qutdemauo, ne durn
fuusdici potcft.d.l.fi quis.6i§. 1. D.eod. vbi Vlpianus, Si
poftea, inquit, conceptus fit, neque vt fuus, neque vt ne¬
pos,aut agnatus ad h;ereditatem,vel ad bonorum pollef-
fionem admitti poteft. Et Iulianus inl.item Pretor.8.D.
de fuis & legit. Item Prxtor, inquit, ediftoliio, proximi-
tatis nomine, bonorum pofleflionem pollicetur his, qui
defunfti morns tempore cognatt fuerint. nam quod in
confuctudinc nepotes cognati appellantur,etiam eorum,
poft quorum mortem concepti funt, non propric, fed per
abuflonem vel potius cw’apptKas  accidit.

Sedntc ille eft inter liberos  ««».] Sequitur v. Isquceman
cipatus filius adoptauit, inter aui liberos non numeratur.
l.quem filius.z^.D.de adopt.Vbi Iulianus ita feribit:Que
filius meus emancipatus adoptauerit, is nepos meus non
erit • Et ratio quidem apparet, quia per emancipationem
tnibi  turn fuus, turn agnatus efle defi;t.fed alieniflimo
locomihi pofitum hoc fuifle videtur. Vtcunquefit, len-
fus hie eft. Si paterfam.cuius filius emancipatus aliquem
adoptauit, emancipato mortuo, inteftatus decedat, ado-
ptiuusille non poteft, vel tanquam fuus,vel tanquam in¬
ter liberos hereditatem petere.

Cum Honfint, quantum ad btereditatem , liberi Sequitur
r 1. Nec auo mortuo concepti, nec ab emancipato ado-
* ptari bonorum pofleflionem quafi cognati poftulare pol-
funt.l.Titius fi.D. defuis& lcgi.vbi Iulianus ait: Qui poll
mortem, inquit, aui fui concipitur, is neque icgitimam
hereditatem cius, tanquam fuus hxres,neque bonorum
pofleflionem tanquam cognatusacciperepotelhquia lex
xii.  Tabularum eum vocat ad hxreditatem,qiu moricn
te eo, de cuius bonis qugntur, in rerum natura fuerit.

Emancipate & fuitatis &agnationis iure a lege xij.
Tab, jpoliantur: Treetor tamen ijs bonorum
pojfeffionem fluefolifint ,/iue cum fuis
concurrant , c nced.it. l.iiij.

Si tab.test am.null.

VIII. Emancipati autem liberi, iure ciuili
nihil iuris habent (neque enim fui hxredcs funt,
qui in poteftatc parentis efle defierunt ( neque

vllo

192 Franc. Hotom, in 11. Lib.

pratter vllo alio iure (''per legem duodecim Tabularum)
vocantur. fed Pr&tor naturali cequitatc motus,
datcibonorumpoflefsionem VNDE LIBE
RI,  pcrjnde ac ii in poteftate parentis tempore
mortis fuiflent: fiue fob fint , fiue cum fuis hxre-
dibus concurrant. Itaque duobus liberis extan-
fibus, cmancipato vno, & eo, qui tempore mor¬
tis in poteftate fuerit: fane quidcm is, qui in po-
teftate fuit/olus iure ciuili hatres cft,&folus fuus
hxres. fed cum emancipate beneficio Prxtoris
in partem admittitur ,euenit, vt fuus hxrespro
parte hseresfiat,

lure ciuili nihil iuris habeat. ]  Enunciatio I. Emancipa-
tio & fui hpredis, Stagnations ius adimit-l.capitis.i i .D.
de fuis 8c legit. vbi Pompomusait, Capitisdeminutione
perire Jegitimas ha?reditates,qux lege x 11 .Tabularum
vcniunt: quoniam definit (bus hxres vel agnatus refte di
ci. quod idem Paulus eonfirmat in l.tutelas.7. D.decap.
minut.vbi ait emancipates agnatos elledefinere , quippe
familia mutatos. Verum hxc libro primo multo vberius.

Verlegem xij.  ta&.]Totum hoc ex glofia fumptum pu-
tarem, in qua non per,  fed potius pxaeier  feri-
ptum fuifl'et. Cum enimmododixerit, lure ciuili nihil
iuris habent, quid diet, qudd aliud ius per Legem x 11.
Tab.nominaret> Sitamenretinenda hxc funt, pkae-
t e r  iegendum putarem : vtfitfenfus, NuJlo alio iure
ciuili poit xii.  Tab. conilituto.

Sedpreetor naturali xtpuitate.  ] Sequitur 11. Emancipati
fiue foli fint, due cum fuis concurrant, bonorum poifefi.
fionem a Pretore impetrare p"biTunr. J.vlt.C. de fuis & le¬
git, rbi Iuftin.ait, Prxtorem filics emancipatos licet fub-
tlli iure capite diminuti fuerant, attamen inpatrisfuc-
ceilioncm fine vila deminutione vocare. & 1.4.D.fi tab.
teit. vbi Paulus ait, liberos etiam capite deminutosper
edidlum Prxtoris ad bonorum potleuionem fuorum pa-
rentumvocari. Item 1. fed cum,6.§. i.D.debonpofl.vbi
idem ait:Quamuis iure ciuilideficiant liberi,qui propter
capitis deminutionem refeindere. Bonorum autem pofi-
fdTioncm intelligimus,eam quse [vnde hberi ] appellatur
quam non modo emancipatis, fed etiam fuis hgredibus
darifolere idem Iuftinianus affirmat fub tit.pe bon.polT,

§, iiintautcm,

Qui emancipati fefe arrogddos extraneo dederunt ,

ft patre vino fui iuris fiant, ad eius admittun -
tur bomifin mortuo,ab vtriufque bonis
excluduntur.Liiii.fi tab.tc-sl.

IX.  At hi, qui emancipati a parente in ado- \
ptionem 1c dederunt, non admittuntur ad bona
naturalis patris quafi liberi: ft modo, cum is mo-
reretur, in adoptiua familia fuerint. Nam viuo
eo emancipati ab adoptiuo patre, perinde admit
tuntur ad bona naturalis patris,, ac ft emancipati
ab ipfo eflent, ncc vnqua in adoptiua familia fuif
{ent. Et conucnienter, quod ad adoptiuum pa-
trem pertinet, extraneorum loco efle incipiunt.
Poft mortem vero naturalis patris emacipati ab
adoptiuo patre: & quantum ad hunc adoptiuum,
seque extraneorum loco Hunt: & quantum ad na
turalis patris bona pertinet, nihilo magis libero-
rum gradum nancilcuntur. Quod ideo fic pla-
cuit, quia iniquum erat, efle in poteftate patris
adoptjui, ad quosbona naturabs patris pertine-

A rent,vtrum ad liberoscius, an ad agnatos.

T^on admittuntur adbona.]  Enunciatio I. Emancipate
dum in arrogatione, ell ad naturalis patribona non ad-
mittitur. Ratio manifefta eft, quia cum ei fatis in ado¬
ptiua familia confultum fit,in qua iura turn iiiitatis, turn
agnationisadeptuseft. nihil eiauxiho Prxtoris opus
fuit. nam fi in adoptionem a patre datos fpedemus, fa¬
tis conftat plerunque iccirco id fieri, ceterorum qui in
poteftate retinentur, partes fint maiores.

Tgam -vim eo emancipati.]  Sequitur 11. Emancipate ab
arrogatione,in quam feie dederat, ad naturalis patris po
flea morientis bona fic admittitur, quafi arrogatus nun-
quam fuilfetJ.-j.D.Si tab.teft. vbi Paulus ait: Si natura-
ks emancipati & adoptati,iterum emancipati fint, habe¬
re ius naturale Jiberorum . Quod de Prxtoris benefi¬
cio intelligendum eft: qui cum omniipe deftitutos na-
turales fiiios videat: hoc eil, & naturalis & adoptiui pa-
5  tris hxreditate exclufos ,aequitatem naturxque iusam-
piexus, eos agnatis omnibus antepofuit.

Quod ad adoptiuum patrempertinet. ]  Sequitur 111. Ab
arrogatione emancipate adoptiuo patri extranei loco
eff,l.i .§.3-D.Si tab.teft. vbi Vlp.ait, adoptiuos hadleiuis
admitti, fi fuerint in poteftate . cxterimi fiiui iuris fue-
riflt,ad bonorum pofteffionem non inuitantunquia ado-
ptiontsiura d;iToluta funt emancipatione. quod ipfuni
Paulus in I.4.eonfirmat, vbi ait,adoptiuos liberorum no-
menpoft cmancipationem admittere.nam vtait Papi-
nianusin J.i j.D.de adopr.in omni fere iure finita patris
adoptiui poteftate, nullu ex priftino rerinetur veiligiu.

Tgihilomagit liberorumgradum nancifcur.tur. ]  Scquitltr
1111. Ab arrogatione poll patris  naturalis morte eman¬
cipate liberorum gradum in eius bonis non obtinet.l.
pen.C.deadopt.vbi Iuftin.ait,nuljamfpem eireinanere,
neque contra patris naturalis voluntatem, quia  mortis
, c-ius tempore in alicna fuera: familia conftitutus: nec
• contra adoptiuum patrem , quia per emancipationem
eiusfamil aexemptuseft .Rationem etiam hoc loco Iu¬
ftinianus affert, ne in adoptatoris poteftate fit,vtri ad in-
teftati hereditatem veniant: liberine, an agnati: vel po¬
tius,ne in adoptatoris poteftate fn,quxfitam agnatis hx-
reditatem adimere . nam poft patrisfa. mortem, agnati
hxreditatemamplexierant. quodfi adoptator iitam il-
Iishxreditatem velitadimere, hanc habebitrationem,
vtfiliumadoptatitium emancipet: interdumnon malo
animo,fed data opera,vt aliorii hgreditatein eii deriuet.

patre'naturaii emancipati,a Tra:tore ad eius bc-

norum pojjeffionem admittuntur: ab adoptiuo
verb, nequaqud.Uiii.D.fi tab.tefl.null.

X.  Minus ergo iuris habet adoptiui fib j,quam
naturales. Namque naturales emancipati,bene¬
ficio Prsetoris gradum liberorum retinent, licet
inre ciuili perdant: adoptiui vero emancipati, &
iure ciuili perdunt gradum liberorum, & a Pro¬
tore non adiuuantur, & re6te . naturalia enim iu
ra ciuilis ratio perimere non poteft: nec quia de-
finunt fui baercdcs efle,poflunt deiinere filij fibce—
ve, aut nepotes neptesve efle. adoptiui vero ema
cipati, extraneorum loco incipiunt efle: quia ius?
nomenque filij filiaeve,quod per adoptionem co-
fecuti funt, alia ciuibratione,ideit emancipa¬
tione perdunt,

Tgaturales emancipati beneficio pratorts.]  Enunciatio I.
Naturales emancipati liberorum gradum, quern iure ci¬
uili amiferat,Pretoris beneficio recuperant.l.^D.fi tab.
teft.null &l,vlt.C.de legit, hered.vbi feribitur, liberos

capite

Inflit. Imp. Commentarius.

capitedeininutosperediflum Prgtorisad bonorum pof-
feffionem vocari fuorum parentum: nifi fi adoptiui fue-
rint. hoc enim ctiam libcrorum nomen amitrere poll
emancipationem. fedfi maturates emaeipati& adoptati,
itertim cmancipati fint,habere ius naturale liberorum.

jidoptivi vero emancipati.']  Sequitur 11 .Emancipati ex
adopticne,quicquid in adoptiua familia iuris habuerunt,
amittunt: nec Prctorisauxilto adiuuantuf, 1.4.D.Sitab.
teft.& Lin omni,De adopt.& proxime dictum eft.

Haturaliaemm iura.]  Sequitur 111. Iuris ciuilivinfti-
tuta, alijs eiufdeiri iuris inftitutisextingui poflunt: at na¬
turae iura perimi ciuili inftituto non pollunt.§.vlt. fupra,
De legit, agnat. tut. vbi copiose iltud explicatum eft.

Vruteritis liberis ftueftti ,ftuc emancipati fmt^con-
tra tabular natttralts patns bonorum pofte/Jio
conceditur;at contra patris adoptiui tabu-
las ft ab eo emancipati funt, non
datur,l.i.D. de cont.tab .

..XI. Eadem hxc obferuatur,.&: in ea bono¬
rum poifesiione,quam contra tabulas teftamenti
parentis liberis prxteritis, id eft, neque hseredib.
inftitutus, neque vt oportet exhxrcdatis, pm or
pollicetur. Nam eos quidem,qtii in poteftate
parenti mortis tepore fueriiit,&emacipatos vo-
cat praetor ad eandem bonorum poflesfionenu
eos verb , qui in adoptiua familia fuerint per hoc
tepus,quo naturalis pares moreretur,repellit.Ite
adoptiuos liberos emacipatos ab adoptiuo patre
ficut ab inteftato,ita longe minus contra tabulas.
teftamenti ad bona eius non admittit; quia dcii-
nunt numcro liberorum elfe.

Quam contra tabulas teftamenti.  ] Enunciatio I. Prctor
liberis naturalibuspr£tentis,fiuefui,flue emancipati fint,
contra tabulas bonorum poflefiionem deccrmt,l.i .D.de
bono.pofl'.cont.tab.vbi Vlp.ait,Ad contra tabulas bono¬
rum pofieflionem admitti liberos fiue naturales s fiuea-
<loptiui,ac proindefuifint-fi neque inftitutineque exhg-
redati funt.Vnde intelligi debet, quamuisfui prgteritio-
ne teftamentum vitietur, nulliusqiie momenti iure ciuili
fltjl.i .D.de iniuft. rupt. teft. hcere tamen fuisiieredibus
hoc PretorisauxiJio, quod emancipatorum gratia com-
paratum erat, vti.

TSpecpue ut oportet exheredatis.]  Na q  vitiose exlieredant,
preteritoru loco habentur 1 .  8.§.noqu*uis.D.cont.tabv

"Qui in adoptiua familia fuerint. J  Sequitur 11. Pofleffio
contra tabulas, ijs  qui, dum pater naturalis  moritur ,ii>
adoptiua familia funt, non daturl.pen. C.de adopt. non
longe ab initio, vbi luftin.ait, Poft patris  naturalis obi-
tum, emancipates contra eius voluntateni iccircp bono¬
rum pofieflionem non habituros, quia mortis eius tem¬
pore inaliena familia fuerint. Ratio autem aperta eft,
quia ftium patrem habet, cui fiii hxredes iure ciuili funt.

Longe minus contratabul<ts.~]  Sequitur in .Hec pofleffio
ei quicmancipatusab adoptionc eft, contra patris ado¬
ptiui tabulas no datur d.l.pen.C-de adopt.vbi Iufti.ait,eti
qui adoptiuo patre emancipatus eft, iccirco bonorum
pofieflionem contra eius  volimtatem non habiturum ,
quia per emancipationem eius cx familia exemptus eft.
quodVlpianus planius interpretatur in l.i.5-4-D.de cot.
tab. vbi ait eos iccirco non admitti, quia vt quis admitti
poflit, eum ex liberis efle oportet. quod ipfum  etiam in-
culcat in 1.5.5.z. fub eod.tit.

Definunt in numcro liberorum eius  c/ 7 e.]Sequitur 1111 .A’
patre adoptiuo emancipatus, in numero liberorum eius
efle defimt,d.l.i.& 3-D.decont. tabu, vbi Vlpia.ait:hunc
quafifilium ex liberis non efic, aim iura adoptionisc-
mancipatione finita fint.


A Qui in adoptiua familia funt, ab eave pofi patris f
mortem emancipati ordme cognatorum ad
eius bonorum pojjeffionem admittuntur
l.i. &l.iiij. D. ft tabu.teH.

XII.  Admonendi tamen fumus, eos, qui in
adoptiua familia funt, quive poft mortc naturalis
parentis ad adoptiuo patre emancipati fuerint:
inteftato parentenaturalimortuo, licet ea parte
edicti,qua liberi ad bonorum poflesiionem voca
tur,no admittantunalia tamen parte vocari, fei—
licet qua cognati defunfti vocantur.Ex qua par¬
te ita admittuntur, neque fui hxrede liberi, neq;
emancipati obftent, neq; adgnatus quidem vllus

B interueniat.Ante enim Prstor liberos vocattam
fuoshxredes,quam emacipatosideinde legitimos
hxredes, dehinc proximos cognatos.

Libet ea parte edifti.]  Enunciatio I. Qui in adoptiua fa¬
milia, poftve patris mortem ab ea emacipatus eft,ad eius
bonoru pofieflionem,vnde liberi,non admittitur,1.4.D.fi
tab.tefta.null.& paulo ante fuo loco explicatum eft.

Qua cognati defuntii yocamur.  ] Sequitur 11. Ei qui in
adoptiua familia eft, vel ab ea poft patris mortc emanci¬
patus, pofleffio cognatorum ordinc conccditur. Nam, vt
ait VJpianusin l.i. D. vnde cognati, in adoptionem dati,
omnia cognationis iura in familia naturali_retinet:fuitatis
autem & agnationis amittit.quare mirum non eft, fi & li-
berorum & agnatorum gradum Prgtor ei anteponat:cum
neque liberorum neque agnatorum nomcn, nedum iura
retineant.

C Si neque fuihceredes.^Sequitur  in.Prctor ad bonorum

pofieflionem primo fuos emancipates, poft agnatos, dein
cognatos admittit l.i .D. quis ordi. in bono. pofl.l.i .D.fi
tabu, teftam.

Lege IuTtiniani,extraneo in adoptionem datus nihil
iuris,nec in familia naturaliperdit,nec in ado
ptiua prater fuccejjionem ab inteftato acqui
rittauo ucro proauove datus , antiqua
omnia adoptionis iura confequitur.
l.penultima. C.de adopt.

XIII.  Sedea omnia antiquitati quidem pla-
cuerunt: aliquant autem emendationem a noftra
coftitutione acceperunt, quam fuper ijs perfonis

t> compofuimus, qua; a patribus fuis naturalibus in
adoptionem alijs datur.Inuenimus ctenimin no-
nullos cafiis,in quibus filij & naturalium paretum
luccesfionem propter adoptionem amittebant:&
adoptione facile per emancipationem foluta, ad
neutrius patris fuccesfione vocabatur. Hoc lolito
more corrigctes, coftitutione Icripfimus per qua
definimus,quado pares naturalis filium fuum ado
ptandum alij dederit,integra 01a iura ita feruari,
atq; fi in patris naturalis poteftatepermafifle: nec
penitus adoptio fuifl’et fubfecutanifi in hoc tatum
modo cafu, vt posfit ab inteftato ad patris ado¬
ptiui venire fuccesfionem. Teftameto aute ab eo
fadto, neq; iure ciuili,neq; prxtorio,ex hxrcdita
tc eius aliquid perfequi poteft,neq; cotra tabulas
bonorum poffcsfione agnita ,neq; inofficiofi que

R rela

>94

Franc. Hotom. in II. Lib.

reiainftituta:cumnec necesfitas patri adoptiuo A plus diligens,folos nepotes vel neptes,qui quive

imponatur, velhseredem eum inflituere , vel ex-
hasrcdatum eum facere,vtpotc nullo vinculo na¬
turali copuktum,nequc ii ex Sabiniano fenatuf-
cofulto ex tribus maribus fuerit adoptatus. Nam
& in eiufmodi cafu/ieq; quarta ei feruatur ,neq;
vlla adtio ad eius perfecutionem ci competit.No
lira autem conftitutione exceptuseflis, quern
parens naturalis adoptandum fufceperit. Vtroq;
enim iure tam naturali, quam legitimo in hanc
perfonam concurrente:priftina iura tali adoptio-
ni feruauimus, quemadmodum fi paterfamilias
fefe dedcrit adrogandum. qua: fpecialiter & fin-
culatim ex praefatse conllitutionis tenore pof-
lunt colligi.

Quando parens naturalis.']  Enuciatio I.Extranco in ado
ptionem datus, lege luftiniani nihil iuris, vel in familia
naturali amittit, vel in adoptiua praeter inteftati fuccef-
fionem adipifcitur.l.pen.C. de adopt. Quodlibro primo
magisidoneo,vtopinor,loco explicatum eit.

Teflamento autem ab eo faSlo.  ] Sequitur 11. Legelufti¬
niani, adoptatus filius,nifiab auo materno adoptatus fit,

& preterm & exhf redari poteft:nec a Prerore adiuuatur
d.l.pc.§.fed ne articulu.vbi Imp.ait,(e Jicentiam dare ado
ptatori extraneo, nihil ci filio cx teftanientorelincjuere:
fed quicquid ei reliqueritjhoc Jiberalitatis fit, non legi¬
timo  vinculoaftridhim.Quod igiturluftinianushocloco
ait: [ neque iureciuili , neque prxtorio,  J fic accipiendum
eft,cx lpfius luftiniani conftitutione.

ExS. C.Sabiniano ex tribus maribus adoptatus.]  Sequitur
in. Ex Sabiniano S. C. quie tribus maribus adoptatus
erat,ei quartambonorum arrogatoris partem relinqui C
oportebat d.l.pen.§.quje autem. Videtur autem locus hie
Thcophili fententiam confirmare,qui Sabiniani S.C.vim
hancfuiffe tradit,vt qui vnum e tribus filijs alteriusado-
ptaret, ei non minus quam quadrantern hereditatis Cux
relmquere cogeretur. At Fr. Connanus ex tribus mari¬
bus,contra Latina: lingua: confuetudinem fic interpreta-
tur,Supra tresmares: quod mihi perabfurdum videtur.
Quxret aliquis, quid ita non idem iuris conftitutum eft
in eo,qui vnicus patri cum effet,datus in adoptionem eft.
Refpondeoprimum, quia Senatusnon tain Lucre patri-
bus voluit,qui cum vnum duosve tantuni filios haberent,
quibus nihil eft iucundius,]eos ex fiia familia quodam-
modo relegarent, quam ijs qui tribus aut pluribusone-
rati vnum aliquem amico concedebant. delude, propter
iustrium liberorum, quod magnas patri naturali com-
moditates afferebat. Hoc igitur ius finguiare fuit eorum
qui tres liberos mares haberent. Alterum prstcrea iufti-
nianus commemorat inl.vlt.C.dedecuriomb.vt fi quem D
decurionem haberet, euinque fenatui maximo , hoc eft
Romano, fociaret, ( id ertallegendum curaret) ci curia;
liberationem pareret.

Ham &■ in eiufmodicafu.]  Sequitur ii  11. Senatufconfi
Sabinianum luftiniani conftitutione fublatum eft. d. 1 .
pen. §. quie autem .

Quemadmodum fi paterfa.]  Sequitur v. Qui paterfam.
fefe arrogandum dedit, antiqua omnia adoptionisiura
luftiniani permiflu confequitur.d.l.pen.§.vbi autem.

Lege luftiniani , ad. inteftatorum bareditates non
minus qui ex muliebri,qudm qui ex virili fexu
prognat i funt,fine ulla tertip quartave de-
dutfione } diuifione, inftirpes fafila vo-
cantur Lult. C.de fuis & legit.

X1111. Ite yctuftas ex malculis progenitos

ex virili fexu defeendunt, ad fuorum vocabant
fuccesiionem, & iuri adgnatorum eos antepo-
nebat:nepotes autem,qui ex filiabus nati funt,&
pronepotes ex neptibus, cognatorum loco nu-
merans,poft adgnatorum lmeameos vocabat,
tam in aui vel proaui materni, quam in auix vel
proauise, line paterna: ftue materna: fuccesfione.
Diui autem Principes non pasfi funt talem con¬
tra naturam iniuriam fine competent emenda-
tione relinquere : fed cum nepotis 8c pronepotis
nomen commune fit vtrifque, tam qui ex mafeu-
lis, quam qui ex feeminis defeendunt; ideo eun-
dem gradum & ordinem fuccesfionis eis donaue-
B runt.Sed vt amplius aliquid fit eis, qui non folum
naturae, fed etiam veteris iuris fuffragijs muniun-
turrp'ortione nepotum,vel neptum, vel deinceps
( de quibus fupra diximus ) paulo minuendam ef-
fe exiilimauerunt: vt minus tertia parte accipe-
rent,quam mater eorum vel auia fuerat acceptu-
ra, vel pater eorum , vel auus paternus, fiue ma-
terntis, quando feemina mortua fit, cuius de hae-
reditate agitur: ijsq; (licet foli fint) adcuntibus,
adgnatos minime vocabant. Et quemadmodum
lex duodecim Tabularum filio mortuo nepo¬
tes vel neptes , pronepotes velproneptcs in lo¬
cum patris fui ad fuccesfionem aui vocat; ita &
principalis difpofitio in locum matris fux ,  vel a-
uite.eos ciimiam defijmata partis tertia: deminu-
tione vocat. Sed nos, cum adhuc dubitatio mi-
neret inter adgnatos 8c memoratos nepotes ,
quartam partem Cubftatiae defundci adgnatis fibi
vindicantibus ex cuiufdam conllitutionis au&o-
ritateunemoratam quidem conftitutionem a no-
flro Codice fegregauimus, neque inferi earn ex
Theodofiano codicc in eo concefiimus. Noflra
autem conftitutione promulgata,toti iuri eius
derogatum eft:& fanximus, talibusnepotibus ex
filia,vel pronepotibus ex nepte, 8c deinceps, fu-
perftitibus,adgnatos nullam partem mortui fuc—
ceflionisfibi vindicare:ne hi , qui ex tranfiierfa li-
nea veniunt,potiores ijs  habeantur,quirefto iu¬
re defeendunt. Quam conftitutionem noftram
obtinere fecundum fui vigorem 8c tempora, 8c
nunc fancimus:ita tame,vt quemadmodum inter
filios,8c nepotes ex filio antiquitas ftatuit,non in
capita/ed in ftirpes diuidi hxreditatem: fimiliter
nos inter filios 8c nepotes ex filia, diftributionem
fieri iubeamus,vel inter omnes nepotes 8c neptes
8c inter pronepotes 8c proneptes, & alias dein¬
ceps perfonas : vt vtraque progenies, matris vel
patris, auia: vel aui, portioncm fine vlla deminu-
tione confequatunvt fi forte vnus vel duo ex vna
parte,ex altera tres aut quatuor extent: vnus aut
duo dimidiam,alteri tres aut quatuor alteram di-
midiam hsereditatis habeaut.

Hjpotes autem qui ex filiabus.  ] Enunciatio I. OJim
foli ex virili fexu nepotes neptesve fuoruni in ordinem

admitte-

admittebantur : cx muliebrivero,in ordinem cognato-
rum.Di&um eft cnim lupcrius, nepotes ex filio demor¬
tuo in eius locum gradumque fuccedere,& cum fuperfti-
te filio aui hxreditatem partiri. Ius hoc nepotibus ex fi-
lia iccirco non tribuebatur,primum quia gentes& fami¬
liar, quarum conferuandarum cau(a,multa lure ciuili in-
llituta funt, in fixminarum perfona intcreunt: & vt ait
Vlpianus in 1. pronunciation 95". in £1. D. de verb, fignif.
mulierfamilie fue & caput & finis eft.deindequia iusfui
habere non poterant in eafamilia,vnde mater eorum de
migransin alteram ita familiam innupferat, vteisfirmil
cum anima fuitatem in hac noua familia traderct, ac pro
inde fui ius duabus infamiliis habere non poterant.

Dim autem principes.]  Sequitur II. Imperatores ius fuo
rum hxredum ex fcemina prognatis ita tribuerunt, vt ta
men triente minus quam illaconfequerentur.l. fi defun-
dlus.9.C.de fuis& legit, qua: ex Theodofiani codicislib.
j.defcripta eft. & l.illanijip.C.de collar, veluti, Cice¬
ro filium & filiam habuit. ea duos ltberos ex Furio ma-
rito lufcepit. moritur, dein Cicero ip fe inteftatus dece-
cht, iure ciuili, hi Furij duo cum auunculo Tullio ,non
l'uccedebar.t.At Imperatores eis fuccedendi ius tribue-
runt.non tamen xqualiter vt femiflem fcilicet hxredita-
tisauferant. fed quia plus aliquanto iuris llli Tullio qui
gentem retinebat, quam illis dcberi videbatur, femilfeni
horum quern ipforum mater habitura crat, tres in partes
diuiferunc.quaru tertia,hoc ex (extante illi Tullio,duas
reliquas, id eft, quatuor vncias his Furiis attribuerunt .

Taltm contra naturam iniuriamfieri. ] Scd  videamus ne
non admodum contra naturam id fit. prim  urn, quia luam
habent ifti nepotes fanuliain,in qua & fuitatis & agnatio
nis iuraconlecutifunt.VtnuIlapiane videatur eisiniu-
ria.fi eri:Sius duabus in  familijsregnandi eis denegetur.
delude, gentium & familiarum dignitati & propagatio-
ni con/iiJcrc, fi contra naturam eft, quid de diuinis legi-
bus  re/pondebimus, quas tarn accurate de ?a cauifle ex
Molaicislegibusintelligi poteft.

Cum nepotis &pronepotis nomen.  ] Non modo igitur h^C
tertix deduftio turn fiebat, cum vnus defunfti filius fu-
pererat,cum quo ex altera filia prognati fuccedere vole-
bant: fed etiam turn ,cum omnes vel nepotes vel prone-
potes erant. veluti,Lxlius ex filio filiaque demortuis ne¬
potes habensjinteftato moritur.ad eius hxreditatem om¬
nes illi nepotes ita vocabatur, vt qui ex filia ellent, tertia
minus haberent,quam eorum mater habitura fuiifet.

Eundem gradum & ordinem fuccejfionis.]  Vt ius fili non
minus quam ex filio prognati coniequeretur.

Vt am pi in 1 aliquidfit eis. J  Vt non xqualiter hgreditate
inteftati patiantur,fed beflem gentiles auferant, alij tan-
tum quadrantem.

7 {on [alum natures.']  Atntincmagnam contra naturam
iniuriam appellauit.

Veteris iuris fuffragijs.]  Aut de  man's hxreditate ambi-
gebatur,aut de foemnif.Si de maris,iuuabantur fuffragijs
xn .Tabularunqqug prognatis ex filio,quia gentiles erat
foJis hgreditatem attribuebant.prognatos ex filia iccirco
repellebant,quia gentis familixque a Jtcrius erant.Sin de
miilierishereditate ageretur, iuuabantur qtiidem primi
gradus liberi Orficiano S. confulto aduerfus nepotes ex
defunfto filio. nam illud S. C. folos primi gradus liberos
adinittebat ad hxreditatem,nepotes non admittebat.

Quam mater eorum.']  Si ambigeretur de aui hxreditate
partienda inter filium fuperftitem, & demortux filix li-
beros.nam hi quadrantem,illi beflem auferebat propter
fuffragia legis xi 1 • Tab.quxhos nepotes repellcbat,folit
filium admittebat.

Vel auia,]  Si ambigeretur de hxreditate proaui diui-
denda inter filium luperllitem,ncpotemve ex eo,prone-
potemve ex eo, & pronepotem ex filia, nepteve: propter
eiufdem legis fuffragationem &fauorem,qughuncrepel-
lebat, ilium Tolu admittebat. Animaduertendu eft igitur
cum deauiproauivehfreditate agitur, femper inter po-
llerosex Viriii lexu & pofteros exmuliebrifexu itadiui-
di hxreditatero, vt illi beflem,, hi quadrantem duntaxat

auferant.-fiue pari,fiue impari gradu lint.

Vtl pater eorum.]  Si hxreditas auie diuidenda fit,inter
filium fuperftitem , & nepotem ex filio demortuo. Idque
propter S.C. Orficianum,quo fob primi gradus hberi ad
matris hxreditatem admittebantur: nepotes excludeba-
tur.Suftragium enim fupcrftes ille filius habebat hums S.
confulti.nepos ex demortuo no habebat. ex quo intelligi
debet,fi hxreditas inter nepotes & neptes diuideda efiet,
nequaquam iftamtertiam deducendam efie:quia veteris
nullius iuris (uft’ragijs alij magts alijs adiuuantur. eque
enim omnesnepotes ab Orficiano S.C.repelluntur.

Vel auus paternus.  ] Si hereditas proauie diuidenda
efiet inter filium eius fuperftitem & pronepotem cx alte-
ro fiho demortuo, quiiam auus paternusdicitur. nam cu
S.C. Orficiamun folurn filium admittat, pronepotem hue
refpuat,nulla huic Set iniuria,fi ita admittatur,vt triente
eius partis,quam auusfuus paternus habiturus fuiflct,illi
fuo patruo magno concedat. Quid ergo fihxc hxreditas
B inter nepote ex illo filio, & pronepote ex altero filio, vel
( vt latine loquamur ) inter Titium & propiorem fobrino
diuidenda fit? eodeve modo illo terti^ deduftio facienda
eft?ttoc aluftiniano pr|termiflum efie valde miror. Re-
fponderctn autem equidem, vt fuperiore cafu, nimirum
non admitti:& caufam hanc afterrem, quod aperte Iufti-
nianus tradit hanc tertix dediuftionem iccircofieri, quia
iuris veteris fuffragatio& fauor quidam id poftulat. at
hoc cafu. nullum antiquum ius eft,quod nepotibus illis,id
eft,propioribus fobrino fuffragetur.nam fiue Legem xi u
fpedemus, liberos omnes a matruin hereditatibus exclu-
debatifin Orficianum S.C.quia neptes funt,excludentur.
Quod eodem modo iudicandum eft, fi inter pronepotes
abvtroq; latere & pari gradu diuidenda efiet hereditas.

Siuematernus.]  Siproauix diuidenda fit hxreditas in¬
ter filium eiusfuperititem, & pronepotem natum ex ne-
ptc , nata ex filio demortuo: qui iam maternus anus no-
minatur.

C Quatidofaminamartuafit .]  Cuius hxreditatem S.C.

Orficianum primi gradus liberis folis attribuit: qux cati-
favifaiufta eft, ad tertiam nepotibus detrahendam . vi-
fuminquamiuftumeft,&humanum,eos qui penitiisex
cludebantur, fic admittere: vt tertiam iis qui fob ante
admittebantur concederent. Verum hxc ita luftinia-
nus tradit ,vt qui S.C. Orficianum ignorant, xnigmata
eum loqui putent.

Inlocum matris fuse , yelauiee. ]  Sidemaris, id eft ,aui
proauive hxreditate partienda quxratur.quod fi de fc-
jninx fucceffione agatur,tum hoc amplius addendurti
erit,[ in locumpatrisforum^ vel aui patemi,fiue materni.]

Oucmadmodum lex duodecim tabularum. ]  Sequitiir in.
Lege xi 1. Tab.vno exfiiis hxredibus maribus fuo efie
definente, liberi eius in ipfius Fuitatem fuccedebant. l. 3.
C. de fuis & legit.& fuperius dictum eft ,§. cmn filius,
fub hoc tit.

Quart am partem fubfianties defuncli  .] Sequitur mis
D Agnati olim ex Impp.conftitutionib. quadrantem hxre-
ditatisinteftato mortui fi filij non ellent,nepotibus exfi-
lia auferebant, l.fi defunftus,4.De legit.hxfed.lib.Cod.
Theod.j. qua m legeverbahxc legunturiQubd fihic
defundf us de cuius bonis loquimur, habebit ex filia ne¬
potes, prxterea filios non habebit: fed qui prxferri ne-
potibus poffint, habebit agnatos, in qtiandam Falcidiam
& in dodrantem nepotes itire fuccedant. Qux verba fun
ditus deleta & fublata funt a Triboniano,legem illam in
fuum Codicem transferente. Senfus autem eft, Si filij
& ex dertiortua filia liberi extent, hxreditas inter cos
dcducta tertia diuidetur : fi non extent, turn qui agnati
extabunt, ita hxreditatem illam participabunt,vt quar-
tam nepotibus illis adimant.

jl noftro codicefegregauimus.  J Inio partem duntaxat,
non legem integram.

Sanximus talibns nepotibus ex filia . 3 Sequitiir V. Ex
lege Iuftmiani quam diu pofteri vllifunt,quaniUisex fee
tnina prognati, agnati non admittuntur. 1. vlt.C-defuis
& legit, qua lege, partem illam conftittttioiiis Theodo-

R z  fiani

Inftitut. Imp. Commentarius.

A

iy6  Franc. Hotom. in II. Lib.

fiani Codicis abrogauit.

Totioresijshabeanturh]  Lapfus memoria videtur Tribo -
nianus. non cnim potiores habebantur , imo ne pari qui-
dem iure ac loco: quadrans cnim ijs duntaxat attri-
buebatur.

Similiter nos inter filios.  ] Sequitur vi. Lege Iuftiniani,
inter pofteros ex fexu muliebri, & liberosprimi gradus
hatreditas in ftirpes , non in capita diuiditurd.l.vlt.C.de
fuis & legit. & l.Uiam C.de collat.

D E LEGITIME JL G JfjLT  0 \V U
SVCCESSIONE.

TlTVLVS. XXVII.

H credit as inteftati, ftfuus bares non extet,agnato

proximo, etiam quipofl illius mortem natus  ,
aut per adoptionem agnatus faff us efl  ,

Lege xii. Tab.defertur.l.i. &ij.

D. de fuis & legit.

I.  Si nemo fuus fixres, vel eorum, quos inter
fuos hxredes prxtor, vel conftitutiones vocant,
cxiftat, qui fuccesfionem quoquo modo ample-
ftatur: tunc ex lege duodecim Tabularum ad a-
gnatum proximum pertinct iixreditas. Sunt au-
tem agnati (  vt prirno quoque libro tradidimus )
cognati, per virilis fexus perlonas cognationc
coniunfti, quad a patre conati. Itaque ex eo-
dem patre nati fratres, agnati fibi funt , qui &
confanguinei vocantur: nec requiritui,an etiam
candem matrem liabuerint. Item patruus fra-
tris filio,& inuicem is illi agnatus eft. Eodem nu-
mero funt fratres patrueles, id eft, qui ex duo-
bus fratribus procreati funt,qui etiam confobri-
nivocantur.Q^uaratione etiam ad plures gradus
agnationis peruenire poterimus. Ij quoque, qui
poft mortem patris nafcuntur,iura confanguini-
tatis nancifcuntur. Non tamen omnibus fimul a-
gnatis dat lex hxreditatem: fed ijs, qui tunc pro-
ximiore gradu funt,cum certum die cceperit ali-
quem inteftatum dccesfifle.Per adoptionem quo
que agnationis ius confiftit: veluti inter filios na-
turales,& eos,quos pater eorum adoptauit. Nec
dubium eft, quin improprie confanguinei appel-
lentur. Item li quis ex exteris agnatis tuis: veluti
frater, aut patruus, aut denique is, qui longiore
gradu eft, adoptauerit aliquem, agnatos inter
tuos efle non dubitatur.

Sinemo fuus hares. 2  Enunciatio I. Si fuus hatres non
extet, agnatus proximus Lege xi i. Tab.ad inteftati he-
reditatem admittitur. l.i. & 2. D. defuis & legit. Legis
verba Vlpianus cap. Inftit. x x v i. h^c edit. Si inteftatus
moritur, cui fuus nec extabit hjeres, agnatus proximus
familiam habeto.

Vel eorum quos inter fuos haredes.  ] Sequitur 11. Alij
font fui, alij quos inter fuos, Prattor conftitutionesve
vocant. §.z.fupra, eod. & §.z.fupra, prox.tit. vbi docuit
naturalesfilios,decuriones faftos,fuorum ius adipifei
ex conftitutionibus. item §. item vetuftas , eod. vbi do-
cnit nepotes neptesve ex filia, pronepotes proneptesve
ex nepte,ex filio filiave nata, vel ex nepote ex filio nato
Impp.conftitutionibus inter fuos connumerari.A' Preto¬
re autem inter fuos vocantur emancipatiliberi,quibus

A pretoris bonorum poffeflionem attribuit. fiuc foli lint,
flue cum fuishatredibusconcurrant.§.emancipati,eod.

Sunt autem agnati. 2  Sequitur hi. Qui per virilem
fexum cognati (imr, agnati appellantur. I.mter agnatos.
j.D.vndeleg.l. vlt.§.i. D.de grad.1.2. D.deiiiis Sc  legit,
vbi VJp.ait, Agnatos efle cognatos virilis fexus ab eodem
ortus. quo tamen loco legendum putarem [ virili,fexu,  J
cafu fexto.

Qui&confanguinei uocantur.  ] Sequitur 1111. Fratres
ex eodem patre nati, quamuis non ex cadem matre lint,
agnati inter fe, & confanguinei nominantur. l.j.§. poft
fuos. D. de fuis & leg. vbi confanguineos Caflius definit
eos, qui fanguine inter fe conncxi funt. Agnatorum
autem generali nominecofanguineos contineri, Paulus
in l.vlt.§.i.D degradib.hisdemonftrat verbis: Qui euti-
dem patrem habent, licet diuerfas matres, etiam agnati
funt. patet etiam ex verbis xn. Tabul. quiefiiperiusedi-
dimus, vbi agnati nomine fratrum contineri conftat:qua
B de caufa tresrantum gradus fecit Pretor, Jiberorum , a-
gnatorum, & cognatorum l.i . D.fi tab. teft.null. ncque
obftat quod Vlpianus in Li.& 2.0. defuis & legit, fuos a
confanguineis diftinguere videtur. id enim propter ius
quoddam pratciputmi iflius fecundi gradus fecifie vide¬
tur ,quiremotioribus gradibus adeo prefercbatur , vt
amita quamuis fratris filio agnata fit ,ei tamen non fuc-
cedatiforor autem confanguinea fratri fororive Lege xii.
Tab. fuccedativtifcribit VJp.cap. xxvi.

Fratres jsatrtteles,id eft,qui exduobus fratribus  1 Sequitur
v. Qui duobus ex fratribus procreati funt, patrueles &
confobrini appellantur.! i quarto gradu, & J.vlt §.4.
gradu.D. degradib. Id autem commodiusinfra fub titul.
De gradibus explicari poterit.

Qui poft mortem patris nafeuntur. J Sequitur v 1. hi  ra
confanguinitatisetiam quipofl patrimorrem natifunt,
nancifcuntur. Li.§.infi.D. defuis & legit, vbi. Vlpianus
ait , eosquirjunquam in poteftatefuerunt, foreconfan-
C gumeos: vtputa qui poft captiuitatem patris nafeuntur,
vel qui poft mortem, cui fubferibit Hermogenianus J.
vlt. D. vnde legit.

2{on tamen omnibus fimul agnatis.]  Sequitur VII. Non
omnibus agnatis, fed qui propirsquiore gradu funt, inte¬
ftati harreditas defertur.l.2. D. de fuis& legit, quod ra-
nienhoc loco inepte incuJcatur, cum infra §. proximus,
oportuniusexplicetur.

Ter adoptionem quoque agnat'onis ius confiftit.  ] Sequitur
viii. Ius agnationis etiam per adoptionem acqirritur.
2-§.2.D.eod.vbi Vlp.ait. parui referre, agnatus hicna-
tinitate an adoptione fit quarfitus. namqui adoptatur,
ijfdem fit agnatus, quibus pater ipfius fuit: 8 c  Jegi 1  ima eo¬
rum hereditatem habebit.vel ipfe eius.

Quin improprie confanguinei appeltentur.']  Sequitur 1  X.
Adoptatus naturali filio improprie  confanguincus appel-
latur.l.qui in adoptionem 24.D.de adopt, vbi Paulus ait,
adoptionem non ius  fanguinis, fed ius agnationis affer-
re. Nonenimfi ius confanguinitatis adoptiuus acquirit,
iecirco confanguinitatem acquiritialiud eft enim confiin-
guinitas, aliud ius confanguinitatis. vt, aliud eft, ius
habere trium liberorum , aliud tres liberos. quod ex l.fi
is qui,44-D.de adopt. 8c 1 .1 .in fi.D.de fuis & Jegit.aperte
confirmatur quarecum Vlpianusin 1.2.^.fi fit,i 3■& Pau¬
lus l.fi qui,7. D.ad Trebellia. confanguineos appellant,
etiam per adoptionem quffitos,abuti eos vocabulo,vt
fieri confueuit, credcndum eft. NonnuIJistameninli-
brfs video impreflum , [hiproprie .]  quod (vtopinor)
falfum eft .

Agnatos inter tuos effe non dubitatur. }  Sequitur x. Quern
fibi agnatus meus, quocunque is gradu fit, adoptauit,
niihi agnatus efficitur 1.2. §. 1.  D. defuis & legit. Sic au¬
tem corrigendum hunc locum efle, vbi antea legebatur
[ agnatus  ] inter fuos hatredes effc non dubitatur, iam-
pridem in obferuat-docuimus. nam vox [ heredes ] ab an-
tiquis omnibus abeft codicibus : & Agnatos v in accu-
fandi cafu in ijfdem legitur. [ tuos  J igitur pro [ fuos  J
tantummodo repoftiimus.

Iuftiniani

Imp* Commentarius *

lujiiniani lege,inlcJlatorum hxreditatesagnatisfee - A

minis,ac  maribm,exemplo xif ■ Tab.di  -
feruntur :cum antea fol& forores,iure ciuiii
remoiiores, Trxtoris beneficio, cogna-
torum or dunefucceAerent.Upon.&
y'a. C. del’gitt. bur edit a.

11. Ceterum inter mafculos quidem agnatio¬
nis iui'c hxrcditas, etiam ii longisllmo gradu fint,
vitro citroq; capitur. Quod ad teeminas verb at-
tinet: ita plarebat, vt ipfx confanguinitatis iure
tantum capiant hxreditatem ,fi forotvs lint: vlte-
rius non capiant. mafeuli aute ad earum hxredi-
tates(etiamfi Iongisfimo gradu lint)admittantur.

Qua de caufa fratris tuiaut patrui tncefilice , vel g
amitx tux hxrcditas ad tc pertinebatitua verb ad
illas non pertinebat. Quod idco ita conftitutum
erat, quia commodius videbatur ita iura coftitui,
vt plerunque hxreditas ad mafculos confluerent.

Sed quia fane iniquum erat, in vniuerfum eas
quafi extraneas repelli: Praetor eas ad bonorutn
pofl'csfione admittit ea parte, qua proximitatis no
mine bonorum poflesfione pollicetur.ex qua par
te ita fcilicet admittuntur,fi neque agnatus vllus,
ne'que pro.ximior cognatus intcrueniat. E t Jiaec
quidem lex duodeemi Tabularum nullo modo
introcfuxitjfcd ftmplicitatem  legibus amicamam-
plexa,fimili modo  omnes agnatos fiue mafculos,
huefoeminas, cuiufcunq; gradus, adfimilitudine
liiorum inuicem ad fuccesfionem vocabat.Mcdia
autem iuris prudetia, qux erat quidem lege duo-
decim Tabularum iunior, imperiali autem difpo-
fitione anterior -.fubtilitate quadam excogitata,
praefatam differentiam inducebat, Sc penitus eas
a luccesfione agnatorum repellebat,omni alia
fuccesfione incognita: donee Praetores paulatim
afperitatem iuris ciuilis corrigetes/iue quod de-
erat,adimplentes,humano propofito alium ordi-
nem fuis edibcis addiderunt: & cognationis linea
proximitatis nomine introdubta, per bonorum
poffesfionem eas adiuuabant,& pollicebanturhis vt I.pronunciatiorDe verb, fignifi.Tta autem conftituta

* w /• . xr  'k.T ("v T* /\ T^pfnilh, frttt-  vt mivimi OAnrinnv s-sm fa-t*

m

dum fui gradus prxrogatiuam: nec ideo exclu-
dendas, quia confanguinitatis iura, licut germa-
ax , non habent*

ttiamfi longifjimo gradu fint.]  Enunciatio L Mares & a 4
marium, & adfoetmnarum hxreditatem, quamuis longif-.
fime difiunfli Cut, ex inteftato liiccedunt l.pcn.C.de le¬
git. hxredib. vbi Iuftinianus ita fcribit: Clim enim & ad
lpfarum rmilierum fucceflionem mafeuli iure agnationis
vocantur, quis pattatur earn quidem hxreditatem ad cos
leg-timo iuredeferri, ipfas vero necinuicSfibi, nec maf-
culis eodem iure polfc fuccedere: fed propter hoc foliim
puniri, quod feeminx natx funt: & patris vitio ((i hoc vi-
tiuni eft) prolern innocentem grauari?

Conjanguinitatis iure tantum.]  Sequitur 11 .Lege Voco-
nia, foeminx vltra colanguinitatisgradum ad legitimam
hxreditatem non admitffitnr,auiSore Vlpiano cap.Inftit.
xxvi .& Paulo lib.1111 .cap.vi ii  .vbi ficfcribitiFoEmma*
ad hereditates legitimas vltra confanguineasfucceffiones
non admittuntur; idque lure ciuiii, vel Vocoma rogatio-
fie videtur efte&um. vbitamenpro [*c/] videnduman
legi potittt deberct, [ id eft.  ] quod notarum errore facile
accidere potuit.Senfus eft autem,fororem fratri (ororive
legitimam, vt ait Vlpian.hxredem elFc-.amitam verb fra-
tris falio , non eile.

Commodius videbatur ita iura conflitui.]  Sequitur III.
Ohm iura commodius conftitui videbatur,fi hereditates
ad mafculos plurimum peruenirent.primum, quia fanii-
Jiarum antiquitatem conferuabant:deindc,quia Rempu-
blicam domi & milirie adminiffrabant.

Trtetor eas ad bonorum pofjcfjtonem admittit.]  Sequitur
nr i. Prxtor foeminasfccundo gradu remotioresad bo¬
norum fucceflionem in ordinem proximorum admittit.

Similimodo omnes agnatos.  ] Sequitur v. Lex xi i. Tab.
fanunisxque acmanbus,quocunquegradu effet,agna-
toru hfreditate deferebat.l.pen.& vlt.C.de legit.beredi.

Media autem turifprudentia.]  Ita locutus eft, cum voij.o-
fceiew  dicere vellet. non enim Iurilprudcntum confilijs
ac relpofis id faiftum eft: ltd legibus,quf Rom^ poll xi i.
Tabulas latesut:Voconia feiheet, vt pauloantc diximus.

Venilus easdfucccflionc agnatorumexpelie’oat.  ] Sequitur
vi. Lege poll xi i. Tab. perlats foeminasab agnatorum
hgreditatibus prorfus excludebant. 1 . pen. & vlti. C. dc
legit, heredib.

Tratorespaulatim afperitatem.]  Sequitur vi I .Pretores
ad inteftatorum hereditates  foeminas cognatorii in ordi-*
nem admittcbant. quodiamfiiperius didturn, hoc loco
linecaufujVtmihi videtur, ; c temerc inculcatur.

Quart e'.cnim vno eodcmquegradu.  ] Voconius refpondif-
fet,primum,quia gentibus&familijsinteritu afferebant.

Rcfpub. erat, vt maxima gentium conferuandarum ratio
haberetur,propter aufpicia,& (acra, & quofdam magiftra
tus,deinde,quia propter rei militaris causa, multo maior
virorum,quam mulieru ratio habedaeft.poftremb etiam
propter infolentiam mulierum locupletum.

TSfflra confiitutione fancimns.]  Sequit VII I.Lege Iufti-
niani foenunis agnatis ide iuris quod maribus exeplo le-
gis xi i .Tab.attributum eft.l.pcn.& vlt.C. de legit.here.

lujiiniani lege, auunculi bxredit.is non minus
yterw.A confangutnemiforons , (juam
fratris liberis , diuifionein
JtirpesJaffa, defertur.

Ill, Hoc etiam addendumnoflrxconfutu-
tioni cxiftimauimus, vt transferatur vnus tatum-
coftitutione fancimns,omnes legitimasperfonas, modo gradus a iure cognationis in legitimam
jd eftjvinlem fexum delcendentes (fiue mafeulini fucceslionem: vt non folum fratris filius & blia
generis, fine feeminini hnt) fimili modo ad iura { fecundum quod iam definiuimus) ad fucccf-

Uiccesfionis legitimx ab inteftato vocari fecun-; lionem patrui fui vocentur : fed etiam ger -

R ? mang

bonorum poffesfionem,qux VNDE  CO
G N A TI appellatur. Nos verb lege  duodecim
Tabularum fequetes,& eius veftigia in hac parte
conferuantesdaudamus quidem Prxtores fiix hu-
manitatis, non tamen eos in plenum huic caufx
mederiinuenimus.Quare etenim vno eodcmque
gradu naturali concurrente,& agnationis titulis,
tarn in mafculis,quam in fuenunis xqua lance c6-
ftitutis: mafeulis quidem dabatur ad fuccesfione
venire omnium agnatorum, ex agnatis aute mu-
lieribus nullipenitus, nifi foli forori, ad agnato¬
rum fuccesfione patebat adinis? Ideo nos in ple¬
num omnia reducentes,& adius duodecim Tabu
larum eandem difpofitionem exxquantes: noftra

j ^)8

man* confanguinear , vel fororis vterinx nlius &
filia foli, & non deinceps perfonx vna cum his ad
iura auunculi (ui pcrueniant: & mortuo eo, qui
patruus quidc eft fui fratris filijs, auunculus aute
fororis fux foboli, fimili modo ab vtroque latere
fuccedant:tanquam fi omnes ex mafeulis defeen-
dentes,legitimo iure veniant,lcilicet vbifrater &
foror fuperftites non font. His etemm perfonis
prarcedentibus, & fuccesfioncm admittentibus:
exteri gradus remanent penitus femoti, videlicet
hxreditate non in ftirpes/cd in capita diuidenda.

Sed etiam germanx confanguinese.]  Enunciatio I. Sororis
vterime,confanguine;Eve liberi,ad hgreditatem auunculi
vna cum fratrisliberis Iuftmianilegeadmittuntur:cum
fratre vero fororeve defun<fti,non admittuntur.Lex aute ;B
ea Iuftiniani,in ijs qiubus vtimur libris defideratur.

2 {on inftirpesj'td in capita.]  Sequitur 11. Hec cor.flitu-
tio non in ftirpes, fed in capita diuidi hereditatem iubet.
Quod cuinfmodi fit,fuperiui docuimus.

Si paterfa.inteflato moritur,qui proximus agnatoru
gradus cfl.aut,fi etid unicus eft,adb<eredita-
tem admittitur.l.ij.D.de fuis & legit.

1111. Si plures Tint gradus agnatorum, aper-
tclex duodecim Tabularum proximum vocat.

Itaq; fi ( verbi gratia ) fint derundci fra ter, & al-
terius fratris filius,aut patruus, frater potior ha-
betur. Et quamuis fingulari numero vfa lex pro-
xiinum vocet:tamen dubium non eft, quin fi pin- q
res lint eiufdem gradus, omnes admitt antin'.Nam
& proprie proximus ex pluribus gradibusinteUi-
gitur:&. tamen non dubium ell,quin licet vnus lit
gradus agnatorum,pertineat ad eos hxreditas.

Lex  xll. tabularum proximum vocat.  ] Enunciatio I. E'
pluribusagnatoiumgradibus proxm uslolus Lege xii.
Tabularum admittitur, !.».§. D. defuis&leg. vfx Vlp:a-
nus ait,hanc hfreditatem proximoagnato, c.e .j quern
nemo antecedit, deferri:&,fi plier s lituaufuerr.gra¬
dus , omnibus.

f rater potior habetur.]  Sequitur 11, - bi (it agnatorum
hereditatibusagitur ,liberiin parentum aim noriTuc-
cedunt,l.j.C.delegit.hfred. Caufeconftii : trescrat
fratres. Primus reliftis liberis deceflit, poft feeundusin-
teftato moritur.de ipfis hsereditaie intei primi i.r; ros &
tertium fuperftitem ambigittir. Intetio liberorurn primi D
eft: Hereditas inter nos communis eft: v r ttipar rem, nos
item partem eius auferamus. D. Imo lolida mea e
Vtrum Iratris tota propria fit,an etiam fratris liberorurn
communis. R. Quia lex proximo agnato inteftati h.eie-
ditatem defert. F. At altera lex fucceffioncm inuituit.vt
fcilicetfcum aliquise fuis funs elle defijt, inlequentes in
eius locum fuccedant. nos igitur hacexlege in parentis
noltri gradum fuccefiimus. Difceptatio ex contrarie feri-
ptis nata videtur: verms tamen ex feripti & non feripti iu-
ris contentione fluxit,An eodem modo fuccelfio in agna
tis, vtinfuisadmittendalit. Refpondeturexd. I.3. C.de
legit.hcred.ncqujquam.quia lex proximum gradum ad-
mittens", perfpicue remotiorem excludit. Ex quod ipfo
facilis ad infequentem queftionem via nobis oftenditur:
vtrumfcilicetin Itirpes, an in capita propinquorum hx-
reditates diuidendj fint.veluti,Trcs erant fratres.Primus
fuperftitibus duobus liberis deceflit. fecudus autem qua-
tuor.tcrtius inteftato moritur.Intentio quatuor iftorum
elt:Ha:reditas patrui incapita diuidenda eft, vt fuu quifqj

fextantem auferat.D.Imo in ftirpes: vt nos duo fernilftm
vqs quatuor alterum femifiem auferatis. Q_. Quomodo
diuidendafit.R.Quia non amplius habere debeanius,qua
habituri erant ij, per quos ad hereditatem peruenimus:
hoc eft,parcntes noftri,qui hanc hfreditatem in duos (e-
miflcs partituri erant. F. At nos non ex ipforum perfona,
& fuccefsione in ipforum gradum, fed ex iure noftro, ni-
mirum quia agnati fumus,hanc hereditatem petimus.nos
autem in parentum noftrorum locum non fucceffillc , vel
ex co coftat,quia, vt modo dicebamus,!! patruum alique
fuperftitem haberemus,is nos omnes excluderet,fo!usque
hanc hereditatem libi haberet. Difceptatio ex contrary
fenptis nata eft: quorum alterum vetat fuccellbrem plus
iuris habere,quam prioremralterum agnatos fuo prooria
non fucceflionis iure ad hereditatem adnuttit. An agnati
qiuper patremad hfreditatem perueniunt,nonfuccesfio
nis, fed fuo proprio iure admittantur. Refpondetur ad-
mittimeq; patris in locum fiicceflifle. quod quam verum
lit,ex fratre apparetiqui tametli fratri per patremlit agna
tus, ac proinde ad fratris hxreditatem per patrem perue-
niat, fuo tamen iure, non quia patris in locum fucceflit,
hereditatem adipifcitur.Atqj hoc eft, quod Vlpianus ait
in l.i. D. defuis & legit. Hec hereditas proximo agnato
defertur:vt fi plures lint eiufde gradus,omnibus: in capita
fcilicet. vtputa duostratres habui, vel duos patruos. vnus
ex his vnuni (ilium, alius duos reliquit. hereditas mca in
tres partes diuidetur,quod idem fignificatur in fi.l.i .D.ft
pars listed.Staperte his verbis ab eodem Vlpiano confir-
matiir capite Inltit. xxvi. Agnatorum h(Predicates diui-
duntur in capita, veluti lit fratris fiJius, &alterms fratris
duo plures ve iiberi- quotquotliintab vtraq; parteper-
Conx,r  ot fiunt portiones,vt finguli lingulas  capiant.

Si phtresjtnt eiufdem gradus.] Sequitur 111.  Agnati q:i
eiufdem gradus funr,omnes Ihnul  a quabihteradmimi.i--
. tur.l.i §.1. D.de fuis &legir. vbi Vlpianus ait, b’l plures
fint eiufdem gradus,in capita diuidendam hereditatem,
vt linguii lingulas partes auferant.

Licet vnus jit gradus agnatoru .] Sequitur 1111 .Lex qu£
proximo gradui hatreditate attribuit, etia cum vnus gra
dus eft,deeointelligenda eft d.l.i.§.j.vbi Vlpia.ait,non
intei efle,vnusfolus fit,an ex duobus prior,pluribusve,an
dnopk jesveab eodem gradu venientes ,quivelceteros
antecedent,vel foli lint.quia is eft proximus,quem nemo
antecedit.'& is vltimus,quem nemofequitur.&interdum
idem primus,poftrcmusq;, qui folus occurrit. quod idem
confirmant Vlpianus in 1 .1 .§.proximus, D.vndecogn.
Licinius l.proximi,i 5 5. D.de verb.lignifi. Pomponius 1 .
in vuig iri,i6i.D.eod.tit.

Ijgtllo tefiamento faBo,proximus ex mortis tempo¬
re jptclatur: faBo verb turn demum, cum de-
Bituturn ejfe teslanientum confluent.I .
ij. D. defuis & legit.

y.  Proximus autem, tiquidem nullo teftame-
to fad'to quifquani deceflerit per hoc tempus re-
quiritui'jquo mortuus eft is , cuius dc hcereditate
quseritur. Quod li faifto teftameto quifquam de-
cefferit, per hoc tempus requiritur, quo certum
effe cceperit,nullum ex teftameto Iixrcdein exti-
turum; tunc enim propiie quilque inteftatus de~
cesfilfe inteliigitur. Quod quidem aliquando
longd tempore declaratur. In quo (paciotem-
poris (a’pe accidit,vt proximiore mortuo, proxi-
mus elfe incipiat j qui moriente teftatore non
erat proximus.

Siquidem nuUo tefiamento facto.]  Enunciatio I. Si tefta-
memum faftum nullum elil, proximus inteliigitur , qui

morienti

Franc. Hotom. in II. Lib.

A

1 99

Inftit. Imp. Commentarius.

pionentieft proximus, 1.1.5.4.8c ?.D. defuis&legit.

Quodfi'Ja&o ttftxmento .  ] Sequitur 11. Si teftametum
faftuni eft, proximus accipitur, qui turn proximus eft, cu
ex teftamento non futurum heredent conftat,d.].i.§.4.&
j.D.eod.vbi Vlpianus ait, Proximum no eum querimus,
qui tuncfuit, cum morcretur paterfam.fed eum qui tunc
fuit, cum intcftatum deccftifie certum eft.fecundum que,
ctfi (uus erat, qui pratcedebat: vcl confanguineus, ft nemo
corum cum rcpudiaturhsreditas, vtuit proximum eum
accipimus,qui tunc cum repudiatur hsreditas, primus
eft. Itaque vltcriorcm agnatum interdum admittimus,
ttputa fecit quis teftamentum cum haberet patruuin, &
patrur filium: deliberante haeredc fcripto patruus deccf-
fit. rooxhaeresinftitutus repudiauit hatreditatem.patrui
filius admittitur. Caufa: conftitutio. Semproniuscum
fratrem & patruum haberet, teftamentum fecit: & L^liii
hsrede initituit. deliberante Lelio, frater moritur: mox
Lxliusrepudiat.patruus hsrcditatem petit. Intentio:
Haereditas mea eft. D. Non eft. Q_. An fit. R. Quia
proximus dicitur is, qui primum mortis tempore gradum
cbtinebat. F. Imo proximus eft is,qui cum inteftatus di¬
et aliquis poteft, proximo inuenitur gradu • Prius enim
inteftato dccefliflealiquem oportet,quam quis fit proxi-
mus, quarratur. D. Vtrum mortis tempore , an cum eum
inteftato dcceffiffe certum eft, proximus dicatur. Con-
trouerfia ex verbi Proximus ambiguitate nata eft. Vlpia-
nus autem refpondct,emn demum dici proximum, qui te
ftamenti deftituti tempore, proximo inueniturgradn.

Turn enim pro^ri'c quifque.']  Sequitur nr. Non ante
inteftatus aliquis decefliiieintelligitur. quam cum defti-
tutum efle teftamentum confident,d.I.z.D. de/uis & le¬
git. Quod an tern a it, [ turn proprie, ]  dc eo intclligendum
eft, qui teftamentum fed t, qui non ante proprie dici po¬
teft inteftato dccefliflc, quam hatredem non exiturum co
ftiterit. aJioqui certum eft, quod ait Vlp.in l-i .D.de fuis
& legit, inteliatos proprie appellari, qui cum polfent te¬
ftamentum facere, teftati non font. fed & eum qui tefta-
mentum fecit,fi hatreditas eius adita non eft, vcl ruptum
vel irritum eft teftamentum, intcftatum non impropr ie
diet deceflifle.

Lege lusiiniani , in agnatorum hdreditatibus fuc-

te/jiofermittitur:cum olimad tutelas tantihm
ex lege xij. Tabularum permitteretur
a Tratore, it a vt ordine cogna -
torum accederent. Lij.

De/uis & leg.

VI. Placcbat autem in eo genere, perdpien
damn hxreditatum fiiccefsionem non die : id
eft , vt quamuis proximus qui fecundum ea
quae diximus, vocatur ad hxrcditatcm, aut fpre
uerit hxreditatem, aut antequam adeat decef-
ferit: nihilo magis legitimo iure fcquentes ad-
mittantur . Quod iterum Prxtores imperfe-
<5to iure corrigentes, non in totum line admi-
niculo relinquebant: fed ex cognatorum ordi-
ne eos vocabant, vtpote agnationis iure eis re-
clufo. Sed nos nihil perfeclifsimo iuri deefle cu-
pientes, noftra conftitutione fanximus , quam
de iure patronatus humanitate htggerentc pro-
tulimus,fucceGionem in agnatorum haeredita-
tibus non efle eis denegandam; cum fatis abfttf—
dum erat , quod cognatis a Praetore apertum
eft, hoc agnatis efle reclufum: maxime cum in
onere quidern tutclarum & primo gradu defi—
ciente , lequens fuccedit: & quod in onerc obti-

nebat,non erat in lucro permiflum.

In to genere fucce/ponem non efte.']  Enunciatio I. Tnagna
torum hatreditatibus antiquo iure fucceftio non admitti-
tur.l.i.D.de fuis & legit.vbi Vlpia.aitiSifontcon/angui-
nei, & non adierint hatreditatem, legitimis hatreditas no
deferetur. Et cap.Inftit. x x v 1. Quod fi, inquit ,nemo
eorum adierit,adinfcquentcm gradum Imeditas non
tranlmittitur.quomam in legitimis hereditatibus foccef
fio non eft. Item Paulus lib.Sent.i 111 -in hereditate,in¬
quit,legitima focceflioni locus non eft. & ideb fratre de-
cedente, antequam adeat vclrepudiet hatreditatem, fra-
trisfilius admitti non poteft • quia [omifta fucctjjio proxi-
miori defertur . ] Vbi videndum ne [ emijjd  ] potuis legen-
dum fit: vt fit fenfus, iccirco fucceflionsm non admitti,
quia femel emifla, idefl in medio polita hpreditas,proxi¬
mo gradui a legeofferturatqueobijcituninfequcnti ve¬
rb nequaquam . Hoc verb ex caufx conftitutione multo
dilucidiiis conftabit. Flauius cum fratrem & patruum
haberet, inteftato deceflit :cius hereditatem iacenrem
atquein medio pofitam, fibique a lege oblatam frater
afpernatur. fifeus earn quafi rem nullius occupat. Inten¬
tio patrui: Hate hxreditas mca eft. D. Imo mca . Q_.
Vtriusfit.R- Quia lex proximo agnato,eique(oli, non
etiam remotiori earn attribuit: tu verb proximus non cs.
F. Imo proximus eft,qui non adeuntepropinquiori.pro-
ximus reperitur. Difceptatio ex fcripti ambiguitate nata
eft:Dicatur'ne is proximus agnatus,qui priorenon adeun
te proximus reperitur . Relpondetur, nequaquam . Sed
queretur: Ad quern igitur ea pertinebat hxreduasvCa-
duca&vacans dicebatur, meoque iudicio ftanteRepu-
blica publicabatur, &a Quatftoribus inararium refere-
batur. opprclla verb Repub. redigi in fifeum coepta elt’.vc
conftat ex I.i .D.defoccefl.ed. Succesfionemautemhanc
a lege x 11. Tabularum prohibitamThcophilushoclo-
coperfpicue confirmat. fed ( vt opinor)nominatimali-
quid de eare lexcauitiverum cum dixiflet, Agnatus pro¬
ximus familiam habeto, IuftinianusfupcriusoftenJit in
§.4. hanc focceffioncm illo veibo [proximus,  ] exclufam
cfl'c .

Ex cognatorum ordine eos vocabant.']  Sequitur 11 • Prgtor
olim agnatorum fiicceflionem in cognatorum ordine ad
mittebat.l.i.D-de fucceff.ed.Veluti,confanguineus ante
quam adiret, dcceflitipatruusiure ciuili non admittitur,
fedafifcohereditasvindicatur. At Prptor eum ad bo-
norum poflefiionem inuitat,non quafi agnatum,( extin-
fta emni legitima hereditas videtur) fed quafi cognatu:
quippequircuera cognatusfit.qumedam fratrem tanqua
agnatuin repudiantem, quafi cognatum admittct.vt eo-
dern loco Vlpianus teftatur.

Upflra conftitutio.  ] Deildcratur, in iis quidem qui font
impresfi, codicibus.

Sancimusfucceftiottem in agnatorum luertditatibtts .] Sequi-
turm. Legeluftiniani fucceftio agnatis, non minus
quam cognatis,conceditur. hoc eft, vt remotiores agna-
ti in locum non < apientium , iam non tanquam cognati
fuccedant,quod iure Prstorio fiebat,fed tanquam agna-
ti. Hac igitur inter Pratoris & luftiniani beneficium dif
ferentia eft, quod cum lex dilucide vetaret pofte iores
agnatosadmitti,Pretor aduerfari lege aperte non pote-
rat oblique igitur legis afperitatem leniebat:eosque non
tanquam agnatos, fed vt cognacos admittebat. Lmpera-
tor verb legem pro imperio abrogauit,&aperte agnato¬
rum fucceflionem permifit.

Maxime cum in onere tuteUrnm.  ] Sequitur mi. In
agnatorum tutelis fofcipiendis antiquo iure foccedeba-
tur.l.3 §.pen.D.de legit.tut. vbi Vlpianusait, non tan-
tum morte, verumetiam capitis deminutione fuccefllo-
ncm in tutela legitima admittendam efie : quare fi pro-
ximtor capitedemintitus eft, qui poll eum eft , foe cedit
in tutebtadminiftratione •

lege

200

Franc. Hotom. in 11. Lib.

Lege Iufiiniani > pater ad emancipatifilij bcercdite-  A
tern omnimodo vacatur: urn olim non niftji.'u
cia contrada ad cam admitteretur .1.
vlt. C.dc cmancip.hb.

VII. Adlegitimnm fucccfsionem nihilomi-
nus vocatur etiam parens, qui contradta fidueia
filium velfiliam,nepotem vel neptem, ac dein-
ceps emancipat, quod ex noftra conftitutione
omnimodo inducitnr, vt emancipariones libero-
rum Temper videantur quail contrabia fidueia fie
ri: cum apud antiques non aliter hoc obtinebat,
nifi (pccialiter contracta fidueia parens manu-
mifsmet.

Qui contrastd ftdu ia.  ] Enunciatio L Olim pater ad
eniancipati fiJij hireditatcm,fi contra <fta fidueia fuifiet,
admittebatur.i.i.C.ad Tcrtyll. vbi Impp.aiunt: In fuc-
ceflione filij vcl filil communis, fine liberis & fratribus
fororibusmorientis, pater manumiifoT, quia ei fit vetus
ius feruatum,matri prafertur.Vnde intelligimus patrem
manumiftorem biredcm effe legitimum fui filij, ita ta-
men vt liberis, fratribus & fororibus poftponatur: quo-
niarn ( vt Papinianus ait ) non fieparentibus liberorum
vt liberis parentum debetur hgreditas. parentes ad bo¬
na liberorum ratio miferationis admittit, Jiberos na¬
turae fimnl& parentum commune votum 1. feriptog. D.
fi tab. teftament. Hoc idem etiam Modeftin.docet in Jc*
gefiad patrem,i o. D. defuis& egit. vbi ait, ad patrem
manurmilorem filij inteftati legitimam hireditatem per
tinere,at non manumiffori bonorum pofiefiionem com-
petere: quemadmodum Caiuslib.Inftit.primo teliatur.
Eftautem Fidueia, contraflusquofidemalteriusfecuti,
rem eialiquam finutlandi tantiim eaufa mancipamus.du- (
dta appellatione, quod nulla alia re, quarn fide ad probi-
tate emptorisfreti, earn venditionem mterpommus. vn-
de fiduciarius emptorille refte appellabitur: quemad--
moduni hires fiduoamis dicitur,cuius fidei fuam he-
reditatem teftator ad tempus tantum credit. Hoc cum
ita fit, illud iam feire oportet ,t>lim formulatn emanci¬
pation^ h-nc fuiife, vt pater (ilium fuum alicui dicis cau
fa venderet, ab eoquenumos aliquot accipcretiac ium
emptorhomineni ilium fibi venditu manumilteret. quod
cum iterum actertio faftum diet, cueniebat, vtexlege’
Romulifiiiuse patrispotelfare exiret:isauten?,quicum
manitmiferat,patronus eius tfficerttur: ac prumdepa-
tronatus iurc,ipfiusintefiato mortui, quafi libcrti,hires
effet. Cautio igitur a iurifconfultis inuenta elt hies vt
pollduas vendittones, totidemque manumifliones,pater
ita iam tertib filium venderet, vt fibi viciflimab empto-
re reuenderetur: at turn eum iple manumitteret, vt eius
inteftato morientis hires diet. quo demum cafu contra- £
da fidueia dicebatur, quia vicifiim a patre accc-pta fue-
rat, quafi vitro citroque fida. Contrahendi entm ver-
bum reciprocationem in fe  quandam habere,teftis eft Vl
pianus in J.Labco,!?. D.de verb, fignifi. Difterunt igitui*
Fiduciam contrahere,& Fiduciam interpenere . mm fi-
ducia tnterpomtur, cum femel tantum atque ab vno acci-
pitur. veluti, inquit Boethius: Siquis tempus dubium
timcns, amicopotentiori fundum mancipetivt ei cum te-
pus fufpedum pritcrierit, reddat. vel cum pater ille fi¬
lium filum emptori adumbratovendit, confiius ab eo fuu
filium continuo manumiffum iri: vel cum teftator fuam
hireditatem alicui ad tempus credit, confifus illam ab
eoalterinominatoreftmitum iri. At contrahi fidueia
dicitur, cum viciftim ac mu tuo interponitur . veluti cum
poll tertiam venditionem adumbratus emptor, ita patri
fuum filium reuendit, vt eum pater continuo nianumit-
tat.vt l.i.§.obijcitur.D.ad Tertullianum. nam fi contra¬
here fiduciam nihilamplius eflet, quam interponerefem
per contrahenda fidueia celebrata fuifiet. nunc Iuftinia-

nusaperte teftatur,emancipationesnon contrada Edu-
cia fieri pofiej: & fi fada olim fuifiet, patrem Elio Eiv in¬
teftato (uccefliirum nonfuifle. Nonnuliiauten: Fidueia
interpretantur,legem reuendendi venditioni adhibitam.
a quibus lccirco dilfentio: prinnimsqiiia Fidueia non pa-
ftuni, led verus principalisque conrradus eft. deinde,
quia ilia ratione nunquam emancipatio non contracta
hducia tada fuifiet.

Senifur videnturquaficontraSia.  ] Sequiturn.Iuftinia-
nilege, pater ademancipati filij hercditatein quamuis
contrada fidueia no fuerit, admittitur.l.vlt.C. de emac.
lib.vbi luftinianus ftatuit, emancipationem fola teftatio-
neapudidoneum ltidicem magfftratumve refit; fieri. &
quamui s abrogati fiducn loco  teftandum patri videba-
tur, le lura fuccefsionis Jegitimi retinere, id tamen ne-
celle non efle: fed tacite integra iili ea iura referuari.

D E S E Li A T V S C 0 S V L T 0
TERTVLLIANO.

T I TVLVS  XXVIIIi

TertuUiano S. C. mater ingenua, quamuis filiafa.
iustrium liberorum babens , libertina qua-
luor, ad liberorum inteiiatorum lurc-
ditatem admttitur: vet ere iurc
turn xi. Tab. turn prxtorwgum
Claudq Cafaris fublaio .

/. it. & pafjim. D.cod.

I. Lex ciuodedm Tabulariun ita ihiLto tare
vtebatur, &: proponebat mafculorum proge-
! niem: & eos, qui per feeminini fexus neeeisitu-
dinem Tibi iunguntur, adeo expellebat,vt ne qui-
dem inter matrem & filium filiamve vitro cit.ro-
que hsereditatis capiendae ius daretur: nih quod
Pratt ores ex proximkatc cognatorum casperfo-
nas ad fucceisionem,bonorum, poftefsione V.N
DE COGNATI  accommodata,vo^abat.
Sed hs iuris anguftiat poftea emendattr funt. Et
primus quidem diuus Claudius matfi ad iolatium
liberorumamifforum,legitimam eorum detulit
hireditatem. Poftea autem TenatufcoiiTuIto T> r
tuliiano ,quod diui AdrianitemporibuS faftum
eft, plemfsime detrifti /Iicceisione matri, non
etiam auii deferenda cautunr eft; vt mater in?c-
nua trium liberorum ius habens, libertina qua-
tuor,ad bona hliorum filiarumve admittatur mte
ftato mortuorum,licet in poteftate parentis lit:
vtfcilicet cumalieno iurifubieftaeft,iu(Tueius
adeat hireditatem, cuius iuri TubieCia eft.

Inter matrem  eb- filium, filiamve.  ] Enunciati’o l. Lege
xii-  Tab. neque mater liberis, nequeliberi matri mcce-
debant. nam quo iure inter ft fiiccefliflent, cum neque'
fuorum , neque agnatorum minieriim obtinerent r fuos
enim bsredes mairem non habere, patet ex l.nulla. i j.,
D-de fuis & legit. Idque Vlpianus cap. 2 .S. his Confirmat
verbis: Ad liberos rnatris inteftati hcrediras ex lege
XII. Tabularum non pci tinebat: quia feminfr hios hi-'
redes non habent. Et paulo poll, Lnteftati filij hireditas
, ad matrem ex Icgexu. lab.non pertinent. Matriergo,
agnati ipfius fuccedebant: aut, fi materfamilias effet,hoc
eft, in manu viri, fuus illi hires maritus crat: quemad-
niodum ex Gellio, Boetio ,&Vlpiano alibi docuimus.

Inftit. Imp. Commentarius. 201

Fifijstutem agnati fuccedcbant: qui quod gentis fami-
Jisque vetuftatem conferuabant, matri prxfcrebantur,
qusfacile in alteram familiam enubcbat.

Vrtttores ex froximitate cognatorum.  ] Sequitur 11. p. J>-
torio iure matres & liberi inuicem ad bonorum poflet
fionemordino cognatorum admktebantur.l.z.D. Vnde
cogn. vbi Caius ait ,pr®torem naturali atquitate dedu-
ftum fuifie, vt ijs, quos fangtunis ratio adhsreditatem
yocaret,licet iure ciuili deftitucrentur, bonorum poi-
feffionem concederet.

TrimusqutdemdiuusClaudius  ] Sequiturm. Primus
Claudius Catfar matri legttimam liberorum amiflorum
h®reditatem attribmt. Amiflos autem , opinor, IuHi—
nianusfignificat eos,qui in beilo amifli funt. Cuius ta-
menrei mentionem nufquam reperio . Nam quod Sue¬
tonius ius quatuor liberorum fcribit a Claudio datum
foeminis, qua: commeatum iuuarcnt, nihil ad hunc lo¬
cum pertinent.

Senatujconfulto Tertullie.no.  ] Sequitur 1111. S. C. Ter
tullianum matri ingenu® iustrium liberorum habenti,
Lbertin® quatuor, quauis in patris poteftate fit, liberoru
inteftatorum hatreditatem defert.l.z.D-cod.vbi Vlp.ait,
matre flue iugenua fit, Cue libertina, Tertullianu como-
dum habitura.Paulus autem lib. Sent.^rem fic explicat,
Matres ta ingenuae.quam libertine,ciucs Roman*,vt ius
liberorum eonlecut® videantur,ter &quaterpeperiile
fufficiet, dummodo viuos, & pleni temporispariant. Li¬
bertina,vt ius liberorum confequi pofilt,quater earn pe-
perifi'e, vt ingenuamfufficit. Item, Ius liberorum mater
habet, qu® tres filios aut babet,aut habuit,aut neque ha
bet neque habuit, habet,cui  Iiipcrfunt,habuit qu® ami-
lit . neque habet, neque habuit , qua bencficio Principis
ius liberorum conCecuta  eft.

n[o»etiomaui*.]  Sequitur V. Nepotis inteftati bona
suite per S.C.  Tertullianum non deferantur.d. 1 . z.

/npotejiateparentis.] Sequitur  VI. Nuptis fill® a pa¬
tris poteftate illam non liberant.l.j.C.decondit.infert. '
Ifili® licet.i z.C.de collat.Qua de rein libro De doti-
buscopiofe difleruimus.

filio mortuo, fui: filia vero, liberi prxferuntur ma¬
tri . vtrouis mortuo , pater, (non etiam auusj
item confanguineus , fiue folus fit, fiue
cum eo foror, eidem prrefsruntur:
at confanguinea fola pariter
cum matre fuccedit.
l.ij.D. eod.

11 . Prsferuntur autem matri liberi defun&i,
qui fui funt, quive fuorum loco funt, fiue primi
gradus, fiue vlterioris. Sed & ftlix fax  mortuz
filius vel filia pra:ponitur ex conftitutionibus ma
tri defunct®, iddt, anise fuae. Pater verb vtriufi-
qxie, non etiam auus & proauus matri anteponi-
tur, fcilicct cum inter cos folos de haercditate agi
tur. Frater autem confanguineus tarn filij quam
filise excludebat matrem: foror autem confangui
nea pariter cum matre admittebatur. Sedfi fue-
rant frater & foror confanguinei, & mater libe—
risbonorata, frater quidem matrem excludebat:
communis autem erat hatreditas ex aequis parti -
bus, fratribus & fororibus.

Liberidefuncli, qui fui funt.  ] Enunciatio I. Filio mor-
tuo, qui fui, fuorumve loco funt, prsferuntur matri. 1. z.
§.liberi.D-cod.vbi Vlpianusait, Liberos defunfti,fuos
quidem matri eius obftaturos, fiue virilis, fiue muliebris
lint fexus: liuc naturales, fiue adoptiui, fiue in poteftate.

fiueemancipati. nam emancipates Iuftinianas fignificat,
cum ait, iuorumve loco fint. vt fuperius cxplicatum eft.
Qiiid igitur de liberis inadoptionemdatis exiftimandii
eft? qui neque fui, neque fuorum loco funt. fedD. Pius
decrcuit, ceflare S. C. Tertullianum, & fimulefle admit
tendasad bonorum pofleflionem,vnde proximi cognati,
matrem & filiam qu® inadoptioncm data fuerat.d.l.4.
§. led fi quis.

Sed &filitefux mortme.  ] Sequitur i i. Filia fua mortua
eius liberi, matri cxconftitutionum iure pr*feruntur.l.
4.C. de S. C Orfic. vbi Impp.ita feribunt • Quotiesde
emancipati filij filisve lucceftionc traftatur, fihjs ex his
genitis deferatur intafta pro folido fucceftio: neque vlla
defunfti defun&eve patrimatrive coriccdaturinteftat®
fucceflionisharcditas. Item in l.fimatre.i i .C. de fuis St
legit.vbi ficfcribunt:Si matrefuperftitefilius velfilia,qui
qusve moritur, filios dereliquent, omnimodo patri fuo
matrive fue ipfo iure fuccedant.quod fine dubio & de pro
nepotibus obferuandu efl'e cefemus. Dixit aut [/xf,]vt fui
iuris,fu®q; poteftatis earn rile demoftret. vt apud Pcrfiii:
VindiEia poftquam metis a Vrxtore receffi .

Et apud Ciceronem lib.de Repub.3. Eft enim genus
iniuft® feruitutis: > um ij funt alterius,qui fui pofliint efle.
Na fuperius Imperator de nepotibus natis ex filio fihave
familias locutus erat. nunc illud eoampliusadiecit, vt
intelligatur,auia excludi non tatum a nepotibus qui ex fi
liafam.nati funt, verurn etiam ab ijs,quos materfamilias
procreauit .

Tater fern  vm'«/^»c.]Sequitur 111 .Siue filius fiue filia
deceflerit, pater, non etia auusproauusve, matri antefer
tur.l.z.§.obijcitur.D.eod.vbi Vlpianusait: Obijciturma
tri pater in vtriufque bonis,tafili; qfili®, fiueheres,fiue
bonoru polleftbr exiftat. fed neq; auus, neq; proauus ma
tnobfunt, quauis fiduciam contraxcrint. pater aute tan-
tum naturalis, no etiam adoptiuus matri nocet.verius eft
enim, cum pater efle defierit, a matre eum excludi.quod
ipfum Modeftinus confirmat in 1 .fi ad patre.i o.D.de fuis
& legit. Zonaras autem lib-i x. Antonini Pij inftitutum
iftud efle fcribit: Wtx,  inquit, hiyttcu Srcu,

a x  to tsxvov aJ'i'J-iiiTav TZhdndvTav km  pm pus f avetpads
£eu ads ygeis, rjs < 5 ia.Ti 9 e/x:Vots adit mwhh thrcuS'ia,,
dJdytduj eiv'Jz  to voij.ifj.ov uioos  tot s  yovdjtn KcLaahifJtrd-
mv ■  Ideit, Huiusfettur inftitutum efle,vt liberorum in-
teftato morientium parentes hfredcs exifterent:item,vt
qui, cum liberos non haberent, teftamentum faccrent,le
gitimam partem fill'sparentibusrelinquerent.

Frater confanguineus ta filij , quam filite. ]  Sequitur 111 x.
Confanguineus hue Colas lit , hue  foror cum eo, defu n&i
matrem excludit.l.fi quis.7-D.e0d. vbi Paulus ait:Si quis
inteftatus deceflerit rclifta matre, & fratre cofanguineo
vel forore, quauis p arrogatione qfitis:eadc iura in pfona
matris feruantur, quq & naturalibus extantibus liberis.

Sororautem conjanguinea.  Sequitur y.  Confanguinea
fola matrem nonexcludit , fed pariter vna cu matre fuc-
1  cedit.l. z.§.fi fit confanguinea.D. eod.vbi Vlp.ait: Si fit co
fanguinea foror defundi,fit & mater: fi cofanguinea velit
habere h^reditate,matrem ex S. C.vna cu ea venire pla¬
cet. & l.infuccefiione.^.C. de legit.hered. vbi Imp.fcri-
bit, In fucceflione inteftatp fororem,quam auiam velauu
maternum, habere potiorem non ambigitur.

Lege Iufliniani,legitima liberorum htereditas,eaq;
folida, matri cuius conceditur. ita tamen vtfi fo¬
ror es aliqua fint, ftmiffem auferanti fin fra-
tres , aut foli , aut cum fororibus turn in
capita diuidatur bareditas. l.ij.

C. de iur. lib.l. vlt. C.
ad Tertyll.

III. Sed nos conftitutionc , quam in Codice
noftro nomine decorato pofuimus, matri fiibue-

niendum

102 Franc. Hotom. in 11 . Lib.

niendum efle exiftimauimus refpicientes ad na-
turam ,& puerperium & periculum, & ftepe mor
tem ex hoc cafu matribus illatam. Idcoque im-
piumeffe credidimus j  cafum fortuitum in eius
admitti detrimentum. fi enim ingenua ter, vel li
bertina quater non peperit: imnierito defrauda-
batur fuccefsione fuorum liberorum. quid enim
peccauitjfi non pluses., fed paucos peperit? Et
dedimus ius legitimum plenum matribus/iue in¬
genuis , fme libcrtinis, & ft lion ter enixse fue-
rint vel quater, fed eum taiitum vel eam,qui
quatvemorte intercepti funt,vt&ficvocentur
ad liberorum fuorum legitima fucccfsionem. Sed
cumantea conltitutiohes iura legitimse fuccef-
fionis perfcrutantes partim matrcm adiuuabant,
partim earn pnegrauabant, nec in folidum earn
vocabant jfedin quibiifda cafibustertia ei parte
abftrahentes,certis legitimis dabantperfonis, in
alijs autem contrarium faciebant: nobis vifum
eft redta & funplici via matre omnibus perfonis
legitimis anteponi,& fine vlla deminutione filio—
rum fuorum fuccesfionem accipere: excepta fra-
tris & fbroris perfona, fiuc confanguinei fint,fiue
fola cognationis iura haberites: vt queadmodum
cam tOti alij ordini legitimoprjepofuiinus ,ita
omnes fratres & forores, fiue legitimi fint, flue
non,ad capiendas hsereditates limul vocemus:ita
tamen, vt fi quidem fblat forores agnatae vel co-
gnatte, & mater defundci vel defundtse fuperfint:
dimidiam quidem mater, alteram verb dimidiam
partem omnes forores habeant. Si verb matre
niperftite 8c  fratre vel fratribus folis, vel etiam
cum fororibus, fme legitima,fiue fola cognatio¬
nis iura habentibus, inteftatus quis velinteftata
rnoriatur,in capita diftribuatur eius hsereditas.

Quid enimpeccauit.]  TcrtuJliamim caufam  eandenij
quam Poppxa  iex Iiabuit.-niniirum vt dues  Rom.hoc pri
uilegio ad liberorum educationem inuitarentur . muJti
enim vel vxores non ducebant, vel quod natum erat,tol-
li iubebant. non modo igitur patribus, Ted etiam matri¬
bus ius liberorum datum eft: vt hoc pr.vmio propofito,in
Audio liberorum educandotum, etiam contra Virorum
voluntatem,continerentur. At luftinianus cuiuis mu-
lieri, etiam qua: vnius tantum mater eflet, idem priuile-
gium propter partus pericula & dolorem conceflit.quod
cum ita fit, argumentari licebit: Si vnius matri propter
femel toleratoscruciatusaliquid concedendum eft,quan
to magis ei qua: faipius eospertulit? Non fortunam igi¬
tur Senatus,fed ciuitatispropagationem, liberorumque
educationem Ipeftauit.

Vidimus ius legitimum plenum matribus. ~\  Enunciatio I.
fuftinianus legitimam liberorum hareditatem matribus
fiuc ingenuis, fiue libertine , fiue vnum, fiue plures libe-
ros peperiflent, attribuit.l.z.C. deiur.lib. & JLylc.C. hoc
tit. Prima igitur inter legem Iufiiniani & Senatufconful
turn differentia eft hgc: quod Senatus in ingenuis tresli-
beros,in libertinisquatuorexquirebat.Imperator autem
cuiuis matri fine vllo generis liberorumve diferimine,
fuccedendi iusconceflit.

Ante* conflitutmes legitimie fuccejjionis.  ] Sequitur i j.
Olim conllitutiones matri intcftatis liberis fuccedenti
trientem auferebant, eutnqueagriatisattribuebant. Ni-
mirum infolatiuai legitims fucceflionis, quam lex duo-

A decimTabularum eis affignarat, Tertullianum autem
ademerat. Has autem conllitutionesrclatasvidemus in
CodicisTheodofiani lib. j.fub tit.de legtt.hsredib.l.i.i.
&pen.ex quibus,queadhunc locum pertinebunt, cuiuis
expromere licebit.

Omnibusperjonis legitimis antepmi.  ] Sequitur I u. Iu-
ftmiani lege,ius agnatorum,quo partem hireditatis ma¬
tri quibufdam cafibus detrahebant, ademptum eft.l.vlt.
C.deiur. lib.VbiluftinianUsait, illaminiuriam quaicon
tra matrem defundli Vel defirndm pratteritis fiebat tem-
poribus. propter iuftitia: rationcm abrogari.

Excepta fratris & fororis perjon a^] Sequitur 111 x. lu-
ftimanUs fratres fororesq; on nes agnatis omnibus ante-
pofuit.l.vlt.C hoc tit. Atquehec fecunda inter S.con-
fiiltum & Iufiiniani legem differentia eft. nam fenatus
eonfanguineos&confanguineas tantum Hmperatoretia
Vteriiios agnatis omnibus antCpoliiit. Senatus autem cau
fam hanchabebat, quod illi gen tiles &agnati crant, fa¬
ll tnilixque vetuftatein confetuabant.

Siquidemfoltefororesagnata SequiturV. Si folatfint
forores, matri femiffemauferunt: fin fratresaut foli,aut
cum lororibus, in capita diuiditur hsreditas.d.l.vlt. C.
eod. Qua ex re tertia inter Senatufconfuitum & Iufii¬
niani legem differentia patet.nam fenatus fratres,fiue
foli, fiuc cum fororibus effent,matri omnino prttferebat:
& fi foli effentj aflem totum obtinebant: fin cum forori¬
bus, in capita cum ijs,exclufa matre, hsereditatem diui-
debant. At Imperator matrem in partem, fiue foli fra-
tres,,Ruecum  fororibus eil'ent, vocauit: vt inter omnes
adhibita & conCurrente matre in capita diuidatur ha-re-
ditas, totque partes Rant, quot fuccedentium  perfona;
repenrentur.

Mater qute liberis tutores non poshdat, ab eorum im

puberum bcereditate excluditur: TertulUa *
q  num autem etiam in matre, qua vulgo
concepit , yalet.l.ii.%. xv.D.
de fuis & legit.

I III. Sed quemadmodumnos matribus pro
fpeximus,itaeasoportet fuas foboli confulere:
feituris eis, quod fi tutores liberis non petierint,
vel in locum remoti, vel excufati intra annum pe
tere neglexerint: ab eorum impuberuin morien-
tium fuccefsione merito repellenfur. Licet au¬
tem vulgo qutditus fit filius, filiave, poteft ta¬
men ad bona eius mater ex Tertulliano fenatuf-
confulto admitti*

Si tutores liberis non petierint.  ] Enunciatio I. Qne fuis
D liberis intra annum.tutores non poftulat ,ab eorum im-
puberum hsreditate exdudit.l.2.§.fimater.D. eod. vbi
Vlpianus ait: Si mater non perierit tutores idoneos filijs
fuis, vel prioribus excul'atis, reicctisve, non confciiim
aliorum nomina ediderit, ius non habere vindicandoru
fibibonorum inteftatorumfiliorum. Et multa in banc
fententiam , qua: tamen Conftantini lege ita temperata
funt, vt.fi pucr ille, cuitutorem mater non petijt,poftea
pubes faftus.decedat', mater ab eius hereditatc nonar-
ceatur.l.j.C. hoc tit.

Licet vulgo cpstefitusJit, ]  Sequitur 11. Hoc Senatufcon
fultum etiam in matre qua; vulgo  concepit, locum obti-
netd.z. inprincip.D.eod. vbi Vlpianus ait nihil interef-
fe,vtrum Me  procreati, an vulgo quaifiti hberi fuennt.
& paulo poll, fi mulicr fit famofa, cam ad legitimam h-
berorum hereditatem admitti •' cuius rei rationem idem
exponit in l.fiIpuritis.4. D-vndc cog. nimirum quia ma¬
ter vocatur , vt cognata. cognatio autem ex foia matre
contrahitur:cum& confanguinitatis & agnationis iura
ex patre folo oriantur.

EX

Inftit. Imp.Commcntarius.

D T. SE7i„4TFS CO  3^ S' V LT 0  A
ORFICIANO.

T X X Y  L V S XXlX.

Liberi quamuis in poteflate fint , ex Orficiano S. C.

matri intesiata fuccedunt: nepotes verb ,ex
Impp.conftitutionibus.l.i.D .Vnd.cogn.

I. Per contrarium autem fit, vt liberi ad bo¬
na matrum inteftatarum admittantur ex fenatuf
confulto Orficiano , quod Orficio & Rufo con-
fulibus effedum eft, diui Marci temporibus: &;
data eft tarn filio quam filiee , legitima ha:reditas,
etiamfi alieno iuri fubiedi Tint: & prseferuntur
confanguineis & agnatis defundx matris . Sed ®
cum ex hoc fenatufconfulto nepotes He  r.eptes
ad auia: fuccefsionem legitimo iure non vocaren
tur:poftea hoc conftitutionibus principalibus
emendatum eft, vt ad fimilitudincm filiorum fi-
liarumque & nepotes & neptes vocentur.

*/ld bona matrum intejiatarum.']  Enunciatio I.Ex Orficia
noS.C.films & filia, quamuis patris in poteflate lint,  ad
bona matris intellat* ante conlanguineos vocantur.J.i.

& pen. D.eod. vbi Caius feribit, diui  Marci oratione cau-
cu efle, vt matris inteftat* hxreditas  ad Iiberos, tametfi
in aliena poteflate erunt,  pertmeat. VJpianus autem in
Iprima, nihil  interefleait, vtrum ingenua , an liber-
tina mater lit.

Orficio & t{ufi Coff .] ImperantibusM. Aurclio &Com
niodo: quorum in imperio notantur hi Confules, anno
ab v.C.c c i o.x x x. Velius Rufus,Cornelius ScipioOr-
fitus.Caius autem in d.l.pen.fcribit,oratione Marci Im-
peratoris id fa&um efle . moris enim fuit illis tempori¬
bus, vt cx Imperatorum orationibus in curia vel reci-
tatis, vel pronunciatts,quafi in eorum fententia fenatuf-
confulta fierent.

Vt adfimiluudini filiorum .] Sequitur 11 .Ex Impp.con-
ftitutionibusnepotes &neptesad auiasinteftatg fuccef-
fionem admittuntur.l.lxdefunaus.4. De.Iegit. hgredib.
in Cod. Theodofi vbilancitur, vt nepotes quidem auie»
tam pa tern e quam materng inteflatj fuccedast, itata-
men, vt fi agnati extent, qui pr^ferri nepotibus poffint,
in quandam JFalcidiam & dodrantem nepotes iurefuc-
cedant. Quo d eodemmodovaiereiubent,fiauianepo¬
tes pretenerit , aut exhgredarit, & nepotes inofficiofi
iudicio eius teftamentum relciderint.Huius autem trien
tis detraftionem fuflulit poftea Iuflinianus, Nouella
conft.17. &118.

Hoc Senatufconjultum etiam ad etnancipatos vul-
gocjue quafitos Iiberospertiuct.Li. D. eod.

203

amittuntur.l.i .§.capitis.D. hoc tit.vbi Vlpianus ait, Ca-

J itis minutionem faluo ftatu contingentem liberis,ad
egitimamhereditatem nihil nocere. proinde, flue quis
ante delatani, flue poll delatamcapiteminuatur, ad le-
gitimam hereditatem admittetur:nili magna capitisde-
minutio interneniat: vel qug ciuitatem adimit, vtputa
fi deportetur.fic enim locumxllum rcllituendu arbitror.

Trotter illatn rcgulam,qna nouf.]  Scqu itu r 11. Emanci¬
pate non nouarum legum, fed xi 1. tantum Tabu la rum
haereditatesextinguit.l.i .§.capitis. D.hoc tit. vbi Vlpia¬
nus ait, capitis minutionem mimmam huius S.C. fucccl-
fioni nihil obeile. Veterem enim folam hereditatem j
qua; lege duodecim Tab-defertur,capitis minutione peri
mi: nouas vel ex lege, vel ex fenatufconfultis delatas,
non perimi.ln quam (ententiam Paulus l.tutelas.y,E),d e
cap.minut.Sed legitima;,inquit,tutelar ex duodecim Ta-
bulismternertuntureademratione, qua& hjereditates
exinde legitim*: quia agnatis deferuntur, qui definunt
efle familia mutati. ex nouis autem legibus & heredita-
tes & tutels plerunque lie deferuntur, vt perfon* natu-
raliterdelignantur.vt ecce, deferant hsreditatem ler.a-
tufconfulta matri & filio. His fubfcribit Pomponius in 1 .
capitis.11. D.dcfuis & legit.

Etiam illos qui rulgb quifitijimt.~\  Sequitur 111 .Hoc.S.
C.etiamadvulgo quafitos Iiberos pertinet.I.i .§. z.  D.
hoc tit. vbi Vlptan.ait, etiam vulgo qua fit os Iiberos ad
matris iegitimam hsreditatem admitti. Spurios tamen
matri, qug iJliiflrisfit, non fuccedere, fi modo extent ex
iuflis iiuptijs procreati, Imp. feribit inl.penult. C. De
S. C. Orficiano.

Deflituto a quilufdam teflamento , pars eorum reli-
quis accrcjcit. l.ix. D. de fuis & legit.

III.  Si ex pluribus legitimis hseredibus qui-
c  dam omiferint luereditatem, vel morte, vel alia
caufa impediti fuerint, quo minus adcant: reli¬
cs, qui adicrint, accrefcit illorum pottio : & li¬
cet ante decciferint, quam accrefceret, ad haere -
des tamen eorum pertinet.

Rjliquis quiaditrint accrefeite  ] Enunciatio I.Parseorum
qui nonadierunt, csteris liberisaccrefcit.l.i fi nemo.
D.boc tit.vbi Vip.ait, fi ex duobus fijiisexcantibus alter
adierit, alter matris hzereditatem repudiauerit, ilii hu¬
ius portionem accrefccre.

Licet ante decejferint .] Sequitur 11. Pars eorum qui an
te accretionem quxfitam decefl'erunt,ad eorum hxredes
tranfmittitur,l.fi ex pluribus,j>. D.deluis _& legit, vndc
fumptus hie locus cfl: & intelligitur, ius  accrelccndi ad
hsredes tranlinitti. quod etiam traditur in J.3.4.& 5 .D.
j-j'  de bon.pofl.& l.hfc lcriptura,z6.§.i. D- de cond. & de-
monft.& Li.§.his ita,C.de cad.tollend.

D\E SrCCESSIO'Nji C0G\.AT0T\VM.

T I T V L  V S XXX.

11. Sciendum autem eft, huiufmodi fucceC-
fiones qux ex Tertulliano & .Orficiano deferun¬
tur, capitis deminutionc non perimi: propter il-
lam regulam, qua noux  harreditates legitimce ca
pitis deminutione non pereunt, fed ilia: Tola: qua:
ex lege duodecim Tabularum deferuntur. No-
uifsitne (ciendum cft‘, etiam illos Iiberos qui vul¬
go qu^fiti funt, ad matris haereditatem ex hoc
Senatufconfulto admitti.

Hutufinodifuccejfienes.] EnunciatioI. Nec Tertullia-
ni, nec Orficiani S.C.fuccefliones, per emancipationem

Tosl fuos & agnatos , quive ius eorum obtinent , d
Trcetore agnati emancipati admittmtur: ab
, J-najlafio verb, emancipati fratres &
forores reliquis agnatis omnibus
anteponuntur.U.D.vnd.cogn.
l.vlt.C. de legit.bared.

I. Poft fuos hxredes, eosque, quos inter fuos
hxredes Praetor & Coftitutiones vocant, & poft
legitimes (quorum numero funt agnati, & hi,
quos in locum agnatorumtam fupradiftalena-

tufconfulta

204 Franc. Hotom. in ] [. Lib.

tufconfulta,quamnoftra erexit conftitutio)pro- l
ximos cognatos Praetor vocat, qua parte natu-
ralis cognatio fpe< 5 tatur. nam agnati capite de-
minuti, quique ex his progeniti funt , ex Lege
duodecim tabularum inter legitimos non haben-
tur, fed a Praetore tertio ordine vocantur: excc-
ptis folis tantummodoiratre Stforore emancipa¬
te, non etiam liberis eorum, quos lex Anaftalia-
na Gum fratribus integri iuris conftituris, vocat
quidem ad legitimam fratris hsereditatern, hue fo
roris: non tequis tamen partibus, fed cum aliqua
deminutione, qua facile eft ex ipfius conftitutio-
nis verbis colligere. Alijs verb agnatis inferioris
gradus, licet capitis deminutionem pafsi no funt,
tamen anteponit eos, & proculdubio cognatis. jj

Quo numero funt agnati.  ] Enunciatio I. Legitimoru n
numero non modo agnati funt, fed etiam quibus idem
illv S confiilta, luftiimui^ue leges attribuunt,l. 2.& 3.D.
vnd.leg.vbi Vlp.ait,Bonorum pofleffionem vnde legiti¬
mi, a.d eos oinnes pertmerc , qui heredes efl'e potue-
runt ,fiiie lex xi 1 .Tabul. eos heredes taciat , flue alia
lex, Scnatusve confultum . deninue matrem qu® ex Ter
tylliano venit. item qui ex Orficiano ad legitimam h<ere
ditatem admittitur, ea poffeflione vti pofl'e . Ineodcm
etiam numero ex fororegeniti habebuntur,quibus fufti-
nianus ide 111s conceffit.§.hoc etiam,De legit.agn.fuccefi

Qua fane naturalis cognatio JfeSiatur.]  Sequitlir 11 .Port
fuos&legitimos,Prgtor eos qui per emancipationem
agnati eil'cdefierunt, admittit, l.legitirni.j.D. vnd.cog.
vbi Pomponiusait, Legitimis capite minutis non dari bo
norum pofleffionem lure hxredis legitimi, fed gradu co-
gnatorum a Pretore vocan.item in l.i.D. vnde legit. Vbi q
Vlp.fcribit,Legitimum heredem fi capite deminutus eft,
a bonorum poffeflione, vnde legitimi, fummoueri: quo-
niam,vt Cicero in Topicis demonftrat,Qui capite demi-
nuti funt, gentiles efl'e defierunt.

Ex lege xij. tab. inter legitimos non haheritm .  ] SequitUr
111. Lex emancipates, exijsq; gemtosagnatorum in nu¬
niero no habet,l.legitimi,j. D.vnd cogn, & l.capitis,n.
D-defuis& legit.vbi Pomponiusait, capitis deminutio¬
ne, perire legitimas hatreditates, quat ex lege xi 1 -Tabu-
Jarum veniunt:liue viuo aJicjuo,flueanteqiiamadeatur
hatreditas eius, capitis minutio interceflit: quoniam deft
nit lu us heres,vel agnatus rede dici.cuiPaulus fubferibit
in l.tutelas,7-D.de cap.minut.&Iulianusl.i.D.vnd.legit.

Quo; /ex Jnaftafiana cumfratribus.]Seqmmr  1111. Ana
ftauusemancipatumfratremautfororem vna cum inte-
gris ita vocat, vt integri finguli duplo plus 5 emancipate
accipiant,1.4.C.de legit.tutela,& l.vlt.C.de legit.hered.

M>js fer'o agnatis inferioris gradus.']  Sequitur V. Anafta q
fius emancipatum fratrem aut lororem omnibus inferio¬
ris gradus agnatis cognatisque anteponit,I.4.C. de legit.
tut.& 1 . vlt-C.delegit, hered.

Ter feeminam cognati poft fuos & legitimos, a Tree

tore admittuntur , eoque in numero liberi ex
adoptiuafamiha ad naturalis patris ha
reditatem vocatur.U. D. ynd.co.

11. Hos etiam, qui per feeminini fexus perfo
nas ex tranfuerfo cognatione iunguntur , tertio
gradu,proximitatis nomine Praetor ad fuccefsio-
nem vocat. Liberi quoque, qui in adoptiua fa •
milia funt, ad naturalium parentumhasreditatem
hoc eodem gradu vocantur.

Tertio gradu proximitatis nomine.]  Enunciatio I. Qui per
muliebrctn fexum cognati funt, tertio gradu a Protore

i  admittuntur.l.i.& 2.D.vnd.cog.vbi Vlpian.& Caius feri
bunt,Pr£torem naturali ratione addudtum,omnibus co¬
gnatis promittere bonorum pofleffionem,qui iure ciuili
adfucceffionem admitti non poterant. cognatos autem
dici, quad ex vna niuliere natos, qnippe qui ex ea com¬
mune nafcendi initium habuerint. Sicenim locum ilium
Iegendtiarbitror, vt vna  legatur,ingencrefoemineo.

Qui in adoptiua familiajunt.]  Sequitur 11. Adopt iui li¬
beri ad naturalium parentum hatreditatem cognatorum
ordine admittutnr.l.1.§.3. D. vnd.cog. vbi Vlpian.fcribit
eum qui in adoptionem datus eftjin familia naturalis pa¬
tris iura cognationis naturalis retincre.

Vulgo queefiti neque conjlmguineomm gieque agna*

to rum .fid cognatorum ordine ad bonommpof
fejjionem admit tuntur.l.iiij. ynd. cog.

III. Vulgoqilsefitos,nulloshabereagnatos,
manifeftum eft: cum agnatio a patre fit, cogna •
tio a matre. hi autem nullum patrem habere in-
telliguntur. Eadem ratione ne inter fe quidem
poflunt videri confanguinei effe: quia confarigui-
nitatis ius,fpecies eft agnationis. Tatum ergo co
gnati funt fibi, ficut ex matre cognati funt. Itaq;
omnibus iftis ex ea parte copetit bonorum pofl'ef
fio, qua proximitatis nomine cognati vocantur.

TgliUos habere agnatos.] Enunciatio I.  Vulgo quaffiw
agnatos non habent.l.  D. vnd.cog.

Cum agnatio a patre fit. ] Sequitur 1 1. Agnatio ex pa¬
tre,cognatio ex matre acquiritur.d.l.q-.D. vnd  cog.

2 'lulls patre habere.]  Sequitur 1 ri.Vulgo quxPt) nuUii
habere patre intelligunt.l.vulgo quxUti.f  3-D.de fra.ho.

Confanguinei cjfe.g  Sequitur 1 n 1. Vulgo quxfid, non
confanguinei,fe cognati turn inter fe,tum matri dicun-
tur effc.d,1.4.D.vnd.cogn.& 1.2. vbi Cams ait,vulgo qux
fuos liberos, matris: & matrem talium liberorum, item
ipfos fratres inter fe ex hac parte bonorum pofleffionem
poffe petere, quia funt inuicem fibi cogna'i: viqueadeo
vtprsgnans quoque,fi manumiffa pepererit, & is quina-
tus eft, matri, & mater ipfi ,& inter fe quoque qui liaf-
cuntur, cognati fint.

Conjanguinitatis iusJpecies efi agnationis.  ] Sequitur V.
Con/anguinitatis ius agnationis eft fpecies. qua dere fu-
perius initio capitis De legit, agn. iiicceil'.  quantum res
tulit, explieatum eft.

Omnibus iftis ex ea parte,]  Sequitur Vf. Vulgo quafitis ,
corumque matribus. Prstor cognatorum ordine, bo¬
norum pofleffionem defctt.d.l.z.D.  vnd. cognati.

udgnati etiam ex decimo, cognati ex feptimo tan

turn gradu ad bonorum poffejjionem admit -
tuntur.l.ix.unde cogn.

I III. Koc loco & illud neceffario admonen
di fumus , agnationis quidem iure admitti ali—
qilem ad htereditatem, & fi decimo gradu fit,
fiue de lege duodecim Tabularum qinrramus, fl¬
ue de ediflo, quo Praetor legitimis hsredibus da-
turum fe bonorum poflefsionem pollicetur.Pro-
ximitatis verb nomine ijs folis Praetor promittit
bonorum poffefsionem,qui vfque ad fextum gra-
dum cognationis funt, & ex feptimo,fbbrino fo-
brinaquenato natseve.

Etft decimo gradu fit.  ] Enunciatio I. Agnationis iure ,
etiam qui decimo gradu eft, turn a lege, turn a Pnetorc
admittitur.l.pen.D.vnd.cog.

Vf&ue adfextumgradum.']  Sequitur 11. CognatisPre-
tor,non nifi qui fex to gradu funt, & prancrea fobrino fo-
brinavenatispofleffionem defcrt l.i.§-i.& 1 . pen.D.vnd.
cogn.vbi Vlpianus ait, Bonorum pofl'eflionem vndeco-
gnati cogoatorum gradus (ex comple&i, & ex feptimo
diias perionas, (obrino & fobrina natum &  natam. Huim
autem differentia rationem excogitarc difficile eil. ta-
metfi agnatos, qui faraili* nomen co*feruant,digniores
efle cognatis nemo non videt.

DE GTf,ADlBVS C OGTs^^T IOWJ S.

T I T V L T * XXXI.

20f

Etfupemr quidem .] Sequitur 1 11Superior inferior^;
cognatio,a primoilateralis verb, a fecundo gradu incipit
d.l.i.D.eo.hoceft,direftiordines primu habent gradum:
obliqui verb,non habent: fed qui pnneeps in ijs eflis fe-
cundus eft.Ratio perfpicua eft,quia gradus nihiJ a.liud eft
quaro procreatio. in direttis aute.ordinifcusdkinu is,Ti-
tius ab ilia prpxima fuperiori perfona genitus eftivel’ pro-
ximu ilium mferiore procreauit.a latere verb non pc teft,
fed,vt proximi gradus perfonam capiamus,Tattfe’ff; Si  ' di-
ceruus,Titius a patre eft genitus, ecce vnu gradum:rut lit*
is pater fratrem Titii genuit,ecce alteram gencratione m
ac proinde alterum gradum.

Inftit. Imp. Commentarius.

A-

Ordo fupra Titij caput direffus, parentes eius con*

tinet:fub eodemfubieffus, liberos :d lateribus
agnatos cognatosaue compleClitur

l.i. D. eodem . j

I. Hoc loco neceflarium eft exponere, que-
atlmodum gradus cognationis numerentur.
Qua in re in primis admonendi fumus, cogna-
tionem aliarri fupra r.umerari, aliara infra, aliam
cx tranfuerfo, quae etiam a latere dicitur. Supe¬
rior cognatio eft parentum,inferior liberorum,
ex tranfuerfo fratrum fororumve,& eornm,qui
cptaeve ex his generantur,& conuenienterpatrui
amitae,auunculi,matertcre.Etftiperior quidem
& inferior cognatio a prirao gradii incipit.at ea
quae ex tranfuerfo numerator,a fecundo.

j(litmfupra numerari.]  Enunciatio I. Gradus fiiperio-
risordinisira numerandi funt, vt per eos afeendatur: ift-
ferioris,vt de(cendatur:obliquorum, vt primum afeenda- <
tur,pbftdcfccndatur l.pen.D.eod.vbi Paulusait,ftemata
cognationum diretto limite in duas lineas feparari: qua-
rum altera fuperior, altera inferior:ex fuperiore autem,
& fccundo gradu tranfucrfte lineq pendent.Cum fuperio-
rem inferioremqiie nominat,ad imaginem cius, cuius de
cognatione quaeritur,refpicit:quem nos verbi caufa,[Ti-
tium Titium  ] nominabimus, demonftratque cum figura
cognationis effigenda eft, primum illam imaginem con-
ftituendam : dein fupra ipfius caput, parentum ordinem
collocandumitertio fub ipfius pedibus, liberos difponen-
dos. Obferuandum autem imprimis eft, quod luftinianus
hoc  loco tradit, cognationem parentum fupra numerarii
hoc eft, ordinem ilium  fuperiorem afcenfui tantummodo
feruirc,vt Titius lie dicat:Ego a patre genitus fum, pater
ab auo,auus a proauoritaqj deinceps ad fuperiores afeen-
dendo progrediatur.rurfus liberorum  cognationem infra
numerari.- hoc eft defeenfum tantum modo prsftare. Vt
Titius lie dicat, Ego filiumgenui, filiusnepotem, nepos
pronepotem,& (ic deinceps. Quod autem Pauhis feribit,
jEx fuperiore & fecundo gradu tranfuerfas lineas pendere,
corruptum putoilegendumq; vel [perfingulos gradus,]\ci
tale quippiam. Vtcunqjfit, tranfuerforum ordinum gra-
dusita numerandi funt, vt primum ad eos vnde pendent.
Titius afrendat: turn autem in eos defeendat atque dela-
batur: quod paulb poft planius ex plicab itur. •

Superior cognatio eft parentum.  ] Sequitur 11. Ordo fu¬
perior,paren.tes.-infenor, liberos-tranfuerius,agnates co-
gnatosquecompledlitur .l.i -D.eod.Cum autem parentes
liberos,cognatos< 5 ; nominamus,femper parentes,liberos
& cognatos cius inteiligamus,cuius imaguncula in figura .
videmusiid eft eius,cuius de cognatione quseritur. Quod
cum Axo& alij non attendiffent, in  errores variosindu-
fti,miras in hunc locum tenebrasinduxerunr.veluti cum
patrem,cuiusnomcn fupra Titij caput videmus,ad filium
qui fub illo fubieftuseft referunt. non animaduertentes
patrem, non illius qui filius hie appcllatur , patrem efle»
fedTitij.viciflimqj filiu,no illius pafris efle filiu/edTitij.

Qui primo, & fecundo, tertioqui gradu fint. item
quis patruus , auunculus , amita , mater -
tera dicatur. 1. vlt. eod.

11.Primo gradu eft fiipra pater,matCfiihfrd,
filiuSjfilia.Secudo fupra,anus, auia.-infra,nepos,
neptisiex tranfuerfo,frater, fo ror.,T ertio fup ra,
proauus,proauia:infra,pronepos,proneptis:ex
tranfuerfo,fratris fororisq; filius,filia: & contie
nienterpatnms,amita,auunculus,matertera Pa¬
truus, eft frater patris, quiGrsce voca-

tur.Auunculus,eft fratermatris,qui apud Gre¬
cos proprid appellatur: & vterque pro-

mifcuefeVdicitur. Amitajeftpatrisforor,Ma-
tertera verb, matris foror: vtraque 5«<x,vel apud
quofdam an9i(  appellatur.

Supra pater mater.]  Enuciatiol. Pater &  matef in linea
fuperiore, films & filia in inferiore primum gradum obti-
nent l.vlt.D.eod.vbi Paulusfic loquitur.-Primo gradu co
gnationis (unt,furfum verfum,duo,pater & mater, deor-
lum verfum duo, films & filiatqui tamen & plures efle pof
funt. Quodetfi meridie ip(a daritis ividetur, obfeurum
tamen A 7 .oni,intcrpretumnoftrorum principi,fuilfe,fcri
pta eius demonftrant:cum totics confirmat, patrem & fi¬
lium gradum vnum efficere,vnoque atque eodem gradu,
figuram fcilicetatque imagunculam illam Titij prster-
mittens: qu* fi mterponatur, facile nos ab omni error!®
pericuib'vindicabit.Quare dabunt mihl,vtfpero,veniam'
eruditi viri, fi dum hebetioribus ac tardioribus, quibus
hoc in libro operam addixi-pau luldm infcruio, repuera-
fce,requodammodo videar. Figuram igitur primum., ,ad
primi gradus cognitionem,fic effingenms.

J Pater.  . Mater.  |

Titia.

Secunde gradu fupra anus auia.]  Sequitur 11 .Secundum
gradum fupra- quidem auusauia, infra neposneptis,a la¬
tere frater & foror obtinent.l. vltii §. 6 .eod. vbi perfo¬
na: omnes fingulatim enumerantur, fine per virilem ,
fine per muliebrem (anguinem Titio comundifint. Fi¬
gura autem hxc efto -.

S’ Auu's.

io6

Franc Hotom. in II. Lib.

Confanguinet.  }

Qua in figura Titius ita gradus obirefingulos poterit.
Ego apatre fumgenitus.-hicprimus eitgradus:pater ab
auo: hicfecunduseft. fecundo igrtur a meaunsgradu di-
fiun&uj eft. rurfus: Ego filium gcnui: ecce vnum gradum.
fiiius nepotem genuit: eccc item alterir fecundo igitur i
me nepos gradu difcrepat.poftremo, Ego Cum a patre ge
nitus: ecce mum gradum. pater fratrem meumalterum
fuum genuit: ecce gradus duos, ex quo confequitur, duo-
bus a me gradibus fratrem abeflc: qui duo gradus, vt vi-
demus, fic ineuntur, vt ad priorem afcctidatur, ad fecun-
dumdelcendatur. quam viam nobis fanguinis linea, qua:
animo cogitationeque nobis effigendaeft,demonftrat.ex
quo intclligimus, quamobremobliqui&tranfuerfigra¬
dus iftiufmodiappellentur.nonenim quia tranfucrfi finr,
fed quia via qua Titiusperfequirur,obiiqua & fimiofa eft.

V ertiogradufupraproauus. ] Sequitur u.  Teftium gra¬
dum fupra quidem proauus,infri proaepos, a latere fra¬
tris fiiius,patruus,auunculus,amita, materteraque obti-
nent 1.1.& vlt.eod. Figura autcm hare efto:

PrituUi .

JlttiiS.

Tatruus.

jfmita.

jluunculut.

Matertera.

Vronepos.

Vterne it

j confangui-
nett fiiius.

Quoniam autem praterpatrui auunculique gradus,
omnes[alios proxime decIarauimus,emsfoiiusaflequendi
rationem docebimus.Titius igitur ita dicat oportet: Ego
a patre fum gcnitus,primusq; hie gradus eft.pater autc ab

Abauus.

auo,fecundusq; is gradu eft.auus autem auum genuit,vel
exaltero iatere maternus auus auunculum. ex quo pri-
roum intelligitur,patruum atque auunculum a me tribus
diflidere gradibus, deindeiter a Titioad patruum anfra-
ftum atque obliquum efle, quia primus &fecundus gra¬
dus furfum,tertiusin obliquum collocatus eft.

Tatruus eft frater patris.']  Sequitur r 11  x. Frater patris,
patruus:matris,auunculus appeiiatur.ioror patris,amita:
matris,matertera vocaturd.l.vlt.Feiluslib.i .AuuncuJu*
niatris meat frater , traxitappellationemab co quod at¬
que tertiusa me vt auus eftd'ed non eiiifdemmris.ideoqj
vocabulifafta dcminutionc,fiue auunculus, quod auilo¬
cum obtinet,& proximitate tueaturfororis filiam. Amita
patris meiforor: quiafimilitertertia a me fit. atque auia
videri poteft difta ex eo , quod antiquioribus auitafic
vocitata.fiue Amita difta eii,quia a patre meo amata eft.
nam pluslororesa fratribus, quam fratres diligi folent.
videlicet propter diifimilitudinem perfonarunuque ideo
minus habent diffenfionis,quo minus asmulationis.Itero
lib.x i.Matertora,matris foror, quad mater altera.

Qux perform quarto gradu firm item qui confobrim t
annum,patruelesque dicantur l.i. fir vlt.eod.

• III. Quarto gradufupra,abauus, abawia:
infra, abnepos, abneptis: cx tranfuerfo, fratris
forcrisque nepos,neptisve: & conuenienter pa-
truus magnus, amita magna: id eft,aui frater &
foror.item auunculus magnus,& matertera ma
gna: id elf, au iz frater & foror.  item confobri-
nus, confobrina :id  efl,quiq naive exfororibus
aut fratrib. progenerantur. Sedquida m  rede
cofobrinos cos proprie did  putant, qui cx dua-
bus fororibus progenerantur, qua li  conforori-
«os: eos vero qui ex duo bus fratribus progene-
rantur, proprie fratres patrueles Vocari. Si au¬
tem ex duobus fratribus fills nafeuntur/orores
patrueles appellari. At eos qui ex fratre &. foro-
re progenerantur,amitinos proprie dici putant.
Itaque amitae ture filij, confobrinum te appcl-
lantjtu illos amitinos.

Quart! gradu fupra abauus.]  Enunciatio i. Quantum
gradum fupra abauus,infra abnepos, a latere fratris fore-
risque nepos, item patruus &  auunculusmagni, amita  &
matertera magni obtinent 1. 1 . & vJti. D. cod.  Figura
igitur ita paulatim amplificabitur, vtiam quartum gradu
vfquequaque ample&atur.

Proauus.

magni.

Fratris.

Alius.

| Confobrim'.

Fratris
nepos.

I

Filius.
Nepos.
Pronepos.

I Horum filij.

Eorundem
nepos.

Abnepos.

I d tjt, aut frater & furor.']  Sequitur j i. Aui frater, pa. licebit Fefti locum ex vndecimo lib.emendare,vbi fie le-

truus magnus:foror,amita magnaiauii frater, auunculus. gitur: Matertera patris & matris, mihi magna mater eft.

magnus: loror, matertera magna nominaturl.i.&vIt.D. Corrigendum eft enim,Mihi magna matertera eft.

eod. vbi Paulus ait, cam qui patri meo vel matri me* Jfiiie confobrinos eos proprie dici putant.  ] Sequitur 1 11 •

matertera eft,mihi magnam materteram vocari. exqu® Qui duob.cx fratribus nafeuntur, patrueles: qui duabus

ex fo-

Inflitut. Imp. Commentarius.

duabus ex fororibus confobrini: ex fratre &fororc,ami- A
tini inter fe nominantur l.vlt. §.quarto, eod.vbi Paulus
aic, bos omnes a plerisque , vdut a Trebatio , generali
nomine Confobrinos appellari. Nonius autem in extre-
mo ficfcribit: Amttini,fratrum matris & focminf filifpa-
truc!es,marium fratrum filij: confobrini,ex duabus edit!
fororibus,quafi confororini. Quod autem Paulus ilia],
vlt. §. S.fcribit jfororum fratrumque meorum nepotes
neptcsque Confobrinos efle : obfcurum videtur. nam iili
non confobrini, fed fobrini appelJantur. Refpondc-tur
autem, Paulum ita (enfiffe, vt qui inter fe Sobrimfunt,
leuiabufione dici inuicem poflint Confobrini. veluti, fi
qui inter fe fratres funt, fe Confratrcs appellarent.

^Imita tute filij.]  Hoc ex loco differentia inter patruc-
les,amitinos,& confobrinos elicietur.nam Patrueles pau
ciores duobus effe non poffunt: ex fratribus fcilicet duo-
bus nati. Amitini autem inter fe duo effe nequeuntrquem
enim amitinui* Titiusnominat, is Titium confobrinum
fuurn vocat.at Confobrini fiue ex auunculo , fiue ex ma- B
terteraduo eflepoffuut. taque poterit Titiusconfobri-
nus appellari,patruelis debebit, amitinus non poterit.

Qua perform quintum vfquCquaque gradum
occupent: item qui propius [obrino
dicantur l, vlt. eod.

207

Sexto gradn fuprdtritattus .] Enunciatiol.Tritauus,tri-
nepos,fratris abnepos,abpatruus, confobrinorimi nepos,
fobrinus propatruique filius (extum gradum obtincni 1 .
3-& vlt.D.eod.Locum autem huncluftiniani, qui aiiis in
omnibus turn antiquis, turn impreffis libris corruptiflime
legitur,reftituereconati fumus. nam eapri’termittcre
qu$ manuferiptis a libris abfunt, quia partem maximum
harum perfonarum continent, nulla ratio eft. praiterca
conflat, legis tertiat, D.degradib. principium feediffime
deprauatum effe: nosque id annis fuperioribus in Obfer-
uationibus noftris planum fccimus.& omHinb ficferes
habet, vt perfona: omnes hocinfexto gradu non minus
quam in cgteris enumerand* lint. In reftituendo verb,
Caij ordinem in d.l.j.fecuti fumus: vnde locnn; hunc de»
fcriptum effe, facile intellertu eft.

Itemjobrinijobrin*.]  Sequitur 11 .Qui ex patruelibus,
amitinis, confobrinis nafeuntur, Sobrini inter fe appel-
lantur l.vlt.eod. Qux tamcn enunciatio paulo incautius
a Luftiniano tradita efhexiftimare namque aliquis poffet,
patruelis fratris filium fobrinum dici .T.itio: quod fa Ifuin
eft.fenfit enim Imperaior, Sobrinos dici eos qui ex duo-
bus patruelibus, ex amitino& confobrino, ex duobuv
item confobrinis nati funt: qua: resaCaio in 1 . j.multo
dilucidius,noflratamen cmendationc feruata,demon-
ltrataeft.f-'eft.lib.i7.Sobrinuseft,vt ait AeliusGallus,pa
tris mei confobrini filius, & matris meat cbfobrin® filius.

1111. Quinto gradu fupra adauus, adauia:
infra adnepos, adneptis: ex tranfucr/o fratris
foro risque pronepos, pronepds:  & comienien-
ter propatruus,proamita, id  clft, proaui frater &
foror: &proauunculus  &promatertera, id eft,
pro a ilia? frater  & foror. Item fratris patruelis,
vel fororis patruelis,confobrini & confobrinae,
amitini&amitinaefiliusfilia: propiorfobrino, <3
propior fobrina.hi funt patrui magni,amita:
magn* , auunculi magni, materterz magnae
filius filia.

Quinto gradu fupra adauus.]  Enunciatio I. Quintum
grauum adauus, adnepos, fratris pronepos, propatruus,
propius fobrino, patruique magni filius obtinent 1 .1. &
vlt.eod.Cognationis autem figuram hoc loco ,lie cui for¬
te putida hare noffra diligentia videatur, omittemus.

"Propius fobrino propius fibrin*.]  Sequitur r !• Propius
fobrino fbbrina dicuntur,patrui,auunculi,amita;,matcr-
terat roagnorum magnarumque filij.l.vlt.§.quinto gradu.
E). eod. vbiPaulus Maffurium fcripfifle teftatur, quem
quis appellatpropiorem fobrino,qui efipatris matrisve
confobrinus, ab eo confobrini filium  nominabit. Fcftus
autem lib.x 1 1 1 1. Propius fobrino mi hi ell  confobrini
mei filius,& patris mei confobrinm.

Qua perform fexto in gradu fmuitem qui So¬
brini appellentur , /. vlt. eod.

V. Sexto gradu funt,fupra tritauus,tritauiar
infra trinepos, trineptis : ex tranfuerfo fratris
fororisque abnepos, abneptis: & conuenienter
abpatruus,abamita, id eft, abaui frater & foror:
abauunculus, abmatertera, id eft, abaui* frater
& foror.Item fratris patruelis,fororis patruelis,
confobrinijconlobrina?jamitim amitina:, nepos,
neptis. Item propatriii,proamit*,proauunculi,
promaterter* films, filia:item fobrini, fobrin*,
id eft, qui quasve ex fratribus vel fororibus, pa¬
truelibus vel confobrinis vel amitinis pro -
genefantur.

feUquos gradus fmgularum perfonarum adieffione
multiplican , oninemque bancgraduum ine-
undorum rationem facilius ex ip/a
figura intelligi .

VI. Haftcnus oftendilfe fufficiat, quemad-
modum gradus cognationis numerentur. Nan-
queexhis palameit intelligere,qucmadmodfi
vlteriores quoque gradus numerare debeamus:
quippe femper generata perfona gradum adij-
ciat,vtlonge facilius fit fefpondere,quoto quif
• que gradu lit,quam propria cognationis appel-
latione quenquam denotare. Agnation's quo- j
quegradus eodem modo numcrantur. Sed cum
magis vteitas ocuiata fide, quam per aures ani-
mis hominum infingatur: ideo neceftarium du-
ximus,poftnarrationem graduum, eosetiam
praefentilibro infcribi,quatcnus pdsfint Mauri¬
tius, & oculorum infpc&ione adolefccntes per-
fectisfimam graduum dodtrinam adipifei.

Sempergentrata perfona.]  Enunciatio I. Generata quar-
que perfona gradum adijcit. hoc eft , vti qujeque perfona
1 generatur, ita gradus adijcitur. vel hoc modo: Quantum
generationum numerus, tantundem graduum numerus
excrefcit:quippecum gradus,vt (uperiusdicebamus,nihil
aliud fit quam generatio. Gradus autem, inquit I J aulus,
difti funt a fimilitudine lcalarum,locorumve procliuium
quos ita ingredimur,vt a proximo in proximum,id eft in
cum qui quafi ex eo nafeitur, tranfeamus. Quauis igitur
quxftionepropofita,continuo videndum &confiderandu
erit, quot inter vtramqs perfona generationis extitcrint:
&cx earum numero graduu quoq; numerus colhtuendus.

jignationis quoque gradus.]  Seejintur 11. Agnationis
gradusvltra fextumita numerandi funt, vtfpixque ge¬
neratio gradum vnum conftituat. Sic enim locum hunc
interpretor: non quafi dixerit, agnationis gradus eodem
modo, vt lllos cognationis numerari. fuperius enim non
mindsagnatorum,quam cognatorum mentionem fecit.
Sed cum cognationis gradus vltra fextum non numeren¬
tur,quia Prstor remotiori bonoru poflesfione non attri-
buit:hoc fignificar, Agnationis gradus ea qua modo dixie
rationecrdcere,nimirum vt quxque perfona generatur.

S 1 Sed

208 Franc. Hotom.in 11 . Lib.

Sedcummttgit yeritxsicuUtafiie.~]  Sequiturui. Kci
euiufque cogmtiocertius ex oculorum lenfu , quani au-
rium pcrcipitur. quod Horatius in arte Poctica his vcrfi-
bus confimiat:

Segnitis irritant anbnos demi/Ja per aurent  ,

(Juttm quitjttnt ocuiis conimiJjafideLibus.

Cuius rei ranonem Ariftoteles in Iibro •nttp'i cuVShVs-
*3* olafaiav  banc expofuk: nimirum quia i

F I G V R A G

eui7icu ; inquit, Syj-n Si hjsicl  crvpt/SlCiiKot : id eft, cfpc^hls
perfeac vi iua, nulliusque aiteriusopera pcrcipit: audi-
tus verb aiicnaopera, nimirum quia dilcipJina* orario-
ne traduntur , que ex nominibus conftat : nominum
autem vnutnquodque nota & fignum eft . Eodemque
pertinet quod CandauJcs Gvgem de nuda fua vxoreci
ottendendaalioquensiapud Hcrodot.Iib.i. SfctySp,  in-
quit, I'jyydvu aj/SpcoTcoiiu cLitislr-pj, dpOtthpuSv.

R A D V V M

C.OGNATIONIS.

Inflit. Imp.Commentarius. 20^

Iuttinian) lege nati exJeruis,ft manutnijjimemumif- A
{is parentihus fupcrfhtes fint, iu$ idem turn in
tllorum, turn in fratrum fororumjue om~
vium intcstatorum haredttatibus obti -
nent, quodi), qui ex iuftis nuptijs
fufcepti June l. i. C. de
iur. patron ,

VII. Illud certumeft, ad feruiles cogna¬
tiones illam partem edidti, qua proximitatis
nomine bonorum poffesfio permittitur , non
pertinere: namnec vllaantiqua lege talisco-
gnatio computabatur. Sed noftra conftitu-
tione,quam pro iure patronatus lecimus (quod
ius vfque ad noftra tempora fatis obfeurum,
atque nube plenum, & vndique confufum fue-
Tat)& hoc humanitate fuggerente concesfimus:
vtli quis in feruili conftitutus confortio, li¬
berum vel liberos habuerit, fiuc ex libera, fiue
ex feruilis conditionis muliere: vel contra feiv
ua mulier ex libero velferuo habuerit liberos
cuiufcunque fexus: & ad libertatem his perue-
nientibus, ij,qui ex feruili ventre nati funt, li¬
bertatem meruerint: vel dummulieres libers
crant, ipfi in feruitute cos  habuerint, & poftea
ad libertatem peruencrint: vt hi omnes ad fuc-
ceslionem patris vel matris veniant, patronatus
iure in hac parte fopito. Hos enim liberos non
folumin fuorum parentum fuccesfionem,fed
ctiam alterum in alterius fucceslionem mu¬
tuant vocauimus: ex ilia lege fpeeialiter cos vo-
cantes, fiue foli inueniantur, qui in feruitute
nati, &: poftea manumisfi funt: fiue vna cum
'’alijs,qui poft libertatem parentum concepti
funt, fiue ex eodem patre, & eadem matre, fiue
exalijs qualicunque copulatipne nati funt: ad
ftmilitudinem eorum qui ex iuftis nuptijs pro-?
creati funt.

Illam partem ediSii. ]  Enunciatio I. Pars edifii , qua;
proximitatis nomine bonorum pofieflionem promittit,
ad feruiles cognationes non pertinet 1 .x. §.i  .D. vnd.cog.
vbi Vlpian.ittiEdiduro, quo bonorum poffeffio cognatis
defertur, pertinere ad cognationes non feruiies.nec enim
facile vllamferuilcm effecognattonem

Ifer  -vlla antique  lege.] Sequitur 11 .Seruilis cognatio¬
nis nulla antiqua lege antiqua ratio habebatur 1.vlt. §•!.
D-de grad, vbi Paulus ita fenbit: Non parcimus nomini¬
bus cognatorum,etiam inferuis. itaque parentes & filios
fratresque ctiam feruorum dicimus: fed ad leges,feruiles.
cognationes non pertinent.

Quampro iure patronatus fecimus.  ] In ijs autem codi-
cibus,qui nunc in mambus noftris funt,deeft.

In feruili confiitutus confonio.']  Hoc efl, coniungio :ft
eoverbo vti licuiflet. Contubernium enkn , & Confor-
thim potius dicitur.

Liberum vel liberos.  ] Nihil erat 'neccffie verbo vti nos
Eatino. nam,non fine liberis efle dicitur, qui vnum habet
].non eft, 148-D.de verb.fignif.

jtd libertatem his peruenientibus.]  Barentibus,vel patre
fcilicet, vel matre.

Ipfi in feruitute.']  Patres fcilicet.
ytbi emnesadfucctjjtonempatris'.']  Sequitur 111 • lufti-
niani lege, nati ex feruis ancillisve, fi parentibus manu-

miff.s ipfi quoque manumifti fintfuperftites, eis inteftatis
fliccedent Li. C.de iur. patro.qux, vt dixi, defideratur.
Scntentiam tamen fic exqiyremus. nam aut liber exan-
cilla,aut feruus ex libera,aut feruus ex ferua filifi fufeepit.
natus ex libero & ancilla, fi cum matre mamimittatur,ei
mteftata fuccedet: non modo fi folus fit, fed & cum alijs
poft libertatem natis. Natus ex feruo& libera, modo
nonproprius feruus is fuerit,patn manumiflo fuccedit
eodem modo ab inteftato; etiam cum ijs, qui poft iplius
libertatem vulgo qugfiti fuerint. Natus autem ex faruo &
ancilla, patn eodem modo fuccedet. matri verb,non
luliiiiiani,fed Orficiani, S. C. Beneficio fuccedet, vt
fuo loco diftttm eft.

Vatronatus iure in hac parte fopito.']  Sequitur im. Olim
ex feruis nati, quamuis vna cum illis manumitterentur,
nb lllorum tamen hsreditate per eorum patronosex-
dudebantur.

alterum in alterius fueceffionem mutuant.]  Sequitur V.
Iuftiniani lege, manumifli fratres & forores inter feflic—
ccdunt, fiue foli fint, fine alij poft libertatem nati fint.
Hoc eft, non modo qui in feruitute nati, poftea maim—
mifii funt, inter fe ab inteftato fuccedtint: fed etiam , fi
qui alij poft parentis vel alterutrims vel vtriufque liber¬
tatem nafeuntunius illi fuccedendi habcbunt,victflimque
hie illis,quod nunc fubtilitis interpretatur.

Siue ex eodem patre.]  Locum hunc ficedidimus, nianu-
fcriptilibri audoritatem fententiamque ipfam iecuti:
dim antea corrupt! ffime Jegeretur, [ fine ex eodem patre ,
fiue ex eadem matre.fiue ex alijs nuptijs ad jimilitudimm , j &c.

1 heophilusetiam locum eodem modo interpretatur.
Quod fi locum ita legeremus, Sine ex eodem patre, fiue
ex eadem matre,(vtin impresfis )  vel ( vt quibufuara
videbatur ) Siue ex eodem patre, vel ex eadem .matre:
quid illud erit, quod fubijeitur, fiue exalijs ? Alijs enim
intelligitjVel matrem vel patrem. nam [ alijs nuptijs,  ] ab-
liirdum efhcumillos ab ijs,qu i ex iuftis nuptijs natiliint,

2 excludi,explotatum fit.

In h&reditatis ab inteftato capiendo priiis ex
ordinisalege pmferipti, turn exgra~
duum ratione eestimatur U vq. &
tx. C. de legit, hared,

VIII. Repetitis itaque  omnibus, qua: lain
tradidimus,apparct,non femper eosiqui pare tn
gradum cognationis obtinent, pariter vocari,
eoque ampliiis, ne cum quidem,qui proxipiior
ftt cognatus,femper potiorem elfc, Cum enim
prima caufa fit fuorum hatredum, quosq; inter
iuos hxrcdes iam enumcrauimus:apparet,pro-
D nepotem vel abnepotem defunctipotiorem efi'e
quam fratrem aut patrem matremque defunefi:
cum alioqui pater quidem & mater (vt fupra
quoque tradidimus ) primum gradum cogna r
tionis obtineant, frater vero fecundmn, prone-
posautetertio gradufit cognationis, & abne-
pos quarto. Necintereft, in po reflate tnorienti^
ftierit,an no quod vel emanexpatus, vel ex cman
cipato,autex fqeminino fexu propagatus eft.

7 ipnfemper eos,qui parem.]  Enunciatio I. Non fiqut
psri gradu cognationis eft , iecirco par cum. alijs 1 us
obtinet. J.patruo, 7. C. de leg. hared. Caulaecoiithtu-
tio : Latlius, patruo & matertera fuperftitibus reliftis ,
inteftatb decesfit. Cum hsreditatis patrem forte mar
tertcra teneret, lege patruus agere initituit. 1 r:tenuo :
Hxreditas Lselij tota mea eft. D. Imo ex xqtus par~

Si j tibiis

210 ,Franc. Hotom. in 111. Lib.

tibus infernos diuidcnda eft .. Q_, Vtrmndd patruum
as, an ad materteram femis pemneat. R, Quia part
gradu defun&um contingebam , atquetu. Fi At meus
ordo,quocunque gradu fit, tuum antecfedit. Difccpta-
tio ex contrarie lcriptis Orta eft; An qui ordine prior
eft, altenus ofdlriis aliqiiera , parern gradum obtinen -
tem,excludat. Impp.in d.l.patrlio,ficrcfpondent:Patruo
acmaterters tertio conftitutis gradu, non pariter inte-t-
ftati fucceflio defertur: led patrts frater agnationis iure
lorori matris anteponit'ur.

Eoque.amplius ,ne enm qtiidem.]  Sequitttr ri . Nonfi
quis propiore gradu eft, continuo alijs omnibus prtrfer-
tur l.iil ruccdfione,p. C. delegit, hatred, vbi Impp. feri-
bunt: In lucceflione inteftat*, loro rent, quam auiam
velauum maternum , haberi potiorem non ambigitur..

Cumenimprima caufa fit fuorum .] Sequitur hi.  Ordo
ab inteftato luccedendi triplex eft : primus, fuorum , ah
ter agnatortim , tertius cognatorum l.i. & i. D. deluis
& legit. & Rad inteftati, $.  C. de legit, hfred. vbi Impp.
aiunt, Ad inteftatifiiccellionem agnationis, quam pro-
ximitatis iure venientes,haberi potiorcs certum eft.

^{pparet pronepotemvel abnepotem.]  Cauls conftitutio:
Flauius inteftato deceffit, reliftis matre & abnepote lu-
perllitibus. Inter eos de illius hatreditate ambigitur,
Intentio abnepotis: Hate hereditas meaeft . D. lino
rnea. Q_, Vtrius fit. R. Quia te gradu antecedo.primo
cnim gradu film , tu vero quarto. F. At ordine lum
prior, quippefuus. D. An quiordine prioreft, quam-
u s fit gradu remotior> ei, qui gradit prior eft, antepona-
tur. ControUerfia ex contrarie lcriptis nata eft: quoruiii
alterum proximum gradu, altcrum ordinem inuitabat.
Impp.auteminl.fimatre, 11 . C. ad Tertyll. feribuntj
abnepotem vniuerlam hercditatcni habiturum, & ma>.
trem exdufurum.

Gradiium cognationis ratio turn demum habetur  >
cum neque fui ,neque agnati integro capite
vliifunt ifratres tamen & forcres, quanta .
uis deminuto capite , ceteris agnatis
praferuntur l.v.l.vij.& l.pen.C »
de legit, hteredib,

I X. Amotis quoque fuis  h£Eredibys,,qtio/l
queinter fuos hxredes vocari diximus : agna-
tus, qtii integrum ius habet agnationis. etiam-
fi longisfimo gradu lit, plerunque potior ha¬
betur , quam proximior cognatus. Nam pa-
trui nepos vel pronepos auunculo velmater-
terx  prtefertur . Tories igitur dicimus aut
potiorem haberi eum.qui proximiorem gra¬
dum cognationis obtinet, aut pariter vocari
eos, qui'cognati funt, quoties neque fuorum
hseredum , quique inter fuos hxredes funt,
neque agnationis iure aliquis prxferri debeat
.fecundum ea , qua; tradidimus: exceptis fra-
tre & forore emancipatis, quia ad (uccesfioncm
fratrum vel fororum vocantur: qui,etfi capite
deminuti fimt, tamen prxferuntur exteris vlte-
rioris gradus agnatis.

jlmttis quoque fuis hieredibui.  ] Enunciatio 1. Suis de-
ficientibus agnati capitis integri, cognatis quamuis pro -
pinquioribus prfferuntur l.ad inteftati, 5 .& l.feq.C.de
legit.hfred.in quibus ordo traditur primiim fuorum,
dein legitimorum , qui cognatis proximitatis nomine
venientibusanteponuntur. Diximus autem integri ca¬
pitis agnatos, vt emancipatos exdudcremus. nam vt

A feribit Pomponius in 1. legitimis, f. D. vnd. cog. Leg.it
tunis capitedeminutisnon datur boncrum poflesfio iure
heredis legitimist quia non eadem caufa eorum cft, quf
libcrormmled gradu cognatorurn rurfus vocantur.

Toties igitur dicimus. ]  Sequitur i i . Turn demum
graduum cognationis ratio habetur, cum neque fui ,
neque agnati > integro capite vliifunt. §.t. fupra, De
fucceli'. cogn.

Exceptis fratre dr forore emancipatis.  ] Sequitur m.
Fratres&forores quamuis emancipati fuerinr, vlterioris
tamen gradus agnatis prsferuntur. §.fi. fupra Delucrelll
cognat.l.4.C.de legit.tut.l.vlt. C.de legit.hf red. ldque
Anaftafijconftitutioneinftitutum eflelupra fuolocode-
toonftratum eft-

DE S VC C ES S IOTsfE L IB ElfTO IfVM,

TITVLTS  X X x I I .

B

Lege  xi i. Tabul.patronus ad liberti bxredita -
tern , nifi cum inieftato, ac fine juis bare-
dibus decejjjjet , non vocabatur

l. iij. D. de Juis & legit.

I. Nunc de libertorum bonis videamus .
Olim  itaque licebat liber to patronum fuum
impune telbaitvento przterirc,  namitademuiri
lex duodecim Tabularum ad haireditatem li¬
berti vocabat patronum, fiinteflatus lT.ortuus
elfet libertus, nullo fiio hxrede rclidto.  Itaque
inteftato quoque mortuo liberto , fi is fuum
ha-redem reliquilfct, patrono nihil in bonis
eius iuris erat. Et fi quid cm ex naturaiibus li-
beris aliquem fuum bteredem reltqui'Tct, nulla,
videbatur querela . Si verb adoptiuus filius
fuiflet,aperte iniquum erat,nihil iuris patro-
po fuperdfe.

Licebat liberto patronum fuum.  j Enunciatio I. Lege,

Xi i.  Tab.patronus a liberto preteritus, nihil in ip/ius
licreditate iuris habebatl.j, p.de fuis Sc  legit, nan; hoc
Iuftinianus ita difputat. Si lex patronum nominator}
ad inteftati hstreditatem inuitat, eundem  a teftati hse-
rcditaterepelliti

Ita dimum lex duodecim tab.] Sc  quiturli. Lege x i i. "
Tabul. inteftati liberti hgreditasita demum patrono de¬
fertur , fi finis heres illi non extet I.3. d.  de fuis & le a it r
vbi yipianusait, Inteftato liberto mortuo, primum (uis
deferri hfreditatem verum eft. Si hi non fuerint,tunc pa¬
trono. Inflitut. cap. xxvii.  Libertorum iuteftatod
rum hf reditas primum ad fuos heredes pertinet: deinde
ad eos, quorum liberti funt,veluti patronum, patronam
liberosque patroni. Et rurfus cap. x x 1 x. Citiis Ro¬
mani liberti hfreditatem lex duodecim tab. patroho de-
fert, fi inteftato fine fuo herede libertus dcccfient.Ideo-
que fiue teftaniento facto decedat, licet luus hfresei
non fit: feu inteftato, & fuus heres ei fit, quamuis non
naturalis,fed vxor,putaqua:in manufuit, veladopti-
uus filius: lex patrouo nihilprellat. .Verba autem hg$
edemus: Patronus liberti inteftato mortui , fi e i fuus
ncc extabit heres, familiam habeto , Quoniam autem
fuus eft etiam qui adoptatus eft , tccirco de adoptiuo
deinceps loquitur.

Ex naturaiibus liberis .] Exnuptijs,ijsqueiuftisfulce-
ptis.nuncenimnaturalesadoptiuisopponit.

HuUa yidebatur querela .] Nulla videbatur efl'e patro¬
no idonea caufa de lege querendi, & expoftulandfiqubd
eum naturali,veroque fiiio poftponeret.

Jfpert e

Inftitut Imp.

jtperteiniqumt erati]  Sequitur 111. Patronum a natu-
rali hlio excludi,nu 11a imuria eftiab adoptiuo vero,con¬
tra. Sed quxri poteft,cur potius patrono quam fratri,aut
patruo, aut patri matrive ipfi, reliquisqueagnatisatqtie
etiam cognatis initiria fieri videatur:qui onmesa filio
adoptiuo abhxreditate ingenuiexcluduntur? Nam fi di
camus,miquLim elfe,alienum aliquem,qnia in familiam
afeitus eft, vniuerfam hxreditatem obtinere: patroni ve¬
rb a quo beneficium inxltirnabile acceptum eft,nullani
haberi rationem: refcrri poteft, maius a patre& matre
qui vitam dederunt, beneficium acceptum efl'e. Fortaflis
igitur itanon incommode rcfpondeblmus, fi dicamus li-
berorum hxreditatem natura paientibus non deberi ,
fed mii’cratione duntaxat.l. feripto, 7. D. fi tab. tefta..
null, patronis verb iccirco hanc hxreditatem deferri »
quodal oqui duriflimasfuis libertisin iibertate preftan-
da conditiones imponerent: vti leribit Vlpianus in l.i.

D. de bon. lib. , .

Editto Tritons, femis bonorum liberti,fine teHati ,
flue etiam (cum adoptiuum tantum fuum bc-
redem hxberet) mteflati,patrono tri-
l)uitur,cui liberi maturities etiami
emancipati,nift exhiredati
fintjoffiaunt
pa/Jim DeboJib.

I I. Qua de can fa  poftea Pmoris ediaa
haic iuris iniquitas emeridata eft . fine enim
faciebat teftamentum libertus : iubebatur ita
teftari, vt patrono partem dimidiam bono¬
rum fuorum relinqueret . & fi aut nihil, aut
. minus parte dimidia reliquerat, dabatur pa-
trono contra tabulas teftamenti partis dimi-
dite bonorum poffefsio. Siue inteftatus mo-
riebatur , fuo baerede relido filio adoptiuo:
dabatur seque patrono contra hunc fuumhte-
redem , partis dimidiam bonorum polfefsio.
Prodelle autem liberto folebant ad excludedum
patronum naturales liberi, non folum quos
in poteftate mortis tempore habebat, fed etiam
emancipati, & in adoptionem dati: fi modo ex
aliqua parte feripti hamedes erant, aut prsete-
riti contra tabulas bonorum poflesionem ex
edido petierant. nam exheredati nullo modo
repellebant patronum.

Siue enim faciebat teftamentum libertus Enunciatiol. D
Ex Prxtoris ednfto libertus teftamentum faciens , le-
niiflem , relinquere patrono iubebatur: alioqui patro¬
no femiftis pofleflio decernebatur. l.i. D- de bon. libe.
vbi Vlpianus ait, hoc ediftum a Prxtore propofitum effe
honoris, quern liberti patronis habere debeat, mode-
randi gratia , namque Seruium feribere, antea folitos
faille a iiberds duriftimas res exigere,ad remuneran-
dum tarn grande beneficium , quod in libertos confer-
tur, quum ex-feruitute ad Jibertatem Romanam per-
ducuntur. Item Vlpianus cap. Inllit. x x 1 x. Exedidto
Prxtoris, lhquit, fi tcllamcnto fafto libertus moriatur*
aut vt nihil,aut minus quam partem dimidiam bono¬
rum patrono relinquat contra tabulas teftamenti, par¬
tis dimidix bonorum pofleflio illi daturinifi libertus
aliquem ex naturalibus liberis fucceflorem fibi relin¬
quat , fiue inteftato decedat, & vxorem forte in manum,
vel adoptiuum filiumrelinquat: xque partis media bo¬
norum pofleflio contrafuosheredespatrono datur.Ve-

Ccmmentarius. 211

A rumhxc de eo teftamento intelligenda funt, quo hx-
redes alij, quam naturales verique fill] inftituuntur.
nam fiquidem hi inftituuntur, patrono nihil aduerius te-
ftatnemum iuris datur: quod a Iuftiniano certe hoc lo¬
co prxteriti t3cite non dtbuit. Hac autem ex re pri-
ma inter Legem & Edidtuni differentia perfpicitur. Lex
enim Jiberrimam teflandi poteftatem liberto permitte-
bat,neque patrono quicquam iuris in ipfius teftamen-
tum dabat: Ediflum verb liberto neceflitatem impofuit
dimidia ex parte fuUm patronum inllituendi.

ylut minus farce dimidia ■  ] Sic Vlpianus in I.3. §. to-
tics. D.de bon. lib.Totiesad bonorum poffeflionem coil
tra tabulas inuitaturpatronus ,quoties non eft hxres ex
debita portione inftitutus.

S' sue inteftatus moriebatur . j Sequitur 11. Eadem pof-
feflio contra liium hxredem filium inteftati Jiberti ado¬
ptiuum , patrono delata eft.§. 3. infra. De bon. poffeff.
Quaexre primtim confenfio, deinde differentia inter
Legem & Ediftum apparet. in hoc enim inter fe con-
fentiunt, quod liberto inteftato mortuo, patronum ab
ipfius hxreditate excludunt, fi filius naturalis fiius hxres
exiftat. hoc autem differunt, quod fi fuus heres fit ado-
ptiuusjilia patronum vfquequaque excludic,ednftum
vero,eum dimidia ex parte admittit.

Prodejfe autem liberto folebant . ] Sequitur III.  Liber-
torum liberi naturales, quamuis emancipati, aut in ado¬
ptionem dati inifi vel paterno vel fuo iudicio ab hgredi-
tatealieni fine,patronosexcludunt. Senfusautemeft»

Si libertus hberos naturales habens tellamentum fece-
rit,vno tantum cadi patrono locum fore,nimirum filibc-
ri exheredati lint, ncque refert, vtrum fui hgredes, an
emancipati fuerint.nam pretenti,fifuifint,teftainentuin
yitiantifin emancipati,bonorum pofleflioncm , vti fupe-
rius didum eft, poltulant.

£t in adoptionem dati: Ji modo . ] Sequitur mi- Liberi
in adoptionem dati, fi quidem aliqua ex parte inftituti
fint, aut contra tab. pofl'efsionem obtinean t, patronum
excludunt.

Lege Tapia , patronus eius, qui H-S centum mi!-

Hum rem habtbat. ft is minus tribus liberis
rehquijfet ,fiue tesiatus ,fiue intefla-
trn deceffjfet, yirtlem par¬
tem obtinebat.

III.  Poftea lege Papia adauda fimt iura
patronorum, qui locupletiores libertos habe-
bant. Cautum eft enim, vt ex bonis eius, qui
feftertium centum patrimonium reliquerat, 8 c
pauciores quam tres liberos habebat, fiue is te¬
ftamento facto, fiue inteftatus mortuus erat,
virilis pars patrono deberetur. Itaque cum
vnum quidem filium filiamve ha-redem reli¬
querat libertus, perinde pars dimidia debeba-
tur patrono, aefi is fine vllo filio filiave#in- Stella
teftatus dccesfifl'et. ciim vero duos duasve ha:- tus
redes reliquerat, tertiapars debebaturpatro¬
no, fi tres reliquerat, repellebatur patronus.

Qui locupletiores libertos habebant . JEnunciatio I. Lex
Papia de locupletioribus tantum libertis lata eft. Lo¬
cupletiores autem eos interpretatur , qui H-S cen¬
tum millium rem habebant. vtpatetexl. liberto,26.

D. de bon.lib. Sic Hermogenianusinl. nonnulliqo.D.
de acculat. pauperiores eos appellat,qui minus quinqua
ginta aurcis in bonis habent.

Ex boms eius,qui  H-s.]Sequitnr 11 .Lege Papia cautum
elt, vt patronus liberti centenarij teftato inteftato ve

mortui,

* centu.
mille,

s

lit  Franc. Hotom. in II. Lib.

pjortuijVirilcm in eiushercditate partem obtineret, fi A
mode ispauciores quam ties Iiberosreliquilict.d.J* liber
to. vbt Africanus fcribit, cenfum hunc seftimari ex mor¬
tis tempore, cum etiam ipfo die mortis dies alicuius
Jegati ceffit. Qua igitur in re vetera legis duodccim ,
&'edifti prxtorij iura, cum lege Papia confentiant,

& in qua rurfns differant, facile intelleftu eft . nam
li tres Iiberos libertus reliquit, fiue teftato fiuc inteftato
deceflit, patronus omnium confcnfione excluditur. fin
vnum tantum aut duos, tumantiquo iure depellaba-
tur: lege verb Papia virilem obtmebat partem . Pars
autcm virilis dicitur , ea pars quam vnulquifque eo¬
rum qui in eo numcrofunt aufert: nimirum vt xqua-
bjliter hereditas diuidatur. ac proinde,fi unus fit films,
femiflem patronus auferet: fin duo, trientem.

Sine fiiit filiavc intefiatus decefierit. J  Atfi hocaccidaf,
vt libertus inteftato & fine liberis decedat , nullum
alitim hjredem habere poterir, quam patronum. Agna-
tos eiiim libertus non habet. ltaquenullo non iure B
aflem patronus obtinebit : quemadmodum conftat ex
fuperioribus, & I.3.D.defuis& legit. Quarefententiam
eorum probo,qui [ teftatus  ] hoc loco reponunt.Theophi
lus autem non refte vtrunque. praitcrmiferat.

luftiniani lege patronus in bonis liberti non cen¬
tenary testati , ius habet nullum : inteftati
ius antiquum  . at in bonis centenary fine
liberis ac teHamento mortui', ius anti¬
quum : teslato mortui, ft vel Iiberos
non habeas , vel eos exheredarit,
trientem purum liqui
dumque auferet.

IIII. Sed noftra conftitutio, quam pro q
O mni natione, grzeca lingua compcndiofo tra-
£tatuhabito,compofiumus, itahuiufmodi can
fam definiuit: vt fi qiiidcm libertus vel libera
miilores centenarijs lint, id eft minus it  centum
aureis habeant fubltantiam ('lie enimlegis Pa-
pis fummam interpretati fumus’, vtpro it  mille
leftertijs vnus aureus computeturjmillum locu
habeat patronus in eorum fucce/iione, fi tamen
teftamentum fecerint. Sin autem inteftati de-
ceflerint, nullo liberorum relifto: tunc patro-
natus ius ( quod erat ex lege duodecim tabula-
rum ) integrum referuauimus. Ciim verb ma-
iores centenarijs Tint, fi hseredes vel bonorum
polTeflores Iiberos habeant,fiue vnum,
res, cuiufcunque fexus vel gradtis: ad
cefsiones parentum deduximus, omnibus pa-
tronis vna cum fua pro genie femotis. Sin au¬
tem fine liberis decefi'erint, fi quidem inteftati,
ad oninem hatreditatem patronospatronasque
Vbcauimus.fi verb teftamentum quidem fece¬
rint, patronos autem autpatronas praterierint,
cum nullos Iiberos haberent, vel habentes eos
pxheredauerint, vel mater fiue au us mate runs
eos prasterierint, ita vt non pofsint argui inof-
ficiofaeorum teftamenta: tuncexnoftra con-
ftitutione per bonorum poflefsionem contra
tabulas,nondimidiam (vtantea) fed.tertiam
partem bonorum liberti confequantur : vel
quoddeelt eis, conftitutione noftra replea-

fiueplu-
eos fuc- ^

mr, fi quando minus tertia parte bonorum fuo
rum libertus vel liberta eis reliquerit: ita fine
onere, vt nec liberis liberti libertateve ex ea
parte legata vel fideicommiila prcftentur, fed
ad cohcredescorum hoc onus redundet.

Troomniratienegrfce lingue.]  Antiquilibri, p r  o.om¬
nium notione . t\am hoc tempore, vtfum maxime,
Graxrar lingua: vfus diffeminatuserat : Latin* verb in
Italia yulgaris erat, in Graicia non rnultis, ijs fcilicet
qui vel ex Italian confuetudine, vel ex iibris didicerant,
lam autem conliitutionem De iure patronatusintercidil'
ie,fuperiorecapitc difhim eft.

Sitjuidem liberti , yet Libert* mimres cenienarjs . ] Enun-
ciatio 1 . luftiniani lege , patronus in Lberti non cen-
tenarij teftato mortui hereditate, ius habet nullum. 1 .
i.C.deiur.pat. qua:, vtdixi,defideratur. Quainreci
lege Papia luftinianus confentit. ^

Mimres centenarijs fint . ] Alconius cenfos dici hos af-
firmat, vbi Voconia lege interpretatur, qua; cenfos veta-
bat filiasheredesmftituere: hoc eft,ait, qui H S centum
rnillia poliiderent.Hoc autem verbo ytitur etiam Vlpia.
in l.fi libertus,1tf.D.de.iur.patron.

Ideji , minus centum aureis.  ] Locum hunc deprauatum
effe j lampridem docuimus : cum pianum faccremus ,
Aureum veterum omnium auctomate centum fefter-
tiqj cxsquaiie . nam quod Suetonius Othonem fcri-
bitexcubanti coliorti dmiderc lolitum , quoties coena
princ/pem acciperet, vintim vnum  aurcum : Tacitus
idem commemuraus, centenos idtcnioa  nominar. Ex
quopcrfpicucinteihgitur, tantundem die, habere rein
centum millium feftertiuni, & miJie aureorum . quod
cum ita fit, patet vbi mill  tlegitur, c £ n t v m,
& viciflim vbl hoc legitur , llfud reponendum die  :
hoc modo, Si minores centenarijs fine , id eft , mi¬
nus mille aureis habeant l'ubftantiam : fie enim legis
Pa pis fummam mterptetati fumus , vt ,pro centum
leftertijs vnus aureus computaretUr. Cum enim cen¬
tum leftertij aureum efficiant : centum quoque fefter-
tiorummillia,milleaureos iuftiffime conficiunt .‘Tn-
b'onianum autem Dionis & aliorum Grecoriim peruul-
^atam vfitatamquc fecutuin seffimationem , proba-
bileell. NeqHe Bud*i & aiiorumme comedura mo-
uct,qui cxilfimaut luftiniani *tate cenfus faculta—
tesquehoniinumimminutas, & hoc loco  ad fui laecull
rationemreuocatas efie • quid enim ad Africam fera-
ptum refpondebunt ? qui in 1 . Jiberto, 26.D.  de boil,
lib. vbi legem Papiam tra&abat,  centum aureis lo¬
quitur ?pr*terea non contraxifte fe legis Papis fum¬
mam Iuitmianus dicits led  interpretation elle - vt fci-
Jicet^M/W id eli,mille  aureos diceret, pro cen¬

tum H S millibus.

Sinautem inteftati decefjermt.  ] Sequitur 11. luftiniani
lege , liberto non centenano , inteftato mortuo, ms
patronatus lege xi 1. inftitutum integrum leruatur. ni¬
mirum vt fi libertus fuum hgredem nulfum reJiqmf-
fet , eius hereditatem vniuerlam patronus occuparet.
quemadmodum initio huius capitis demoniirauimus.
Atquc hac quidem in re luftinianus cum fupc nori anti-
quo iure confentit.

Cum yen maiores centenarijs fint.]  Sequitur 1  11 .Eadem
legeliben ccntenarij. hue heredes,  fiue bon. pofleflores
fint, patronum eiufqj iiberosexcludunt. Qua in re legl
quidem xi 1 .Tab.ednftbqj prietoris luftinianusaffipuia-
tur: Pap ix  verb, qua: patronum nifi tribus liberis fuper-
ftitibus non repellebat, aduerfatur. nam luftinianus di-
fertc adiicit , fiue vnum, fiue plures.

Sin autem fine Liberty decejjerint .] Sequitur 1111. Eadcm
lege patronus ccntenarij inteftato ac fine liberis mortui
ex afle eft heres. Qua in re iura omnia fuperiora Iufiin.
eft fecutus. Sed qusro vtrum de liberis adoptiuis etiam

luftin.

Inltit. Imp. Commentarius. • 213

Iuftin. fenfit, an denaturalibustantum ?quam quidem A
magm momenti quxftioncm elfe, intelligetur necita
multo poft Tub tit. De bon- poll! nam prxtor fi adoptiui
elient Jiberi, d’imidix patris bonorum polfelTionem pa-
trono dabatiluftinianus antcm illam fuftulit.prxtermitti
fane hoc aTriboniano non debuit.Sed cum fub cod. titu.
§.cun-iqueantea,difFei'cntiam omnem felullinianuspro-
fiteatur inter ingenuorum & libertorum hereditates
lulluliffe, facile adducor ad crcdendum, etiam ab adop-
tiuis patronos Iuftiniam lege cxcludi.

Si ver'o tejlamentum quidem.  ] Scquitur V. Eadcm lege pa
tronus incentenarij teftamento prxteritus, li libcrivcl
nullifint, vel heredes bonorum ve poileffores non lint,
trieDtem purum liqmdumque anferunt. In quo turn
legem xn. turn Pretoris edidum immutat. nam il¬
ia liberam teftamenttfacicndi poteftatem permittebat:
hic:trientem iubet patronoattribui. Prxtor verb lemif-
fem rclinqui iubebat, hie trientem duntaxat.

Tel mater Jiue auus maternus .] Scquitur vi. Matris B
auive materni teftamentum ob iiberorum prxteritio-
nem non vitiatur.§. vlt.fupra De exhered. lib.St I.4.D.
de bon.pofllcont.tab.Eorum namquc prxteritio pro ex-
lieredatione habetur. Quapropter li liberos prxterie-
rint, quia per inofficiofi qutrelam euerti corum tefta-
rnenta non poflunt patronus trientem ilium luum ex co¬
rn m bonis auferet.

Tlon dimidiam , vt antea •  ] Ex prxtorisedido, vt in §.
i. didum ell. •

Itaf.ne onere,vt nec liberisliberti.JVeluti  Chryfogonus
Syllf libertus teflamentum fecit, in eopatronum /iium
prxtericrit: liberis autem fin's, q*os nominatim exhe-
redauit, Jegata quxdam a/perlit. Patronus trientem
petit . quxrebatur, vtrum hic triem ex tota heredi-
tatehimendus ellet: an prius Jegata, fideicommiilave li-
berisreJida decerpenda ?Et relpondetur,iure quidern
antiejuo detrahenda fuifle.l.4>D- de cond. & demonft.l.
i.D. de legat. prsft. At Iuliinianus purum, omnique C
onere liberum trientem ilium efievoluit, neque vllis
legatis imminui : coheredes autem onus illud folos
fulcipere.

Lege Juflinidni ad libertorum fuccejjinncm  ijr pa-

troni, & eorum liberi , cognatique ad quim-
tum vfque gradum ita vocantur, vt in
ter Uberes & cognat os proximio
res pripferantur , hxredi-
tasq; in capita diuida
tur.Li.Deiu.pa.

V. Multis ahjs ca. fihus n nobis  in pnefata
conftitutione congregatis , qnos  neceffarios
efie ad’nuiufmodi difpofitioncm iuris perfpe- ^
ximus: vt tam patroni patronaique quam Iibe- '
rj eorum, nec non qui ex tranfuerfo latere ve-
niunt, vfque ad quintum gradum ad fuccefsio-
nem libertorum vocentur: ficut ex ea conftitu¬
tione intelligendum eft,vtft eiufdem patroni
vel patrons, vel duorum vel duarum plurium-
ve liberi lint: proximior eft, ad liberti feu liber¬
ty vocemr fuccefsionem, & in capita, non in
ftirpesdiuidaturfticcefsio. eodem modo&in
ijs qui ex tranfuerfo latere veniunt, feruando .
Pere enim confonantia iura ingenuitatis & li-
bertinitatis in fuccefsionibus fecimus.

Tam patroni patron fque  q Enunciatio I. Lege Iuftiniani
tam patreni & patrons, quam eorum liberi, cognat ique

ad quintum vfque gradum ad libertorum fucceflionem
vocantur.l.i.C. de lure patronatus. qux , vt fxpe iam
dixi,dcfideratur. Hue autem illud pertinet, quod ait
Tercntiusin 1 . quxritur^g.D.de bon.lib. Si Hliusli¬
berti omiferit patris fui hercditatem,hocpatrono pro-
ficict. Apparetautem, qux inter ingenuorum & liber¬
torum fucceflionem differentia lit: quam Iuftinianns (ub
tit.de bon. pofielllf. cunque antea, reliquum efielcri-
bit. qam illis agnati ad decimum , cognaii ad fepti-
mum vfquegradum fuccedunt : his verb ad quintum gra
dum duntaxat. Vtrum autem hoc lege si i. Tab. an
Iuftiniani conftitutione (it inftittitum, non facile di-
xerim. Agnatos enim legexi i.Tab. admifloi fuiffe,
patet cx l.j.D. defuis & leg. vbiVlp.lic (cribit: Vti-
que & ex lege xii.  Tab. ad legitimam hfreditatem is
qui in vtero fuit admittitur,fi fiierit editus . inde fo-
letreuocari in fequentes (ibi agnatos, quibusprxfertur
fi fucrit editus. inde & partem Licit his, qui pari gra-
du funt: vt puta, frater vnus eft, & vterus: vel patroni
films,vnusnatus ,& qui in vtero eft. Quo in loco age-
re Vlpiamim de-lcgitima patronorum hgreditate, ne-
mini dubium eft . Planius autem hoc explicat in J.-pa-
trono,17_D.de bon.lib.Liberto,mquit,fine liberis mor-
tuo, in primus patronus & patrona bouorum pofleftio-
nem acciperc poflunt , &|quidcm fimul, fcd&,fi pa-
trono & patrona defundis, proxiinifuntaliqui,fimul
admittantur.

Etji eiufdem patroni vel patronc . ] Sequitur 11. Si vnius
pluriumve patronorum plures Jiberi diuerfis gradibus
finr, qui proximior eft , prxfertur: hercditasqudtn ca¬
pita diuiditur . Ve!uti,SylIa filium fuperftitem rc-
Jiquit, & ex altcro filio demortuo nepotem . Chry-
fogomis moritur inteftato ac fine liberis. h^reditas
cius adlolum Syllx filium , quiagradu prior elt per-
tinebit . Ex quo altera inter ingenuorum & liberto¬
rum fucceflionem patet differentia . nam in iiloruni li£-
reditatibus capiendis liberti pofteriorum graduum 1  m
demortui filij locum gradumque (iiccedebant, fic vt ne-
potes auo vnacum filio fuccederent.verum ob earn cau-
iam hoc conftitu'.um a Iuftiniano eft, quia hi tanquam
agnati cognatique fuccedunt: iusverb illud lucrum hx-
redum erat proprium. Prietcrea Iuliinianus feribit, h£-
reditatem libertorum inter illos patroni liberos in capi -
ta diuidi. veluti , Tullius ex vno filio d.uos habebat
nepotes: ex nltero , quatuor. Tyrone liberto mortuo
in tot partes cius  diuidetur hxreditas, quot funt perfo-
nxfuccedentium tnimirum in  fex , vtfuum quifquefex-
tantem auferat. ex quo tertiacognofcitur differentia,
nam inter liberos ingenuorum in ilirpes fcmperdiuifio
fiebat • fed intelligendum eft, hoc cafu non tanquam
fuos, fed tanquam agnatos fuccedere, vt paulo ante di-
cebamuv. Atquehxc quidem hadenus . Quid autem
noui iuris liac in re Iuftinianns inflituerit, non video,
nam lulianusinJ.fi libertus, 13 .§. 1 .D. de bon. lib. ita
feribit: Si libertus inteftato decdlerit, relidis patroni
filio & cx altero filio dttobus nepotibus >  non admitten-
tui quandiu filius eflet: quia proximum quemqnead hx
reditatem liberti vocari maniftftum eft. finaitrcm cx
duobus patronis alter vnum filium, alter duos rehquif-
kt: dixijVtriles inter eos partes fieri. Item Vlptanus
cap. Inftit. x x v 1 1. Ad liberos , inquit, patronorum ,
hxreditas defundi pertinet , vt in capita , in ftirpes
diuidatur.

Lt in ijs qui ex tranfuerfo latere veniunt.  ] Scquitur III.
Ecognatis fimiliter qui gradu proximior eft prxfertur,
hatred basque in capita diuiditur. Veluti, pompcmS
dccclfit iratre & patruo fupcrftitibus relidis . Si Deme¬
trius iplius iiberttis inteftato moriatur ,folus Pompe j
frater quifecundo gradu eft , fuccedet: patrunmqu'e qui
tertium gradum obtinet,excludet. At fi pati gradu co-
gnaufint, velutifiduo fratres Pompeij mortui (tint,
quorum vnus duos,quatuor liberos re'iquit: hxreditas
in capita, hoc eft tot in partes diuidetur, quot fucccdcn

tium

214

Franc. Hotom, in II. Lib.

tiuni perfonx funt. nimirum in Tex, vt fextantem quif-
que fuum auferar.

Vtme enim conjonantia iurci . ] Sequitur 1111. Ius in li-
bertorum lucccfiionibus idem fere, quodinillis inge-
nitorum Iuftinianus conftituit.§,cumqueantta.infra.De
bon. poll, vbi ait, fead fimilitudinem fucceflionis inge.
nuorum, libertinorum fucceffionesredegifle. Fere au-
tem dixit,propter eas differentia*, quas proxime fuis lo-
cisenumcrauimus«

Ex lusliniani conmtutione  , obrogato iure legis

lmu,S. C. Largiani, Traianique cdiclili~
bertorum omnium vna eademque con¬
ditio eft, vt omnes aquabiliter ci-
uitate %om. fruantur. Li.

C. de lat.hb. toil.

VI. Sed hare de ijs libertinis bo die diccn-
da funt , qui in ciuitatem Romanam perue-
nerunt, cum nec Tint alij libcrti: frmul & Dc-
dititijs & Latinis fublatis, cum Latinorum le-
gitimat fuccefsiones nulls penitiis erant. quia
licet vt liberi vitam fuam peragebant, atta-
men ipfo vltimo fpiritu fimul animam atque
Ubertatem amittebant, & quail /eruorum, bo¬
na eotum iure quodammodo peculij  ex leg-e
Iunia manumifforcs detinebant. Poftea verb
fenatufconfulto Largiano cauttim fuerat, vt
liberi manumifloris non nominatim exhsere-
redati fa£ti,extraneisha-redibus eoruminbo¬
nis Latinorum prasponerentur. Qmbus etiam
fuperuenit diui Traiani edidum , quod eun-
dem hominem,fi inuito vel ignorante patro-
no ad ciuitatem Romanam venire ex benefi-
cio Principis feftinarat, faciebat quidem vi-
unm ciuem Romanum, Latinum verb mo-
rientem ,^„Sed noftra conftitutione propter hu-
iufmodi conditionum vices, & alias difficul-
tates, cumipfis Latin is etiam legem  I uni am,
& fenatufconfultum Largianum , & edibium
diui Traiani,in perpetuum deleri cenfuimus,
vt omnes liberti ciuitate Romana fruantur:
& mirabili modo quibufdam adiedionibus ip-
fas vias quiein Latinitatem ducebant, ad ciui¬
tatem Romanam capiendam tranipofuimus.

Qui in ciuitatem Romanam peruenerunt . ] Enunciatio I.
Iulhnianiconftitutiode Jibertis ciuibusRoma. intelli-
genda eft. Hoc autem ob earn caufam admonet, quod
ab Auguftistate.femper tria libertoruni genera fue-
ranti vt mox docebit. Inteftatorum autem hxredita-
tes nulls legitims nifi ciuium Rom. erant. Itaque ac-
cipiendum eft quod ait Vlpian.in 1 . 3. D. de fuis & legit.
Inteftato liberto line fuis hsredibus mortuo,patrono
defertur hsreditas. Libertum accipere debemuseum,
quern quis ex feruitute ad ciuitatem Rom.perduxit.

Cum nec fint ahj Liberti . ] Sequitur 11. Hodie liberti
nulli Latini,auc dedititi; funt:fed omnes vna eademq;
conditione, ciues Romani.Li .C.de lat.lib.toll.l.i .C.de
dedit.lib.tol.Quadercfuo loco,hoc eft,libroprimo,fub
tit. De libertinis cxplicatum abunde eft.

Latinorum legitimte fucceJJion.es . ] Sequitur in. Lege
Iunia, legitims Latinorum inteftatorum hxreditates

A erant nulls, fed eorum bona quali pcculia ad patrono*
redibant • Legitimas autem hxreditates inteiligit, qua-
]es erant libertorum ciuium Roman, quorum intefta¬
torum hsreditas ad patronum lege duodccini Tabula-
rum redibat, eoque iegitima vocabatur. At Latini in-
teftati dici non poterant: cum ij demum inteftati dican -
tur,quiteftati efl'e poftiint. Latinos autem tellamen-
tum facere non potuiffe , eo intelligitur, quod tefta-
menti faffio iuns eft ciuilis: Latini autem ciues Rom.
non erant. quonam igitur iure bona eorum ad patro-
nosredibant? iure peculij. ex quo intelligitur quod lu-
ftin. infert, ees tanquam liberos vixifl'e, at qualileruos
liac ex vita decclfiffe.

Senatufconfulto Largiano cautum fuerat.J  Sequitur mi.
Largiano S.C.patronorum liberi non nominatim exhg-
redati, extraneis h^redibus in libertorum bonis prx-
ferabantur. Veluti,M. Antonius lib mis fuperftitibus
deceflit. Hipparchus eius libertus tertamentum fecit ,
B fibique extraneosquofdam hsredesfecit. Senatusfta-
tuit, vthschereditasinftitutis hgredibus adimeretur,
liberisque Antonij tribuerefur , ft modo a patre exhe-
redes fa&i non elfent. namli client, pater no iudicto
indigniomni emolumento videbantur , quod p itriscau-
la vndecunque manare poterat.l. ftpatronus,i z-§. pen.
D.debon. lib. Quinetiam Iulianus ait, eum,qui abauo
fuo exhjredatus eft, a bonis libertorum eius fumnio-
ueri: a patris verb fui libertorum bonis non exciudi.
quod ft a patre lit exheredatus,ab auo non fit, non fo-
Jum a libertorum paternorum bonis, veriini etiam ab
aui quoque exciudi debere : quia per patrem auitos li-
bertosconlequitur. q*iod ft pater eius fitab auo exhe-
redatus, ipfcnonftt.'poilenepotemauitorum liberto¬
rum contra tabulas bonorum  poftefiionem pctere.l. ft
ex patronis,io. D. eod. cui fubicribic African.], viuo  ,
17. & Terentius inl.qusritur.tg.eod.Illudautem etiam
animaduertendum ac notandum eft , quod Vlpianus
C ait: 11  quis non malamente parentis exhgredatus lit,fed
alia ex caufa,exheredationem ipfi non nocere . veluti
fi furoris caufa fit exhetedatus: vel quod impubes effet,
litres autem ei reftituere fit rogatus.l.fi patronus,iz»
§. z.eod. cui Paulus, adftipulaturinl.Paulus.47.§.eod.
Quinetiam Terentius exillimat, fi pater exheredato fi-
lio ita cauit, vt ius in libertum faluum ei elfet: nihil ei
ad hanc rem exheredationem nocere.l.fi pater,40.eod.

Superuenit diui T raixni edict urn .  ] Sequitur v. Traiani
edifto is qui inuito ignorantevepatrono ciuitatem Ro.
beneficio Principisadeptus erat, Latini exitum facie-
bant. hoc eft, vt eorum h jredes foli patroni elfent.

Sed nojira conftittttionc.  ] Sequitur vi. fuftiniani lege,
fuperiori orr.ni lure abrogato, libertorum omnium vna
eademque conditio excitit, vt omnes ciues Rom. elfent.
d.l.i.C.delat. lib. toll.

D E ^ S S I G  7 ^^ T l 0  7 ^ E
LIBERTORVM.

TITYLTS. XXXIII.

Licet patronis vni e fuis liberis ita libertum liber ~
tamve aliquam ajjignare, vt ei foil beer edit as
eius debeaturiad quam tamen, ifto fine
liberis mortuo , reliqui admit-
tantur.l.i.D. eod.

I. In fumma (  quod ad bona libertorum at-
tinet^ admonencli fumus, cenfuiffe fenatum,
vt quamuis ad omnes patroni liberos, qui ciuf-
dem gradus funt, a-qualiter bona libertorum
pertineant : tamen liceret parenti , vni ex li¬
beris

Inftit. Imp. Commentarius. 21 p

bcris adfignare libertum, vt port mortem eius A
folus is patronus habeatur, cui adftgnatus eft:

& csteri liberi . qui ipft quoque ad eadem
bona , nulla adllgnatione interueniente pari-
teradmitterentur, nihil iuris in his bonis ha-
beant : fed ita demum priftinum ius reci-
piant, ft is cuiadfignatuscft, decelferit, nnl-
lis liberis reliftis. Nec tantum libertum , fed
etiamlibertam: &non tantum filio, nepotive,
fed etiam filis neptive adfignare permittitur.

Licrre farenti, -vni ex liberis.  ] Enunciatio 1. Patrono
Vni ex lias liberis libertum fuum adfignare ius eftj vt
ad eum l'olumeius redeat hfreditas.l.i.D. cod. vbi VI-
pianusSenatufconlultum edit, quo patribusfam. pote-
ltas permittitur , fi duos pluresve liberos iuftis nuptijs 3
quzfitosin poteftate habeant, de liberto libertave fua
fignificandi, cuius ex liberis fuis cum libertum eamve
libertam effcvelinticaueturque, vtis cave, quando-
queis quieuni eamve manumifit inter viuos veltefta-
mento,in ciuitate efle defiflfet, folus ei patronus fo-
lavepatrona eflet, perinde atquefi ab coeaveliber-
tatem confccutus confecutave effet. Hsc autem figni-
ficatio, aflignatio dicitur. nam vt Paulus feribit, Af-
fignarc libertum, hoc eft, teftificari cuius ex liberis
libertum efle voluit,l.i 07. D. de verb./ign. Itaqueaf
(ignari libertus dicitur, qui a patrealicui ex liberis  quafi
peculiarisac propriusattribmtur, vtpoft mortem patris
IsXolus fiiius patronus ei 1it.

Ita demum priftinum ius recipiant . J Sequitur 11. Eo
cui libertusaflignatuscft, fine liberis mortuo, fratres
eius ius pritlinum  recipiunt.l.i. D. cod. vbi Vlpianus
Senatulconlulri extrema h^c verba profert, Vtique fi
ex liberis quis in ciuitate ciTe defiflet, neque ei liberi C
vlli efl'ent, ester is eius liberis qui manumifit, perinde
omnia lura feruentur,acfi nihil de eo liberto eaveli-
berta is parens fignificaffet . Quinetiam Modeftinus
tarn arfte ius illud csterorum liberorum retineri feri¬
bit, vt liberi patroni, quanquam & ipfi in pleril'que cau-
fis manumifforis iure cenfcntur, tamen paternum liber¬
tum liberis fuis aflignare non poflinretiam fi eis a parent
tefuerit affignatus,l.libcri,8.D.eod.

Hfc tantum Libertum . ] Sequitur hi.  Aflignati tamli-
berta quam libertus poteft,idque non minus filia: ne¬
ptive, quam filio vel nepoti, d.l.x. & l.j.§.i. D. eod.vbi
Vlp.iit,  pofle etiam nepoti aflignari, & praferri filio ne-
potemaffignatoris. Qua ex re differentia inter legem
&fenatufconfuitum intelligitur. nam ilia ijs demum qui
fuihaeredes erant, iuspatronatus legitimamque hairedi-
tatemattribuebat. Senatus autem generaliter locutus
eft> fi qui liberos in poteftate haberet.

iJfligMndi poteflas ei demum qui plures in pote¬
ntate liberos bob eat permittitur: nam eman¬
cipation ius illud amittitur. ajjigna-
tio autem fieri quibufcunque ver
btspotefl.l.i.&  Tij .D.eod.

II. Datur autem hac afsignandi facultas
ei,qui duos pluresve liberos in poteftate liabe
bit ,vteis quos in poteftate habet, afsignare li-
bertum libertamve liceat . Vnde qua’reba-
tur, ft eum cui afsignauit, poftea emancipa-
uerit: numeuanefcat afsignatio. Sed placuit,
euanefeere: quod & Iuliano & alijs plerifque
viftim eft. Nec intereft/teftamento quis a (si¬

gnet, an fine teftamento: fed etiam quibufcun¬
que verbis patronishoc permittiturfacerc, ex
ipfo fenatufconfulto , quod Claudianis tem-
poribus fa (ft 11 m eft, Snellio Rufo & Ofterio Sea
pula Confulibus.

Qui duos fluresve liberos.  ] Enunciatio I. Poteftas af-
fignandi ei tantum qui plures in fua poteftate liberos
liabeat permittitur.l.i.D. cod. Nam lex xi 1.Tab. ius
patronatus parentibus mortuis, ijs demum liberis tri-
buebat qui fuih^redes erant :&rurfus,fifui deeflent,
agnatis. in fainilia: namque finibusretinere ius hoc vo-
luit. Senfumque hunc hums loci efl’e arbitror. Nam
dubitarean is demum aflignare poflit, qui plures libe¬
ros habcat, nulla ratio eft: cum fatis conftet, aflignare
aliud nihil efle, quam ius patronatus ad plures pertinens
vni proprie ac peculiariter attribuerc, in eumque folum
contrahere. Qua ex re fenatufconfulti cum lege con-
fenfio intelligitur .quemadmodum enim lex'a iure pa-
tr-onatus emancipates excludit : codem modo fenatus
eofdemabillo eodem iure contrafto remouet. Fami¬
ly nanque ius illud propriumefle oportet. vnde nata
iliafubobfeura quadtio eft, quam Modeftin. traft.inl.
vtrum,5).D. eod.Vtrum is qui plures habet liberos, quo¬
rum vnus emancipatus fit, poflit affignando libertum
vni qui in fua poteftate fit, ei in codem iure ilium enwn-
cipatum coniungcre: vtin illo liberto communiter ius
patronatus habeant. Et re/pondet, fingulariter quidem
aflignari emancipato non pofle: communiter autem &
coniunftim cum filiofam. polfe, vt quod per fe afiequi
non pofletjconiunftionis beneficio poflit. vtin cafu 1.
vlt. D. dc lib.& poflhu. Verum illud occurrebat, qubd
fuo fine liberis mortuo, ius illud patronatus vniuerfum
ad folum emancipaturn, ac proinde extra familiam uai-
grabat. Refpondet igiturModeflinus ,ita demum con-
iungi emancipaturn pofle, fipra:ter eum duo in potefta¬
te lint , vt vno mortuo ad alterum ius patronatus re*
uertatur .

SedpUeuit euanefeere.  ] Sequitur u. Is cui libertus
aflignatus eft, ius aifignatioms per emancipationem amit
tit.l.i .in fi.D.eod. Caufa:conftitutio: Qui duos in po¬
teftate liberos habebat, libertum fuum primogenito afl-
fignauit • poft eundem emancipat, dein morituripfe , &
aliquantopoftlibertus. De hums hsreditate inter eum
qui manfit infamilia& hunc emancipaturn oritur coa-
troueriia. Intentio fecundi Glij : Ius patronatus meum
eft. D. Imomeum. Q_. Vtrms fit. R. Quia Sena-
tulconfultum ijs  demum ms aflignationis conceflit, qui
in poteftate effent • F. At mihi ms illud quo tempore ii*
poteftate manebam acquifitum eft: & idem Senatufcon-
ful.(vt in 1.x. feribitur ) turn deniqueius illud adirnit,
cum is cui aflignatum eft, in ciuitate effe defijt: Ego ve¬
rb non in ciuitate, led in familia tantum efle defij. Dt-
feeptatio ex contrarie fcriptis orta eft : quorum alte¬
rum initio , alteram in extremo Senatufconfulti pofl-
tumeft: An cum ijs tantum qui in poteftate funt,aflt-
gnari liceat: tamen quia fenatus ius illud ijs  tantum adi¬
mit , qui in ciuitate efl’e defierint, emancipatione amit-
tatur. Iulianus rclpondit,amitti. cuius rei ratio mco
iudicioh;ec eft,quia ienatus legt duodccim Tabularum
non aduerfatur , fed ei leruit, &  quoad poteft afi'enta-
tur. Itaque quemadmodum lege ius patronatus adeos
tantum qui innoteftate erant, redibat: fenatulconfulto
ijtdem fobs aflignari permittitur, eodem modo ficuti le¬
ge ius patronatus per emancipationem amittitur: ita fe-
natulconfulto ius patronatus contraftum & aflignatum
pereandem rationem extinguitur.

7fee intereft an teftamento.  ] Sequitur hi.  Patronus
quibufcunque verbis etiam fine teftamento aflignare li¬
bertum poteft.l. aflignare, 7.D. cod. vbiSczuola feri¬
bit , aflignari & pure, & fob conditione, & per epifto-

lam

21  6

Franc. Hotom. in 11. Lib.

Jam, vel teftationem vel chirographum pofle • quia af- A fi natus teftamenti tempore fuiffet, fui Iigredis loclms
fignatio Jiberti nequc quaff legatum , neque quafi fidei- ' ~' r "  ' ' ' r

commiflilm percipitur . Et l.i .§.i .vbi Vlpianus ait, afli
gnareahquem poflequibufcunque verbis vel nutu,vel
teftamcnto , vel codicillis ,velliteris. Quod, opinor,

Vlpianus ex verbo [fignificaj}et;i]  quod in Senatulconful.
vfurpatur,fufpicatus eft.

DE B0T<10\VM TOSSUSS  IO^IBVS.

TIT

L V S.

XX X I I II .

Bonorum poffejjio a T restore iuris veteris turn emen
dandt, turn confirmandi caufa inftituta eshea~
qus non tantum ab imesiato,fed etiam
ex teflamento defertur.l.vi.

D. debon. pojj'ejj'.

I. Ius  bonorum poflefsionis introdu£him
eft a pratore emendandi veteris iuris gratia.
Nec folura in iiiteftatorum haercditatibus ve-
tusius eomodo Prator emendauit, ficut fu¬
pra dictum eft: fed in eorum quoque, qui te-
ftamento fa<5to deeefl’erint . Nam ft alienus
poftumus hatrcs fuerit inftitutus: quamuisha:-
reditatc-m iure ciuili adire non poterat, cum
inftitutio non valebat : honorario tamen iure
bonortim pofleflor efficiebatur, videlicet cum
a Pratone adiuuabatur.. fed & is a noftra con^
ftitutionehodie rede hares inftituitur, quafi
& iure ciuili non incognitus. Aliquando ta¬
men , nequc emendandi, neque impugnandi ^
veteris iuris, fed magis confirmandi gratia Pra
tor pollicetur bonorum poftefskmem. Nam
illis quoque qui rede teftamento facto haere-
des inftituti funt, dat fecundum tabulas bo¬
norum poflefsionem. Item ab inteftato fnos
liarredes & agnatos ad bonorum poflefsionem
vocat. Sed & remota quoque bonorum pof-
fefsione, ad eos pertinet hasreditas iure ciuili.

Emendandi veteris iuris gratia. J  Enunciatio I. Ins  bo¬
norum poflelfionis Prxtor emendandi veteris iuris cau-
fa introduxit.l. fed cum,6.§.i.D. de bono. pofll vbi Pau-
lus ait , bonorum poflefsionis bcneficium efi'c multi¬
plex . qualdam enim bonorum poffefsiones compete-
recontra voluntatem, quafdam fecundum voluntatem
defundorum-.nec non ab inteftato habentibus ius le-
gitimum, veliven habentibus propter capitis deminu- 1
tionem.quamuiscnira iure ciuili deficiant liberi, qui
propter capitis deminutionem defierunt fui heredes cf-
fe: propter arquitatem tamen refeindit eorum capitis
deminutionem Prator . Item 1 . vlt.C. defuis & leg.vbi
Imp. ait, Prstorem liberis emancipatis qui iure ciui-
li ab inteftati patris harreditate arcebantur , bono¬
rum poflefsionem vnde liberi concedere . item fupra
De harcdit. inteft.§. item vetuftas: vbi Prxtor contra
legem Voconiam natis ex feminis bonorum poflfelsio-
nem vndecognati deferre dicitur. item §.cseterum,fu¬
pra De leg. ag.fucc. vbi Prxtor foeminis fecur.do gradu
remotioribus bonorum poflefsionem vnde cognatf con¬
tra iuris ciuilis afperitatem defert.

Tgec folum in intefiatorum.  ] Sequitur n. Prxtor non
folum in inteftatorum , fed & in corum qui teftamen-
tumfecerunt hxreditatibus , ius antiquum emendauit.

Si aliepus pcftumut.  ] Alienus poftumus non tarn pro-
prie dicitur , quam poftumus noiifuus: hoc eft, is qui

non habuiflet, quippe ab alio iam obfeflum atque occu-
patum.§. poflumo, fupra De Icgat. vbi hxc pla-
niusexplicauitnus.

Hstreditatcm iure ciuili adire non poterat.  ] Sequitlir m.
lure ciuili alienus poftumus hxres lnutiliter inftitui¬
tur : non quo nominatim id lex xi i. Tab. vetaret: nam
fi vetaflet, bonorum pofleftio non daretur,vti feri bit;
Vlpianus in 1 . non eft, 12. Debono.pofs. Itaque inter-
pretor,quod luftinianusait [iure ciuili;  ] non, vt Theo
philus, lege xii. Tabularum . Ius enim ciuile cum ali¬
bi perfiepe, turn etiam apud Ciceronem lib.Oflf.i 11 .le-
gi xi 1. Tab. opponitur, vbi de vitio prardiorum quod in
vendendo didum eft, difputatur.

Honorario tamen iure.  J Sequitur 1111. Alieno poftu-
mo lisredi inftittito Prator bonorum pofsefsionem de¬
fer:.l.verum eft, 3. D. debon.poft. fee.tab. vbi Paulus
ita feribit: Vcrum eft, omnem poftumum qui moriente
B teftatorumin vtero fuerit , fi natus fit, bonorum pof-
fefsionem petere pofsc. Emendat igiturin eo Prator
iusciuile, hoceft, Iunfconfultorumplacita : qui inter
incertas perfonas alienos omnes & poilumos numerarat.
vtdiximus, fupra Dclegat.§.poftumo . Cum autem po-
ftumorum alij ngnatifint, alij cognati alij plane extra-
nei, vtilloloco docuimus. Prator itailios iuuat,vt
agnatis quidem& cognatis'det honor, pofsef. & fecun¬
dum tab.& Vnde legitimi,& Vnde agnati prorfus autem
extraneos non iuuatnifi inftitutos-turn enimijsbono¬
rum pofsef. fecundum tabulas decernit.

jtnofiraconfliiutione reSte inflituitur.~\  Sequitur v. Iu-
ftiniani conftitutioncalienus poftumusheres vtiliter in-
ftituitur,§.poftumo.Delega. nam lex Codicis, Grace vt <
opinor feripta intercidit.

Sed magis confirmandi gratia. J  Sequitur r 1. Bonorum
pofleftio etiam confirmandi veteris iuriscaufa inftituta,
eft. nam vt ait Marcianus, Ius honorarium viua uox eft:
iuris ciuilis;

Illis qmtjue ^uireEiei]  Sequitur vn . Prator har-
redibus refte . vtiliterque inftitutis bonorum pofleffio-
nem fecundutabulasdecernn.li.&paff.D.debon. poll,
fecun.tab. Eftautembonorum pofteffio fecundum tabu¬
las, ea quam Prator teftamenti tabulas ac feripiuram
fequens, eique obtemperans inftitutis hsredibus largl-
tur. Itaque uerba edidi Verrini hac fuerunt: Si de hseV
reditate ambigitur ,& tabula teftamenti obfignata nm
minus multislignis, quam elege oporteat,ad me pro-
ferentur: fecundum tabulas, teftamentipotifsimum hae-
reditatem dabo. In hac autem pofleftione duo a peti-
tore delideranttir . primum,utis cuius bonorum pof-
feffio datur, utroque tempore ius teftamenti faciendi ha-
buerit, &cumfacit teftamentum, & cum moriair.l.i-D.
cod. Deinde jUtfeptem teftiumfignistabulas obfigna-
tas proferat.1.2. C.eod. aut faltem  eas extitifle doceat.I.

1 .§.2.D. cod. A  Pretore autem hgc requiruntur : pri-
mum,ut  nemo fit eorum quibus contra tabulas compe*
tit, aut nemo petere uelit. deinde, uteam primo gra¬
du feriptishgredibus deferat.mox illis nonpetentlbns,
fequentibus non folum fubftitutis , uerum fubiftituti
quoqj fubftitutis. poftremo,utpro qua quifque parte he
res feriptus eft,pro ea bonoru det pofseffionem.l. z.D-coef.

Sms heredes & agnatos Sequitur v 111. Suis&agna¬
tis, quibus ab inteftato h^reditas debetur,Prgtor bono¬
rum pofleffioncm decernit.l.i •& 2.D.dcfuis & legi.&Li.

& pafs. D. vnde legit. & l.i. O', vt ex Jegibus . Qui¬
bus ex locis conftar, Pratoris edidum in banc fuifse fen-
tentiam confcrjp-u: Si tabule teftamenti nulle extabunt,
turn quern ei haredem elfe oporteret, fi mteftatus mor-
tuuselletjitaeipoflelfionem dabo. hoceft, primofuis,
dein confinguincis, tumagnatis cateris. Suosautem,in¬
quit VJp.accipere debemus, filios, fi lias, due naturales,
fiueadopriuos.item,Non folum aiitem naturales, verum
etiam adoptiui quoque iura confanguinitatishabebunt.
item, Parum autom refert,agnatushicnatiuitate an ado

ptione

ptione fit qmfitus.l.i .& i.D. de fuis & legit.

Seci&re:mtac i Kotj- l .']  Id eft,Qnamuisetia fine bon.pot
feffionc: quod lub titu.de hired, inteftatorum expli-
catum eft.

Quikus Trxtorfua fyonte bonorum pojjejjionem de-
dit, ij non bxrcdesjed bonorum pojjeffores ap
pellantur, hxredumque locum obtinent.
idque Trxtor ad iuspercipienda-
rum bxreditatum amphfi-
candum inllituit.

2 1 7

Orfieiano & Tertyll.S.confultis, eadem lege neque ma¬
tron liberis, neque hos illi hgredcs efl'e potuifle.

Vrtttortx bono&*quo dilatauit.]  Sequitur 111 j .Bono-
rft pofleflio a Praetore ad tus percipiendaru haereditatum
amplificandum inftituta cft.l.fed cum,6.§.i .D. dc bono.
poflefl’.vbi lecutus squitatem Pmor dicitur. Lex enim
x u. Tab. gentium fanuliarumque conferuationem folam
fpeftafie videtur.eauet enim pcrpetuo,vt ad cam gentem
pecunia redeat, tnquaperfona defunfta manferat. At
Pr^tor fanguinisac naturae rationem habuit maiorem.
quodeius inftitutum quam fitsquitati confentaneum ,
Mofis, Platonis,aliorumq; leges declarant.

Inftit. Imp. Commentarius.

A

II. Quos autem folus vocat Prxtor ad haerc
ditatem ,hi£redes quidem ipfo iure non Bunt:
nam Praetor hseredem lacere non poteft. per le¬
gem enimtantum, vellegi Bmilemiuris confti- g,
tutionem haeredesfiunt: veluti per fenatulcon-
fulta & conftitutiones principles. fed cum eis
Praetor dat bonorum poflefsionem, loco hsere-
dum conftituuntur, &voc an turbonorum poC-
{eflores. Adhuc autem & alios complures gradus
Praetor fecit in bonorum poflefsionibus dandis,
dum id agebat, ne quis line fiiccelfore more-
retur. Nam ariguftifsimis finibus conftitutum
per legem duodecim Tabularum iuspercipien-
darum haereditatum, Praetor ex boho & aequo
dilatauit .

Trator hxrtdm facere non pottfl.  ] Enunciatio I. Haere-
dem facitaut lex,aut S.C.autconftitutio : Praetor vero
nonfacit. Ac ratio quidemcurhoc de lege dicamus, eft q
hpc: quia lex a populo iubebatur, qui non modo bono¬
rum, fed etiam corporis cuiufque ciuis dominus crat.Cu
itaque lex omniumhumanarum rerumdominafit, vt ex
Chryfippo Marcianusfcribit in 1.x. D.de legib. fequitur.
in eius poteftatc fuifl'e,carum dominos conftituere. vnde
vetus illud dominium, Ex iure Quiritium : inl.i.D. de
lei vindic. & apud antiquos feriptores. De fenatufeon-
fultis autem & conftitutionibus, hie caufa eft : quia
populi poteftate lege Regia in Principes traflata, omnia,
in vnius poteftateac moderatione verti caperunt. itaqj
cumipforumarbitratu Senatufconfultafiebant,quiOra
tiones tccirco dicebantur: turn etiam Conftitutiones,
qua:, vtfuoloco didum eft, legis vim obtinent. Prsetor
autem iccirco dominia rerum dare non poterat,quia le-
gis tantUm, iurisque ciuiiis minifter ac difpenfator qui-
dam erat:& vt fupra ex Marciano dicebamus, Ius hono¬
rarium quafi viua vox eft iuris ciuiiis.

Locobctredum conflituuntur.]  Sequiturn. QuibusPrf Q
tor bonorum pofl’effionem dcdit,ij non heredes, fed bo¬
norum pofTefloresappellantur, hfredumque locum ob-
tinent.l.i .& 2.D.de bono. pofli vbi Vlpianus ait, Bono¬
rum pofieffionem admiffam , commoda & incommoda
hereditaria,itemque dominium rerum, quae in his bonis
fuiit, tribuere: in omnibus enim vice hgredum,bonorum
poflefloreshaberi.

jingujiifjimis finibus conffitutum.  ] Sequitur in. Ius
percipiendarum hcreditatum a lege xi 1 .Tabu.anguftif-
fimis finibus circunfcriptum fuit.§.emancipati.fupra, De
in teft.haered.vbididicimus,e liberiseos iblos ad patris
inteftati h^reditatem lege xn. Tabu.admiflos, qui in
eius morientis poteftate ruerit:cmancipatos autem cxciu
di.& §.itemvetuftas.eod.vbi luftin.docuit, natos ex filia
busadauimaterm h|reditatcm non admitti. & §■ place-
bat. De leg.ag.fucc. vbi in agnatorum hjreditatibuslcgc
xi 1.Tab. fuccefsio nonadmntitur. &§.i. De fiicc. cogn.
vndeconftat, omnes eosqui permuliebrem fexum co-
gnati hint, ab eadem hereditate excludi.Patet etiam ex

Bonorum pofj'ejj.ones ex teElameto dux funt: contra
tabular, & Jecundum tab. ab intesiato autem ,
oflo:unde libtn,unde legitimi,unde decern
perfonx : unde cognati qui exfamilia,
unde patroni , corumque liberi &
par enter, unde uir & uxor , unde
cognati mammijjbris.

Ill, Sunt autem bonorum poffcsfioncs ex
teftamento quidemlwe. Prima, quae praeteritis
liberisdatur, vocaturque contra tabv-
ias.  Sccunda, quam omnibus iure feriptis hac-
reaibus Prastor pollicetur , ideoque vocatut
secvndvm tabvlas.  Et  cum de tefta-
mentis prius locutus eft,ad inteftatos tranfittim
fecit. Et prime loco fuis haredibus, & ijs qui ex
edidto protons inter fuos connumerantur, dat
bonorum poflesfionem,qua? vocatur vnde
liberi.  Secundo, legitimishteredibus.Ter-
tio,decern perfonis,quas extraneo manumilfori
prxferebat. funt aute decern perfom hse: pater,
mater, aims, auia, tarn paterni, quam materni.
Item filius,filia,nepos,neptis,tarn ex filio quam
ex filia: frater,foror, liue confanguinei,fiue
vterini .Quarto, cognatisproximis. Quinto,
tvm q^vi ex familia.  Sexto,patrono
&patrona?, liberis^ eorum, &parentibus. Se-
ptimo viro & vxori. OtSauo , cognatis manu-
milforis.

Ex tefitmento quidem ba.J  Enunciatio I.Ex teftamento
due bonorum poflefliones dantur: vna praiteritis liberis,
contra tabulas: altera omnibus iure leriptis heredibus f
fecundum tab.l.i .& paff.D.de bon.poficf contra tab. vbi
Vlpianus ait,Vocari ad contra tab.hberoseoiure,eoquc
ordine,quo vocantur ad fucceflionem ex iure ciuili. Lo¬
cum autem habet hf c pofleflio,cum paterfam.teftamen-
tum quidem fecit, fed in eo liberoscmancipatos,quifui
gradum,fi in poteftate manliflent,obtinuiflent: pr^terijt.
hoc eft,neque heredes inftituit,neque nominatim exhe-
redauit.non putauit enim Prjtor exheredatione notatos
& remotos ad contra tabulas bonorum pofleflionem ad-
mittendos, ficuti nec iure ciuili teftamentum parentum
turbant, ait Vlp. in l.no putauit, 8.D.cod. Eo vero haec
pertinet bonorum pofleflio,vt teftamentum refeindatur,
& ad caufam inteftati reducatur. Infigne autem illud eft,
quod vulgo de hac poffeflione dicebatur , auftore Try-
phoninoin l.quod vulgo, 1 p. D.eod. mmirum hancpoC-
fesfionem contra lignu dari:cuius hare fententia eft,quod
ea no cotra heredes,fed cotra tabulas ipfas ligncas,ccraq;
oblitas,id eft, ipfam feripturam daturmam etiamfi nemo

T ex leri-

218 Franc. Hotom. in 1J. Lib,

tx feiiptis hsreditatem obeat, hanc tamen pofl'esfio-
nem concedendam efle. Atque h*c quidem de bonorum
poifeffione cotra tabulas, nam de ilia iecundum tabulas
paujo ante diftum eft.

Etprimo locofuislsaredibus ,] Sequitur 11 .Ab inteftato
prinia bonorum poflcsfio Vnde Iiberi vocatur , & liberis
iam emancipatis quam fuis conceditur l.j. D. quisordo
inbono.vbi Modeftinusait, inteftati patrisliberis bono
rum poffesfionem dari non tantum his, quiin poteftate
arentis vfque in mortis tempus|fuerunt,fed emancipatis,
tern l.i .§,fed videndum,Defuccefiedlc.& §.emancipati
fupra De inteft.htered.ltaque VJpianus cap.Inft.xxvi 11,
Liberis, inquit, bonorum pofl'esfio datur, tarn his qui in
poteftate vfque in mortis tempusfuerunt,quam emanci¬
patis. Quamuis enim ( vt ait Paulus ) iureciuili deficiant
Iiberi,qui propter capitis deminutionem delierant fui he
redes clfe, propter squitatem: tamen refeindit eorum ca¬
pitis denunutionem Prartorl.fed cum 6. §. i. D- bono¬
rum pofl'esfio.

Secundo Lcgitimis hxredtbus]  Sequitur hi  .Secundabo.
pofl'esfio ab inteftato.Vndelegitimi dicitur,agnatisq; co
ceditur i.i.&palf. D.vnde Jegit.navtaitModeft. in J.j,
D.eod. quaditi fpeseft fuumhgrede alique defun&oexi-
ftere,tandnt agnatis locus non eft. Agnatos autem intel-
ligimus,primum qui capite demjnuti no funt.nam (  vt air
Vlp.in d.I.i.) legitimum hxredem, ft capitedeminutus
eflet, ab hac bonorum polfesfione lummoueri palam eft.
quod idem Iuftinian.fupraconfirmauit,fub tit.Defuccefi
cogn, &Pomponiuscomprdbatin J.legitimi, f. D. vnde
cogn. quibus ex locis illud  etiam inteJJtgt voio, vicisfim
eos quoque,qui capitis integri funt, ad emancipatormn
agnatorum pofl'esfioncm non admitti, led ordinecogna-
torum tantum.Secundo intelligendum, quotiefeunq; vel
Jex vel fenatus defert hsreditate, ex hac parte earn peti
oportere , ob eamque caufam non ad eos tantum quibus
Lex xti- hjereditatem defert, hanc partem pertinere,
verumetiam ad eos omnes,quibus alia lex,fenatusve con-. <
fultunurcluti Tertyllianum,aut Orficianum inteftati ha:
reditatem attribuit 1 .2.8c 3. D.vnde legit. Ad hunc igitur
numerum etiam pater manumifl'or aggregandus eft, que
filij fui legitimum hsredem efle, fupra in fi.tra&atus De
Jeg.ag.fucc.diftum eft.

Tenia decernyerfonts .Sequitur 1111. Tertia bon-pof-
feflio ab inteftato Vnde decern perfon* vocatur , & de¬
cern perfonis qus manumifl'ori extraneo prafferuntur,
conceditur.Lfi ad patrem,10 D-de fuis& legit, vbi Mod,
ait,ad patrem manumiflorem filij inteftati legitimam hg
reditatemperuenire .non manumiflori verb bonorum
pofleflionem competere • cum cnim iegitimus heres fiiio
emancipato pater non fit, bonorum pofleflione vnde le-
gitimi vtinonpotuit. Quodvt intelligamus, meminif-
ie oportet, quod aliquoties iam diximus,oltm cum eman
cipatio .fieret, emptorem quendam imaginarium dicis
caufa adhiberi folitum fuiffe, cui pater naturalis fuum fi-
lium ter venderet: & quoties eum cmeret, toties manu- 1
numitteret. cum igitur ad extremum eum manumiliifet,
ius patronatus in cum adipifeebatur, vt eius inteftato
mortui Iegitimus hgres fieret.Hoc ex iure ciuili. Veruni
Prattor miquum efle ratus, alienifiimum hominem pro¬
pter vniushorul* operam datam, iftius cmancipatihsa
reditatem auferre, & propinquis eius omnibus antepo-
ni.ftatuit decern ci perfonas prsferre, filium & filiam,ne-
potem ac neptem ( quod idem in libertoru fuccefliontbus
fiebat ) item fratrcm,fororem:poftremo patrem,matrem
auum,auiam. hunc enim conferuandum eife ordinem,no
quern hoc loco luftiniar,usfequitur,apparct ex 1.2. C.ad
Tertyll.his verbis:in fucccflione filij vel filise communis,
fine liberis & fratnbus & fororibus morientis, pater ma-
numiffor matri praefertur, Sic enim argumentari licet: Si
frater& [oror patri manumiffori prsferuntur, quanto
magis non manumiffori ? Sed quarret aliquis, quomodo
tertio loro numeratur hac bonorum pofleilio,que liberis
& fratribtis defertur,cum primus & fecundus locus ijs fit
attribute ? £t vulgo refpondetur, non poffeflionum, fed

\  edicii ordine n fecutum efle Imperatorem, quafi verb
Prstorin edidonon poifeflionum ordinem fitfecutus,
Dicenduin igitur,pnmam hanc non numerari, quia cum
liberis fratres etiam nominatur.fecundo verb loco iccirco
non adferibi, quia is agnatorum proprius eft.hic verb,de
quo agimus, capite deminutus eft: ffirpe ergo redibat ad
eos hgreditas, non agnattone.

Quarto,cognatisproximis.jSequitur  v.Quarta bon.pof-
fesfio ab inteftato cognatis proximis datur. & Vnde co-
gnati appellatur l.i.&palf.D.vnd.cogn.vbi Vlpianusait,
hanc bonorum polfesfionem riudam habere Pretorism-
dulgentiam , neque ex iure ciuili originem habere, eos
enim hie tnuitari, qui iureciuili adfuccesfioncm admitti
non poifunt:id eft,cognatos.in quibus agnatt emancipati,
quibus Vnde Jegitimi non competit, continentur.Nam vt
ait Pomponius, lcgitimis capite deminutis no datur bon,
pofl'esfio iure hrredis Iegitimi:quia non eadem caufa eft,
quae liberorum , fed gradu cognatorum rurfus vocantur.
B quod idem fupra diftum eft fiib tit.de fucceff.cognat.

Quint0,qui ex familia.]  Sequitur vx .Quinta bono.pof-
feslio ab inteftato ijs,qui ex famijia iunt,cbceditur.Hanc
autem bonorum polfesfionem qui inteilexerit , inueni
adhucnemincm.nam quod Theophilus,quern alij omnes
fecuti funt, familiam intelligit patroni agnatos , qui, fi
neque patronus, neque patroni Iiberi extent, ad honor,
polfesfionem inuitentur: abfurdum efle, proxima bono.
pofl'esfio declarabit,ex qua patroni Iiberi ac parentes vo¬
cantur . Ridiculum enim efle, agnatorum fuccesfionem
illi liberorum anteponere. Nifi forte eos audiamus, qui
feribunt, in hoc ordine non (pedlari ordinem,qui in dan-
disbo.polfesfionibusferuabatur,fed ordinem edifti, quo
bonorum poflesfionespropofitxlunt. quafi verb tarn ab-
furdeacprxpofterePretons ediflum  compofitum fuif-
fet. Sedrem ipfam indicari latis eft. Familia igiturinter-
pretamur,non patroni, fed liberti ipfius: hoc  eft, iiberos
tarn naturales quam adoptiuos. &  hocaddimus: Familix
nomert iccirco vfurpatum efle, quia vxorem eius,qu* in
manum ipfius conuencrat, & materfamiiias dicebatur,
comprehendi oportuit.Mce autem huiufee fententig a u-
ftorem laudo Vlpianum,qui cap.Inttitut.xxi x.fic feribit
Ciuis Ro.liberti hgreditatem lex xi 1. Tab. patrono de¬
fert,fi inteftato fine fuo herede liberals decefferit.idebqj
fi inteftato decedat,& fuus hsres ei fit, quauis no natura-
'lis,fed vxor,putaqu* in manum fuit,veladopuuusfilius,
Jex patrono nihil pratftat.Haic VJpianus. Cmus exvetbis
intelligimus, non [ tanquam  ] ex familia vocandam hanc
pofleslionem eflexum reuera familia fit, & libertus ciuis
Roman, familiam liabeat. fed vel, vtin Tigurino iibro ,
[qui ex familia,  ] vel, vtin Argentinenfi, [tumqui ex fa¬
milia.  ] vt fit, Vnde qui ex familia. Adnotandum etiam
hoc loco eft, quod eodem loco VJpianus docet, ex edi-
dto Prstoris: Si libertus inteftato dccelferit, & vxo¬
rem forte in manum, vel adoptiuum  filium, non autem
naturalem reiiquerit, partis media: bonorum pofief.

! fionem contra eos hsredes patrono dari. Quibus ex
verbis intelligi poteft , fi quis quxrat , c]uorfum hxc
pofl'esfio pertmeat, cum ifti qui funt fui hairedes, vti
polfent ea Vnde Iiberi , quid refponderi debeat: ni-
mirum , quia dimidiz tantum partis poffesfionem per
hanc quintam adoptiui poftulant: cum ilia bona vniuerla
paturalibus liberis attribuat.

Sexto  , patrono patroneeque.  ] Sequitur v r 1 . Sexta
bonorum poffefsio ab inteftato patrono, patronte,li¬
beris, parentibusque illorum conceditur. Itaque VI -
pianus capit. lnftitutio. xxvru.  Datur,inquit,bo¬
norum poffefsio patrono patron* , liberisve patroni ,
patronasve . Et capit. inlequent. Liberi patroni virilis
lexus eadem iura in bonis libertorum parentum fiiorum
habent, qu* & ipfe patronus. De agnatis autem VI-
pianusin J.patrono, 17 .D.de honor.lib.itaferibit:liber-
to fine liberis mortuo, in primis patronus & patrona bo¬
norum pofleflionem accipere poffunt, & quidem fimul.
fed & fi patrono & patron* defunfiis proximi funt ali-
qui,fimul admittuntur . Sed video Icrupulum, quern

Inftitut. Imp. Commentarius.

alij, vtspparct, non animaducrterunt: tametfi non om.
nino meo ludicio contc-mnendus eft. Cum patronis co-
rumque hberisdiferte ac noininatimlcx xn- inteftati
liberti h^reditatem attribuat, ac proinde legitimi li^re-
des dicantur , proptereaque ij< bonorum pollefiio vnde
legitimi deferaturilege fccu:ida.§.i.D.vnde legit.quid eft
quod feparatim hoc loco ijv propria qugd.im bonorum
poflefsio afsignetur, que Vnde patronus appellatur ? Sed
refpondemus, duaspatrnno bon.potlelsiones competere:
vnam quad ex lege x 11 .Tab. cum finefuis heredibusli-
bertus deceffifl'et: hoc eft, Vnde legitimi: alteram , cum
fuum hgredem nonnaturalem reliquiftet, hoc eft, velfi-
Jiumadoptiuum,vel vxorem matremfa.quanota Preto-
ris exbcnefitio profefta eft, qui diuudiam bonorum par
tern patronis attribuit,cum lex xi i .Tab. nihilei pror-
fiishoccafu relinqueret.§.i.fupra, Dcfuccefl'.lib. Habet
igitur ilia locum, fi nulliprorfui fui hxredcs extent:hgc
verbjeum extant quidem, fed non naturales.

Septimo uiro esuxori.] Sequitur vi 11 -Septima bon.pof-
feftioab in'ef.Vnde vir& vxor vocatur-eiusa; attrjbuitur
1 . i. D. vnde vir & vxor.& 1 . i. C. eod. vbi Impp. aiunt,
Maritum & vxorem ab inteftato inuicem fibi in folidum
pro antiquo iure fuccedere, quoties deficit omnis paren
tiqliberonimve feu propinquorii legitima vel naturalis
fticcefsio,fi!co exclufo.Q^odquidem de iisvxoribusdun
taxataccipiettdynveft,qu® Matron® vocabantur, nec in
viri tnanum conucrierantiac propterca inter fe ab intefta
to non fuccedebat. nam per mami.m conuentionem & vir
vxori, & vicilsim hare illi fiia hseres  cfficiebatur : quem-
admodum ex Ciceroni* Orat. pro Flacco,topiciseiufde>
DionyfHal.l b.a.VJpinnocap. x xi i.&xxix-Gellio &
Boctio, in obferuationibus noftris docuimus.-ac proinde
bonorum pofle/iionem vnde iiberi obtinebant. Ad hanc
autem poflefiionem duo neceflaria efl'e , Vlpiantis d.l.r.
reftatur- pritnum, vt iuftum fit matrimonium : deinde, vt
vfque ad mortis tempus durauerit.

OSIauo cognatis manumifforis .] Sequitllr i x.Oftaua bo.
pofleflio ab inteft.cognat's manumifloris conceditur-.hoc
eft.patroni cognatis,quorum iusquoddam fingularcfuil-
fe,Iuftinianus non obfeure fupra defucccff. lib.§.penu. 8 c
Vlpianus cap.fnft. i .& xxvi 11 .vbi ait, per legem Furiam
iis plus millc affes lega.ri licuiffc.

lufiiniani wtthuto,quattwr prim* bonorum pq/1
fejjiones receptee funt:&fexta,in quin¬
ta fublatalocum reflituta l.ult.

C. de emanetp.

1111. Sed eas cjuidem Pretoria introduxit
iurifdidtio : a nobis tamen nihil incuriofum pr®-
termifliim eft/ed noflris conftitutionibus omnia
corrigentes,contra tabulas quide’m,& fecundum
tabulas,bonorum poflesfiones admifimus,vtpote
neceflarias: necnon ab inteftato V N D E LI-
BERI & VNDE LEGITIMI  bono¬
rum poflesfiones. Qu® autem in Pr®toris edidto
quintoloco pofitafuerat,ideft, VNDE DE-
CEM PERSONAE:  cam pio propofito,&
compcndiofo fermone fuperuacuam oftendimus.
Cum enim prsfata bonorum poflesfio dece pr®-
ponebat extraneo manumifiori: noftra conftitu-
tio,qua de cmacipatione liberorum fecimus, om
nibus parentibus,eiufdemq; manumifToribus con -
trafea fiducia manumisfione facere dedit, vt ipfa
manumislio eorumboc in fe habeat priuilegium,
& fupcruacua fiat pr®di6ta bonorum poflesfio.
Sublata igitur prsfata quinta bonorum poflefi-

'9

A fionc, in gradum eius fexta antea bonorum pof-
fesfioneminduximus: & quintamfecimus, quam
pr®tor prox imis cognatis pollicetur.

Trxtoria introduxit iurifdiBio.]  Hoc eft, Pr®tor,qtii ius
diccbat. Quod me monere propemodum pudet, eorum
nugas legentem,qui hoc in loco Iurifdiftionis verbu im-
proprie vfurpari difputant: quad Iurifdiftionis vocabulo
decreta non intelligantur. Into vero ius dicere Praetor
vrbanusdicitur,&cum iniureaddicit,&cum iudicia,hoq
cft,Iudicem recuperatoresve dat, & cum decernit: veluti
cum bonorum dat poflesfiones,cumin poflesfioncm mit-
titjcum posfidereiubet.quemacmodum Verrinam de-
monilratum a nobis eft.

jiMl incuriofum.']  Nihil intentatum,nihil in quo cura
attentionemque anitiii aliquant in vitijs corrigendis
adhibuerinnis.

B Contra, tabulas quidem, & fecundum.  ] Enunciatio I. Iu-

ftinianushasbon. polfesfiones contra tabulas, fecundum
tab.vnde liberi,&vnde legitimicoprobauit.quippequa-
ru vfiis( vt hoc locolcribit) necefl'arius eft. Liberis enim
teftamento prsteritis, per contra tab.fuccurrcndum eft.
Porro fcriptis hxredibus ius fuum a Pretore reddendum
cll.Eft enim Prstor iuris ciuilis minifter , & tanquam di-
fpqnfator.Quid vero fi paterfa. inteftato deceflerit? none
Pr®torfuum debet imperium interponere, & ius liberis
agnatisqueperiegem xn.Tab.quarfitum reddere?

Quinta loco pofita fuerat.]  Sequitur 11. Vfus poflesfionis
vnde decern perfon®, propter lege Iuftiniam qu® fiducia
contrafta fieri emancipationes omnes voluit,fublatuseft
Legem autemintelligitvlt.C.delib. emancip.de quafub
lit.Delegit.agn-fucc.quia fatis,vt videtur,copiofe expli-
catum eft,hoc loco nihil attinet pluribus verbis diflerere
ne aftum,vt dicetur^ganius.

Extraneo manumifiori.  ] Patri fiduciario, cui dicis cau-
C fa liberum caput mancipabatur. prsferebat autem, cum
emancipatio contrafta fiducia fafta non erat: ob eamque
caufam manumiffor, quad patronatus iure, huic a fe ma-
numift'o inteftato ac fine liberis defunfto fuccedebat 1.2.
C.ad Terty il.l.fi ad patrem,i o. D. defuis & legit.

Eifdemj • manumifloribus.]  Semel enim teftationc in iu¬
re fafta,filius de manu poteftatequepatris dimtttebatur:
omni alio ritu fublato l.vlt.C.de emancip.lib.

Superuacuafiat.]  Nam fi ci turn demum locus erat,cum
contrafta fiducia non eflet,nunc autem contrafta fiducia
emacipationes omnes fiuntirelinquitur,eius nullum pror
fus vfum reliftum efl'e.

In gradum eius fextam.  ] Sequitur hi. Poflesfio vnde
cognati in quint® fublat®locum atque ordinemexlu-
ftiniani inftituto fucceftit. Nam h®c quoque a luftinia-,
no tanquam neceflaria, conferuata eft . Cum enim legis
auxilio cognati deftituantur, ratio poftulat; vt ijs Pr®-
• tor ius iplis propter fanguinis & natur® rationem qu®-
D fitum red dat.

Iusiiniani inflituto feptima, oBaun, & decima bon.
pojjejjiones fublatafunt, & fex tantiim ordi-
nariee in ufum recepta  ; quarum ilia t
vnde vir & vxor, pojlremum
locum obtinet.

V. Cumque antea fuerat feptimo loco bo-
norumpoffefsio TVM QJ/I EX FAMI-
LIA,  & o6tauo VNDE  PATRONI PA-
TRONAEQVE LIBERI  ET PAREN

TES EORVM: vtranque per conftitutione no
ftra,qua deiure patronatus fecimus, penitus eua
cuauimus . Cum enim ad fimilitudinem fuccefl
fionisingenuorum,libcrtinorum fuccefsioncs po

T i fuerimus


Franc. Hotom, in 11. Lib.

fucrimus, quis vfque ad quintum gradum tan-
tummodo coartauimus, vt fit aliqua inter inge-
tiuos & libertinos differentia; fufficit cis tam con
tra tabulas bonorum pofl'efsio , quam V N D E
L£GITIMI,& VNDE COGNATI:
(x  quibus poffunt fua iura vindicare, omni fcru-
ulofitate & inextricabili errore iftarum duarum
onorum poflfefsionem, refoluto. Aliam verb
bonorum poffcfsionem, qu$ VNDE  VIR
E T V X O R appellatur,& nonoloco inter ve
teres bonorum poflefsiones pofita fuerat,&in
luo vigore feruauimus, & altiore loco, ideft, fe-
xto earn pofuimus: dccima quoque veteri bono¬
rum poflefsione,qu£ erat VNDE  COGNA¬
TI MANVMISSORIS,  propter caufas
enarratas meritb fublata: vt lex tantummodo b.o
norum poflefsiones ordinarias permaneant, fuo
vigore pollentes.

Vtramque penitut euacuauimus,  ] Enunciatiol. Septima
&odtaua bonorum poffefliones per legem luftiniani de
iure patronatus cx vfu fublata: funt. Septimam enim qua:
familiae liberti deferebatur, hoc eft, fuish*redibus, due
filij naturalesaut adoptiui client, fine etiam materfami
lias effet, poll legem luftiniani qua Jibertinorum inge-
nuorumque differentia in hfreditatibus fublata eft, fu-
pcruacaneam effe apparet . poffunt enim illi earn bono¬
rum poflefsionem petere, qua: competitfuis hf redibus
ingennorum: nimirum,Vnde liberi. At olim ante lufti¬
niani legem non poterant. Prartor enim dirnidi* dunta-
xat bonorum partis poflefsionem ijsdabatialterius di-
midi*, patronis.§.i.fupra, DefuccelT. lib. Oftauam au-
tem bon. poflefsionem,que patrono eiusque liberis defe-
rebatur, cade ex caufa intercidiffe conftat. dabatur enim
turn , cum libertus filium adoptiuum tantum reliquiflet:
vt patronus ei dimidiam bonorum partem adimeret.
quod ius a Iuftiniano cum penitus fublatum fit, fequitur
etiam, earn bonorum poflefsionem quf hue pertinebat,
fublatam effe.

jtd. jiniilitudinem fuccejjionis ingenuorum. ]  Sequitur 11,
luftiniani lege, hbertorum fuccefsiones ad fimilitudi-
riem ingenuorum , prefer gradiium numerum redadts
funt.l.i. De iurepatron. que in Codice Grfce feripra in-
tercidit, quemadmodum proximo cap. Dc fuccefl.lib.do-
cuimus. Voluitautem ea lege Iuftinianus, liberos liber-
ti, cuiufcunquegradusellent,patronum penitus exdu-
dere, eosq; folos hsreditatem vnuicrlam obtincre. quod
cum ita fit, vt liberi hbertorum poflefsione Vnde liberi,
que ingenuorum liberis eompetit, fine controuerfia iam
vtipollunt, vtlolidam hereditstem auferaht : & patro¬
nus Praitoriam illam poflefsionem, qua femiffem poftu-
labat,amifit: quoniam vniuerfam hfredita-tem etiam ado
ptiui liberi per luftiniani conftitutionem auferunt.

Sitjpcit eis tam contra tabulas .] Sequitur ni. Patro-
nis tres bonorum polleffiones luftiniani lege rchfte funt,
contra tabulas, vnde legitimi, & vnde cognati. Nam con
tra tabulas quidem poltulabunt, cum in teftamento Ii-
berrorum prf tenti fuerint, qui liberti nullos liberos ha-
fccrent, vel eos exhgredauiflent , vt tertiam partem bo¬
norum liberti confeqiiantur.§.fed noltra. fupra, Dc fuc-
cefl.lib. Vnde legitimi vero poftularcpoterunt,cum in-
teftato ac fine vllis liberis turn naturalibus, tuni (vtmo-
do dicebatims)adoptiuis liberti decefterint, Vnde co-
gnati verbs cum neque patroni, neque eorum liberi, fed
cognati foli fuperfunt, quibus vfcjue ad quintum gradum
liberti hereditasconceditur.

OmnifcrupUlofitate ifiarum duarum , ] Qui ex familia, &
vnde liberi patroni. Magnas enim controuerfias fuiife
pi obabile eft, in bonorum partitione, quam prftorinter

. fuos hfredes non naturales, & patronum inftituerat,
Dimidif nanque partis bonorum pofleflionem ilJis da-
bat, vt didum eft ihuic verb, eiusve liberis, alteriui
dimidif.

Qute vnde vir& vxo r apfellatur.  ] Sequitur 1111. Pof-
feftio vnde vir & vxor, quf olim nonum locum obtine-
bat, a Iuftiniano fexto loco poll ta,& con firmata eft.l.i.
D. vnde vir & vxor, Neceflaria enim life ob earn cau-
fam fuit: quia cum matresfa. iam nulle fint, idell matri-
monia per manuum coniientionem non fia nt, nu llo pror
fus iure fuperiorum polfeflionum hiccedere. inter fe
poterant.

Decima quoque bon. j.ojjejjione.  ] Sequitur V. Decima
pofleftio vndecogn. manumifloris, propter ius patrona¬
tus a Iuftiniano immutatiim, tota fublata eft. hoc eft, in
earn quf vnde cognati dicitur,& antea ob folas ingenuo¬
rum hsreditates concedebatur, transfula. ita tamen, vt
vfque ad quintum gradum dumtaxat compctcret: ciim
qua ex parte ob ingenuorum hfredifates datur, ad fextu
&(eptimum vfque gradum defcratur.§.penul.liipra. De
fuccefl, lib.

Sex ordinancefcmanexnt . ] Sequitur v r. Inftituto lu¬
ftiniani, fex tantum ordinarie bon. polieftiones relidf
funt . Nam cum decern effent, quatuor fuftulit: vnde de¬
cern perfonc, qui ex familia, vnde liberi patroni, & vnde
cognati manumifloris. Ordinarias autem has iccirco
appellat, quia ordine deferuntur.l.i .D. quis ord.in bon.
poflcf. vbi Vlpiani verba Triboniani arbitrio circumcifa'
hfc Jeguntur ■ Inteftati hi gradus vocantur: primiim fui’
hfredes, fecundb Jegitimi, tertio proximi cognati, dein-
de vir & vxor. h*igiturordinarif funt: cum infequens,
qu* Ex Iegibusappeilatur, extraordinarium quoddam,
yt modo dicamis, fubfidiuni  fit.

ToJ/btfo quee ex legibus , poflrcma eft, & extra
ordinem ijs datur y qttibus nouo iure
delata cft.Li. D.vt ex legib.

VI. Septima eas fetuta, ejuam optima ratio-
re Prsetores introduxerunt . Nouifsime enim
promittitur cditto ijs etiam bonorum pofl'efsio,
quibus yt detur, lege,vel fenatufconfulto,vel
conftitutione comprehenfum eft : quam neque
bonorum poflclsionibus qux ab inteftato ve-
niunt, neque ijs qua: ex teftamento flint, Prartor
ftabiliiure connunierauit: fed quafl vltimum&
extraordinarium auxilium ("prdut res exegit)ac-
commodauit , fcilicet ijs qui ex  legibus , fenatuC-
confiiltis,conftitutionibusque principum,ex no¬
uo iure, vel ex teftamento, vel ab inteftato ve-
niunt .

Quibus vt detur.  ] Enunciatio I. Vltima bonorum pof-
feffio eft, quse vt detur, lege, S. confulto, vel conftitu¬
tione comprehenfum eft.li, vt exlegib. vbi Vlpian.edi-
dli verba hseprodit, Vtinie quaque lege, Senatufcon-
fulto,bonorum poffdfionem dare oportebit,  ita dabo.
Et hoc eft, meo iudicio, quod PauJus fignificat in 1 . fed
cum, 6 .  in fi.D.de bon.poflefs.legum quoque tuendarum
caufa dati a Prietore bonorum pofieffionem.

Quafi vltimum & extraordinarium.  ] Sequitur 11. H*c
pdle flio ijs qui ex nouo iure, vel ex teftamento , vel ab
inteftato veniunt, quafi vltimum & extraordin.auxilium
defertur.d.l.i .vbi Vlpianus non obfciire fignificat,quam-
obrem extraordinarium fubfidium hoc dicatiir, cum ita
feribit: Nunquam bonorum pofl'eflSo qua: ex alia parte
ediftiagnita eft, impedit,iftam bonorum poflefsionem.
quinetiam Imperator hoc locofatis id aperte oftendit,
cum ait,illam neq; in ordinem eartim qu* ab inteftato,
neque inter eas qua: ex teftamento dcferuntur,aggregari

pofl'e.

inftit. Imp.Commentarius.

poffc. ttiodo enim ex tcflamcto, modo ex inteflato a lege
lcnatusve confulto dcfertur.

Tetendisbono. po/ftjjionibus amiJpaeiumparent':-

bus & hberisprxfimtum eft,agnatis & cogna
tis dictum centum, ficutius pctendi
omijjiim contimo uel eiufdem gra-
dus perfjnis acercfcat, vcl in ft  -
quentihus acquiratur.

VII.  Cum igitur plures fpccics fuccefsio-
num Prsetor introduxiflet ,  casque per ordinem
difpofuiflct, 8 c in vnaquaquc fpecic fuccefsio-
nis lips.- plures extent difpari gradu pcrfonx :
11c a&iones creditorum differrentur , fed habe-
rent quos conucnirent: 8 i ne facile in pofleC-
fionem bonorum dcfun&i mitterentur , & eo
modoiibi confulercnt: ideo petendte bonorum
poflefsioni certum tempus prsefiniuit . Liberis
itaque 8 c parentibus , tana naturalibns quam ado
ptiuis, in petenda bonorum poflefsione anni Ipa.
cium, extern autem agnatis velcognatis cen¬
tum vtilium dicrum dedit. Et fiintra hoc tem¬
pus aliquis bonorum poflelsionem non petie-
rit, eiufdem gradus perfonis adcrcfcit: vcl fine-
mo fit, deinceps exteris bonorum poflefsionem
perinde ex fiicccflorioedidiopollicetur.acfiis,
qui prxeedebat , ex eo nutnero non efllt. Si
quis itaque dclatam fibi bonorum poflelsionem
repudiaucrit: non quoufque tempus bonorum
poflefsioni prxfinituin exceflerit expcCtatur, fed
ftatim exteri ex eodem edifto admittuntur..

Eafque per erdinem difpofuiffet.  ] Enunciatio I. Praetor
ordine bonorum pofiefliones difpofuit, fucceffioncmque
inter cat admifit.-]. i. D. de fuccefl'. ed. Sunt enim edifti
quod (uccefforium ex potiffima parte nominatur, duo
capita, priori Praetor dcnunciat, f’e inter eos quibus bo-
norumpoffeffioncs deferuntur,fuccelTioneni pcrmiflii-
rum . nimirOni vt in Jocum eorum,qui pofluJationerra
omiferunt,fequentesfuccedere fubirequepoflinc. In-
tclligendum autem efl, duplicem hie fuccefttonem in-
telligi: vnam ordinum,alteram graduum. Ordinum di-
citur , cum ordo perfenarum vniuerfus, cui potiffimum
pofl’eflio deferebatur, illarrr omi/it: veiuti, iiberorum ,
aut legitimorum , aut cognatorum . hos enim ordities
Vlpianus enumerat in l.i. D.quis ord.in bono.poffeaque
fuccesfio Dc capitc in caput appellatur. J.f .C qui admnt,
adbono. pofl. Liberis igitur omnibus omittentibus,ad
agnatos res rcdi:& his rurfus omnibus earn afpernatis,ad
cognatos ; pollrcmum etiam ad virum & vxorem. Gra¬
duum autem fuccesfio dicitur,cum prinio eorum gra¬
duum qui in ordine aliquo funt, omittente, infequens
admittitur : plures caim m ordine vnoquoque reperiun-
turgradus, praeterquam in illo viri & vxoris. nam in or-
dine Iiberorum funt fill/, nepotes, pronepotes, &c. in
ordine agnatorum , frater, patruus, patruelis: in ordi-
necognatorum, vterinus, auunculus , confbbrinus. Bo¬
norum igitur poflesfio non modo fingulis ordinibus , vc-
rum etiam fingulis cuiufque ordinis gradibus dcfertur :
necantead ordinem (cquentem deuoiuitur, quam pe-
detentim per fingulos gradus decurrerit. quae fuccesfio »
De gradu in gradumvulgo nominatur.

He afliones creditorum dijferrcntiir.~]  Sequitur 11 .Tem¬
pus a Prattore iccirco preefimtuni effne afliones credito¬
rum difterrtntur, & facile in bonorum defunfti poflcf-

fioncm mitterentur I.i.D.defuccefT.ed.vbi Vlpianus air,
ediftum fuccell. iccirco propofitum effe, ne bona haere-
ditaria vacua fine domino diutius iaccrent, & creditori-
buslongiormorafieret : vt maturius posfir.t creditore*
feire, vtrum habeant ,cum quocongrcdiantur, an verb
bona vacantia fifeo fiat dclata, anpotiusad poflesfio-
nem bonorum procedere debeant quad fine fuccefforc
defunfto. Atquc his quidem ex verbis altera edifti fuc-
ctflori j  pars, quae fuerit,intelJigitur.

Liberis itaque & parentibus.]  Sequitur III.  Spacium
poffesfionis petendae liberis & parentibus turn naturali-
bus turn adoptiuis, anni praefinitum ell: agnatis & cogna-
tis, dierum centum 1 .1. §. largius. D. defuccell.ed. vbi
Vlpian. ait,  largius tempus parentibus hberisquepeten-
dae bonorum pollesfioni tribui, in honorem fanguinis:
quiaartandi non erant, qui pene ad propria bona ve-
niunt. ideoque annum iihs praellitu unielfe ifcilicetita
moderate , vt ncque ipfi vrgerentur ad bonorum pofl’ef-
fionis petitionem, neque bona diu iacercnt. At pauld
fupra dc agnatis cognatisque loquens: Quod dicimus,
inquit, intra dies centum bonorum poflesfionem peti
poffe , ita intelligendum eft, vt& ipfo diecentefimo bo¬
norum poflesfio peti posfit.

Eiufdem gradus perfonis accrefcit.  ] Sequitur 1111. Iut
eius,qui poiicflionis petitionem omifit , autiis, qui eiuf¬
dem gradus funt,accrefcit:aut,fi nemo eft,infequenti da-
tur.l.t-in fi.D.de bon.poff.vbi Vlpianus ait, in bonorum
pofl'effione ius efle accrefcendi proinde fi plures fint,qui-
bus bonorum pofleflio competit;, quorum vnus admifit
bonorum pofleflioncm, caetcri non admiferunt: veiuti
quod fpreuerunt ius fuum,aut tempore bonorum poffef-
fionis finito cxclufi fimt, aut ante mortuifunt quam pc-
tierunt bonorum pofftffionem,ci,qui admifit,a crcfcent
etiam hi portiones, quatciteris competerent, fi petif-
fentbonorum poflefsionem . Caufa; conflitutio,Ednftum
hoc fuerat: Si is,cui primum poflefsio deferebatur,omit-
tat, tum infcqnentifuccedereliceat. Sempromus duo-
bus fratribus fuperflitibus reliftis inteflato dccefsit.
prior bonorum poflesfionem amplexus efl, alter earn
omifit. patruus partem bonorum dimidiam forte posfi-
debat: hoc eft,habebat. frater illam depofeit. Intentio:
Mihi omnium bonorum poflesfio debetur. D- Inio mihi
partis dimidii i ebetur. Qj Vtrum illi tota. an huic
ex parte debcatur. R . Quia Prartor, eo, cui primum
deferebatur, omittente, infeqiienti fuccesfioncm per-
mittit. F. AtPritornondeperfona,feddegiadufen-
fit. Difcepratio ex feripto &  fententia nafcitur, An
pritoris ediftum de gradu tantum intelfigi debeat. Iu-
ilinianusin l.meminimus. C.de Jegit. hirs d. Succesfio-
ms ius, inquit, etiam hac in parte feruatur: vtfi qui ex
fecundo gradu vocati renunciauerint hireditati ,&no-
luerint cam adire, nullusque alius fit in fecundo gradu,
qui fucccdere ei potefl,& vulti tuncij,quos prifentxlege
enumerauimus,extertio gradu in locum reculantium
fucccdant. Perfpicuiim efl igitur quid inter edifti Prae-
torij fuccesfionem & ius accrefcendi interfit. nam ilia
inter eos, qui difparis ordinis & gradus funt, locum ob-
tinet : hoc inter eos tantum qui eiufdem gradus funt,
quod eo magis obferuandum efl, quia ius accrefcendi ad
hiredem migrat , bonorum poflesfio nequaquam 1 . fi
pluribus,D.de fuis legit.l.j.S.acquirere.Debon.poff.

Hon quoufque tempus bonorum poJ]eJ]ioni.  ] Sequitur V.
Vt primum quisdelatam fibi poflesfionem repudiauit,
continuo cetcri admittuntur. l.i .§• 4.D.de fuccefl’.ed.vbi
Vlp.ait; Quibus ex edifto poflesfio dari potefl, fi quis
eorum aut dari fibi noluerit,aut in duob.ftatutisnon
admiferit, tunc ceteris bonorum poflesfio perinde corn-
petit ,ac (5  prior ex eo numeronon fuerit. Caufe'con-
flitutio : Sempronius fratre& patruo fuperflitibus rc-
liftis inteflato decesfit. eius bonorum poflesfio intra die*
centum fratri fuperfliti competit. is earn nonagefimo
die repudiat. patruus,cui fuccesfio permittebatur ,
cuique centum dies pratflituri erant , exiflimans d«-
centos dies concedi , centum fcilicet fratri , & fibi

T i  alios

%**

Franc. Hotom. in II. Lib.

alios centum , non feftinauit petere pofl'esfionem ,
fed primo & centefimo denique die poll repudiatam a
fratre pollesfionem, ad frstorem venit poifesfionem-
que poftulat. Ibi Fifcus contradicit, tempus exaftum
ell'e oftendens.Intentio filci: Excluius es tempore. D.N on
fum.Q^. An fit.R.Quia ceteni dies,qt>i turn fratri tutnihi
dabantur,non funt vtrique noftrum exafti. F.Atcenteni
cuiufqj dies ab eo tempore cedere incipiunt, quo bonorQ
polfeflio defertunid eft,ccepit competere.delata aute,tibi
eft ex eo tempore,quo a fratre repudiata cft.Difceptatio
ex contrarie icriptis nata eft, quorum alterum centenos
dies cuiq; perfonejdabat,alterum in omittentis locu infe-
quentem ftatim fuccedere iubebat. An centeni dies qui
fuccedenti dantur, ex eo tempore cedere incipiat,quo illi
poffeflio defertur, competercq; incipit.

Dies omnes bic utiles numeremtur, honorumq; pof-
feffio quoquo modo reffdadmittitur . l.ij. D.
quis ordo in bon. 1. ult.

C. qui admitt.

VIII. Inpetendaautcbonorum poflesfione
dies vtiles finguli cofiderantur.Sedbene auterio-
res Principes & huic caiifa: prouiderunt, ne quis
pro petenda bonorum poflesfione curetifcd quo-
cunq; raodo admittentis earn indicium intra fta-
tutatempora oftenderit, plenum liabeat eornm
bencficium.

■ ties utiles finguli cenfiderantur.]  Enunciatio Lin polfef-
fione petenda finguli dies vtiles computantur 1. i.  D.quis
ord.in bon. vbi Vlpianus, ait, Vtile tempus eft bonorum C
pofleflionum admittendarum.ita autem vtile tempus ell>
vt finguli dies in eo vtiles fintifcilicet, vt per fingulos d ies
& feierit, 8c potuerit admittcre. c^terum quacunque die
nefeieritjaut non potuerit,nulla dubitatio eft quin dies el
non eedat. Quibus ex verbis intelligimus, vtiles dies hoc
in negotio intelligi, quibus quisdelatam fibi pofleflione
fciuit,eamqj a Protore poftulare potuit.No emm femper
Prsetoris copia eft. Quinetiamintelligendum eft, dupli-
citer Prsttore fni copiam facere interditm pro tr.bunali,
interdum extra tribunal,eo loco vbi lalua maieftate im-
perijfui,(aluoqj more maiorum ius diet t J pen.D.deiuft.
&iur. quo tempore Deplano ius dicere. Prator in libris
noftris dicitur: quafi cui opponatur, De fuperiore loco,
tribunal enimeditum excclfumquc fuifle, nemo nefcit.
Quibus autem diebus pro tnbunali in eburnea curulifel
la fedebat,iij dies feflkmum appellantur a noftris in 1.2.8c
pad". D. quis ord.in bon.pofl'. lam verb pofleflionum aii,e
caufe cognitionem requirebant,alie nonrequirebantul-
l£ DecretaleSjhie verb Ediftales vocabanturiills pro tri¬
bunal! dabantur, hg verb etiam de piano dari poterant.
Huiufmodi feptem ills funt, quasadhucenumerauimus;
qua; quia edifto deferebantur,caufg cognitionem,vtpote

quarum perlpicua elfet caufa,non reqiurebanti eoque de
piano dari poterat. lllius generis funt Carboniana,Ven-
tris in pofleftione mittendi, eius qui captiui furiofive no¬
mine mittendus eft : quorum caufa cognofcenda erat, Sc
quia non nifi pro tribunali decreta interponebantur, fef.
fionem Prstoris omnino requirebant.

Quocunque mode admittentis.] Sequitur 11 .Ex principum
conititutionibus bonorum polfeflio quocunq; niodore-
dle petitur.l.vlt.C. quiadniitt.ad bon.polf. vbi Gonflan-
tinus feribit, fe verborum inanium captiones excludere
& decernere,vt apud quemlibet iudicem,vel etiam apud
Duum viros qualtfcunque teftatio ample&ends hsredi-
tatis oftendatur.

DE J. C Q^V I S I T1 0 T E

ARROGATIONEM.

TITVLVS. X X X V .

lujliniani lege,qui patremfamiarrogat, yfumfruff.
earim omnium rerum qu as  aliunde quam
ex re patris qu&fiuit, fublato iure
antiquo adipijcitur.

I. Eft & alterius generis per vniuerfitatc fuc-
cesfio,qua; neq; lege duodecim Tabularum, neq;
Practoris edifto, fed eo iure,quod confenfu rece-
ptum eftjintrodufta eft.Ecce enim,cum paterfa.
lefe in adrogationem dat, omnes res eius corpo-
B rales & incorporales, qu£eq; ei debits l  unt,adro-
gatori antca quidem pleno iure adquirebantur:
exceptis ijs,qus per capitis deminutione pereunt
quales funt operarum obligations,& ius agnatio
nis.vfus ctenim & vfusfrudtus, licet his antca co-
numerabantttr,attamen capitis deminutione mi¬
nima eos tolli prolnbuit noftra conftitutio. nunc
autem nos eandem adquilitionem,qus per adro¬
gationem fiebat, coartauimus ad iimilitudincm
naturalium parentum. Nihil enim aliud,nifitan-
tummodo yuisfrudtus, tarn naturalibus patribus,
quam adoptiui s per fihosfamilias  adquiritur in ijs
rebus, qua: extrin/ecus fdijs obueniunt, domiaiQ
eis integro feruato.

Eo iure, quod confenfu receftum eft.]  Enunciatio I.Acqui-
fitio per arrogationefolo confenfu inftituta. Quod tame
obfeuriun a’icui vidcri pofleticum fatis conftet, liliosfam.
nihil proprium habere potuifle. eos autem quiarrogaba-
tur,tam iure legeq; filiosfam.faftos efl'e, quam fi ex patre
' acmatrefam.nati client. Vnderatiocinariliceret,ex legis
potius fententia quam moribus 8c confuetudine ius illud
inlhtutum eflerquemadmodum tutelapatronorimi Sc pa¬
rentum legitima nominatur. nam fi patna poteftas in ar
rogato quxriiur, confentaneum eft,etiam miplius bona
& fortunas quxri.

jdntea pleno iure acquireiantur.]  Sequitur.l I .Ohm bo¬
na, non'inaauearrogati omnia,printerea qux  capitisde-
minutione peuut,arrcgatoripleiioiurequgrebantur J.q
ex liberis,! i .§.2. D.de bon.pofl.tec.ub.  vbi Papinianus
ait,eum qui fe  arrogandudederatjcu capite fortunas quo
que bias in hmilia Si cornu abend  tranftulilfe. & l.fi pa-
1  terfa.i j. D.de adopt, vbi Vip.aitiSi'pateifa.adoptatusfit,
omnia qux  eiusfuerunt,8t3cquiri pofiunt,tacito iure ad
eum qm adoptau it,tranfire-hoc amplius etia,hberos eius
quos in potdtatebabet,eumfequi. Excipiuturautem ea,

■ qux  minima capitis deminutione interetint, veluti agna-
tionis iura. Emancipatum enim 8cfuihieredis &  agnatio-
nis iura perdere,didum eft fuperius multis Jocis, ex J.ca-
pitis,i 1 .D.defuis8clegit.8c 1.4.infi.D.degradib. Quod
autem de operarum obligatione adiedum  eft, non tam
facile inteliefhi eft. Opcre igitur Jibertorumjde quibus
loquimur, aut officiales, autartificiales dicuntur.illatia
hununitatis officio quibufeunque rebus preeftando,ha;
vero certa in arte,veluti pi ngendi, fabricandi, medendi,
pofitsfum: vtin Commentano verborum iuris expofui.
Iraq; artificiales,& a quouiscuiuis patroni iuifu prjftari
pofl'unt: veluti vt nauirn domuve libertus gdificet,ab alte-
rove no minus perito edificanda curet. ills verb 8c a folo
liberto,Sc foli patrono nauari pofsCit: vt ei prglto fit^buf.
cunq; rebus inferuiat, folatiu afferat, comite fe adiungat.
Hinc Vlp.inl.fabriles,6.D.de op.iib.Fabriles inquit,opc

cetersque

Inftitut. Imp. Commentarius. 223

citcrxquc,quiqaafi inpccunii priftationeconfiftunt, 1
ad hiredem tranleunr.orficiales verb non tranieunt.Hec
cun; irafint, qucramus iam, Claudio in Fonteij familiam
an eiuslibercorum obligatio propter arrogationcm ex-
tiniftafit?IntcnuoClaudijvel Fonteij potius hicerit:
Debes nobis operas. D. Non debeo.Q^An debeat. R.
Quia Claudius capite deminutus, in feruitutemque re-
da&us, & quad mortuus eft . itaque & vfum & vfumfru-
dum quad mortuus amidt.F. Imo iuspatronatus extin-
dum non eft. nam & tuus hires erit.l.d liberals,23. &
l.patroni^.D-de op.lib.Et fine Prgtorispcrmiilu in ius
eum non vocabis.l.fed d,i o*§.2.D.dein iusvoc.Difcepta
tio ex contrarie fcriptis nata eft > An iccirco per cman-
cipationem operarum obligatio nonextinguatur,quia
ius patronatusretinetur.Equidem quod ad me attinet,
cxiftimarem iuspatronatus pcremancipationem , quad
per mortem ciuilem extindum efl'e.veruntameex iquo
& bono placuifle lurifconfultis > & iusfuccedendi &ho-
noremobfequiumveacreucrentiam patrono referuari. I
Aequius enim vifum eft,patronum , quamuis alienam in
poteftatem redadum, quam fifcum fuccederciciim liber—
tusnccliberos nec agnatos illos habeat. Reuerentiam
autemTemper retinendamefte , vclfola humanitatisra¬
tio declarat.

Quales funtoperxrumobligationes.]  Sequitur hi.  Ope¬
rarum obligationcs & agnationum iura capitis dcminu-
tione intereunt.l.vt iundurandi,7.in fin.&l.optri.^.D.
de oper.lib.& §.vlt.dipra De legit.agna.tut.

Vfus etenim & vfusfrufihis .] Sequitur 1111.  Olim vdis
& vfusfrudus minima capitis deminutione peribat.Qua
de re fuo loco a nobis explicatum eft.

’Prohibuit noFtra cmfiitusio.]  Sequitur V.Iuftiniani lege,
nec vfus, nec vfusfrudus emaucipatione amittitur.l. pen.

& l.vlt.C.de vfuf.

Tgifi tantummedo yfusfruclut.  ] Sequitur VI. Inftituto
luftiniani, arrogator fblum vdimfr.bonorum aduentitio
rum eius quern arrogauit,adipifcitur.l.cum oportet.C. C
debon.quilib.Et libroprimo fudus id explicatum eft.

Arrogatormortui apudfe arrogati bonorum, nifi

cert a  perfonx extent,plenus dominus efficitur,
illius autem viuentis aut creditoribus
fatisfacere, aut vt in bona eiufde
mittatur,pati cogitur.l.vlt.

C. commu.de fuccejf

1 1 .  Mortuo autem filio adrogato in adopti-
ua familia, etiam dominium rerum eius ad adro
gatorem pcrtranfit: nifi fuperlint alia; perfonar,
qux ex conftitutione noftra patrem in ijs, qua:
adquirinon poflunt, antecedant. Sed ex diuer-
fo, pro eo quod is debuit, qui fe in adoptionem ‘I
dcdit jipfo quidemiure adrogator non tenctur,
fed nomine filij conuenitur: & fi noluerit eum
defendere, permittitur creditoribus per compe-
tentes noftros magiftratus, bona, qux eius cum
vfufrudtu futura fuiffent/i fe alieno iuri non fub -
ieciffet,pofsiderc,& legitimo modo ca difponere.

E titm dominium rerum eius.']  Enunciatio I. Arrogato in
adoptiua familia mortuo , nifi certi perfoni fuperfint,
arrogator bonorum ipdus plenus dominus efficitur.I.vlt.
C.commun.defuccefl.vbi hi perfoni enumerantur hbe-
ri huius filij,&fratres. fcilicet cum de boms maternis
agitur,& iis quinuptiarum caufam acquidcafunt. lufti¬
niani autem conftitutio , Grice vt veridmile eft, feri-
pta intercedit.

Ipfo quidem  jure.] Sequitur 11. Arrogator eorum cau-
fa qui arrogatus debcbat,non fuo, fed ipdus nomine con

ueniri poteft. Suo enim nomine perfonalibus aftionibus
tenentur ij foli, qui contraxerunt. arrogator autem non
contraxcrat. At ex contrario agi in arrogatum, qui lam
filiusfam.fadus erat, non potcrat: nid de peculio, quod
fortafie vel nullum,vel perexiguum erar.Quareex £quo
& bono inllitutum cft,vt arrogati nomine aduerfus ario-
gatorem ageretur.

Temittitur creditoribus.  ] Sequitur 111. Creditoribus
arrogati, quem arrogator non defendit, bonorum pof-
feflio a magiliratibns addicitur.Qucd ob earn caufam in
llitutum eft, ne increditorum fraudem fieri arrogauo-
nespoflent.

DE EO ,CFI LIBERJUTIS  C^IV-

SA BONA ADDICVNTVR.

T I T V L V S XXXVI.

Cui bares non ext at, eius bona cuiuis quife <es alie-
num Jolutururn caueat , iibertatum conferuanda-

rum caufa addicuntur:vt etiamftruorum ma
numittendomm,fi con[entiant,patronus ef
jiciatur.qubd ftfifeus vacantetnbxredi-
tatem occupet, iibertatesprxftabit.

1. vlt. C. de teft. manu. l.ii.

& liij.D.de fid. lib.

I. Accefsit nouus cafus fuccefiionis ex confti¬
tutione diui Marci. Nam fi ij,qui libertatem ac-
ccperunt a domino in teftamento, cx quo non
aditur hxreditas, velint bonafibi addici liberta-
tum conferuandarum caufa, audiuntur. Et ita
diui Marci referipto ad Pompilium Rufum con-
tinetur .verba referipti ita fe habent: SiVergi- «
nio Valenti, qui teftamento fuo libertatem qui - «
bufdam adferipfit, nemine fucceffore ab intefta- »
to exiftente,in ea caufa bona eius efl'e coepcrunt, «
vt venire debeant: is, cuius de care notio eft, adi »
tus rationem defiderij tui habebit, vt Iibertatum »
tain canim, qua; direifto, quam earum, qua; per «
fpeciem fideicommifsi re! i6cx  funt, tuendarum «
gratia addicantur tibi; fi idonee creditoribus ca- «
ueris de folicio, quod cuique debetur, foluendo. «
Et ij quidem,quibus direfta libertas data eft,per- u
indeliberi crunt ,ac fi hxreditas aditaeffet Ij »
autcrn,quos hxres manumittere rogatus eft, a te «
libertatem confequentur: ita autem, fi non alia "
conditionc velistibi bona addici, quam vt ij etia «
qui direfto libertatem acceperunt, tui liberti «
fiant. Namhuicetiamvoluntatitux,fiii,quo- «
rum de ftatu agitur , confentiant, aueftoritatem «
noftram accommodamus.Et ne huius referiptio- «
nis noftrx emolumentum alia ratione irritum «
fiat, fi fifeus bona agnofccre voluerit,& ii,quj rc- "
bus noftris attendunt, feiant commodo pecunia - »
rio prxferendam efle libertatis caufam: & ita bo- ”

na cogenda, vt libertas iis falua fit, qui earn adi 31

pifei potuerunt, ac fi harreditas ex teftamento «
adita eflet.

Ex conflitutioneD. 3 /aro'.]Enuciatio I.Tus bonorum ad
diflionis a D. Marco inllitutum eft.l. fi hzrcditas,6.& 1 .
vlt.Cde teft.manum. Ex quo conftat,quatuor rerum per
aucriioaem acquircndarum modos,quatuox varijsex ton

tibus

2  24 Franc. Hotom. in 11. Lib.

tibus manafle. nam harreditas ex xu.Tabulis, bono-
rum polfeflio a Pr®tore, arrogatio ex populi confenfu,
addiftio ex Principisrefcripto fumpta eil

Qui libertatem acceperuntadomino.  ] Enunciatio I. lus
addiftionis nonfolum ad extraneos, fed etiam ad eosfer
Uos,qui teftameto manumiflifunt,pertinet.l.vlt.C.de ma
num.teft.vbi luflinian.teftatur, hoc referiptum & ad que
libet extraneutii)& ad vnum ex feruis,qui & ipfe libcrta-
tedonatuseft, & pro fua periclitatur conditione, exten-
di. quod ipfum confirmat Vlpianus in l.z.D. de fid. lib.
vbi ait hocrefcripto uiberi, vt libertasconipetatferuo.
eiquebonaaddicantur. vtrumautemid ex ipfius refcri¬
pti verbis,an exfcntentiaconftitutum fit,cquidem aftir-
niare non poffiim: tantum dico, fcnptum refcripti, quod
hoc loco luftinianus edit, nihil iftius dilerte continere,
qux res Theophilo in ipfius Refcripti interprctatione er-
landi caufam prxbuit.

^id Tompilittm Rjtfum.]  Ex refcripti verbis apparet,huc
cxtraneumaJiqucm fuifl'e ,non vnum eferuis teftamen-
tomanumiflis.

T eft ament o libertatem aferipjit.]  Sequitur 111. Hoc te-
Crriptum nifi libertates dat® fint, lociim non habet. Ete-
nun libertatuni conferuandarum caufa potiflimum in-
llitutuni eft.

2{emineJ'ucceJfore ab inteflato.  ] Sequitur 1111 ..Huic re¬
feripto,nifi cum nccex teftamento,necabinteftato quif-
quam h®res eft, locus non datur.l.vlt.C.de tell. manum.
vbi luftinianus ait, hoc referiptum ad cun i  cafiim perti-
nere,quo nemo hgreditatem adire vu It,  eo quod fulpedi
efle videatur. Nequeenimfatiseft h.rreditatem ab hx-
rede inftituto repudiatam efle. turnenim agnatis autco
gnatis hxreditas tanquam ab inteflato defertur : ac pro-
lndccum teftamentum in pottflima parte, hoc eft, in h®-
redis inftitutione, nihil valest, necin libertatuni Jegatis
valebit.l. i.C.eod.& beam quam.C.de fid.vbi hgreditate
non adita, libertates non deberi traditur.

Tam earum, qua: dircSib  . ] Sequitur v. Hoc referiptum <
tam ad diredias, qudm ad fideicomiflarias libertates per-
tinet-d.l.vltt.C.eo.vbi luftinianus ait,huic referipto etia
inijs hereditatibus locum cflc,?qux fineferiptis per fidei-
commiffum relifte funt.

Si idonee creditoribus caueris .  ] Sequitur v I. Cui addi-
■ftio datur, creditoribusidonee cauere cogiturde fohdo
quod cuique debetur, foluendo-l.z. &1.4.§.addici.D. de
fid.libert. vbi Vlpianus ait, ita demum addici bona, fi ere
ditoribus idonee cautum fuerit ,de folido quod cuique
debetur . Idonee autem non fic accipiendum eile, fatif-
dato, aut piguoribus datisded fiei fides habita fuerit pro-
mittentifinefatifdatione. idonee tantum vidernofficio-
queiudiciscurandum, vtvnus ex omnibus creetur,cui
omnium nomine caueatur. De folido autem , idett turn
de forte, turn de vfuris.

Et ij quidem, quibus direflo.]  Sequitur VII. Quibusdi-
reftblibertasdelata eft,nifi confenfu ipforum bona fic
addiflafint,vt liberti poftulantisdfent,Orcini liberti: I
efficiuntur.I-4.§.hi qui.D.eod.vbi Vlpianus ait: Qui di¬
redam libertatemaccipient,Orcini erunt liberti: nifi
forte ij,quiaddici fibi bona defiderant, ita vclint addici,
vt etiam fi diredam libertatem acceperunt, ipfius lx*
berti fiant.

Ii autem,quos hares.]  Sequitur VIII. Quibus per fid ei-
comiftum libertas delata eft, liberti manumifforis fiunt.
].4.§.fi qui.D.eod.vbi VJp.ait: Si quifideicommiflam li¬
bertatem acceperunt, non ftatim vbi addidta bona funt,
lxberos efle: led fideicommiflam libertatem pofle confe-
qui, hoc eft ,manumittendos efle ab eo, cux addida bo¬
na funt.

Ita autem fi.  ] Id eft ita autem Orcini erunt liberti, pe-
finde ac fi. adita htereditasfuiflet. namhsc eb verba
pertinent.

Commodeptettniario praferendam.]  Sequitur IX-Liberta
tiscaufa fifei commodo prgferenda eft.

Et ita bona cogenda .'] Id eft'.in fifeum redigenda.

Vt libertas eis fiduafit.}  Sequitur X. Fifcus hgreditatem

A neminc addidionem petenteadiens, libertates prarftdt.
d.l.4-§.eod.vbi Vlp.ait.Eadcm coftitutioneprofpedum,
vt fi fifcus bonaadmiferit, que libertates compete nt.er-
■ gofiueiacent bona filco (jpernente, fiueagnotierit, con-
ftitutionem locum haberc.caucnim fi aita rationc agno-
fcat,ceflare debere conftitu tionem.

H oc referipto & libertatibus & [cirrus, defuncli con
fulitur: valetquenon mono dim t eft ament o ,
fed & cum ab inteitato libertas per  cc-
dicillos relid a eft.1.if & iiu.eod.

11. Hoc referipto fiibuentum eft & libertati¬
bus, & defunftis, ne bona corum a creditoribus
pofsidcantur & vameant. Certe li fuerint hac
de caufa bona addicta,ceflat bonorum venditio:
® cxiftit enim defunfti defenfor ,  & quidem ldo-
neus, qui de folido creditoribus cauet. In pri—
mis hoc referiptum toties locum habet, quoties
teftamento libertates data; funt. fluid ergoli
quis inteftatus decedens , codicillis libertates de-
dcrit, neque adita lit ab inteflato hacreditas ? fa-
uor conftitutionis debebit locum habere ? Certe
fi reflatus dcceflerit, & codicillis dederit liberta¬
tem : competere earn, ncmini dubium eft.

Et libertatibus,t£rdefuntfis  .]}Enunciatio 1. Hoc re*
fcripto& libertates conleruantur,&ne bona  defundi
diftrahantur prolpicitur.J. fi ha?reditas,6.C. de ted.man.
id quod fuperius demonftratum eft.

Defenfor, & quidem idoneus . ] Sequitur i r. Quo ties
■ alicuius defenfor idoneus exiftit, eius bona credicoribu*
non addicunvur. Qua de re etiam in oratione pro Quin
tio Tullius' difputat.

Qtwtiestejlamento libertates data funt.]  Sequitur hi.
Huic referipto cum teftamento libertates datse funt,pra:-
cipue locus eft.d.l.6.& l.vlt. C.eod.

Fauor conflitutionis debebit locu habere.] Sequitur i x 11.
Hoc referiptum etia m ad libertates codicillis & ab inte-
ftato datas, pertinet.l.2.D.eod.vbi Vlp.ait: Siquisinte-
ifatusdecedens codicillis libertates dedit, neque adita
fit ab inteflato hasreditasfauoreconftitutionisDiuiMar
ci debere locum habere ,vt hoccafu: quf iubet, liberta¬
tem competere feruo, & bona ei addici.fiidonee ctedito-
ribus cauerit de folido, quod cuique debctur,foiuendo-
Caufx conftitu tio. Deceflitaliquisinteftatus.relidisco
dicillisjin quibus leruis aliquotfibertatem dabat. Vnus
illorum addici fibi bona poftuiat. fifem negat ei deberi.
Intentio : Bonamihi addicenda funt. D. Non funt. Q__.

(  An fint. R. Quia re/eriptum de bonis eius qui tettamen-
tumferipfit, loquitur. F. Ateadem codicillorum qu*
teftamenti hoc in genere caulaeft. Valeatigitur ®qui-
tas, qua’in pari cau f a paria iura defiderat . Difceptatio
ex luris fenpti & non feripti cotentione nata eft,An quod
de libertatibus teftamento delatis feriptum eft, etiam in
ijs qu® codicillis relid® funtvaleat.Relpodetur, valcre.

Bona turn demum addicendafunt, cum hteredem
conftat fore neminem. eo tamen qui rc~
pudiarat , reditu to, rate liberta¬
tes manent.l.iifD. eod.

111.Tunc coftitutioni locum effe verba often
dunt, cum nemo fticceffor ab inteflato exiftat.
Ergo quandiu incertum fit vtrum exiftat, an
non:ceflabit conftitutio . Si vero certum efle
cceperitjneminem cxtare,tunc erit conftitutio-

ni locus.

Inftit. Imp. Commentarius. 22 f

rilocus. Si is qui in integrum reftitui poteft, A fiviuus dcderit libertates, vel mortis caufa :&ne

abftinuerit hsereditate quamuis poteft in inte.
grum reftitui, poteft admitti conftitutio, & ad-
diftiobonorumfieri. Quid ergo,lipoftaddi-
ftioncm libertatum conferuanaarum caufa fa-
ftam, in integrum fit reftitutus ? Vtique non crit
dicendum reuocarilibertates: quia femelcom-
petierunt .

£rgo quandiuincertum evil.  ] Enunciatio I. Refcriptum
non ante, quam neminem hteredem fore conftiterit , lo¬
cum obtinct.l.+.D eod.vnde locus hie ad verbum exferi-
ptus eft. Idque referipti verba perfpicuc oftendunt: Ne-
imne fuceelfore ab inteftato exiftentc, in ea caufa bona
eius efle coepcrunt,&c.

Et bonorumaddiSiio fieri.  ] Sequitur 11. Non (iis qui fc
abftinuit, in integrum reftitui poteft, iccirco bonorum
addiftiodiffertur.l.4.§.i .D.eod.vbi Vlpianus itaferibit:

Si is qui in integrum reftitui poteft , abitinuerit fe ha:re-
ditate:an quandiu poteft in integrum reftitui,exiftima-
musconftitutionem ceffare,quia non eft ccrturn ab inte¬
ftato neminem fucceflorem ex tare? Efttamen verius,ad
mittendam coftitutionem . Quid ergo,fi poft addi&ionc
libertatum conferuandarum cauffafaftam, in integrum
fit reftitutus; vtique non erit dicendum,reuocari Iiberta
tes quacfemelcompetierunt. Caufae conftitutio: Adolc-
feens feriptus hereditatem repudiauit. veriim ob imperi-
tiam attatis, incertum eft an rcftitutionem in integrum
poftulaturus fit. interea feruus vnus addiAionem poftu-
lat.Intentio:Mihi addicenda bona funt.D.Non funt. Q^,
Sintnecneaddicenda. R. Quia nondum certum eft, ab
inteftato neminem fucceflorem fore. F.At benignius eft,
nec tamdiu libertatesdifFerri,nec etiam crcditoresdiu
cunAari. Difceptatio ex iuris squitatisquecontentione
nafeitur. An cum interea de fucceflore non conftet, ta- (
men iftis de caufis teqnum fit bona addici. Refpondetur ,
^quum die.

Ifanerit dicendumremcari liberties.  ] Sequitur 111 .Eo
qui abftinuerat in integrum reftituto, date tamcn ab eo
cuiaddiAa bonafuerant, Iiberta tes rate funt. d.l 4.5.1.
vndehic locus fumptus eft . Cauf<£ conftitutio: Ado-
lefcens, de quo modo dicebamus, poftaddiAioncm fa-
Aam, libertatesque tributas,in integrum rcftituitur,hc-
reditatemque recipit.nunclibertatesreuocare, fuosque
Jibertos omnes eflkere contendit,& ms patronatus in cot
acquirere. Intentio : Libertates reuocande funt,vt ifti a
me manumittantur , meique fiant liberti. Depulfio eius
cui faAa erataddiAio: Nonfimt.Q^Anlint.R.Quiare-
fte atque ordine if Ji a me manumifh funt: vtpote cui hi¬
re addifta bona fuerant.F. A t refcriptum ita ratas liber¬
tates habet,fi nemohajrcs extiterit.Difeeptatioex con-
trarie lcriptis nata eft. - An cum ab eo cui iure addnfta bo¬
na fuerant, libertatesdatae lint,quia tamen hgres extitit,
irrite faciendj lint. Refpondetur, nequaq tram : opinor,
propter ^quitatem & caufarn libertatum gratiofam ac fa
uorabilem . Eodemque modo videmus viciflim in cafu
contrario, cum adolefcens aduerfus aditionem reftitui—
tur,ratas tame libertates manere.l.3.C. dcteft.manum,
l.fciendum,32.D.eod.l.cum quafi, 30.5,idem dicendum .
D.defidetc.Iib.vbi VJpiau.ait, LibertumOrcinum fore,
non eius qui fideicommilFatn libertatem debebat.

Libertatibus etiam inter -viuos vel mortis caufa da
tis, rettHfitaddi&io , ius autem eius alu-
SlinianQ multb vberius faffum esl
ylt.C.de teH.manum.

IIII.  Hire conftitutio libertatum tuenda-
rum caufa introdufta eft, Ergo ft libertates nul-
Ue funt data:, ceffat haec conftitutio. Quid ergo

de hoc queeratur, vtrum in fraudem creditorum,
an non fadtum fit, idcirco velint fibi addici bona:
an audiendi fint ? Et magis cft,vt audiri debcant,
etli deficiant verba confiitutionis. Sed cum mul
tas diuifiones eiufmodi conftitutioni deefle per-
fpeximus, lata eft a nobis plenifsima conftitutio,
in qua nuiltse fpecies collate funt, quibus ius hu-
iufinodi fuccefsionis plenifsimum eft cffcftum,
quas ex ipfalcCtione conftitutionis poteft quis
cognofcerc .

“Ergo ft libertates null# Tint .Enunciatio I.Huiusrefcri-
pti, mfi ciim teftamento liberates reliAe lunt,  vfuseft
nullu5. id quod principio fere huius capitis diAum eft.

B Sivimsdederitlibertatem, vel mortis caufa.}  Sequitur
ii- Quibus vel inter viuos, vel mortis caufa libertates
data: funt,its bona reAe addicuntur. Caufa: conftitutio:
Flauius are alieno obftriAus, aliquot feruos inter viuos
velmoitis caufa manumifit. Cum vnusexiis addici fibi
bona poftularet, creditores obfiftebant, quod in fuam
fraudem datas libertates dicerent. Intentio ferui'. Mihi
bona funt addicenda. D.Non funt.Q^An fint.R.Quia re
feriptum de Jibertatibus loquitur, qua: teftamento datx
funt. ifbeautem inter viuos, aut mortis caufa funt data:.

F-At par vtriuftjuecauff ratio eft: & vtrocunque modo
date fint, par fimilisque fauor eft. Difceptatio ex iuris
feripti & non feripti contentione nata eft. An eadem li¬
bertatum lito modo, que teftamento datarum, ratio fit.
Refpondetur,efle.

Etfi deficiant verba conftitutionis .] Qtio cafu alteram ex
his duabus nalci controuerfiam,oportet:iuris fcilicet cum
aequitate,iuris feripti,&non feripti.

C Lata ejl a nobis conftitiuio.}  Sequitur it 1 .Lege luftinia-
ni,ius addidionis bonorum a D.Marco tnftitutmn mul-
tum amplificatum eft.l.vlt.C.de tettam.manum.Amplifi-
cationem autem quatuor his verfibus complcftemur.i.
Ius poftulandi annum efto.2.Si plures funul fatiftlato po-
ftulent, iis bona fimuladdicuntur^.Eius qui plusfeprs-
ftaturu fatisdabit, potiflimum iusefto.4. Qui plus quam ^
alter cui addida bona funt, intra annum offeret, altero
libertatem fuam retinente, bona obtineto.

DE SFCCESSIOTsflBVS  S V B L jl-
TIS, QVAE FIEBANT PER BONO-
rum Venditiones, & ex Scnatuf-
confulto Claudiano.

* titvlvs  xxxvi  r. 0

D

Obfoleta fimul cum iudiciis extraordinariis bonorum
emptione, hoc iure creditoribus bonorum pof-
fejjio folo iudicis officio attribuitur. 1.
xxix. Ex quibus cau.in pejf.

I. Evant ante prsedi&am fuccefsionem olim
& alias per vniuerfitatem fiiccefsiones:qualis fue-
rat bonorum ernptio, qua: de bonis debitoris ven
dendis per multas ambages fuerat introduita : &
tunc locum habebat, quando iudicia ordinaria in
vfii fuerant. fed cum extraordinarijs iudicijspo
fieri tas vfa eft: idco cum ipfis ordinarijs iudieijs
etiam bonorum venditiones expiraucrunt, & tan
Uimmodo creditoribus datur officio iudicis bona
pofsidere: &, prout vtile eis vifum eft, ea difpo-

nere

Franc. Hotom. in II. Lib.

i z6

nerc. quod ex latioribus Di
fedlius apparcbit .

j(nte pradictam fucccjjiontm.  ] a D. Marco inftitutam'
Erantfane longe antea, cuni ftante Rep. vel maxime
vfurparetur.

Qualisfuerat bonorum emptio.~]  Significat igitur alias
etiamnonnullasfuifl'e.hancenim exempli tantum loco
proponit. Et profe&o ita eft, vt ilia quoque ratio fuerit
res vniuerfasacquirendi, cum alicuius publico iudicio
in litis xftimationem damnati bona qmnia feiftoribus in
auftione vcnderentur,qui,vt ait A(conius,lpem Inert liii
fecuti, bona condemnatory femel a<ftionabantur,& fe-
mel pecuniam £rar:o inferebant , aepofteapro com-
pendio luolingulas quafqne res pccunia populo vendi-
tabant . Itaque coniunflam vtranque apud Varro-
ncm reperio, qui libro De re ruft. z. cap. io. modes
acquirendi Jegitimi dominij enumerans ita feribitj:
Tumve ciim in bonis, fedhoneve cuius pubhcc venit.
nani eo loco vtranque bonorum eniptionem fignifica-
ri puto.

Quee de bonis debitoris yendendis .] Enunciatio I.Olim in
boms debitoris vendendis,vnus bonorum empror confti-
tucbatur,qui femel vniuerla coemeret.l,Aufidius,z^. D.
quib.ex caufl. in poll.vbi Paulus ait,vendit.s debitoris bo
nis,einptorem bonorum non efle dominum earum ftatua
rum quae publice debitori polite fuiflent. Quo ex loco
perlpicuum ell, non pluresillius debitoris bonorum en>
ptores fuill'e, fed vnum tantum : quem nominatim bono¬
rum, emptorem appellat.Eodemqj pertinetquod ait Ca
lus in J.cum bona,i deo.tit.cum bona debitoris veneunt,
przferri creditorem cognato & extraneo : inter credito-
res autem eum, cui maior pecuma debebitur. Nam pr£-
ferri intelligo, ad vniuerralcm bonorum emptionem.at-
que hoc eodem modo reicriptum illud interpreter ex 1.
Imperatorcs,6o-D.de pad. Si creditores paratifint par¬
tem ex bonis, licet ab extraneo, confequi, rationem ha-
bendam prieis neceflariarum perfonarum : hoc ell, (i non
vnusaliquisex creditoribus,led extraneus velit vniucr-
faboaacocmere, velintque creditores cum eode parte
fua decidere, cognati> afhnes, clientes, liberti prxferen-
§  di funt alienis. Aut igitur vnus ex creditoribus emebat,
aut extraneus:ciimemillet, turn omnibus fatisfaciebat
in folidum, reliquum fibi habebat. quod (I diffidebat, ne
paria facerc pellet, turn antequam emcret, cum crcdiro-
ribus decidebat: itaque ad emptionem accedebat.Eoque
pertinet L4-C.de bon. aud. lud. vbi Impp. feribunt,
vnum aliquem e creditoribus cogi non pofie , debito¬
ris omnia bonafufeipere : fatiscjteris eius creditori¬
bus fadurum.Item illud Africani Lzo8-D.de verb.fignif.
Bonorum appellatio, ficuti h^reditatis vniueriitatem
quandam ac ius lucceflionis, & non fingulares res de-
m*nftrat.

T> liando indicia or dinar i a.  ] Scquitur 11. Bonorum em- D
ptio,quo tempore ordinaria iudicia vigebant, vfurpaba-
tur.l.cum vnus,1 z.D.dercb.audt.iud.vbi Paulus ait,eum
creditorem,qui bonorum debitorispofi'effionem a Prar-
tore poftulauit, aliquid ex ordine fecifl'e.Ordinaria igi¬
tur iudicia 3  luflinianus appellat antiquamon quod lie
olim dicercntur, fed quia Romanorum iudiciorum ritu
formulisque a Grgcis & Conftantinopolitanis Imperato
ribus liiblatis, cum antiqua fignificarent,&in quibus or-
doantiquus vfurpabatur,ordinaria ea nominabant. Ita¬
que pro hilce verbis, Quando ordinaria iudicia in vfu
fuerant: planius& explicatesita dixiflet, Quando ve-
terum iudiciorum ordo leruabatur. Veruntamen imita-
riTribonianusvoIuitetiam hacinre fortafle veterunt
confuetudincm,quicum aliquid non ordine vfitatom.'
diciorum ficret, extra ordinem id fieri dicebant. vt cum
extra ordinem quxftio de cide Clodij decrcta eft : auc
cum a Prxtore non iudicium dabatur,fed caufa ipla
cognofcebatur: veluti in fideicommiflis, & ft qua: func
alia qu? nop habentftnquit Vlpianws,iuns ordinari j exe

cutionem.l.pecunig,i78.D.dcverb.figni£Itaque ftibla-
ta Pauli, id eft Alexandri tempore Queftiommi publi-
carum forma, ordo, inquit, exercendorum publicorum
capitaiium in vfu efle defiit.durantetafncn pcena Jcijum.
].ordo,8. D.depub.iud.Sublata igitur ctiam lufliniani
tempore Prjtoris vrbani iurifdnfhonc, rtque ad Grfco-
ruminftitutum reuocata,ordoantiquus,quiadConftan-
tinum vfque permanlerat, & in Pandedtis memoratur,
fiiblatus ett.Eum auteex Oratione Ciceronispro Quin
tiointclligimushuncfuifle, primumvt nemine idoneo
defenfore debitoris exiftente, creditores a Prxtore bo¬
norum pofieflionem poftukrenr. delude, vt ea bona dies
xxx.pofliderent.tertibjVt ea profcriberent,auftionisque
magiftrum vnum aliquem facerent, qui rerum omnium,
vendendarum negotium fufciperet.Huncin Pandcdtis
video Curatorem bonorum appellari: vt in Icuius,9.D.
de curat, furiof. vbiNeratiusitafcribit: Cuius bonis di-
ftrahendis curatores facere fenatus permifit, eius bona
B creditoribus vendere non permifit: quamuis creditores
poftid beneficium bona vendere mallent.ficut enim inte
gta re poteftas ipforum eft,vtrum vclmt e!igendi:ita cum
alterum elegerint, altero ablhneredebent". Et l.vit. D.
de cur. bon.dand. Si debitor foro ceflerit, 8c  creditores
elegerint vnum per quem bona diftrahantur, mox exti-
tcrit alius qui fe creditorem dicat, bona debitoris vna
cumcuratore vendere potent.

Hue autem ilia pertinent ex Philippica x 1. Videte
etiamP. Decij adioncm,  clarifsimi vin , qui maiorum
fuorum exempia perfequens ,proalieno fe xre deuouit
emptori.item.-Nam quid ego de TrebeJiio dicam ? quem
vitas videntur furix debicorum.vwdicis  enim tabularum
nouarum nouam tabuiam vidimus. Inteliigir autem ta-
bulam bonorum eius,audtione vendito rum . item:Quid
dicam de Apulo Domitio ? cuius bona modo prol'cript*
vidimus: tanta Procuratorum eft negligentia . item il¬
lud  ex Orat. pro Quintio • Cui magittri fiunt, & donnni
C conftituuntur •. qui qua lege &qua condttione pereat,
pronuncient, de quo honune Pratconis vox pratdicat,

& precium conficit, huic acerbiflimum viuo viuentique
funus ducitur : fi funus id habendum fit, quo non amici
conueniunt, adexequias cohoncftandas •. fed bonorum
emptores, vt carnifices, & reliquias vitx lacerandas &
diftrahendas.

Extraordinary! iudicyspojleritas fua efl.  ] Ita locutus eft,
pro,veterem iudiciorum ordinem non obferuautt. Erat
enim etiamhis Conftantinopolitanis iudicijs ordoquu.
dam & ritus, fed non idem qui Romanis.

Cumipfis ordinarysiudicijs.  J Sequitur in. Bonorum
emptiones vna cum iudicijs ordinarijs ex vfu fubla-
tx funt .

Creditoribus datur officio iudicisbonapoffdere.  ] Sequitur
mi. Hoc tempore fine bonorum vcnditione, credito¬
ribus bonorum polfeflio iudicisolficio datur.l.cum pro-
ponas,9. C.dc bon.auft.iiid.vbi Impp.aiunt, creditorem
Jatitantis debitoris bonorum pofieffionem impetrare
polle, & tempore tranfafto,etiamvenditionem eoruma
competentt iudice poftulare. quod idem traditur in 1.6.
eiuf.tit. vbi cum debitor Communis fine fuccellore decef-
fifl'et,nondominij rerum vindicatione,fedpoireffione
bonorum, itemque vendttione omnibus creditoribus con
fulendum traditur. Sed vere vt dicam, nonlatis eqoidem
intelligo quid illud fit, quod hac in re immwtatum lufti.
nianus fcribit . Nam fiue polfclfionem j fiue bonorum
emptionem vniattribuendam Ipeftemus, ius hoc in Pan-
deftis celebratum efle paulbantedocuimus. Quinetiam
etfiqusdam in bonorum pofl'effione Iuftinianus immu-
taiiit,in l.vit. C.iJIo tit. quid ita tanien nonvni alicui
vmuerfa bona lemel emere eodem mode licebit, quo
antiquitus folebat?

luffiniani

geftprum libris per- A

inftit. Imp.Commentarius. 227

Iufliniani lege S. C. Claud, fublatum eft, quomu- ^

Her, qua feruofe alieno iunxerat , in domini
pot eft at em cum fort unis omnibus n  -
iigebatur.l.i.C ,de S,C. Claud.

11, Erat & ex fenatufconfulto Claudiano mi-
ferabilis per vniuerfitatem adquifitio: cum libe¬
ra mulier feruili amore bacchata }  ipfam liberta-
tem per fenatufconfultum amittebat, &cumli-
bertate fubftantiam , quod indignum noftris ®
temporibus elfe exiftimantes, & a noftra ciui-
tate delcri, & non infer! noftris Digeftis con-
celsimus,

Tiber* mulier feruili mart IxccIm*  . ] Enunciatio I.
Claudiano S. C. mulier qua: feruo (e alieno iunxerat,do
mino lerui cum bonis fuis omnibus addiccbatur.l.i .C.de
§. C. Claud, toll, vbi Iuftinianus ait, denunciationibus

X-IBRl SEC 1

lententiaque iudicumopus fuifie. Vlpianus autemcap.
Inflit, x x. Maxima capitis demimmo, lnqtiit, dicitur,
perquam ciuitas&libertasamittiturveluti, ciim mulier
alieno feruo feiunxerit denunciante domino, &ancilla
fafta fuerit ex S. C. Claudiano. De hoc porro S. C.
pluribusinappendice Commentarij verborutn iuris ex-
plicauimus. Nunc illudadijcietnus,fuifie hoc adiudi-
cationis genus illius fimile, de qua Cicero in Dminatio-
ne commemorate cum Agonidem nuilierem Siculam,
qua: fe &(ua Erycin* Veneris die dixiilet, a Catcilio fi-
militcr damnatam fuifl'e narrat. Iftc,inquit,in poflef-
fionem bonorum mulieris mittit. ipfam Veneri infer-
uitutem adiudicat: deinde bona vendit, pecuniam redi¬
git . 1 ta dum pauca mancipia Veneris nemine Agomsac
religioneretinere vult, fortunas omnes libertaiemque
fuamiflius iniuriaperdidit.

st noftra cimate deleri ■  ] Sequitur u. S. C. Claudia-
num a Iuftiniano fublatum, atque in Pandeftas referri
prohibitum eft. d.Lvnic. C. de S. C. Claud, vbi, fi quid
tale vel feruus vel adferiptitius fecerit, domino potefla-
tem petmittit in eum feruum animaduertendi, vt eum a
mulieris conliietudine retrahat: & ni hac poteftate vta-
tur, non impune difeeflurum dcnunciat.

J  N D I FINIS.

INSTIT VTIONVM

J V R I S, D. 1VSTINIANI,

L 1 B E % r E 1 V S,

DE OBLIGATI O NIB V S

T I T V L V S

I.

Obligationis dejimtio, emsquefumma &prima dmifio :vt
alia fnt duties, alia honoraria.

V N c tranfcamus ad A
obligationes. Obli¬
gate, eft iuris vincu¬
lum , quo neceslitate
adftringimur alicuius
rei fokicndx, fecun-
dum noftrx ciiiitatis
jura. Omnium aute
obligationum fumma
diuilioin duo genera

B

diducitur, namque aut Ciuiles funt, aut Preto¬
ria . Ciuiles funt,qu£e aut legibus conftitutx, aut
certe iure Ciuili comprobatx funt. Pretoria
luntj quas Pretor ex fuaiurifdictione conftituit,
qua etiam Honorarix vocantur.

N Vnc trtnfeamusad obligationem . ] Harum, vtante di-
xi,Inftitutionum tripartita trattatio eft. nampri-
ttio loco deperfonis litigatorum: fecundo, de Jitium con
troucrfiarumque materia: tertio de Jitigandi difceptan-
dlque formulis, dilferitur. Litium  antem materia duplex
eft: aut enim propter res inftituuntur.-autpropter obli-
gationes. fed quoniam immenla fecundi libri magnitudo
futura erat, fi qua? ad vtrafq; pertinet., vnum in volumen
collata fuiffent: propterea commodius vifum eft, in ter-
tium librum hanc de obligationibus difputationem reij-
cere. Nunc igitur ad obligationes tranfeamus. Videtur
autem obligationis verbum ex antiqua Nexus formula
deduttum. Nexus autem eft, quodcunque perxs&li-
bram geritur:auttoribus Manho& Mutio apud Varr.
lib.De ling, lat-4-Aelio Gallo apud Feftum, & Cicerone

lib, de Oratore iii.  . „ ,,

Obligatio , eft iuris -vinculum .] Enunciatio I. Obligatio ® latione etiam plcbifcita, Senatufconlulta , &Pr:ncipum

ex iure vim fuam fumit.l.fub hac,8- D.de oblig. & att.vbi ■' , “ A - 1 ~~ J ------

pomponiusaif,fub hac conditione [/Warn,] nullam
fieri obligationem ■ pro non ditto enim elfe, quod dare,
nifi velis,cogi non poflis. Ergo ex iure,non ex hominum
ipforum fafto & voluntate concipitur obligatio : quippe
qua: libertatern ciuisRo, imminuit. videtur cnimisqui
obligatus eft, in eius cui obligatus eft, poteftate quadam
cfle.l.quiteftamento,2o.§.i.D. de teftam.Vbi Vlpia.ait,
eutn qui ab hoftibus redeptus eft, in redemptoris elfe po-
teftate.quanuis, inquit,placeat hunefernumnon efle:fed
vinculo quodam retineri,donee precium foluat.Cum igi¬
tur fola lex libertatem poffit imminuere, fequitur,folam
legem obligationi vim attribuere pofle.Itaqueante Au-
gtifti legem h£redes,quorum quid erat fidcic6mifl'um,nul

lo iuris vinculo tenebantur, inquit Iuftin.§.i. Defideic.
hjred.non magis quam qui cotrattum imaginarium vfur
pabant: vti fenbit Modeftinus in 1 . contrattus,? 4-D.de
oblig. & aft.Hinc Papinianusini. obligationes, 27. D.
eod.Ob Jigationes, inquit, qux non propriis yiribus con-
fiftunt,neque officio iudicis,neque Pratoris imperio,
neque legis poteftate confrmantur.

Quo necejjitate reifolttenda.  j Sequitur 1 1  -Obligationes
rei alicuius toluendx  neceffitatem imponunt. J.j.D. de
oblig.vbi Pauius ait,obligationum fubftantiam nonineo
confiftere, vt aliquod corpus  noftrum faciat:fed  vtalium
nobiv obftringat,ad dandum aliquid,vel faciendum, vel
praiftandum.Rem autem folui hoc loco generaliter dixit
cum omnem omnino libetationis adiptfeenda: modum
intelligat.nam vt aitPau lus in 1 . j 4-D.de foiu.Solu tionis
verbum pertinet ad omnem liberationem quoquo modo
faftanr.magisquead fubftantiam obligationis refertur,
quam ad nummorum (olutionem.

Secundum noftrte ciuitoiis turn.]  Sequitur iii.  Necefli-
tasrei folucnde ex iurisciuilis inftituto intelligendaeft.
l.fcrui.i 4-D.e0d.muka enim deberi videtur ,atque adeo
verc debentur, quorum tamen iure ciuili nulla exattio
cft.veluti,fi feruo velpupillo, line tutoris auttoritate
aliquid creditum eft. Itaque Vlpianus in d.l.ferui, feribit
- leruos ex contrattu ciuilitcr obligari, fed naturaJiter &
ebbgare & obligari.

Summa diuitio tn duo genera.]  Sequitur 11 r 1. Obligatio
num prima& fumma diuilio ex dupkei iuris ratione bi¬
partita eft.l.i. & 5.D.de pecun.cflnftit.Duonanque iura
lunt, qua: vim acroburobligationibus dederunt: Ciuile
& Prstorium. Ciuili autem  lure leges, plebifcita, Sena-
tufconfulta, Principum placita, lurifconlultorum relporr
fa intelligimus.

j{ut legibus conftituta, aut certe iure ciuili.]  Sequitur V.
Ciuiles obligationes dicuntur, quas vel leges inftitue-
runt, velius ciuile comprobauit. Legum autem appel-

placita complettimur: veiuti, ctim lex duodecim Tabu-
larum hsredem legatarqs obligat: plebiftitum Aqui-
lianum, damnum imuriainferentem, ei cui intulit-Scna-
tufconfultum Pegafianum, eum qui quartam accepit, cre
ditoribus hsreditarijs: D. Marcirefcriptum,eum cui ad-
ditta bona funt, ijfdem crcditoribus. Iuris veto ciuilis
comprobationcm inteJligo, populi Rom.confenfum.obli
gationum formas a lunlconfuitis proditas vfu & confue-
tudinecomprobantis. Cuius reipaulo ante illuftre vi¬
dimus excmplum in acquilitione omnium arrogati fortu-
narum: quam Iuftinianus eoiure quod conlenlii receptu
eft, introduttam fenbit: itemaue in ftipulatiombus,quE
non vllalege, aut Senatulconfu Ito,aut principum referi-
pto, inftituta eft, fed a lurifconfultis in vfum confuetu-

dinemque

Inflit. Imp. Coinmentarius. 229

dihemq; induda, confenftt popiili comprobata & confir-
mataeii. Similiter autem luftinianus infra icribit,adio-
num alias ex legitimist & ciuihbus caufisnalci, alias ex
edido Pricom.

Trxtor exftitt iurijdictione conftituit.l  Sequirur vr. Prat-
tori* obligations funt, quas Pritor edido fuo inftituit
].obligamur,f i.D.dc oblig vbiModeftinus ait,iure ho-
liorario nos obligati, ex Ins qua? edido perptrno vel ma-
giftratu fieri pcrcipiun ur, vel vctantur. lerifdidionem
enim fuo more pro vniuerfo Pretoris mnnere ofhcioque
pofuit, cuius parscdidum efticum proprie Uirifdidio fit,
edidi executio & adminiflratip. veluticum Prator bo-
norum pofleflorcm credttoribus onimbns hireditarijs
obligati cum cum quipecuniam conftituit ,ei cuicorftt-
tuit aftringit, aut ciqutfibi deb r inrauit eumdequo
iuratum eft. Alioquiex iurifdidione Prattoris obliga-
tioncm non nafci,fuperius docuimus ex 1. obligations
27. D.de oblig.vbi Papin, ait obligationes qua:non pro-
prijs vinbus confiftimt,Pretoris imperio non confirmari.

Secunda obligationum diuifio quadripartite,&pri¬
nts partis fubdiuifio Li.be oblig-g? aft.

11. Sequcrts diuifio in quatuor fpecies didu
citur. Aut enim ex contra&u funt, autquafiex.
contradu,aut ex malcficio, aut qua fi  ex malefi-
cio.Prius cft,vtdei;s,qu^ ex contradu fiwt,di-
fpiciamus. Harumxque quatuor Cura fpecies.
Aut enim re cotrahuntur, aut  verbis,aut literis,
autcon/cn/u.ciequibiisfingulis difpiciamus.

Jut enim cx contraflu.]  Enunciatio I. Secunda oblies-
tionumd.uifioex quadruplici fadi ratione quadripartita
eft 1 1 D.de oblig. &ad. quatuor enim modis inobliga-
tionum laqueos incidimus.contrahendo,quaficontrahen
do,delmquendo,& quad delinquendo. I tuque quod in d.
El .Cams fcribitjObiigationes aut ex contradu nalcuns-
tlir, aut ex maleficio, aur propr.o quodam iure ex varijt
cauiarum figum: fic inteliigo,ex iure quodam apuro
contradu puroq; maleficiolecreto ,perfequeac proprie
conftante, ex varijs caufis qua: neque comrades neque
maleficia (unt, fed lilorum affines. D.ft'ert igiturhic di-
nifio ab ilia fuperiore, quod ilia vndc vis cbligationum
nata/itj demon ftrat: nimirum vel ex lege,vel ex edido:
hare verb,quid agedo in obligationis laqueum incidanius
oftendit. ita iiiperior ilia oblfgationum caufam efficien-
tem,ha?c earundero materiam indicat.

Jeqtte quatuor funt fpeciet.] Scquitur  11. Obligation^
qua: ex contradu nafeuntur, diuifio ex quadruplici for-
niarum ratione quadripartita eft.l.i .D.de obi/gat.& ad.
vbi tamcn Caius,finu potiusTribonianus,nomina fiue li-
teras lccirco pritcrmittit,qubd illgia vlu efle dcfideiat;
vt fuo loco docebimus. Format tamen fiue modi res con¬
trahendi quatuor (unt: quarum du* iurisgentium fun t,
nimirum re,& cofenfuidua: iuris ciuilis,verbis, & nomini¬
bus, funt enim hi Iurifconfultorum ingenijs & confilio
inifitui,atqj in populiconfuetudinem vlumq; introdudi.

QVIBVS MODIS  BJl C 0 'HT HI-
T VR OBLIGATIO.
titvlvs 11 .

Mutuum efl contractus, quo rerum , qua pondere  ,

nttmero, men fur a constant, ufus ita concedi-
tw'.ut posiea non eademjed elite generis
eiufdem reddantur lege.ij. Si certum
petaturlege.i.D.de oblige .

I. Re contrahitur obligation veluti mutui da

tione. Mutui autem datio in ijs  reb,us confiftit,
qute pondere,numero, menfurave conftar.tive-
luti vino, oleo, (rumento, pecunia numcrata,
sere,arj>cnto,auro:qtras res autnumcrando, aut
metiendo, aut dependendo in hoc damus,vt i<~
cipientiumfiant:& quandoq; nobis non tandem
res,fed alice eiufdem r aturat & qualitatis redda-
tur. Vnde etiam mutuum appellation eft, quia
ita a me tibi datur,vtex meo tuumfiat: & ex
eo contradu nafeitur adio , qua vocatur
condidio.

Velutimutui dat/one.J  Fnunciatio I. Obligatio ex ttiu-
tVio,ni{i re tradita acceptaque, non contrahitur l.i .D-de
obligat & ad. Sicenmi Caij verba interpreter , cum in
quit,Re contrahi obligationem mutui datione.Quod ex
aliorumcontraduimi comparationeplamus intelligetur
nam trrptio,condudio, mandatum, focietas, eiufinodi
funt,vt fola nudaque conuentione inter fe ciues obligcn-
tur: quamuis res nulla interccfl'erit. At mutui obligatio
ex rei iraditione acceptioneq; nafeitur. non enim fi quis
iftihi fic dicat, Tibi ego cx deccm aurecrum mutuatione
(urn obligatus,& ego confentiam, iccirco vlla re aftridus
eft. Dan enim accipquedecem opus eft. Caufarconfti-
tutio . Rccem alicui credidi: conuenitque inter nos, vt
vnJecim debcat. Intentio mea: Vndecim tc milii dare o-
portet D. Non oportet. Q_. A11 oporteat. R. Qnia non
plurcsquam decern absteacccpi. F. At conuenit inter
nos vt vndecim deberes- Controucrfia ex contrarie feri-
ptis nata eft:q orum alterum obl’gationem tx mutuo no
nili quatenus accepta res eft, nafti permittit: alterum ait
coutradusformam ex conuci tione accipere.Dftceptjqa
igitur eft. An cum obligatio ex mutuo non nifi quatenus
datum eft,natcatur,tamen propter conucritione m maio-
rem fummamconcipi pbflit. Vlpianusex Proculi fenten-
tia refpondet,Ncquaqua l.rogaftui 1 .§.1. D.de reb.crcd.
Si  Paulus l.fi tibi,17-D.de pact, vbi ait: Sitibi decc dem,
& pacifcar vt m hi viginti debeanrur, non nafeitur obli¬
gatio vltra decern : Re enim non poteft obligatio con-
trahi,nifi quatenus datum fit. Iten. l.cum vltra, p.C.  de
non num.pcc.vbi Imp.ait,neminem vltra id quod accepit
rieobligaripofle.Item J.qui pecuniam,jo.D.de reb.cred.
Vbi Paulus ait: Qui pecuniam crediram accepturus fpo-
ponditcredirori fu turo , in potcllatc habet neaccipien-
dofeei obftringat.

Inijsrtbusconfijlit 1  Scquitur 11 Mutuum earum dun-
taxatrerum conlillit,que pondere,numero, menfura co-
ftatd.l,i.&l i.  D.ficert.petat.vbi Panlushancfiabijcit
rationem: Quoniam eorum dationc pofl'unms in creditii
.ire,quia in genere fuo fundioncm recipiunt per foiutio-
nem magis quam per Ipeciem.Senius eft,Mutuum earum
tantum rerum eft, quarum fundio fiue (olutio non fit in
fpecie hoceft in indiuiduo,fed in gcnere.Soleautem res,
qui pondtrc,&c. conftant, in fuo genere fundionem re¬
cipiunt. Ergo earum tantum rerum mutuum eft. Aflum-
ptio probatur cx eo , quia rerum illarum vlus fine coft-
fumptione & interitu fpeciei nullus eft. Ex quo effi —
cirur , vfiimearumconcedi nonpofl'e,nifiabuliisetiam
concedatur .

Vtaccipimiumfiant,& quandoque.']  Scquitur m. Qug
mutuo dantur,eodanturvt accipientisfiantd.J.i .&d.l. i.
Cuius rei ratio redditaeft, quia nifihac lege darentur ,
vlus illarum plane ellet nullus. Itaque Vlpian.in l.qui fic,
55.D.de folut.numosquificdanturvtrecipiantur, non
alicnari refpondit.

7 S(on e<tdcmres , fed alia ,J  Sequitur 1111 • Mutuum
fit, non ijfdem, fed alijs eiufdem generis rebus redden-
dis dd. 11 . i.& i. Mutuum enim fieri dicitur, cum par
pro pariredditur. Atfi reseadem redderetur , primum
vfusemsfuifletnullus. Deinde non mutuum fieri, hoc
eft no darifted rcftitui res diceretur. turn autem mutuum

V ftt.cftro

2*o Franc. Hotom, in III. Lib.

fit, cum parfadhimeft: vtfi quis danti det viciflim, mu¬
tuum facit: at fi quis ei,qui dedit reihtuat, nequaquam.
aiiud emm dare eft,aliud reftituere.

Etexmeotuumfiat.^  Sequitur V,Mutuum ditSum eft,
quod ex meo tuum fiat 1 .i.§. 3-D.f1 cert. pet. Vbi Pauius
ait,appellatam effc mUtui darionem ab eo, quod demeo
tuum fit-Quid igitur, fi de tuo meum fiat? Verum ita lu-
derelurifconfultisplacuitin quorudam verborum nota-
tione, vt inTeftamentum, Sacellum,&alijs non paucis.
Varroautcmlibro. Deling Lat.^Sidatur, inquit,quod
rcddatur,mutuu,quod Siculi taoirov-  Itafcribit Siplnon,
ptonov avari^ii/xor.  Vcre autem fic fe res liabet, vt mu¬
tuum in eiusperfona proprie fit, quireddit. Plautus'in
Curcullione:

E am volt meretrtcem facere,eame demerit.

Ego autem cum ilia volo facere mutuum.

PA. Quidtta}  ph. Quia pyopnu facie tamo paritet pmul.
Cicero.QJdetello. Quod autem ita fcribis, pro m utuo
internosanimo : quid tu exiilimes efl'e in amicitia mu¬
tuum, neicio. cquidem hocarbitror, cum par voluntas
accipitur & redditur.

jiSiioflux Vocatur condiSUol]  Sequitur vt.Adtio qu J ex
mu tuo nalcitur,Condidio appellatur.Eius autem formu-
lam informs exponit: [_J< pateret.  ] Horatium Valerio
centum aureos mutuo dcdiPe: neque ea Valerius reddat,
turn Valerius damnetur.

Qui indebit urn ab imprudente accepit, condiclione

obligatur: pupiiim tamen neque hoc modo t
neq; ex mutuo fine tutore autlore obli-
gatur De oblig. & abi.

11. Is quoq;, qui non debitum accepic abeo,
qui per errorem foluit, re obligatur: daturque
agenti contra cum propter repetitionem con- <
di&iciaa&io. Nam perindeei condicipoteft,

SI PARET EVM DARE OPORTERE, aC

ft mutuum acccpiffct. Vnde pupillus, ft ei fine
tutoris au&oritate indebitum per errorem da¬
tum eft,non tenebitur indebiti condidione,non
magis quam mutui datione.Sed hjecfpecies obli
gationis non videtur ex contradu confiftere:
cum is,qui foluendi animo dat, magis voluerit
negotium diftrahere, quam contrahere.

jtb eo,<ptiper erroremfoluit .2  Enunciatio I. Q_ui indebi-
tum per errorem foluentis accepit, re obligator 1. 3. §.is
quoque.D.deobligat.vbiCaiusfcribit, hunc ita obliga-
ri, quafi ex mutui datione. Duo igitur ad hanc obliga-
tionem incipiendani neceflaria funt, primum , vt res per
errorem & ab imprudente data fit l.i .D.de cond.ind.vbi
Vlpian.ait,eum quiindebitum ignorans foluit, pofle re-
petere, eum verb qui feiens fe non debere foluit, repeti-
tionem non habere.adeb vt Pomponiusfcribat,quod quis
feiens indebitum dedit hac mente vt poftea repeteret,
repetere non pofle l.quod quis, 1  o.  D.eod. Alterum eft,
vt res accepta fit, quo verbo rem non fuam , fed alienam
accipiendam eflefignificamus.nam, vt luhanus ait, Si in
area tua atdificafl'em, & tu xdes poflideres, condiftio lo¬
cum non habebit, quia nullum negotium inter noscon-
traheretur.nam is,qui non debits pccuniam foluerit, hoc
jpfo aliquid negptij gerit.

Tropterrepetitionemconditliciam actto.]  Sequitur 11 .Pro
pterdebitiloluti repetitionem a£lio codiftitia nafeitur.
d.l.f.vbiCaiusait, hunceadem abtione teneri, qua de¬
bitors creditoribus.Obferuandum eft autem quod Pa-
pinianus feribitin 1. hate condidtio,66. fub.eod. tit.con-
diftionem hanc ex bono & equo introdudlam eflfe: vt
quod alterius apud alterum fine caula deprehcnditur,re-
uocetur. Quod eius didum ex caufe conftitutione Intel

A ligetur. Qui per errorem indebitum folncrat, condi-
ftionem aPrstorepoftulabat. Intcntio: Debetur mihi
conduftio.D. ISlo debetur.QAn debeatur.R.Quia for¬
mula condifiionisobeastantum obligationes mftituta
eft, qua; data opera quaflita; & expetitaslunt. In hoc au¬
tem negotio nonobligatio,feddiflolutio qimebatur.
F. A ttamen a;qu itas poftula t, vt hoc quoqu e cafu perm i t-
tatur. Difceptatio ex iuris iquitatiique contentione na¬
feitur: An ^quum & bonu lit,earn de hoc negotiu admitti.

St apparel eum dare oportere.]  Sequitur in. Formula
condidhonis hac eft:Si apparet eum dare oportere. Pre-
tor igitur recuperatoresin hac verba dabat,[y? pateret]
Quintium Scxiiocetumqugnondebcbat imprudentem
dedilfe,neq; Sextiusea reftituat,rum Sextius damnetur.

Vnde pupillus,ft ei.  ] Sequitur 1111. Pupillus indebi-
tumfine tutoris auftoritate accipiens, non obligatur.l.
obiigari,43.D.de oblig.&atft. Eiusque rei ratio ha?e eft:
quiafi obligaretur, obligaretur ad dandum, hoceftab-
alienandum. At cum abalienare fine tutoris audloritate
non poflit, quippe qui rerum fuarum ms non habeat, fe-
quitur,ne ad abahenandum quidem obiigari fine eodem
auftorepofle. Atque hocipfum eft, quod verbum illud
fignificat [vnde pupillus .] na cum dixiflet attioniv formu-
lam de dando concipi, fequebatur, necefl'ario ea vti ad-
uerfuspupillum non liccre. Itaque Cams in 1 . obiigari,
ji.D-deauci. tut ait, pupillum credendo aliciii fine tuto¬
ris auftoritate obhgare libi  eum non pofle. quia fine tu¬
toris audoritate nihil  ahenarepoteft.

Elpnmagis qudmmutui datione. j  Sequitur V. Pupillus
mutuum fine tutoris au&oritate accipiens,  nonobliga-
turJ.pupiilus,yy.D.de oblig.& ad.vbi Licmius ait, Pu¬
pillum  mutuam pecuniam accipiendo  ne lure quidem na
turaii obiigari.

I{on videtur ex contraSlu confijlcre.]  Sequitur vi .Obli-
gatio in debitu accipientis, non tarn ex contraftu, quam
ex diftrahere volentis fafto proficilcitur.d.l.fi quis. §. is
' quoque. vbi Caius iccirco hanc obligationem multo co-
modius, meliusque quam hoc loco luftinianus collocat,
nimirum inearum otdineque quafi ex contraftu nafeu-
tur. Nam ceter| obligationes ex ijs negotijs nafeuntur,
qus obligandi alterius animo fufeipiuntur. Cum enim
mutua do centum Ebutio,propterea negotiumiftudfu-
fcipio, vtEbutiusmihi obligetur:at cum eidem centum
iccirco ad 1 umero, quodilli ameea deberiexiftimem:
non obligandi ilium animo, led memet liberandi caufa,
negotium iftud lufeipio. Geftum tamen hoccafii negotiu
Iuiianusafiirmatinl.fi area, 33.D.de cond.ind. Nam is,
ait, qui non debitam pecuniam loluerit, hoc iplo aliquid
negotij gerit.

Commodatum efl contrxffus, quo gratis alicuius rei

ujus ita conceditur, ut accipiens fumrnamin
ea ipfa reddenda diligentiam pr a ft are
debeat 1. i. Deobligat.

III.  Item  is, cui res aliqua vtendadatur, id
eft,commodatur, re obligatur, & tenetur com-
modari adtionc. Sed is ab eo,qui mutuum acce¬
pit, longe diftat. nanque non ita ei res datur, vt
eius fiat: & ob id de ea re ipfa reftituenda tene-
tur.Etis quidem,qui mutuum accepit,fi quoli-
bet fortuito cafu amiferit quod accepit: veluti
incendio, ruina,nanfragio, aut latronum ho-
ftiumve incurfu: nihilominus obligatus rema-
net. At is, qui vtendum accepit, lane quidem
qt  exabtam diligetiam cuftodiendje rei pr^ftare
iubetur : nec fufficit ei tantam diligentiam
adhibuifl'e, quantam in fuis rebus adhibere fo-
litus eft : ft modo alius diligentior poterat
earn rem cuftodire. fed propter maioremvim,

maioresve

Inftitut. Imp. Comment'arius. 251

maioresve cafus non tenetur;. fi modo no ipfius
culpa is cafus interuenit, alioqui fi id,cjtjod tibi
domi commodatum eft, peregre tccu ferre ma-
lueris,&vel incurfu hoftiiyn pra:donumve, vel
naufragio amiferis: dubimn non eft, quin de re-
ftituenda ea re tenearis. Commodata autem res
tunc propric intelligitur, fi nulla mcrcede ac-
cepta vel conftituta, res tibi vtenda data eft.
alioqui mercede interueniente , locatus tibi
vfus rei videtur . Gratuitum enim debet efte
commodatum.

Vtenda datu r, id’flcommadaturt]  Enunciatio I. Vten-
dtrm dare & conimodarc idem iiint.l.i -d.  commod. vbi
Vlp.aitplacere Labeoni,inter commodatum & vtendum
datum lantum interefle, quantum inter genus &fpe:-
ciem . Commodari enim rem piobilem, non etiam foli :
vtendam dan etiam i'oli. fed apparerc commodatam rem
etiam eamdici, qua: toll eit: adeo vt habitatio commo¬
dari pollit . Vtcunquefit, prana inter mutuum & coma-
datum differentia notanda eft, quod mutuum earum re¬
rum eft, qua: pondere,numei'o.men!uravc conftanfcom
modatumver6,aliarum rerum omnium pratterillas.

Re obligatur , & tenetur eommodati.  ] Sequitur x I. Ex
commodatonifi tradita acceptaq; re, non nafeitur obli-
gatio.l.i .D. de obligat.& aci. Ca ufx  ronftitutio: Cum
equum meum commodato Ticius a me petiflet, conceffi:
nec tamen ei tradidi. Is equus negle&us a me, morbum
aliquem contraxit: ago cum Titio eommodati. Irttentio
mea: Equum meum te mihi dare oportet. d  Non opor-
tet. Q. Anoportcat. R. Quia nec mihi traditus, nec a
meacceptiiseft.E. Atconuenit inter nos, vt eo tibi vti
Jiceret. Difeeptatio e contraric feriptis oritur, An cuiex
coucntione vti equo licuit,(i eo vfiisnonflt, eommodati
aftione teneatur. Refpondetur,non teneri.

fit tenetur eommodati .] In hate verba,[ ji  p*(mt]Oftauiw
eqiium Septimio commodalfe, nequeScptimiuseum re-
ftituat, turn quantum ex ea re Septimium Oftauio dare
facere oportet ex fide bona, tanti Septimiusdamnetur.,

TSlan tea res datur,>t eius fiat.']  Sequitur 11 1  .Res non eo
c6modatur,vtaccipientis flatbed vt eadem ipfa reddatur
J.rei comodata:,8.& 51-D.eod.vbi Pomp.& VJp.fcribunt,
Rei comodata:proprietatem retineri.-neminem enim co¬
in odando eius rem facere,cui comodat. Atqj h^c quidetn
fecunda inter mutuu & comodarum differentia eft: quod
iffo res fitaccipienris,in hoevero nequaquam.Ratio eft,
quia nemo iis rebus m quibus niutuum confiffit, vti, nifi
qui eas confumat,poteft.Harum verb vfus feparari a fub-
ifantia poteit. nam vt ait VJp. non poteft commodari id
quod vfu conlumitur, nifi forte ad pompam, vel oflenta-
tionenrquisacc piat J-^.infin.D.eod.

Quimutuum accepit.fi fortuito cajufi]  Sequitur 1111 - Qui
mutuum accepit, fortuito rei interitu non libcratur L111-
cendiun'1,11. 0 .ft cert.pet.vbi Imp-ait,debitorem propter
incendiu Ere alieno liberari. Caufp conftitutio: Mauius
milJe aureos mutuo dederat. cu cos m area mea codidifsc
fortuito incedio,q> zdibus meis cbtigit,pericrut. Intctio
ipfius:Mille aureos te mihi dare oportet.D-Non oportet.
Q_. An oporteat. R. Quia numi quos mihi dederas cafu
fortuito perierfit.F.At ego no illoscofdeexpeto,fcd alios
eiufde generis.Difeeptatio ex contrarie feriptis nafeitur:
quorum altcrum/peciei interitu debitorem Jiberari tra-
dit: alterum pecuniam non in fpecie, fed in genere fun-
btionem rccipere. An.cum mutuodati numiperierint,
tamen quia non iidem, fed alij debentur,debitor nihilo-
minus teneatur. Refpondetur, teneri. Vnde tertia inter
mutuum & commodatum differentia intelligitur : quod
qui mutuum accepit, fortuito rei interitu non libera-
tur:commodatarius liberatur.

Ex act am diligent iam cuflodiendx  rei.] Sequitur V. Com
modatarius non cafum,fed cu Ipam etiam kmllimampry

A flat. 1 .1 .C.commod.i.j.g. quod VC10.& 1 . in rebus, 1 8 • p.
eo.vbi Cams fcribit,in rebus commodatis talem diJigen-
tiam preftandam elfc, qualem quifquediJigentiflimus pa
terfa.fuis rebus adhibet.ita vttantuin cos cafus nonpra:-
ftet, quibus rcfiifi non poffit: veluti mortis feruorum ,
qua: fine dolo & culpa eius accidunt, latronum hoftium
ve incurfiis, piratarum infidias, naufragium, incendium.
Itaque Vlpianus ait , cum qui rem commodatam ac¬
cepit , fi in cam rem vfus eft in quam accepit, nihil pre-
ftare, fleam in nulla parte culpa fua deteriorem fecit,
nam (i culpa fecit deteriorem , teneri, lege etim,qui, 1 o.
eodem eiufque rei exemplum in legevlticna Pomponins
protulit. Si commodauero tibi equum, inquit, quo vtc-
reris vfque ad certum locum , fi nulla culpa tua lnteruc-
nientein lpfo itinere detenor equus fabtus fit, non tene-
ris eommodati. nam ego in culpa cro, qui in tani lon-
gum iter commodaui, qui eum laborem fuftinere non
potuit .

B Exact am diligentiam.  ] firgentinenfis codex aperte

[ cxaciijfimam ]  fcriptum habet. quam veriflimam Icri-
pturamqffe ,patettum cxl.i.p.deobiigat. & abtionibus
turn ex eoquod in finehuius §.mediocris diligentia exa-
bfaappellatur, cumincommodatario &leuiflima culpa
reprehedatur,& quamaccuratiffima diligentia defidere-
tur:vt apparet ex lege cotrablus. D. de reg.iur.Sed operg
pretium efle arbitror,hactota de rebreuiter hoc loco
diiferere. magnum enim errorem video in fcholis verfari
quorundam hominum,idem efle culpam & negligentiam
exiftimantium: cum attentius rem omnem perpendentx
facileintelleblu fit., quemadmodum diligentia &negli-
gentia contraria funt,& ex eo gcnerccontrariorum quae
priuanria nominantur: eodern modo, vt la us diligentia:
eft confequens ,fi etiam culpam negligentiE confequen-
tem efle. Quod cum ita fit,lequitur etiam illud,quamuis
diligentiatriplexfit,minima,mediocris,&fumma: vti
paulo pbii docebimus-.tamen omnem negligentiam qua-

C uisdiligentia excludi:quemadmodum omnem ejeitatem
quouis afpeftu. &vt non dicimus cscitatem aliam efle
p2ruam,aliam maiorem,aliam fummam : quoniam in
priuatione neq; fummiffio , neque elatio eft: fic in iure
ciuili non aliam negligentiam mini mam facimus, aliam
rnediocrem,aliam lummam: fed vbicunque Vila quamais
minima dijigeptia eft , inde abefle negligentiam affirma-
mus.qua decaufa Vipia.in lege 1 .D. Siinenfor falfmod.
d,ix menfqrem qui fninimatn aliquam negligentiam adhi
buit.extra omnem culpam  ponit. Verum Sec  paulo dilu-
cidiusexpJicand.1 funt. Minima igitur diligentia in iure
dicitur ea,quam quis fuis in reb.adhibet lege conftanter,
24-§ fi maritus,D.fol.mat.& lege hairedes z f.§ non tan-
tum, D famil.ercifc. lege quod Nerua, jz. D. depof. vbi
Celf.ait .Si quis non ad eum moduni quern hominum na-
tura defiderat, diligens eft, nifi tamen ad fuum modum
curam in depofito prsftet, fraude non caret, nec enim
falua fide niinorem in ijs quam in fuis rebus diligeiitiam

D pradlabit. Ex quibus duo patere arbitror, primum, eum
qui minimam diligeiitiam debet, tantam debere, quanta
in fuis rebus adhibet. deinde illud , minima: diligenriae
aduerfari e regione fummam negligentiam. propterea
quod, vt qui fummpfuit ncgligens, ne minimam quidern
diligentiam adliibuit: fic qui ne minime quidem fuit dili¬
gens, fumma vfus fit negligentia necefle eft. Ex quo illud.
confequitur , quoniam minima: diligentig fumma negli¬
gentia opponitur, non autem minima, vel mediocris:
nullius a nobis in iure ciuili negligentia: fieri mentio-
nem , prxterquam illius vnius, quam vel fummam, vel
magnam ,velmaximamappellamus. Quod hinc etiam
licebit intelligi,quia qui vel minimam diligentiam adhi-
.buit, cum nu 11 am omnino negligentiam adhibuiflecon-
jftat: non magis quam qui vel minimum videt, nullo mo¬
do caicusappefatur. Sequitur nunc vt illud explicemus:
Quamuisvnica &fingularis negligently fpeciesa nobis
ponatur.'tamen culpg,qu^ ipfius eft ( vt antea docuimus)
confequens,tres a nobisfpeciesconftitui Latam,( quy &
J.atior & Grjiuior & Latiflima nonnunquam appellatur )'

V 3 lenem

z)z  Franc.Hotom. in 111. Lib.

leuem, & leuiffiniam.Lata dicitur, qua: minims diligen¬
tia: eft ( vt Latmi Dialeftici loquuntur)repugnans: vt
Grxci, quippe qua: fu mm® diligent^,cui mi¬

nima diligentia opponttur,fit confequens.itaque quimi-
nimani diJigentiam debebat, cam fi non adhibuit, in cul¬
pa lata die dicitur: quae doli fimtima eft. quod & Celfus
in d.l.quod Ntrua,demoftrat:vbi ait,eum,qui minimam
diligentiam non adhibet, fraude non carere. Atque hoc
nimiru illud eft,quod ait Paulus in I.226. De verb, figni.
Magna negligentia, culpa eft . magna culpa, dolus eft.
Q_u od.fi accipio,ficuti antea dicebamus,vt minima negli-
gentia pro nulla numeretur.-fed magna negligentia dun-
taxat: qusfiuefunima, fiuemediocris,fineminimadili-
gentia pretermifla fit, culpa eftimagna autem culpa, doli
ipeciem habeat,vtl.i. D.li menfifaif.& l.lifideiuflbr, ip.
D mandati, vbi VJp. ait, dillbiutamnegligentiamprope
dolum efte.itemque Li .§.is quoque,j. De obligat &adl.
& l.quxfitutn ,  8.§.3. D.deprecar. vbi idemlcribit ,eum
qui precaribrogauit,nulIius culpa: nomine teneri,nifi
eius quy dolo proxima eft. quod nemo non videtad latil-
fimam culpam & minima diligentiam pertinere, & item
in I.223.De verbo.fign.lata culpa eft,non intelligere id,
quod omnes intelligunt: veluti, meum frumentum aut
vinum apud te depofitum, corrumpi, nifi illud interdum
moueatur, hoc repleatur. Si tamen ne hanc quidem dili-
getiam in tu adhiberes,extra culpa elfes.quonia vtlufti-
nianus ait,qui negligenti amico rem cuftodiedam tradit,
lion ei, fed lux  facilitati id imputare debet.§.pen.infra
eod.lcemfi cum tibi mandaflem,vtmihi ccrtum homme
emeres,& gratia duftus,paflus fis aJium emcre. Vlp.in  l.fi
procurator g.in fi.D.mand.fcribithanciatam cfle culpa:
ant cum fideiulfor pro debitors foluiffet,neqj turn cm pol¬
ice ce rtiorcm redderet.l.fi fideiulfor,2?.D.eod.Habtc-
nus de lata culpa difleruimus, nuncad leuem veniendum
eft. Culpa leu is dicitur.cum is,qui mediocrem diligentia
debebat,non earn praftlitit, fed minimam duntaxat, 1.
mulier,2 2.§.3.D adTrebellia. vbi Vlpianus apertiflime Q
leuem culpam lcribit efle confuetam cuiufquefuisin re¬
bus ncgligentiam. ltaque intelligcndus eft idem in l.cnm
res,47.5.3.D.de legat.primo. Item Caius in l.quod fa?pc,

3 5 .§. 4. D-de cont.empt, vbi ait talem cuftodia a veditore
defideran.qualem bonus paterfam.fuis rebus adhibet.&
J.elegantcr,24.§.vlt.D-dc pignerat.aft Nam creditor in
pignore mediocrem diligentiam debet, nop autem exa-
&ilTimam,ait luftinianus §, yltanfra hoc tit.hoc eft, non
qualem diligentiftimusajiquis,& vnuse muftis, led quale
magna pars pati umfa.adhibere coniiieuit.Itaq; fic feruos
autmulosoneiare, vt debilitentur , ( dum tamen dolus
abfit) Vlpianus illo in loco leuem cuipam appellat. Si¬
militer Paulus in l.fi putator,3i .D.ad legem Aquil.eam
qui cum in prmato putaret arborem,& amum deijcerct,
hominem occiderit,culpa: teneri: culpam auteefle,quod
cum a diligenti prouideri potuiffet, non elfet prouifum.
Quare leuillima culpa eit ,cum is qui fnmmam diligen-
tiam debebat,non earn prxilitit, fed mediocrem tantum.
Summa autem diligentia eft,quam diligentiflimus quifq;

&  maxime frugalisatqueinduftriuspaterfami. rebus fuis
adhibet.de qua fcribitur in l.locius, 72.D.pro focio l.in 1.
44,3d leg. Aquil.& bin rebus, 1 8.1b. commod.led prsci-
pue in 1. fi merces, 2f'.§. qui columnam. D. locat. vbi ait
tumabelfe culpam, fi omnia facta funt, qua; diligentisfi-
musquifqueobferuaturus fuiflet. item l.i .§. in quoque.
p.de oblig.& aft.vbi Caius fcribit,commodatarium exa-
ftisfimam diligentiam commodats rei debere , non fuf-
ficerCjfi talem dihgetiam adhibeat,quam fuis rebus adhi¬
bet , fialius diligentior cuftodire potuerit. cui confentit
Paulus inI.3.D-de peric.&comm.rei vend.

Hon ipjius culpa cafus interitenit.]  Sequitur vi .Commo-
datariu;cafum qui iua culpa contigit, prsftet. l.in rebus,
i8.D.eod.vndehic locusexfcriptuseft.Caufyconftitotio:
Septimius quod le anucos ad coenam inuitaturu diceret,
commodato meum a me argentu accepit. At is poftridie
illud fecum peregre deportauit- in itinereiatrones eiar-
gentft eripuerunt.Intentio mea,Argentu te naihi reddere

A oportet. d.N onoportet. Q^An oporteat.R.Quia inc<C
modato cafus fortuitus no pryftatur.F. At is caius tua cul¬
pa contigit. Difceptatio ex contraric fcriptis nafeitur:An
cafus,qui commodatarij culpa cotigit,pryttari debeat, na
in hac controuerfiafimul & cafus & culpa interuenerunt
Relpondetur debere.

Sinulla mercede xccepia.]  Sequitur vi 1  .Comodatu co-
trahi nifigratuito non poteft l.in commodato, 17.5.3.D.
eod.vbi Paulus officium & beneficium hoc appellat.

Locatustibi yfius rei.  ] Sequitur vi 11 .Comodatum cum
primiim merces adhibetur,locatio cfficitur.l.fi vt certo f.
§.nunc videndum.D.eod. vbi Vlpia.ait, Si rem tibi dedi,
vt creditori tuo dares pignori,fi qu idem gratuito concel-
fi,fore comodati actionem, fin merces interuenit,locati.

Depofitum eft contrattus , quo res aliquaea lege
apud alterum deponitur , ut is dolum tantum
3 & latam in ea ipj'a reddenda copulam pr<e~

flare debeatA.i.D.de obhgatio.

II11 - Prjeterea & is,apud quern resaliqua
deponitur, re obligator, adione depofni deca
re,& quam accep it, reftitueda tenetur.Sed is ex
eo folo tenetutjli quid dolo commiferit, culpa:
autem nomine, id eft, deiidijt ac negligentia- no
tenetur. ltaque fecunis  eft, quiparum diligen-
ter cuftoditam rem furto  amjftt.-quia qui ne^Ii-
genti amico rem cuftodicndam traditj  ft ix  faci¬
litati id imp u tare debet,

l{e cbiifaxur. tentturqueafiione depofiti. J  Enuncia tipi.
Ex depofito non nifi re accepta nafeitur obJigatio.l.r.Dc
obligat. veluti,Merces meas,qus in portu ei ant, rogaui
te,vt donutux depofitashabcres.’interea nottu eas fures
auerteruntilntetio mea-.Merces te meas nuhi dare opor-
tct.D.Non oportet. Q^Anoportcat.R. Quianeqjnuhi
abs te tradits, nequeame receptsfunt.F. At inter nos
ronuenit,vt eas tui- in sdibusdtpolitas habtres. Difce¬
ptatio ex contrarie fcriptis-.An qui conuenit, vt res apud
l'e aliqua depofita eiiet,antequam deponatur,obligetur.
Refpondetur,non obligari. non enim ex nudo coufenfn
hancnafci obligatione, fed ex rei traditione. nam (vtait
VJpian. J  depofitum eit, quodalicui cuftodrendum datu
eft.didum ex eo,quod ponitur.prxpofitio enim de au¬
ger depofitum: vt oltendat totum hdei eiuicowmiSiim ,
quod ad cuftodiam reipertinet-

^iBiunedepofiti .j In hyc vcrba:Siapparet Nonium mer
cesapud Deciumluas depolinlle,nequeeas Decius refti
tuat, turn quantum ex ea re dare Nonio Decium ex fide
bona oportet, tauti neciusdamnetur.

De e« re,quam accepit.]  Sequitur 11 .Dcpofitarius de ea
ipla re,quam accepit,reftituenda tenetur.l.i.oe obligat.
nam vt ait Florentinus in 1.licet,17.D.depof.rei depofite
proprietas apud deponentem manet. Cauly conftitutioj
Depolui centum numos apud Odtauifi,ea lege,vt tantun-
deni rnihi certo tempore redderctiij cafu apud tllu  perie-
runt.lntetio meaiCentum temihi dare oportet. D.Non .
oportet. Q,An oporteat. R. Q_uia cafu perierunt, quem
depofitarius non pry ftat.F. At hoc non depofitum fuit,(ed
mutuum.-quando quidem non idem ipfum,fed tantfidem
in obligatione fit. Difceptatio ex ambiguitate verbt nata
eft: An depofitum non lit, fi non ipfum, fed tantundem in
obligatione (it.Papintanus in 1. Lucius, 24. D.depofiDe-
pofiti aftio,inquit,locum habet,fi id actum eft,v t'corpora
numoru caderedderentur. na fi, vt tantunde foiueretur,
connenit, egreditur ea res depofiti notiflimos terminos.

Exto folo, fi quid dolo.]  Sequituri ix. Depofitarius non
culpy,fed doli tantu nomine obligator l.i ,D. de oblig.&
l.fi fine dolo, 20.D. depofit. Rattonem fuperiuscxpolui-
mus.quoniam is contraftus eius folius gratia fit, qui depo
nit. At fi conuenit,inquit Vlpianus,vt in depofito & culpa

preftetur,

Inflit. Imp.Commentarius.

prsftetur, rata eft co.nucntio: contraflus etiim legem ex
conucntione accipiunt. Dolum autem prseftanduin non
eHe,ncnadniitdtur. nain hxc conuentio contra bonam
{idem, contraq; bonos mores eft l.i. §.fi conuenit-D.de-
pofit. Sep* tamen cncnit , vt res depofita vel numi peri-
culo fint eius apud queni deponuntur. vtputa ft hoc nomi
natim eonuenit. fed etfi fe quis depofito obtulit,periculo
fealligafTcjita tamen vt non ibltim dolum,fed etiam cul -■
pam & cuftodiam pradlet :  non tamen cafus fortuitos d.l.
i .§. fispe cuenit. Quod autem de culpa m Enunciatione
diximus,de leui & leuiftima intelligedum eft.latam enim
culpam prxftandam Imp. feribit in l.i. C. eod.nam &fi
quisjinqmc CeKus, non ad cum modum quern hominum
naturadcliderat,diligens eft, nifi tamen ad lulim mod urn
cura in depofito pratitat,fraude non caret,necenim fa'lua
fide nnnorem ijs,quam fuis rebus, diligentiam prxftabit.
Equod Neruajjz.D.eod.

2{•» tt-y fedfua faciluati.  ] Sequitur 1111. Qui rein
apud amicum riegligentem depontt, non ipfi debet fuam
negligentiam/edfibi fuam facilitatem vitio vertere.

Tignus,efl contrattus quo res aliqua crcditori ea le
ge obligatur, vt in ilia ip fa, cum pnmum ei
fatisfalfium erit,reddenda,dolum&le-
uem  c ulpam prxfiet.U.D.de obli.

„  y . Creditor quoque qui pignus acccpit, re
,,  obligatur,:.quia &ipfede eaipfare, quam ac-
„  cepit, reftituenda, tenetur adiionepigneraticia.'
Sed quia pignus vtriufquc gratia idatur, & debi- ’
toris, quomagispeeuniaei crcdatur, & credi¬
tor is, quo magis  ei in tuto lie creditum: plaeuit
fiifficere, fi  ad earn rem cuftodiendam exattam
diligentiam adhibeat: quam fi pratftiterit,fe ali- C
quo iortuito cafu earn rem amiferittfecurum ef
fc,nec impediri creditum petere.

CQui pignus accepit,re obligatur.']  Enunciatio I. Expigno
re creditor nifi re tradita acceptdque non obligatur. 1.1.
I>.dcobligat.CaufEconftiuitio : Vinum quod in aliena
cella, vel frumentum quod in horreo alicno conditum
liabebam, tibipignori oppofui, nec tamen clauestibi
tradidi: aliquanto pbft ntgligentia ebrruptuni eft.Cum
tiblfatisfaftum efle crediti nomine ,ccepi pignus abs te
weam repeterc. Intentio : Fruinentum te mihi nteum
incorruptum dare oporter.D-Non oportet. QJVn opor-
teat.K.Quid pignus abs te ndnaccepi.F. At pignus nudo
confenfu contrahitur. Difccptatio  ex contrane feriptis :

An cum pignusacceptum non fir, quia tamen folo con¬
fenfu contrahitur, creditorem obliget. Kefpondetur,ne-
quaquam. Namcum Vlpian.ait in l.i. d- de pig. aft.pi D
gnus contrahi non folatraditione, fed etiam nuda con-
wentione, quantuis traditum non fit.'non eo feribit,quad
creditor ex eo aftringaturtfed quia res ipla creditori obli
getur.Hocigitur inter illud Vlpiani& hoc Iuftiniani
leriptum intereft, quod Vlpianus de rei obligatione, Iu-
Itinianus de crcditons obligatione ac vinculo loquitur.

Vt illud apparear, hunc locum de rerum mobihum op-
pigneratione, potiiisquam de immobilium obligatione
aecipiendum eife. nam, vt ait Vlpian. in l.fi renr,y.D.eo.
pignus proprie dicimus, quod ad creditorem tranfit. hy-
pothecam, cum non tranfit, nec pofleflio ad creditorem.

Et Caius l.plebs, 138.0. deverb.fig. Pignus, inquit, ap-
pbllatum a pugno : quia res qua: pignon dantur,manii
traduntur.vnde etiam videri poteft verum effequod qui
dam putant, pignus proprie rei ntobilis conlhtui. Po¬
teft: etiam altera caufte conftitutiofingi ex l.qui ratiario,

50. dc  pign. aft. Qui ratiario crediderat, cum ad diem
no fohieretur,ratem influnnneftia auftontate detinuit
poflea flumen creutt, & ratemabftulit. Intentio ratiarij:

A Ratemmihi dtbes reddere. D*Non debeo. Q^An de-
beat.R.Quia creditor in pignore vim maiorem non pra:-
ftat.F. At hoc pignus non eft: quia me ignorante,tu tua
auftoritateratem detinuifti. Difceptatio cx contrarie
feriptis: An cum vis maior in pignore non prasftetur, ta¬
men quia tradita res non fuerat, creditor prxftare plus
debeat, quam fi ex pignore obligafus eil'et. Alfenus
refpondet, debere.

De ea ipfitre quam accept .] Sequitur 11 .aftione pigne- ’
raticia rcsipfa qu£ pignori data eft.repetitur l.i .§.credi-
tor-D.dc oblig. & aft.nam, vt ait FJbrentinus in l.cum &
fortis, 3 j. D.de pig.aft. pignoris proprictas ad crcditore
non tranfit,fed pofieflio duntaxat. Atque hoc quidem ita
eft,nifi forte quod pignori datum eft, eiuftnodi fuerit, vt
eius tantum Obtincndi caufa paratum fuerit quod refti-
tuitur.veluti fi nomen pignori dedei o,& creditor corpus
illud acceperit a meo debitore cuius illud erat nomen.vt
in l.ficonuenerit,i 8.D.eod.vhi Paulusait: Si eonuenerit
B vt nomen debitoris rhei pignori tibi fit, tuenda eft d Prx-
tore hscconuentio. vtfi nomen illud corporis alicuius
fuerit,id quod acceperis tibi pignoris loco fit fu turum.

slffkne pigneraticia.]  Inline verba, [fi far et]  Ebutium
Licinio liios feyphos pignori dedifl'e, Licinioque fatisfa-
ftum eo nomine fuifle, ntque tamen cos Liciniusrefti-
tuat turn quantum ex ea re dare Licinium Ebutio ex fide
bona oportebit, tanti Licinius damnetur.l. pigneraticia,

1 o.C.de pign.aft.& l.vult.C.de luit.pign.

ytriufquegratia datttr.  ] Sequitur in* pignus tarn eius
qui dat,quam eius qui accipit, gratia cotrahitur. 1.5 .§. 1.
D.c6mmod.& J-contraftus^.D.de reg.iur.nam & faci-
iius ei qui oppignerat, pecunia creditur :& eiqui acce-
pit, cauctur.

ExaSlam diligentiam adhibeat.]  Sequitur 1111. Qui
pignus accepit, dolum tantum & leuem culpam prxllat,
cafum verb nequaquam.l. fi cum venderet,! 3. D. de pi-
gner.aft.vbi Vlp.ficferibit. Venit, inquit, in hacaftione
& dolus & culpa , vt incommodato venit &cuftodia, vis
maior non venit. ea igitur, infert Paulus, qua: diligens
paterfa. in fuis rebus prsftare folet, a creditore exigun-
tur. Item l.elegantcrii4.§.vlt.eod.vbi idem feribit, In pi
gneratio iudicio venire , & fi res pignori datas male tra- '
ftauit creditor, vel feruos debilitauit . Plane fi pro ma-
leficijsfuis coercuit, vel vinxit ,vel obtulit prxfeftur^,
vel prxfidi, dicendum eft pigneratitia creditorem noil te
nferi. quare fi proftituit ancillam, vel aliud improbattini
facere coegit, illico pignus ancillx foluitur. Fortuitum
autem cafum&vim maiorema crcditore non prxltari,
patet ex 1.4.?.6.7.8. G. de pigner.aft.

Exaflamdiligentiam.]  Cui,vtanfe diximus, leuis culpa
opponitur. nam de leuiftima non tencri creditorem, vei
hinc licet intelligatur, quod non ipfius folius gratia hie
contraftusvfurpatur.

D E VE\B01\VM OBLIGATIONE.

TlTVLVS III.

Ex uerborum obligatione, fi res certa Hipulata fit,
certi conditio: fin incerta, exfiipulatuaftio
nafeitur: qua a slipulo, id eflffirmo no¬
men fumpfit l.i.De oblig.& a£i.

I. Verbis obligatio contrahitur cx interro-
gatione & rcfponfionc, cum cjuiddari fierivc
nobis Itipulamur. cx qua dux  proficifcuntur a-
< 5 lioncs,tam condiftio, fi certa fit ftipulatio:
quam ex ftipulatu,fi incerta, qua hoc nomine
vtitur, quia fiipiilum apud vetercs fir mum ap-
pellabatur,forte a ^ ftipite defeendens.

Ex interrogatiane refponfione.  ] Enunciatio I. Verbis
obligatio, nifi interrogatio ac relponfio de aliquo dando

V 3 faciendove

2  34

faciendoveinteruenerit,noncontrahitur. hr .§.verbi D.
de obilg.&art,&l.i. D.de verb.oblig.vbi Vlpia.aitdtipu-
Jationcm non polle confici.mfi vtroque loquente.& ideo
neque inutum, ncque furdum , neque infantem pofi'e ih-
ptilationemcontrahere:nec abfentes (.uidem ,quoniam
exaudire inuiccm dcbcnt. Apparet igitur inter hunc co-
tradtim & cgteros differentia , quod ali; aut rudo con-
fenfti,aut rei traditione,ant nominum pericriptionefiunt
neque certain habent formulam qua; lingua pronuncie-
tur: hie vero totus nuncupariuus eft, certaque verborum
folennium conccptione conftat.Adeo vt ibidem Vlpianus
feribat, eum qui ftipulanti annuit,nec ciuiliter nec natu-
raliter obligari. PrKterea, quod obligatio ex ftipulatio-
ne non contrahitur , nifi vt interrogatio concepta eft, ita
fcquatur refponfio l.obligamur,jr z.  D.de oblig. & ad.at
ft in locando, conducendo, emendo, vendendoad inter-
rogatum quis non refponderit: ft tamen conlentitur in
id quod refponfum eft,valet qued adum eft. quia hi con-
tradus, non tain verbi quaconfenfu confirmantur. qua: B
verbafuntPauJiinl.fiftipulor, ^)'. D de verbo.obligat.,
Simul etiam intelligitur, quamobrem hac obligationem
Iurifconfulti verbiscontrahi dicant: cum omnisalia obli
gatio & verbis contrahi poffit ,&plerunquecontrahatur
a loquentibus,&verba inter fe commutantibus.non enim
qiisuis verba hie intelligimus, fed folennia duntaxat, &
ea quatcertisfyllabisac formula circumfcripta fuerant a
Iurifconfultis, qui propterea libcllos carum formularum
confcripferantiquos Adionesappcllari, & vulgi manibus
teri folitas , docuimusin Commentario verborum Iuris.
Iam verb illudintelligi oportet, Stipulations feribi  fere
folitas fuilfet,quod vel ex hoc PlautilocoinMiliteglo-
riolo perfpicitur. Mules.babcs tabeUas}  Pafafit. yisregare?
habeo & ftylum.  Eamque confuetudinem licet in multis
Pandeflarum locis animaduertere. vt in l. iunlgentju,7.

§. quod fere. D.de pad. & I.& vno, i g. D.de acceptilat.
Xicebat etiam fine leriptura ftipulationem contrahere,
adhibitisnimirum teftibus.Ciceropro Comgdio: Stipu- C
JatLir es?vbi? quo tempore? quo prgfente? quis fpopodifle
nip dicitr nemo, Item : Hate pecunia neceffe eft aut data,
aut expenfa lata,aut ftipuiata fit.datam non efiejFannius
confitetur.expenfam latam non effe, codices Fanni) con-
firmant: ftipulatam non efle, taciturnitas teftium conce-
difVerum hacquidem ita fe habent.Nuncillud qu^reii-
dum eft,quoniam luftinianushoc loco fcribit,verbis obli
gatibnem contrahi ex interrogatione & refponfione. an
ita hoc accipiendum fit , quafi quicunq; interrogate re-
fpodeatjdarurum fadurumvefit, ex cofolofit obligatus.
Quod abfurdumeruditisquibufdam videtur, inepte,vt
argiimento duplici  docebimus. Primum,quia VIp.in J.i.

§.i,D.de dob excep- feribit, eum qui finecaufa ftipulatus
litem conteftatur, doli exceptione rcppelli. Ex quo per-
fpicuum eft,obligationem ipfo iure nafci.Deinde Plautus
in Pfeudolo lenoncm inducit, falla & inani fiducia frctu
atq; exultantem, Simonem fenemcocgiffe,vt ab fefe x x
minas ftipularetur , fiPleudolus ab eo mulierem abdu- D
ceret:& quum ab.duda. efle, coadu lenonetn argentti feni
numcrare.Sed melius eft lpfius verba lubfcnbere, ex qui-
bus ftipulationis quoq, formula qualis fuerit, intelhgit.

Ballio leno: Minx yigintifanx acjaltix ftint tibi

Uodie, ejuas abs te inde eft infiipnlatus Vfeudalus.

S. Velimquidemhercle. S. Hogx me vigintlminas.

Si illic h odie ilia ft pot it us muliere,

Sine cam tuognato hodiepyt promifit, dabit.
ftogato obfecroibe'rtTe geftiopromiitere.
trmmbiu modit ubi ejfe rem vt faluarn feias:
yttque etiam habeto mulierem don o tibi.

S.thulium pericuLum ejbquod feiam Jiipularier.

Vt conceptfii yerba, viginti minas dabin  ?

S. i abuntur _Et aliquantopbtt:

j>. __ id ipfim efi,emorier Simo.

S. Hercle baud te finam emoriri, nifi argetum mihi redditur,
Vigintiminx.  H. Jtqtte etiam mihi alia vigintimiux:

B. Ziuferetitridpremium d mefluodpromifi per iocum

S. De improbis viris aufern pramiwv &prxdam decet.

Tam conditiio eerti  . ] Sequiturt I. Ex ftipulationerei
certe, certi condidio: ex incertg , ex ftipulatu adio na-
fcitiir.l.fiquis, 14.D. ficert.pet. vbi Vlpianus ait: bi quis
certum ftipulatus fuerit,ex ftipulatu adionem non ha-
bet:fed ilia condidicia adione id perfequi debet,per qua
certum petitur. Item I.4. D.de vfur.vbi idem feribit: Si
ftipulatus fis rem dari,vacuamquepofleflionem tradi,fru
dus poftea captos, adione incerti ex ftipulatu , propter
inferiora verba te confecuturum . Certum autem,inquit
Caius,quod ex ipfa pronunciations apparet, quid,quaie»
quantumquefit. veJuti,aurei decern, fundus Tufculanus.
vbi autem non apparet, quid, quale ,quantumque fit in
ftipulatione,incertamefle ftipulationem. veluti fiquis
fundum,hominem ,iumentum ftipulatus fic • 1. ftipula-
tionum.74.cum 1 . feq. D. de verb.obli.Formulam igitur
vtriufque iudicij variam efle oportebit- Certie quidem fli
pulationis in hunc modum: [ fipatent]  Aurclium Licinio
ftipulanti centum (popondille, turn Aurelius centum Li
cinio dare damnas clto. Incerts verb: f/rparem] Acmi
lium Cornelio ftipulanti homine fpopondifle, turn quan
turn ex eo ftipulatu Cornelio Aenuliu darefaccre opor¬
tebit, tanti Aemilius damnetur.

ejuxhoc nomine ytitur.  ] Infolens locutio, cuius tamen
finnlem apud Ciceronem reperio,in ea pro Poftumo : Id
autem facere non poteratmfi Diacetes( hoc enim no¬
mine v.titur ) qui a Rege diet conflitutus.

j ftipulumapud ycieres fiyrmm.  ] Sequitut nr. Stl-
pulatus a lfipulo,quo verbo firnium veteres lignificabant
deducitur.Paulus lib.  v.cap.vi n .pbligationum firman-
darum gratia ftipulationes inaudx  iimt,que quadani
verborum folcnwtatcconcipiunuir. Sripuluin enim  ve¬
teres firmum appellarunt. At Varro lib. De ling. mi.
Hoc ipfum ftipendium ab  ftipe didum, quod xs  qqoque
ltipcni dicebant. Nam quod afl.es iibixpondo  erant; qui:
acceperunt maiorem numerum , non :n area p onebant,
fed in aliqua cella ftipabant,ideft,componebat,quomi-
nuslocioccuparet,aftipando ftiptmdiccre coeperunt.
Stiparea ca'fltrv lortafle Gr^co vocabulo. Id apparet,
quod vt alias, turn inftituuim etiam nutic, dijs cum thc-
faureis afles dant, ftipem dicunt:& qui pecuniam alligat,
ftipulari & reftipulari. Vtrius autem verier fenteutiafit,
fatisequidem conlhtuerenonpoflum.tametficum ftipu-
latio nullam alia in ob cauiam a Iurifconfultis inlhtutafit
nifi vt aliarum obJigationum tirinainetum diet l.i. D.de
prjt. ftipul. & ardlioribus vinbufls padorum conuento-
runique fides aftringerctur , non Jeuior meo quidem iu-
dicio apud nos,his quidem in rebus debet die no/frorunj
Iurifconfultorum audoritas quam ilia Varronis:pr*fer-
tim cum lhpulationes non femper de ftipe  danda,fed cua
de opere facienda interponi (oleant-

Forte dftifite dcficcndens.]  legendum opinor, A 'rifijfi
hoceftjdenlo&ipiflb.

Leonis lege folennes fUpuUtionum formula fublata
funt: cautumque, vt qmbufuis aptis ido-
neisque verbis conciperentur.
i.x.C.decont. ftipul.

II. In hac re olim talia verba tradita fuerut:
SPONDES? SPONDEO. PROMITTIS?
PROMITTO. FIDE PROMITTIS? FIDE—
promitto. fideiveis? fideivbeo.
DABIS? DAEO. FACIES? FACIAM.
Vtrum autem Latina,an Grxca,vel qualibet alia
lingua ftipulatio concipiatur, nihil intereft: fei-
licet fi vterq; ftipulantium intelleftum eius lin-
gux habeat: nec neceffe efteadem lingua vtrun-
que vti, fed futficit congruenteradinterroga-

turn

Franc. Hotom. in ill. L/b.

A

Inftitut. Imp. Commentarius.


turn rcfpondere. Quinetiam duo Gra:ci Lati- A tio fafta eft, peti poteft: quia totus is dies arbi.
na lingua obligationem contrahere poifunt. ' ' r 1  '' ' ' '  VT

Sed ha:c folennia verba oiim quidem in vfu fue-
runt: poftea autemLeonina conftitutio lata eft,
quse folennitate verboru fublata, fenfum fk  con
fonantem intelledhim ab vtraque parte folum
deiiderat,licet quibufciuiq; verbis expreftus eft.

In bac re ohm tali *. ] Enunciatio I. Olim certa ftipula-
tionum verba fonnui*quevfurpabantur. I j.§.ftipulatio.
D.de Yerb.oblig. vbi Pomponms ait, Stipulatiotiem elfe
verborumconceptionem.quibusis qui interrogator,da-
turum fafturumve fe quod mterrogatus eft, rdponderit.
Vnde intelligi debet, non qu*uis verba vim aftringend*
obligations habmfi’e :  fed ea demurri qu*folenia Client,
& cum a lurifconfultis ad earn rem concepta & parata-tu-
a populo in vfum confuetudinemque reccpta.

Fidepromittis  ? fidepromiito . ] Htc a Tigurino abfunt.Vi-
deotamen necab Argentinenfi. nec aTheophili libro
abefle. Paulusetianr hanc candem vocem vfurpat libro
Sententiarum primo, fub tit. De minorib. Qua de caufa
retinenda hsc verba putauimus .

ytrum autem Latina, an Grtecx . ] Sequitur 11. Qua lin
gua ftipulationes concipiantur,fi modo contrahentes in¬
ter fe intelligent, nihil intercft.l.i .§.eod.D. hoc titu.vbi
Vlpia.ait, quauis lingua ftipulationem rede fieri,ita,ta-
rnenvt vterque alterius linguam intelligat, fine per fe,
flue per verum interpretem. Arquehe quidem Gr*co-
rumlurifconfultorum dilputationesfuerunt,pofteaqua ;
Gr*cix magna pars ciuitate donata eft. ftante autem Re-
pud.ciuem neminem nifi Latin* lingu* peritum fuilfe,
Ciceronispro Archia oratio argumento efl'e poteiheoa-
dumque in rebus contrahendis,forenfibusque omnibus
adionibus folennibus vtiformulis.

trio foluentis tribui debet. Neque enim ccr-
tumeft eo die, in quern promiftiim eft, datum
nonelfe,priufquam is prseterierit. At ft ita fti_
puleris ,decem avreos an nos, q^vo-
AD VXVAM, DARE S P O N D E S ? & pure
fadta obligatio intelligitur, & perpetuaturiquia
ad tempus deberi non poteft: fed lucres peten-
do, pafti excepti o ne fubmouebitur.

Jut fare,aut in diem."]  Enunciatio I. Stipulationesaut
pure,aut in diem, aut fub conditione concipiuntur l.cre-
ditor.i o.D.dc verb.figni. Quam tripartitam diuifioncm
veriflimamefie, vel hinclicet intelligamiis: quia quod
dari nobis expetimus, autin prsfentia dari petimus ,aut
poftenus.fi pofterius,aut in diem certain, vt Calendis la-
nuaripaut incertam, qa£ conditio appellator, vt ait Vlpi.
l.talis, 30. D.de legat.primo.

Pure ,ueluti quinque aureot.  ] Sequitur 11. Stipulatio
pura eft ,qu* fine diei conditionisve adiedione concepta
eft. Pura enim & nura in iure appellantur ea, qu* adie-
ftionem non habent earn quam eaquibus opponuntur
liabent.veluti,Purum iudicium dicitur,quod exceptione
non habet: & Merum imperium, quod a lunldidione fe-
paratumeft.

- Confcjiimpeti poteft.]  Sequitur 111 .Stipulatio pure co-
cepta confeftini adionem park l.eum qui Calendis 41 .§.
i-.D. eod. vbi Vipia. ait :  Qiioties in obligationibusdies
non ponitur, prafenti diepecuniam deberi.Item.l.in om
nibus, 14-D.de reg.iur. vbi Pomponius ait, in omnibus
obligation ibus in quibus dies non ponitur, prelentt die
debetur.Iteml.cedere,ii 3.D. deverbor.fignifi.vbi VI-
pian.ait, cum pure quis ftipulatus eft, diem & ceflifle &
venifl'e: id eft,& incepifle deberi pecuniam, & eum diem

EademImgu* vtrunque  . ] Sequitur 111.Stipulatio etia C quopeti pccunia poflfit venifle. Quod tameu ita intelli-

duabus linguis, quin & a Gr*cis rede Latiriis verbis con-
cipitur.d.l.i .§. eadem.vbi Vipia. ait: Eadem an alia lin¬
gua refpondeatur , nihil intereft. proinde fi quis Latinc
interrogauerit, refpondeatur ei Grace, dummodo con-
gruenter refpondeatur, obligatio conftituta eft. idemq;
per contrarium.

Leonina conftimit lata eft.  ]’, Sequitur r it r. Leonis in-
ftituto, ftipulationum formulis fublatis quorumuis ver-
borutiiopportunitasrccepta eft.l.omnes, 10 C. decont.
Rip.vbi ipfe ait: Omnes ftipulationes, etiam fi non folen-
liibus vel diredis, fed quibulcunque verbis confenfu con
trahentium conftitut* funt, vel legibus cognit*, fuain
habere firmitatem. Quod cum ita fit, haud fcio an vllus
ferealiud nunefitcontradusgenus, quamftipulationis.
Quodtamen a veterum luriftronfultorum inliituto val-
dealienum efl'e, facile quiuisfua fpoate  intelligit.

Stipulatio pura pr&fentem affionem park: in diem
fail a, non ante diet pr&Uitutti finem. ad tem
pus autem concepta obligatio perpetua
eft, fed pa£ii exceptione infirman
tur.l.xliiij. & Llrj.D.eod.

III. Omnis ftipulatio, aut pure, aut in die,
aut fub conditione fit. Pureiveluti, qjvin-
qjve  avreos dare spondes? Idque
confeftim peti poteft. In diem:cum adiefto
die, quo pecunia foluatur, ftipulatio fit, veluti,
DECEM AVREOS P.RIMYS KALENDIS

martxis dare spondes?  Id autem
quod in diem ftipulamur, ftatim quidem debe-
tur:fedpeti prius quam dies venerit, non po¬
teft . ac ne eo quidem ipfo die, in quem ftipula*

endum eft, vt tantum fpacium pr*terierit,quo traditio
fieri poffit: inquit Imp.§. vlt.infra,De inutil.ftipul.

In diem,cum adieCio  die.] Sequitur 1111. Stipulatio in 1
diem concepta dicitur, cum dies quo pecunia foluatur,
adiedus eft. 1 . obligationum fere,44. D. de oblig. & ad.
vbiPauiusait,diem duobusmodis inftipulatione adii-
ci.nam vel ex die incipere obligationem, vel conferri in
diem, ex die veluti CaJ.Martijsdarelpondes ?cuius na-
tura h*c cft,vt ante diem non exigatur.Ad diem autem,
veluti vlcjj  ad Cai.dare/podesPdc qua^xmie diileremns.

Station quidem debetur.  J Hoc eft , ftatim nexus atque
obligatus eft debitor: ftatim agi ;.us & vinculo illo iiio
rapi ad;Pr*torem etiam ante diem poteft : led aPrgtore
perexceptioncm adiuuabitur. Non poteft lgiturobijci,
cum obligatio fit quahtas:qualitas autem diem non reci-
piat. vt non poteft dici albus, qui nondum albus eft, fed
aliquando futures eft: quomodo dici obligatuspoteft de-
D bitor, a quo exiginon poteft. non enim in diem differri
obligationem dicimus, led prsfentem efl’e: continuoque
nexum proniiflorem elfc,verum a Prstore perexceptio-
nem admuari. Atq; hoc eft quod Pauius ait,l.centefimis,
4d.De verb.oblig. Centefimis Calendis dari vtiliter fti-
pulamur: quia pr*fens obligatio eft, in diem autem di-
lata folutio.

Jt ne et> quidem ipfo died]  Sequitur V. In diem promif-
fum ftatim quidem debeturfted peti,nifi fua die preterita,
non poteft l,cedere,2i 3. De verb.fig. vbi Vlp.ait,quando
in diem quis ftipulatus eft, ceflifle diem , fed nondum ve-
nifle.Et l.eum qui Calendar .§.1 .D.de verb.obhga.vbi
ait idem, diem in ftipulatione adiedlum efficere, ne pr*-
fenti die pecunia debeatur.atque hinc intelligi,diei adie-
ftionempro reo elle,non pro ftipulatore : totum enim
medium tempusad foluendum liberum promiflori relin-
quitur, ait Vlpian.i.ftipulatio ifta,3 8.§.inter, eod. Et vt
ait Papin.peti non debet, quod intra tempusicomprehen
fum foluipoteft.l. liber homo,11 g.D.eod. Caulg confti¬
tutio ; Cum a Valerio centum Cal. Martijt ftipulatus el-

fetn.

2)6

Franc. Hotom. in 11J. Lib.

fcm,Calendjequc vcnifient, centum ab co pcterc inftitui.
lntentio; Centum tcmihi exftipulatu dare iam oportet-
D. Non oportet.Q.Anoporteat.R. Qnia non hac hora,
fed Calendis me tibi daturum promifi. Calend* autem
hac hora non terminantur.F. At Calendis fe daturum
promitterc , eft qualibet Calendaruni hora le daturum
promittcre. Difceptatio exferipti ambiguitatenafeitur.
An promittcre fe Calendis daturum , fit promittcre fe,
qua ftipulator valet Calendaruni hora,daturum. Vlpia-
nusrcfpondct, Nequaquam,fed potius qua liora promifi-
for valet, quiadieiadieftionem non in ftipulatoris, fed
in promiflbris'gratiam fieri- Itaquequi hoc anno, inquit
Pomponius, aut hocmenfe dari ftipulatus eft, nifi omni-
busparttbusprattcriti anni vel mends non rede  petet.
Quod etiam Venuleius confirmat in l.cu qtu,l }8.D-eod.

Quoad uiuam dare fpondes .] Seqtlittir vi. Snpulatio pen-
fionis annug in vita: tempus concepta & pttra & perpetua
eft,fed cius adliopafl; exceptione excluditur.l.obligatio
num fere,44.Dde obbg.& adf.vbi Paulus ait.ftipulatio-
nem addicmhocmbdoconcipi: Vfquead Calendas da-,
re fpondes ? placere autem,ad tempus obligationem con
lfitui non pofie,non magis quam legatum.nam qu-od ali-
cui deberi ccepit, certis modis definit deberi. plane port
tempus ftipuiator, vel padci conuenti, vel dohmali ex¬
ceptione fubmoueri poterit Item 1 . eum qui ita,t£.§.
qui ita,D.eod.vbi lulianus ait,eum quiita.ftipulatus eft.
Decern quoad viuamdari fpondes ? confeftim refte de¬
cern pettre : fed hgredem cius exceptione padti cotiuen-
ti fummouendum efl’e.nam ftipulatorem id egiffonc hc-
res cius peteret quemadmodum is qui vfque in Calen¬
das dan ftipulatur, poteft quidem etiam poli  Calendas
petere, fed exceptione padfi fubmotietur. Caufg confti-
tutio: Cum in annos vita mea fingulosaureos centenos
ftipulatus eflem,femperque exegiflem , me mortuo ha¬
res meus pcterc penfionem perrexit.Inentio:Debes mi-
hi ex ffipulatu centum. D.Non debeo. Q_. An debeat R.
Qj.ia tempus ftipulacioni appofitum exaftum: eft. F. At 1
ctuilis obligatio terminari tempore non potmt.Difcepta
tio ex contrarie fcriptis,hoc eft,ex pafto conuento & le¬
ge: An ciuilis obligatio terminari temporisadieftionc
non poftit. Refpondetur, nequaquam. Ratio autem ex -
pofita eftaPauloind.l.obligationum : quia quod iure
c-iuih deberi cotpit, nonpatefl nifi its ipfis modis quiab
code iure inftituti funt, definere deberi. Atfi tempore a
cotrahentibusprafinito defineret , priuatorum.hominii
arbitrio voluntatequc defineret. Itaquc nec adoptto,
nec haredis infiitutio, neque cretio,neque acceptilatio,
nec emancipatio, neque iniurc ceffio ,tutonsvedatic.
nec mancipatio, nec alia denique legis acliones,quar le-
gitimi aflus dicuntur,diem aut conditionem rccipiunt;].
adhislegitmii,D.de regu.iur.Mirart autem fatis non pof
fum, quid iis in mentem veniat, qui legatorum diffimi-
lem eiferationem difputant ex l.fi Stichu,i d.D.de verb,
obliga. vbific Pompon. feribit: Stipulatio hiuufinodi in

A fimilibus ad tempus obligatio conftituitur. Lex enim
cas obligationes quas non inftituit ,arbitnocontrahcn-
tium permifit: fuas verb, nequaquam. Itaquc nulla, vt
antea dicebamus, qualitates in iure ciuili prefinitionem
temporis recipiuntmon cnini poteft quifquam hares eflc
ad tempus,au t filius aut feruus. ac proinde flipulatio qug
iurisciutliseft, conlhtuiad tempus non poteft, ne fcilt-
cet in hominis priuati poteftate fit, vim legis certis fini-
bus ad arbitrium fuum circumfcribere. fed neceflc eft
quo iure quaque res contrafla eft,eodem iure,hoc eft ijs
rttionibus qua ab eodem iure inftitute funt,difiblui.

VaBi exceptione Jubmouebttur . ] Hoc eft, Dabit quidem
Pictorex ea obhgarione iudictum . quomodo enim is
qui jurisciuilis minifter quidam eft ac difpenfator, ius
fuum citiibus denegaret? fed quia fiimmum iftud ius,fum-
niainiuriaeft ,exceptionemadijeiet.hoc modo: [fipa¬
tent  ]Meuium Antonio decern aurcos annuos fpopon-
difle, nifi conuentumfuerit vt quoad Antonius viueret,
B eos darct, turn Mauius damnetttr.

Obligations in incerti cafus eusntum collata , fub
conditions faff a flipulatio dicitur. sx qua ante
cafus euentum deberi tantum (feratur,
eaque Jpes ad h&redem tranfmn-
titur.Llxirq.de verb.fignifi.

III.  Sub conditione ftipulatio fit, cum in
aliquem cafium differtur obligatio : vt fi  alicjuid
faftum fuerit, vel non fnerit,  ffipuiatio com-
mittatur: veluti, si titivs c o n s yl jfa

CTVS FVERIT, Q^V I N QjV £ AVRI0S
DARE spondes?  Si quis ita fiipulctuF, Sx
IN CAP1TOLIVM NON A S C E N D E R O,

" dare, spondes?  perinde ciit,  ac fi liipu-
latus effet, cum morietur, fibi dari. Ex condi-
tionali ftipulatione tatumfpes eft debitti mint
ecmque tpfam fpcm in hatredem tranfmitti-
iT.uSjfipnufqtiam conditio exiftat, mors no.-
bis contigfrit.

Cum inaliqucm cafum differtur.  ] Enunciatio I. Stipu¬
latio conditionalis dicitur, cum in incerti csfus  euentum
obligatio confertur.l.conditionalcsjt^.D. dc vcrb./i<mif.
Dixi autem Incerti cafus euentum, vt conditionem cer-
tani cxcluderem: hoc eft, qua omnimodo extatura eft.
11am qui fub ilia conditione ftipulatur, pure ftipulari vi-
detur. vti fcribtt Paulus in l.fi pupiilus.§.i. D. dc nouat.

1 . in ilia ftipulatione,fi Cal. D.dc verb, obliga. Sed ciim

qualitates conditionem non rccipiant, quid eft quod niic
j :r. .. 4 ~.,L ~~ - c~~:  n:- i - ' -

annos fingulos, vna eft, & incerta,& perpetua,non quern D dilputenius fub conditione fieri ilipulationcs pofle ? Re-

aduiodum finule legatum morte Icgatarij finiretur . An
non enim aliud eft ftipulari in annos fingulos, aliud ve¬
rb in annos fingulos quoad vinam ?iile fibi hatredibuf-
que fuis ftipulatur: hie fibi duntaxat. Qui verb legata-
rio decern relinquitin annos fingulos,no dubitatur quin
defolo legatario, eiusque vitatannis fingults cogitarit.
Itaque fimilem efl'e Jcgati &ftipulationisrationem,fi no
minatimad tempus concipiantur, Paulus in d.l. obliga-
tionum,apertifIime confirmat. Legatum enim,cum pars
lit teftamenti fablionis,legisquatdam ablio eft, aut certe
appendix. Itaque quemadmodum promifl'or ftipulatio¬
nis ad tempusob igari non poteft: lie nechgres Jegata-
rioaddiem obligatuseflepoterit.Tametfivt lufquefiim-
mi iuris remiflio quadam a Pretore concedatur.

yld tempus nonpotejt deberi.]  Sequitur vi. Obligatio co
ftitui ad tempus non poteft.d.l. obligationum-D.de ver-
bo.oblig.Veium hgc enunciatio de ciuilibus tantiim,non
etiam naturalibus obligationibus lfltelligenda eft. nam
ex  mutuo, depofito, commodato ,  condudlo, exterisque

i fvuc r xve-

Ipondetur autem, aliud efl'e ftipulationem, aliud obli-
gationcm • Obligatio quidem conditionem non recipit,
quia fub conditione qualitas non imponitur .aut icmm
obhgatus eft aliquis,aut liber,medium omnmo nullum
eft.vt non poteftaliquisfub conditioneadeptatus,vel
emancipatus ell'e. Stipulatio verb qua dcnunciatio qua¬
dam ell future obligationis, rede fub conditione ebnei-
pitur. Itaquc fub conditione qui^ern inftitui aliquis hg
res poteft: at hares effe fub conditione non poteft . nam
inftitucre haredem, vt fuo loco diximus, eft parare, con
ciliare,quarere. Vt igiturnon fola inihtutione ,ficnon
fola ftipulatione qnahtas imponitur. vt enim inftitutio,
fic etiam ftipulatio ,prapar 3 tio tantum &meditatiode
imponendaqualitate&obligatione quedam eft. Sedta-
men hoc loco etiam atque etiam videndum eft,neqito
errore labamur . Etenim fi ante conditionis euentum
obli°atio nulla eft, illud efficitur , vt fi antea promifior
tnorwtur, hares cius exiftente conditione obligatus non
fit, quod contra tamcn in emptione placuifl'e Paulus te-

ftatur

Inftit. Imp. Commentarius. - 237

ftatur l.neceflario, 8-D.de peric.& commu.rei vend.Di-
tiihgucndum iguur putarem: vtrum ihpulatio, an bon*
fidei contrailus ellet. Et cum (ultimo lure verum fit, ne-
garique non poffic, quin ante conditionis euentum nata
non (it obligattoitamcn propter *quitatcm,qu* in bon*
fideicontraftibusdominatur.de fummo iure dcflexum
eft: conftitutumque.vt contrafta iam in pratteritum obli
gatio vidcatur: nnnirum propter obliganonem alterius,
qu* fola elfe non poteft . cum ex iftiulmodi contraftibus
non (implex, led reciproca nalcatur obligatio: nee ven-
dttor cbiigatus emptori efl'c poffit, quin hie lllic vicif-
£m fit obliga tus.

Commiitaturjltpulatiu.']  Sequitur 11. Exiftente condi.
tione.fub qua ftipulatiofafta elRcommitt: ftipulatio di-
citur.l.qui Rom*.i n.§.Agerius,D.de verb, oblig. Sed
de hac locutione in Commcntario verborum iuris abun
de cxplicatum eft.

Si in capitolium non afeendero.']  Sequitur in. Qui dari
fibiftipulaturfi quid non fecerit.fibi cununorietur,dari
ftipulatus intelligitur.l. ita ftipulatus, i j 5. D. de verb.
obl.vbi Papinianusaitj Si ita ftipulatus fuero, Si in Ca-
pitolium non a(cendens>vel Alexandrian! non ieris.cen
turn dari (pondes ? non ftatim committi ftipulationem,
quamuis Capitolium afeendere , vel Alexandriam per-
uenire potueris: fed cum certum die coeperit, te Capi-
toliutn afeendere, vel Alexandriam ire non polfe. Cau-
feconftitutioiQui ftipulatus erat centum,(I Pamphiium
fibi promiffor non daret,aliquam multis pod  diebus age
re ex ftipulatu inllituit.lntentio: Debcsnnhi centum. D.
Non debeo.Q^An debeat.R.Quia nondum eft tempus,
quo conftet me non dedific. pofliim cnim eras aut poftn-
die dare. F. Atfcntcntkhzc fait,  vtnifi turn dediliesjcu
tibidandifacuitaselfet, centum dares. Controueifiam
ex leriptt  & lententi* contcntione nalci Papinianus tra-
dit in d.l. Ita ftipulatus. Difceptatio eft, an qui centum
promilit, li quid non feccrit,fentitfe vidcatur,(c (i id cum
poflitjnon fecerit,centum debiturutn. Id quodSabinus
exiftimabat, quimentem voluntatemque contrahen-
tium fpeftabat, qu* videtur h*c fuiffe,vt promifl'ore mo
ram faciente,committatur ttipulatio. Papiniano tamen
aliter vifum eft ,lUpulationis verba confideranti, qu*
obligationem oronem in eum cafum conferunt, quo cer¬
tum erit proinifiorcm id non feciffc, In candcm f'enten-
tiam Pomponius feribit in 1. veluti, 27. D.eod. Si ftipu Ja-
tushoemodo fuero ,11 intra biennium Capitolium non
alcenderis,dari ?non nili pra’teritobienmorefte petarn,
quodipfam  Cellusconfirmatin I.quicquid,5>9. §.1. eod,

Tantumftes efi debitumiri, J  Sequitur 11i1. Ex condi-
tionali ftipu Jatione ante conditionis euentum non debe-
tur,fed tantum debitum iri lperatur.d.1. conditionales.
Cuius rei ratio perlpicua eft. nam fi contrafta diet obli
gatio, & poftea conditio deficeret, nihilominus obligati®
permaneret. Atquehoc ninnrum iJJud eft,quodpaulu
ante diccbamus, prornifl'orem nondum obJigatum elfe;
fed tunc demum fore,cum is cafus,in quern obiigatio col-
jata eft,euenerit. Itaque Vlpianusinl.cedere,2i 3. Lie
verb.fig.Vbi quis, inquit, fub condkione ftipulatus fue-
rit, neque ceffit, neque venit dies , pendente adhuc con-
diuone. Neque obllat quod idem feribit inl.iscui,4z,
D.de ob.& aft.eum,qui fub conditione ftipulatus eft,in-
terea creditorem elfe . hoc enim eo calii intcEigendum
eft, quo conditio comm ilia elt: vt mini rum fuperiore te-
potefemper creditor faille videatur. Vtcunquefit, vi-
demus quantum inter illpulationem in diem & condi-
tionalem interfit. nam ilia prgfentem obligationem pa-
rit: h|c verb in conditionis euentum diflirt. Cuius rei
hie vlus eft, quod qui in diem debet, ante diem folutum
repetere quad indebitum non pollit.l.in diem D.de con
dift.indeb. qui verb fub conditione debet, polfir.l.fitb co
ditione,cum duahus U.feq. D.eod.

. Spent in haredem tranfmittmus .  ] Sequitur v. Spescon-
ditionalis ftipu!ation:s,ftipu]atorq,antecanditionis euen
turn mortuo, ad hsredem trafmittitur.l.fi quis, fi Titius,
j7.De vcrb.oblig.Vbi lulianus excontrario difputat, Si

1 Titius Conful faftus erit,decern dari fpopondcrit: quam-
uispendenteconditione promiffor moriatur, relinquere
h*redem obligatum. Vtrum autem de conditionefor-
tuita tantum,an etiam arbitraria id fit inteiligendnm, vi¬
deo ab eruditis viris qu*fitum elfe: hoc eft, An facultas
implcnd* conditionis adh*redcm tranfmittatur. nam
quodadfortuitam attinet, lulianiauftoritas perlpicua
eft. Quod autem ad earn attinet, qu* in poteftate no-
ftra pofita eft, diftinguendumarbitror. namfi eaperfo-
n* promiflons propria eft, eiqueadh*refcir,dubitarin6
poteft, quin ad hatredem tranlinitti non poffit: veluti, Si
Conliilfias, Siouans,veJ triumphans Capitolitsm afeen-
das, Si vxorem ducas, Si filium emancipes. Itaque Pa¬
pinianus in l.vlt.D. de cond.inftit. Serunim refpondilfe
tradit. Sin autem ita poteft ab h*rede impleri, vt ftipu-
latons non interfit, contra puto. veluti, Si decern Titio
dederis. nam eodem loco Papinianus, earn conditionem
& per aiium,& per h*redem impleri polfe. preterea cum

B imperator hoc loco indefinite fit locutus, & in l.veteris,
C. decontr. & comnutt.ftip.lcribatur, omnes ltipuiatio-
nes ad h*redem tranfire : probabile eft, it  ad iftas quo-
que conditionalespertinere,

Qui certo dari loco Hipulatur, adeofpaciim eo
pemeniendi dedific intelligitur , vt fi
jpactmn prxeident , nihil egifie
iudicetur, l. Ixxuj. eod,

1

V, Loca etiam inferi ftipulationi folent, ve-
lini, Chartagine dare spondes?
Qu^  ftipulatio licet pure fieri videtur, tamen
reipfahabet temp us adiedum, quo promisor
vtatur ad pecuniam Carthagine dandam . Et

2 ideo fi quis Romae ita ftipuletur, hodie car
THAGINE  DARE SPONDES?  iniltilis erit
ftipulatio, cum impofsibilis fttrepromifsio.

Loca etiam infers.  ] Hoc eo adieftum eft, vt fignificet
reftc tripartitam illam diuifionem fuifle • nam etfi noua
h*c forma videatur efle, cum locus adieftus eft, tamen
hanc Ipcciemfub ftipulationibus in diem factiscomprc-
hendi ■ quod VJp. in  l.z.§.4-D. deeo,quod cert.loc. per-
(picue tradit ex luliani lententia, exiftimantis huic ltipn
Jationi tacite diem inelle.

Kj ip/a habit temptts adietjnm . ] Enunciatio I. Stipula-
tio certo loco dandi, tacite Ipacium ad locum pefuenicn
di compieditur.l.interdum,7 3. D.de verb.oblig. vbi Pau
lusait: Interdum pura ftipulatio ex re ipladilationemca
pit. fic qui Carthagine dari ftipu latur, cum Rom*fit,ta-
• cite tempus compiefti videtur, quo perueniri Carthagi-
[) nem poteft. Etl.Continus,i 37.§.cum ita.D, eod.vbi Ve
nulcim temporis fpacium boni yiriarbitrio*ftimandum
feribit. Cauf* conftitutio: Qui cum eflet Venctijs, fti¬
pulatus erat fibi Lugduni centum dari, ac neque diem ne
queconditionemadiecerat,poftridie agereexftipulatu
inftituit. Intentio: Centum tc mihi ex ftipulatu dare
hodie oportet. D. Non oportet. Q^ An oporteat. R.
Quia peruen ri Lugdu um tam breui fpacio non potuit,
F- Atftipulatio pureconcepta prsfentem obligationem
habet. Difceptatio ex feripti & fententi* contentione
eft: An qui pure dari fibi co in loco ftipu latur, quo ppr-
ucniri eodem die no poffit, tacite fpacium co  peruenien
di complexus effe videatur. Relpondetur, videri . nam
fifcriptiim quidem confideretur, puram efle ftipularionc:
fin mentem & fententiam, in diem conceptam efle.uc VI-
pian.l.eum qui Calendis,4i ,§.1. D.eod. Quotiesin obit
gationibus dies non ponitur, pr*fenti die pecunia debe-
tur mill fi locus adieflus efficit ,ne pr*!enti die pecunia
debeatur. Item l.z.§.4-D. deeo quod cert.loc.vbi Vlp.
fic feribit: Qui ita ttipulatur, Ephefi decern dan, fi ante

diem

238 Franc. Hotom. in Hi. Lib.

diemquam Ephefum peruenire poffit, agat, perperam
ante diem agi. quia & lulianus putat, diem tacite huic
Ilipulationi ineffc.

Inutilis erit ftipulatio .  ] Sequitur 11. Qui co loco dari
ftipulatur quo praffinita die perueniri non poffit, inuti-
liter ftipulatur.l. a.§.4. D, de eo quod cert, loco.vbi VJp.
ait,eumqui Romaeftipulatur,hodie Carthaginedari,
inutilitcr ftipulari.Item l.pluribus,i4o.§.fi inter.D.eod.
vbi Paulusait: Si inter eos qui Roms funt, tabs fiat fti-
pulatio, Hodie Carthagine dare fpondes >  quidam putat
non Temper videri impoffibilem caufam ibpulatione con
tineri: quia poffit contingere,vt tarn ilipulator quam pro
miflor ante aliquod tempus fuo quifque difpenfatori no-
tum fecerit, in cum diem futuram ftipuiationeni . ac de-
mandallet promifl'or quidem fuo difpenfatori vt daret: fti
pulatorautem fuo, vt acciperct. quodfi ita faftum ffie-
rit, poterit valerc ftipulatio.

l\c’i prafentis pr&terit&ve conditio , ft vera esi,
prafentem obhgationem efficit: fin fal-
fa,fiipulationtm extinguit.i.c. D.

VI. Conditiortcs, qua; ad prafens vcl pr.T-
teritum tempus referuntur, ant ftatim infirmat
obligationcm, automnino non differunt: velu-
ti, SI TITIVS CONSVI FVIT, Vel SI
M AE VI VS VIVIT DARE  S P O N D E S ? Na

lieaita non funt, nihil valet ftipulatio. fin au-
tem itafe habent, ftatim valet. Qua: enim per
rerum naturam ccrta funt, non morantur obli—
gationem, licet apud nos incerta lint.

jlutjlatitn inf mxnt obligationem.']  Planius dixiflet,Enec
liat ffipulationem. nam obligatio plane nulla nafeitur.

Seen ita. non [uni.  ] Enunciatio I. Conditio ad prae-
fens prsetertiumve tempus relata ,fi vera eft ,prxfcntem
obligationcm parit: fin minus, ftipulationem eneruat.l.
conditio,i oo. D.eo.;vbi Modeitinus ait ,conditionem in
pneteritum non tantum inpratfens tempus relatam, fta¬
tim aut perimere obligationem, aut omnino non differ-
re. nam vt ait Papinianus.l^.D-ficert.pet.cumad prx-
fens tempus conditio confertur, ftipulatio non fu fpendi-
tur. &, ft conditio vera fit, ftipulatio tenet; quamuiste-
nerecontrahentesconditionem ignorent. veluti,firex
Parthorum viuit, centum millia dare fpondes r Eadem
ffint & edm in prseteritum conditio confertur. CaufatcS
ftitutio: Qui ffipulatus erat centum, fi res Parthorum
viueret, poftridie antequam compertumillud eflet, age-
re ex ftipulatu ccepit. Intentio: pebes inthi ex ftipulatu
centum, d.  Non debeo. Qj An debeat. R. Quia ftipu¬
latio fub conditione, antequam, conditionis veritas ex-
piorata fit,non obligat .F. Athuius conditionis veritas
in rerum natura certa & explorata eft, quamuis hominu
natura incerta fit. itaque hpc adiedtio pro conditione
haberi non debet. d.  Vtrum ftipulationes fub conditio¬
ne pratfentis pratteritatvc rei concepts, pro puris, an pro
fub conditione, vel in diem conceptis habendae fint? Con
trouerfiaexferipti&fententif contentioneeft. An illg
adieclionesqug conditionis figuram habent, vim etiam
eiufde habcant. quibus verbis vtitur Proculus in I.Cor¬
nelius,^.o.de hpredib.inftituend. Refpondetur,uequa-
quam. Non emm placuit inftar habere conditionis fer-
mbneni, qui non ad futurum , fed ad pratfens tempus re-
fertur: etiam fi contrahentes rei veritatem ignorent: ait
Papimanus l.futa,i io.d.  de verb.oblig. Sed nec tamen
nico iudicio pro puris tile ftipulationes habendp funtive-
riim pTO ftipulationibus in diem conceptis. nimirum, vt
c a dies cxpe£letur,qua dieccrtum & exploratmn elfe po
terit, regem Parthorum viuere.

'Per ream naturam[unt  c erta .} Sequitur 1 i. No fi quod

A in rerum natura certum eft, nobis incertum fit,iccirco dif
fertur obligatio.l,refpiciendum,38.D.ficert.pet. vbi cum
Papinianus dixiflet, conditioncs rei preterite vel prg-
fentis obligationcm non differre, Sceuola fubijeit: refpi-
ciendumenimefle,an quantum in natura hominum fit*
pofsitfein earn debitum iri.

Et fieri, & non fieri aliquid etiam una conception

ne retie tlipulamur : pcena autem, vt quan-
ti inter fit appareat,vtrique cafiti fubij-
cienda ejt.l.lxxi.&cxxxvq.eod.

VII. Non folum resin ftipulatum deduci
pofluftt, fed etiam fadta: vt li ftipulemur aliquid
fieri, vcl non fieri .& in huiufmodi ftipulatio-
B  nibus optimum critpcenam fubiicere; ne quan-
titas ftipulatiois in incerto lit, ac ncceffe fit afto
ri probare, quod eius interlit. Itaque fi quis, vt
fiat aliquid, ftipuletur : ita adiicipcena debet,
SI ITA FACTVM NON ERIT, TVNC
POENAE NOMINE DECEM AVREOS

dare spondes? Sed fi qusedam fieri, qua:
damnonfieri>vnacademque conceptione fti-
puletnr qu is, claufula huiufmodi erit adiicieda:
SI  ADVERSVS EA FACTVM ERIT, SI
VE Q^VID ITA FACTVil NON  ERIT:
TVNC POENAE NOMINE DECEM  AV¬
REOS DARE SPONDES?

SecLetiamfaSfx.']  Enunciatio I. Et fieri, & non fieri ali

C quid,ftipulari refte pofl'umus.l.z.D. eod.veluti, Nauim
edificari, foffam fodiri: vel am'plius non agi. Per te non
fieri, quo minus mihi per fundum tuum ire agere hceat.
per tenon fieri,quo minus mihi hominem Erotemha¬
bere liceat.

Optimum eritpanam fubycerc Sequitur 11. In ftipula¬
tionibus fafti, vt quanti interfit- conftet, poena fubijeien-
da eft.l.vk.D. deftipul.pret.vbi Venuleiuvait: in eiufmo
di ftipulationibus,qug quanti res eft promiffionc habent*
commodius eftcertam (iimmani comprehended quonia
plerunque difficilis probatio eff,quanti cuiufque interlit,
&adexiguam fummam deducitur. An m fa fti quidem
ftipulationibus iccirco idopuseft, quia ex ijs non certi
condiiftio, fed ex ftipulatu adio in id quod intereft na¬
feitur : Quicquid temihi  ex ftipulatu dare facere opor-
tet. nam vt ait Vlp.inl.vbi  autem.7j.§. qui id quod. D.
eo. Qui id quod in faciendo ,aut non faciendo ftipula¬
tur , incertum ftipulari videtur.

D Decern aureot dare fpondes}  ] Nihil affirmo: tantiim di-

co dubitari pofl'e,an poft hate verba tale quiddam defide-
retur: At fine quid fiat ita. St aduerfus id faiftum erit,
decern fpondes ? Video enim docendi rationem id expe-
tere,pr^ftitumq; ab Vlpiano & Venuleio (uiffeinl.cum
quid,71 .& l.continuus,i 37. in fi.D-eod. quibus  locisnos
monent,cum principalis ftipulatio interpofita eft,vt quid
fiat: poenam elfe ftipulandam, ni fiat.-& viciffim, li  ilia ne
fiat, hanc fi fiatcomcipi confirmariqueoportere .

Claufula eiufmedi erit JubijCienda. ]  Sequitur m. Vbi
fimul quedam fieri, qupdam non fieri fiipulamur, poena
in vtrunque cafum fubijcienda cft.l.continues, 1 37. §.
pen.D.eod.vbi Venuleius aiticum alia fieri, alia non fie¬
ri coniunifte itipulamur, ita-poena comprehendenda eft,

Si non feceris, fiue quid aduerfus eafeceris. Cum enim
&aientibus& negantibus verbis concepta ftipulatio fit,
priori parti poena negantibus verbis, polteriori aientibus
fubijcienda eft.

DE

inftit. Imp. Commentarius. 2 39

JL DVOBV S REIS, S TIV V L A  A

DI ET PROMITTENDI.

II TVLVS | III.

Et ftipulandi & promittendi rei fieri plures po/funt:
cum fcilicet ad plurium de eadem re siipula-
tiones femel rejfrondetur . nut plures
comun&m interrogate ,fcpara~
dm refpondentd.ij.frifeod.

I. Et ftipulandi & promittendi duo pluresve
rei fieri poiTunt. Stipuiandi ita, fi port omnium
interrogationem promiifor refpondeat, spon-
d e  o : vtputa, cum duobus feparatim ftipulan
tibus ita promiffor refpondeat, vtriq^ve ■
vestrvm dare  s p o n d e  o.Nam ft prius
Titio fpoponderit, deinde alij interroganti fpo
deat: alia atque alia erit obligatio, nec credun-
tur duo rei Itipulandieffe. Duo plurefve rei
promittendi ita fiunt, maivi q_vi  n q_vs
AY RE O S DARE SPONDES?  &, SEI EOS-
DEM Q_V I N Q_V E AVREOS DARE SPON
D e  s? fi re fpo deant Jinguli  feparatim, spom-
deo.

Duo fluresve reifierijnjjunt.  ] Enuneiatio I. Non thus
tantum, fed  etiam plures turn ftipulandi, turn promitren
di  fieri rei pofliint.l.i .& paif.D.eod.vbi Modeftin.ait, eu
qui ftipulatur, reum ftipulandi did: qui promittit, reum
promittendi. Feftusex libtisGalli Aelij lurifcon.Reus *
eft, qui cum altero litem contettatam habet, fiuc is egit,
fiue cum eoadhim eft. Reus ftipulando eft idem, quitti-
pularor. Reus promittendo eft, qai fuo nomine akeri
quid promifit.

Si f*fl omnium interrogationem . ] Sequitur u. Plures
rei ftipulandi fiunt,  cum poft plurium interrogationem
ftmul omnibus refpondetur.l.4. D.eod. nam vna refpon-
fio ad  pluriu l'nterrogationes fafta , ftipulatores rei vnius
in ftipuJationcm dedudxfocios Sc  confortesfacit: quip-
pe cum  vna atque eadem  vtrique iimul promifla fit. ve-
Jutijfi Qumtiusamefic ftipuletur, necemdarefpondes?
deindeSextius,Eo/Hcni decern aureos dare fpondesJnam
fi refpondeam, Spondeo : focios iJlos vnius eiufdemque
fummx in folidum efficio.

t/ilin 1ttyue tlia erit obligatio. J Sequitur 111.  Cum ad
plurium interrogationcs fingulatim ac feorfim refpon-
detur, tot funt obligationes, quot ftipulantium perfonar.
Nam cum ftipulatio ex interrogatione& refpunfione con
ftet, fequiturvt totfint obligationes ex ftipulationecon
ceptar, quot ftipulationes numerari poterunc. Ex quo
intelJigitur, communem refponfionem correos, ideft, rei
eiufdem focios farerc: cum finguli refponfionesfingulis
interrogationibus redd its, & res & reos feparent.

Si rejpondeant Jinguli feparatim.  ] Sequitur 1111. Plures
promittendi rei ficfiunt,  fi coniunftim interrogati fepa¬
ratim refpondcant.l.i. & 4. D. eod. Nam vnica ftipula¬
tio cui plures rclpondent, vnius eiufdemque rei obliga¬
tos promiffores efficit. Itaque due  ita interrogati,[//«»-
detis  ? ] refpondeant, [fpondeo^aut [ fjmdcmus:]  fiue ita
interrogati, [fiend's  ? ] refpondident, [jIpondemus:]  re die
obligantur, vt ait Paulus d.i.4.cod.veluti, Scmproni de¬
cern aureos dare fpondes? Fanni eofdem decern dabis?
Item, Semproni & Fanni decern aureos fpondetis ? nam
fiue ad fuperiorem , fiue ad pofteriorem interrogatio-
neni vterque refpondeat, Spondeo, vel Spondcmus, duo
vnius eiufdemque rei promittendi correi fa&i funt.

Exists flip daiionibus folidum & fingulis, & a Jin
gulls debetur; vniusjue folutione ovtnis ex r
tmgwtur obligatio, purdautem obliga-
tus,  ante c#teros,qni alt ter aflri-
Bi funt , recii conuenitur.

LiijjZSr vij. eod.

11 . Exluuufmodi obligationibus, &: ftipu-
lantibus folidum fingulis debetur , & promit-
tentes iinguli in folidum tenentur. In vtraque
enim obligationc vna res vertitur:&vel alter
debitum accipiendo, vel alter foluendo, om¬
nium perimit obligationem, & omnes liberal.
Ex duobus reis promittendi,alius pure', alius in
diem, vel fub conditione obligari potefhnec
impedimento erit dies aut conditio, qyo minus
ab eo, qui pure obligatus eft, petatur.

1  fjjlipalantibtis folidum fingulis.  ] Enuneiatio [. Vbi plu
res ft.pulandi rei funt, fingulis in folidum debetur,& vno
accipknre omnium extinguiturobligatio. 1.2.D.eod.vbi
lauoleuusaitiCum duo eandem pecuniam ilipulati funt,
ipio lure fingulis in folidum deberi: ideoque petitione,
accepcilatione vnius obligationem folui. Quod idem
tradmirinl.i.& 2.C.eod. Caufe conftitutio; Cum duo
a me centum ttipulati eiTeut, egoque vna relponfione me
illis obligalfcm : Mfuius a me ilia centum petere inftit
Intentio: Debes mihi centum. D. Non debeo; fed quin-
qu.iginta tantum.Q.Vtrum centum an qumquaginta
debeat. R. Qnianon tibi foil, fed vobis duobus centum
promifi. F. At cum duobus refpondifti, vtrius te in foil-.
dum obligatti. Difceptatio ex feripto & fcnteiuia nafei-
tur An qui duobus fimul eandem pecuniam promifit,
vtriuis eorum promififle intelligatur. Ex codem fonte
coniraria caufe conftitutio deducitur. nam fi vni centum
(oluiflcm, & ahter poilmodum a me quinquaginta pete-
rct, egoque denegarem, ratio a me (iibijceretur hxc:
Quia ytrruis veftrum centum promifi . quare ciim ille ia
abdulerit, nihil potes a me petere. F. At cum centum no
bis duobuspronuieris, fingulis quinquagenospromififle
intelligeris. Difceptatio  eft: An qui centum duobus vna
Ifipuiattone interpofita promifit, fingulis quinquagenps
promififle videatur. Relpondetur, nequaquam.propte-
rea quod vna ftipulatio non duas feparatas obligationes
duarum fummarum, fed vnicam dumtaxat vnius ernf-
demque reiautfummf peperit.

SingUi in folidum tenentur.']  Sequitur jj. Vbi plures
promittendi rei fiint,finguli in folidum tenentur; & vnius
folutione correi omnes liberantur. I.2.C. eod.Lz.Sc  1 .5.

> D.eod. vbi Vlp.ait,vbi duo reifadi funt, pofl'e velab vno
corum folidum peti. hoc enim duorum reorum propria
die, vtvnufquifque eorum in folidum fit obligatus, poC~
fitque ab alterutro peti. quin & partes, etiam a  fingulis
peti pofl'e. vtique enim cum vna fit obligatio, vnarn etia
fiimmam elle: vt fiue vnus foluat, omnes libcrentur: flue
foiuatur ab altero, liberatic contingat.

^Sliuspure,alius in diem.  ] Sequitur n j .E duobus pro
mittendireis vnus pure, aliter alius aftringipoteft.l. ex
duobus,7,0. eod.vnd.hicfluxit locus.

iVft impedimento erit dies. ]  Sequitur mi. Pure obli¬
gatus, quamuis aliter correi obligati fint, llatim conue-
niri poteft. d.l.y.eod. Caufxconftitutio : Quiliipulatus
erata Mxuio St Lxlio, Mxuicentum dare lpondes?&,
tu Laeli eadem centum dabis , fi nauis ex Afia venerit ? efi
demerfa nauiscflet,agere cum Mjuio inftituit. Intentio;
Centum temihidare oportet, D. Non oportet. Q_. An
oporteat. R, Quia defecitconditio, quxcum ftipulatio-
ni communi appofita fit, mihi atque vt l'ocio prodtfle de-
bet. F. At noiuommuuis obligatio eft, fed vna pure, al-

sera

24° Franc. Hotom. in IJ T. Lib.

tera fiib eonditionecontra&a eft. Difceptatio cx contra-
rie fcriptis: An ex vna eademque ftipulatione diucjfs
obligationes nafci poflint, Ec relpondetur pofie,

DE STIVVLATIOTSfE SEBJ'OBJ'M.

T I T V L V S V.

Stipulari etiam feruis licet, dominoque, atque
etiam bgreditati iacenti acquiritur
obligatio.l.i. & xxxv.eod,

I. Seruus ex perfona domini ius ftipulandi
habet. Sed & hatreditas in plerifque, perfona;
defun&i vicem fuftinct. ideoque quod fc rims
hxreditarius ante aditam harreditatem ftipula-
tur: adquirit ha;reditati, ac per hoc etiam hatre-
di poftea fatfto adquiritur.

Iiu ftipulandi habet.  } Enunciatio I. Seruis ex domino-
rum perfona ftipulandi ius eft. Li .D.hoc tit. Quod tame
abfurdum videri poteft : cum fittis conftet ftipulationcm
juris efl'e ciuilis. Refpondcndum igitur, in ftipulatione
ferui,non perfonam ipfius, fed illam domini confiderari,
quafi cuius perfonam ac paries feruus pro eo tempore fu-
ftineat. Itaque cum feruus ftipuJationisobJ/gationem in
alienationis vcJ manumiftionis tempus contulilfet,  Pom-
ponius tanien refpondit, ptxCcnti  domino earn acquiri.I.
vJt.o.hoc tit. quonia Icilicet ftipulatio ciuilisaftio qux-
dam eft, hoc eftciuiunt Rom.propria.

Hxreditasin flerisque .] Scquitur 11 .Hxrcdi as plerun
queperlonam defumftifuftioet.l.hgreditasjtfi .D.deacq.
rer.dom. & i.mortito.u.D. de fideiulf. Vbi Iurifc.fcri-
bunt, hatreditatem vfquc eo pro domino haberi,vths-
reditatiquoque vt domino per feruum hgrcditarium ac- 1
quiratur. Vcriunhac de re vberius alibi, & commodto-
re loco expofuimus.

Quod feruus hxreditaxius .  ] Sequitnr in. Quod hg-
redttate iacente feruus h.vreditarius ftipulatur, hgredi-
tati , ac proinde futuro hgredi acquirit. 1. feruus, t?.
D.eo.vbiModeft-ait,feruum hgreditariutn &hsrcdifu¬
turo & hacrcdirati redle ftipulari. quod tamen lie intcl-
Jigendum eft,ft modo coniumflim vtrique ftipuletur.nam
vi ait Paulusin 1 . feruus. 1 6 .D- cod. feruus  btereditariu*
future hfredi nominatim dari ftipulatus, nihil agitiquia
ftipulationis tempore lieres donunus eiusnon fuit. In fti
pulationibusautem contrahendi tempus fpefiari, nemi-
niignotumeft. Adhttncporro locum id pertinet, quod
aitPaulus l.interdum,7 ^D. devcrb.obh. ft feruus hgre-
ditarius ftipulatus fit,nullam vim habitura ftipulatio'eft,
nifi hatreditas adita fit. quafi conditionem hanc tacite
fubiedamhabeat. ^

S eruus dari fibi, domino, conferue, vel imperfona -

liter ftipulatus, foil domino acquirit: filiusfa.
autem patri : at faBum ftipulatus,
fibi foli acquirit. 1. xv. eod.l.
xxxvOf. De verb.oblig.

11. Siue autem domino, flue fibi, fine con-
feruo fuo,fiue impcrfonaliter feruus ftipulctur:
domino adquirit. Idem iuris cft& inliberis,
qui in poteftate patris funt,ex quibus caufis ad-
quirere poffunt. Sed cum faftum in ftipulatio-
ne continebitur,omnimodo perfona ftipulan-
tis continetur: veluti fi feruus ftipulctur, vt fibi
jure agere liceat. ipfe enim tantum prohiberi
non debet, non etiam domimis eius.

Siue domino,fine fibi . ] Enunciatio I. Seruus, domino,
fibi, conleruo, indefiniteve ltipu Ians,foli dommo acqui-
rit.l.fiucmihi,! 5-.D-e0d.vbi Florentinusait: Siuemihi,
fiue fibi, fiue conferuo fuo, fiue imperfoftaliter dan fer¬
uus mens  ftipuletur,mihiacquirere.

In liberis a qisi in poteftate.']  Sequitur 11. Filiifam. ex iis
caufis quibus patri acquirit, ftipulantis eadeni qua; ferui
ratio eft.l.quodcunq;,45-.de verb.obl.vbi Vlp.ait,'quod
cunqueftipulatur is qui in alterius poteftate eft, pro eo
habetur ac ft ipfe eflet ftipulatus-Et in extraneo Filius pa
tri dari ftipulari videtur, etfi hoc non adiiciat.

Cumfxcium inftipulatione . J Sequitur 111. Seruus fa-
duminftipulatum deducens,non domino,fed fibi foli
acquirit.l.ftipulatio ifta, t8.§- Si qui, D. de verb, oblig.
vbi Vlp.ait, feruos ea qua: fadi lunt ftipuiantes, fibi, non
domino acquirers ob eamquecaufam ftipulanteseafa-
da qux iuris funt,ideft, quibus ius continetdr, nihil age-
re. quia ius illis acquiri non poflTt. Caufa? conffitutio:

- Is cuius feruus ftipulatus erat vt fibi aditus  ad domini
fundum per viemidomurn pratberetur , vti ipfe hoc iure
voluit, quafi fibi ex ferui ftipulatione quaftito. I. Debes
mihiaditum pertuam domum prtebere. d.  Non debeo,
Q_; An debeat .R.Quia non fi leruo tuo me id fadurum
promifi,cohtinu6tibipromifi. aiiud eft enimferuotao
facere, aiiud ttbi. mihi placet ferui tui perfona,tua verb
djlplicet. quid entm fi feruo gracili, qui herum ventrio-
fum habet, equum meum locarim ? F. Atlerims fibi ftipu
Jans, domino  ftipulari intelligttur-i.r.D.de It ip. fcr. Di¬
fcepta tio ex conrrarie feriptis, An qui  feruo fadurum fe
aliquidpromittit, idem fc domino  fadurum promittat.
Et refpondetur,  nequaquam . quoniam vt ait Paulus in 1 .
qui li£redi,44.D.decond.& demonlt-que facts  ftinr,non
tranfeunt ad dominum • atque iccirco  ,neque qui  domi¬
no dare iuflits eft, feruo daudo liberator: neque qui fer¬
uo  dare iuflus eft,dando domino rede foluit. Neque
nobis aduerfatur quod fuperius dicebamus, feruum ftipu
lantern non fibi, fed domino ius acquircre. non enim pro
fuo iure feruus ibit, agetve per fundum alienum, fed pro
iure domini: vt non tam feruus eundi agendi ius habeat,
quam dominus ilium tranfmittendi.

Seruus communis flipulans , fingulis dominis pro do
miniiparte acquirit :nifi forte vel vnius luffu,
aut nomine, vel quod vni acquiri non
pojjit,ftipulatus fuerit.l.v.vii.eod.

II I. Semis communis fiipulancio, vnicuf-
que domino mm pro portione dominij adqui¬
rit : nifi iuflli vnius eorum, aut nominatim ali¬
en! eorum ftipulatus eft. tunc enim foli ei adqui
ritur . Quod feruus communis ftipulatur , fi
alteriex dominis adquiri non poteft,folidum
alteri adquiritur. veluti fi res, quam dari ftipu—
latus eft, vnius domini fit.

Vnicwque dominorum fro portione.  ] Enunciatiol.Quod
feruiricommunis fuafponte ftipulatur . culque domino
pro parte dominij acquirit. 1. feruus.?. D. eod. vbi VI-
pia. ait, Seruum communem lie omnium efle. non quafi
fingulorum totum : fed pro partibus vtique indtuifis, vt
intelledu magispartes habcant, quani corpore; & ideo
fi quid ftipulatur, vel quaqua alia ratione acquirit, om¬
nibus acquirere pro parte, qua dominium in eo habent.
Caufie conftitutio: Seruus erat ex belle Titij, ex triente
Msuij.Is a Fannio duodecim aureos ftipulatus eft. qua:-
rebatur an ex gquis partibus obligaticnem dominis ac-
quififlet.Finge Titium fuam partem ei remififle.agitiam
Msuius, & fex ab eo poftulat. Intentio; Sex te nuhi au¬
reos dare oportet. D. Into quatuor tantum. Q^Vtrum lex
an quatuor debeat. R. Quia eatenus tantum ttbi acqui¬
rit, quatenus eft tuus.F. At cum proindiuifo meus fit.

Inftit. Imp. Commentarius,

241

mihi etiam pro indinifo acquirit. Difccptatio ex contra- A
rijs nafeitur, Anferuus pluriumex parubus impanbus,
quia pro indiuifofingulorum eft, etiam finguhspro mdi
uiloacquirat • Refpondetur,ncquaquam;quiapartes hu-
lufmodi non ponderc,numcro,vel menfura,fcd folo am¬
mo atque intelligentia fiunt.

‘Hifiiuffu vnius  c»r»n.]Sequ!titr 11 .Qu od fcruus cornu
nisvnius iuffu vel vni nominatim ftipulatur,ei loli acqui
ritd.l.j.vbi Vlp.ait, Licere fcruocomuni & nominatim,
alicui ex dominis ftipulari.fed fi non nominatim donnno
ftipiiletur,fcd iuffu vmus dominorumdioc ure vtimur,vt
loli ei acquirat,cuiusiuffu ftipulatusett.proinde & fi qua
tuor forte dominoshabuerit, & duorum luilu ftipulatus
fit,his folis acquiret,qui lufierunt: magisque eft, vt non
sequaliter, fed pro parte dominica totum eis acquiratur.
Idem puto,& fi nominatim eis ftipulatus efi'e proponatur
nam &fi omnium iufl'u ftipulatus fit, vel omnibus nomi¬
natim,non dubitaremus omnibus pro doniinicis cum por-
tlonibus,non pro virilibus acquircrc.

alteri ex dominis accjuirmonpotefi.]  Sequitur III. Quod
feruus communis ftipulatur, fi vni acquirere non poteft,
alteri in iolidum acquirit l.proinde,7. eod. vbi V lpianus
aitilnterdum etiam fi neque iuffu,neq; nominatim altert
ex dominis feruus ttipuletur, ei tamen foil acquiret, vt-
puta,fi quid forte ftipuletur, quod alteri acquiri non po-
teft.vcluti ,leruitutem ad fundum Cornelianum lhpula-
tur eft,quifundus Sempronij erat, alterius ex dominisiei
foli acquirit. ldemquc Pomponius coufirmat in lege fi
communis, 17.D.eod.

£> E D I V 1 S 1 0 7iE ST I-
P V L A T I O N V M .

T I T V L V S VI.

Diuifto slipuUtionum inpreetorias, iudi dales com¬
munes & conuentionales : item, qua-
lis cuiufque dcfcriptio fit l. v.

De uerb. obligatio.

I. Stipulationum alisefunt iudiciales, alia
pratoria, alia conuentionales, alia communes
tam pratoria quam iudiciales. Iudiciales funt
duntaxat, qua a mero iudicis officio profici-
jfcuntur.veluti de dolo cautio, vel de perfequen
do leruo, qui in fuga eft reftituendove pretio.
Pratoria funt,qua a mero pratoris officio pro
ficifcuntur,veluti damni infedxi, vel legatorum.
Pratorias autem ftipulationes lie exaudiri o-
portet, vt in his contineantur etiam adilitia. na
& ha a iurifdi&ione veniunt. Conuen tionales
funt, qua ex conuentione vtriufque partis con-
cipiuntunhoc eft, neque iuffu iudicis, ncq; iuflii
Pratoris, led ex conuentione contrahentium:
quarum totidem genera funt,quot (penedi-
xerim) rerum contrahendarum. Communes
, funt ftipulationes, veluti rem faluam forepu-
, pilli: nam <k  Prator iubet rem faluam forepu-
, pillo cauere: & interdum iudex,fi aliter hac res
, expedirinon poteftivel de rato ftipulatio.

^liefunt iudiciales,alia pratoria.]  Eliunciatio I. Stipu-
lationumalisexreorum voiuntate,alie ex Pr*toris,aiit
judicis,aut vtriufque auftoritate interponuntur l.fhpula
tionum. J .D.de vcrb.oblig.vnde bic locus exferiptus eft.
Dhnfiojgiturhac tertiattipulationum eft, qua meoiu-

dicio non q iadripartita eft, ne fpecicm in gencre numc-
remus, fed bipartita tantum: ntmirum vt alias dicamus
die conuentionales , alias iudiciales : harum autem
alias Pi storias, iudiciales alias, nonnullas etiam com¬
munes. De fingulis igitur videamus.

Qua dmero iudicis officio.']  Sequitur 11. Iudiciales fii-
pulationes dicuntur , qii* nunquam nifiapud iudiccm
recuperatoresvea Prastore datosinterponuntur d. l.fti-
pulationuni.Nam merum iudicis officiumappellat,quod
totumaPrstoris iurifdidione diliundum & leparatum
eft.fic enim fc res habet, vt nunquam hmufmodi ftipuia-
tiones apud Prattorem, fed tantum apud ludicem in-
teijonantur .

Dedutu cautio.]  Hie,opinor, Aquiliana formula de
doiomalolignificatur: ca icilicet,qua: ad indicia pcrtinc
bat. nam cum petita iudicioreseft, vercturquc petitor
ne quid dolo malo pofieffor interea committat, apud iu-
dicem polhrlare poteft ab co vtfibi repromittatfe niliil
B mca re dolo malo fadurum. hoc niodo: Spcndes ab ca
re qua de agitur dolum malum abeile , abfuturum die ?
Spondeo. Sed qusri poteft, quid itanon etiam apud
Prasiorem hsc ftipulatio fieret ? Refpondendum , meo
iudicio : quia turn demum interponebatur,cum index
caufa cognita reftitui rem ante fententiam iuberet. Mo¬
ris enim fuifl’e, vt reftituta re, is vndc petebatur abioltic-
rfetur,infra fuo loco demonftrabimus.

Quaamera pratoris officio.]  Sequitur hi.  Pretone fti¬
pulationes dicebantur, qrig nunquam nifi apud Preto-
rem interponebantur.dj. y. Mam merum Pretons offi-
cium inodo dicit,quod a iudicis officio totum diliundum
aefegregatum eft: quomahuiufmodi itipuJationesapud
iudiccm nunquam interponebantur.quod mocloab exern
plis inteliigitur. Earum autem certam fuifle Formulam
edido propofitam, patetcxl.in conuentionalibus, 72.
D.de verb.oblig.vbiVlpian.ait, Pretorias ftipulationes
legem acciperede mentc Pratoris, q'ui eas propofuit.ne-
Q  que in lis immutarc qiiicquam licere, vel ad ere, vel de-
trahere. Formulas autem etiam in edidis comprehendi
folitas,patet ex Verrina 5.

Veluti damniinfecii.]  Vicini edcs ruinam damnumque
parti alicui mearum minitantur. eum ego in ins ad Pre-
torem voco poftuloque ab to, vt mihi repromittat, fe,
quod damni ab edibus luis accidcrit, mihi refarciturum.
hac formula: Quod damnum mihi ab fdibus tuis accide-
rit,prfltarelpondcs ?lpondeo.J. i.&pafl.D.de damn. inf.
Hanc iiipulationem apud Pi ctorem folum interponipof
feapparci,cum ob earn rem ludicium detur nullum.

Vel legatorum.]  Tcftator mihi feruos iuos iegarat. ego
de malitia h^redis diffides,eu in ms voco, ibiq; a Preto¬
re poftulo v tilie mihi caueat , fe legatum milu ad diem
piseltaturum,dolumq; malum abfuturum.l.i-u. vt no is
gat. hac formula : Quod mihi abs tc legatum eft, id te
mihi ad diem daturuni, dolumque malum abfuturum
.fpondes r fpondeo. Hanc ftipulationem apud folum Prc-
D torem mterponi folitam ex eo coftat,quia ludicium pro¬
pter hanccaufam non detur.

lnhis etiam contineantur eedilttia.]  Sequitur 1111 .Pr£-
toriaruftipulationum nomine etiam gdilitig ftipulatio-
nesintdliguntur d.l.y. Cuius pronunciatiqug fententia
fit, equidemailequi coniedura non polfummifi forte in-
telligi hoc Pomponius voluit, Aedilitiarum ftipulatio—
num eandem quam Prgtoriarum rationem efle : hoc eft,
vt apud eos folos, non etiam ludicesa fe datos cert* fti¬
pulationes interponantur, Pmorijs autem ftipulationi-
bus Aediliuas aut Tribunitias contineri, nemo plane
Latineque dixerit.

jf iunfd:ciiane yenhtnt.  ] Sequitur V. Aedilitic ftipu-
lavionesab ijs qui iunfdidionem habent, profedg font
dida lege.5. lurifdidionem enim gdileshabuiflenemo
ignorat. Scd quod in aiijs libris legitor, [ « iurijdidho.
ne pratoris vmiunt.]  abfurduui eft: neque tantum Pan-
dedarumex quibus locus hie fmnptus eft, verfim etiam

duorum manuferiptorum codicum audoritate Thtophi
lique interpretatione abiudicatur.

X Ex centttn-

Z^l

Ex conucntione ytriufquc partis.]  Sequitur \
tionaks iiipulaaoncs <jtcuntur,qua: neque Pra?toris,neq;
IiidicisauCloritate, fed ipforum reorum fponte & volun-
tate interponuntur d.l. j. vbi cum fcriptum diet conuen-
tionaies efle, qua ex conucntione reorum fiunt: Tribo-
nianus hoc loco immutauit,Vtriufq; partis-Difterre prx-
terea Cpnuentionales a Pretorijseo,quodconuentiona-
lium forma contrahentium arbitno fingitur, Pratoriaru
vero cx cdifto Prattoris pert a eft ?  patct ex 1 . conuentio-
nalium,? i-D.de verb, obiig.

Quodrerum contrahendarum.]  Nam& mil till, & dcpofiti,

& commodati, & einpti, & iocati nomine llipulationes
interponuntur: deniquc nullum gen negotium, cuius
confirmaridi caufa ftipulatio adhtbcri non loleat , niultis
ex locis facile intelle&u eft.

Communesfunt , veluti rentJaluamfore . ] Sequitur vi I.
Communes itipulationes dicuntur,qua: modo apud Pre-
torem, modo apud ludicpm interponuntur d.l.y. cumf-
modi efle dicitur ftipulatio Rem pupilli ratam fore, nam
fi a pupillo/eruove ipfius,aut publico proponatur , apud
Prattoremproponiturl.i. D. rem pup.fal.fore.& S-j.fu-
pra De attil. tut.fin verb tutor debitorem pupilli conue-
nent iudtciumque acceperit, coq; rem pcrduxerit: vt aut
foiuerc debitor,autdamnationem pati cogatur: poterit
debitor folutionem otferedo, a iudice petere vt tutorcra
iubeat ftipulati fibi rem pupilli faluam fore, pronuttere.
Eiufmodt duplje ftipulationem efle, Pomponius eodem
loco aftirmat,eam enim interdum ab iudice,intcrdum ab
xdrlis edifto proficifci conftat. Hocautem Jocoadmo-
nendi fitmus,Pretoria* llipulationes, de q uibus dicimus ,
itarurfusdiuidi, vtcum omnesad cautionem &fecurita-
tem ftipulatori preftandant pertineant: tamen alia: ad
iudicij accepti fecuritatcm, alia; verb ad aliam , alia? dc-
niquead vtranq; pertineant. Qua: ad iudicij fecuritatem
pertinent,ludiciales nominantur: non quo apud iudiccm
intcrponantur, vt illae de quibusfuperius diileruimusifed
quod ad iudicem confirmandum,ratumq; habendum in-
terponutur: veluti ludicatum folui,Opus nouum reftitui.
Qux ad alias cautiones pertinent, communi ac generali
verbo Cautionales difta: funttvt damni infefti, legatoru,
rem pupilli faluam fore, nam ills omncs nihil ad exitum
iudicij preftandum faciunt.Qus vero turn ad aliam,turn
ad iudicialem fecuritatem pertinent, Communes difta;
funtiquia non proprie ad alterutrum,fed communiter ad
vtruncjue commodum inftitutzfunt. qualis eft ca,qua:
iudicio (iftendi caufa interponitur. nam ctfi non exitum
iudicij fpeftet,ad iudicium tamen pertinet.Itaque intcr-
pretor l.i .D.dc Pretbr.ftipul.vt omncs ha; quas Vlpian.
enumerat,apud Prxtorem interponantur:( quamuis non
apud eum folum,vt ex ea Rem pub.faJ.fore apparet:) fed
alia: ad iudicium pertineant, alig verb non pertineant.
Quod autem idem ftipulationem rem ratam haberi cau-
ttonalibus adfcribit,male meo iudicio ftudijs difcentium
confuluit:cum fads conftet earn ad iudicium, atque adeb
ad iudicij exitum ac fecuritatem maxima ex parte perti- D
nerc.Nonnunquam autem etiam altera etus eft opportu-
nitas,quod VJpianus docet tn l.interdum,i o.D.Rem rat.
hab. ybi lie fcribit: Interdum ex conuentione ftipulatio
rem ratam haberi, tnterponi folet,vtputa fi quid procura
tor aut vcndat,aut locet,aut fieifoluatur. quo enim tu-
tiore loco fit, cjui contrahit,de rato folet ftipulari. Vcrun
tamen res ex maiore parte seftimandus clfe conftat.

DE ITsfFT ILIBV S ST IT F-
LATIONIBVS.

TlTVLVS VII.

J\erutn vmniu prater quam earum quamm comer ciu
uel omnibus,uel ftipulatori negatum eft,ualet
ftipulatio lege.lxxxiif.§.ii.De uer. obiig.

I. Omnis rcs,<\ux  dominio noftro fubijeitur,

in ftipulationem deduci poteft: ftuc mobiiis lit,
ftue foli. At ft quis rem,qua; in rerum natura no
eft,aut efle non poteft,dari ftipulatus hi cm: ve¬
in ti Stichum, qui mortuus fit, quem viuere cre-
debattant hippocentauruin, qui efle non poslit:
inutilis erit ftipulatio. Idem iuris eft, li rem fa-
cram, aut religiofam, quam humani iuris efte
credebat: velpubiicarn, quas vfibuspopuliper-
petuo expolira fit,vt forum,vel theatrum:vel li¬
berum hominem, quem feruum efle credebat,
vel cuius commercium non habuerit: vel rem
fuam dari quis ftipuletur.

Qua dominio noftro fubijeitur.  j Enunciatio L Quicquid
in noftrum dominium cadit, fittemobile, fiueimmobile
P fit,deduci in ftipulatum poteft.Cum enim acqutredarum
rerum caufa llipulationes inffituta?fint,c6fentaneum elf,
vtad omnes quoque omnium rcrum acquirendaruin mo-
dosaccommodari poflunt. Quinetiam non modo res in
ftipulationem deduci pofle, verum etiam fafta, fiiperius
docuimus ex l.ftipulationum D.dc verb.cbhg.

Qua in rerum naturanon eft.  ] Sequitur 11, Stipulatio
earum rerum,qua: in rerum natura nec funt,nec efle pof-
funt,nullius momenti eftl.fi ftipuler,35.D.deverb.obli.
vbi Paulus ait:Si ftipuler vt id fiat, quod natura fierinon
concedit,non magis obligatio confilfit,quam cum ftipu-
lor,vtid de tur, quod dari non poteft. Quod mortuiho-
minis exemplo Vlpian  confirmat in 1 . fi homo, 6 y.  eod.
& Caius 1 . j .§.  fi id quod. De obligate 8 i  ad. St id, quod
dari Ripulemur, inquit, tale lit, vc dan  non poffic,  na-
turali ratione inutiletn efle itipuhtioncm . Veluti, li
dehominelibero, veliam morcuo , vel edibus deuttis
fada fit ftipulatio inter eos,qut ignorauerunt eumho-
C minem liberum efle, vel mortuum efle, vel xdes deu-
ftas efle .

Hippocentaimm, qui ejfte non  p9i/if.]Plinius tamen lib.7.
cap.3.Claudius Cxfar, inquit, fcribit, Hippocentaurum
inTheffalia natum,eodem die interifle,& nos principatu
eius allatum illi ex Aegypio in mclle vidimus. Hoc au¬
tem vt verum fit,tamen quia portenta & moftra hec funt,
etiam natura? peccato quodam genita, eorum ratio nulla
ducitur.

Stremftcram aut religiofam.']  Sequitur in. Neque fa-
crx,neque publics, neque fua? rei, neoue liberi hominis
ftipulatio vlla eft hinter ftipulatem.gj.^.facram.De verb.
oblig.St l.i .§.fi id quod, ne obiig. & ad.nam cum flipu-
latio ad abalienationem pertineat, earum autem rerttm
abalienatio nulla fit: relinquitur, earum rerum ftipula¬
tionem efle nullam: ad abalienationem autem pertinere
exeo conftat,cjuiadedando dominio interponitur. Ita-
que fi ftipulatio interponatur, in qua non rem dari, fed
fadumaliquodftipulamur,va]ebit.l.ftipulatio iftajjg.in
f.D.cod. vbi VJpianus ait, a:dem facram, vel locum reli-
giofum xdificari flipulari poflumus •

yd liberum hominem.  ] Sic Modeftin. in l.liber.homo,

103. De verb, obiig. Liber homo, inquit, in ftipulatio¬
nem deduci non poteft: quia nec dari oportercinten-
di, nec telfimatio eius prxftari poteft. non mag is quam
fi quis dari ftipulatus fuerit mortuum hominem, aut fun-
dum hoftium.

Cuius commercium non habuerit.]  Sequitur nil. Qui
rem,cuiusipfe commercium non habet, ftipulatur, ni¬
hil agit.l.multum intcreft, 34. D. eod.vbi Vlpianus ait,
multuni interefle, vtrum ego ftipuler rem , cuius com¬
mercium habere non poflim : an quis promittat. Si fti¬
puler rem, cuius commercium non habeo , inutilem
efle ftipulationem: fi quis promittat, cuius non com¬
mercium habet, ipfi nocere, non mihi. veluti , Qui
in prouincia cum poteftate aut legatione eft., nihil
prater mancipium in demortui locum poteft eme-
re: quemadmodum Cicero Verrina 6 .  teftatur. Simile

quiddam

Franc. Hotom. in III. Lib,

i.Conuen- A

Inftitut. Imp. Commentarius.

quiddam deijsqui officium gerunt, Marcianusfcnbit in
l.non licet,46.81 Modcft. l.qui oificij, 6i.Decont.empt.

Vtl rem fuam(Lariquisjiipulatttr.  j 5 lc Cams J. z. D.de
obligat.& acl.Nec minus,inquit, inutdis eit liipulatio, II
quis rem luam,ignorans fuam elfe,ftipulatus fuerit. Idem
VJpian.l.nemo, 82.D.de verb, obiig. neminenr rem fuatn
ftipulari pofle,fed pretium rei luepoiTc:qu;ppe cum aliud
res, aliud pretium fit l.qui vas.§.vk.defurt.J.fialij. D.de
vfuf.Et hoc quidem,vt dixi, quoniam de douunio dando
per ftipulationem agimus: Dari autem nobis quod noitrii
eft, nonpofiit. §.(icitaque. infra dead. leaque ftipulari
poft'e rem nobis noftram reititui, aut tradi, Vlpianuseo-
item loco affirmatttum cnim non de domimo agimus, led
de polfeirionc.

j Qu£  res ftipulari natura J'ua non poteft, eius ftipu-

latione mutata quidem ca natura connate fat.
quinetiam ilia natura Jupcrueniens, uali~
dam ftipulationem cxtinguit iJxxiq.
de uerbor. obligalio.

II. Nec in pendenti erit .ftipulatio ob id,
qudd publica res in priuatu deduci, & ex libero
feruus fieri poteft, & commcrcium adipifei 1H—
pulator poteft, 8c resfua ftipiilatoris elleddi-
ncre poteft: fedprotinus inutilis eft.  Item con¬
tra , licet ab initio vtiliter res in ffipulatinn de-
dudta fit:fi tainen poitca in  aliquam earum cau-
fam, de qtiibus fiipra dicftum eit,  fine radio pro-
milioris denenerit: extinguitur liipulatio. At
neeftatim ab initio talis ftipulatio valebit, l v-

CIVM TITIVM, CVM SERVVS ERIT,

dare  spondes? & fimilia: quia qua; na¬
tura fuidominio noftro exemptafunt,in obli-
gationem deduci nullo modo pollunt.

T^ec injjendenti eritJiipulatit .] Enunciatio I. Rei com-
mercio exempts ftipulatio adeo nulla eft, vtnefublata
quidem eaqualitateconualelcat 1.interftipulaatem, 83.
D.de verbo.obliga. Vbi Paulus rationem hanc exponit,
quia de his rebus negotium rede gerimus, quiefubijci
vlibus d ominioque noftro ftatim pofliint. Veriim quid ft
„ fururosfruClus ftipulemur?Vera igitur haiceffe ratio vi-
detur,quia non eadem, fed alia prorfus fpecies videtur:vt
codcm loco Vlpian. fignificat.Itaq; promilforquali inte¬
rim rei liberatus videtur. deinde quia pure& in diem
ftipulationes pra’lentem abalienandi obiigationem ha^
bent, rerum autem huiulmodi abalienatio, vt ante dice-
bamus,nulla eft. Quamobrem cleganter hoc loco quieri
poflet,ccquidfubconditione ftipulatio fada valeret. ve-
juti, Spondeshominem liberum mihi dari, ft feruus effi-
ciatur? velhocmodoiSinauiscx Afta vencrit,&exiften-
te conditione feruus reperietur. Caufp* conftitutio : Sti¬
pulate hominem liberum fub conditione, ft feruus erit,
cum aliquanto port eum inferuitutem redadum cerne-
ret', agere ex ftipulatu inftituit. Intentio: Hunc te mihi
hominem dare oporret. D. Non oportet. Q__. An opor-
tcat. R. Quia liberi honiinisftipulatio nulla eft.F. Ha re
quidem, quod obligatio de so  abalicnando concipi non
poteft. at obligatio in id tempusccllata eft, quo concipi
potuit. Difccptatio ex feripti & fententia; contentione
nafeitur: An lex qua; ait liberi hominis ftipulationem no
valere, itaintelligenda fit ,nifi eius dandi obligatio in id
tempus quo dari poterit, conferatur. Nam quodattinet
ad rem noftram, qua; in iftarum ordinem ac numermn
aggregatur,Ma r ccl!us in l.exiftimo, 9 8. &Pomponius in
l.ftrem,3i. D.deverb.obligLvalereillmfmodiftipulatio-
neni affirmant. Attamcn aliarum return diffituilem ellb

A rationem a*bitror.nam fiquideni ita ftipulemur,lalium
cum feruus erit, darqfpondes? pfjtpum hominis caufa de-
teftabilis exiftimanda ftipulatio eft: quod VJp:an. iii d. 1 .
inter ftipulantem , non obfeure ftghificatxum ait:Cafum
aduerfamq; fortunain fpedari hominis liberi,neqj ciuiic,
neq; naturale eft.Quod etiam in facris pubheisquerebus
valere. arbitror. Hue acccdit,qu od ( vt eodem loco Vlpia.
innuit ) mutata fpecies, non autem eadem permanfiftcvi-
detur. Sin verb ita ftipulatio concepta fit, Lelium dare
fpondes, fi nauis venerio & naui appcllentc,feruus repe-
riatur : ijfdem decanfis improbanda eft. nam etfi omen
pi onunciatum non eft,at cogitatum eft.conftat enim alio
nullo caiu nafeitura obiigationem,quam liberi hominis,
vel rei iacre pubiiceve caiamitate oborta. Et omnino lie
ft res habet,vt rei mutata natura, extin da fpecies ipfa vi-
deatur; quod in rei urea; ftipulationedici no poteft. Eius
enim dominus mutatur: conditio verb & natura & qua-
litas,ftatusq; permanet.

B Sinefa&opromijjorisdenenerit .2  Sequitur 1 i.Stipulatio

rei prtfmcrcalis, ipfius qualitate fine pronuiforis fado
mu tat a,reftinguitur.d.l.intcr ftipu lantern, 83. D.eod. vbi
Paulus ait,cum quis rem profanam aut Stichum dari pro-
rnifit,liberatur.fi fine fado eius,res facra eifc coeperit,auc
Stichus ad libertate peruenerit.Et l.is qui. 31 .eod.Caufe
conftitutio: Cum Stichum dare promififiem, accidit vt is
ad libertatem peruenirel. Stipulatoragit. Intentio eft:
Stichum mihi te dare oportet. D. Non oportet. Q^An
oporteat. R. Qiiia dan non poteft- F. At eius sftimatio
dari poteft, quam ego mihi ir, rei dcfedti ilipulatus fum.
Difeepnrtio ex ferip to & fententia eft:An qui ipeciem fti¬
pu latus eft,videatur eius natura mutara ipfimi teftimatio-
nem ftipulatus. Et refpondetur, nequaquam quoniam,vt
ait Vlpianus,in ftipulationibus cum queritur quid'idlini
fit,verba contra ftipulatorcm interpretanda fimt.l.ftipu-
latio ilia,38.Cin llip.’D.eod.

Sinefatioqromiforis.]  Sic VIp.l.is qui. y 1 .D.eod. Is qui

G feruum promifit,perdudo co ad libertatem, ex ftipulatu
aftionc non tcncturi fufficit enim fi dolo culpave carcat.
Cui allipulaturPomponiusin l.fi mihi,^i.& Paulus lege
cui res,98.§.aream,D.defolut.

T feruus  Sequitur 111 .Quarum rerutn
commcrcium nullum eft, carum debitio conferri per fti¬
pulationem infuturum tempus non poteft d.l.inter ftipu-
Jantem. Rationem autem fuperius expolui.-primum,pro¬
pter omen.deinde,quia fpecies mutata natura extinguit.'

SXuiaqnxnaturaJui.]  Sequitur 1111. Qute naturafui
donunio noftro exempts  funt,deduci in ftipulatione non
pollunt d.J. inter ftipulantem. Dixit autem natura fui,ad
earum rerum difterentiam qute propter perfone condi-
tionemincommercio non funt: dequibus fuperiusdixi-
mus.Rationem autem Enunciationis elfe docuimus, quia
ftipulatio earum tantiim rerum eft,quaru abaliena tio eft.

D Qjti daturum fatturumve aliumpromittit , alterive
, quam ei cuius in manu eftjlipulatur, nihil agit.

M quife ftipulanti aut alteri daturum fpon-
det, retie obhgatur:altenq;, etiam repu-
gnante ftipulatore,foluens, liberatur
l.xxxviij.& lege ult.De uerb.obli.
lege x.xi.xii.lix.D.de folut.

III.  Si quis aliu daturum facturumve quid
fpoponderit, no obligabitur; vcluti fi fpondeat
Titium quinque aurcos daturum. Quod fi effe-
dturu fe vt Titius daret,fpoponderit, obligatin'.
Si quis alijs, quam ei cuius iuri fubiebtus lit, ffi-
puletur,nihil agit. Plane folutio etiam in extra-
nci pfona cSferri poteft: vcluti fi quis ita ftipu-
lctur, mihi avt seio dare spondes?

X 1  vt obli-

244

Franc. Hotom. in III.  Lib.

vt obligatio quideftipulatori adquiratur, folui
tamen Seio,etiam inuito eo,re<fteposfit,vt libe-
ratio ipfo iure cotingat: fed ille aductfus Seium
habeatmandati actionem.

Mium daturum fxElurumve.]  Enunciatio I.Qui datwru
fadurumve alium promittit, non obligatur J.inter ftipu-
Jantein, 8 3-D.de verb.obligat. vbi Paulus air,inter lhpu-
lantem & promittentem negotium contralu: uaq; ahum
pro alio promittentem daturum fadurumve elie, non
obligari.nam de fe quemq; promitterco ortere.ldemqj
tradit Vlpiamis l.ltipulauo lita , 38. D- eod. &  Paulus in
l.ficut reus,6J-D. dc fideiulio. Rationcm atitem in ter-
tio pronnneiato aperiemus. nunc illacontcnu erimus,
neminemeius qui in fua poteliatc non lit, polie factum
promittcre.

Quodfi ejfcSfurum fe.]  Sequitur 11 .Qui fe,vt ftipulanti
Titius dot decern obligatur lege fi hjtres, 73-D.de legat.
primo.vbi Caius feribit:Si haires iulluslit facere, vt Lu¬
cius centum habeat,cogendus eft heres centum dareiquia
nemo facere poteft vt ego habeam centum, nifi nuhi de-
dent.Neque nobis aduerlatur,quod fuperius diximus,ne-
mmem potle fadum alieniimpronut:ere. 11am hacitipu-
latione non tarn alienum,quam iplius promilions fadum
comprehenditunquippecum fe cbligctad perficiendum,
vtftipulatorifoluatur. Quid ergo li quis ftipuiatus ita
lit, Centum mihi te curaturum fpondes? Ego Launx  lin¬
gua? conluetudinem refpiciens, finecundarionereipon-
deremudeni efle.Terentiusin P/iornuone: Datumnear-
gentum clU  Curaui ilJicd. Cic.ad Q_. Fratrem: Rcdcm-
ptori tuodimidium pccunix curaui.Idem in Quintiana:
Cum xrisaliem aliquantultim efi'et relnftum,quibusno.
numbus pecuniam Rom* curari oporteret, adionem fe
fadurum profcribit. Video tamen Labconem,audorem
imprimis bonum ,jaliter rcfpondifie, in J.vlr.dereb.cred.
vbiaitiCum decern curari ftipuiatus (is,ideo non polie te
decern dari oportere intendere: quia etiam r urn locu-
pletiorem dando,promilTor liberari poffn.Sed videamus
ne aliter Laheo,CeMusque illius legis audor/cripierint.
riant Vlp.in l.illa ftipulatio,67. De verb.oblig. vbi locu m
ilium Cclfi ex hbrngeftorum fextocitans fcribit,Labco-
nem dehac ftipulatione locutum clle, Spodes te curatu¬
rum nuhi dectm dari? vt aliud videatur elie, Spondes te
nuhi decern curaturum? aliud,Spondes te curaturu nuhi
dan decern ? nifi forte dicamus, (upenorem  ftipulatione
aduerliis llipulatorcm interpretandam elie,ex regula J.
ftipulatio j 3«.D.cod.

^uam ei cuius sun.]  Sequitur 111. Qui alteri quarn ei
cu;u> tnmanu cit ttipulatur,n;hii agk 1 ftipulatio ilia 38.
§.alteri.D.eod.vbi Vlp.rationcm banc expomtiuuentas
enun huiufmodi obligationts dlead hoc,vt vnufquiique
libi acqrat,quod fua mtereli. cf terumvt aii; detur,nihil

B

A eflet dotem redded ca conftantcmatrimonio decederct:
Vlpian. rdponuit, inutilem die flipularionem . lege mu
lier,70.D.eod. Altera ratio ell, quia obligationes iccir-
co inihtutat hint, vt alter in alterum vinculum inijeeret,
fibique eum aftridum ac vindum haberet: nonautem,vt
aher.o ms lllud quaxeret. quod Paulus confirmat in lege
quscunque,i 1 .D.de obhgat.& ad.Qjuacunque,inquit,
cum ex noftrocontradu originem trahunt,niii ex nolira
perfona obligationis mitium fiimant, inaneni idum no
ili um elEciunt. St  ideo neque llipulari, neque emere,
yendere, contrahcre, vt ajtcrluo nomine rede agat,
poliumus.

Bicuius iurifubieBusfit.]  Nam & fern us & filiusfa.non
ex lua,fedex domiiiipatrisqueperfopa Ihpulantur.ltaq;
& fihusfam. pars quandam lui patris, & feiuusammatuin
fui domini inlirumentum ab Ariftotele appellantur.

Solatia etiam in extraneamperfonam . ] Sequitur 1111 .
Qui fe vel HipuJanti veialteri daturum fpondet, rede
obligatur. lege vlt.§.i.D. eodem. vbi Cams hoc amplius
refpondit: Stitalhpulaiusfuero, Mthiaut Titio?& tu
mihi daturum tereipondeasdccundum omnium opinio-
nem ad interrogatum tc refpondere : quia conllat mihi
foliacquiri obligationem, Titioautem rede loJuitur.
Hie igitur inter hanc ftipulationcm & fuperiorem dif¬
ferentia eit, quod in hacioli ftipulatori obligatioacqui-
ritur, quamuis facultas foluendi alteri permittatur,in
illa,foli alteri,cui llipulatio fiebat,obhgatio querebatur.
In hacextranea perlona promilions gratia adijcitur, vt
ei foiuereliceat.i. fi mihi, 23.D. de hdeiulli in ilia, non
promiiioris, fefin ipfiuscauia,ea perfona nonnnatur.

Btiammuito eo. ]  Sequitur v.  El qui in didundtiua lfipu
Janone adiedus eft, etiam inuito  ftipulatore rede lolui-
tur.J.fi ftipuJatus,! o. &/eq. D.de lo'ut.vbi V Ip. ait: E  t ft
ftipuiator prohibear me 'iitio loiucre, foluendo  tamen
liberabor: quia certain conditionem habuit ihpulatio,
quam immutare non potuit (tipulator. Item i.fideiufior,

16.D.delideiuu.St l.vero,i r.l.fiita (tipnlatus^y.D-dc Co
lut.vbiVlpianusait: tt fifcipulator prohibcat meadie-
fto loluere,me tamen loluendo liberatum tri: quia cer- i
tarn conditionem habuit ftipulatio , quam immutarefti-
pulatornon potuit. ldque vlque adeo verum efle, vt fi
ita ftipulptus fim,Mihi aut Titio darefpondes? & debitor
conihtnerid fe mihi loiuturuin : quamuis milii conipetat
de conifituta adio,poflit tamen adiedo foluere.dum
eiiiniadicdofoluitur,mihi folui videcur. Q^iinetiam
Celliisin l.cumdecern,71. D.eod. Cum decern, inquit,'
nuhi aut Titio dari ftipuiatus, quinque accipiani, reli-'
quum promiifor rede Titio dabit.

Liberate tpjo sure continual. ]  Sequitur vr. Qui in diC-
iunditia ftipulatione adiedo fojuit, ipCo  iure Iiberatur.
d.l.vero.St I fiita, yp. D.dcColut.

Habeasmandatiaff/mem. j  Sequitur vi 1. Qui fibiaut
alteri dan ftipuiaruseft, fiiJli alteri fit foluturn ,aduerfus
eum mandati adionem habet.l. lui.anus,1 31 .§.1. D. dc

______ 1  yx .y.i. • XS-

-* '‘hoc eft quia nulla naicitur obiigatio , mfi D  verb.obiig. quippe cum ei tanquam procurator! fuo loim

mterelt mea.hoc t, q nim Clul lc non pamur, man dant.

C fi m  obto«» "SLtunasmutari) non intcrcft
mamter & « mcre al C 1£no m ad n0i  nihil pertmet, detur:

hxc cn all.pul.um icarco inftituta eft, vt ernes Ro cer-
hxc.quia t ornmlam ac ritum  haberent, quo quod m-
tam inter ocff)(lenC)VOCe ac  lingua fua palam teftibus
ter i en rLseioiumciarent, ltaq; vt nemo teftamentum

audienttbusp ncque  t-Upukriaut aftipulart

pro altero do ^ - r -

ahquid pro altero poteft. de fade enun & negotio quifq;

fiiotefteturnecefteeft.quodVlpian.ini. 1 .de verb.oblig.
his dcclarat verbls.Stipulatto no poteft confic,mfi vtroq;
loquente. Xtaquecummuher infanti hltoluo ftipulata

Quod quis fibi & alteri dari siipidatur ,eins dimi~
diam tantum partem fibi acquirit: nifi fond
feruo fihovefam.juo ftipuiatus id fue
nt.l.xxx viij.ivj. & cx.eod.

IIII. Quod fi quis fibi,&alij,cuius iuri
fubieftus non fit, dari dcccm aureos Ftipuiatus
eft : valebit quidem ftipulatio . fed vtrum to-
tum debeatur quod in ftxpulationem dedinftum
eft, an verb pars dimidia. dubitatum eft. fed pla
cuit,non plus quam dimidiam partem ei ad-
quiri. Ei verb qui iuri tuo fubiebtus eft,fi ftipu¬
iatus iiSjtibi adquiris : quia vox tua tancuiafilij

fit.

inftit. Imp.Conimcntarius.

fit.ficuti & filijvoxjtanquam tua imelli°itur,in A
ijs rebus qua: cibi adquiri poifunt.

y*let quietemfiiptdatia .] Enutrciatio I.Qui fibi &  nlteri
cuiusm trunu non eft,dari ftipuiarur, redtc ilipulatusin-
telligitur lege ftipulatio ifta, ^ 8-& lege film hi, no. D.
de verborum obligat.

7\cnplus, quant tUmidUmpartem .] Sequitur 11. Qui fibi
& extraneo dari llipulatur, fibidimidiam tantum partem
acquirit l.fi iv.ihi Sc T.tio,i i o.D.codvbi Pomponiusait:
bimilu&Tirio , in cuius poteftate nonfim, liipulerdc-
ceiti: non tota decent, fed Cola quinque iiuln debentur.
parsenim alttna deducitur, vc qttod extraneomutiliter
liipLilatuslum,n6augcat meam partem, item l.ftipulatio
ifta,38.§.cum qui.St l.cutn qui i ta, j 6. eod Cati-fx confli-
rutioiQui centum fibi & Meuio dartlliptilatu»crat,certi
condidtionc agere cum co ccepit. Intcntio: Centum te
iruhi dare oportet. D- Non centum , fed quiuquaginta
tantum. Q_. Vtrumcentum , an quinquagiota. R. Quia B
quod Maeutoinutilitcr ftipulatus ell., deduci oportet. F.
Atmihi fimplicitcrac pro mdiuifo eenttfm fum ftipula-
tus,neque diftinxi, vt milii qwnqtiaginta, Mxuio quin-
quaginta dares.vel fic, At mibi fob quafitaobl gatio eft.
Mxuius pro lolutionc tantum adieftus eftivt inluperio-
reformula-.Mihi aut Mxuio. Dilceptatio exlcripti & non
lcripti contentione nafeitur, An quiftipulatur fibi 8c  al-
teri,eod:m lure habendus fit ,quoqui fibi aut alteri fti-
pulatur. Refpondetur autem, nequaquam, & hoc inter
vtranque formulam interefie,qu6dperilJam alterutri
tantum ftipulor,per hanc.vtrique.Sed quxri poteft, quid
fi res quae diuidi non poflit, in ftipulationem deduifta fit?

Vt equus,annulus,patcra? Ac de fundi  quidem venditio-
ne video laiiokntre/ponlum in l.fundus ille. d-  de cont.
empt.vbi tonus fundi conltareemptionemaffirmac. Ta-
metfi Jutsm  niter emptionem & ftipulationem magna
differentia fit,tamen cum diuidi res non poteft,non dimi-
dium eftimationis,fed Ipecicm lpfam ceftre deberi.quod C
enim h:c dc pecunta diftum eft, idcirco valet, quia facile
diuifionemrecipit l.qul decern, 9m.de lolut.

iuri tmjMefhss tft.  ] Scquttur 111. S ipulatus ei
qui iun loo fubiectui eft , fibiipfi ftipulariintelligitur 1.
donunns, 39-D.de vcrbo.obliga.vbt Paulus ait • Dominus
feruo ftipulando,fibi acquirit,fed 3 c pater filio,(ecundum
quod leges permittimt. Ltcm l.z.dccont. ft'pul. 1. quod
dicitur,i 3o.D.devcrb.obiig-vbi Pau lus ait,Quod dicitur
patrem filio ytiliter llipulari, quafi fibi ille llipuletur,
hoc in his vcrumeft,quje iuris lunt, quxq; 2cquiri patri
pofiiint. alioqui fifaftuni couferatur inperfonam filij,
inuniiscrit ftipulatio. Vlpianus autem in 1  eum qui ita,

J 6,§.  qui fibi.D.eod. Quod fi,inquit, foli filio fuo, qui in
poteftate tua fit,dar: quis ftipulatus fit,non reflc filio luo
lolnetur , quia filijperfonaobligationi magis quam fo-
lutioni applicator.

Vox tua tanquam filijfit.2  Sequitur 1111. Et patnsvox, '
vox filij,& viciffim vox huius in ijs rebus qua; illi acquiri D
polfunt,vox lllius efle iudicatur. Quod tamen de filijsfa.
inteliigendum efle conftat. emancipati enim plane alie-
norumutque extraneorum loco numerantur§. 3. lupra,
de exluredat. lib. Itaq; cum pater ftipulatus efTetfoluto
matnmonio filixfucdotem lpliusfratri eniancipato red-
di, Diocletianusrefcripfit, ftipulationem efl'e nullain l.fi
genero, 26-C.de iur.dot.

Quialiter quamut Interrogate eft,rejpondet , non

obhgatur:at qui ftmpliciter prornitterefe rc-
fcondet,ad omnia qua Interrogatus eft,re-

ftor.dijje intelligitur US.itj. eod.

*

V* Pra:terea inutilis eft ftipulatio, fi quis ad
ea,qu£e interrogatus fuerit, no refp6deat:veluti
fi quis dece anreos a te dari ftipuletur,tu quinq;
promittas,vcl contra: aut li ille pure ftipuletur,

tu Tub conditione promittas, vcl contra': fi mo-
do fcilicct id exprimas, id eft, fi cui fiib conditio
ne vel in diem ftipulanti,tu refpondeas, p r ae-
senti die spondeo.  Nam fi hoc folum
refpondeas, promitto:  breuitervidcris
ineandem diem vcl conditionem fpopondifle.
Ncque enim nccdl'c eft in refpondcnclo eadem
omnia repeti,quse ftipulator exprelkrit.

sld ea.qux interrogatus fuer t.~]  EnftciatioI.Cnm ad ca,
que .nterrogainur,non refpondetur, ftipulatio nulla efts
l.i.§.fi quis, Daievcibo. obhg. Huius enim (olennitatis
hocproprmm eft,rt ftipulator quedicenda funt,pronnn-
ciet, quafique verba pr*eat:promifibr autem non nonnrrt
quiddam proponat,fed ad id,quod propofitum eft, llipti-
latons verbafubfequens»refpondeat. Nam obligatio qu^
inde quatritur neque ex interrogatione , ncque refpon-
fioneiblacontrahitur: fed coniunftim ex vtraque. At fi
cum aliter refponlum eft, quam interrogatum, obligatio
nalceretut, necefi'ario fequerctur ex altera tantum parte
obligationem nafei.

Tu qttinque promittas,tel  contra.] Sequitur 1 I.Qui de¬
cern ftipulati quinq; promittit,aut ex contrario, no obll-
gatur.Quod idem Caius libr.Inltit.i.cap.^. confirmat.Si
creditor,mquit,decern fohdosdebitorem interroget, &
debitor quinque promittat, hoco.dme integrum debitu
vacillate cognofcitur. At Vlpianus in l.j. §. fi ftipulanti,
de verb.obhg.Siftipulanti,inquit,mihi decern,tu viginti
refpondeasmon efle contradfum obligationem nifi in de¬
cent,conftat. ex contrario quoque fi me viginti interro-
gante,tu deceni refpondeas: obligatio nifi in decern non
eritcontradla. licet eni 11 oportet congruerc fummam,
a tamen mamfeftiffimum eft,viginti& decern inelfe.Hatc
Vlpianus,cuius verba itaperfpicue lnftiniani verbisad-
uerfantur, vtqui eorunt conciliandorum caufa fubau-
diendant hoc loco excepttonem dicunt,Nifi inntinorem
fummam,dum nimium Vlpiani cxiftinutioms ftudiofi
fiint,lua lplorum obhmfci videamur, neque animaduer-
tant id lingutE Latinx rationem ferie nullo modo poflc•
CaHf<£conftitutio:Qm ftipulantix.fpoponderat xx.con-
uentusiudicio,decern foluererecuiabat. lntentio:oe-
cem dcbes.D. Non debeo. Q. An debeat. R. Quta cum
aliter quam vt ftipulatum eft refpondetur, ftipulatio nul
la ell. F. At in maioi efumma minor inell. itaque qui
ntaiorem fummam ftipulatur,minorent etiam ftipulatus
intelligitur.<& viciffim qui maioremfiimmam promittit,
minorem etiam promifiife iudicatur. Dilceptatio ex ver-
bo & fententia nafcicur , An qui maiorent fummam
llipulatur aut promittit, etiam mtnorem ftipulatus efl'e,
aut fpopondifle videatur .Ego, fi veram &ftriclam iuris
rationem fpedlare volumus, Iuftiniani & Caij fententia
amplefterer, &refpondcrem, non videri: primum quia
certuineft, altud efl'e decern promittere ,aliud viginti.
nec vfquequaqucverum eft, minorem fummam inmaio-
re contintri.Alioqui Rqueretur inhac formula, Viginti
dare fpondes?duas, atque adco tot efle ftipulationes,
quot numi. contra 1 . feire debemus, 19. & fimilcs, D. de
vcrb.obl. Nam qui ftipulanti Stichu aut Dauum, promit
tit Dauu, idcirco rede obhgatur, quia videtur ad vna ex
duabus liipulationibusrefpodilTe.l.intcr ftipulante,83-§.
z.eod. At qui llipulatur viginti, no duasfummas dece&
dece,duabus ftipnlationibus,fed vna tantu fummam llipu
latione vna coplexus vide ur. Quarefi ftipulanti viginti,
promittens dece obligaretur, confequens eflet, ide quod
depluribus rebus dicereivideri mmiru,ad vna ex duabus
ftipulationibusrefpondilfe. quod abfurdu ell, cum & vna
fumma fit,& mhilo magis in duas quam in vndecim obli
gationcs ftipulatio diuidi poffit. At fi qs ftipularet dcceSe
quinq;, dux ftipulationes eflent.tot.n.ftipulationes flint,
quotfumme.l.lcire debemus,29.eod. Eamq; difputatio-
ne illud niagnoperecofirmat,quod infra proximo capite
dicemi)s,eu,qui pro debitore dece, fideiubet quindecim,

X 3 non

i^6

Franc. Hotom. in III. Lib.

I'on modo nonin quindecim, fed ne in decern quidem
ob]igari:propterea quod aliudin fideiuflbris, aliud in rei
principalisobligarione efle non poteft. ex quo intelligi¬
tur, aliud efle decern, aliud quindecim; nec flipulatio-
neni efle diuidendam. Prarcreacum fupcriiis diftum fit,
Itiprulationcs nihil aliud efle quam firmamenta iuperio-
rum paftionum,fatis conliat, oportere prills paftuni &
conuenum fuiffe,qua de & re & fumma obligati o contra-
heretur, quam pronuncietur ftipulatio. Quod cum ita
fitjconflat etiam neceffc efle , ftipulationem antecedent!
paftioni omni cx parte refpondcre. ne ( quemadmodum
antea dixinnis) ex vna tantum flipulationis parte con-
trahatur obligatio. Atque h*c quidem ita ex fiimnio ac
direfto iure difputata iunt. Scd videamus, ne melius
$quius fit, quod Vlpianus fcribit in 1 -quoties, 8o-De
verb-oblig. Quoties in llipulationibus ambigua oratio
eft, commodiffimum eft id accipi, quo res de qua agitur,
intutofit. cuilulianus & Paulus confentiunt ini-quo-
ties, ia..& l.vbl,zl .D. dereb.dub.

Tufub condieionepromittas.  ] Scquitur 111. Qui pure
ftipulanti, fiub condidone, velindiem promittit, aut ex
contrariomihilagere iudicatur.d.l-i .§-3-vbi Vlp.ita fieri
bit, Si quisfimpltcltcr interrogate, refponderit,Si illud
faftumcrit, dabo : non obligari eumconftat. autfiita
interrogatus,lntra Kajendas quintas? refiponderit, Dabo
Idibus-sque non obligatur.non enim fic refpor.dit,vt in¬
terrogate eft.& verfia vice,fiinterrogatusfuerit fiub con-
ditione, refiponderit pure: dicendum erit, eum non obli¬
gari.tius autem rei ratio eft,quia cum tres ftipulationum
form£ diuerf* fint, pura, in diem , & conditionalis: qui
pure ftipulanti fiub conditione promittit,is aliud  promit¬
tit quam quod rogatus eft. Res enim ali* ex diuerfis ac
diflimilibusfbrmisnoniinantur.

Kreuiter videtttr in eandem diem. ]  Sequitlir mi. Qui
verbo hoevno Spondeo,refpondct,refpondifl'ead omnia
interr ogata intelligitur. Na,vt ftipulator verba cocepit,
ita refpodifle: intelligit quafi verba ftipulator prqiucrit.
Idqj Cic.in ea pro C^cina fignificat his verbis:Si qs quod
fpopondit ( qua in re verbo fie vno obligauit) id non facit
maturoiudicio,fine vllareligione iudiciscondemnatur.

TSIjque enim necefte efi.  ] Scquitur V- In refipondendo
verba ftipulationis iterare omnia nihil attinet 1. que ex-
trinfecus,6 5 .D.eod.vbi Florentinus aif.Si in rei que pro-
mittitur, autperfon* appellationevarietur,non obefle
placet, nam ftipulanti denarios eiufdem quatitatis aureos
lpondetido, obligaberis.& feruo ftipulanti, Lucio domi¬
no luo , fi Titio, qui idem lit , daturum te fpondcas,
obligaberis .

^A.b ijs,qui in maim noflra funt,quorumve ipfi in mu

nufumus,noreffi ftipulamur. extraneo uerd
alligari filiusfa.potefl. Seruus autem,mu-
tus,furdus,furiofus t fiipulationibus in¬
ter dicuntur l.xiiii.l.xxxix.& l.i.

§. ult.De oblig. & aff.

VI. Item inutilis eft ftipulatio, fi vel ab eo
ftipuleris, qui tuo iuri fubieftus eft, vel fi is a te
ftipuletur. Sed feruus quidem non folum dotni
no fuo obligari non poteft, fed ne quidem vlli
alij: filij verb familiarum alijs obligari poffunt.
Mu turn neq; ftipulari, neque promittcrepofl
fe,pala eft, quod & in furdo receptum eft :,quia
&is, qui ftipulatur,verba promittentis: & is,qui
promittit, verba ftipulantis audire debet. vnde
apparet, non de eo nos loqui,qui tardius exau-
dit:fed deco, qui omnino nonexaudit.Furiofus
nullum negotium gerere poteft: quia non in¬
telligit quod agit.

A relab eo ftipuleris.']  Enunciatio I. Ab eo ctii in potefta-

te noftra eft,cuiusve in poteftate ipfi fiumtis, ftipulari non
pofifiumus. Nam cum acquirendarum rerum cauia ftipu¬
latio inftituta fit, acquirere autem neq; pater a filiofam.
neque hie ab illo poflit,fequitur,inutiiem inter illos fti¬
pulationem efle.qua decaufa nullum interillosiudiciuni
dan conftat.'ex l.aft.7. De oblig.&aft & l.lis nulla-D.de
iudic.Quod tamcn de filij-fa.intelligendum eftiquoniam
emancipatorum ftipulationc valcrc,& ex ea patres obli-
gari,ncmoneficit.ex I-4-C.de pad.conucnt.

TSftcJolum domino fuo.]  Sequitlir 11 .Seruus neq; domi¬
no luo, neque vllialteri obligari poteft Menu, i4.D.d«
obiig.&aft.vbi VJpi.ait, fieruosexcontraftibusciuiliter
quidem non obligari : fied naturaliter & obligari pofie.
Qua derealio loco vberiusexplicatum eft.

Filijfim.alijs obligari poffunt.]  Sequiturm. Filijfa.alij
qudm patri obligari per ftipulationem pofi'unt 1. filiusfa.
39 D.dc oblig-& aft-vbiCaiusait, fiJiumfa.ex omnibus
B caufis tanquampatremfam. obligari: & ob idagi cum eo
tanquam cum patrefam.pofie.quod idem ipfie tradit in 1.
fi feruus, 141 .§.1 .De verb.obIig.& Paulus in J.cum filius
4y.eod. vnde illud etiam intelligitur, quod Vlpianusaic
in l.fi quis,44-D.de pecul.cum qui cum filicif/.contrahit,
duos habere debitores: filium infiolidum, &patrem dun-
taxatde peculio.

Mutumnetpucftipulari.]  Sequiturm 1 .Stipulationem
interponere neq; mutus neque furdus poteft l.i. De ver.
oblig.& l.i -in fi.De oblig.& ad.vbi Caius ait,mutum ni
hil pertineread obligationem verborum, naturamani-
felhim die.  fed & de liirdo idem dici: quia etiam fi lo-
quipoflit, fiuepromittat, verba ftipufantis exaudire de-
bere: flue ftipufetur, debere exaudire verbapromitten-
tis.vnde apparet,non de eo nos loqui qui tardius exaudit,
fed qui omnino non exaudit. Sed occurrit ills dubitatio:
Quid fi mutus &fi:rdus fcnbant? life,Centum dare fpon-
des?hic,Spondeo.Nam Paulus ait, no minus valere quod
C feriptura , quam quod vocibus lingua figuratisfignifica-
tur l.nonfigura, j 8.D deoblig.& aft. Refpondetur ergo
ftipulationem efle verborum obligationem , non autem
fcripture:& vitum a Romanis Iurilconfuitis inftitutum,vc
lingua verba nuncupentur,non aute vt fcribantur.Quod
autem Paulus fcribit, generaliter adcontraftus omnes
pertinet: & cum ad ftipulationem refertur, ad earn dun-
taxatpertinet;, qu* pofteaquam linguanuncupata eft,in
tabulas relata & perficripta eft.

Furiofus nullum negotium.]  Sequitlir v- Furiofius gerere
omnino nullum negotium poteft. I.i.d.  de oblig. &aft.

& Lin negotijs, y.D.dereg.iur.pratfiertim autem in l.fi a
reo,70-§.3.D.de fideiufi'o. vb: Paulusficribit, fiafurio/o
ftipuiatus fueris,non pofle te fideiuflorem a ccipcre: quia
nor. folum ipfa ftipulatio nulla inrerceffiflet,fcd ne nego
tirm quidem vlium geftum inteliigeretur. Ratio vero
perfpicua eft ex 1 . fur  10/1,40. Dereg.iur. vbi Pomponius
ait,furiofi nullam efle voluntatem.

D

Tnpillus pubertati inf antidive proximus,fiue tuto-

re auflore obiigare poteft: obligari uerd ipfe
non poteft.mpubes autem filiusfam.ne
patre quidem auftiorc obligaripo
teft.l.i. De oblig. & aftt.l.
vlt. De verb, oblig.

VII. Pupilhis oirmenegotium rc&egerit:
ita tamen, vt ficubi tutoris  aufttoritas neccffa-
riafit,adhibcatur tutor.veiuti fi ipfe oblige-
tur: nam alium fibi obiigare etiam fine tuto¬
ris audoritote potefi . Sed quod diximus dc
pupillis, vtique de ijs verum eft,quiiam ali-
quem intelleftum habent . nam infans, & qui
infanti proximus eft , non multiun a furio-

lo di~

InfHtut. Imp. Commentarius. 247

fo diftant: quia hums jetatis pupilli nullum in-
telleftumhabent. Sedinproximis infanti,pro-
ptervtilitatemeorumbenignior iurisinterpre
ratio fa&a eft:vt idem iuris habeant,c[uod puber
tati proximi. Sed qui in poteftate parentis eft
impubes, ne audio re quideni patre obligatur .

Tupilluaomne negotiant.']  Enunciatio I. Pupillus tutore
audore gcrere quoduisnegotium poteft.lin negotijs,j.
D.dereg.iur. vbi Paulus etiam dc eopupillonominatim
loquitur,qui quod agitur non intelligit. Cuius rci ratio
hxc eft, quoniam in eo negotio gerendo, non tam ipfius
pupilli, quam tutoris perlona confideratur. Vox igitur
& verba pupilli Cunt, iudicium verb & confihum tutoris.

Veluti fi ipfe obligetur . ] Sequitur j i. Pupillus obliga-
realterumfinc tutore audore poteft, at ipfe obligari no
poteft.l.obligari,p.D.de aud.tut. vbi Caiusait, Obliga¬
ri ex omni contradu pupillum fine tutoris audoritate
non poffe: acquirereanteni fibi ftipulando, & per tradi-
tionem accipiendo, etiam fine tutoris audoritate pofle.
Et 1 .obligari,43. D. de oblig.&ad.l. neque tutoris,7.C.
de cont.flip.l.i .C. de inut.ftip. Ratio eft, quia pupiiloru
tetasfauore ,& auxilio digna vifaeft ,& inis quidem ra-
tionibus & commodis per fe ipfi ac fine alterius adiumen
to confulere poffent: obligari vero,in quo pcriculum ver
fatur, fine tutoris qui pcriculum ornne fufcepit, audori-
tate non poffent.

lam habeas aliqutm inteUeEtum. J  Sequitur 111. Pupil-
Jus infans ne audore quidem tu toregerere ncgotium po
reftifi .D.de oblig.& ad. Eli autem  infans, non qui fari
non poteft, fed qui quid ioquatur,non intelligit.hoc eft,
qui feptimum annum nondum egreflus eft.l. fi infanti,i 8•
C.deiur.deiib.l.i.§.fuiScit.D-deadmin.tut.Tametfiergo
pupillus  , quid  agatur non intelligat: tamen fi quod lo¬
quitur intelligat, audore tutore obligari non poteft.fi
non intelligat, quia mentis eft nullus-,qua: in gerendo ne-
gotio requiritur, non maior eius quam qui fari omnino
non potett talio ducitur. Tantundem eft igitur infantera
efle, & quod loquitur non intelligere. IUud autem hoc
loco admonendifumus, olim lege Letoria cautum fuiffe,
ne minores vigintiquinque annis ftipulatione obligaren-
tur: quemadmodum Prifcianus lib.8. ex Suetomo tefta-
tur. Quod tamen abrogatum fuiffe, teftis eft Paulus 1 .
obligari,43. D. de oblig.& ad. vbi ait, obligari pofle pa-
tremfa. fuse  poteftatis, puberem , compotem mentis. Et
Modeftinusl. pubcres, 101. D. eod. vbi ait, puberes fine
curatoribusfuis pofle ex contradu obligari.

Han mutt urn a furiofa.  ] Sequitur mi.lnfans, infan-
ti*que proximus,neque mtelleduni habere, ueque mul-
tumafuriofo diftare iudicantur.l.i.i>.deoblig.&ad.Ita
que Paulusl.j-D.de reg.iur.eorum differential!) itatra-
dat, quafi ad earn cognofcendam monitore opus fit. In
adum rei non intelligerent. nam furiofus nullum nego-
tium contrahcre poteft : pupillus omnia tutoreaudore
agerepoteft.

In proxintis infant he.  ] Sequitur v. Infanti* proximi
cum de acquirenda obligations agitur , ex a?quo &
bonoeodemquo pubertati proximi iure cenfentur.l.i.
p. de oblig. & ad. vbi Caius ait , Furiofo proxi-
mum effe, qui eios jetatis eft,vt nondum intelligat quid
agatur. Scd quod ad hunc ,benigniusacceptnm efle.nam
qui loqui poteft, creditur & ftipulari & promittere rede
poffe.Et l.feruum, 6 .  D' Rem pup.fal.for. vbi Caiusait,
feruum pupilliita necefiarib ftipulari, fi pupillus abeft,
aut fari non poteft . namfi prsefens fit, & fari poteft ,etia
fi eius statis erit, vt non intelligat, qu id agat. tamen pro
pter vtilitatem reccptum eft, rede eum ftipulari. Sed
quatritur quisinrantix proximus dicatur. Ego feptem
annos,qui inter infantiam & pubertatem interfiint,fie di-
niderem , vt tres proximos & dimidiatum infantije vici-
nitati,reliquos pubertatis attribuerem: & qui intra deci.
mum annum fex menfes viaeret, is proximus infanti *:

qui fuperaffet, pubertati vicirmsiudicarctur.

He auEhre quidem patre.  ] Sequitur v 1. Filinsfam.rm-
pubesneaudore quidem patre obligari potett.l.vlt.D,
de verb.oblig. vbi Caius feribit, pupillum, licet exquo
fari ca'pit, rede ftipulari poflit: tamen fi in parentis po¬
teftate eft, ne audore quidem patre obligari. Quxret
igitur aliquis, cur tutore audore poteft, pater non po¬
teft? &.  refpondetur, quia tutor ob rem male geltam te-
netur,pater non tenet tir, Itaquefi fine patre audore obli
gari velit, curator ei quo audore obligetur, crear.dus
erit.l.vlt.§.fin autem . C. debon.qux lib. Ex iis fane bo¬
nis quq aduentitia funt,patre tutore obligari impuberem
pofle, veluti fi delatam fibi h.rreditatem adeat, patet ex
d.l.vlt.&l.fi infans,1 8.C.de iur.delih.

Quifub conditione impojjibilishpulatur, nihil agit:
qui verb, ft quid impojjibile non fiat,jhpula-
tur,puriftipulatus intdligitur.Lyij.ee.

VIII. Si impofsibilis conditio obligatio-
nibusadijeiatur: nihil valet llipulatio . ImpoC
fibilis autem conditio habetur, cuinatura impe
dimento eft, quo minus exiftat: veluti fi quis ita
dixerit, si dicito caelvm thtige-
ko, dare spondes?  At fi ita ftipulctur,

SI DIGITO CAELVM NON ATTICERO,

dare spondes?  pure facia obligatio in-
telligitur: ideoque ftatim peti poteft.

Tfiihil valetfipulatio.']  Enunciatio I. Stipulatio fub im
poffibili conditione concepta , nullius momenti eft.l. 1.
§.fi id quod, D.de oblig.& ad.item in l.non folum,3i .D.
cod.vbi Marcianusait, non folum ftipulationes impoffi-
bili conditione applicatas nullius efle momenti: fed etia
cgterosquoquecontradus; quia in ea re qu* ex duorum
pluriumveconfenfu agitur, omnium voluntas fpedetur:
quorum proculdubio in huiufmodi adu talis cogitatio
eft , vt nihil agi exiftiment appofita ea conditione quam
feiunteffeimpoffibilem. lteml.fi ftipuler,3 j.eod.

Cui natura impedimenta efl.  ] Sequitur 11. Impoffibilis
conditio dicitur, quae ineumcafum concepta eft, cuius
euentusnaturaprohibetur. ].fiftipuler,3 j.& 1. cotimius,
13 7.§.ciim quis.D. eod.quibus exlocis illudhocamplius
intelJigitur,rmpoflibile non id tanttim dici, quod natu¬
ra, vertim etiam quod lex fieri vetat. quoniameaquo-
quenonpoircfacere dicimur, c]«* iure non pofliimus.l,
filius.D.decondit.inft.

Si digits ctelum non attigero.  ] Sequitur 111. Stipulatus
dan fi quod impoffibile eft non fiat, pure ftipulatus intel
ligitur. J.in illa,8.& l.impoffibilis,7.D. de verb, oblig.vbi
Vipian. ait: Si talis conditio inferaturftipulationi,Si in¬
tra Calendas digito c*lum non tetigeris, Si in cslum no
afeenderis ? ftipulationem efle vtilem, & prgfentcm pe-
cuniam creditam continere. nimirum quia iftiufmodi ad-
iediones condidionum non vim,fed figuram tantum ob-
tineant. Nam, vt ait Vipian. 1 . fi pupillus,<p.D. de nouat.
quifiibconditione ftipulatur,qu* onmimodbextatura
eft, pure videtur ftipulari. Et profedb ita eft, vtquxco-
ditionesatfirmandoadied* impoflibiles funt,e*dem in-
ficiando adied*,neceflari*reperiantur. Caufeconfti-
tntio Qui ftipulanti decern, Si vicinum moritem alio no
transferret, promiferat: aliquanto port a ftipulatore in
ius vocatus eft. Intentio. Debes mihi decern. D. Non de-
beo. An debeat .R. Quia non paruifti condiiioni,
quippequinepotuiftiquidem. parereenim conditioni
dicitur is, qui quod in ipfius erat poteftate , vel fecit, vel
non fecit. Hoc verb neque potuifti, neque non potuifti
facere. Vt enim eft eius nolle, qui poteft & velle: fic
etiam eius eft non facere, qui poteft facere. F- Imb parui
conditioni: quia parere conditioni eft,id facere aut non
facere, quodinconditionem dedudum eft. Difccptatio

ex feripti

248

cxfcripti anibiguitate nafcitur: An parereconditionini
hiialiud fit,quam id vel facere , ve] non facere, quod in
conditioncm dedudum eft. Simillima ratio eftdefcn-
fionis Ebunj; vt Cicero in orat. pro Catcina tcfiatur-
Prxtor enim iull'erat, vt vndc Csccina deiedus efiet, eb
refiituetur. Ebutius reftituifle fe dcfendebat: idc-ft, im-
perio Pra?toris paruifle, quamuisreuera non reftituiflet:
fed quia Piaster non alitor reftitui iufl'ei'at,nififl de*
leaflet.

Stipu'.atio inter abfentesHan contrahitur: fedjeri -
ptur&yqu&faftamftipulationem teftatur,con
tradici non pot eft,  mfiluto illo die quo
eci fut'ta dtdtur, abfuiffe alreratu
rum 'probetur.l. penult.

C.de contr.flipul.

IX. Item verborum obligatio inter abfen¬
tes concepts,inutiliseft. Sed cum hoc mate-
riam litimn contentions hominibus prteftabat,
forte pofttempus tales allegationes opponen-
tibus,&non prasfentes fuifle vel fe vel aducr-
farios fuos contendentibus: ideo iioltra conlli-
tutio propter celeritattm dirimehdarum litiurn
introducia elt, quam ad Caifarienles aduocatos
fcripfimtis: per quam difpoHiimus, tales  feri-
ptlu'as, quarpr gltdefl'e partes indicant j omni-
no die credendas; nil! is,qui talibus vtitur, im-
probis aliegationibus, mamleflilsimis proba-
tionibus vel per feripturam, vel per teftes ido-
neosadprobauerit,inipfo totodie, quo confi-
ciebatur inftrumentum , fefe vel aduerfarium
fuumin alijs locisfuilfe.

llituto feriptura que przfentes abfuifle reos tcfiatur,nil!
totnmilJum diem abfuifle alterutrum probetur, rata&
firma eft. 1 . penult. C. decont.&commu.fiipubCuius vim
elle hanc apparet, vt fi proferatur inftrumentum ftipula-
tionts, in quo fcriptum fit vtrunquereum adfuifie, neget
autem promifler id verum elle, non in potiatur ftipula-
tori neceftitas probandi ilium adfuilieiled inficiator ipfc
cogatur probare, vel (e , vel aduerfarium toturn ilium
diem, quo flipulatio fafta dicitur,ab eaciuitate in qua
fa<fta dicatur, abfuifle.

Lege Iusliniani, ftipulationes huiufmodi, pofl mor¬
tem meant vel tuam,pridie quant moriar,vel
quant-moriaris, quas antiqui repudia -
bantycomprobahz&receptxfunt.

Lxi. C. de committ. Ftip.l.i.

C.vtabaff.btered.

X. Poll: mortem fuam dari fibi nemo ftipu-
lari poterat, non magis quam pofteiusmor-
tem a quo ftipulabatur. Ac ncc is,qui in alicu-
iuspotellateeft,port mortemeiusftipularipo
terat:quia patris vel domini voceloqui vide-
retur.. Sed & ft quis ita ftipuletur, pridie
QVA  M MORI AR,vd PRIDIE Q^V A M MO

RiERis,  dare s P o n d e s ? inutilis erat
ftipulatio. Sed cum (vt  iam ditftum ell)  ex con
fen fu contrahentium Hipulationes  valeant: pla-
cuit nobis, etiam in hunciuris  articulum necef-
fariam inducere cmendationem ; vt line poll
mortem , Hue pridie quam morietur Hipula-
tor,  Hue promiilor, ftipulatio conceptafit, va-
leat ftipulatio,

Franc. Hotom. in III.  Lib.

A

Inter ahfento  co««p(a.] Enunciatio I. Verborum ohli-
gatio concipi inter abentesnbpOtcft.I.i .D.de verb.obi.
vbi Vlp.ait, ftipulationem non polfe confici,mfi vtroque
loquente: & ideo ab abfentes eontrahi non pofle, quo-*
niam exaudire inuieem debent. quod idem traditurin
J.j.C. decont.ftipul.&I 3. C.de inutilib.flipul. Idau-
tem intelligi fic debet, vt VIpian.in d.i.i .confirmat, vt
prxfcntia turn in interrogatione turn in re/ponfionede-
fideretur. itaquequi prxfens interrugauit, fi antequam
refpondereturdifeeflit, inutilem efficere ftipulationem.
fi verb prarfens interrogauit, & antequam refponderetur
difeeflit, &rcucrfo veiponfum eft, obligare: interual-
lum ertim medium non vitiareobligationem. Quod ta-
trien fic accipi debere, nrfiquod ab inffituto negotio ahe
mini coepuim fit, Vcnuleiusdocct in l.continuus,i 37.0.
de verb.obhg.& Iulianusin 1 .6.in fi.D. dednob. rets fti-
pul. Sed huicfentenriJequa dicimus inter abfentes con-
trahi ftipulationem non pofle, aduerlari videtur epifto-
]a,quant Paulusprofertin Lea qu*,j7.11.de donat.int.
vir.& vx. qua continetur fponfioviro abfenti ab vxore
abfctite mifla. Refpondemus autem, ludicandum efle
cpiflolam illam cautionem efle flipulationis inter prat-
femes hdx : propter I.Titia, I 34 -§.z.D.  de verb.oblig.
vbi Paulusait,cumSeptitius fitcrisfuis pr*ftaturumfc
caueritpecuniam, fi inter pradentes id adum efl'et,intel
ligendum etiam a parteTitij prxceflTiflc verba ftipulatio
nis. Vlpianusautcm in d.i.i .rationem expomt,qua obli
patio inter abfentes per ftipulationem eontrahi poffit:
Si quis, inquit,vult ttipulari, perferuum prxfentem fh-
puletur,& acquiretei ex ftipulatu a-ftionem . Item fi
quis obligartvult, iubeat, & erit [ ftodiujju ] obligates.

jld ctefarienfes.  ] Vide qux notauimus fup.ad §.vlt.
Q_uib alien.lie.

SoipturzmflH*![T*Jiocjje .]Sequitur H. luftiniani in-

Tojlm’irttm[utttn dari.  ^ Enunciatio I. Olim nee poft
fuam,nec poft promifl'oris mortem,fibi dart quilquam lti-
pulari poterat. 1 . fcrupulofam,i 1 .C. de commit.ftip.Ra-
tio meo iudicio triplex eft. primum,quoniam impofli-
bilecftquenquam poft mortem, liiam darc,aut cuiquam
poft mortem fuam dari. deinde quia ftipulationes fune
ritus& formula: folennes inllitutx acquirendi caula in¬
ter viuo$,non autem poft mortem: cuius caufa Teftamen
ta inftitutafunt. Ncqucadrem pertinet quod paci/cili
cet,vtpoft mortem detur. qux paftio mortis caufa do¬
natio appellator, nam, vtfuo Jocodiximus, (pecies qua:-
damteftamenti videtur efle hxc  .-ideoque legato atqui-
paratur. Tertia caufa eft, quia,  quemadmodum paulo
ante dicebamus, nequ e altcri dari, neque alterum datu-
rumftipulari poflumus. Qui verb ficfhpulatur , is vel
heredifuodare,vel hgredem alteriusdaturum ftipula-
tur. qui hjredcs, flipulationis tempore alieni & extranei
flint .‘quamuis poft mortem,ideft, cum vere fint hfredcs,
defunfh perlonam fuftineant. In ttipulationibusautem
contraftus tcmpusfpeftari,fuperitlsnon vno loco di&um
eft. Caufe conftitutio: Cum Titiusa Meuio ita llipula-
tus eflet,Centum poft tuam mortem darefpondes ?mor-
tuo Meuio agere cum ipfius ligredeinftituit. Intentio:
Debesmihi ex ftipulatu centum. D.Non debeo. Q^ An
debeat. R. Quia promittens alterum daturum, non obli
gatur. Ego verb contraflus tempore, quod in ftipula-
tiombus obferuatur, extraneuscram promiflori.F. At
hires & dcfunftus eadem perfona cenfentur. Difccpta-
tio cx verbi Extraneus ambiguitate nafcitur,Dicendusne
fit Extraneus, qui tempore quidem contradfus erat ex¬
traneus, poft mortem verb (quod in tempus obligatio
collata eft, promifl'oris perfonam fuftinet. Refpondetur,
diccndum : quoniam non eius temporis in quod reiefta
obligatio eft, fed eius quo concepts ftipulatio eft, ratio

ducitur.

Inftit. Imp. Commentarius. 24^

ducitard. feruus,i 6 .  D. de (lip. Per. vbi Paulus ait, Per- 1
uum hcrejitariutn hgredtfuturo idcirco nominatim fti-
pulari non polle, quia ilipulationis tempore hires do-
minuseiuv non fuit. Ex quibus illud etiam difputari po-
tcil,fi quis filijs filiabusvefuis poll fuani mortem dari fti-
puletur,redte propterea ftipu latum videri, quiacontra-
dustempore aliena perform non lit. Adeo vt quamuis
hiredesnon fint, valeat tamen obligatio. l.quodcunque,

45. D.de verb.oblig vbi Vlpianus aitfti h^resfilia non fit,
vulem ei adtionem dandam.

Qui in alicuius poteflate eft . ] Sequitur 11. Olim qui
alteriusinmanuerat,iniitiliterdari poll ipfiusmortem
llipulabatur . Ratio eadem elt, qua: iuperior: quia obi -
gatio conlerturjin id tempus,quo paterdominusvequi
obligare, nexumque facere poflit, non extabtt, perfonas
enim duas extare oportet, &  nedtcnus,& eius qui riectic.

Tatrisveldominivoce.  ] Sequitur i r i .Filiusfa.leruusve
ftipulans,.patris dominive voce loqur mtelligitur. Cum
enim ftipulatio ciuilis adtio fit, idelt ,ciuium Rom. pro¬
pria , conltat icruum , nifi domim perfonam (iiftineat, ad
earn accedere afhoncm non pofle. Films autem familia:
cum tn pains manu ac ditione fit, acquirere fibi proprie
obligationem non poteft: quare cum aut hie aut ille Iti-
pulatur,non tanquam fua,fed hictanquam patris, ille
tanquam domim voce ac lingua ilipulan ludicatur.

"Pridie quam rnoriar.  ] Sequitur mi. Stipulatio hisco-
cepta verbis, Pridie quam rnoriar, aut pridie quam mo
rieris, olnn inutilishabebatur. Ratio hxc eft,quia cum
haec tlipulatio in eum diem coccpta fit, qui nunquam nifi
poll mortem meam certus efts vi & ipla & eftedu in tern-
pus morte poliernis, ac promde in hxredjt  perlonam con
cepta ludicatur. Itaque cum nunquam ccrtum fit deberi
Dili  poll mortem,  quia nunquam certum eft quis ille dies
iuerit,  nifi poll morcemiapparet iljam ftipulationem non
aliam viin habere, quam fiquis ftipulatus efl’et, fibi poft
fiiam mortem dari.

ytiamdidumeti .] Hoc didtum eft quidem fub §.a-fu-
pra,de verb.oblig. Sed videamus, ne fi id amittamus,nul
]a prorfus inter pacta conuenta & ftipulationes differen¬
tia fit: cum fans conftet, ftipulationem ritus& folennis
:uiufdam formulaec aufa inttitutam eflc: qttemadmodum
Iiancipatio per xs  & 1 ibram , manumiflio per vindiClam,
k caetera qua: funt gen eris eiufdem. vt qui fo mulam fo-
ennem tollat,remipfam omnino, quae nihil almd quam
jprmuia eft, tollat.

VUcuit nobis etiam in bttnc .  ] Sequitur v. luftiniani in-
lituto, fiipenores omnes formula: lccirco comprobatae
£nt, quia ftipulationes omnes ex confenfu valent.l.fcru-
puJofuW, 11 .Cde cont.fiip.& l.vn.C. vtadtonesab h i¬
red-vbi Iuftinianus ilatuits turn obligatio m, turn act lo¬
pes , & ab hxredibus, & aduerfus hxredcs poife inttium
capere.

Tr&pofler# ftipulationes luftiniani lege comproba-
U junt .At in tempus mortis alterutrius ret,
poftve alieni mortem concept<e perpetuo
valuerunttquem autem promifijjejcri-
fttum eft, eundem ftipulanti promi-
fijje exiftimatur.l.xxv.C.de te-
ftttm.l.xlv.D.de verb.ohl.

X I. Item fi quis ita ftipulatus crat, n na¬
vis EX ASIA VENERIT, HODIE DA¬
RE spondes? inutiliscratftipulatio,quia;
pnepoftereconceptaeft. bed cum Leo mclyta:
recordationis in dotibus eadem ftipulationem,
ax  pr^pofteranuncupatin', non die rcijcicn-
am exiftimauerit: nobis placuit, &huic pgr-
jfeftum robur accommodare,vt nonfolum in

dotibus, fed etiam in omnibus valeat luii ufiuo-
di conceptio ftipulationis. Ita autem concept a
ftipulatio, veluti fi Titius dicat, c v m m o-

RIAR, DARE SPONDES?  Vtl, CVM MO
R i e  R i s: & . pud veteres vtilis crat, & nunc
valet. Itempoftmortem alterius redte ftipu-
lamur. Si feriptum in inftrumento fuent,pro-
mifilfe aliquem: perindehabetur,atque ft in-
terrogatione prsecedente refponfum. lit.

Si nauts eras in jtfia venerit.  ] Enunciatio I. Olim fti¬
pulatio qua: obligationem ante conditionis euentum c6
liitutbat, prxpotiera inutilisque habebattir. Etenim qui
ficftipulatur, Si nauis eras vener t, hodiedare lpondes ?
repugnantia ftipulatur, cum fimul&  pure & fub condi-
tione ttipuletur, nam pofteriore parte obligationem Sc
pralentcm & certain cfle vult: priore verb , incertam &
in futurum tempus collatam . Diftimilis verb huiufee fti¬
pulationis ratio eft i St Tttius Conlul fadus fuerit, tunc
exhaedieinannosfingulosdari fpondes? 1. hutufmodi,

6 4. D. de verb.oblig. Nam ,vt Atricanus oftendtt, non
prxfens certaque obligatio concipitur, fed tota in inccr-
tum futuri temporiseuentumconfertur: vttumdemum
nalcatur, cum conditio extiterit. Duplex igitur huiu-
Ice iuris ratio eft : prior, quia cum in conditionali ftipu-
Jatione obligatio ex conditionis euentu pendeat, neqtie
prmsnatafit, vt iiiperius dixitiuis.§.}.De vorb.oblig. Inc
prxpollcrc fiiiam ante liram matrem nalci pollulatur.
Altera, quia liconditio deficeret, abfurdum iStridiculum
cfl’et obligationem e>. i.itie.

In dotibus exndero fliputationcm.  ] Sequitur 11, Pratpo-
ftcrx ftipulationes mdotibus, Leonis inftitutocompro-
bata: funt.l. prxpoileri.25. C. deteftam. vbi Iuftinianus
feribit, Leonem in dotalibus inllrumentis prgpoftcra-
rum lt:pulauonum reprelienfionem fullulifle, veluti fi
qffa mulier dicat: Si fine liberis deceflero, dotem mihi
cum rnoriar dare fpondes ? Hsc ftipulatio iccirco prxpo
ftera dicitur,quia cum & in diem & fub conditione fimul
conccpta fit, tamen &folutio in diem qui conditionis
euentum antecedit, confertur: & quatenns in diem eft,
prxfentem habet obligationem : quatenus fub conditio¬
ne eft, fufpeiifam atque incertam: vtfuperius docuimus,
§. omms. De verb, oblig. Sed ciim lententia bona fit,ne-
que aliter ea fententia dcduci in ftipulationem potue-
nt,improbari Leonis confilium non poteft, qui quod
aliterconcipi non potuerit, valere potius quam inutili-
ter contradum efle voluerit.

Jifbu placuit & huk perfetfum.  ] Sequitur 111. lufti-
niamimperio ftipulationes prxpoftere in vfumindudg
receptgquefunt.d.l prgpoftcri: vbi Iuftinianus. Leo-
nisexemplum imiratus, cnmesiltius generis ftipulatio-
nes ita proban ftatuit,quaft velin diem,vei fubconditio-
1  nt tantum concept^ fiuiTcnt: ac propterea exadtio vlque
ad dieiconditionisve euentum differatur ..Que tamen
conftitutio an ita facile hominum vituperationem eftu-
gerc poffit, vt ilia Leonis, difficile mihi eftadiudican-
i urn: quippe,cum ilk quod-in vno cafu eqnitas flagita-
Lat, nvc-uuati concelferit: hie omnibus ftipulationum
formulis abutendi licent.am fummam , contra fuperio-
rijm omnium Iurifconfultorum inftitutapermilerit.

Cum rnoriar dare ftondes >  ] Sequitur nil.  He formu-
Ig, Cum rnoriar, cum iriorieris, poft illiusmortem dari,
nunquam lmprobatgfunt.l. quodcunque,45.D. de ver-

bo.oblig.vbi Paulus ait: Sicuti cum morietur quis. ftipw-
Jari poteft,ita etiam hi qui fubiedlifunt aliens poteftati,
cum moritntur llipujari pofiiint. Item, fi ita quis ftipu¬
latus fit, poft mortem filial mex mihi dari ? vttliter erit
ftipulatus. Item, non Ibliim ita ftipulari po[fumus,Cum
nioneris,fed etiam Si moneris . nam licuu inter ha-c ni-
hil intereil,cum veneris, autfi veneris: itanecibiinter-
eft, fi morieris, & ciim morieris. Ex quibus verbis fufpi-
cari poiitmius. dupltcem -He caufam, cur hxc  ftipulatio

Ctlm

& non

t fo Franc. Hotom. in 111. Lib.

Cum morinrfoniprobata lit: cum ilia poll mortem im-
probata olim fuerit . primum , quia extranea perfo-
na in llipulaticncm non deducitur. vt in llliufmodi for-
mulis . neque debitio in tempus morte pollerius, fed in
vita: tempus confertur . quoniam iniureciuili momen¬
tum moricndi, non morti, fcd vit* attribuitur. vt vel
ex eo intclligitur, quod nemo poll mortem fuam hares,
aut legatarius inllitui potell: cum morietur autem, po-
tell.l. extraneum.9. C. de hered. inftit.I. hares meus,
79.D. de cond. &demonft.Deinde, quoniam iftiulmodi
adtiones figuram potius, quam vim potellatemque con-
ditionis habcnt. Nam, vt ait Vlpian.l. li pupil!us,9.D.de
nouat. qui fub conditione llipulatur, qua ommmodd ex-
tatura ell, pure videtur flipulari. quod Vlpianus confir-
matin 1 . namfi,i7. cum !• leq. D. de con.d. indeb. Hinc
Vlpianus ,cum mulier liipulata efietdotis partem cum
morerctur,cireddicuirogalfet,relpondit valere: quia
noninalicnam perfonam, led in fe ipfam obligationem
contuiiH'et.l.4. C. de conr. flipul. Eodemque illud per-
tinet quod fcribit Caius in 1 . h?reditarium,7. D- de reb.
aufl. itid.polf. Hareditarium asalicnum intelJigi etiam
id, de quo cum defundlo agi non potuit; veluti, quod is
cum morerctur, daturUm fe promifillet.

Vermde habetur atque/i.  ]Sequiturv. Quem promifif.
fefcriptum ell, cundcm llipulantipromififle exiftimatur:
audtorc Paulo lib. Sent,v.tit. De verbo. oblig. vndead
verbum hie locus fcriptus elt. Idcnique traditur in l-i.
C.decontra.ilip. vbi Impp.aiunt: Si res inter prafentes
gefla lit,credendum elle,prarcedentem Hipulationemvo-
ccm fpondentis fubfccutam efie . quod etiam confcrma-
tur a Paulo in 1 . Titia,30§. pen. De verb, oblig. Venim
hocitaaccipiendtimell, cum prebari contrarium non
potell. l.iurdgentium. §. quod fere. D. depaCt.

Quot res in Hipulationem deducuntur, tot slip mu-

tiones mmcrantur. itaque , qui de ccriis re-
Jpondet, de ijs tantim ; qui veto inde-  •
finitd, de omnibus cb'kgatur ,1.
xxix.lxxxvj.De uerb.obli.

X II. Quotiesply.re.sye r.es vnaftipulatione
fomprehcndiintur,fi c-uidt in premiflor fimpli-
citer rcfpondcat, dare  s ponde  o:  pro¬
pter omnes tenetuf f Si verd'vnam c-xhis,vel
quafdam daturum fe  fpqndeat robligatio in  ijs,
pro quibus fpoponderit, contrahitur. Explu_s
ribus enim ftipulationibus vna, vel quiedam vi-
dentur eife perfe&a*: lingulas enim res flipula¬
ri, & ad lingulas refpondere debemus.

ynx ftifulatime ,vr\2  verborum conceptione:

veluti,StichujPamphi!u,Erbtein'& Dauum dare fpodes ?

Simpliciterreftondeatjdarejpondeo.]  Enunciatio I. Qui
plures res llipulanti refpodet Dafc-o, propter omnes obli
gatur. Qualienimfiipulatorverba praiuerit, ita pro-
mi for refpondere videtur: acli diceret,Vt concepifli ver
ba,itapromitto. Itaq; Liuiusformulam deditionis Col
launorum hanclib.i .commemorat: Deditisne vos popu
lum Collatinum, vrbem,agros.aquam,terminos, dclu-
•bra, vtenfilia,diuina humanaque in meam popuhque
Romani ditioncm? Dedimus. Sed & Paulus in l.Titia,
I34.mfi-D. de verb, oblig. Quoties, inquit, pluribus
.fpecialiter paclis llipulatio vna omnibus fubilcitur:
quamuisvna interrogatio & refponfum vnum fubiiciatiir
tamen perindehabcri,ac fi lingula? fpecies in Ripulatio-
nem dedtifts fuiflent.

Vntanex bis,Ycl quafdani.~J  Scquiturn. Quipluresres
llipulanti, certasfe daturum fpondet.de iis  tantiim obli.
gatur-l. inter llipulantem, 8;.§.i. De verb, oblig. vbi
Paulus ait: Si ego plures res llipuletut, Stichum puta &

A Pamphilum .licet vnumfpoponderis,tcnerite:quia vi-
deris ad vnam ex duabus ilipulationibus refpondilfe. Ra
tio autem perfpicua ell, quia cumfingule res enumerate
funt, tot funt ilipulationes, quotres.l.quoddicitur,86.
De verb, oblig.

Qutedzm videntur ejje perfect#.  ] Sequitur in. Cum
plures res in flipulatiun deducuntur, tot funt Ihpulatio-
nesquot res-l.fcire debemus,29. & l.quod dicitur,86.D.
de verbor. oblig. vbi Vlpianusait, quod dicimr tot lli-
pu la tiones elle quot res, ibi locum habet, vbi res expri-
numturllipuJatione: c£terum, fi non fuerint expreifg,
vna eft ftipulatio . Itaque li quis illud & lliud llipuJatus
lit, tot ilipulationcs funt quot corpora . Quinetiam cum
lingulisrebus nominatis, generalisfubiicitur llipulatio :
Ea omnia quae liipralcripta funt, dare fpondes ? quanniis
vna interrogatio , vnaque rdponlio lit,conllat tot elle
llipulationes, quot capita rerum recenlita funt.l. Titia ,
I34.§.vlt.& 1.pluribus,140. eod.

B Swgulta emm resJiipulari.]  Hoc quorfum pertmeat,con

icfturaaliequinon poifum . Interpretes fubaudiendum
aiunt, Si veils ad omnia obligari. quam glolfam & ad li-
brum Argentinenfun ad(criptam,& ab Accurfo politam
elle video: eamque fententiam Theophilus, vrin tene-
bris, quod primum reperit,arripuit. Verum ego Latina?
lingus rationes habeo: cui,(i tales appendiculas liibau-
ditionum adiungamus, nilul certi lupcrcfle poterit.Vi--
deamus ergo, ne lie legendnm lit: [Jingulxs enimresjiipu-
lari, non adjingulas rejfondtre dtbernus .] quae (ententia vtrt
qucliiperiorum enunciationum aptillime & conuenien-
tifiime re/pondet. nam liuead iingularum  rerum llipula-
tionem mo verbo re/pondeanuis,due ad quarundamtan
turn relpondeamus , redle obligamur  .-neque needle  ell
ad lingulas refpondere.  11am due ad vniuerfas  gcneratini
reipondeas, Promitto, duead quafdam tantum refpon-
deas, lllaspromitto : contrahiturobligatio . Nequeno-
bis aduerlatur quod fuperius diximus, Jicere plures res
; linelingularum enumerationeacrecenlione llipularhac
proinde non debere nos res fingulas Itipulari. Nam hsc
lulliniani verbaad huius§. fententiam contrahenda funt
in quo perfpicimm eft, ilium de ijs rebus diflerere, qu:c di
feret* tk  diuerfelbntj neque vno generali nominecom-
prehenduntur. quod ciim ita lit, fequitur etiam illud, vt
lingula res Itipulari debcant. Quod enim vulgo dicitur,
poile dne Iingularum rerum uiumeratione llipulatione
concipi, Vlpianus in 1 . fcire debemus, 29.de verb.oblig.
perfpicue demonllrat ad eas pcrunerc, qua; totius nomi¬
ne compreheduntur.veluti ad familiam Titi;,qu$ feruos
omnes compleftitur,ad gregem,ad 1 c <Si ca n os, a cio ti a Jri-
gas, fymphouiacos, & alia que funt in eodem gAcre.

S tipuhtio utalteri detur, niftptsna fubiiciatur,nui-r
Lins momenti eft. Atpana fubiefla, non quid
interfit, fed qua Jiipulationis quanti-
1  tas conditioque fit, fpclia-

tur. l.xxxviij.D.eod.

XIII.  Alteri flipulari (vt fupra dicSum eft)
nemo poteft : cum nihil intereufna. InucntSE
enim funt huiufmocii ftipulationes ad hoc, vt
vnurquifque adquirat fibi, quod  fua intereit.
carterum li alij detur: nihil intereft: ftipulatoris.
Planefi quis velit hocfacere,pcenam Itipulari
conueniet: vt nifi ita faddum fit, vt eft compre-
henfum , committatur poens ftipulatio etiam
ei, cuius nihil intereft. Poenam enim cum fti-
pulatur quis, non illud infpicitur, quod interfit
eius, fed qua: fit quantitas conditioque ftipula-
tionis. Ergo fi quis ita ftipuletur titio da-

r  1 ? nihil

inftit. Imp.Commcntarius. 2f i

ti; nihil agit. fed ft adiecerit pcenam. nisi  A

DEDERIS, TOT AVRE.OS DARE SPON-
d e  s ? tunc committitur ftipuiatio.

jiltcri flipxUri nemo  pofe/?.]Enunciatio t. Alieno vt de-
tur,ftipulatio non rede condpitur.l.ftipulatio ilia,38.5,
alccn.D.de verb.obl.l.j.C.de inut. ftipu]. Eaq; de rc (ii
pra §.fi quis,didum copiofc eft . Namq; agere is cuius in
perfona datio collata ett,rion poterit:quippe cui promif-
ior obligatus non (it. ftipu 'ator verb nee certi coudidio-
neagere potcrit, quia jncertum inftipiilationem dedu-
dum eft . id eft, quanti fua intererit non dari alieno: nec
incerti ex ftipulutu, Quicquid tc mihi ex ftipulatu dare
facerc oportet: quia nihil lplius intereft.

Inuentxfunt enim.]  Sequitur 1 x . Stipulatio iccirco in-
ftituta eft, vt fibi quifque quod fua intereft.acquirat.d.§.
alteri.ildquefuperius in§.fi quisexplicanirous.

Tanamftipulan conueniet.]  Sequitur j 11. Qm ftipula- B
ri vult vt alteri detur, pcenam fubiiciendo cauere libi po
terit.d.§.alteri.tum cnim non prions quidem itipulato-
risiusconfirmabit: cum ca,qua: lurenon probantur, pri-
uatorum opera confirmari non polfunt.ac propter ea nul
la adione, quemadmodum pauib ante dicebainus, vti lit
pulatorex ilia priore ilipulatione potent. Quid ergo
eft ? ex pofterion ftipu latione, in quam certamfummam
deduxit, certi condidioneagere peterit, pcenamque ex
ftipulationecommiftam petere . Vt facile appareat, non
fatis cauere fibi ttipulatorem videri, cum pcenam ilipuia-
tur : nifi tantam poenam ftipuletur, vcmailt promillbr
priori fatisfacere, quam pcenam fubire.

?{on iUudinjficitur quidinterfit. ]  Sequitur 1111. Poena
ftipuiationifubieda, non quid 111 ter (it, led  quae fit quan-
masconditioq; ftipulatioms, fpeftatur.d.§.alteri. ldeft,
ilipuiatoragcnsnon ex ftipulatu adioneminftituet, per
quam quanti fua interfit petat: quoniam etiam li nihil ip-
£us  intereflet: datum non efic, pcenam tamen petere po- C
terit. Verum certi condidionem intendet, in quo ludi-
cio quaeretur tantum, qu* (it quanti tat, coiiditioque fti-
pulationis: hoc eft, an tant&m poenie nomine ftipulatum
jit, quantum petitur: eft enim iudiciuhi diredum,a(peru,
fimplex. deinde an conditio,fub qua ftipuiatio concepta
e(t, extiterit. ludici j  namquc formula his a Prattore coi»
eipietur,verbis: Siparet Maeuium Odauio centum (po-
pondifle, ni quinquaginta Licinio daret, neque ea quin-
quaginta Maiuius Licinio dedent, turn Msuius damne-
tur. Hoc in iudicio duo tantum probare Licinium ado- '
rem oportebir, ne quibus ambigitur:& tantam pecunian*
in tiipuhtum dedudain efte,&conditionemftipuiatio.
his commiflam .

Sed quie fit quant itas in conditiont.  ] Florcntiit. codex,
Qua: (it quantitas conditioque. Quod (inedubioredii
eft.non enim queritur duntaxat quanta fumma poena; no •
mineitipuiata(it,fed qua: fuerit ratio, forma, conditio
ftipulationis: & cum conditional^ fuerit, vtrum extite- D
rit conditio, nec'ne .

Stipulari alteri, dttm tamen ftipulator is interfit, li¬
cet: aiieni dutem facli promt for, nifi fubie-
tia pcena fit, non obligator.
l.xxxviq.De verb.obhg.

XI 11 1. Scd & fi quis ftipuletur alij,cum eius
intereflet,placuit ftipuiatio nem valere. Nam
fi is,qui pupilli tiitclam adminiftrare cceperat,
ceileri: adminiftratione contuton fu o,& ftipu—
letur rem pupilli faluarn fore: quonia intereft
ftipulatoris fieri,quod ftipulatus eft (cum obli¬
gatus futurus fit pupillojfi male res ceflerit)
tenet obligatio. Ergo Sdi cpiis procuratorifiio

dari ftipulatus fit, habebit, vires ftipuiatio. Et
li creditori fuo quis ftipulatus lit: quod fua in-
terett, ne forte vel pcena committatur, vel pnr-
dia diftrahantur, qua pignori data erant, valet
ftipuiatio. Verfa vice, qui alium fa&urum pro-
mifit, videtur in ea die caufa, vt non teneatur,
nifi pcenam ipfe promiferit,

( umeius intereffet.  ] Enunciatiol. Qui alteri, ciim fua
interfit, ftipulatur,rede ftipulatur.l.ftipuiatio ilia,38.§•
fi ftipulcr. D-de verb.obhg. Ratio perfpicua & facilis eft:
quia turn fibi, lien alteri obligationem&adionem qua?-
rit.l.liber homo,x 18.§,vIt.D.eod. Non igitur promilfo-
’rem ftipulator alligat, vt cum vindum & conliridum al¬
teri tradst: quod non eft ius fieri.lquKcunque,i 1 .D. de
oblig.& ad. fed vt eum fibi aftridum vfque eo retineat,
dum altcrutri fatisfaciens feliberet, obligationemque
diffoluat•

Tutelamadminiftrare.  ] Sequitur 11. Qui tutela: admi-
niftrationemcomutoriceffit, redeab eo rem pupilli fal
uam fore ftipulatur.d.§. fi ftipuler. vbi Marcellus fignifi-
cat, iccirco hanc valere ftipulationem, obligationemque
parcre, quia ftipulator non alienam, fed fuam ipfius rem
agit: quippe qui periculum ac exitum illius adnuniftra-
tionis prxftet.

intereft ftipulatoris fieri.  ] Sequitur 111 .Qui tutela: ad-
miniftrationccontutori cedit,(i male res geratur, pupil-
Jo nihilominus obligatusmanet.l.3.§.i .D, deadmin.tut.

Vroc'uratari fuo dari.  J Sequitur 1111 .Qju procurator!
fuo dari ftipulatur, vtiliter ftipulatur.d.l. ftipuiatio ilia,
38.§.fi ftipuler . Caufg conftitutio: Cum Lugdunenfisci
uisLutcci* procuratorem haberet,ftipu|jtus a Mguio
eft, vt quia Luteciana proficifceretur, ilii centum adnu-
meraret. neglcxitM^uius.Cum ex ftipulatu conuentus
teneri fe negaret, hancrationem afterebar, Quia non re¬
de alieno dari ftipulatus es. F. Atnonalienuseft,qui
procurator eft. Difceptatio ex feripti ambiguitate na-
feitur iVtrum procurator in ftipulationibus alienus, an
idem elle videatur , Et reipondetur, non alienum ,fed
quafi altcrum eundem effe,

Si creditori fuo quis .} Sequitur y. Qui creditori fuo dari
ftipulatur, rede ftipulatur.d. l.ftipulatio,

Quialterum fattwurn,  ] Sequitur vi. Quialterum fa-
durum promifit, nifi pcenam fubiecerit, non obl.gatur.
d.l.ftipulatio ilia^S. in princip.Quamobremauteni alie
nifadipromillioiitinutilis,fupermsfub §.alteri, expli-
catum eft. Sed cum poena: ftipuiatio adijeitur, turn pro*
miflor fadum magis fuum, quam alienum promittit:quip
pecumiam ipfius interfit.

Qui rem alienam in, eum cafum,quo fuafutura efl,

aliamve rem quam de qua prqmijjorfenfit ,
turpemve ob cauffam ftipulatur, nibil
egiJJ'e iudicatur.l.lxxxv i.
l.cxxxvq.Lxx vfteod.

X V. Item nemo rem fuam futuram, in eum
cafnm,quo fua fit,vtiliter ftipulatur. Si dealia
re ftipulator fenferit, de alia promiflor: perin-
de nulla contrahitur obligatio, ac fi ad interro-
gatum refponfum non diet. veiuti ft hominem
Stichum a te quis ftipulatus fuerit, tu de Pam-
philo fenferis, quern Stichum vocari credide-
ris. Quod turpi ex caufa promiflum eft: veiuti
ft quis homicidium vel facrilegium fe fadrurum
promittat, non valet,

In eum cafm,quo fua fit , J Enunciatio I. Rem alienam

in

z fz  Franc. Hotom. in III.  Lib.

jn cum cafum,quo noftrafutura eft,ftipulari non polfu-
rnus.I.ncmo,87. De verb.oblig. Ratio efl, quia turn age r
re vt nobis detur, non licebit. Caufg conftitutio: Cum
tcftator mihi Dauum fuum legaflet, fi nauis ex Afia veni-
ret: ego llluinaSempronio Tub eadem conditionemihi
dari ftipulatus fum. Appulfa naui,a<ftionem in Sempro-
nium inftitui. Intentio: Dauum te mihi dare oportet.D.
Non oportet. Q_^ An oporteat. R. Quia res tua dari cibi
non poteft. F. At contradtus tempore (quod in ftipula-
tionibus fpeftari fjpe diximus) meanon erat- Difcepta-
tioex contrarie fcriptisnafcitur: An qui rem tempore
contraftus alicnam in cum caiiim,quofua erit ftipulatur,
vtiliter ftipuletur- Refpondetur, nequaquam : propter
regu!am,quqait, nihil interefle fiat'ne aliquid tempore
prohibito , an confcratur in tempusprohibitum.l. quod
fpon/x,4-C. de dooat.ant.nupt.

De alinre jtipulator fenferit.]  Sequiturii. Cum alia de
re ftipulator, de alia promiflor cogitauit, Itipulatio nul¬
la cR.l.continuus, 137.§.r.D-eod.vbi Venuleius ait: Si
lioniinem ftipulatus fis ,&egode alio fenfero, tu de
nihil: adu erit.nam ftipulatio ex vtriufqueconfenlu per-
ficitur. idemque Paulus confirmat l.inter ftipulantem,
Sj.§.i  .eo. nam, vt ait lauolenus: In omnibus rebus,qu£
donunium transfcrunt, concurrat oportet affedus ex
vtraque parte contrahentium : nifi enim vtriufque ani¬
mus confentit, perduci ad eftedum id, quod inchoatur
non poteft. 1 . in omnibus,fy. D. deoblig.&ad. Atque
hxc quidem de errore,qui in ipfo corpore,atque, vt Dia-
ledici loquuntur,indiuiduo commiflus eft,intelligi opor
tet: nam error in nomine aut materia cumin corpore
confenfum eft,no nocet. itaqueii m nomineferui,inquit
Vlpian. quern ftipularemur dari, erratum fuilfet, cum dc
corpore conftitiflet, valet itipulatio.J.liin nomine,32.
eod.Rurfus laid, quod aurum putabam, cum xs eflet/fti-
pulatusde tefuero , teneberis mihi hums iris nomine,
quoniam in corpore confenferimus: fed (i me fciens fefel
leris, & adieda fuerit hxc claufula, Dolum abefle,de da-
lo again, l.fi id quod,iz.D.eod.

Turpi ex caufa prutnifum.]  Sequitur hi.  Turpi de cau-
fa promilfumnullam obligationcmparit.l.generaliter,
a6.D-eodivbiVlpian.ait, gencrah.er notumeffe, turpcs
ftipulationesnullius clfe moment!: velutili quishomi-
cidium, vel facrilegium promittatfefadurum . item I.4,
C.de inutilib.ftip.vbi Impp.fcribunt,non fantum ea A quf
aperteflagitiofafiint,fed etiam qux bonis moribus ad-
tierfattir, deduci in ilipulationem non polfe : vein ti, fi
defutura fticceflionecontrahcretur. Papinianus autem
in l.fiflagitij, 1 it cod .non modoflagiri; admittendi,ve-
rtim etiam admiili caufa nihil flipulari polfe Icribir. vein
ti,(i hoieminterfeceris: flagitij enim remuncratio boni*
moribus aduerfatur.l. lia reo.§. vlt.D. de fideiufs,

Conditioncpojl Hipulatoris promijforisve mortem
exiHente, & h&redi & in b&redem agere per - j
mittitur : qui verb anno menfeve certodari
ftipulatus ell, pet ere nifi poll id tempus
potejl. vt qui purd ftipulatus eft,  ante
exacium tradendi Jftacium , nan
redd petit,l. Ivii.l. xhiii.

Deuerb. oblig.

XVI. Cumquisfiib aliqua conditione fti-
pulatus fuerit, licet anteconditionem dccclTc-
rit; pofteaexiftente conditione hatres eius age-
re poteft . Idem eft & ex promiftoris parte.Qui
hoc anno, authoc menfe dari ftipulatus eft: nifi
omnibus partibus annivel menfis praeteritis,
non rede petet. Sifundumdariftipuleris,vel
hominem,nonpoteris continue agere,nifi tan-

tum fpaciupra^tericrit,quo traditio fieri pofsit.

Exijlente conditione hxret . ] Enunciatio I. Hcrcs eius
qui fub conditione ftipulatus, anteconditionem deceflit,
exitlente conditione poteft agere. Dnbitandi caufam af-
ferebat, quod propter euentum conditionis,que poftfti
pulatoris mortem demum exiftit,collata vidcrcturobli
gatio in extraneam perfonam : perinde ac li ftipulatus
quis ellet. Spondes te darurum hxredi meo centum, ii
nauisex Afia venerit?Extraneun> autemheredem vi¬
deo , quoniam in ftipulatiombus contradtus tempus fpe-
bhitur.-quo tempore erat extraneus. Refpondetur au-
tem,qui conditions euentus non eft in tempusmorte
pofteriuscollatus,fed eius fruendxfacultatem fibi po-
tilfimum ftipulator peperit: propterca non tarn hxredi,
quam fibiipli coiifuluiife videri. Atque hinc etiam lntel-
ligi poteft,quamobrem hunc in locum ifta difputatio con
ieda fit, que prima fpeciead tradatum de inutiiibuslti
g pulationibus pertinerc non videtur.

Idem efi & expromijjorisparte.  J Sequi ur 11. Hacres pro
milforis,qui ante conditionis euentum deceftlt, exiftentc
conditione conueniri poteft.l. fiquis,j7.D. eod.vbilu-
lianus ait: Si quis, fi Titius Conful fadtus erit,decern da¬
ri fpoponderit, quamuis pendente conditione promilfor
tnoriatur,relinquit hxrcdcm obligatum . Caufixconfti¬
tutio : Cornelius a Lxlio centum ftipulatus erat, fi Ful-
uia Mxuio nuberet. ante nuptlas moritur Cornelius: ijs
contradlis, lixrcs ipfius adlionum in Lelium inftituit.In¬
tentio : Centum te mihi dare oportet. D. Non oportet.
Q_. An oporteat. R. Qm'aftipulatiovt altcridetur,nul
la eft. tu vero ftipulationis  temporealienus eras :quafi
Cornelius flipulatus  eilctpoft mortem luam dari. F. At
non omnino aedefinire in tempus  morte poftertuscolla¬
te  obligatio eft: denique non in idem, fed Cub conditione
qux viuo ftipulatore contingerepotuit, concepta iiipu-
latioeft . Difceptatio ex feripto&fententia efi:  An fti-
; pulatus in eum cafum , qui forte poll ipfius mortem acci-
dit, quia tamen is co viuo accidere potcrat, non in tem¬
pus morte fua poftcrius contuliffet obligationem videba-
tur. Refpondetur, non videri.

Qui hoc anno.  ] Hac de re fub §.fupra,de verboru obli-
ostioni. expheatum eft. neque facile cxcogitare poflum,
quomodoad hancdcinutilibus ftipulatiombus difputa-
tioncm pertineat.

Hoc anno, out hoc menfe.  ] Sequitur 111. Qui anno vel
menfe certo dari ftipulatus eft, nf.fi oinni eo tempore exa
dlo, noji redie petet.l.qui hoc anno, 42. D. eod.namque
in liipulationibus ambigua lunt, aduerftus ftipulatorem
interpretari folemus.l.ftipulatio il!a,j 8. cod. Caufx cpn-
ftitutio:Qui ftipulatus erat fibi dari nundinis lugdunea
fibus, primo vel fecundo earuni die agere inftituit. In¬
tentio : Centum te mihi dare oportet. D. Non oportet.
Q. A11 oporteat. R. Quia  dare nundinis Lugdunefibus,
eft,etiam extremo earuni tempore dare. F. At cum fti¬
pulatus fum nundinis dari , probabile eft medequouis
carum tempore lenfilfe ■ Difceptatio ex (cripto & fenten
tia nafcitur, An qui nundinis dari ftipulatur, dequouis
earum tempore intellexilfe videatur. Et refpondetur,
quotics ex ftipulatiombus tales oriunturcontrouerfix,
fententiam femper aduerfus ftipulatorem a ccipi.

Tfm poteris continuo agere.]  Sequitur tin.  Pure ftipu¬
latus, ante tempus,quo commode latisficri potent,agere
non poteft.l.quod dicitur,i oj.D.defolut.vbi Paulus ait,
quoddicitur debereftatim fo]ui,cum aliquotempera-
mentointelligendum elfe. necenim creditorcm cum fac
coadirejlebere.Sicigiturilludaccipiendiim eft, quod
huepertinet, Papinianus commemorat in 1 . liber homo,

11 8.D.eod. Qui decern fibi hodie dari ftipulatus eft.pof
le vel eadem die pecunia peterc, nec videri prxmaturius
agere, non finito ftipulationis die. quod in alijs tempori-
bus iuris eft. nam peti non debet, quod infra tempus prx
finitum folui poteft. in propofito enim diem non diffe-
rcndxaflioni infertum videri, fed quo prsfensoftenda-
tur ellerefponfum •

DE

Inftit. Imp. Commentarius.

t>E FIDEIFSS OFfIBFS.  A

TITYLYS VIII.

In omnibus obligationibus quocunque uel moio uel
me contra.UA fint^uo melius crcdirori cauea
tur } adhtberifideiujjbr potest U.f.iij.D.
de obligat.l.i.vi.vij.viij.eod.

I. Pro eo,qui promittit, folent alij obligari,
qui fideiuffores appellantur ; quos homines ac-
cipere (blent, dum curant, ut diligentius fibi
cautum fit. In omnibus autem obligationibus
adfumi poffunt: id eft,fine re,{iuc uerbis,fiuc li-
teris, fine confenfu contradfte fuerint. Ac nc il_
ludquidemintereft,utrum ciuilis annaturalis B
fit obligatio,cui adijeiatur fideiufl'or: adeo qui-
dem,utpro feruo quoque obligetur,fme extra-
neus fit,qui fideiufl'or e a feruo accipiat,fiue ipfe
dominus inid,quodiibi naturaliter debetur,

Qiti fideiuflores appellantur.']  Enuneiatiol. Qui pro eo
proinittcndi fidern luarn aftringit, fideiuflbr appellatur.l.
i .^.j.D.de oblig.S: aft.vbi Caius fcribit,aut proprio no¬
mine quemque obligari,aut alieno.qui autem alieno no¬
mine obligatur,FideiufTorem vocari,&plerunqueab co,
quem proprio nomine obfigamusajia* accipbqui eadem
•obligationeteneaiituridum curamus, vt quod in obJiga-
tionem deducimus, tutius nobis debeatur. Fideiufl'or e-
mm diciuir,  quifideacpericuio fuo fuadet, vt id,quo de
agitur,fiat:quoniam eius euentum pratftat vt 1.Lucius,24.

D. eo. Pcto des ei nummos fide ac pericuio meo. Itaque
cum has paflim formulas legimus, Stichum aut Dauum
lidetua iubes? Quantam pecuniam credidero, fide tua
iubes efle iubes ? Mille modios tritici fide tua elfe iubes?

Si reus qiiadraginta no foluerit,fide tua effe iubes? fubau-
ditur perpetubjlfti credits. Nam inhere,pro velle , fua-
dere,cupere,hic vfurpatur: vtveteresinhislocutionibus
annotarunt, lubeo te faluere, Iubeo te bono animoefle.
Fideiuflorcm autem veteres Sponforem appellabant, vti
etiam nominantur in 1 . fideiuflores, < 58 . D.eod. Varro:
Spondet,qui dicit lua lponte,fpondeo.fpondet etiam fpo-
for,qui idem vtfaciat obligatur. Itaque a Cicerone per"
petubappeliatur. vt vetus formula haicfuifl'e videatur,
Centumquaemihi Caius debet, eadem mihi darefpon-
des?.Spondeo. nunc autem ita concipitur: Centum a me
Titio tua fidecredita efleiubes?iubeo.Quid igitur,fi quis
hoemodo ffipuletur, Si Titiuscentum qua: mihi debet
non dederit, eadem mihite darefpondes? Verumhanc
formulam in fideiuflionibus vfurparinonfolitam, patet
ex eo,qubd iftis verbis fideiufl'or no nifi penuria rei prin- D
cipalis conueniri poflet: ciim etiam ante reum principa-
lemre&e cumcoagiconftetl.iurenoflro, 7. C.eod.pra:-
terea in ilia formula tacite ac vi ipfa ilia fubauditur, Ti-
tium daturu (pondes> etfi non dederit,&c.Hermogenian.
autem inl.ficut reus, 6*. D. eod. Sieut reus principalis,
inquit,non alias quam fi de fua pfona promittat,obliga-
turiita fideiuflores non alias tenentur, quam fi fc quid da
turos velfafturos promittant: quia fadfum alienum inu-
tiliter promittitur. Aliud autem eft fide fua iubere, aliud
fide fua promittere. Fide fua reus principalis promittit,
cumiplefuafpontcfpondet. Vtmedicus apudPlautum
in Mensechmum : Sanum futurum mea ego id promitto
fide.Fide aliena promittit,cum fideiuflorcm,autpnrdcm
aut vadem pr*bet. At fide fua iubet,qui audor aefuafor
eft, vt alteri quid credatur. vnde fideiuflorem Donatus
definit, auftorem credendi. Ergo fideiufl’or & fids fua iu.
fcet,& fide fua,non aliena, promittit.at reus & liia & alie¬
na fide promittit.

pilijfcntiusfibi cmwfit.  ] Scquitur 11. Fideiuflor ic-

2 H

circo accipitur,vt melius ac certius ftipulatori cautum fit
4-1.1 .§.3.0e oblig.&adt.& 1. fideiufl’or,16.§.2.D.eod. vbi
Iulianusait,fideiuflores tuncaccipi, quoties aliqua obli-
gatio eftiliue ilia ciuilis fit,fine naturalis.nam ftipulatio-
ne, quicontraftus omnium ell & firmlfiimus& ccrtiffi-
musjfideiufliocontrahiturieftquefpeciesverborum obli-
gationis.Conliat igitur, hanc ftipulationem non propte-
rea contrahi, vt per fe ac liia fponteconftet, fponforem-
que fine alia caula conftringativertim vt aliam obligatio-
nem confirniet.Quare fi nulla fubeft obligatio,fideiuflio
non conftat l.fi quis,ftf.D.eod.vbi Paulus ait,fi quis pro
eo libermsnon eflet,&opcras praftlaturum feiurallet,
fideiuflbr erit, eum non teneri. £t l.fi quis ,37. cod. vbi
idem feribit, fi qui tempore tranfafto liberatus eft, fide¬
iuflorem dederit, fideiuflbr non tenctur: quoniam erro- .
ns fideiuflio nulla eft.

In omnibus autem obligationibus.']  Sequitur 111. Quo-
cunque modo contra dh obligatio fit,ei adhiberi fideiuf-
forpoteft 1 . 8 .§.i. D.eod. vbi Vlpianusait,fideiulibrem
adhiberi cnini obligationi flue re , fiuc verbis, fiuecon-
lenlu.Et l.fi quis,5; 6.D.eod.vbi Papin.ait,etiam pro fur-
ti adhone fideiuflorcm accipi polfe.item pro eo,qui in le¬
gem Aquiliamcommifit.

Virum ciuilis an n*turalisju .} Sequitur 1111 .Tam na¬
tural! qu.im ciuili obligationi adhiberi fideiuflbr potell
1 .1. D, eo.vbi Vlpianus ait,omm obligationi fideiuflorcm
accedere pofle.Et J.6.ac.7.cod.vbi traditur,etiam ob na-
turalem obligationem adhiberi fideiuflorem pofle.quod
cnim lolutum repeti non pqtcft,coi)uenicnsefthuiusna-
turalis obligationis fideiuflorcm accipi pofle.Et Lfidciuf-
for,id. vbi VJp.ait, fideiuflorcm accipi pofle, quoties eft
aliqua obligatio ciuiJis,vel natural)’:, cui appheetur. na-
turales autem obligationes non co fblo jdsimari, fi adfio
aliqua earum nomine competit; verumetiam cum foluta
pecunia repeti non poteft. Sedde naturalibus obliga-
tiooibus in Commcntario verborum niris fiifius expli-
C catum eft.

Tto feruo quoque obligetur.  ] Sequitur v. Fideiuberi
etiam pro leruo licet, liue cum extraneo, fine cum domi¬
no,ex debitis naturalib.ei res fit I.cum fidciulTcrit,^ j -D-
eod. vbiPaulusait: cum fidciufferit abquis pro fevao", m
folidum tenctur, etiam fi nihil in peculio fit.Et l.fi a reo,
70. §. adeo. D. cod. vbi Caiusfenbit, adco a feruo pofl'e
fideiuflorem accipi,vt ipfequoq; dominus in id,quod fibi
debetur, fideiuflorem ab eo refte accipiat. que fideiuflo¬
rem etiam ab eoipfo feruo ipterrogari, nihil impedit.

FideiuJJio non ipfuns modb fianforem, verumetiam
eius haredem obligat: reUeque turn ante,
turn poft ftipulationem adhiberi
poteft.L11H.& vi.D. eod

II. FideiuiTor non tantiim ipfe obligatur,
fed etiam hseredem obligatum rclinquit. Fi-
deiulfor He  pracedere obligationem , & fc~
qui poteft.

Hxredem relinqitit obligattnrt. ]  Enuneiatiol. Exfide-
iuflione non modb qui ipopondit,fed etiam hxresipfius
aftringiturl.4. vbi VJpia. ait, fideiufsorem &ip(um
obligari,& hsredem obligatum relinqui,cum rei locum
obtineat.Caufie conftittitio : Cum fide Titij centum Ae-
rnilio credidiflem , neejue meum ab Aemilio recipers
potuiffem, mortuo Titio empi cum ipfius hxrede 3gere.
Intentio.Centum mihi debes. D.Nondcbeo.Q_.An de-
bcat. R. Quia non mea, fed aliena , hoc eft, defunfli
fide credidifti. defundius autem aliena , id ell , mea
fide , iubere credidi non potuit. F. At ilie non tua,
fed fua ipfius fide id iuftit. conceptaquc in ipfiusperfona
obligatio eft: cuius tu, item vt reliqui iuris vntuerfies
fuccellor. Difceptatto ex cbtraric fcriptis nafeiturran hg-

Y res

2^4 Franc. Hotom. in III. Lib.

res fidciufloris, cum fideiuflor iplius fide promittere non
potuerit, quiatanie obligationum omnium fuccefior eft,
ex fideiuflioneteneatur .

lit frxccdcre obligationem.]  Sequitur II. Fideiuffio &
fequi &antecedere obligationem poteft l.ftipulatusfum,
f.D.eod.vbi Vlp.ait: StipuJatus fum areo.ncc accepifi.
deiuflbremipoftea volo adijeere fideiufforem. fi adiecero
fideiuflor obligatur.Item:Adhiberi autesn fideiuflor tam
futurs quamprarcedcnti obligationi poteft. Caufaeaute
conftitutio efle haec poflet, vt ratiojqua fideiuifor debere
fc negaret, hatccfl'et: Quia iubere fieri non potui, quod
jam erat faftum. Firmamentum antem ex PhiJippica 11. ■
At inter fuaforem & probatorem fafti quid interefl?

A SibiimpMaxedcbe t.] Sequitur In I. Quie fideiudb-

ribusfoiidumcredirorifoluerir, aftioncm aducrfusalioe
quad ber.efici.um Adriani repudiarit, non habet 1 . cum
alter, 11- C.coa.& l.vtfideiulfcr^?. D.eod.vbi Modcfti-
nusait, fi exduobus fideiufioribus eiuldem quantitatii
cum alter cledius a creditore tottim exfoluet, necci cefle
fint adiones: alter nec a creditore, ncc a confideiuflbrc
conuenietur. nam qui,cum poflet, cpiftols beneficiovti
noluit, indigmis qui eo poftmodum vti poffit,videtur.

Grauioremfideiuffbris obligationem quam illani ret
principalis ejje, non licet: at leuiorem,
licet l.viii. & xxxiiii. eod.

S inguli fideiujjores in folidum quidem obligantur:
fed adriani beneficio, fi litis contesiata tem¬
pore omnes foluendo fint, pro uirili tantum
tenentur: fin minus, onus ipfum fu/ci-
piunt confid.eiuffores.Ei uero,qui Joli
dufoluerit,nonfuccurritur 1 . iij.
xi. xxiii. C.eod.Lxxvi,&
xxxix. D.eod.

III. Siplures fint fideiuflores:quotquote-
runt mimero,finguli in folidum tenentur. Itaq;
liberu eft creditori, a quo velit folidum petere.
Sed ex epiftola diui Adriani compellitur credi¬
tor a lingulis: qui modo foluendo lint litis con-
teftatse tempore, partes pctere.Ideoq; fi quis ex
fideiulforibus eo tempore foluendo non fit,
hoc catteros onerat. Sed &fi ab vno fideiulfore
creditor totum confecutus fuerit: huius folius
detrimen turn erit,fi is,pro quo fideiusfit,foltie-
do non fit: & fibi imputare debet, cum potuerit
adiuuari ex epiftola diui Adriani: & defiderare,
vt pro parte in fe detur aifio.

Singuli in folidum tenentur.  ] Enunciatio I. Vbi plures
fideiuflerunt, finguli in folidum obligantur I.3.& I.reos,
i j. C. eod.vbi Imp. feribunt etiam fi in obligatione adie-
dum non fit, vt finguli in folidum teneantur, eos tamen
in folidum tencri.Ratio verb perfpicua  elt,quia firnt cor-
rei promittendi: quorum hanc efle conditioneni, vt fin-
guli in folidu teneatur, fuperiusfuo loco demoflrauimus.

Ex epiftola diui jfdriani. ]  Csfares poftremis fere tem-
poribus magiftratibus eorum fententiam de grauibus
quibufdam negoeijs petentibus refpondere folcbant.Hsec
relcripta Epiftola vocabantur: vt primo fub tit. de lure
natur. docuimus. Talem aliquam epiftolam hanc fuifl'e,
probabileeft.vt mirum videatur,apud Pauium lib.fent.r.
ita feriptum efle: Inter fideiuflbres ex edifto Pr*toris, fi
foluendo fint, licet finguli in folidum teneantur, obli-
gatio diuidetur.

Litis conteflata tempore.  ] Sequitur 11. Adriani infti-
tuto cum omnes fponfores litis conteftats tempore fol-
uendo fint,finguli pro virili tantum parteconueniuntur:
i.intcr. i6.D.eod. vbi Caius feribit,inter fideiuflbres non
ipfo iure diuidi obligationem ex epiftola d. Adriani:
quod idem feribit Papin, l.fi teftamento, 4S>.§.i. c-eod.
Quamobreminfolidum quidem creditoripoflulanti da-
bitur aftio-.fed cum exceptione, [fi non  ] & alij foluendo
fint.vt ait Paulus in l.fi contendar,z8.eod.

Hoc ceteros onerat .  ] Sequitur 111. Vno e fideiuflori-
bus litisconteftata tempore facultatibus lapfo,ceteris
parsilliusaccrefcitl.inter i6.eod.vbi Caius feribit,fi quis
fidciuflorum ante exa&am a fe partem fine hterede de-
cefi'crit, vel ad inopiam peruenerit, pars eius ad cetero-
rum onus refpicit.

1111. Fideiuflbres ita obligari non poflimt,
vt plus debeant,quam debet is,pro quo obligan
g tur. Nam eorum obligatio,acccsfio eft princi¬
palis obligationis: ncc plus in acccsfione poteft
efle,quam in principali re.At ex diuerfo, ut mi¬
nus debeant,obligari poflimt.Itaquc fi reus de¬
cent aureos promiferit,fideiuflbr in quinque
refte obligatur: contra uero obligari no poteft.
Item fiille purepromiferit, fideiuflor fub con-
ditione promittere potefticontra uero non po-
teft.Non foliim enim in quantitate, fed etiam in
tempore minus autplus intelligitur. Plus eft
enim , ftatim aliquid dare : minus eft poll:
tempus dare.

Vt plus debeant.quam debet is.]  Enunciatio I. Fideiuflb¬
res vt plus quam reus principalis debeant, obligari non
Q  poffunt.l.Siqui,34.Sf l.Grece.8.§.illud, D.eod. vbi Vlp.
air hoc commune efle in vniuerfis.qui pro alijs obligan¬
tur, quod fi fucrint in duriortm caufam adhibiti,placuit
eos omnino non obligari. Itaque fi reus fub conditione
fit acceptusj fideiuflor pure nonobligabitur. Obferuan-
dum igitur,eum,qui pro debitore dccem,fideiuflit quin-
decim, non modo non in quindecim,led ne in decern qui
deni obligari. CaufpconftitutioiFlauius llipulatusa M£
uio, an quindecim fide fua credita efle Titio luberet, pjii,
tamen decern tantum crediderat. egit pofleacum illo in
quindecim.Mcums reculabat.R.Quia non aliud iubere,
id eftjCpmprobate potui creditum efl’e Titio,quam quod
reuera creditum eft. non enim aliarn in rem, quam qug
credita cftjfideiufior obligari poteft. l.fi 112,42.D.eod.F.
At tuam ego obligationem non ad illius  obligationem
refero, led per fe ac fuis viribus gftimo. Vel lie , At tu
fub conditione, fi tantum il li crcdidi,  fed pure ac fimpli
citerobligatus es. quafi iufleris me tantum tibi in tabu¬
la las'measexpen/um ferre: neque quid cum alio, fed tail,
tummodo quid tecum afhim fit ,conflderari opovteat.
Difceptatio ex feripto & fententia eft: An qui certain
fummamalicuifua fide creditam efle, pure acfirr.phcitcr
iubet, tacite conditionem comprehendific videatur, fi
tantum reo creditum fit. Refpondetur , videri. propter
regulam vulgatam, qua dicimus, obfcuritatcm contra fti
pulatorem interpretandam efle.

jiccejfto eft principalis obligationis.  ] Sequitur 11. Spon-
forum obhgatio, principalis obligationis acceflio eft.l.
Siqui,34.D.eod.quapropter Iauole-in J.fiita,4i.cod.ait
inaliam rem,quam qua: credits eft ,fidciuflorem obligari
non pofle.Vt facile appareac,fine reo, principali huiulmo
di obligationem nonconfifterc- Veluti fi cum ego nihil
vnquam Titio credidifleu^ftipulor tamen a Meuio,Cen¬
tum a me Titio tua fide credita efle iubes ? nihil agitur:
non enimhec inftituta formula eft, yt per la  conftet,
fuisque viribus mtatur:fed(vtifuperiusdiftum eft) vtalia
obligationem arftius certiusque aftringat. Itaque fi mihi
aut Titio decern ftipulatus fueto, Marcianus ait, Titium

accipere

Inffitut. Imp. Commentarius. 2ff

ampere FJeiuflbrem non pofl'c. quia non obligation ^, .
lcdlbiutiomstantumcaufa acccptusfit.l. !i mihi,i 3. D.
cod.Et i.fiStichum, 38.cod.vbi Marcellusait,fi ei,a quo
ttbi erat fub conditione legatum, cum abieo fidciuflbrem
accepiiles, h.cres cxtitcris. non potcris habere fidciiiflo-
rem obligatum: quia necreus eft.pro quo debeat:fed nec
res vlla, qua; pofl-.t deberi, Atque hsc quidem haftenus.
Nunc illud adfcribcudi videtur, cum fideiuflio acceflio-
11 is locum obtineat, asquiflimum videri, quod a luftinia-
eo conltitutum eft, vt priorc loco in principalem debi-
toremagatur: cum tamen olim fponfares nihilo tardius
appellari polfent.Nouell.i 111 .Quod ctiam epiftolaCi-
ceromsad Atticum lib. xvi. demonftrat, co loco,quern
& (ubfcribam , & arbitratu meo, faluo cuiufque iudicio,
interpretabor. Defummaautem agi prorfus vehemcn-
ter & leuere volo.ecfi fponforesappellare, videtur habe¬
re quandam J'vrtciria.v  tamen quale fit,confideres velim:
poflumus enim, vtfponforesappdlentur,procuratorem
introducere. quo fifto non fum nefeins, fpotifores hbe-
rari: Led & ilh turpe arbitror, eo no mine quod latifdato
debeat, procurators eius non dtflblucrc, & noftra; gra-
uitatis, ms noltrum fine fumma ipfius ignominia perfe-
qui. Quorum verborum hanc opinorefle fententiam.
Volo lummo iure Dolabellam perfequi; id eft, finiu lat-
quedics eius petunia: venerit ,agere , neque velillius
abfentis adufntum expectare, vel cum idoueos fponfo-
reshabeat,aduer(us procuratorem ipfius agere, qui non
tarn paratusad loluendum erit,& litigare maJet: vel
cum i'ecundum nos iudicatum erit, diem ci foltiendi vni-
cum prorogaret. Quanquam Iffponfores appeljemus ve-
recundius egifi’e videbimur. minqtia m  enim illi  litem
conteftarentur, q uippe qui  paratam condemnationem
rideant.-itaque ftatim difibiuerent. quod  Doiabel lx  ho¬
nor! eflet, I10nc-ftos viros ipfius  nomine pccuuiam foluif-
fe. Atficum  procuratoribusagamus, Dolabcllx turpe
futurum eft, 1J quod fatifdato , id eft , d.ttis fponforibus
debet,non ftatim ab eius procuratoribus difloltii, vt I10-
nefti viri, qufpro eo fideiuflerant , liberentur . Velim
tamen hoc quale fit confidcrcs. fubeft enim non nihil
difficultatis. nam fi procuratores appellemus, & litem
conteftentur, liberantur fponfores:propterea quod olinv
vbi datarum aftionum erat opcio, vnius eleftione altera
perimebatur. Pofiiimus ergo ,'vt fponfores appellentur,
id eft ctiam fi in iusvocentur, eius tamen procuratorem
introducere: id eft ad defendendum, fufcipiendumque
iudicium admittere. namilli nunquam litem contefta-
buntur: fed hnic,fi volet, negocium omne permittent.
qui fi litem conteftetur, turpe futurum eft Dolabell®
primum tales habere procuratores, qui quod fatifdato
debeat, non loluant: deinde cogi procuratorem dam-
natum iudicatum fa cere, Stcalummose tamen iudicium
fufeepifle.

plus in acccjfone.]  Sequitur 111. In acceffione am-
plius efle,quam in re principali,noii potell.

Vt minus deberet.]  Sequitur tin. Fidciufior vt minus
quamreus principalis debeat,obligaripoteft.l. Grsce,
8.§.illud etiam l.hi qm,34.D.eod.vbi Paulus ait,eos,qui
acceflionisloco promittunt, in leniorem caufam accipi
pofle. Itaquefi a reomihi ftipulatus fum,a fideiulTore
mihi aut Titio: melioreni caufam efle fideiuflbris, vale-
reque id,quod aftum eft. Item accepto reo pure, ipfe ex
die vel fub condicione accipi poteft.

Tgynfolitmin quantitate.']  Sequitur r. Plus non modo
ex quantitate, fed etiam ex tempore adtimatur. lege fi
cui, 11. D- de verborum fignificatione §. plus autem,
infra, De aft. & lege folidum, 8f.  De folut. Ratio-
nem Vlpianus oftendic in lege 1. §.1. d- de edend. Dies,
inquit, folutionis, ficuti fumma , pars eft obbgationis.
quippe cum diei adieftio pro rco lit, non pro ftipulatore
l.euni qui f.i.D.deverb.obhgat.

^ Fideiuijbr, eius, quod foluit,nomine mandati api'.c-
nem babet. & cum fideiuffiffe aliquem feri-
ptutn esl, riti omnia tranfatfa intel'igur.-
tur l.x.D. mandat.1. xxx. De
uerb. obligaiio.

V. Si quid autem fideiufforpro reo foluerit,
eius recupcrandi caufa habet cumco mandati
iudicium. Grace fidciufior plerunque itaac-
cipitur, T] il*»  -w/Vm  XCAdf;A,-JSAwJ fl U e (iAhoyax.
fed &fi dixerit,pro eoerit,acfi dixerit.
a iya.  In ftipulationibus fideiufforum feiendum
eft,hoc gcneraliter accipi: vt quodcunque feri-
ptu'm fit, qua fi adum, vidcatur ctiam aftum.

B Idcoque conflat, fi quis feripferitfc fidcurslilfc,
videri omnia follcmniter afta.

Habet mandati aSiionem.]  Enunciatio I. Fideiuflor eius
nomine quod pro reo folui, mandati cum eoaftionem
habet l.idemque, 1 o.§.fideiullores. D-mandat. vbi Vlpia-
nus ait: Fideiuffores & mandatorcs, etfi fine litdicio fol-
uerint, mandati aftionem haberc.nam, vt ai t Paulas in 1 .
cum is qui, 36-D.de fideiuflor non fi creditor a fideiuffo-
refuum accepit, iccircorei principalis obligatio extin-
fta eft: non enim in folu turn accipit, fed quodammodo
nonic debitoris vendit: ideoqi adhucfiiasaftioneshabet.

Grace etiam fideiuflor.]  Sequitur 11. Vtrum neKeua,  an
teyca,  vel 9(\a,  aut. SxKo/xdt,  vel fideiuflor dicac, nihil

interefl.l-Gr*ce, S.o.eod.vndc hie locus dcfcnptus,fic  a
me hoc in libro propter FJorentini,Tigurini & Argenti-
nenfiscondicis,itemqueTheophili auftoritatcm refti-
tutus eft.

C Scriptum[it,quafiaSimn .] Sequitur 111. Quodcunque

ia fideiuflorum obligationibusleriptum cft,quafi aftum,
videturetiam aftum l.(ciendum,3o.D.de verb.oblig.

yiiffimnia folemniter aBa.]  Sequitnr mi. Ciim fi-
deiufliflc aliquem leriptum eft,omnia rite confcfta iudi-
cantur diftal. feiendum, 30. D.de verb. oblis.Solemniter
autem afta omnia intelligimus,finc quibus fideiuflio non
conttat. nimirum vt adhibita ftipulatio fit, quia fine
verbis fideiuflio nulla eft.l. 3 .§. fatisacceptio.eod. item
vt prvfens vterquefucrit, tam creditor qnam fideiulfor:
quoniam inter abfentes non contrahiturlnecobiigatio.
J.i.C.deconr.ftipul.

DE LIT OBLIGU-

T I O N I B V S.

"rlTVLVS  IX.

D  Obligatio,e^ute nominibus olim fiebat, obfoleuit. ho-
dievero etiamjeriptura contrahitur.nam ex-
ceptio non numerate pecunia, inflituto
lufhniani biennif jinibus circun~
fcribttur.l.xiiij.C. de
non num.pe.

I. Olim feriptura fiebat obligatio, quae no-
minibusfieri dicebant, quainominahodienon
funt in vfu. Plane fi quis debere fe feripferit q<f
ci numeratu n5 eft: de pecunia minime numera
ta, poft multu teporis exceptioncm opponerc
non poteft,hoc enim fiepifsime coftitutu eft.Sic
fit,vt & bodie, dum queri non poteft, feriptura
obligetur& exeanafeatur condiftio, ccftante
fcilicet verboru obligatione.Multu autc tepus

Y 2  in hac

2  f 6  Franc. Hotom. in JIJ. Lib.

in hac exccptione, antca quidem cx principali- A
bus conftitutionibus vfque ad quinquennium
procedebat. Sedne creditores diutius, pofiint •
uiispecunijs for lit an defraudari, per conftitu-
tionemnoftram tempus coartatum eft, ut ul¬
tra biennij metas huiufmodi exceptio minime
cxtendatur.

7 \r,minibus fieri dicebatur.  ] Enunciatio I. Obligatio,
qus quondam nominibus fieri dicebatur,fcriptura fiebat
lege non figura, 3 8.D.de oblig.vbi Paulus ait,non minus
valcre quod fcriptura , quam quod vocibus lingua figu-
ratis ( id eft ftipulatione ) fignificatur. Quod vt intelli-
gamm,illud fcire oportet, Roms moris fuifle, vt vnu(-
quifqucpatcrfam. tabulas donu haberet, in quibus quic-
quid perfingulosdicsaut acciperctaut expenderet, or-
dineperfcribcret. Cicero in ea pro Cluentio : Confecit B
tabu las diligentiffime. hsc autem reshabet hoc ccrte,vt
nihil poftit ncque additum,neque dctraftum de re fami-
lian latere. Dcearum tabularum fide Cenforcsquinto
quoque anno iufiurandum a ciuibus exigebant: vti Dio-
nyfiusHal.lib.i hi. tcftatur:Deinde illud obferuandum
eft,Nomina dici confuefl'earticulosdebitorum,queinad-
niodum Alconius Verrina 111 .teftatur. Hinc illud Ver-
rina i v. Infpiciebamuv Syracufis a Caipinatioconfe&as
tabu las focietatis,qusfignificabant mult is nominibus eos
homines verfuram a Carpmatio fecifle , qui pecuniam
Verri dcdifient. Item Verrina vi i. Pecuniam iibi eflcin
nominibus, numeratam in prgfentia non habere. Item
pro QnintiorMoritur C.Quintius, qui tibijVtair, certis
nominibus grandem pecuniam debuit. In eadem : Cum
srisalienialiquantum efletreli&um, quibus nominibus
pecuniam Roms curari oportcret. Itcnv A'me nominis
eius,quod inficiatus efletjdiem petiuit.Qujcum ita fint,
illud poftremo animaduertendum eft, Nomina facere £
nihil aliud efle,quam in tabulas referre aliquid a licui de-
beriiquod turn fiebat,cum pecunia prsfens non numera-
batur. Cuius rei teftimonio funt hsc veterum fcri^orum
loca. Seneca lib.de benef.i 11. Ille per plurium tabulas
liomina interpofitis pacarijs facit .Cicero lib. Offic. h  i.
Emit homo cupidus& locuplestanti, quanti voluit Py-
thius,& emit inftruftos.nominafacit,negotium conficit.
Idem libro Epiftol.ad Attic, i 111 .ep.vlt.Hfc paftio non
verbis,fed nominibus& perferiptionibus multorum ta¬
bulis cum efle fafta diceretur, prolata a Memmio eft. VI-
pianus 1 .4. D.de pecul. Si verb nonnna ita feccrit domi-
nus, vtquafi debitorcnifeferuofaceret ,cum rcucra de¬
bitor non eflet,non obligatur.re enim, non verbis pccu-
lium augendum eft. Pomponius lege 1. D.deannuis leg.
COm in annos fingulos quid legatum fit, neq; adftriptmn
quo loco detur, quocunq; loco petetur, dari dcbetificuti
fiexftipulatujaut nomine fafio petatur. Extat etiam
apud Scsuolam faciendi nominismentio, 1 .Thais, 41 .in £)
fi. D. defidcicom. lib. & alibi nonnullis locis. In quibus
Tribonianum alucinatum ,necfatis emiffitijs fuisoculis
vfum fuifle, verifimile eft. cum inalijs locis earn vocem
expunxeritivt in l.i.D.denouat.l.gregc, D.defideiufl'.l.

1 .£>■ de oblig.& aft.Atque hsc quidem hadfenus.ex qui¬
bus intelligi poteft,Nominibus contradam obligatio-
nem diciconfueuifle, cum in tabulis feriptum crat aliquc
alicui certam pecuniam debere. quod, vt ex Seneca &
Cicerone docuimus,non tantum in crcditoris, verum
etiam in aliorum quorundam tabulis fieri folebat: qus
tabula: iccircoin iudicium interdum afFcrebantur. Ci¬
cero pro Q. Rofcio: Solent fere dicerc, qui per tabulas
hominishonefti pecuniam expenfam tulerunt, Egone
talcmvirumcorrumpercpotui, mea caufa falfum in co-
dicem referret?Exhac obligationeillanata erat contro-
uerfia,de qua Cicero Dolabclls feribit lib.epift.fam.i x.

Nifi forte (inquit) fcire vis me inter Niciam noftrum &

& vidium iudicem ell'c. profert alter ( vtopinor ) duobus
vcrficulis expenfum Nici£: alter Ariftarchus hos

( hoc eft j falfos efle defendit.) ego tanquam critieus an-
tiquus,iudicaturus fum,vtrum fint 7a" us/uza, an ,exa.ptfx-
Cl/ixilptsw. id eft, Vtrum fint veri, &ipfiuspoere:(allu-
ditenim ad Ariftarchi confuetudmem) anverofaifi&
fuppofititij atquc interiefti. Et quoniam omnia perfe-
quimur,non prstereundum eft ne illud quidem,turn dc-
mum huius obligations vim fuifle vel maximam, cum a
reo tabulgobfignarcntur. Cic.Tufc.v.Tu quidem tabel-
lis obfignatis agis mecum , & telhficaris quid fcripferim.
Plautus in milite glonofo: Videtur tempus efle, vt eamus
ad forunuvt in tabellis, quas confignaui hie, latronibus
egodinumcrcm ftipendium.Cic.Vcrrina 111 Alij numoi
numerabant,alii tabulas obfignabant. Tabularum tamen
obfignatio non hac vna in re, fed in omnibus teftificatio-
nibus adhiberi folebat. quade rein Quintians com-
mentarijs vberius .

Bodie nonjxntin vfu.']  Seqnitur 11 .luftiniani tempore
in vlii nomina non crant. quippe & Roma euerfa, & Ro¬
manis omnibus, eorumque inftitutisacmoribus (ublatis
Conflantinopoli autem & tota Grscia fyngraphis vte-
banturihoc eft, cautionibus vtriufqj contrahentis manu
fublcriptis, atque obfignatis.

T0JI multttm temporis.]  Sequiturn 1. Qui fe quod non
debet,debere fcrilperit.pecunie non numerate exceptio-
nem poft quinquennium non habetl. 1. Decauta&non
num-pec.in Codice Grcgoriano,vbi Imp.aitiEx cautione
nonnumcrats pecunif nonanni,fed quinquennijfpacio
querclam deficere, nuper cenfuimns. Sic enim meo iudi-
cio reftituendusis locus eft. Qua ex lege licet cotue&u-
ram facere, anted vuius anni fpacio tempus illud circum-
fcriptum fuifle. Vtcunque fir, illud conftat, iuris fuifle,vt
ci,qui fe pecuniam accepifle caucrat, ncque tamen accc-
perat, liceret intra quinquennium apud magiftratutn
teftari, falfam & inanem earn cautioncm efle , ncque vn-
qudm numeratam earn pecuniam fuifle.quod fi facere pr£
termififlet, turn fi exafto quinquennio ex chirographo
conueniretur , exccptione non numerats pecums vti
non potuifle.

Vumcputerinm pot efi.]  Teftari apudmagiftratum,pecu¬
niam numeratam non fuifle. Hanc autem querclam per
condiftionem fuscautionisfieri,lmperator feribit in l.fi
quafi, 7.C.denon num.pccun.

Sic fit vt & hodie.]  Sequitur 1111 .Propter amiflionem
huius exceptionis, obligatio per feripturam etiam hoc
tempore contrahitur. Dixit autem Obligatio,pro cfficax
obligatio.nam etiam ante quinquennium conftabat obli-
gatioiquo enim alio iure agi potuiflet?fed quia cxceptio-
neperimebatur, iccircotum dernii proprie nafei dicinius
obligationem,cum exccptione labefafti non poteft.

Ex eanafeitur obligatio .] Sequitur v. Cautio non nu-
nicrats pecunig, poft quinquennium, etianififtipulatio
non adiefla fit,certi condidionem pant.

Vltra biennij metas.]  Sequitur vi. luftiniani inftituto,
exceptio non numerats pecunis, biennio prsferibitur 1 .
in contraftibus,i 4.C.eod.

DE OBLIGATIOVJBVS EX COl{jETStSr.

TITVLVS X.

Ex empto,conduffo,mandato/bcietate, obligatio fo-
lo mdoc/ue confenfu, ac proinde etiam inter
abfentts contrahitur l.if. D.de oblig.

I. Confenfu fiunt obligationes in emptio- „
nibus,uenditionibus, locationibus, c6di<3:ioni_ „
bus,focietatibus,mandatis.Ideo autem iftis mo „
dis obligatio dicitur cofcnfu contrahi: quia ne- „
que fcriptura , neque prjefentia omnimodo „
opus eft. At nee dari qnicquam rcccfle eft, „
ut fubftantiam capiat obligatio : fed fufficit „
cos qui negocia geruntjConfentire. Vndein- „

ter

inftit. Iinp.Cornmentarius.

tcrabfentes quoquc talia negotia contralmn- A
tunudutipcr epiftolam,uel pcrnuntium. Item
in his contraftibus alter alteri obligatur in id,
quod alterum alteri ex bor.o & xcjuo prseftare
oportet-.cum alioqui in iierborum obligationi-
bus alius ftipuletur, alius promittat.

7

hocquidemde emptionibus& uenditionibus,
qua: line fcriptura ccijnfiftunt, obtinere oportet.
nam nihil a nobis in huiufmodi cmptiombus &
uenditionibus innouatumeft.

In emptionibus,locationibus .] Enunciatio I.Empti,con-
dufti,mandati, & locietatisobligatiofolo confenfu con-
trahitiir 1. i.D.de oblig. & aft. l.i .in fi.de cont.cmptl i.
D.locat.lege i.D.mandati.Dicimusautem folo confenfu
obligationem contrahi, quia neque rei traditionem, ne-
quecertam verborum formnlam , neque nominum con-
feftionein defidcrat: queniadmodum mox dicemus. Vc-
rum haec quidem de ceteris contraftft.iis cx vtriufque
contrahentis parte ita fe habent.querd autem ad manda-
tum attinet,diffimilis ratio eft : quoniam mandatarius g
quidem nudo confenfu , mandator vero non nifi -re vel
gefta,vcl geri coepta obligaturrvt fuo loco conftabit.

Quia nequefenptur 4.] Sequitur 1 1. Obligationes que
conlenfu fiunt, foil conuentione, fine rei traditione,fine
iiteris, fine ftipulatione contrahuntur d.l.i. & 1.4-D-de
pign.quar inculcatur in I.4 D.de fid.inilrum.

Heque prxftntia ommmodo opus eft.  ] Sic Tribomanus
repoiuit, cum itaCaius fcripfiflet: Neque verborum,
nequeleripturae vlla proprietas defidcratur.Meliu mul-
to, meo uidicio.

Inter abfentei qwique. ]  Sequitur 111. Obligatio qux
confenfu conflat, etiam inter ab/entes refte contrahitur
d.1.2. & fin quibu/cunque, 48.D.de oblig.  &aft. in qui-
bufcunqucrtegocqs fermone opus  non eft,fufficientecon-
fenfu, ip  etiam fiirdus interuemre poteft: quia poteft in-
tef/igcre&confentire:veluti,in locatio mbus,co;idu ft ia¬
mbus,emptionibus,Sc ceteris.

Jlteru/n alteri ex bono&xquo.]  Sequitur 1 u 1. In hi- q
fee  obligatiombas, non ex verborum paftione, fed cx
equo & bonocontrahentes obligantur d.l.i. Hoc eft, no
datur certi condiftio ex natura contraftus: led his verbis
agitur, Quantum aequius melius fit darx: vel, QuicqmJ
te mihi ex oona fide dare facerc oportet. Iudex autem
d Protore datus non ad certam fumniam ac formulam
aftringitur: fed quod jequius & melius fibi videtur, tanti
reuni condemnat. itaque Pomponiusml.rf. o.decont.
empt.In emptis,inquit, ddVenditis potius id quod aftum,
quam id quod difttim fit, fequendum eft. Cuius rei ra¬
tion cm fub tic. Deaftioni.§-aftionu autem,cxplicauimus.

Cum alioqui in verborum.]  Sequitur V. Ex ftipulatio-
nibusobligatio eatenus tantum uafeitur, quatenuslin¬
gua nuncupatum eft I.quicquid,^.D.de verborum oblig.
vbi Celfus ait , quicquid aftringende obligationis caula
eft, id nifi palam verbis exprimitur, omifliim intelligen-.
dum eft. ac fere fecundum promiiibreni interpretamur :
quia ftipulatori liberum fuit verbum Jute concipcre, nec q
rurfumpromtflbrferenduscft, fieius intererit decertis
potius vafis forte,auc homimbus aftmn fuifi’e.

DE EMTTIOT^E  ET  VEVDITIO'HE.

TlTVLVS XI.

Qu& fcripturaemptionisfiunt, cue conslitutopretio
fiatirn t etiam ante arram datam,contradict
mtelliguntur l.i.&xxx v. D.eod.

I. Emptio & venditio contrahitur, fimulat-
que de precio conuenerit : quamuis nondum
precium numeratum fit,ac ne arra quidem data
fiierit.Nam quod arra: nomine datur,argumen-
tum eft emptionis &c  uenditio nis contrails. Sed

Emptio & venditio contrahitur.  ] Emptio & venditio eft
contraftus bone fidei, inter quos iureciuili licet, nudo
confcnlu fafttis, de rc certa, ccrtoprecio,in perpetuum,
dominiiureobtinenda. Ita ratio hare reruni acquirenda-
rum a maneipationedifcemittir: qua: non contraftus eft,
fed aftu.,vt vuigo loquimur,fiue Legisaftio.Rurfiis a lo¬
cate riediftinguitur, quia resconduftancq; iurc domini
neque in perpeiunm obtinctur.

Simultuque de pretioconuenerit.  ] Enunciatio I. Vt pri-
rSqum de precio conupnit, quamuis nearra quidem data
fit, emptio qua:fine frripiura fit,contrafta intelligitur
l.i.infi-D.decont.empt.vbi Paulusait,emptionem efie
inris gentium, St  ideo conlinlu peragi, & inter abfentes
contrahi polfc, & per nuncium, & per cpiftolam. Cuius
loci non ea fententia eft, quafi onuicsiuris gentium con-
traftusfolo confenfu conftctinam & mutuum, & depofi-
tum,&permutatio mr s gentium funt. led quod nihil a
iureciuiliinftitutum defiderentihoc eft.nequc folcnnem
verborum formulam , neque nominum confeftionem.
Omninoigitur fic le reshabet, vt ,fi inter quosde re cer¬
ta ccrto precio emenda conuenerit,obligatio vtrique na-
fcatur aftriftulqiie fit tarn emptor venditon ,ad precium
foluendum: quam venditoremp(ori,ad rei pofleflioncm
tradendam: quamuis neque ille rem , neque hie precium
accepcrit .

Quod ante nomine datur.]  Sequitur 11. Quod arrgeau-
fa datur,contraftam cn'ptronemargtiit l..]uod (a’pe,
D.decont.empt.vbi Caius leribit, quod fepearrhe nomi
ne in emptionibus datur, non eo pertinere, quafi fine ar¬
ra conuentio ni hil proficiat: fed vt euidentius probari
poffitconucniflede precio. Eft autem Arra, prarrogati.
ua precij fuo tempore perlbluendi. nam prccij&folu-
tionisparseft.Varrolib.deling.v.Ar hibo (icdifta, vt
reliquum reddatur,hoc verbum a Grasco dpfetpdv.  Arr^
autem dandu confuetudinem ex co tempore duftam Pli
niusfignificat, quograui arrepopulus vtebatur. nam in
Jibro xxxi 11 .c.jo.fic feribit: Celebratior quidem vfus
cum foenorecoepifl'e debet .argumentoeft confuetudo
vulgi, adlponfionescriamnum annulo exiliente trafta
ab eo tempore, quo nodum eratarrha velocior: vt plane
affirmarepofiimus, numosarite , mox capiffe  annulos.
HarcilJe. Videmusetiam eius confuetudinis veftigium
apud Vlp.in 1.f .§.item fi.D.de inftit.aft.vbi Inftitor qui
oleum vedideratjannulum arrb| nomine accepetat.Ego,
fi quid mci ludic j,  eft, arrarconfuctudmeni ex mancipa-
tionibus duftam putarem : in quibusmoriscrat,vt man-
cepsarre libram contingeret,cum Libripens dixift'et,
Raudufculo libram ferito:hocett,2re paruo,idque Rau-
dufculum ari liar nomine venditori traditum fuifle.Vt no
fine caufa dubitare aliquis potuifl'ct, cum olim man-
cipatio ( qux (biennis fuit inter ciuesRom. emendi ven-
der.diauc formula ) non nifi arreo numulotraditofieret:
quomodo fine arrha cotrahi emptio poflet ?  Jed refpon-
detur, Mancipation^iuris ciuilisclfc Emptionem verb
juris gentium. Mancipationem rei dominium transfer-
re, vendi ionem non transferre. illam rei tranflationem
efficere: hanc, obligationcm ac ius tantum, quae res in-
corporalis eft, parere.

jrgumemum efi.  ] Ex contrarijs fcilicet. Cum enim fo
lutio & obligatio contraria fint ,argui licet ex priuanti-
bus,hoc modo : fi folutio fit, contraftam efle obligatio¬
ncm necelfc eft Priuatio enim rem aft'uiflcarguit. Solu¬
tionis autem pars & initium eft, art hae datio.

Hihil nobis m huiufmodi .Sequitur  HI  - I ’1 emptioni-
bus fine fcriptura contrahcndis ,noui nihil a luftiniano
induftum eft.J.contraftus.ifi.C.defid.inftr.

Y j Contra-

af8 Franc. Hotom. in III. Lib.

Contratfui emptionis , qttam per fcripturam fieri

conuenit,tum demutn perfettus eft , cuauta con-
trahencibusfcriptus fubj'criptusve,aut d tabeL-
lione perfcriptus, partibusque recitatus eft.
datas autern arms emptor conftliu mu-
tans , amittit , venditor duplicate
reddit l.xvi. C.de fid.inftru.

11 . In ijs autem,qua; fcriptura conficiuntur,
non aliter perfedtam efle venditionem & cm -
ptionem conftituimus, nifi & inftrumenta em¬
ptionis fuerint confcripta, vcl manu propria
contrahentium: vel ab alio quidem fcripta,a
contrahentibus autem fubfcripta: &fipcrta-
bellionem fiunt, nil! & completiones acccpe-
rint, & fuerint partibus abfoluta. Donee e-
nim aliquid deeftex bis, & pcenitentia; locus
eft , & poteft emptor vel venditor fine poena
recedere ab emptione & uenditione: Ita ta-
menimpunecis recedereconcedimus, nifi iam
arrharum nomine aliquidfuerit datum. Hoc
enim fubfecuto, fiuc in fcriptis,fiuefine feri-
ptis uenditio celebrata eft: is,qui reculat adim-
plere contraftum, fi quidem eft emptor, perdit
quod dedit: fi vero uenditor, dup him  refti-
tuere compellitur, licet fuper arrhis nihil ex-
preftum eft.

Tiifi& inflrumtnta emptionis. ]  Enunciatio I. Iuftiniani
inftituto, venditiones quas per fcripturam fieri conuenit,
nifi perferipto rite inflrumento , fieri non pofl'unt.l.con-
tradiusji 6.C-de fid.inftrumcn.vbi Iuftin.ftatuit,quotics
placuit negotium fcriptura confici, non aliter rem pro
perfefia numerandam , nifi inftrumenta in mundum re-
cepta, fubferiptionibusque partium confirmata, & fi per
tabellionem confcribantur , etiamab ipfo completa, &
poftremo d partibus abfoluta fint.

f'el ab aliquo quidem feripta.  ] Sequitur 11. In fuo ne-
gotio vtrum aliquisfcribat, an alteriusfcriptura; fubferi-
bat,nihil mtereft lege i .D.quod iulfu: vbi dominus ferui
chirographo fubfcribens,obligator, & lege fideiufl’or,2 6 .
§.pater,D.de pign.vbi filiusfublcribenspatricertamdo-
mum oppigneranti, obligatur. At in l.Caius, 39. D. de
pign.aft.quialieno teftamento fubfcribit,non propterca
obligatur.Et in l.Titia, 34. §Lucia.D.delegat.fecundo.
Fidcicommiflarius qui diuifioni rei fibi reli&e,ab hajrc-
dibusfafts interfuit, eiquefublcripfit, fibi non prasiu-
dicat. Item l.Titius, 8. D.de refeind. vend.vbi procura¬
tor hxredem fe a domino inftitutum ignorans,venditio-
nique per feruum hatreditarium faftx fubferibens, fibi
non pradudicat: nimirum quomam alienum negotium
fuerat.

ft completiones acceperint.  ] Sequitur m. Emptionis
inftrumentum a tabellione fafturn, nifi & perfedtum, &
partibusaflentientibus recitatum fit, non valet d.l. con-
tradiusji iS.C.de fide inllru.

Sinepcmarecedere Sequitur mr. Ante perfefium
emptionis inftrumentum impuneab emptionis conuen-
tione, nifi iam arra data fit, difeeditur d. l.contra&us, &
1 . 6 .in fin.D. decont.cmpt. vbi Pomp.ait, abiri tota em¬
ptione pofle, finondum impleta fint, qua: vtrinque prx-
flari debuerunt.Item l.nihil,3 y.D.de reg.iu.vbi Vlp.ait,
nihil efle tam naturale, quam eo genere quidque diffol-
uere, quo colligatum eft: idecque verborum obligatio-
nem verbis tolli, nudiconfenfus obligationem contrario
confenfu diflolui.

Emptor perdit quod dedit . ] Sequitur V. Quocunqj mo-

A do fiat emptio, emptor confilium mutans,arras datas
amittit, venditorduplicatas reddit d. J.contraftus. la
. quo etiam iilud feire oportet, negotio per padtionem
difloluto, arram empti adlione reuocari: perfedio & im-
pleto, condidtione caufa dati recuperari l.ex empto, 11.
§.isqui. D.deadl. empt.l.i.C. quandolic.abempt. Sed
qusri poteft,in emptionibusque fine feriptis fiunt,vtrum
emptor folius arrh* iadtura poflfit ftiam obligations dif-
foluere?an vero etia quanti veditoris Itereft, prfftare te
neatur?vt l.Iuiia.i 3.§.ex vedito,D.deadt.empt. Res igi-
turitadiltinguenda &explicanda eft. nam fi quidem ipfe
folus renunciet,& arram amittet,& infuper id quod p lu-
ris mtererit przftabit. Sin vtriulque confenfu diflolua-
tur negotium, turn empti adiionearrha recipitur. fin an
tern negotium & perficitur &impletur,tum arrha per cS
didtionem caufa dati recuperatur.

Licet fuper arrhis .] Id eft,licet non fit nominatim a die
dlum quid de iifdem arris,nonpcrdudoadfinem contra
B dlu, fieri placeat. Sic enim, Iuftinianus ibidem inter-
pretatur.

Emptio fine certo conflitutoque pretio nulla efi:

quod ft alterius in arktrium confer atur y Iufti
niani lege turn yalebit > cum ille pre-
tium definierit . quod idem etiam
ad condufliones pertinet.l.
vlt.C.decont. empt.

III. Prctiiim autem conflitui  oportet:nam
nulla emptio fmepretio effepotefl. Sed  & cer-
tum efle pretium debet. alioqui fi inter  a liquos
ita conuencrit, vt quanti Titius rem sdlimaue-
rit,tanti fit emptaiinter ueteres fads  abundeque
- hoc dubitabatur,coftaretne ueditio,an non.Sed
noftva decifioita hoc conftituit, vt quo ties fic
compofitafttuenditio, qjvantx ille ae-
stimaverit, fub bac conditione ftaret co
traftus: vt fi quidem ille,quinominatus eft, pre
tium definierit, tunc omnimodo fecudumeius
teftimationem & pretium perfoluatur, & res
tradatur, vt venditioad effefium perducatur:
emptore quidem ex empto aftione, venditore
autem ex vendito agente. Sin autem ille,qui no
minatus eft, vel noluerit, uel non potuerit pre¬
tium definire:tuncpro nihilo  efle uenditionem
quad nullo pretio ftatuto. Quodius cumin
uenditionibus nobis placuit: non eftabfurdum
) & in locationibus & in condufirionibus trahere.

Tgullx emptio fine preti*.']  Enunciatio I. Emptio con-,
trahifinepretijeonftitutione non poteft.l.empti,p.C.de
cont.empt.&l.i.D.eod.vbi Vlp.ait, fine pretio nullam
venditionem efle . non autem pretij numerationem, fed
conuentionem perficere fine feriptis habitam emptio-
nem. vbi verba hec,[ fine feriptis habitant,]  Tribonianum
olere videntur.Item l.pafta./i.eod. vbi Paulas ait, em¬
ptionis fubftantiam ex pretio confiftere. vfque eo, vt fi
ceteris omnibus integns manentibus,de augendo vel di¬
minuendo pretio rurfum conuencrit, receifum a priore
contraftu, & noua emptio interceffifle videatur. Qui-
bus ex verbis apparet, materiam emptionis & caulam fi¬
ne qua non, efle pretium, nimirum ex parte emptoris •
ex parte vero venditions,rem lplam.

cerium effe pretium debet . ] Sequitur 11. Incertitude
pretij contraftu emptionis vitiat.l. quod fgpe.35: .§.1, D.
eod.vbi Caius feribit, imperfebtu eflenegotiu,cu emerc
volenti, fic venditor dicit,Quanti veils, Quanti *qtmm

putaue-

Inmtut Imp. Commcntarius. 2f 9

putaueris,Quanti xftimaueris, habcbis cmptum. Eft au-
tcm pretium ccrttim, cuius quantitas exprefl'a & definita
cft.quantitas autcm in publica& receptx xftimationc
verfatur.l.i.D.eod. Itaqucinpretij ccrtitudinc confti-
tuenda,fola quantitas dominatur: in quantitate , publi-
cusciuitatis vfus. Quinetiam certum prctium dicitur,
quod & ft nobis incertum eft, re tamen ipfa& veritate
certum cft.l.hxc venditio,7. in fi.D-eod. vbi Vlp. ait, Si
quis ita emerit,Eft mihi fundus emptus centum, & quan¬
to pluriseum vendidero,valet venditio,& flatim imple-
tur.Habct enim certum pretium centum.

Hojirttconjlitutioitxhtc  Sequitur 111. Con-

ftitutio pretij in extranci arbitrium collata,ex luttiniani
inftituto venditionem conditionalem efficit, vt illo de-
mum arbitrantc conftarepoflit.l.vlt.C.de cont.empt.vbi
dubitandi caufas vtraque ex parte exponit:cum alijin
perfonxeertx arbitrium collatam pretij definitionem
dicerent, ac proinde incertum efie pretium: qucmiam
ignorabatur vtrum inter contrahentes conuenire poflet,
alij non in perfonx certx, fed in boni viri arbitrium
rem omnem reieftam difputabant: eoque fi minus re ac
pronunciatione certum ,vi tameac poteftate certum cx-
ploratumque efle. Verum id ex cauls conititutione pla-
nius intelligetur. Cum inter me & Licinium conueniflet
de iplius equomihitanti vendendo, quantiaTitio xfti-
matus efl'et, Titiusquecum minoris multoquara Lici-
niusfperabat: sftimafl'et, rem infeftam haberi vojebat.
Cum emptionem contra&am, eumquemihi obJigatum
intenderem, recufabat: hancafFcrenscaulam,quia de pre
tio nondum confenlimus. nam Confentire depretio eft,
idem vtrunque nollrum de cerra definitaque fumma /en¬
tire: Firmamentum : At quemadmodum in focietatc,
partiumconftimtioinperfonam certam coJJata, in ar¬
bitrium boni viri coJJata videtur.l.focietatem,76-D.pro
focio : tic  etiam in emptionequx paremeum focietatc
naturamhabet, pretij conftitutio certx perfonx com-
jui/fa, bono viro commilia intelligenda cft.Dici ergo in¬
certum pretium, dc quo inter nos conuenit, non poteft.
nam etfi nobis quidem incertum fit, re tamen vera certif-
fimum & venflimum eft . id enim demum verum ac iu-
flum pretium eft,non quanti quifque rem fuam xftimat,
fed quod boni viri arbitratu conftituitur. Itaque Varra
pretium fic definit,quod xftimationiscaula conftituitur,
didlum a peritis, quod hi folum poffunt facererecle id.
Di/ceptatio exferipti & nonfcnpticontentionena/ceha
tar : An vt in focietate, fic etiam in emptione quantita-
tis definitio certe perfonx commifta, boni viri arbitrio
commifta vidcatur,

Et in locationibut.]  Sequitur i v. Lex Iuftiniani de pre
tijeonftitutione in extraneum col/ata, non tantumad
emptioties valet,verum etiam ad condudiones pertinet.
d.l.vlt.Idemque ante Iuftiuianum Caiusre/ponderat.in
Lfi merccs, t j .D.locati.

S ublata Sabinianorurn & Troculianorum contro-

uerfia,ft corpus cunt quantitate commutetur,
emptio & venditio eft:  fin corpus cum
corpore , vel quantitas cum quan
titate,permutatio.l.i.D.eo.

1111 . Item pretium in numerata pecunia
confiftere debet. Nam in catteris rebus an pre-
tium efle poflet,ueluti an homo, aut fundus,aut
toga alterius rei pretium eflepoflet,ualde qtix-
rebatur. Sabinus &Cafsius etiam in alia repu-
tant pretium pofle confiftere . unde illud eft
quod uulgo dicebatur:permutatione rerum em
ptionem & uenditionem contrahi, eamque /pe
ciem emptionis & uenditionis uetuftilsimam
efle. argumentoque utebantur,Graeco poeta

A Komero, qui aliquam partem exercitus Achi-
uorum uinum fibi comparafle ait,permutatis
quibufdam rebus, his uerbis:

E vQiv df 1 o’tiiitcvjo napmopta'aimc dyjuoi,

A’ aA'U/JSV ytthKa, dcKha S'euSam JlS'updi’,

A 1  Aha 1  J e pirns, dhh.01 d' ojivnm lihastt,

Khhot S' ddSpA-joSmi-

.Diuerfa: fchobe audtores contra fentiebant:
aliudque efle exiftimabant permutationem re¬
rum,aliud emptionem & uenditionem. alioqui
non pofle rem expediri, permutatis rebus, quae
uideatur res uatnifle, & quae pretij nomine data
efle. nam utranque uideri & u£nifle,& pretij
nomine datam efle, rationem non pati. Sed Pro
culi fententia , dicentis permutationem pro-
B priam efle fpeciem contraftusa uenditione fe-
paratam,mcrito praeualuit; cum & ipfe alijs Ho
mericis uerftbus adiuuabatur, & ualidioribus
rationibus argumentabatur: quod & anteriores
diui Principes admiferunt,&in noftrisDige;.
ftis latius fignificatur,

In numeral#pecunia ccnfijlert .] Enunciatio I. Pretium
confiftere, nifi in pecunia numerata, non poteft. l.i. D.
cod.Itaque cum inter Timotheum & Callimachum con¬
ueniflet, vt hie pro certo frumetinumero iili certum olei
pondusdaret, & poftfrumentum acceptum, oleum tame
non daret,Imp.re/cripfit, non exempto agere Timotheii
pofle; fed rem traditam quali caufa non fecuta condicerc*
l.pen.C.dcrer. permut.

Sabinus & Cajjtus etiam in alia  rf.] Sequitur 11 • Sabinus
&Caflius pretium etiam alia in re quam in pecunia nu-
Q  merata conftitucbant-l.i.D. dccontr.empt. Hoc autern
argumento vtebantur: Si emptio & venditio ante numos
excogitatusvfurpahatur, nihil obeffe debet, quo minus
etiam poft. eoldem repertos fine ijs confiltac , Affum-
ptionemexHomero probabant,qui o]viQvT>  dixit,St
<tsftdLV> \  ex quo intclligi poteft, verba ohigtSteu  & <s rftet-
Atu,  fignato xre vetuftiora fuifle. nam Homeri tempore
fignatum xs  non fuifle,Plinius lib.jj.cap.t.declarat.
Quantum inquit, feJiciorc xuo,cum res ipfx permuta-
bantur inter fe,ficut&Troianis temporibus faftitatum,
Homero telle, cred i  conuenit • Ita enim (vt opinor)com
mercia vieftus gratia inuenta, alioscorijs bounijaliosfer-
ro captiuisquc rebus fadlitaflc tradit: quanquam & ipfe
nuratu$aurum,xftimationesrerum ita fecit, vt centum
bourn arina aurea permutafle Glaucu diccret, cum Dio-
medis arma nouem bourn • Sed quxret aliquis : Fuitne
• igitur omnis permutatio, emptio & venditio ? minime.
nam & permutatio & emptio femperfuerc. Quo igitur
f) argumento emptionem a permutatione difeernebant f
Non enim mihi quidem dubium, quin id Sabinus expoi
fuerit. Quamobrem quod in hoegenere/peQatum prx-
cipue'fuill'e putamus,aperiendum eft , Quum vtriuC.
que fimilis eft animus, id eft, aut neuter cupit fuam
rem alienare, fed alter alterius rei cupiditateadduftus
eft ad alienandum: aut vterque cupit alienare, nulliuscer
tx reicupiditate indudlus,Permutationem puto Sabi-
nianis fuifle : vfosque efle argumento ex eo, quod fenbit
Homerus permutafle Glaucum arma(ua aurea cum ereis
Diomedis. Quum autem alter alienandxfuxrei clefi-
derio tenetur,alter nullo plane,fed coadus,quodali-
ter rem alterius confequi non pofiit, rem fuam alteri
tradit , turn emptionem & venditionem fuifle, vt cum
Grxci boues & mancipia pro vino dabant, non luben-
ter carebant ijs rebus, fed coafti, quod vino indigea
rent. Eodemque, vt opinor, modo diftingui poterit ho-
diequoquein America & alijs nouisinfulis, emptionis
contraftus a permutarione: quum fatis conftet, re ipla VC
appdlationes,ficnegotiaipfa diffimiliaacdiuerla cxi-

ftere.

z6o  Franc. Hotom. in III. Lib.

ftcrc. AtqucliEc quidem iam olimmea fuit conieftura A
Srcogitatio: quam poftea confirmari pofleanimaduerti
ex J.i.C. hoc tit. vb: Gordianusait: Si cum patruus tuus
venalem pofleflionem haberet, pater tuns preti; nomine,
licet non taxata quantitate , aliam polfellionem dedit:
idque, quod comparauit, non iniuria iudicis, nec patris
tui culpa euiftum elk ad exemplum cx empto aftionis
no immerito id quod tua intereft,fi in patris iurafuccef-
fifti, confequi delidcras . At enim fi cum venalis pofl'eflio
non elite, permutatio fafta eil'et: idque quod ab aduer-
lario pratllicum eft, eyiftum eftiqu'od datum cft,fi hie cle
gcris,cum rationereftitui poftulabis. Hec  ille.Addo
etiam hocamplius :  Si poll pretium iam conftitutum res
aliqua vel pro pretiototo, vel pro eius parte foluatur,
quia non tanquam corpus, fed tanquam quantitatis da¬
tur, emptionem contrahi. veluti, ft pafto inter nos con-
uento, vttibi centum aureos pro eqiiodarem , poftpla-
-cueritvtin locumcentuin, velquinquaginta aureorum,
.pateram meam acciperes remptio videtur effe : Si verb B
poll perniutationem conftitutam, pccunia velintotum
vel ex parte in Jocum rei luccedat, permutatio videtur ic
circo,quia vt in fuperiorc cafu res pretijiocuni obtine-
bat, lie hoc cafu pretium rei locum'obtinet :'nec pccunia
datur quafi quantitas, fed quafi corpus,

rem expediri.  ] intelligi, dqudicari,
ijjix rideatur res  ><e»y^c.]Sequitur x 11 .Proculiani nifi
alia in remerx,in alia pretium conftaret,emptianem ell'c
iicgabant.d.l.x.&l.t.D.derer.permuti ex qua lege quin
que inter emptionem & perniutationem differentia* eii-
cere pollumus.i.In emptione res pro numis datur: In
permutatione res pro  re, vel numuspro numo: vel  vt cer-
tius loquamur, pretium pro pretio . vt equus cum boue,
vel coronatus Gallicus cum Italico, vel Hilpatiienft: flo-
renus autem cum tallero Germanic >.i i .In enlptione ex
fola conucntione nalcitur obJtgatio : in permutatione ex
rei traditionetantum.ri x. In illajvcnditqrtenetur tan-
tumad poifeffionem preftandaiin hac rei domin um tral- C
fertur. iiii.  Ilia,rei aliens traditione poteftconfiftere:
hsc verb , nequaquam.v; Ex ilia venditor vna tenetur
'aftione,niqiirum eius quodintereft . in hac, qui rem ac-
cepit, duabus tenetur aftionibus • aut condiftrone , aut
priferiptis verbis in faftum , qua quicquid ex bona tide
dan fieri oportebit, poftulabitur.

Merito prpuxlmt.  ] Sequitur x 111. Proculi fententia
aliud emptionem,aliud permutationem ftatuentis, rece-
pta & probata eft.d. l.i. D.dccont.empt. Caufte igitur c 5
ilitutionem fingemus,ex qua inrclligetur vtrius partis
-argumenta firmioralint: Gum inter Mxuium &  Titium
coueniffet, vt pro annulo fuo meam illi pateram darem:
antequam qmdquam traditum fuiflet , confilium mu¬
tant. Cum aftionem in ilium inftituiflem,lponfionem
feci ,ni emptio contrafta non eflet. Intentio: Contra-
da emptio nulla eft . Depulfio : Imb contrada eft.
Qufftio. An fit. Ratio. Quomani ante numum ex-
cogitatum, ohiiftSscu  & •wpiadcu  Homcrus dixit, qute D
verba emptionisd venditioms propria funt. F. Imbn/ri-
<j£icu  & tsfi£Steu , iliis teinporibus erat, quocunque mo
do rem parare & quatrere : poll autem reperta commuta-
tione quantitatis cum corpore, generalis eorum verboru
vfus ad hanc propriam & fpecialem fignifica: ionem reftri
dus & reuocatus eft. Itaque quocunque verbo negotiu
hoc appelleslicet,negotia certe ipla infer fe diffimillima
& maxime differentia funt. Difceptatio ex verbi ambi-
guitate nalcitur: An Houieri temporibus &

<5 filSseu  lignificabant, quoquo modo parare & quErere.
nunc verb, etfi ad rem nouamaccommodata lint,non ta-
aien iccirco cxiftiniandum,vbicunque verbum illud vfur
patum eff, ibi rem eandem fuifle. apparet fane , non res
ad verba , fed contra verba ad res aptanda & accommo-
danda elfe: verba quidem eadein cfle, fed res die diuer-
fas. vt hodic tormenta bellica dicuntur, & prxla impref-
foria, quat tamen antiquorum nihil ftmile habent. Atq;

Iiec, quidem ita fe habent. nunc illud infuper intelligen-
dum eft,veteres Mutandi verbum fatpenumerbpro ven-

dere vfurpaffe:quemadmodum Gri’ci AKKaHtSteu . Hinc
Columel.lib.7.cap.9. In fuburbanis regionibus ladani
porcussre mutanduseft. Catullus: CredePollioni fra
tri, qui tua furta vel talento mutari velit. Ideil, redimi.
Sic Plato in fine librideLegib. 8 . dAAaijiSeu vipuapxiirt
pfr,p.d.Tav i t&ipgiifjutTci vopdcquetTas.

Emptione contrada rei vendita  , turn periculum
quod fine uenditoris dolo culpave contigit,
turn emolumentum ad emptorem,quam
uisnondumrem acceperit , Jj>e-
dat.l. xxxv.eod.l.viij. De
peric. & com.l. xiij.

De.ad.empt.

V. Cum autem emptio & venditio contra-
<fta fit ( quod effici dixiiiuis , fimulatque de
pretio conuenerit cu fine feriptura res agitur:)
periculum rei vendita ftatim ad emptorem per
tinet, tametfi adhuc eares emptori tradita non
Jit. Itaque fi homo mortuus lit, vel aliqua par¬
te corporis kefus fuerit,aut mdestotmvel ali¬
qua ex parte incendio confumptx fucrint,aut
fundus vi fiuminis totus vel aliquaexparte abla
tu s fit j Hue  etiam inundationc aqua; autarbo-
ribus turbine deiedis longe  minor aut dete-
rior effe  cceperinemptoris damnum  eft,cuine¬
edle eft, licet rem non fuerit nadlus ., pretium
foluere. Quicquid enim fine dolo & culpa ven-
ditorisaccidit,ineo venditor fecurus eft. Sed
&. fi poll emptionem fundo aliquid per alluuio
nem accelferit, ad emptoris commodum perti-
net. Nam & commodum eius effe debet, cuius

Simuhtque de pretio.']  Enunciatioi. Emptio quE fine
feriptura fit,vt primum de pretio conuenit.contraffa in-
tell/gitur.I i.D.dccon.empt.Et fuperiusexplicatum eff.

Statim ad emptorem pertmet.  ] Sequitur 11. Contrafta
emptione, rei venditE periculum etiam ante traditio-
nem ad emptorem fpeclat.l.quod fepe. if.D.eod.&l.ne-
ceffario, g. D. de pencil. & comm. & 1 . cum emptor,?.
in fni. D. de relcind. vendit. vbi lulianus ait, homi-
ne mortuo perindehabendam elfe venditionem, ac ft tra
ditus fuiflet. vrpoteciim venditor liberetur , & homo
emptori pereat. CaufEconftitutio: Scmpronius niihi
luasEdes pretio a meaccepto vendiderat. antequam eas
traderet, incendio fortuito conflagrarunt. Coepi ergo
cum eofic agere,vt rnihi vel quantimea intereratprglla
ret, vel meam pecuniam redderet. Illeneutrum lede-
bere defendebat. Ratio,quoniam nulla mea culpacom-
milfa eft . Is autem,quod akerius intereft prEftare cogi-
tur, qui culpam admifit-Pecuniamautem propterea noit
reddo, quia nihil abs te non rnihi debitum accepi.F. At
res tua mihi perire non poteft. tuam verb domum Tem¬
per vfque ad traditionem fuiile, proximo §.difcemus.Di-
Iceptatio ex contrarie feriptis: An  perempta re vendita,
quamuis venditor nihil niftcuJpam prEftet, tamen quia
res adhuc ipftus erat,periculum eius fuftinere debeat. Et
refpondetur, nequaquam. Venditoris enim obligatio-
nem hac vna in re pofitam elle , vt dolum & culpam in
dando pallet.rei verb intcritum,quamuis adliuc ftia fit,
iccirco ad ilium non pertinere, quia non ad illud corpus
dandum,fedad id quod propter fuam culpam emptoris
intererit, prEllandum, obligatus eft. 1.1 .d. de aft. cmpt.
VerumhEC quidemitafe habent,fimodb,queuiadnjoda

ante

-periculum eft

Inftit. Imp. Commentarius

ante dicebamns, culpa venditoris nulla eft. A verocum A
Aedilis emptosieftos, quos in via publica inucncrat,co
cidiflet,quanutis ij traditi emptori non elfent, Alfenus
refpondit, damnum ad vendicorem pertmere.l. quod if
nequam,i 4. D.de peric. & com.

Tifcefi'e efi pretium folitere . ] Sequ itur in. Emptor pre-
tium rei vendita:, qua; fine venditoris dolo cuJpave etia.
ante traditione perijt, prxftare cogitur.l. quod fepe,3S.

§.fi res,D eod.vbi Caius feribit : Si res vendita per furtu
pericrit, & nihil inter cos de cuftodia conuenerir,tabs cu
ftodiadefideranda eft a venditore, qualem bonus pater-
fa. fuis rebus adhibet: quam ft prxftitcrit, & tamen rem
perdidit, fecurus clledebet. Dolum autem malum a fe
abefle, prxftare venditor debet: qui non tantum in eo
eft, qui fallendt caufa obfeure loquitur:fed ctiam qui in(i
diosc , obfeure dillimulat: inquit Florentinus, Lea qua:,

43. in fi.D. eod. Caufa: conftitutio :Cum eadem ilia do
nuts incenfa diet, pretium a me venditor popolcit. Rc-
cufabam, ilia vtensratione: Quoniam abs te nihil ex co- B
traftu accepi. Tu vero firmamentum oppofuilti: At in
hoc contraftu obligatio non ex rei trad itionc,led ex nu-
doconfcnlii nafeitur. Difceptatioigiturcx contrarie feri
ptis nata eft: An cum obligatio in emptione ex nudo con
fenfu nafeatur, emptor ctiam rei peremptz, & quam nun
quam accepturus eft, pretium debeat. Fingi ctiam poteft
hoc modo, vt ratio fit: Quia cum tu mihi viciffim fis obli
gatus,imquum eft,teamemeum officium ,antcquam tu
tuofatisfeceris, exigere. Firmamentum : At in me quo
minus meo fatisfaciam , culpa nulla eft. Mihi emmnon
culpa ,(cd caius fatisfacicndi facultatem ademit. Tibi
verb non facultas, fed voluntas deed: inuitum verb te co
get obligatio. Difccptationcm contrarie fcrjpta faciut:

A n cum miquiim  fit,venditorem quicqnam ab emptore.
nifi priusipfe fuo mtinerc fundus fit, petcre: tamen fi nul
h fua culpa,  fed cafit fatisfaciendi facultatem amifit,hbe-
rctur?  Vlpianus refpondet, liberari.

jtliepwdper alluuione acetfierit.  ] Sequitur 1111. Quod C
emptzrei per alluuionem etiam ante traditionem acceC.
fit, totum emptori acquiritur.l. Iulianus, 1 3-§. fi Titius,

D. de aft.empt. 5 t Lid quod,7-D.de peric.& com-vbi Pau
lusait, id quod polt emptionem fundoacceffit per allu¬
uionem, vel pcrqt,ad emptoris commodum incommo-
dumquc pertinet. nam etfi totus ager poll emptionem
fluminc occupatus eflet, periculum eflet emptoris.ficigi-
tur & commodum cius efl’e debet. Huiufce rei autem cau
fa non in ipfius contraftus atqueobligationis natura&
proprictate,fcd in;rquo&bonopofitaeft. Vtabexem
pjointelligetur. Nani cum emptioneagri cuiufdam,qui
quattior erar i[!genim,contrafta, nonmhil alluuione flu-

minis acceffionis faftum agro fuiflet, incrementumque il
Jud peterem, rccufabataduerfarius, hanc aficrens ratio-
nem, Quia rilu iftud non vendidi. Hocigiturfirmam to
film vlus, At cum eltiuionis damnu,fi quod accidiflet, (u- .

ftineredebuifTerti,equum eft alluuioniscomodum ad me
pertinere. Difceptatio igiturea lurisferipti & non feri- £)
pti contentione nafeitur, An cum res certa defirtitaque
vendita fit, tamen iccirco incremennim alluuionis ad
emptorem pertineret, quia damnum eluuionis ad eun-
dem pertineret. Refpondetur,pertinere .

Commodum eius efie debet.  ] Sequitur v. Aequumcft,
commodum eius efie,cuius eft incommodum.l.natura,dc
condift.indeb.l.fectindum,D.dereg.iur.

Si res vendita ante traditionem amittitur ,fiqui-

dem eius cuftodiam venditor fufeepit, & pe-
ricuhm,& cjuantiemptoris inter efi ,
prafiabit: fin minus fuas emptori
aUiones concedet, l.
xxxv. D. eod.

VI. Quod ftfugerit homo, quluasniit, aut
fubreptus fuerit, ita ut neque dolus, neque cul-

26l

pauenditoris interuenerit, animaduertendum
erit, an cuftodiam cius ufque ad traditionem
uenditor fufeeperit. Sane enim ft fufceperit,ad
ipfius periculum is cafus pertinet: fi non fufee¬
perit, fecurus eft. Idcm&inexteris animali-
bus, cafterisquc rebtis intelligimus. Vtiq'ue ta-
men uindicationcm rei & condidtionem exhi-
bere debebit emptori: quia fane qui nonduro
rem emptori tradidit, adhucipfedominuseft.
Idem etiam eft de furti & damniiniuria aftione.

Sane enim fi fufeeperit.']  Enunciatio I. Venditor rei cu¬
ftodiam fufeipiens, periculum ipfius prsftat.l.quod fgpe,
35 .§.fi res.D.eod. Caufa: conftitutio: Veftem quam mi¬
hi Titius vendidit,cuiufqueipfe cuftodiam recepit ,fur
abftulit. cum Titlum perfequerer,negabatfequicquam
nnhi eo nomine debere. Ratio: Quia rei vendita: peri-
culum ad emptorem (peftat.F.At tu ipfius cuftodiam re-
cepilli. Difccptationem contrarie feripta cfficiunt: An
cum rei vendita: periculum ad emptorem pertineat, ta-
men quia venditor ipfius cuftodiam fufeepit, prxftarc
id cogatur.

ymiieationcm rei dr condiSiionem.  ] Sequitur 11. Re
vendita ante traditionem amilfa, venditor luas emptori
aftioncscedere cogitur,d.l.quod fa:pe,3s.§.fi res.Et l.eu
qui emit,14.D. de furt. vbi Vlpianus fic feribit, eum qui
emit,fi non tradita eft ei res, furti aftionem non habere,
fed adhucvenditorisclfehancaftionem , Celfus feripfit:
mandare eum plane oportebit emptori furti aftionem.
& conduftionem, & vindication^- & fi quid ex hisaftio-
nibus fuerit confecutus, id prxftare eum emptori opor¬
tebit . qua: fententia vera ell. ita & Iulianus: & fane pe¬
riculum rei ad emptorem pe rtinet,dummodb cuftodiam
venditori ante traditionem prxftet.

Jabuc ipfe dominus efi.  ] Sequitur in .Venditor rei vc-
ditx dominium vfq; ad traditionem retinct.l. ex empto,
x 1 .D. de aft.empt.8c d.l.cum qui emit. & l.fi vendidero,
80.D.de furt.l.fi ager.5 o. D.de rei vindic.l.ficut.S.§.fi de,
bitor.D. Quib.pign.tacit.cont. Non tantum autem vf-
que ad traditionem ,verum etiam vfque ad fatisfaftionfi
rei dominium a vendilore retinetur.l, quod vendidi,19.
D.eod. Et a nobis explicatum ideft fiib §.venditx.fupra,
Dcrer.diuifiVtmihi permiru vidcatur, quod Varrolib.
de re Ruft.11.cap.11.fic feribit :Ncc cum id faftum eft
(ideft, ftipulationes emprionis interpofite tamen grex do
niinum non mutauit, nifi fit £s adnumeratum . necnon
emptor poteft ex empto vendito ilium damnare, fi no tra
det, quamuisnon folue irnummos: vtille emptorem fi-
nnli indicio, fi non reddit pretium. rice ille. qu£ fi £ta-
tis illius Iurifconfnltis probata erant, dicendum eft,non-
dum ita fubtilitcr & enucleate rem iftam illis tempori-
bu> explicatam fuiife.

Emptio & pure & fub conditione redid con -
trahitur l.vii. eodem.

VII. Emptio ram fub conditione, quampu
re contrahi poteft. Sub conditione, veluti, si

STICHVS INTRA CERIVM DIEM TIBI
PIACVIRIT ERIT TIBI EMPTVS AY-
REIS TOT.

Tam fub conditione.]  Enunciatio 1 . Non tantdm pure,
fed etiam fub conditione venditio contrahitur.l.h^c ven¬
dition. D.eod.vbi Vlpian.ait, conditionales venditiones
tuncperfici, ciim impleta fuerit. Conditio caufa: confti¬
tutio: Cum mihi domum tuam vendidifles fub condi-
tionc, fi nauis ex Afia veniret: appulfa naui,agere tecum
inftitui. Ciim te mihi obligatum negares, caulam hanc

attulifti

262  Franc. Hotom. in III. Lib.

attulifti.R. Quia certain ac praifentem contrahemhim
voluntatem efte oportet, non autem cx incerto euentu
pendere. Confenfus enim eft certaacpraftens,acnon fu-
fpenfa vtriufqne de eadem re voluntas.F.At nec etiam
obJigario ante conditionis euentum nafcitur: quemad-
modum Tub tit.Dc oblig.difhim eft. Dilceptatio cx fcri-
pto &fcntentia nafcitur: Vrrum lex, quatiubetconfen-
fum in emptione adhiberi, prxfentem in ipto pabto con-
uento voluntatem requirat.van verb fads habeat,liad
obligationis tempus referatur. Qoseciiin ita fint, r.eque
fummo iure acreu era obligatio cx contra (ft u conditio-
naii ante conditionis euentum nafeatur tamen iljud fei-
re oportet, in hike contra£hbiis,in quibus equitas & bo
na Hdes dominantur, plerunque natam ip(o contractus
tempore obligationem iudicari , tantum propter gquum
& bonum. nam ft quid pendente conditione acciderit,
pleri.sque Iurifconfiiltis placuifle Pauiusait, periculum
emptorts efte: fed & ft venditor velemptor clecefl’crit,
Cxiftente conditione obligatos heredes efte: quafi, in¬
quit, iarn contrabta eniptionein pratteritum.l. necefla-
no,g.D.dc peric.&com.

Intra certam diem till placuerit.]  Seqtlitur 11. Venditio
fub conditione) ft res intra certam diem placuerit, reifte
contrahitur. Caufa: conftitutio’.Oftauius mihi equum
fiium ita vendidit, ft intra biduum, quo ego ilium expe-
riripoUem ,placeret. poll biduum placuit. at ille confi-
lium mutarat. ltaque, cum vt eum mihitraderct poflu-
laftcm , remfauit, catifamque hanc attulit. Quoniam
venditioin emptoris voluntatemcollata , nulla eft,I.
hxc conditio,7.D.eod. Fir. At longe almd eft, ft voles :
aliudjft restibi placuerit. illic diftertur obligatio: hie
prgfens contrahitur, led tamen fiib conditione, ft res pla
cuerit. Dilceptatio ex verbo &fententia nafcitur,vtrum
ha:c verba , ft res placuerit, pnafentcin & certam, an ar-
bitrariam obligationem efficiant. Sed aptiflime hoc lo-
60  quatri poflet, ft forte moreretur apudemptoreequusj
vtrum pro tradito habendus eft , hecne, vt ipfi emptori
periret ? Quod mihi quidem propter asquitatem & bona
fjdem,qua: in hoc contradtu dominatur, itidicandum vi-
detur. bonxnamque fideiaduerfatur,redire emptorem:
& dicere, Equus eit mortuus, difplicebat.

Si tibi placuerit.  ] Inter has formulas, Si tibi placuerit,
empta res efto: & ft tibi difplicuerit, inempta efto: illud
intereft, quod in ilia,fub conditione emptio contrahitur,
vt modo diximus: in hac, fub conditione ccntrada em-
ptio diflbluitur.J.3. D. cod.

Qui rem commercio exemptam emt,fijciens, ni¬
hil agit: jin igmrans fifcientem venditor cm,
quantij'ua. inter eji,adjlringit,l.iiif.
v.vi.&l.xxxinj.D.eod.

VIII. Locafacra velrcligioft, itempubli-
ca ( veluti forum,bafilicam j  fruftra quis feiens
emit, qua: tamen fi pro profanis vel priuatis de
ceptim a venditore quis emerit, habebit adtio-
nem ex empto,qu6d non habere eiliceat,vt con
fequatur quod fua intereft, eum deceptum non
efte, Idem iuris eft,fthominem liberum pro
feruo emerit.

fmjlra quis feiens emit . ] Enunciatio I. Qui feiens reni
commercio exemptam emit , nihil agere intelligitur J.fi
in emptione, 34-§-i • D.eod. vbi Paulus ait, omnium reru
quasquis habere, vel poffidere, vel perfequi poteft,ven¬
ditio refte fit. quasvero natura vel gentium ius vel mo¬
res cmitatiscommercio exemerunt, earum nulla vendi-
tio eft. Item 1 . 6 .& l.liberi,70.D. eod. vbi Celfus ait, ho
minerii liberum emi afdente non pofle: nec cuiufcunque
rci feiatur aiienationem non efte: v t rei facra:, religiofa?,

A publics?. Ratio autem non eadem eft, qua: in ftipulatio-
ne: ninurum quia dan res non poteft. noil cnim ad rem
daiidam venditor obligatur.l. fi ita, 2.3. D. eod. fed quia
aequitas & bona tides qua: in hike contradibus dominan
tur, ab iftisemptionibus abhorrent. Quid autem, fi c]uis
liberum hominem, cum feruus erit, vendat ? Sed onmis
caufatalis emptio deteftabllisiudicatur. Atque hoceft
cjuod art Paulus, d.l.fi emptione inefas efl'c tales cafiis
expedare .

Habebit aflionem ex empto . ] Sequitur 11. Qui rem c6 -
merrio exeptam imprudens & a venditore indndus emit,
venditorem quanti fua intereft obiigatum habet.l.4. f .6.
& l.qui officij,cti.D.eod.vbi Modeft.ait,cum,qui nefeies
loca facra vel religiofti, vclpublica pro priuatis compa-
rauit, licet emptio non reneat, ex empto tamen aduerfus
venditore experieturivt confequattir quod interfuiteius,
nedcciperctur. Huiulce autem rci caufiim die arbitror,
non obiigationisveritatem, hoc eft ius fummum: fed bo¬
ll 11am fidem,quse, vt diximus,in hoc co'ntradu dominatur,
vtin haccontrouerfia iuris cum xquitate contentioap-
pareat: quoniam nihil tarn contrarium xquitati & bonx
fideieft, quamalterum infraudem inducere, atque ex a 1
tcrius infcitia predari. Ratio quoque altera cxiflmiari
potelEniinirum quoniam in emptionibus rerum non ea-
nmi corpus, fed vtilitas fpedatur. non enim ad corpus
earum dandtim, fed ad vtilitatem, que nobis abeft, prx-
ftandam,venditor obligatur.l.i .D.de ad.empt.& l.fi ita,
2S-D.dc  cont. empt-ubi Vlp.ait. cum qui vendidit, non
neceife habere fundum emptoris facere . Quocirca ft
quis ita difputet, Cum rei natura propter feientiam aut
ignorantia emptoris non mutetur, quomodopoteft igno
rami efte vendibilisi  fcienti autem non efte ? Sed  refpon-
detitr, non tam rem ipfam, quam iptiiis vtilitatem  vendi,
quod vel ex eo intelhgetur, quia rei aliens venditio  va¬
let,quetamenpreftari non poffit.l.rem alieiiam,a8.eod.
rei vero fuf emptio neque fcienti, neque ignorant! pro.

C  deft.l.fue rei, 16. eod. nimirnin quia rci niee vtilitatem
emerenon pofinm ,cum iam mea fit. Ret verb me£, in¬
quit Paulus, emptio tunc valet, cum ab initio agitur,vt
pofieffioncm emam , quam forte venditor habuit.l. ft in
esiptione, 34. D. eod.

DE LOC^ATIOEJJE ET COTSjDFCTlOl^E.

TITVLVS. XII.

Locatio & conduffio mercedecorisiitutasiatnn con
trahitur. jit fi extraneo pem'iUitur,iU.o demum
(latuente negotium valcbit:fin autemcon-
trahentes ipfi eius definitionem aiiud in
ternpu: dif}erant,prafcriptis ver¬
bis agetur.l.xxv. D. eod.

D

I. Locatio & condutftio proxima eft cm-
ptiom & venditioni,iifdemq; iuris regulis con-
ftftunt. Nam vt emptio & venditio ita contra¬
hitur, ft de pretio conuenerit: fie etiam locatio
& condudtio ita contrahi intelligitur, ft merces
conftituta fit. & competit locatori quidem lo-
cati adtio: conduttori verb, condtufti. Etqux
fupra diximus, fialieno arbitrio pretiumpro-
miflum fuerit, eadem & delocatione & condu-
dtione didta efte intelligimus, ft alieno arbitrio
merces perm lift fuerit. Qua de caufa ft fulloni
polienda curandave, aut farcinatori farcienda
veftimentaquis dederit,nulla ftatim mercede
conftituta,fed poftea tantum daturus,quantuin
inter eos conuenerit: non proprie locatio &

conduftio

inftit. Imp.Conimentarius. 26 )

condu&iocontrahi intclligitur, fed co nomi¬
ne & a<ftio pnuferiptis verbis datur.

Locatio & condudio proximx eft.]  Locatio&condudio
eft contradus bong fidei, de re aliqua ccrta mercede vcl
facienda, vel ad tetnpus vtenda , inter quos iure ciuili li-
cet, fadus •

Jifdemque intis regulis conftftunt.  ] Enunciatio I. Loca¬
tio & condudio iiidem iuris regulis finibusque continen
tur.l.x.D. eod. namvt venditor& emptorrei commer-
cium habere debent, fic locator & condudor:vt res ccr¬
ta, certumque pi etium, fic res opusve ccrtum , ita ccrta
merces hie exquiritur: quemadmodum confenfus vtriuf-
que in emcndo,ficin conducendo certain vtriufquevo-
luntatem interuenirc oportet. deniqtie vt illic,ita etiam
hie ex bona fide omnia exquiruntur.

Si merces conftituta ft.  ] Scquitur u. Vt primum de
mercede conucnit,locatio & condudio contrada Lntel-
ligitur,adioque vtrinque nafcitur.l.i.D.eod. vbiPau-
Jus ait, locatione & condudionem, cum naturalis fit, &
omnium gentium,non verbis,fed confenfu contrahi.Cu¬
ius loci interpretationcm initio (lipcrioris capitis expo-
fuimus. Imp. autemin 1. contradus,24.C. eod. ftatuit,
feripturam in hoc contradu neceflariam non elfe.Eodem
verb illud pertinet quod feribit Paulus in 1. qui operas.
3 8.D.eod.Qui operasfuas locauit, totius temporis mer-
cedctnaccipcre debet,fi per cum non fletit, quominus
operas pradlet. Aduocati quoque,fipereosnonftete-
rit, quo minfiscaufas agant, honoraria reddere non de¬
bent. Eodem pratereailiud fpedat, quod VJp.ait,in 1.
ite qu*ritur,i 3. in fi.& l.feq.D. cod.Taciturnitatc vtriuf
que partis colonuin in annum inceptumreconduxifTe vi-
deri: inquilinumautem, prout habitaucrit. quod etiam
Imp.  confirmat in 1. legem, 1 6.  C.eod. Atque hoc qui-
dem non natura, fed lure contradus: hoc eft, non pro¬
pria & infita vi contradus ipfius, fed ex eo iure, quod ei
leges attribuunt, nafeitur. Hocenim nonfummo iure,
fed ex equitatc conftituitur. Confenfum emm cum no-
minamus,certam & minimi: dubiam voluntatem intelli-
gimus. itaque fi decern tibi locem fundum, tu autem exi-
itimes quinque te conducere, nihil agitur.fed & fi ego mi
noris melocare fenfero ,tu pluris te conducere , vtique
non pluris erit condudio, quam quanti ego putaui. vti
feribit Pomp.in 1. fi decern,? 2. D.eod.

jtlieno arbitrio merces, pramifj'a.  ] Sequitur n 1. Merce¬
de in alterius arbitrium collata, fi is earn definiat, ratus
eft contradus: fin minus,nullus.l. fi merces,2?.d.eod. vbi
Caius feribit, mercede in perfon* indefinite arbitrium
collata, non valere condudionem indefinite, ita demu
valere,fi mercedem definierit. Quod ipfumfuperiore
<apite,§.2.didu efbubi docuimus caufam hanc effe, quia
verum pretium cuiufque rei, veraque merces cuiufq; ope
risilla eft,quarn virt boni arbitratu ftatui oportet. qui
vero certa* perfong arbitrio earn pcrmittit,deboni viri ]
arbitrio fenfiffe iudicatur.

Quantum inter eos conuenerit.  ] Scquitur 1111. Mercede
non aliter conftrtuta, quam vti poftmodum conuenerit,
non locati, fed prafcriptis verbis adio conceditur.l.fi tibi
polienda,22. D.de prefcrip.verb.vbi Caius feribit, fi ti¬
bi polienda farciendave veftimenta dederim,fiquide gra¬
tis hanc operam te fufeipiente, mandati eft obligation ve
ro mercede data, aut conftituta ,locationis condudio-
nisque negotium geritur.quod fi neque gratis hanc ope¬
ram fufeeperis ,neque protinus aut data aut conftituta fit
mcrcesjfcd eoanimo negotium geftum fuerit, vt poftea
tantum mereedis nomine daretur,quantum inter nos fta-
tutum fit, placet quafide nouo negotioin fadum dan-
dum effe mdiciunv. id eft prgfcriptis verbis. Quod vt in-
telligainus,illud feire oportet, olim Iurifconfiiltorum
opera certas communium litium & eaufaruni adiones
ac formulas conttitutas fuifle : casque Prxtores in fiiis
edidis proponere confueuifle. veluti, empti, locati,pro
focio. quod fi qua forte nafeeretur inufitata controuer-

A lia, turn litigatores vel fuomarte,rel Iurifconfulti ali-
cuiusopera fuat adionis formulam certis verbis, fecun-
dum padum inter ipfosconuentum, concipiebant: in
eaque verba & fponfionem faciebant, & indicium a Prat-
tore poftukbant. Pra:tor in eaipfa verba iudices recu-
peratoresve dabat: [fiparet , ] Maiuium fulloni pollien-
dafua veftimenta ea mercede, de qua inter ipfos poftea
conueniret, dedifl'e, neque Mteuius fulloni a quo tflfe-
dum opus acccpit, fatisfaciat, turn Mamius damnetur.
Hoecadioldeoprasferiptisverbis appellatur,quia Pra:-
tor hanc formulam non ex edido luo fumebat: fed liti¬
gatores verba ei pratferipferant, fecundum qua: iudicium
dari poftulabant. Egdem adiones, etiam In faftunij ap-
pellantur,quia ex fado ipfo,& pro ratione noug conuen-
tionis verba concipiebantur: denique fadum ipfum ex-
ponebatur . Datur ergo ex hac conucntione non locati
condudique formula, quia non proprio locatio eft: fed
tamen quiaparum admodum a locatione dilfert, ius om
B ne, quod locationisproprium eft, inea obferuatur: for¬
mula .tantum ipfiusadionis mstatur, aut potius noua
concipitur.Diftert autem Ikec conucntio a contradu lo¬
cations co tantum, quod in hoc merces ipfo contradus
tempore definitur : in ilia ipfius definitio in futurum
tempus reiicitur.

Cum utrinque res vtenda fruendave fine aliqua

mercede datur 3  non locatio & condudio eft  ,
fed contradus imominatus . ex quo
pnefenptis uerbis agitur.l.xvii.

I), de p reefer ip. uerb.

11. Pmerea ficut vulgo qusrebatur , an
permutatis rebus emptio & venditio contrahe
retur: ita qujeri folebat de loctftione & condu*.
dione, fi forte rem aliquam tibi vtendam fiue
fruendam quis dederit, & inuicem a te aliam
vtendam fiue fruendam acceperit. Et placuit,
non effe locationem & condu<5tionem,fed pro-
prium genus effe contraftus . veluti , fi cum
unum bouem quis haberet, 8c  uicinus eius »
un uni, placuerit inter eos,ut per denos dies in- »
uicemboues commodarent,utopusfacerent, >;
&apudalterumbos perierit:nequeiocati,uel «
condutfti, neque commodati competit adiio: »,
quia non fuit commodatum gratuitum, uerum »
prxfcriptis uerbis agendum eft.

Ita quart folebat.]  Enunciatio I. Olim dubitatumeft,

> an locatio & condudio fiue pecunia numerata, tantum
ex officio mortuo confifteret. l.ficonuenerit,23.D. com.
diuid.vbi Vlp.fic ait: Qute enim locatio eft, cum merces
non interceflerit ? Etenim fi originem fpedemus quam in
emptione veteresvrgcbant,conftatantefignandi arris in-
llitutumlocationcs fuifle. Etomninoficfereshabet,vc
contientio hare ad regulam locatioms & condudionis di-
rigenda fit, & ad bonum & cequum exigenda. Tantum
igitur illud ambigui potuit, an huic caufie locati & con-
dudi formulaconuenire poffet:cum ilia ob cas conuen-
tiones inftituta efl'et,qmbus nominatim merces pecunia-
ria & numaria conftituta fuerat. Hinc Vlpiaaus:Si quis,
inquit, conduxcrit numo vno,condudio nulla eftiquia Sc
hoc donationis inftar inducit.l. fi quis,46.D.eod.

Troprium genus eft'e contradus.]  Sequitur 11 .Cum vltrb
citroque res vtenda fruendave traditur,non ]ocati& con
dudiformula, fedpra:fcriptis verbisagitur.l.fi gratuita,

1 7.§.ficum.D. depra:fcrip.verb. vnde fumptus hie locus
eft. Idemcjnc traditur ab Vlp. inl.i .§.fiquisfernum. D.
depof. vbi ait: Si quis ferurnn cuftodiendum piftrinario

dederit,

2^4

Franc. Hotcmin I 11. Lib.

dederit ,&conucnerit, vt eius ferui opera: pro cuftodia A
peufarcntur, qpafi genu? locati Sccondudi interueni-
j-e: fed quiapecunia non datur, praifcriptis verbis datur
adio. Caufa: eonftitutio: Cum bos meus apud vici-
num leuiflimaipfius culpaelfetmortuus,aftionem in il-
Jum jnftitui, quantique resefletpoftulaui. Cum ille re-
cufaret, caulam hanc afterebat, quia leuiflima culpa in
locatione praeftareiur: hicautem locationon efl'et,quip-
penonpecuniariamercedeconftituta. Ego firmamento
contra hoc vtebar, At pars hums contradus & locatio¬
ns ratio eft. Difccptacio cx itjris feripti & non feripti co-
tentionenafeitur : An cum hie contradus proprie non lit
Jocatio, tamen quoniam ci par tnaxime , & prope gemi-
nus eft,iccirco exdcm in hcc,qii2 in illo pra-ftationes
debeantur. Etrefpondetur, dcberi.Valeatcmm squitas,
ait Cicero, qua: in pari caufa paria iura dc-fiderat.

Vmfcriptis verbis agendum.  ] Hoc modo : [fi parcret~\
Titmtnitacum Sextio conuenilfe, vt alternis tempori-
busalter alteriusbouc vteretur, bosq; Titij culpa Sextij B
cum apud ipfiim ell'et, interierit, neque eo nomine Titio
Sextius (atisfecerit, tu Sex tins ex squo & bono danetur.

TSp>n fun comtnodxtumgratunum .  ] Scquitur 11 x. Com-
modatum eflenifi gratuitum non potcft.l. in commoda-
to, 17.§.5.D.commod.vbi Paulus officium & beneficium
liocappellat. Item 1 . fi vtcerto,? §. nunc videndum.D.
eod-St §-3. fupra, De oblig. qutere contrah.

Crimea lege pr tedium utendimdatur, vt quandiu
merces foluatur, ad domimrn non redeat.Zenc-
nis mfiituto proprms contraUus insiituitur ,
qui Empbyteufis dicitur.ex quo , nifialiud
cautum fi*; rei totius interitus ad domi¬
nion pernnet, partis verd ad colo-
fium.l. i.C, de iur. emphyt.

C

III, Adeo autem familiaritatcm aliquam
inter fe videntur habere emptio & uenditio ,
item locado & condudHo: ut in quibufdam cau
{is quatri folcat,\itrum emptio & uenditio con-
trahatur,an locatio & condudtio.ut ecce de pne
, diis, qua? perpetub quibufdam fruenda tradun-
tur: id eft, ut quandiu penfio flue redditus pro
his domino prapftetur, neque ipfi condudtori,
neque hatredi ci us, cuive coducto rhcrcfvc  eius
id prsedium uendiderit, aut donauerit, aut do-
tis nomine dedcrit, above quocunquc modo
* tali co alienauerit, auferre liceat. Sed tabs contra-
tradu <5t U s, quia inter ucteres dubitabatur,& a qui¬
bufdam locatio, a quibufdam uenditio exiftima q
batur: lex Zenoniana lata eft,qua emphitcufeos
contradus propriam ftatuit r aturam,neque ad
locationem,neque ad uenditioncm inclinan-
tem,fed fuis padionibus fuleiendam: & fi qui_
dem aliquid padum fuerit, hoc ita obtinere, ac
{inatura tabs elfet contradus . fin autem nihil
de periculo rei fuerit padum.-tunc fi quidern to
tius rei interitus aceeflerit, ad dominum fuper
hoc redundare periculum: fin autem particula¬
rs, ad emphiteuticarium huiufmodi damnum
ucnire. quo iure utimur.

aliquam familiaritatem . ] Enunciatio I. Locatio vfque
eogemina&fimilis eft venditionis ,vt inter fe interdum
internofei vix poffint.l.i.D. cod. Itaq; non modo plergq;
condudiones olim redemptiones dicebantur, veruni etia

resipfatcondud* in bonis condudorum efic, bonaque
ipforum condudorum dicebantur: queadmodum in Vcr
rina: 3. Commtntarijs demonftrauimus. Hinc Caiusl.
19.81  20. D.dead.cmpt.Vetercs, inquit,in emptioneve-
ditionequeappcllationibus promilcue vtebantur: idem
eft & in locatione &condudidne. Qua: verba ad tit.De
publicanis pertinent, vt legis inferiptio demonftrat. Ita-
que mtelhgenda funt, quafi dixifl'ct, vetercs in publico-
rum ac vedigalium traditionibus, quam nos locationem
& condudionem vocamus, fape venditioncm & redem-
ptionem appellafle. Hinc illud Verrine 111. Vbicon-
fuetudo Cenforum in bonis ( pra:dijs,predibusque )  vert
dend s? id eft, elocandis. Hinc Publicani, redempeores
vulgo dicebantur.Eiustamen rei ratio in confuetudine
populi Kom.pofita eft.tnoris enim fuit, vt Ccnfores hafta
polita in foro,ex roftris,publicorum & vedigalium con-
duftiones audione eis,qui pluris licerentur, traderent.
itaque qui conducebant, Mancipes dicebantur. quod m-
ftitutum etiamin operibus publicis, interdum eriamin
priuatis feruabant: vt qui minoris opus faciendum lice-
retur atque fufciperet ,ci addiceretur : quod ex eadem
oratione Verrina & Rabonio licet mteliigi.

Lex Zcntmia Lata efi .] Sequitur 11 .Darefrucndum agru
ca lege, vt quandiu merccsfoluatur, nunquam ad domi¬
num reuertatur, nec locatio,nec venditio eft. led Zeno-
nis lege, Emphytcufis appcllatur.l.i .C. de iure emphyt.
vbiZeno ait: lus  emphyteuticarium ncquecondudio-
nis nequealienationis eife titulisadiiciendum : fed hoc
ius tertium elfe,ab vtriulque memoratorum cotraduum
focietaie feparatum , concepuonemque ac definido-
nem habere propriam. Hums autem originem contra¬
dus vocabuium jpt'um  demonftar. nam ep.puTdt'eiycoufc
rere eiftvt hale  apppareatuum ilium viurpan  coeptum,
cum agn delerti atque incuhi,non  facile colonum  repe-
riebant, qui cum impendium magnum in illorum cultu¬
re  & confitione, atque, vt nunc ioquimur, meiiorationc
fecilfent,ab iisdifeedere cogerentur. Inftitutum iguur,
vtnon ad tempus, fed in perpetuum, velcerte ad tem-
pus longiffimum, l'li agri locarentur, ea lege, vt quan¬
diu merces folueretur, tandiu ,vel ceue vfque ad longif¬
fimum illud tempus retinerentur. Ex quo facile mtel-
ledu eft, quid ab emptione, quid item acondudienc ca
tradushic difterat. nam cum omnium fexfint partes, in
duasquidern perfonarum, & rei tradcndK ratione, nihil
afuperioribusdift'ert. In mercedcautem location! qui-
dem fimilis eft: emptioni verb dilfimilis, in qua non plu-
ribus & incertisfunmiis, fed vna &certa precium pertoi-
uitur. I11 confenfu autem a locatione hoc differc , quod
illicresad tempus, hie verb in perpetuum iraditnr:a ven
ditione verb, quod per cam res femcl tradna pure alie-
natur : hie verb fub conditionc, fi merces perpetub fol-
uatur. In iure rurfusab vtroque ita difcrepac r qubd in
locatione, rei periculum ad  foJum locatorem pertioetiin
venditione,ad folum emptorem :hic verb permiftc ad
vtrunque pertinet. namfires tota intcrcat,periculum
ad dominum fpedat: fin ex parte tantum,ad colonum.
Ridiculum eft autem exiftimare , genus hoc contradus
primum a Zenone excogitatum fume. nam populi Rom.
mftiiutum eft iam inde, ex quo ltaliam fubegit. quod
Plutarchus in Gracchorum vita his teftatur verbis :pt»-
p.cuot  Tifs TfflV a?vyu7,‘vav •gapa.s,o<rbjj t'atrifMyTO tsoKi-
p.ffl, alwpty I'Tzi'Bfa.ex.ov, tlwSt eroiluiniSn/j"atcut,tSi-

Soatu/ Yiu.iScu id]; aKTiipoirt vj>- drro'foif vaJy rrohncov,

aTryfopcLe is eraxbJj tt< to  St ipsV/sy ithSan .  Ideft, Ro¬
mani hnitimorum agrum bello captum partim vendebat,
partim publicabant,eumque tenuibus ciu lbus fruendum
dabant: qui tributum non magnum in £rar:um referrent.
Appianus etiamhac dere Jibro Debeilis ciuilib.i. his
verbis: Payeuai  7Zul irciKtaJ/  srcXipuM Kd.jJ /aipn gcipx-
pttv“h yiTspiipct ihSpCtuor , vj/ietotm tveutufov  , il c-ts rdf
‘BfoTtPov i'erat Hteftsytsi atto  tripav teaTthtyov, xgl TaSi

pin evili tpptspiuv iirwotsv. iff Stynf  Tnf  SopvKTi'nxsrtpi
euv tudifo ts yiyvcpivni , tLuj  p.iv i^Hpyetaptvlw cwtika
T 4 i ohufopivoti iTnSdpisv s ii issi'syaaMy, H <*»•

7 Leu

limit. Imp. Commentarius 26f

Tla <fl Up}«V i\  T ''vOAifJ.lt  T07S itrUJJ  , K«ft! >(JU fJ.UPt?& A
tTrAtfoot*, M ctya.yinit VairyiKld S'clAttyety ermiipi/T-
7oy- iv lotjadi ion iStAKtrn i>hi  ■ritetTAYtm
dayx.cip7rar dwciTit uiv  7*V tmuptfj.ivctv,  -rqi/TOi <f e TfcV
fU 7 <in>fj.tvtiP •  Iddt, Romani ciim ualiam ftnfimftibigc-
rent, agri partem occupabant: & vel vrbes quo colomav
deducerent, ibi condebant: vel in iain conditas, colo-
nos ex plcbc fortitb dudos cducebant. -  quod quidem in-
ftitutuillorum eo pertinebat,vt his tanqua propugnacu-
iis an praffidijs vterentur. Agros aute bello partos,fibiqj
in perpettiu rcferuatos, eosquide quiculti erant,coloms
cotinuo diuidcbjnt,vedebat,elocabat:eos verb qui pro¬
pter bellum inculti acdderti erant, quorum magna erat
copia_ quia nondum illis vacabat in fortem mittere , au-
dionabantur: eisqueaddicebant,qui colere vellent: vc-
digaliimpofiro.mmutarum quidem frugum decuma,re-
liquorum fruduum quinta. Hsc Appianus. quoetiam
illud Siculi Flacci pertinef: Vt verb Romani omniu gen
tium potiti'funt, agrosex hoftecaptos in vidorepopulu B
partiti funtialios verb agros vendiderunt.Item: Pottqua
ergo maiorcs rcgioncs ex holle capts vacare coeperunt,
alios agros diuiierunt, affignauerunt: adi ( kgendum
puto a l 11  ) ita remanferunt, vt tamen prattoria efl'ent:
ideft, quorum vedigal ad irrarium pernnet. Et paulo
poll id cxponit ,vnde Feudorum origincm intelligcre
pofliimus: Horum ergo agrorum nullum es,nulla forma,
cjuae [fublicitfidei]  poflefloribus teftimouium reddat.Hy
genusetiam nonnulla quead liunc locum pertinent, his
fcribit verbis: Vcdigales agri funt obligati,quidani Rci-
public^ populi Rom. quidani cbloniarum aut municipio
rum,autciuit turn aJiquarum, qui &  ipfi plerique ad
populum Rom. pertinentes, ex holle capti, partitiqup
acdiuififimt per  centurias, vt affianarentur nulitibus
quorum virtute capti erant, amphus quam deftinatio
modi:  quam verb militum exigebat nuhierus, qui fuper-
fiierantagri vedigahbus fubiedifunt, alij per annos,
alij verb mancipibus ementibus, id eft conducentibus in i
annos centenos. Et quoniam hucufque proucdi fumus,
placet etiam infigne quoddam aliud contradus genus ad
hunc locum magnopere periine.is adfcribere,quod in
libro Lmij 41  .repeno his verbis: Cum confules in pro-
Mincias prohcifci vellent,priuatt frcquetes, quibus ex pc
cunia quam M Valerio & M. Claudio Coll', mutuam dc-
derant, tertia penfio debebatur, eo anno adierunt fena-
tum* quia Confulesciimad iioiium bellum, quod magna
dallemagnisquecxercitibusgerendum ellet,vix xrarifl
fufficcret^ negauerant efle vnde ijs in prefcntu foluere-
tur. Senatus quercnteseosnon fuftinuit: fi m Pumcum
bellum pecuma data, in Macedonicum quoque bellum
vti Relpublica vellet, a !ijs ex alijs orientibusbellis,quid
aliud quam publicam pro beneficio tanquam ob noxani
fuam pecuniam fore?Cum & priuati*quum poftularent,
nectamen foluendo are alieno relpublica eflet:quod
medium inter aquiim & vtilc erat, decreuerunr,vt quo¬
niam magna parseorum agros vulgo venalesefle diceret,
& fibimet empt:s opus efle: agri pubhci, qui intra quin-
quagefimum lapidem eflet, copia ijs fieret. Conlulcsa-
grum fftimaturos, & in iugera afl'es vedigales, teftandi
caufa publicum agrum elTc, impolituros: vt, fi quis ciim
foluere pellet populus, pecuniam habere quam agrum
mallet , reftitueret agrum populo.l|ti earn conditionem
priuati accepere.Trietius tributus is ager,quia pro tertia
parte pecunigdatus erat,appellatus.

Depradijs , outper^etuo. J  Hmc Einph)’teut£ ius,Ius
perpetuanum appellatur in 1 .1  *i. & ?. C.de locat. prgd.
ciuil.Se l.i .C.deoff. comit. facr.pala’t. EtEmphyteufis,
perpetua condu&odicltitr aGordiano Imp. l.viam , 10 .
C.locat. Pdteft tamen efl'c & temporarium, vt paulo antq
dicebamus.idque Vlpian.confirmat in 1. vlt. D.fi ag.vefti-
gal. dijm tamen modicum non fit. nam decern aut viginti
annos pratfinire nulla ratio eft: cum tarn exiguo Ipacio
colomis friiftum ex arborum confitione non magnum fa-
cere pollit: nifi forte aruorum tantum negocium effet,
id cftjVt Ipinis, vcpnbus, alijsque fublatis ager colcretur.

fationesquefrumentarigfiercnt. Tempusigiturferevi-
te horn ms fpacium intellig ndum putarcm , quod cen¬
tum annisdefin.tur l.an vfusfr.; 6. D.de vfufr. Nam cum
hmphyteutg ius alicnandi, in rem agendi , leruitutem
imponendi , opus nouum nunciandi, interdiccndi vti
poffidetis concedatur: abfurdum eflet credere, ei qui fex
leptemve annorum poft'effioneni haberet , tantum iu-
ris permitti .

liquid patfum fiterit .] Sequiturm . Emphytcufi
contr eta , nifi quid alud cautum fit, rei totius interims
add minrim pertinet, partis verb sd colonum l.i. C. de
iur. E rphyt item l.z.vbi Itiftin. ftatuit, vt qugcunque
leges pacte in contrahendo feriptoque coniprthenf^fue-
rint, ex  valeunt : quod fi nihil aliud cautum fit , turn fi
Emphyteuta t iennium integrum pendere mercedem cef-
larit, adimi ei eiusfuumpoftit. Item l.j.vbiidem ftatuit,
vt fi nu;la contraria lex pada fit, Emphyt~uta ius fiiutn
ali< nare non poftit, nifi prius illud domino obtulprit eo-
dem prccio,quod alius ofterat.

Cum artifex confhtuto precio quid ejficit,//quidem
exJua materia ,venditioifin ex cius qui tu/jk,

- conductio contractu meiligiturd.ii.eo.
l.xx. & Ixv. De coni, empt .

1111. Item qiijeritur, li cum aurificeTitius
conuenerit, vt is ex  auro fuo ccrti ponder is
tertaque forma: arnulos ei fccerct, &.  acciperet
Cveibi gratia}decem aureos : v'trum emptio
&e  venditio, an locatio & conductio contrahi
videatur ? Cafsius ait, materia- quidem emptio
item & venditionem contrahi, operae autem lo-
cationcm & conductioncm. Sei placuit, tan-
C tumemptionem & venditione contrahi. Quod
ft fuum aurum Titius dederit, mercede pro opc
jra conilituta: dubiumnon eft, quin locatio &
condudtio fit,

Cttjfius ait materU quidem.  ] Enunciatio I. Cum artifex
conitituto precio ex iua materia rem cfficit, Cafli/fen-
tentia materia; quidem emptio, opens verb condudio
contrahitur. Nam cum operarum emptio dici non poC-
fit, locatio ea ex parte dicatur nec efle eft. Rurfiis cum
materia non Jocetur,fed in perpetuumabaJienetur, ven¬
ditio abea parte vocanda videtur. Caufic conftitutio:
Cum milu tecum conuen flet, vt ex marmore tuo iruhi
■ftatuam efficeres,eaqudefteda,fed nondum tradita fuil-
. fet,furto fublataeft . Precium a me conftitiuum po-
llulas:quoniam, vtluperiiisdidum eft, rei venditg peri T
culumad emptorem, etiam ante traditionem fpedat.
D Ego reculabam, atque haevtebarratione , quia emptio
elt non fadi & operarum > fed rei certe comparatio- Ego
verb fadum & operas tuasconduxi.F. At tu non tantum
operas conduxilti, fed etiam matenam a me comparafti:
res autem ex potiore fui parte aiftimanda eft. cumigi-
turabste nihil, a me omnia profeda fint,me£ partis ra¬
tio potiflimum habendaeft. Difceptatio ex contrarie
fcriptis, An ciim hiccontradus& emprionis& condu-
dioms fit particeps, quia tamen potiore ex parte res fdli-
mandelunt, emptio tantum appellari debeat.

Tantum emptumem contrahi.  ] Sequitur i j.  Repudiata
Caffij l'ententia, cum ex Iua materia rem artifex cfficit,
emptio tantum & venditio contrada iudicatur. I. r.p.eo.
vbi Cams fcribit,vnum efle negotium. idemque Sabinum
fenfifle Pomponms fcribit in l.Sabinus,?,o.D.de cont.cm.
vbi aiteu reipondifleffi quam rem nobis fieri velimus.ve
luti ftatuam, vel vasaliquod,feu veftem, vtnihil aliud
quam pecuniam daremus, emptioncm vidcri: ncc vllam
loeationem efle ,ubi corpus, ipfum non detur ab eo cui

id fieret. quod ide ureterea cofirmat in l.fcribit. j - .D.de

1  Z aud.

266  Franc. Hotom. in III.  Lib.

atid.&arg.Etineandem fentcntiam lauolenus feribit in A
Fconuenit, ^f.D.eod.fi conucnit mihi tecum, vt certum
numerum teguiarum mihi dares ccrtoprecio fi quidem
ex tuofundo, emptionem elle : toties enim emptionem
elle, quoties materia in quaaliquid prseftatur, & immu-
tatur, &alierratur. Verumaduerfari Paulus videturinl,
item fi, zi.D.  locat. vbiait: Cuminfulam aidificandam
loco,vt fua impenfa conductor omnia faciat, proprieta-
tem quidem eorum ad me transfert,& tamen locatio eft.
locat enim artifex operam fuam, id eft, faciendi nccefti-
tatem . Huic autem obieftioni refponderi facile eft ex
d.l. Sabinus vbi ait:hanc caufam iilius elle propterea dif-
fimilem,quia fubftantia hoc cafu a me proficifcitur:quip-
pe,cum area aidium pars fit potiffima 1. quires 8. §. a-
ream, D.de folut.

Quin locatio & conduEliofit.~\  Sequitur hi.  Cum ar¬
tifex aliena ex materia conftituta merccde rem efticit,
locatio tantum&condudio contrada iudicaturl. z. D.
eod. & l.conoenit, . D. decont. empt. vbi lauolenus I

l'crtbit, toties condudionem rei alterius elle , quoties
materia in qua aliquid prseftatur,ineodem ftatu eiufdem
manet. Caufe conftitutio : L. Pifonicum in riifpania
Prztor diet,nefcio quo pado dum armisexercetur ,an¬
nulus aureus quern habebat , fradus eft& comminutus.
Cum velletfibi annulum facere, aurificem iuflitvocari
in foro, ad fellam, proxime tribunal, & eipalam appen-
dit aurum. hominem in foro iubet fellam ponere, & fa-
cere annulum omnibus prslentibus,Cum fadus eflet an¬
nulus, & is cuipiam alteri placuiffet, eumilli quamo-
ptime vendidit: Locator vindicat. Intcntio: Meus eft hie
annulus.Depulfio aurificis, quipro emptore propugnat;
Imomeus. Q_. Vtriusfit. R. Quialpecies quarqueil-
Jius eft,qui cam efficit l.idem Pomponius, j .D.de rei vin-
dica. Ego tibi alterum ex altero auro efficere fum para-
tus.at hie meus eft. aliud eft enim aurum, aliud annulus:
vt multis verbis docuimus in §. cum ex aliena, De rer.
diuif. F. Ategotuasoperasvtinmeareoperareris,con- C
duxi, meoque iuffa ac mandatu in ea elaborafti. Difce-
ptatioex contrarie feriptis: An, cum effedoris fpecies
qusque fit, ea tamen qua ab eo fada eft, qui operas fuas
locauit, vt in materia libitradita operetur,nonfit. Et
refpondetur, non effe. Qua: cum ita fint, quzri poteft,
vtrum redemptio annonas prseftands qua veteres vteban-
tur, emptioan condudto dicenda fit. Equidem quod ad
publicanosattinet, condudionem iccirco efleputo,quia
ex fundopopuli Rom.vedigaiia colligebant, operasque
in eo dabant. Atfi qui prccio accepto receperunt,fe
eertum frumenti numerum prarftaturos, quoniam & rem
& operas preftant, emptio ac venditio videtur. Locus
tamen quenfeSc Verrina i v. fubijeiam, aduerlari vide¬
tur : At verb pratdarum diem repofuifti, Verrea vt age-
rent, & vt ad eum diem qua: facris epulisque opus elfent
in compluresannos locarentur. Sed refpondebitur , ve¬
teres promifeue contractum hunc,tum emptionem turn
locationemappellaffe. Vcruni ad Lfihiqui, i4.C.]ocat. D
quid relpondebimus ? Si hi qui a vobis redemerant fru-
mentum & hordeum annonse inferendum, accepta pe-
cunia fidem fefellerant: ex locato agere cum eis poteftis.
Cuius lane loci repugnantia eiufmodieft ,vt quaillam
rationc diflimulemus, non difpiciam nifi forte hoc dica-
mus, non ex contra£tus natura, fed ad antiquorum con-
fuetudinetn ac fimilitudincm id referiptum fuifl’e.

In hoc contra&u qu<e pmtermiffa funt, ex ecquo &
bonofupplentur, & leuiffima culpa pmfiatur.
conduffore autem ante tempus defunUo,
hares in ms ipfiusfuccedit l. xxv.D.
eod. It],  l.xvii. C. cod.

V. Condudor omnia fecundum legem con-
duftionis facere debq;: 6c ii quid in legepmer-

mifsu fuerit.id ex bono &ajquo prsftaret. Qui
pro vfu aut veftimentorum, autargenti, autiu-
menti, mercedem aut dedit, aut promifit: ab eo
cuftodia tabs delideratur, qualem diligent if-
fimus pater familias fuis rebus adhibet. quain li
prjeftiterit,& aliquo cafu fortuito earn rem ami-
ferit,dereftituendaeanontenebitur. Mortuo
condudore intratempora conductions, h$rcs
eius eodem iure in condudtione fuccedit.

Secundum legem conductionis.]  Enunciatio I. Quq leges
nommatim rnhoc contradu pasflae funt, ea: potilfimufii
obfueruanturl.Amerces,zy-S-condudor, D.eod.vbi Ca¬
ms feribit ,condudorem omnia fecundum legem condu-
dionis facere dtbere : cum enim fit bomefidei iudicium,

; nihil magis bpna: fidei congruit, quam id prxftari, quod
inter contrahen tes adum eft: vt ait Vipianus in l.ex empt.
11 .D.dead.empt. eodemque pertinet l.circa, iC.Io-
cat. Itaquecum fundus ita locatus eflet, vtetiam fi quid
vi maiore accidiflet, praritaretur,lulianus pado ftandum
elle refpondit I.fi quis,y.§.iudicanms, D-locat. Prgterea,
cum in locatione conuenilTet,vt inquilinus ignem ne ha-
beret,fihabuerit,tenebitur,etiam fi fortuituscafusadmi-
fit incendium: quia non debuit ignem habere, aliud eft
enim ignem innocentem habere: perrruttitemm habere,
fed innoxium ignem. Idemqueferc traditur in 1. videa-
mus, 11 .§.  vit.D.eod.

Legem conduciionh. J  Lex pro  contradus forma, id eft
padion ibus  & c6ditionibus,que contradui  formam dant
vt in  Comment.verb.iur. docuimus.

Ex bono & tequo fira/entare.] Sequitur 11 .  Quod in hoc
corrtradu prattermifium eft, id ex rrquo & bono fupplcn
debet.l.z. &l.prx!es, 17. C.eod. vbilmpp. feribunt con-
duftorem quimoramin mercede foluenda interpofuit,
vfurasetiam dequibus mentio nulla v'nquamfadaeft,
debere.Item in l.fi in lege, 14. D.eod.vbi Paulus ait,fi in
lege locationis comprehenfum fit ,vt arbitratu donuni
opus approbetur, perinde habetur, ac fi viri boni arbi-
trium comprehenfum fuillet: idemqj feruatur, fi alterius
cuiuslibetarbitrium comprehenfum fit. namfides bona
exigit,vtarbitrium taleprseftetur, quale viro bono con-
uemt. Hasc ille. Pr^tor igitur noti in verba conuentio-
nis, vt in ftipulationibus, iudicium dabitfted poteftatem
iudici permittet, ex aiquo & bono dijudicandi, aiftiman-
diquequid alterum alteri dare facere ex hoc contradu
oporteat. Itaque audor non certain fumtnam iudicio
petere, fed hac fornmla vti debet: Quicquid te mihi ex
bona fide dare facere oportet • Ob eamque caufam pie.
rseque in hifee iudieijs  controuerfi* ex uiris St equitatis
contentione nalcuntur.veluti,cuin agros flumen vicinum
lnundalletiuiumainque vaftitatem efteciflet,petcbat co-
lonus vtfibi merceseiusanni remitteretur. Intcntio:Mer
cedem (quam tibi forte reprefentaui) debes reftituere.
D.Nondebeo.Q_. Andeb»at.R. Quia legi contradus
ftandum eft. F. Atsquum non eft, vt ego & frudum
omnium , & prfterea mercedis iaduram facia in. Dilce-
ptatio ex iuris ^quitatisq; contentione nafeitur: An cunt
legibusm contrahendo padis ftari debcat, tamen pro¬
pter equitatis rationem remitti aliquid oporteat. Vipia¬
nus in l.ex condudo, 17.5.1 .refpondet,calamitatem vis
maioris inter colonum & dominum ita partiendam elle,
vt ille impendi],hic mercedisiaduram ferrqt.non autem
frugum tenuitatem,fed lngetitein vaftitatem & calannta-
tem,mercedisremiftionem mereri.

Cujhdia talis de/ideratur.  ] Sequitur in. Condudor
leuiffima culpa prgftat,cafum verb no prjeftat l.fi merces,
2f  .§.pen. D. eod.vbi Caius feribit, culpa abefiefi omnia
fada fint, que diligentiffimus quilq; obleruaturns fuillet.
Quibus verbis fignificare videtur,culpa leuiffima hoc iu¬
dicio preftari.cutameex l.cotradus, D.de reg.iur.&l. 3.5.
l.D.naut.caup.coftetjinlocatoieue tantu culpa redargui,

Diftin-

inftit. Imp.Commentarius. z6y

Diftinguendum igitur, vtrum rei locatio fa&a fit, an o A
peris, namillocatij leuevn tantum , hoc verb etiam leuif-
fimam prxftari.vt in d.l.fi merces,vbi de columna depor-
tanda commemorat.Itemin l.item qu2eritur,i3.§.fi gem¬
ma, eod.alisque innumeris: vbi traditur,in opens faciun-
di iocatione imperitiam culpa: afcribi.

Hera eius eodem iurt.  ] Sequitur j 111. Conduftore
ante pratftitutum tempus dcfundo,hxres eius eodem iu-
refucccdit l.viam, i o.C.cod.vbi Gordianusait, fiueper-
petuacondudio fit, earn ad h^redes tranfmittiifiue tem-
poralis,intra tempora locationis hxredi quoq; onus con-
traftus incumbere. Itaque Vlpianusinl.ledaddes, i?.§.
pen.D.eod.ex condudo adionem, inquit, etiam ad hat-
redes tranfire certum eft.Quod idem in locatoris h^rede
dicendum eft: quoniam hxredes perfonam defundorum
fuftinent: nec quifquam eft (  ait Cicero ) qui ad vicem
defundi propius accedat,quam hxres. Caulae coftitutio:
Q_ui fundum inpluresannos colendum locarat,deceflit:

& cum fundum legauit. Legatarius cogi voiebat colo-
num,vt eum fundum coleret.inteutio eft. Debes fundum
vfquead prxftitutum tempuscolere. D. Non debeo.Q_.
An debeat. R. Quia non tibi,fed hasredi fum obhgatus.
quoniam autem hatredis non interett, conftat oblieatio-
ncm interireicum obligationes ex eo,quod intcrcft,pen-
deant.Legatarij autem non in ius,fcd in rem defundi fuc
cedunt. F. At legatarius vna cum re,ius etiam ipfius rei
adipifeitur. Difceptatio ex feripto & iententia nafcitur :
An cum legatario & res & iura eius debeantur,iccirco ius
locationis quod perfonale eft, eidem debcatur. lit rc-
fpondetur,nequaquam.non enim rei,fed perfonx hoc  ms>
atque obligationem deberi l.qui fundum , 5 z.D.  eodem.
vbi Iulianus ait, quod fi colonus vellet coJere, & a lega¬
tario prohiberetur, cum batrede adionem habiturum: &
hoc detrimentum ad heredem pertinere.

D E SOClETjtTE.  C

TlTVtV*. XXII.

Soctetaf turn omnium bonorum,turn uniusnegocia-

tionis reft# contrahitur; partes autem, ft defi¬
nite funt,ita J'eruantur: fin minus,xqua-
biles intelltguntur l.r.§,vit.D.a<Ht.

I.  Societatem coire folemus aut totorum
bonorum,  quam Gratci Ipecialiter rnyuvUv  ap¬
pellant: aut vnius alicuius ncgociationis, veluti
mancipiorum vendendorum, emendorumque,
aut olei, aut vini,aut frumenti emendi,venden-
dique. Et quidemfi nihil de partibus lucri &
damninominatim conuenerir, xquales fcilicet ;
partes & in lucro & in damno fpcdtantur.Quod
ft exprelfe fuerint partes: ha? feruari debent.
Nec enim vnquam dubium fuit, quin valeat con
uentio/i duo inter fe pafti lint, vt ad vnum qui-
dem dua? partes & lucri & damni pertineant, ad
alium tertia.

Mt totorum bonorum.]  Enunciatio I. Societal turn om¬
nium bonorum, turn etiam partis alicuius rede contrahi
tur I.5.D.eod.vbi Vlp.ait,focietates contrahi fiuevniuer
forum bonorum, fiue negociation is alicuius,fiue vediga-
iiijfiue etiam rei vnius in vniuerfali focictate, oinnes res
qua: coeuntium funt,continuo commur.icaiminitaque &
lisereditas, & legatum, & quod donatum eft, aut quaqua
ratione acquifitum,communioniacquiritur I.1.2.& j.d.
eod.Dc particulari autem focietate, veluti negociationis
exenapluin eft in Oratione pro Quintio,in qua C. Qunv-

tius cum Scx.Nxuio focietatem eoierat de ijs rebus,qua:
m Gallia compararentur.item in Verrinis,de publicatiis,
quorum alij decumarum,alijportorij,alij fciiptura^fiuc
pafcuorum vedigalia redemerant. Rei verb certe focie¬
tatem Fannius & Rofciuscoierant nimiru Patiurgi lerui.

jSecptalcs ft ilicet partes.]  Sequitur 11. Partibus non
difinitis, ex atquocontrada focietas intelligitur.l.fi non
fuerint,ij.D.eod.vbi Vlp. ait,fi non fuerint partes focie-
tati adiedx, equas eas efi'e intelligi. fed qu^ro, vtrumne
cumvtriufque par impendiumeft, vtfi vterque centum
aureos impend it: an verb etiam cum alter plus altero in-
fumpfit ? veluti fi alter ducentos, alter centum duntaxat
impenderit.Nam primo cafu fquitas fumnia eft,vt vbi par
impendium eft,indeparfruduscolligatur.AtcQmimpar
ex pc nli ratio eft,impar quoque accepti ratio videtur elfe
oportere. nam yt ait Arid. lib.Poli. ii  .ca.vi. duktii-
tteuov’itrov uiiiyctr  7 tit tKcnav (/.vufv,  7 oy tsaiviyictuna.-
ftiM printf iovTnl honor-ndi, nt tvs  ifiapyfis
\ 'tav i 7 ttytro/j.hav.blon  xquum eft,inquire centum minis
tantundem eum percipere, qui minam vnam contulit,
quantum ille,qui reliquum omne impedit: hue  fbrtem,
fiue acceflionem fpedemus.Id autem a Triboniano pre-
termiflum efle, nifi tarn niulta longe grauiora & maiora
prctcrnufla eflent, mirari hoc locopoftemui. Qiieri aute
hac eadem ratione poterit-.Si quis pecuniam quidem non
niaiorem contulerit, operamvero preter pecuniam im¬
pend erit, definitis partibus vtrumne pares lucri & damnt
pares,an verb pro impendij proportionedebebatur: cum
in mipendio &  pecunia &  opera numeretur? Quod mea
Iententia potius exiftimar.dum eft,propter eascaufas>
quaspofterius cognofcemus.

Quodji exprej]k fuerint.  ] Sequitur hi.  Qn£ partesin
contrahenda focietatedefinitafunt, quamuis fint ins-
quales,fi tamen & in lucro & in damno aequales fint,fer-
uari debent.l. quid enim, go.D. eod.vbi Paulus fcribit,
conueniens die boni viri arbitrio, vt non vtiqj ex equis
partibusfocij fimus:veluti,fi alter plus opera 1 ,mduftrut,
gratix, pecuniae in focietatem conferat. Veluti, cum
vterque noftrum mile aureos impenderet,conuenit intec
nosjVt fiue lucrum fiue damnum ex negociationc contin-
geret, eius ego befiem auferrem, tu trientem. Hac pa-
ftio ob cam caulam valebit, quoniam atquum eft, ad que
mains ;periculQ pertinet', ad eundum etiam maius emo-
lumentum pertinere. Et fi xquitas in focietate maxime
quaritur,vbi maior equalitas eft,quam vbi par damni &
emolument! ratio eft? veluti,vt fiduodccim lucrifafti file,
ego tieilcin amittam,tu tnentein.

Lex in focietate, ut urns duas lucri partes, unarm
dammferat: item,ut alter pecuniam,alter ope-
ram folam prtefter.item ut unus damni expert
fit,ualet : qute pars autem de alterutro tan¬
tum definita esi, eadem ad alteram quo¬
que pertinet l. xxix. xxx. eod.

11; De ilia fane comientione quantum eft,ft
Titius & Seius inter fepafti Tint, vt ad Titium
lucri dux partes pertineant, damni tcrtia:ad Se-
iumdux partes damni, lucri tertia: anratade-
beathaberi conuentio? Quintus Mutius contra
naturam focietatis talem padtionem efleexifti-
mauit, & ob id non efle ratam habendam. Ser-
uius Sulpitius ( cuius ftntentia prxualuit) con¬
tra fcnftt: quia fxpe  quorundam ita precio -
fa eft opera in focictate, vteos iuftum fit con-
ditione mcliore in locietatem admitti • Nam
& ita coirj polfe focietatem non dubitatur,
vt alter pecuniam conferat, alter non con-

Z 1  ferat,

268 Franc. Hotom. in III. Lib.

ferat, & tamcn lucrum inter eos commune fit:
quiafirpeQpeTaalicuius|u-o pecuniaualet. Et
adeo contra QuintiMutij fententiam obtinuit,
Utilludquoque conftittM pofieconuenire, ut
quis lucri partem ferat, de damno non teneatur

*  fieri quod & ipiiim Serujus conuenientcr it  fibi exi-

ftimauit. Quod tamen ita intelligi oportet, ut fi
in alia re lucrum, in alia damnum illatum fit:
compenfatione fada, folum quod fupereft, in-

* lucrii telligatur it  lucro eife. Illud expeditum eft, fi in

unacaufapars fueritexprdfa: ueluti in folo lu¬
cro, uel in folo damno: m altera uero omifla: in
eo quoque'quod prztermilfum eft , eandein
partem feruari.

Mutius contra naturam.]  Enunciatio I. Lex vt lucri dug
partes, damni vna tantuin ad vnum e foeijs pertineat,Mu
tio non placuit.l.MutiuSjjo.D.eod.vbi Paulus ait,Mutiu
fcripfiire,n 6  pofie focietatem coin, v t aliam damni,aliam
lucri partem locius ferat. veluti, fi inter nos qui par ini-
pendium in focietatem contulimus conueniat, vt ex afle
lucri befl'em,tu trientem: contra ex aife damni ego trien-
tem, tu befl'em percipias. Nam cum xquitas in focietate
maxime quxritur,vbipar impendium eft, ibi!parem&
damni & emolumenti rationemjeile oportet. Atque bee
quidem itafehabent.Quod fiquis verba Muti; qua? Pau
lusreferr,pro generali rcgula lumeret,magnopere falle-
retur. non enim vlquequaque vera elf, fed txpe falfa :  vc
mox probabimus. 1  taque Seruius ne ilia generaiiter fu-
merecur, monuit.Quod autem Paujus fubiunxit,miram
profedb diiputationein compleditur. Sic  enim Mut j
verba fingit Seruium accepifle, quafidefingulis damnis
aut lucris qux per annnm, puta, contigiflent, locutusei-
fct:cutn id nemo,nifi rerum omnium imperitifftmus, fa-
ceret.vtfi in equorum negociatione,decern: in feruorum,
quindecim : in pecorum quinque lucri facta eflent.in ve-
ltibus autem, quatuor.in pellibus,fexperi;ffent: quis tain
nullo ingenio eft , vt ftatuat per fingulos tam lucri quant
damni articulos befl'em & trientem numerandum: ac non
potius,vtab omnibus vel pueris fieri confueuit, vniuf-
cuiufque fubduda initaque ratione, videndum quxre-
Jiqui lumina fiat:& cum in lu ro fupcrdfe videat, viginti:
ea viginti ad aifem rcuocata ita partiatur,vt alteri beflem
alteri trientemattnbuat.cuiusrei exemplum  extatapud
Iulianum ini. Maruius, ?2. §.2. D. Fam. erc/fc. Nequc
igitur Mutius ita fenfit, neque Seruius ita ilium fenfiife
g:r  putauit. Sed cum Mutius generalibus illisqux Paulus
' commemorat,verbisvfus eflet: ( qux tamen quemadmo-

dum intelligenda fine calumnia fint,Iufttnianus oftendit)
Seruius monuit non vfqucquaqueveram illam regulam
effemonnunquam enim accidere,vt alia poflit pars efle in
lucro,alia verb in damno:vt fi leptuncem lucri,damni fe¬
miflem,quincuncemve pacifcatur.

Ser.Sulpitms contra fenfit.  ] Sequitur ii- [mparcs lucri
dammque partes vni ex iocijs attribui, Seruio non difpli-
cuit. riocautem vt intelligamusjduxregulx notandae
fttnt.j. In focietate parem efle debere frudus & impen-
dij rationemVhoc eft:vt qui plusminusvecontulerit, plus
tninusve auferat. 11. I11 focietate parent efle oportere
damni &:ucri rationem. velutivtqui befl’em lucri per-
cipit,idem beifent damni percipiat: ac viciflim qui trien¬
tem lucri percipitjidem lucri trientem tantum percipiat.
H*c cum ita fint,fequitur cum qui non maius quant alter
impendium facit, no rraiorem fibi pacifci frudus partem
polfe: veluti cumin forte centumeflent,qui quinqua-
ginta tantum, hoc eft, xquam cunt altero partem impen-
dit,nonpoteft fibi lucri beflem pacifci, fed femiifem tan¬
tum. Nequead rem pcrtinet,qubd prxter pecuniam
opera interdum impendatur: turn enim non par impen-
dium eft. opera enim settimata impendium auget- itaqnc

A fi quis quinquiginta impendat, & preterea operam cuius
xliunatio viginti efficiat,non par, fed maius impendium,
hoc eft,feptuaginta comuiifse iudicabitur. Quoniam
igicur frudusimpendio pei gqua pioportione retponderi
oportet, hie qui feptuagmta impendiiseiudicatur,feptun
cem vel ex pado, vel fine padoauferre dcbet.Rttrfusqui
befl'em in fortem impenderit, ture lucri quoque befl'em
auferet. Quod ciim ita fit, deincepsin eas quxftiones, ad
quas viam hanc prxmuniuimus, ingrediamur. Qusero
primum,an qui non maius fecit impendium, maius emo-
Jumentum, veluti befl'em lucri, pacifci poflit? Et quidem
fi primam regulam fpedemus, qux vulc lucri; partem re-
fponderet parti impendi;, videbitur non pofl'e: fed fi fc-
cundam fimulfpederaus, refpondebimus ita demum pof-
fe,fi modb parem & damni & lucri partem fibi pacifcatur.
Turn enim quia damni bes ad cum pertinct, facile patie-
mur, eatenus lucrum ad ahquern pertinere,quatenui
damnum pertiuet.Atque hoceft, quod modo luflinianus
[B dixit, nunquam dubium fuifl'e,quin valeret conuentio,fi
duointerfe padi fint, vt ad vnum quidem duxpartesdc
lucri & damni pertineant, ad ahum tertia. Quid ergo fi
ex pari impendio lucri quidem bcficmjdannni verb trien
tern tantum fibi pacif'ceretur? Etconftat, vtrique regulas
hocaduerfari. atqueidipfum eft, ineo iudicio, quod Q^
Mut um priore loco refpondillepaulb ante dicebamus.
Hadenus de pari impendio didum fit , proximum
eft, vt de impari d.fpendio difquiramus. Qusro igi¬
tur , qui maius fecit impendium, potefl'ne maiorem fibi
Inert, minorem verb damni parte pacifci ? Et ho - meo in
dicio alteru eff, quod Q__; Mutius his verbis fign ficauit:
St Titius&Seius inter fepadi funt, vtad Titium lucri
duspartespertineant, damni tertix: ligni  ad hunt dux
partes damni, lucri  tertia : contra naturam focie tads ta-
Jem effe padionem,nim:rum propter regulam fecundam
que parem detnmenti & commodi rationem effeiubet.
Quid igitur reprehendit Sulpit ius ?  Nihilomnino, mea
C quidem fentdntia: fed nc Muti; refponfutn in fpccie ,ad
genus infinitamque qugftionem rap atur ,  admonere vo-
luit,non temper iniquum efle, vt qui maius fecit impen¬
dium,idem altam lucri, aliam verb damni partem paci¬
fcatur . Quid enim fi qui (eptuneem in focietatem con-
tuLilet, feptuncem qtndcm lucri,femiflem verb damni
fibi pacifcatur ? Si hanc padionem improbemus, fequi-
turhoc, plusi lud quod in focietarem contulit, quod pro
deflefibi oportuit, ipfi nvgnopere obeilc. Etemmfinon
plus quam alter contuliflet,nibilo plus damni quamfe
miil'em lenfiifet. Iniquum eii igitur, qua? res tilt prodefc
fe debuit, ex ea re defritnentuui tilt comparari. Age.plu..
fculum etiam audeamus. Quxro igitur, quid ft quincun
cem fibi damni pacifcatur tantum , cum feptuncem lucri
fibi depadus fit ? Ego valere hanc etiam padionem opi-
nor, propter hanc rationem: quia  non iniquum eft te pa¬
rem facere iaduramin damno, quam ego faeiebanun
lucro. isamfiex duabusvneijs  fupra tuutn qoincunceni
D infumptis,vnam tantum plus  quam ex impendio xquabili
percipio:non iniquum eft,te qui minus duabus vneijs
quam ego impendiili, vnam plus quam fi squalc impen¬
dium fuiflet,amittere. Etenim fi quinquagintatantfun
contuhfl'em , fex inlucro habuiflem : nunc cum feptua-*
ginta contulerim, ac protnde duas partes amplius te im-
penderim , vnam tantum in lucro pro i His duabus parti-
busobtineo. Non eft igitur quod querare,fituquiex
pari!impendio perdidifles fex, vnam amplius  atnittas.
Quod eodem modo ftatuendum arbitror in eo, qui cum
befl'em conttihffet, feptuncem fibi lucri padus eft,'damni
verb femiflem. quippequi cum alterum  duabus partibus
in forte fuperet, in lucro tamen vna tantum parte nunc
vincat. Sed melius eft,huius totius difputattonis quafi
tabulam quandam ob oculos propouere.

Exempium

Inflit. Imp. Commentarius. 269

Exemplutn de feptunce, & quincunce.

Si nihil pallium eH nominatim ,tum ex natura contrafiw.

Titius auferet 77 J j Titius auferet

Seius-- 55 j ] Seius ■■  

63

45

Si pallium esi ,vt Titius feptuncem lucri, quincuncem damniferat:

Titius auferet 77 { | Titius auferet 75

Seius -- 5  3  11  Seius -- 43

Sipacium eft, vt Titiusfeptuncem lucri, damni femijjem ferat.

Titius  auferet 77 j J Titius 75

Seius -—— S 3  II Seius  -* 44

Excmplum de heffe, & trtente .

Titius imp endit 8a Seius 40

In forte iio | J In forte 120

Inlucro is J j Indamno 12

Infoluendo 13s J J Inreliquo 108

Si nihil nominatim paffum eft , turn ex natura contrail us.

Titius auferet 88 j 1  Titius auferet 72

Seius --- 44 I I Seius  —- 3<*

Si pallium eH, vt Titius lucri feptuncem, damni femijjem auferat .

Titius - 87 1  { Titius ..  74

Seius- 45  1  1  S «us —- 34

Contra fenjit. ]  Obfcure, vt opinion Iuftimanus loqUU
tus eft. non ennn mihi verifimile eft, aliter Sulpitium
fenfiiVe:cum fatis conilet iniquifTirnam eampadionem
efle . Quid ergo eft ? cum Mutius ita Paulo tefte (cri-
pfifiet, non pofl'e aliam lucri, aliam damni partem depa-
eifei; fi gcneraliter ldfumatur, contra fenlit . poflunt
cnim eiufmodi partes effe, vt n6 fit iniqua padio. quem-
admodum pauloante docuimus.at fi mea lpeciefuma-
tBr, quam modb Iuftimanus expoliut ,  de belfe lucri >

triente veto  damni, iniquilfima & improbifiima pa.
dio eft.

Quiaftfc quorundam . ] Hate ratio prorfus nihil ad rera
tacit. Nam fi printer asqualem pecuniam operainfumi-
tur, maius impendium eft. At nos antea probauimus, fi»
uepar ,fiue impar impendium fuerit , miquam hanepa-
dionem efle.

Iufiumjitctnditionc meliore .3 Sequitur in* Quorum
opera infocictate praeftantior eft, eos meliore conditionc

■ 27 °

Franc. Hotom. in III. Lib.

efle conuenit.I.fi non fuerint,’9.D.eod.|vbi VJp.'ait : Si
placuerit,vt quisduas partes ve] treshabeat,alius vnam,
valet :li modb aliquid plus contulitfocietati, vel pecu-
nie, veloperg, cuiiifcunquealterius cauf^Et 1 . 6 . eo. vbi
Ponip.ait,fi focictatem mecum coieris,vt partes focieta-
tisconftitueres, ad boni viri arbitriumea res redigenda
eft: & conueniens eft viriboni arbitrio,v t non vtjque ex
*quis partibus focij finius:vcluti ft alter plus opera:,indu-
ftrix, pectinisin focictatem coljaturus (it.

filter pecuniantcinferat.]  Sequitur m i-. Societas ita
contra&a ,vt alter pecumam,alter operas praiftet, non
improbatur.l.i.C.eod. Huiusque focietatis exemplum
Cicer. oratio pro. Q^Roicio fuppeditat: vbi C.Fannius
feruum fuUm Panurgum. Q^. Rofcij communem fecerat
ealcge,vt eum Rofciusartchiftrionicainftitueret, qua:-
ftusque inter eos communis diet.

Opera alicuiuspropecunia valet.]  Scquitur V. In focie¬
tate fa:pe vnius opera tantundem, quantum alteriuspe-
cunia valet.l.y.D.eod.vbi VJpia.ait, focietatcm coiripof
fe, &ralereetiam inter eos, quinon funt atquis faculta-
tibus: ctim plerunquepauperior opera fuppleat, quan¬
tum ei per comparationem patrimonij deeft. Eodetn il-
lud pertinct quod ait Vlp.in l.cum duobus,? 2.§.i .D.eo.
Siincoeunda focietate artem operamve pollicitus eft
alter, veluti cum pecus in commune pafeendum , aut
agrum politoridamus in commune quamcndis frudibus,
nimirum ibi etiam culpa prglianda eft. precium cnim
opere artisveeft velamentum: hoc eft, precium quod
artifex, opSrariusve accipit, velatatqueabieonditipfius
artemftacit, vt nulla eius ratioducatur. Legendum enim
opinor. [ artiste : ]  vtpauloante, [ arum operamve.  7
De damna non teneatur.] Setjuitur  vi. Lex  , vtvnuse
focijsdamnifit expers. Jucri verbparticeps,nonimpro-
batur l.fi non fuerinr. 2<?.D.cod. vbi VJpian.ait, ita coiri
focictatem pofle,vt nuliius partem damni alter fentiar,
lucrum verb commune (it: quod ita demum valebit, ft
tantifit opera, quanti damnum eft.plcrunqueenim tanti
eft induftria focij, vt plus focietati conferat, quam pecu-
nia. Item, (i folus nauiger, fi folus peregrinetur, pencula
fubeat folus. Ex quibus Caffij, Sabini, & Vlp,verbis con-
firmo, nihil hxc contra Q_. Mutij fententiam facerei
neque ad rem pertinere, quod Imp.ait, [contra Qu.Mtttij
fententiam cbtinuit.  ] Teftatur cnim Vlp. hanc paclioneni
turn demumadmitti,cum tanti cftplus illud quod im-
penditur, quanti eft damnum: veluti, fi fexaginta vterqj
noftrum impendit, ego verb lnfupcr  operam arttnive
mean), cuius atfhmatio viginti fit aureoritm, acproinde
oftoginta impcndilfe iudicer : placet etiam fi damnum
acccptum eft, dun) modo non fit pluris viginti >pacfiio-
nem valere: vt id damnum ad me non pertineat. Quod
tamen caute & pedetentim accipiendum elfe, Vlpiani
verba fignificant: qai non obfeure indicat, hoc ita de-
mum valere , cum ego ex lucro non maiorem fruftuin
quam tu pcrcipio,quamuis maius inipendium, propter,
artem opcramque meam fecerim. qua in re vtriuique re¬
gular , qua* fijperius tradidimus, atquitas elucet. nani
cum egofeptuaginta velocloginta impendifie iudicer,ac
proinde propter priorem regulam feptuncem vel beilem
ex lucro percipere debeam: tamen femilfem tantum ac-
cipio. cumigiturin lucro damnum iftud perpetiar, fe-
cundaregulapoftulat,vt aha in re damnum iftudrelar-
ciam. exquoapparet, non tarn exuperationis eius quam
in impendio facio habendam eife rationem, quam eius
damni quod oborto lucro fuftineo.veluti, nieuminipen-
dium propter mean) operam aiftimetur beffe, tuum verb
rrierite, & ex forte mille ducentorum aureorum lucrum
faftum fit centum viginti, ofloginta quidemad me re-
dire oporteret,ad tc verb quadraginta tantdm. nunc aute
mhilo plus quam tu accipio, nimirum fexaginta:ac.proin
de viginti mihipereunt in lucro. qua propter fi damnum
viginti tantum aureorum fit, quisiniquam hanepaftio-
nem indicabit, vt eius nulla pars ad me pertineat ? Rur-
fus, fi feptingentis aurcis meuiii impendnmi asftimetur,
tuum quingentis,& centum viginti lucrifaiftifint/eptua-

A ginta quideni ad me pertinere oporteret: ego tamen fe-
xagihta tantum capio ,ac proinde decern mihipereunt.
sequum eft igitur,vtfi damnum aliquod non niaiusde-
cemaureiseuenerit, ego nullani eius partem fu (finearn.
Quainfpecievidemus,non exuperationis eius quam in
impendio feci rationem haberi: alioqui etiamfi viginti
penjflent, nihil am itterem : fed modus eius damm quod
ego in lucro perpetiot,fpe<ftatur, &pro eius proportione
coufpenfatio in damno mihi conceditur.

Quod tamen ita intelligi oportet.  ] Sequitur vi i. Lucrum
in locietate dicitur, quod dedubtis omnibus damnis fu—
pereft.J.Mutijs^o.D.eod.Verum hoc, vt opinor, leuiter
adruoncre fatis eft: exiftimare autemid Mutiuni non
vidille, aut magnopere cauendum iudieaife, homims
eft ( nihil nuncacetbiusdicatur) exfuo ingenio Mutium
aut Seruiuni exiftiniantis.

Eandempartemferuari.]  Scquitur vm. Qua? parsin
lucro damnove tantum definita eft, eadem in ai.ttro de-
B finita intelligitur . Qua in re funnua fane nobis equttas
oftenditnr: Mutique fententta confirmatur,cuius care-
gula eft.quam iecundo locoprotuli:ninin tint,parent turn
lucri turn damni rationem efle oportere .

Societas non ante renunciationem diffoluitur : qua

tamen malitiosefa fia,tucrum captation com-
municatur, & quod Jbcietaii obuene-
rity totum ei cui renunciatum esl
acquiritur. 1. ixiitf.
ixv. xitij. cod.

III. Manet autem focictss co vfqiic do¬
nee in code cofcnfu p ccfeucruucrinuAt cum ali
quis l'enunciauerit focietati ,£oIuitur foe ictus.
C Sed plane fi quis caliide in hoc renuncianerit Co
cietati,vt obueniens aliquod lucrum folus ha-
beat: uelutifitotorum bor.orum focius, cum
ab aliquo hmres effet relr&us, in hoc renuncia-
uerit focietati,ut haereditate folus lucrifaceret,
cogitur hoc lucrum communicate. Si quidue-
ro alind lucrifaciat, quod non captauc-rit : ad
ipfum folum pertinet. £i uero cui reminciatum
eft,quicquid omnino poftrenimeiatam focieta
tem adquiritur, foli concedituf.

Donee in eodemeonfenfu .] Enunciatio I. Quandiu con-
fenius durat.tandiu focietas pcrmanctdolo  cnim diflenfn
;  dirimitur.l.itaq5,e4. D.eo.vbi Celfusait,cum feparatim
focij agere caperint,vt  vnulquiiqueebrumfibi negocie-
D tur,iusfocietatis ddToluitur.Veluti  fi tvpographi aliquot
quiantea commumbus fumpt;bus libros imprimendos
curabant,pofteafingulidomifutefibi impriniere coepe-
rintjCommuneque impendium facere defierint.tum ctiim
tacitcrenunciafte focietatiintelliguntur. Atquchoc iae
traditur in l.tandiu, y.C. hoc tit.

Cumaliquisrenunciaiieritfocietati .] Sequitur n.Socie¬
tas vnius alicuius renunciatione difibluitur.i.4.& J. ve-
rum eft,63.infi.D.eod.vbi Vlp.ait, voluntate contraria
diftrahi focietate,cum focietati renunciatum eft, hoc eft,
nunciatum reliquis, vt res (uas fibi habeant atque agant.

Cogitur hoc lucrum commmicare.]  Sequitur in. Q_ui
anare &maliciose focietatirenunciat, lucrum ifta ratio
ne captattim conimunicare cogitur : non captatum au¬
tem, folus obtinet.l.ficonuenerit,! 4. & 1, abtione,6f.§.
a.D.eod. vbi Vlp.ait, eum quimtempeftiuelccietatire-
minciat,a fe quidem focios fuos hberare, fe autem ab il-
lisnon Jiberare, veluti fi dolo malo renunciatio fafta fit,
vtfi cunt omnium bonorum focictatem ini(femus,deinde
cum obueniflet vni hoereditas, propter hocrenunciauit.

ideoque

Inflicut. Imp.

ideoquefiqHidem damnum attuJit hereditas,hocad cum
qui renunciauit, pci tincbifcommodumautcm commu-
nicarccogctur adione pro focio.quod fi quid poll renun
ciationem adquifierit, non eric commiimcandum : quia
ncc dolus adnuifus eft in eo. Item aliquanto poft,Labeo
ait. Si renunciauerit locictati vnus ex locijs, eo tempo¬
re quo interfuit foci) nondirimi focietate, committcre
eum in pro focio aftiomb. nam fi emimus mancipia ini—
ta focittatejdeinde renuncies mihi eo tempore quo vcn-
dere mancipia non expedit : hoc cafu quia deterio-
rem caufarn mcam iacis, teneri te pro focio iudicio.Pro-
culus hocitaverum elfe, fi focietatis non interfit,di-
rimi focietatem . Temper enim non id quod priuatim in-
tercft vnius ex focijs, leruari folet, fed quod locictati ex-
pedit. Caufse couftitutto: Cum vnus e focijs admonitus
ell’et, fibi opimam ab aliquo iigreditatem relidam elfe ,
nuncium focijs mittir, fibi non efle in aninio diutiusin
(oaetate permanere. Cum hatreditatem adiiil'et,adio-
ne pro focio cxteri agerc ccrpcrutit. Intentio: Hacc hc-
redttas communis eit. D. Non eft. Q^Vtrum propria
illius, an communis focietatis elfe debeat. R. Quiare-
nunciatione focietas extingmtar. F. At non bona fide,
feddolomalo renunciatio fadaclt. Difceptatio ex ia-
ris arquitatisque cotentione nafcitur , An cum renuncia-
tione focietas dirimatur, qui tamen malitiose renunciat,
non liberetur. Vluianus refpondet, nonliberari: nam
( vt ait Paulus 1. fed & focius,t 7.D. eod. ) focietatis tn-
tempefttua renunciatio ipfo iure in atftimationem vcnit.

£> verb eui renunciatum eji.]  Sequitur 1111. Quicquid
renunciatione dolofefada lucri obuemt, id ciiohcui
rentmciatum eft, obuenit.J. adione,6j.§.t .D. eod. vbi
Calfius ait, eum qui renunciauerit focictati,a fe quidem
libcrarefocioslitos, le verb ab illis  non liberare. ex quo
intelhgi debet, fi qiiiddctrimenti acciderit, eius partem
ad eum quoque pertmerc.

Sccietas vnius morte, nifi aliter cautitm fit: item
negocio cuius focietas coierat, abfoluto: bono~
rum puttered vnius vel publication , vel cef
fione, diffoluitnr.Quddfipofi cefjioncm
eadem voluntas manet , noua Jocie-
tas contra&a iudicatur.l.iiq.lxiij.
lxv.§. morte,& feq. D.eod.

Commentarius.

A porrigi. Hinc Pomponius l.adeo,5:9- Adeo, inquit,mor
te focij foluitur focietas vt nec ab initio pacifci polfimus,
vt litres etiam fuccedat focietati.

Ccrtamperjonamfibi elegit .] Sequitur 1 r. Qui focieta¬
tem contrahit, perfona: ccrtt delcdum habuilfe intel-
ligitur.l.qui admittitur, 19.D.eod. vbi Vlp.ait, eum qui
admittitur focius,ei tantum focium efle qui admifit. cuni
enim focictasconfenfu contrahatur ,fociusmihidfe non
poteft, quern ego (ocium non dclcgi: nam focij niei fb-
cius, fociusmcus noneft. Hinc idem in 1. nemo,3 j. D.
cod. nemo,inquit,poteft focietatem htrcdi fuoficpai
rere, vt ipfe hares fociusfit.

TStjji in coeunia focietate .  ] Sequitur 11 r. Lex, ne mor-
tc vmus plurium focietas diffoluatur, valet.l.adione,6f.
§. morte. D. eod.vnde hie locus exferiptus eft.

£1 finis negotio impofitus.  ] Sequitur mi. Negocio cu¬
ius (bcietas coierat abfoluto, focietas ex tinguitur.l.aftioc
ne ,6  5.§.3.eod. vbi Paulus ait: Si alicuiusrci focietas fit,
B & finis negocio impofitus, finiri focietatem.

Vublicaiione quoque difirahi.  ] Sequitur v. Bonorufti om
nium vnius c focijs publicatio focietatem extinguit.d.l.
adione,§. pub licattone, vnfle (iimptus hie locus ell • neq;
enim rei eius qua; iam publicatafit,quifquamfociuseft,
mquit Vlp.l-verum ell,63.in fin.

Vromortuohabctur .  ] Sequitur vi. Cuius bona public
cantur, quia eius in locum alter fuccedit, pro inortuo nu
mcratur.d. 1. adione.

Bonis Jutscefferit . ] Sequitur vii . Vno e focijs bonis
fuis cedcnte, focietasdirimitur.d.l.adione, in princ. vbi
Paulus ait, bonis vnius focij a creditoribus venditisdi-
rimi focietatem.

T{qua videtur inciperc focietas.  ] Sequitur v 111. Si cef-
fione ab vno fada confenfus in focietatem pcrniancat, no
11a contrahi focietas cxiftimatur. Cum enim ea qua: in
fuperiore focietate habebatcreditoribus celferit, fequi-
turvtnouafocietas exnouis bonis coiri vidcatur: ideft,
C e*i)sbonisqugpoftceflionem acquirit. Eum enimqui
ceff't, pofle tamen fibi poftmodum acquirerc conftaticx
Lj. f>- de ceff. bon.

In focietate dolus & culpa leuis pr&ftatur tantum:
hoc eft, ea diligentia quart! quifque fuis re¬
bus adbibere folet, l.lifl.lxxii. cod.

11II. Soluitur etiam focietas & in  morte
focij :  quia qui focietatem contrahit, ccrtam
perfonam fibi digit. Sed  & fi confenfu plu¬
rium focietas coita fit, morte vnius focij fol-
uiijr,&fiplures fuperfint mill in coeunda fo¬
cietate aliter conuenerit. Item, fi alicuius rei
contra&a focietas fit, & finis negotio impofi¬
tus eft, finitur focietas. Publicatione quoque
diftrahi focietatem, manifeftum eft: fcilicet fi
vniuerfa bona focij publicentur. nam cum in
eius locum alius fuccedat,pro mortuohabe-
tur. Item,fi quis cx focijs mole debiti prse-
grauatus,bonis fuis celferit , & ideo propter
publica autpriuata debita fubftantia eius ux-
neat,foluitur focietas  . fed hoc cafu,fiadhuc
confentiant in focietatem, noua uidetur inci-
pere focietas.

£ti>imortcfocij.]EnunciatioI. Socictas morte vnius
e focijs extinguitur. I.4. & 1. verum eft, 63. in fin. vbi VI-
pianuscum dixifletfolui focietatem hominum interitu :
Intereuntautem homines, inquit, maxima & media ca¬
pitis deniinutione, aut morte. Hinc illud ciufaem in 1.
cum duobus,? 1.  §. 7. focietatem nonpoffe vltra mortem

V. Socius focio  utrum eo nomine tantum
teneatur pro focio  a&ione,fi quid dolo com- ”
miferit,ficutis qui deponi apud fepaffuseft: ”
an etiam culpa:, ideft, deftdue atquenegligen- **
tix  nomine, qmefitum eft. praiualuit tamen etia ”
ellipse nomint teneri eum. Culpa autem non *
ad exa&iffimam diligentiam dirigenda eft. fuf- ”
P ficit enim talem diligentiam in communibus ”
rebus adlubere focium qualem fuis rebus ad-
hibere folet. Nam qui parum diligentem fo¬
cium fibi adfumit, de fequeri, ideft, fibi hoc ”
imputare debet.

Etiamculp*nomine teneri.  ] Enunciatio L Socij inter
fenondolum tantum , fed etiam culpam praeftant.l. cum
duobus,s 2.§.i .D.eod. vbi Celfus ait, venire in hoc judi¬
cium bonam fidem : & hoc amplius,focios inter fe dolunr
& culpam prxftare. quod vlqse eo verum eft. vt etiaPau
lus & Vlpianus feribant, non fi plerifque in rebus vnius
induftria focietas locupletata eft,iccirco quod eiusne-
gligentia certisin rebus peruenit, ad eius periculum non
pertinere.l.non obeam,ij.&l.leq.eod.

2 ^on ad exadlijjimam diligentiam ,J Sequituril* Culpa
in focietate non leuilfima , fed leuis tantum prreftatur 1.
focius, 72. eod. cuius verb? hue translata funt. De culpa

auteir

zyi  Franc. Hotom.in J J J. Lib.

autem lata,leui,&Iaiififima, fubtit. Quib.mod.recont. A
copiose cxplicauimus.

Qualenijuisrcbm.]  Sequiturm. A foeijs non maior
in iebuscommunibus,quain quantam rebus fuisadhibent
dlligentiarequiritur d.l.fbcuis.

De Je quxri, ideft ,fibi hoc.]  Scquitur I m .Qui negli-
gentem lociumaflumit, folusfup temcritatis culpam fu-
iHnet d.l.focius. Eiufq; rei ratio perfpicua eft. Autenira
ilium norat, aut non norat.fi norat, ftultus crat qui cum
homine negligenterocietatcmcontrahebat.fi non norat,
sque ftultus,qui cum ignoto.

D E M A 'Kf D A T 0  .

TITVLVS XIII I.

Mandatum fiue mandantis,fiue mandatarii,fiue a-

lieni tantum, fiue coniur.&im plurium caufa
fiat, ualet. At ft mandatarii folius, nequa-  ®

qucirn. cmufque autem exempla or dine
proferuntnr LiiJ.vi.xxii. D.eod.

I. Mandatum contrahitur quinquemodis:
fiue fuatantum gratia aliquis tibimandet, fiue
fua & tua, fine aliena tanttim, fiue fua & aliena,

„  fiue tua & aliena. Atfitua tanttim gratia man-
,, datum fit: fuperuacuum eft mandatum: & ob id
„ nulla ex co obligatio, nec mandati inter vos
„ actio nafeitur. Mandantis tantum gratia inter-
„ uemtmandatum: veluti fi quis tibimandet,vt
,, negocia eius gereres, vel ut fundurn ei cmeres,

,, vel ut pro eo fponderes.Tua gratia & mandan-
„ tis: veluti fi mandet tibi ,utpecuniamfubvfu_ c
,, ris crederes ei, qui in rem ipfius mutuaretur;

„ autfivolete te agere cum eo ex fideiuftbria cau
» fa, mandet tibi,vt cum reo agas, periculo man-
,, dantis: vel vt ipfius periculo ftipuleris ab eo,

„ quern tibi deleget in id,quod tibi debuerat. Alie
,, na autem caufa interuenit mandatum : veluti fi
a  tibi aliquis mandet, ut Titij negocia gereres,

» ucl ut Titio fundum emeres,uel pro Titio fpon
,,  deres . Sua& aliena : uelutifide communibus
»  fuis &Titi negotijs gcrendis tibi mandet,ucl
»  ut fibi&Titio fundum emeres,uel ut proeoTi
j»  tio fponderes. Tua & aliena: ueluti fi tibi man-
»  det,ut Titio fubufu ris crederes: quia fi ut fine
3i  ufuris crederes, aliena tantum gratia intercedit
33  mandatum. J

Conerahitur quinque modis.]  Ennnciatio I. Mandatum
vel mandantis,vel mandatarij,velalieni tantum, vel con
iundim plurium caufa rede interponitur 1 . 2. D. eod.
Mandatum autem, eft contradus borne fidei, de eo quod
fieri fine merccde vlla conutmt , periculo mandatoris
exequendo,inter quosiurecm lilicet fadus. Mandarc
namqueeft,negotiumdared'edcum [ finemcretde]  ad-
didimus , a locatione ilium diftinximus. Conuenifle
autem , hoc eft non modb datum, verum etiam ab eo cui
datur rcceptum cfle oportet. prius enim non nafetur
obligatio.

Superuacuum eft mandatum.  ] Sequitur 11. Mandatum
quod folius mandatarij caufa fit ,nullam obligationem
paritl.i.eod. Item l.fi remunerandi, 6 .§. 4 . D. eod. vbi
Vlpian.ait: Si tibi mandauero quod tua intererat,nulla
erit mandati adio,nifi meaquoque interfuit. Cuius rei
ratio perfpicua eft, nimirum quia non poteft ex his con-

tradibusnafei vna ex parte obligatio , quin fimul etiam
ex altera nafeatur. atfi tibi nundem vt tibi aliquid e-
nias, etiam fi mandatum negligas, rniht tamen n on es
obligatus .

ytproeojfonderes.]  Apud Caium , Fideiuberes: quod
a Triboniaiio corredum eft. nam Spondcre dicebanc
veteres, pro fideiubere. & Sponfores dicebantur , qui
nunc fidciuflorcs: vt luperiusfuo loco didum eft.

In rem ipfius mutuaretur.]  in rem ipfius mandatoris.

yolente te agere cum  to.] Sequitur hi  . Fideiuflor
etiam ante reum principalem conueniri poteftl.3.& 5.
C. defideiullo. id quod alio loco ante didum ell. Hoc
autem mandatum lccirco in rem vtriufque eife dicitur,
quod & ego iudicio liberor:& tu ex cautione iudicatum
lolui, omnesque litis fumptus tibi reftitui,me obligatum
habes. Hasc enim vis huius mandati atque horum ver-
borum eft, [periculo mandantis.]  quippe, cum abfque
hocmandatoluis fumptibus adueifusinanem reum prin-
cipalem creditor litigaflet.

Ipfius periculo ftipuleris ab eo.]  Prodeft enim hocman-
datori, qui a creditore liberatur: mandatario verb, quia
duos iam obligatos habet: delegatum , a quo ftipul.itus
eft: &mandatorem , qui cum fuo periculo ftipulari iuf-
fent, fideiuiibrem fe, fine ftipulanone tamen, intt rpo-
fuit. Att]ue hoc lpfum eft,quod ait Paulus ml Siman-
daueto, zz.f.i.eod. Interdum,ait, euemt, vtmeumne-
gocium gerain , & tamen vtilem habcam mandatiadio-
netn. veJuticum debitor meus periculo fiio debitorem
fuum nnhi delegat, aut cum rogatu fideiufloris cum reo
expcrior. nam quamuis dc-bitum meum peifcquar, nihi-
lominus & illius negocium gero. Igitnr quod minus fer-
uaucro,confequarmandatiadione. Item J.fimandatum,
4f. §,vit.vbi Paulus ait: Quod mihi debebas, a debi to¬
re ftipulatus fum periculo  tuo, polls  me agere tecutv
mandati in id, quod minus ab illo  feruarepoteroiquam-
uis id mandatum ad tuam rem pertineat. & merito: turn
enim liberatur is qui debitorem delegat, fi nomen eius
creditor fecutus eft: non cum periculo debitoris abeo
ftipulatur.

yllienu auttm tantumcaufa.]  Vocem [tmtum  j neque
Catus,neque vetus liber habet: tollendamque propttrea
cenliii, quia nifi aliquatenus mandantis intereftet, obli¬
gatio non nafeeretur. Intereft autem non propter ipfum'
mandatum principaliter, fed propter accipientis caufam.
ltaque locum ilium Vlp. accipio in l.firdnunerandi,d*.
§. 4. codem . Si tibi mandauero quod mea non intere¬
rat , veluti vt pro Seio interuenias, vel vt Titio credas,
erit mihi tecum mandati adio. Si  ego tibi film obligatus.
Nam mea non interefle, fic intelligo, quafi additum efi.
fet, principaliter. Mandati enim adio (  vti feribit VI-
pianus in l.fi procuratorem, 8.§.f. ) tunccompetit, cum
c^pit interefle eius qui mandauit.cgtcrum fi nihil intereft
celfat mandati adio: & catenus competic , quatenus
intereft.

Vro Titio Jfonder es.]  Apud Caium, fideiuberes: item
vt paulo ante diximus. Propterea autem rede rranda-
tum contrahi dicitur, quoniam mandatis propter alieni
illius commodum, intereft id fieri, nam fi ab eo manda¬
tum acceperat, ipfius intereratiac proinde turn fua, turn
aliena gratia mandabat. Quod igitur priiicipale eft, in
hoc negocio fpedatur.

, tin & Titio fundum emeres.  ] Turn enim & mandantis
per fe ac fua fponte,&T tij etiam intereft

yt Titio fub rfuris crederes.  J Nam & tua intereft pro¬
pter quotum vfurarutr,&Titi; propter vfiim tu* pecume
quin etiam mandatoris intereft, cum alioqui ei manda*
tarius non obligatur. obligationes enim cx eo, quod in¬
tereft animantur, viresqueaccipiunt l.qui fundum,32.D.
locat. ItaqueVJp1an.1nl.fi procuratorem, 8-§• 1.  D.
eod. Siquis ,ait, mandauerit alicui negocia gerenda
eius qui ipfe fibi mandauerat,habebit mandatiadioncm:
quia&ipfetenetur. Qua ex re intelligi poceft, qu m-
obrem Caiusfextum hunc modum non addidf-ru,sua,
fua, & aliena .nunquam enim aliena gratia maiidatuir,

Inftitut. Imp. Commentarius.

2 73

ipfum mandatarium ailringit,nifi mandantis aliquatenus
intcrfit: cum adtione mandati nihil aliud pctatur , nifi
<juod te mihi ex bona fide dare faccre oportet ex man-
dato. Sed itaduorum tantum gratia fieri matidatum hoc
dicitur,qttoniam corum prxeipue intereft. quod fisque
mandantis vela fern interdict', veluti fi tibi mandaremvt
pecuniam (ub vtiu is crcderes Titio focio meo, negociaqj
communiagerenti: exiftimarem ,fextum hunc mandatt
effe modiim, & trium perfonarum gratia fieri.

jilienx tantum gratia . ] Subaudiendum , principaliter.
meacnimcaufavel propterca intereft, quod ifta ratione
ineo ab illo gratianuiliumque mihi hoc officio aftringo,
ciirn ei pecuniam , eamque gratuitam reperio.

Quod mandatarij fvlius in rem ett, quafi tnerum
ejfei confilium , nullam obligationcm parit.

>At qui credi alicui pecuniam mandat,
cum ctbfq; eo creditum nonfuiffbt,
obliga.tur.Lij , & vi. D.eod,

11 . Tua gratia interuenit mandatum: ueluti
" ft tibi mandet, ut pecunias tuas in emptiones
** potius pradiorum colloces, quam fbeneres: ucl
" ex diuerfo , ut pecunias tuas foeneres potius,
" quam in emptiones prtediorum colloces.Cuius
” generis mandatum magis confilium eft, quam
33  mandatum. & ob id non eft obligatorium: quia
33  nemo ex confilio mandati obligatur, etiam fi
” non expediatei cui dabatur; cum liberum cuiq;
33  fit,apnd fe  expIorare,anexpediat confilium.
" Iraq; fi ociofam pecunia domi te habentem hor
tarns  fuerit aliquis,ut re aliqua cmcrcs,uel earn,
crederes:quamuis non expediat tibi cam emille,
liel credidilfe, non tamen tibi mandati tenetur.
Et adeo hereitafunt,ut quaefitumfit,an man¬
dati teneatur, qui mandauit tibi, ut pecuniam
Titio feenerares. fed obtinuit Sabini fententia,
obligatorium efie in hoc cafu mandatum: quia
non aliter Titio credidiftes, quam fi tibi man-
datum diet.

Magiscenflium efi quam mandatum.  ] Enunciatio I. Man
datum quod  mandatari j  fblius inrem eft, potiusconfiliii,
quam mandatum appellatur.l.z.in fi.D. eod. Differtaai-
tem mandatum a confilio,  primum , quod mandate pars
quxdam imperij eft, aut potius voluntatis, vt quid fiat.
Confilium ab imperio prorfus alienum eft, nec vllam vo
luntatis ipfius fignificationem habet. itaque rem confiil-
torisarbitriopermittit: nec, vtruni fiat, nec ne, laborat,
Imperium autem illud iccirco focietas humani generis
comprobauit,qnoniam ad mandatorem pcriculum omne
pertinct, nulla ex parte ad mandatarium . Atqui non
quifquam periculum eius rci in fe recipere iudicatur,que
ad fe nulla  ex parte pertinet: ac proinde quam fieri nihil
eius inter eft. Quod igitur folius mandatarij in rem eft,
quoniameins pcriculum mandator infe non recipere iu-
dicatur, iccirco non eft obligatorium .

Tgemo ex confilio mandati obligatur.  ] Sequitur 1I. Ex co
filio, quamuis in rem mandatarij nonfit »mandatornon
obligatur.l.z.in fi.& l.confilij.D. de reg.iur.vbi Vlp. ait,
Coufilij non fraudulent! nullam efie obligationcm. Pro-
pterea autem ex confilio non obligatur, quia quiamico
dat confilium, lui confilij periculum non fiibit. Atque
idco neque mbet, neque vrget vtfid fiat: quippe cuius ni-,
hi 1 plane interfit, led conlultoris arbitrio voluntatique
permittit.

Odofampecuniam.]  Ociota pecunia _dicitur e Iurifcon-

fultis, qua; in area iacet, nullum fiio domino frudlum af-
ferens: eique refpondet Occupata. nam occupare pecu-
niam alicui eft, foenori apud cum collocare,& quafi cxer
cere, neocio & inertia languefcat. Vide plura in Com¬
ment.dc verb, iur.'

H}* aliter T ttio credidifes.]  Sequitur 111 .Qui nianda-
to aiterius pecuniam alicui credidit, cum alioqui credi-
turus non diet, illu fibi obligatum habetJ.fi remuneran-
di,6.§.4-D.eod.vbi Vlp.ait: Si non efl'e fafturus nifi ego
mandalfem, ctfi mea non interfuit, tatnen erit mandati
actio: Caufie conftitutio: Cum Titius pecuniam nurae-
ratam apudfehaberet, fuafiei,vt Ma;uio indullrio & na-
uo homini, veruntamen hand ita bene ad rem gerendam
lnilrmfto, miJJc aureos crederet quibus ilie mercaturam
fa cere poifer. Res male Msuio fuccfcflit.mandati mectirn
agitTitius. Intentio: Mihi ex mandato teneris.D. Non
tenor. Q^An tenear.R. Quia non mandatum illud,fed
tantummodo confiliumfuit. Mandare namque eft, fuo
B pencuio fieri aliquid iubere : me vero periculum in me
non recepifle, vel ex eo intelligi poteft, quod mea nihil
interfuit:, vtrum illi crederes necne.F. At cum ego aiio-
quifadurusillud noufuifiem, xquum elite quafi verb
mandates teneri. Difceptatioiuris& xquitatis: An qui
fuafit alicui quod lira non intererat,qnia tamen alioqui
facturus id alter non erat,ex sequo & bono teneatur.

Ex mandator rei qua bonis morihus aduerfa-
tur, nulla naj citur obligatio.l.vi. eod.

Ill, Mud quoque mandatum non eft obli¬
gatorium,quod eontra bonos mores eft: velu-
t i fi Titius de furto, aut de damno faciendo,aut
de iniu ria facienda mandet tibi, licet enim pce-
namiftius fafti nomine prteftiteris, non tamen
ullam habes aduerfus Titium aciionem.

Quod contra bonos mores eft.  ] Enunciatio I. Ex mandato
quod contra bonos mores eft, non nafcitur obligatio.l.li
remunerandi.6.§.j.D.eod.vbi Vlp.ait, rei turpis nullwn
efl’e mandatum: & ideo hac aftione non agi.ltem l.fi ve¬
rb,i i.8.7.vbiait: Si adolefcens luxuriofus mandet tibi,
vt pro merctrice fideiubeas, idque tu feiens mandatum
fitfeeperis, non habebiMnandati adionem :quia fimile
eft, quafi perdituro fciehs credideris. Sed etfi vlterius
directb mandauerit tibi, vtmeretricipecuniam credas,
non obligabitur mandati: quafi aduerfiisbonam fidem
mandatum fit. Item 1 . 6 .Sc  7.D.& l.fi contra, 10. C.eod.
vbi traditur, procuratorem qui litis euentum redemit,
mandati agere non polle.

Licet f tenant ifiists faSH nomine.']  Sequitur 11. Non fi qui
turpe mandatum obiit, potnamtulit, iccirco in manda
) torem agere poterit.l.fimandauero,si.§.6. cod.vbiPai
lus'ait, eum qui xdem facram fpoliandam,hominem vul
nerandum, aut occidendum, mandatum lufceperit,nih!
mandati iudicio confequi poil'c ,  propter turpitudiner
mandati,

Quimaiorcm in obettndo mandato fummam, quam

qua preesiituta fueratimpendit, qnatenus fi¬
bi mandatum eft,mandati agit;qui ve-
ro minor em ,quatenusim-
pcnderit.l.iii.iiii.v.eo.

IHI. Is qui exequatur mandatum, non de-
bet excedere fines mandati. ut ecce fi quis ufq;
ad centum aureos mandauerit tibi, ut fundum
emeres,utpro Titio fpondcres: neque pluris
emere debes, neque in ampliorem pecuniam fi-

deiubexe:

274  Franc. Hotom

<lembere:alioquironhabebis cum co mandati A
a&iqnem, adeo quidcm,utSabino & Cafsio pla
cvierit, etiarp fl ufque ad centum aureos cum eo
agere uelis, inutiliter te afturum. Diuerfr fco-
\x  auftorcs redtc ufq; ad centum aureos te adu
rum exiftimant. qua; fententia fane benignior
eft. Quodii minoris emeris, Jiabebis fcilicet
cum eo mandati aeftionem; quoniam qui man¬
dat, ut fibi centum aureorum fundus emerctur,
is utique mandaife intelligitur, u? minoris ( G.
pofsit )  cmeretur,

Tgondtbet excedere fines.  ] F.nunciatio I. Mandate ita
pbeitndum eft, vt nihil ampliiis, quint quod mandatum
ell, fiat.l.diIigenter,j.D. eod.vbi Paulus ait, diligenter
fines mandati citftodiendos cfle. eum enim,qui exceffit,
aliiid quid fccifi'c vidcri.

Rjffe  vfque ad centum aureos.  ] Sequittir 11. Qui plus
impendit} quint quantum fibi mandatum fucrat, vfque
ad fummani fibi prasferiptam, aftionem ex equo & bono
habebit;J.3.&.4.D.eod.vbi Paiiiusait,Si prccium fta-
tui, tuque pluris ernifti ,quidam negauerunt tc habere
mandati aftionem : etiam fi paratusefics id, quod cxce-
dit rcmittcre. namque iniquum elfet, non efle, ntihi
cum illoadionem,fi nolit: ilJe vero,fi velit, ntecunt die.

Sed Proculusrefte eum vfque ad precium fiatutum adu
rum cxiftintat.Itent in J.f.vbi PauJus ait,eum,qui excef¬
fit, aliud quid facerevideri. Itaque fi mandauero tibi,vt
domum Seianam centum emeres. tuque Titian am e ute¬
ris iongemaiorisprecij, centum tauten, aut etiam mino¬
ris,non vtderis impleffe ntandatum . Item fi mandauero
tibi, vt fundum meum centum vendercs, tuque eum no-
naginta vendideris, & petam fundum : non obiiabtt m;hi
exceptio, nifi & reliquuntihi, quod dcell mandatui nteo
prsftes, & indemnem me per omnia conferues . Caufa:
conttitutio: Cufrt Titio mandafl'em , vt mthi domum Se-
iatiam emeret mille aureis,isque mille & centum emiffet:
pecuniam a me repetebat. ego recufabam , hanc afferens
caufam: Quoniatn aliud tibi mandaui,& aliud fecifti:
aliud enim ell mille,aliud mille & centum aureis dontum
emcre. F. At zquum & bonum eft, earn faltem , quam
preeferipfiftifummam, ntihi reftitui. Difceptatioexiuris
&a:quit3tiscotentione nafeitur, An qui pluris rein emit,
quam fibi mandatum diet, quamuis aliud egerit, tamen
ex aequo & bo no pratferiptam fitntmam recipere debeat.
Caiusin 1 .poteft,4i .eod. Poteft,inquit,&ab vna dun-
taxat, parte mandati iudicium dari. nam fi is,qui fufeepit
mandatum, egreflus id fuerit, ipfi quidem mandati indi¬
cium non contpetit. at ci qui niandauerit ,aducrfuseum
competit. lulianusin l.rogatus^.eod.Rogatus, inquit,

Vt fideiuberet,fi in minorem fitmmam fe obligauit,refte
tenetur: fi in maiorem,re(ponfunt eft, eum,qui ntaiorem
fumntani quant rogatus erat, fideiuffiflet, h'aftenus man¬
dati aftionem habere, quatenus fog^us eflet: quia id fe-
ciflet quod mandatum ci eft, nam vfque ad earn fum-
mam, inquamrogatus erat , fidemeiusfpeftafle videtur,
qui rogauit.

Habebis fcilicet cumeo.  ] Sequitur ill. Qui minoris
quam fibi fit mandatum, emit, aftionent in earn (iimntam
habebit.l.diligenter,f.in h.D.eod.vbi Paulus dt,ntelio-
rem caufam mandantis fieri pofle, fi cum tibi ntandafiem
vt Stichum decern emeres, tu cum minoris emeris, vel
tantundem vt aliud quicquam feruo accederet. vtro-
que enim cafu,aut non vltra precium ,autintra prc¬
cium fecifti. ......

j/tiquemMitjje mteUsgstur . ] Sequitur 1111. Quicer-
tafumma rem fibi emi mandat, etiam minoris fibi earn

emi mandaffe intelligitur.

in III. Lib.

Et rementio & mors alterius re Integra contin-

gens,mandatum extingnit . jit qui extm&um
illud iufla ex caufa tgnerans exequitur,
ex xquo & bono afiiione adiuua-
turfxxvi.xxvij.lvij.eod.

V. Rede quoque mandatum contraftmn,fi
dumadhuc integra resiit, rcuocatum fuerit,
euanefcit.Item,fi ad hue integro mandato mors
altcrutrius interueniat: id eft. vel eius,qui man-
dauerit, vel illius,qui mandatum fufccperit,fol
iiitur mandatum. Sed vtilitatis caufa receptum
eft, ft co mortuo,qui tibi mandauerat, tu igno-
rans eumdecefiiflTe,executus fueris mandatum,
pofle te agere mandati adionc: alioquiiufl:a&
probabilis ignorantia tibi damnum ad ferret.Et
hitic fimile eft, quod placuit, ft debitores manu-
miflb difpenfatore Titij, per ignorantia liberto
foluerint, liberari eos. cum alioqui ftrida iuris
ratione non poifent libtrari:quia alij foluiffent,
quam cui fpluere debuerint.

Fumadhuc integrates Jit.  ] Enunciatio I. Mandatum re
integra rcuocatum ipfo iureextinguitur.l. fi mandaUem.

I s, D.  mad.Neque aducrfaturqtiod Imp.fcribunt, in 1 .
ficut,)".C. deafti. obJig. ticut, initio libera poteftas vni-
cuique eft habendi vel non nabendi  contraftus, rta reitu-
ciarc feme! conttitutx obligationi aduerlano noncofen-
tiente nemo poteft. neqjte enim prius  obfigatioin ntan-
danteconftituta eft, quant intpJetum lit mandatum , vel
faltem tnipleri coeptum . Ex quo intelligi debet, verum
cll'e,quod luperius diximus mandati contraftum ex par-
te qutdemmandatarij obligattonem mtdo confenfn pa-
rere: ex parte verb mandantis,negocto gerendo.

Mors altcrutrius  mierHeuerit.] Sequitur 11. Morsvel
mandantis vel mandatarij ad'nuc integra re contingens,
ntandatum cxtinguit.l.mandatumuj.C.eod.l.intercau-
fas,xft.D.eod.vbi Paulus ait:Intercaufas oroittendiman
dati, etiam mortem mandatorisefle. Et l.fi qnis.rp.g^.
eo 4 .vbi Caius feribit, ntortequoque eius cui mandatum
eft, fi is integro adhuc mandato dcceflcrir, foluitur man
datum & ob id hxres eius. licet excaitusfueritmanda-
tunt,non habet mandati aftionem. Sed quamipoteft,
quid fi lucres mandatarij & mandatum fuifseftriat,&nul
lo fiio magno labore obire ntandatum poflit? veJuti,
ntandauiTitio, fratrefuopraftente, vtcentum aureos,
quos illi nunteraui, creditorimeo diflolueret. Titius fi-
mulatqj eo peruenit,vbi mens  erat creditor,mortuus eft.
Eiusfrater negoeium illtid  meum neglexit. Ita poena,fub
qua debebam,comntifla eft Refpondetur,fratrem cui mi
datum non fuit, mandati conueniri non pofle. quoniam
mandatuniorigincmex officio trahit, inquit Paulusin
Li.D.eod.nemo verb cuiquam officium nequefibi man-
datum, ncquea fc fitfeeptum pratftare cogitur.

TcJJe te agere mandati.  ] Sequitur 111. Qui mandatore
mortuum ignoranseius mandatum exequitur, exteqno
& bono mandati aftionem habet.d.l.intcr. vbi Pau¬
lus ait: Si mandatum per ignorantiantimpletunt eft,
competere aftionem vtilitatis caufa.Qua propter fiquis
debitori fuo madauerit,vt Titio foJueret.Sc debitor rnor
tuo eo, cum id ignoraret,foJuerir, liberari eum opotcre.
Item l.fi pr*cedentem,j' 8 . vbi  idem feribit: Si prxeeden
te mandato Titium defenderas, quamuis mortuo eo,
cum hoc ignorares,egoputo mandati aftionem aduerfus
heredem Titij competere: quia mandatum morteman-
datoris, non etiam mandati aftio foluitur. quod fi fine
mandato defenfionent fufeepifti, negociunt quodamnto-
dodefunfti gerere inftitucras: & quemadmodum fi il¬
ium Iib 6 rafTes, competere? tibi negociorum geftorum

aftio,

aftio, ita potcfldici & hxredem eius eadcm aflionc tc-
neri. Caufie coniliutioiTitius mihi mandarat, vteifun-
dum emercm.'cum is me infcio mortuus cflet,fundum
emi: agoaduerfus hfredes. Intentio:\landati mihiob-
iiga'us es. D. Non (urn. Q^An (it R. Quia mandattim
mortemandantis extinguitur.F. At xquumeft, vt quod
bona fide& bonoanimoinduftusiulla ignorantia feci,
mihi fraudi non (it. Difceptatio ex iuris & sequitatis con-
tentione nafcitur . Paulus enim in d. 1 .liter, rcfpondet
vtilitatis caufa, id eft,contra iuris fumma rationcm id re-
ceptum cfle. Quod eodem modo de iuris ignorantia Pa-
pinianustradit in I.mandatum, f 7.eod.vbi ait, mandatu
diftrahendornm feruorum defunfto qui mandattim fu-
fcepit, intercedifle. quoniam tamen hercdes eius errorc
lapfi, non ammo furandi, fed cxequendi quod dcfun-
<ftas fuse cur£ fecerat,feruos vendiderant,eos ab em-
ptoribus vfucaptos videri placuit. Hinc Paulus in l.vlt.
D.de foJut. fci qui mandatu meo, inquit, poll mor¬
tem mcam llipulatus eil, refte foluitur: quia tails eft lex B
obligations. ideoque ctiam inuito me refte ei foluitur.

Ei autem cui iufi'i debitorem meum poll mortem folucrc,
non refte foluitur: quia mandatum mortcdiffoluitur.

htfla& probabilis tgmrantta . ] Sequitur mi. Iuffa
& probabilis ignorantia fraudi elfe non debet.d.l.intcr.

Ter ignorj.ntij.rn Uberto Jolucrint . ] Sequitur v. Debito-
res difpenfatori creditoris quem manumiffum ignora-
bantfoluentes, ex atquo &bono hberantur.I.dilpenfato-
ri,f i .D.de folut. vbi Paulus ait: Dilpenlatori qui ignc-
rantc dcbitorc remotuseft ab aftu,refte (oJuitur,ex vo-
luntate enim domim ei foluitur:  quam (I netcit niutatain
qui foluit,liberatur. Hoc rtintelligamus, duo fci re opor
tet. prinium, Jifpcnfatorem did  feruum domini pecunie
admini/franda: prxfcdam . deindc, qui feruum di(pen(a"
torem treat, enmiiiis debitoribus mandare,vteipccu-
niamperfoluant. Caufa: conllitutio: Decern Titio de-
bebam. is cum feruum Decionem pecuniarum fuarum di
Ipenfationi, ideft adtninillrationi prxfeftum haberet, in- C
fcio me ilium manumitto peterem, recufabat. R. Quo¬
niam alteri quam cui debebas, foluifti. F. At xquutn ell,
me propter iuftam ignorantiam liberari. Difceptatio
codem ex fonte: An qui alteri quam ait debebat,foluit,
fiei cuius mandatum adhucdurareiufta ex caufa credc-
bat, ioluit,ex xquo & bono libcretur.Iulianus 1.qui ho-
minem,34. D. de folut. vbifi Tttiuni, inquit, omnibus
meis negoeijs prxpofuero, deinde vetuero cum igno
rantibusdebitoribasadminiftrare negociamea, debito¬
rs ei foiuendo liberabuntur. nam is qui omnibus nego-
ciis fuis  aiiquem proponit,inteliigitur ctiam debdtonbHs
mandare, vt procuratori foluant.

2 7f

fciperc, liberum cuique eft.i.fi mnndauero,zz.in fi.D.eo.
Itaquenifi nominatim aediferte receptum fucrit, obli-
gationem non parit. vbi autem fides data eil, ni(i prx-
iletur,aftioin id quod intereft conceditur. Quadere
locus ell in Ciceronis Orat.pro Sext. Ro(cio, quem pro¬
pter elegantiam, & vt lefloris faftidium leuemus, fublcri
bemus. in priuatis rebus (i qui rent mandatam non mo¬
de maliciofius geftilfet fui quie/lus aut comtnodi caufa,
verum ctiam negligentiusieum maiores futnmuin admi-
(iile dedecusexiiliiuabant ntaque mandati conftitutum
eil indicium , non minus turpe quant furti: credo pro-
pterea, qubdquibusin rebus ipfi intereffe non poflumus,
in his opera: nollrx vicaria fides amicorum fupponitur;
quam qui Jxdit,oppugnat omnium commune praefidium,
& quantum in iplo eii, diilurbat vita: (ocietatem . non
enim pofiiimus omnia per nos agerc: alius in alia eft rc
magisvtilis: iccircoamicitiscomparantur,vt commune
commodum mutuis offieijs gubernetur.

Jutqttamprimum renunciantbtm.]  Sequitur n. Mail-
datum fcniel fufeeptum, nifi quamprimum ac reintegra
renuncietur,obligat d.l.fi tnandauero,zz.in fi.D.eod.vbi
Paulus ait: Si is cui mandattim ell,vt aliquid mercaretur,
mercatus non fit, neque renunciaucrit fe non empturum,
idque 111 a, non alterius culpa fccerit, mandati aflione
teneri euro contienit. Hoc amplius tenebitur, fi eo tem¬
pore per fraudem renunciaucrit,cum iam refte emere no
poilet. Item 1 . Si quis,z7 §.z. D.eod.vbi Cams fcribit,
cum qui mandatutn fufcepit,  fi poteil id explerc,dcferere
mandattim ofiScium non debere. alioquin quantiman-
datoris interlit, daninati-fi vero intciiigit explereleid
oificiumnonpolfe, idipfum cum primunt poterit,debet
ntandatori renunciare: vt is fi velit,alterius opera vtatnr.
quod fi cum poflit nunciare, ceflauerit: quanti rr.andato-
xis interfit, tenebitur. fi aliqua cx caufa non poterit nun
ciarc, fecurus erit.

lXjfi iufia can fee intcrceflerit . ] Sequitur 111. Iufla vcl
non renunciandi, vel intempeftiue renunciandi caufa ex-
cufationem habet.l. fane, z3.Scfeq.e0d. vbi Iurifc.fcribiir,
fi valetudinis aduerfx, vel capitalium inimicitiarum, leu
pb inanes rerum aftioncs, feu ob aliam iuftam caulam
exculationes alleget, audiendum efl'e.

£t in diem dijferri,  ] Sequitur vi. Mandatum & in die
& fub conditione refte interponitur.l.i .cod.

In mandatum cadere merces nonpoteft. itaque mer
cede adbibita,non mandati, fed lucati & con
dutti datur aciio.1. pen. De
prescript, verb.

Inflit. Imp.Commentarius.

Mandatum non fufeipere cuique liberum eft. jLt
fufeeptum nifi tempesiiui renuncietur, excu~
fatio iufia fubefl , obligationem parit.

Beetle autem & in diem &fub
conditione interponitur
l.xxij. & U.eod.

VI. Mandatum non fufeipere, cuilibet libe
rum cfhfufceptum autem confummandum eft,
aut quampi'imum renunciandum, vt per femet
ipfum,autper aliumeandem remmadator exe
quatur.Nam nifi ita renuncietur, vt integra can
fa mandatori referuetur eandem rem explican-
di, nihilominus mandati atftio locum habetmifi
iufta caufa interceilerit, aut non renunciandi,
aut intempeftiue renunciandi. Mandatum &
in diem ditferri, & fub conditione fieri poteft.

Cnil A tt liberum ejl.~]  Enunciatio I. Mandatum non fu

VII. In fumma feiendum eft,mandatum,
nifi gratuitum fit, in aliam formam negoeij ca_
p dere. Nam mercede conftituta, incipit locatio,
& conduftio effe". Et(rt generalitcr dicamus)
quibuscaiibus fine mercede fufeepto officio,
mandati aut dcpoiiti contrahiturnegocium: ijt
caiibusinterueniente mercede,locatio &con-
cluitio contrahi intelligitur. Et ideo, fi fulloni
polienda curadave veftimenta quis dederit, aut
farcinatorifarcienda, nulla mercede conftituta
neque promiffa,mandati eompetit a&io.

Mandatum nifi gratuitum fit.~\  Enunciatio I. Mandatutn
contrahi,nifi gratuitum, non poteil.].1. D. cod. vbi
Vlp.ait, mandatum, nifi gratuitum, nullum eife • nam
originem ex officio atque amicitia eontrahere. contra-
nam autem efleoificio mercedem . interueniente ergo
pectinia,rem ad Jocationem & conduftionem potius re-
ipiccre. Item l.ita vt,36 .§■ 1 -cod. Ob eamq; caufam Pa-
pimanus inl.falarium.7.eod. fcrtbtt, procuratorem cui

falarium

%*j6  Franc. Hotom.in JI L Lib.

falariuni conftitntnm eft, non mandati formulated ex¬
tra ordinem illud petiturum.

Quibus cafibusfine mercede.']  Sequitur 11 .Vbi merccde
ponconffituta mandati depofitiveadio eft, ibi mercede
interpofita,locati condndive agitur.l. fi.tibi,22. D. de
pnefc. verb, vbi Caius fie fcnbit: Si tibi polienda farcien-
davc veflimenta dederim, fiquidem gratis hanc opcr: li¬
re fufciptente, mandati eft obligatio-fi verb mercede
dataautconflituta, locationis condudionisque nego-
cium geritur.

Si fulloni polienda curandave .] Sequitur 111. Qui opus
faciendum neque coDftituta, neque promifl'a mercede de
dit, mandati adionem habet.

DE OBLIG.AT IO%IBFS Qj'ASl

EX CONTR A C T V.

TITVLTS. XV.

Poll genera contractiium enumerata, difpi-
ciamus etiam de iis obligationibus , qux non
proprie quidem nafei ex contraftu intelligun-
tur: fed tamen quia non ex maleficio fubftan-
tiam capiunt, quafi ex contradu nafei videntur.

Quafi ex contra&unafci.]  Id eft, cum contradu, neque
ex cidido proprie nafeantur, quia neque cotradum eft,
delidum vlfum c ommiflum: tamen: ad contradtis'ftmi-
litudinempropius accedunt. nam vt incontradibus,tic
enam in lufee aftibusrei priuaue negocium geritur. Ve-
riim hocintereft, quod in contrndibusconuentio inter-
benit: &  voluntas vtriufque non nnldo concurrit, verum
etiam negocio cauiam dedit: in his, Sutcertef pierifque
earum, vniusfoliusfa&o tarn iufe, turn etiam alter taci-
teobligatur. Duabus autem decaufis quafi contradus *
dicitur : primum, quoniatn etfi non re ac yeritate..at cer ,
te taciteac prtefumpte, ideftipfo iure contraxifle viden¬
tur. praifumitur enim ac iudicatttr negoeiorum geftcr,
eo ammo negocium gercre, vt ex dole & culpa oblige-
tur : viciflimque etiam dominus eo animo cfle iudicatur,
vt iibenter fe negociorum geftori obligatum velit,fi quid
fuo nomine impendent. quare nafei dicitur haic obliga-
tio, quafi ex contradu : ideft, non ex vero contradu, fed
ex tacito ac praftiimpto. Altera caufa eft, quia exitus iu-
dicij  ex iftis obligatiombus eiufinodi eft,q ui fofet earum
adionum cfle, quatex veriscoritradibusnafcuntur:aJter
enimalteri dare aut facere damnatur.

Qui negocium abfentis fun fonte ac fine mandato
■ gejfit, ita obligaturfvt etiam leuiffimam quam-
que culpam prxJtet: viciffimque dominum
etiam ignorantem ex bbno & tequo  , ]
aftringit.l.y. De oblige & atf.
l,ii.& ri.Denegot.gctt.

I. Igitur cum quis negocia abfentis geflerit,
vitro citroci; inter eos naicuntur adiones, qua:
appcllantur negociorum geftorum. fed domi¬
no quidem rei gefta? aduerfus eum qui gefsit,
diredacompetit adio: negociorum autem ge¬
ftori ,contraria: quas exnullo contradupro-
prie nafciinanifeftum eft : quippe ita nafeuntur
iftffiadiones jfifmemandato quifque alienisne
goeijs gerendis fe obtulerit . ex qua caufa ij
quorum negocia gefta fuerint, etiam igno-
rantes obligantur. Idque vtilitatis caufa rece-
ptum eft, ne abfentium, qui fubita feftinatione

coach, null; demandata negociorum fliorum
adminiftratione, peregre profedi client, defe-
reretur negocia: qua fane nemo curaturus ellet,
fi de eo quod quis impediflet, nullam habiturus
diet actionem. Sicut autem is qui vtiliter gelsit
negocia, liabet obligatum dominum negocio-
rum: ita & contra ifte quoque tenetur,vt admi-
niftrationisrationem reddat. quo cafu ad exa-
difsimam quifq; diligentiam compellitur red-
dere rationem: ncc fufficit talem diligentiam
adhibere, qualem fuis rebus adhibere folet: ft
modoalius diligentior eo,commodius admi-
niftraturus diet negocia.

O

Vitro citnque inter eos . J Enunciatio I. Ex negocio ab-
B fentisgefto, vltrocitroque obligatio adioque nafeitur.
1.y.D.de obi ig.&ad.& 1. z. D• de neg.geft.

DireSta competic actio.  ] Sequitur n. Eius adio cuius
negocia gefta fiint, direda:emsverb qui geftit, contraria
dicitur.d.l.5. Diredaautem adiones in iure dicimtur
es formulae, qua: ad ipfam caufam propter quam inftitu-
tsfunt, accommodantur. Contraria verb, quoad con-
trariam partem. Nam primis temporibus earum rerum
qiispiurrmum in vfu eflent adiones ac formula: alwrif-
confuJtis concepts: fuerunt: veluti deponentisin depofl-
tarium, mandantis in mandatarium , contmodantis in co
modatarium,pnpilliin  rutorem. His-verb aduerfusillos
non erant, quippe cum id  raro aeciderct, vt  depofitarius,
aut commodatarins illiquid in  rem alienam imp cndcret:
tutor autem & mandatarius fere aliena negocia de ahe-
no adminiftrant. Poft igitur eum vfu longo peripedum
pit, his etiam dandas adiones cfle, cadtm illx formula:
dats lunt: quae quia contrariam ad partem accommoda-
b^ntur,contrari*nominatefunt. Eadem ratiofuitne-
gociorum geftorum. Nam aduerfus eum qui fuafponte
abfentis negociageffit, adionw certa formula inftituta
cfbquaequoties conceditur, direda nominatur.at cum
interdum negociorum geftor de fuo quid impendat,et]uu
eft illi formulain eandem concedi,quae tumcontraria
appellator.

■ Si fine mandato quifipue.  ] Sequitur 111. Hsc  adio cum
fine mandato abfentis negocia gefta funt,vfurpatur.d.l.j.
~vbi Caius fcnbit: Si quis abfentis negocia geflerit, fi qui¬
dem ex mandatu, ex contradu nafei inter eos mandati
adiones: qnibus inuicem experiri poflint de eo.quod af-
terum alteri ex bona fide prHfare oportet. fi.vero fine
mandate, ncgocioru geftorum inuicem experiri pofie,de
eo quod ex bona fide a'lterumaitcri praiflare oporteret.

Etiam igmrantes obligantur . ]  Sequitur mi. Oblisja-
tio qua negociorum dominus aftringitur, etiam in igno-
rantem cadit. 1.2.D.de neg.geft.vbi Cams feribit: Si quis
abfentis negocia geftit, licetignorantis : tamen- quicquid
vtiliter in rem eius impendent, veletiam ipfe fe in rem
abfentis alicui obligauerit, eo nomine adionem habere.

Vtilitatis catfia receptum . ] Sequitur v. Hate adio vn-
litatis abfentium caufa inftituta eft. d.l.?. vbi Caius  fieri
bit, ideb ita receptum fuifie, quia plerunquc homines eo
animo peregre proncificuntur, quafi ftatim redituri, nec
ob id vlli curam fiuorum negociorum mandant. deinde
nouis caufis interuenientibus, ex iiccc ffitate diutius ab-
funt, quorum negocia difperire iniquum erat. cjuarfane
difiperirent,fi vel is qui obtuliBct fe  negocijs gerundis nul
Jam habiturus diet  adionem de eo quod vtiliter defuo
impendiflet:velis cuias  gefta efient, aduerfus eum qui in-
uafiilet, negocia eius nullo iure agere poftet.

aid exadiifiimam diligentiam .  ] Sequitur v I. Qll i nego
vium abfentis gerit, fimodbfineipfo alius gefturus erat,
etiam Jeuiflimam culpam prxftarccogitur.l. tutori,20.
C.eod.&Iffi pupilli,6.§.videamus eod.vbilulianusait :Si
negociorum geftor qusdam pretermifit, & eius contem-
platione alius adhscnonacceflit, etfi virdihgensquod

abeo

Inftitut. Imp. Commentarhis.

ab eo exiginuis, etiam ea gefturus fuit: negociorurti ge-
ftorum etiam propterea quae non geffit, tcrieri. Itcml.fi
negocia,n. D.cod.vbi Pompoiiius ait, ncgociorumge-
ftorem &dolum &culpam praritare deberc. Quibus ex
Jocisintelligi.tur , non pcrpetub leuiflimam culpam hoc
iudicio niulftari, fed turn demuimcum alter diligentior
fe obtulit.

♦ * ,

•• - . ... 'v /

Ex tutela adminiflraiione gr tutor pupitto  > &. yi-

ajjim hie illi de eo quod tutor prtefiiterit  • te-

. netur:iudtciumjue fic datur, quafi contra-

dum inter eos’hegodum fuilfiet, l.v .

D. de oblig'dt. '& aid.

II. Tutores quoque qiii tutclse iudicio te'-
nent«r,non proprie ex contra&'u obligati intel-

177

A videtur. Idem iuris eftde eo, qiii coheredi fuo-
familiie ereifeunda: iudicio ex his caufis obliga¬
tos eft . Hatres quoque legatorum nomine non
proprie ex contradai obligatos intclligitur (ne-
que enim cum hserede, neque cum defunefto, vl-
lum negocium legatarius gesfiile proprie dici
poteft)&: tamen quiaex maleficiononeftobli
\gatus,quafi ex contradtu debere intdligitur.

Communi diuidundo ■imikio.']  Enunciatio I. Qui ob
can (am ret fine focietate.-communis obligatur, cornu uni
diuidundo iudicio tenctur. 1 . i.&  3. D. com.diuid. vbi
Vlpia.aitjhuic aftioni locum elfc,vbi quid rei communis
nomine auLabelialicm fociorum , ant ad emu peruenit
ex recommuni.qux verba cum hoc fuftiniani lococon-

liguntur (nullum enim negocium inter tuto- B uemunt.iedqmeretahqws,ha:ccineprincipalisiuimsiu

’ • - - - dici) caufa fit. &rcfpondemus, Nequaquam . nam indi¬

cium communi diuidundo elt, quod inter cos redditur,
qui rem quam alia atque ex hereditaria caula commu¬
nem habent, dmidiyfimulque quodalterum alteri ex
bono & xquo prgltare oportet, dari fieri poftulant. hx
quo inteliigitur,principemhuiufcciudicijcauiamejfe,
diuifionem: autpotius ilia? cuiufquc partis dempnftra-
tionem. Qua ex parte reaiis potius quam perfonalis hec
atlio eft: quippe qua non dari nobis quod alterius eft ,
fed quod nolirum cftdemonftrari petimus. At verb qua
ex parte petimus, Quicquid ex bona fide alteram nobis
dare facere oportet, turn perfonalis actio eft, non ad di¬
uifionem, led ad praiftationes pertinent. Quod cum tta
fit, illud etiam confequitur 3 vt hfc aftio turn demum
-quafiex contractu natavideatur, cum eiirs cxitus ainf-
inodi elt,qui folpt.earum elfe quf ver-ecx contractu na-
Icuntur: nnr.irum cum.alterum alteri dare facereopor-
C tet.Vbi autem hocdenitirnintenditur , vt qug cuiufqUfi
res lint degionftretiir 3  difficile fane dictu elt, cam {quafi
cx contractu natatn elfe. Quanquam video ancipitem
hoc cafu difputandi ratjocicni . Dare enim oportet his
iudicqs autpropter caiifam. lit s contcftatione priorem
atqiitauuquioiem: veiuti cum vel altcruter, velvter-
querem communem attigit: id elt, vel fructtis percepit,

. veliiimptus in cam fecit 1 quern calum pcrlpicuum elt
Jioc loco ab Imperatqfe'intelhgt. aut -propter caufatn
ex iplo arbitrio ac lententie pronunciations nata: veiu¬
ti, cilm arbiter rem totam ei adiudicat, quem proptei ea
certam pecunie ftimniarn dare oportet. Qui calus baud
-icioan ad hanc diiputationetn pertinerepoflit. primum
quoniam hie deijs obligatiombus difieritur, que m-
dicitim antecefierunt,eiquecaufam dederunt: demde
quoniam ifta ratione fimum quoque regundorum indi¬
cium in hunc ordincm referri oporteret: quod tamen
conltathoc loco non line canfa prstermiflum luilse: &.
D lioca reliquisduobus ditferre,q in ilhs& geltum ali-
quid dicitur, & in re communi geftum . hie verb neque
quicquam geftum dicitur,nifi forte quod delicti fpeciem
habeat: veiuti fimotifint termini, quo cafu ex delicto
naiciturobiigatio, neque res communisfuit. pr^terea
in lifts res que nondum cuiufquam propri^ funt adiudi-.
cantur,fedqu"eadhuc funt communes: hie verb res qug
vniustantnm propria eft adiudicatur.l.x.D.fin. regund.

Quafi ex contraBu teneti.  ] Sequitur 11. Iscui ob rem,
fine locietate communem aliquid abell,in alterum quafi
ex contraftu actionem habebit.l. heredes, ij,.§. non tan
tum,i'3'.D. £tmiJ.ercift Nam is cuius partem fru&mm
alterpercipit, quive impenias in rem communem fe¬
cit, nihil cum aitero ncgocij contraxitcyerum perinde
iudiciumhoc habebit, ac ficontraxilfetQiudergo,fi
res ex focietatc communis diet ? pro focio abtio ex con-
trabhi competeret. Siueautem ob hascaufas, fiue pro¬
pter diuifionem rerum communium , qua; prima & pra:-
cipua huiufee iudicij ratio eft, hoc iudicium reddatur:

femper quafi ex contraftu redditur.

A a Coheredi

rem & pup ilium contrahitur) fed quia fane no
ex maleficio tenentur, quafi ex contractu teneri
videntur. Et hoc autem cafu mutuse funt actio-
nes. Non tantum enim pupillus cum tutore ha -
bet tutelm aftionem: fed & ex contrario tutor
cum pupillo habet contrariam tutel$, ft vel im¬
pendent aliquid in rem pupilli,vel pro eo fuerit
obligatus , aut rem fuam creditoribus eiiis
obligauerit.

Intertutorem  Enunciatio I.Inter tutorem

& pupilhii’.i contraht  nullum negocium poteft l.y.§.tu-
telx-D.deoblig.Sc- aift.& I.pupillus, 5.D.de amff.mt.

Quafi ex contra(Inieneri.]  Sequitur 11. TuteLe iu  di¬
em ni non ex contradu nafcitur:fed perinde quafi contra-
dum eflet,conceditdr d.l.y Ac  l-i.D.decont.tut.ad.,ybi
VIpianus ait: Quanquam fine tutoris auftoritatc pupilli
non obligentur,uecin rem fuam tutor obligare pupi lum
poffit: attamen receptum efle, vt tutori fuo pupillus fine
tutoris audoritate ciuxliter obligetur , ex adminiftra-
tione fciiicet.

Habet contrariam  f«le/«.]Sequitur III .Ex tutela gdta,
tutor direfta, pupillus verb contraria aftione de eo quod
tutor praeftiterit tenetur d.l.f .Nam afttio tutelpprimum
in tutorem tantum inftituta eft. atciim mterdum eueni-
ret, vtaliquid tutor defuo in rem pupilli impendent,
<jux pupilli  caula erat inftituta formula , ea contrariam
jQt'd  partem accommodata eft.Itaque VIpianus in hi .D.de
cont.tut.ad. Contrariam, inquit, tutela: aftioneiu Pr«e-
torpropofuit, induxitque in vfum,vtfacilius tutores ad
adminiftrationem accederent, feientes pupilium quoque
ffibi obligatum fore ex fua admimftrationc.

Qui ob canfam rei fine fiodetate communis obligatus
esl, irem hares legatorum nomine , non ex
contradu, fied quafi ex contradu indicium
patitur l;if. & l.iij.D. comm, dinid.

1. v. De obligat.gr ad. *

III. Item fi inter, aliquos communis res fit
fine focietate, veiuti quod pariter eis legata do-
natave effet: & alter eorum alteri ideo teneatur
communi- diuidundo iudicio, quodfolus fru-
dtus ex ea re perceperit,aut quod focius eius fo-
lus in earn rem necelfarias impenfiis ieccrit: non
intelligiturproprieexcontraftu obligatus efle:
quippe nihil inter fe contraxerunt. fed quia ex
malehicio non tenetur: quafi ex contractu teneri

rj%

Franc.Kotom, in III. Lib.

Coheredifuo familice ercifcundcc.  J' Sequitur 111 .Fapiilie A
ercifcunda;iuchcium,non cx contra.fty,, fed quiftexcuu-
traftiiijfdem in caufis redditur. l.hxredcs, zj. §.i3. D.
fam.ercifc. vbi Paulusait, coheredem cum coberedenoti
contrahere, fed incidere in focietateiru iCaofas autetu
fignificatjcum alter ex coheredibus vei folus fmftus per-
cepit,vel folus neceffariasimpen fas in r n hajreditariam
fecit.Tumenim fatis conftat, nihil inter eosnegocij data
operageftum effe, vt inter fe' obi igarentur. At huiulce
iudicijeadem qua: (itperiorxs ratio eft. fic enim definicur;
Iudictum familial crcifcunds eft , quod inter coheredes
ideo redditur, vt & hsredttas dittidatur, & qnod eo no¬
mine alterum alten dare facere oportebit, prxitetur.
Qua igitur ex parte diuifio poftulatttr,ea ex parte in rent
aftio eft ;alia verb ex parte perfonalis aftio eft, aduerfus
eum qui nobisad dandum faciendumve perinde obliga¬
ted!,aefi conUcntum paftumque inter nos fuiflct, vt
nobis obligatus effet:.

Hceres quoqueLegatorum nomine.]  Sequitur lit i.Haires E
legatorumnomine, perindequafipaftoconuentoobli¬
gatus efl'et, teftamenti aftione tenetur,l. y .§. i. De oblig.

& aft. vnde hie fere locus defcriptuseft.Certum eft enim,
hatredemnihil cum legatario,quern nunquam fcrtaflc
viderat, conttaxiffe : fed cum hsreditatem ampleftitur,
tacitc cum eo contrahere ,fefeque ei obligare iudicatur.

Qui pecuniam indebitam ab imprudente oblatam

accipit  , certi condiUione, non ex contraUu x
fed quafi ex contrafiu x obligatur l.v.De
obligat. & aB*

IIIL Item is,cui quisper erroremnon de-
bitnm foluit:, quafi ex contrabtu debere videtur.
Adeo enim non intelligitur proprie ex contra- _
d:u obligatus efle, vtficertiorem rationem fe-
quamur,magis ( vt fupra diximus ) exdiftradlu
quam ex contradtu posfitdici obligatus eife.
Namqui foluendi animo pecuniam dat, in hoc
dare videtur, vt diftrahat potius negotium, qua
contrahat. Sed tamen perinde is, qui accipit,
obligatur,ac fi mutuum ei daretur: Sc ideo con-
didaone tenetur.

Ter erroremnendebitumfoluit. ]  Enunciatfol. Qui Co-
lutum abimprudente indebitum accipit, quafi ex con-
traftu obligatus intelligitur l.f .§.is quoque. D.de oblig.

& aft.nam etiam fi bona fide accipiat, libi earn debitam
exiftimans, aeproinde confentirein obligationem dici
non poflit: cum nihil magiscotrarium fit confenfui quam
error, tamen & qui foluit, exiftimatur eo animo eiTejvt fi D
indebita eft, eum fibiad reddendum obligee: & qui ac¬
cipit, fic accipcre, vt nihil alienum iniuria rettneat.

Magis ex dijlraflu.]  Sequitur 11 .Indebitum ab impru-
dente accipicns, potiusexdiftfaftu , quam ex contractu
obligaturd. J.f. £t profefto ua eft, vtnulla fit harum
omnium obligationum,quctantoperea contraftu aiiena
fit.nam inalijs,fcientiaeft in altcrutro: feit enim nego-
eiorum geflorfeobligarijfcit tutor,feit qui fruftusex re
commum percipit,fat qui hiereditatem ampleftitur, Icit
quifumptus inrem comunem facit ,fe alterum obligare.
Athoccafti nonnunquatn vfuuenit, vt neuter fctat.nam
qui foluit, omnino nunquam id intelligit. qui accipit, fi
bona fide accipit, ab animo contrahendx obligationis
eft alieniflinuis..

Vtfuprd diximus.']  §.z.Qusb,mod.recont.oblig.

jiefi mutuum ei daretur,  ] Sequitur in . Qui inde¬
bitum per errorem ob la turn accipit, certi condiftione
non minus quam cxmutuoobligatur d.l.j. Ethacdere
fuperius fud loco diftum eft.

Indebitum per errorem folutum ex ijs caufts,ex qui-

bus inficiando lis ere feit,non repetitur. veluti
ex lege Iuftinuni, legatorum,quetre ligio-
nis cauja rehbra fitnt. 1. iiij.  C.
de cond, mdeb.

V. Ex quibufdam tamen caufis repeti non
poteft,quod per errorem non debitum folutum
lit fic r.amque definierunt veteres, ex quibus
caufis infician do lis crefcit,ex ijs caufis non de-
bitum folutum, repeti non polfe: veluti ex lege
Aquilia, item ex legato. Quod veteres quidem
in ijs legatis locum habere voluerunt, quae certa
conltituta per damnationem cuiquclegatafue-
rant. noftraautem conftitutio, cum vnam natu-
ram omnibus legatis & fideicommisfis indulfit,
huiufmodi augmentum in omnibus legatis &
fideicommisfis extendi voluittfed non omnibus
legatarijs hoc prabuit, fed tantummodo in ijs
legatis & fideicommisfis, qua facrofandis ec-
clefijs ,& ceteris venerabilibus locis, qua rcli-
gionis vel pietatis intuitu honorantur, relida
funt: qua fi indebita lbluantur,r.on repetuntur.

Ex quibus caufis inficiando."]  Enunciatio I. Qtiibusex
caufis infici.mdo lis crefcit,ex ijs indebitum folutum non
condicftur I.4. C. de cond. ind. vbi Impp.  aiunt, ea qus
per inficiationem in Jite creCcunt , ab ignorante etiam in-
debita foluta repeti non poile. fed & fi ratio indebita: pe-
cunis ex eadem caufa interponatur , condiftioni Jocum
non effe . Cuius rei ratio perobfeura plerifque & perdif-
ficilis videtur. heque fane iniuria. Quid enim iniquius
eft,quam fi,cum Icgatum nihil effet, putarem autem cen¬
tum per damnationem legata fuiffe, centum alicui fol-
uerim, & ilium retinere quod alienum eft ,& me quod
meum eft iniuria perdere? tantum hoc nomine, quia fi
legatum fuiffet, & inficiatusellem, induplumirem. Si¬
militer quid iniquius eft,quam fi, cum feruumtuum non
vulncraffem, vulneraife autc-m me putarem, decern eo
nominedederim , iccirco me ilk perdere, quia fireuera
vulneraflem, &  poftea inficiatus fuiifem, dupli damnarer?
Mihi tamen attente hacder.e cogitanti in mentem ve-
niebat, r. gulam , hanc non ita generaiiteraccipiendam
cfle, vt quod indebitum effe diettur,turn defafto, turndc
jure inteihgeretunfed de iure tantum. hoc eft, Yt rcuera
faftumid effet, quatiiobrem deberi videretur, fed tameft
fubtiktateiuris nor, deberctur. ve titi, vt quod de legato
per damnationem diximus, faftum effet, icf eft ,& lega-
tum,& per damnationem legatum fuiffet, fed tamen iutr¬
ull ratione juris non deberctur - veluti, quia plus do-
drante legatum effet. Statuerunt igitur lunlconfulti,
huiusind-.biti foiutt condiftionem iccirco denegandam
eife, quafi propter mficiatioms periculum ,&ambigui-
tatem controuerfix quodammodo tranfaftum fuiffet. vt
fatius efl'e videatwr fimplum lllud folutum non repetere,
quam inficiando , id eft, rent in controueriia ponendo,
periculum duplicationis incurrere. Hoc igitur in hac
regula fubaiidienduni eft, vt non defafto quxratur,quip-
pequoa perfpicuiuri fit, fed de iure. cuius rci duoargu-
menta extant, primum , quia non fimpliciter de legato
qusftio propofita eiijedde legato per damnationem.
cui qupftioiii locus eflenopoffet, nifi rcuera teftatorali-
quid per damnauonis formulam legaflet.deinde,quia le¬
gatum incerts periong reliftiim, antiquo ciuili iure non
obligabat lijredem.Quia tamen reliftuni effe conftabat,
fi per errorem folutum effet,non repetebatur.§.in certis,
fupra De legat. vt interdum aliqua ex partedebitu natu-
rale fubdle via eat. Simile igitur in cafu legis Aquiliaera-

tiouesn

inffit. Imp.Commcntarius.

tionem efl'e oportet. veluti fi de fado.id ell, damno dato A
conftaret: fed vtrum iniuria datum eflet necne, quatre*
retur.vtincafu l.vit.& pafiini.D.ad leg.Aquil.Quoniani
enim periculum efle potell,nefi res in controuerliam re-
jjocetur,dupli lit adioilurifconfulti fatius efle duxerunt,
omnem illius periculi occalionem ilia rations prjecidere;
cilm tamen iccirco queri is qui foluit, non pollit. quippe,
cum tementati fuse adfcribere debeat, quod re non latis
perpenfa & canfiderata foluerit.

ydm 'i ex lege Jquihx.]  Sequitur 11. In legis Aquiiias
iudicio propter inticiationem litis adlimatio duplicatur,
J.4.C.deleg. Aq.vbi Impp. aiunt, contra negantem ex
legeAqtiilia, (i damnum per iniuriam deditfe prabetur,
dupli condemnationem procedere. Et l.inde Neratius,
a3,§.ha»cadio, D. eod.

Ex legato.  ] Item ex milcrabili depolito, id ell, qubd
naufragij,ruime, mcendij caufa fadum diet l.i .D.depof.

'Perdarnnationem c tuque legata,]  Sequitur 111. Inlega-
tis per darnnationem relidis, oltm litis arftimatio ex in- R
ficiationccrcfccbatiaudore Paulo lih. Sent.i.ca.xri 11.
Ratio autem videtur efl'e, quoniam ca legata tantatella-
torum voluntate atquecontentione relinquuntur,quan¬
ta alia nulla ell. itaque hsredem qui tcllatori tam vehe-
menter aliquid imperanti, maliciose non paruit, &lega-
tarium eo legato traudarc conatur,poena dignum leges
ludicaruut. Eadeni ex caufa, hoc eii, propter tantam te-
ftatoris voluntatem, leges llatuerunt, 15 forte legatarius
iureciuilideftitueretur, veluti quod non fatis folenne
tellamentum fuiffet, acproinde fummo iure legatum il-
lud non deberetur,fi tamen pererrorem folutum eiiet,
non repeterctur.

Vnamnaturam omnibus.]  Sequitur 1111. lullinianiin-
flituto vnaatqueeadem natura Iegatis fidcicommiffisq;
omnibus attnbu ta ell 1. z. C. comu.de leg.& hoc fuo loco
pjanius explicxtum  elf.

Sedtantummodo inijs legatis.]  Sequitur v. Iutliniani le¬
ge cademum indebita legata (oluta non condicuntur , Q
qu* religionis caufa reli&a funt. Lex autem Grxce , vc
credi par ell,fcripta intercidit.

TEH T ERJSOTI^S Ts^OBIS

QBLIGATIO ADQVIRATVR.

279

T X T V L  V s

XVI.

Obligatio etiam perferuum fiUumque fam.reUe ac¬
quiritur : fedpsr hunc quafita ,folum vfum-
frutlum fui commodi patn ex luslmiani
pv&fcripto agenti, attnbu it. 1. vi.

C. de bon , qu£ lib,

I. Expofitis generibus obIigationum,qua;.D
ex contractu, vel quail ex contrachi nafeuntur:
admonendi ftimus: acquiri nobis non folum
per nofmetipfos, fed per eas quoque pei'fonas
quie in noftra poteftatc funt,veluti per feruos &
filios noftros : vt tamen,quod per feruos quide
no liras nobis acquiritur, totum noftrurn fiat:
quod autem per liberos, quos in poteftate ha-
bemus,ex obligatione fiierit acquifitum, hoc di
uidatur fecundum imaginem rerum proprieta-
tis & vfusfrudus, quam noftra decrcuit confti-
tutio: vt quod ab aclione commodum perue-
niat, huius vfumfruilum quidem habeat pater,
proprietas autem filio feruetur, fcilicet patre
adtioncm mouente fecundum nouelhe noftrtp
conftitutionisdiuifioncm. i

Quod per feruos quidem.]  Enunciatio I.Obligatio etiam
perleruumacquiri pppe(l,eiusqne ins integrum acfoli-
dum ad dominum pertinct-l.t ■ & pafs.D. deflipui. feru..
Queadmodfi enim res omnes opera & minSfleno feiuoYu
nollrorum acquirere pofsunms, lie etiam obligat/ones.

Vfumfruflum quidem habeat.  ] Sequitur 11. ObliuillO
filiumfa. quailita, fui commodi proprietatem ipfi, Wum-
frudum verb patri attribmt.l.cum oport,et.6.C. de bon.
qua; lib.vbi lultinianuseaomnia quse ptculij aduenti-
eij nominecontirientur, ita partitus ell, vt eortm vfuf-
frudus p tri,proprietas uerofilio deherctur, Sed proz
fedicij,callrenfis, & quail caftrenfisdiflimilis ratio ell:
quemadmodum fu.pra lib-11 ,docmmu>, fub tit. Per.quas
pcrfon.vndefummatimilludintelligitur, ex caftrenliSt
quafi callrenli peculio filiumfa. pleno iurefibi adiones
acquirere: ex profedicio, pleno item iure patri: ex ad-
uen.ticio yero , patri vfumfrudum , libi nicraui pro¬
prietatem.

Secundum muelle neftrx Sequitur 111 • Ex obliga-
fione per filiumfa. quadita, pater adionem inllituero ex
pr^feripto lulliniani dchct.l.vlt.§-<3i fijius & §.vbiaut e m.
C.de bon-qus lib,vbi llatuit, vt fi pater; aduenticium filij
peculiumrepudiet, filius patris confe.nfu & agat& de-
fendat: fin agnofeat, ipfe fuis quidem fumpeibus,filij ve-
, ro cofenfu litigettnifi vel tenera state,lit,vcl louge ablit.

Ter liberos homines , fimosque alienos bona fide

poffejjos-.item perferuosinquibus vfum ,yfitm
t>  efru£fumhab emus,turn exipjbium ope -
ris, turn ex re naflra obligatio acqum
potest. Lx. D.de acquir.reryo.

II. Item per liberos homines , Srslienos
feruos, quos.bona fide poslidemus, aaqpiritur
nobisifed tantum ex duabus caulis,id eft,fiquid
ex operis fuis, vel ex re noftra adquirant. Per
cum quoque feruum, in quo vfuniFruetum Vel
vfum habemus , limiliter ex duabus iftis caufi*
nobis adquiritur.

Ter liberos homines.]  Enunciatio I. Obligatio etiam
per liberos homines feruosque alienos bona: fidei pollef-
iori turn ex liiis operis, turn ex re ipfiusacquiritur;fto.§.
4-D.de acq. ret. do. Et lib •  Ii. pluribus verbis hoc
explicauimus.

Tantiem ex dtixbus caufis. J  Sequitur i 1 . Quod liber
liomo,leruusve alterius bona fide polfeflus,aliunde quam.
ex operis fuis,aut re poflefloris acquirit,ille fibi,hic vero
domino acquirit. d.l. acquiritur. Vtfum enim ell, fatis
poileiforiforeadfumptus tolerandos quibuseosaluit,(i
qus ipfi fuo labore peperilfent, haberet: aduenticia au-
temlucra, & qua: aliunde manarent, iniquum exiihma-
tumelleipermitti.

Ter eum quoque feruum.]  Sequitur in. Seruus obli-
gationes vfufruduario ex fuis operis,aut re ipfius tantum
acquirit d.l.acquiritur- Rationem luperius expofuimus,
quia vfusfrudusemolumenta,ipfius perfon*,reive in qua
vfuslrudus efljfinibus terminantur.Hsereditas autem cx-
teraque aduenticia commoda externa funt, Si  aliunde
quam ex ipfa re vel perlbna mananc.

Quodferuus communis indefinitiacquirit , dominis

omnibus pro rata dominij acquirit. quod uero
ynius nomine diferte vel siipulatus eft,vel
per traditionem accepit , vnius ve iujju
acquifiuit , eifolidebetur l.r. D. de
flip.feru.l. vlt.C.per quas perf,

III. Commune feruum pro dominica parte

A a i dominis

28 o

Franc. Hotom. in III. Lib,

dominis adquirere ccrtu eft: excepto eo, quod
nominatim vni ftipulando, aut per traditionem
accipiendo, illi foli adquirit: veluti aim ita fti-
pulatur , tit io domino meo dare
s p o n D e  s ? Sed fi domini vnius iuftli feruus
fuerit ftipulatus, licet antea dubitabatur: tamen
poftnoftram deci fionem res expedita eft, vt ille
tantumadquirat, quihoc eifacereiusfit, vtfu-
pradiiftumeft,

Tro dominie* parte.]  EnuneiatioI. Obiiga tio inde¬
finite a commune feruo quaifita,fingiili$ dominis pro ra-
ta dominij parte acquiritur 1 . j. & 7. D. deftip.fer. Idque
fuperiusftrb eod.tir. explicatum eft.

tiominatim -vni ftipulando .} Sequitur 11. Seruus com¬
munis vni nominatim ftipulando, velper traditionem
accipiendo,- illi (oli acqu'irit.d.l.f: D de fti'qfer. Dixit
aute[ per traditionem accipiendo  ,] quia traditio rci domi¬
nium non transfert, fed caufam dominij duntaxat, id eft
vmcapiendi facultatem . Quod igitttr per traditionem
feruus accepit, dominus poftidet , traftuque temporis
acquirit. ‘

Domini vnius iuft'u.']  Sequiturin. Seruus comrnunis
vnius iuflu ftipulatus, ex lege Iuftiniani ex foli adquirit 1.
vlt.C.perquas perfon. Sed hate fane negltgenter a iribo-
niano & olcitanter traduntur. Bipartita cnim Iuftiniani
conftitutio ilia eft. 11am primo loco cum cafum cxplicat,
quo feruus ab vnoiuflus, alteri tamen nominatim ftipu-
latur- qui cafiisfolusa Juftiniano definltuseft. Poll vero,
cafum eum traft.it quern Theophilus hoc loco  inteJJigit,
de leruo communi, qui ab vno domino iuflits, indefinite
tamen atque imperfonabter ft ipulatur. quern caliim apud
veteres ius certum habuifle,!uiftinianus lndicat.iieq; meo
iudicio magnaineo dubitandi caula vnquamfuit: cum
iuflusdomini, nominationis vim obtineat. Quare cum
hoc loco Iuftinianus apette oftendatfe cafum illumfi-
gnificare, qui ius vfque ad fua tempora dubium atque
oblcurum habuit , neque Theophilo aflentiri poflum,
qurcafnm alterum intellexit: neque Triboniani negli-
gentis concedere, qui duorum verborum parfimonia lo¬
cum hunc exiliter ac ieiune deferipfit.

QjflBVS MODlS  OBLIGjLT 10

T O 1  L I T V R.

TI TVLVS. XVII.

Turn em qua clebetur rei, turn eiiam (dummodo
creditor confentiat ) alter ius folutione 3 quam-
uis alio etiam inuito debitore fafla fit* dif-
foluitur obligatio. quin & rei fideiujfo-
risve folutione vtraque obli¬
gate extinguitur  .

I. Tollitur autem omnis obligatio folutio¬
ne eius,quod debetur; velll quis, confentiente
^creditore, aliud pro alio folucrit. Nec intereft,
quis foluat: vtrum ipfe qui debet, an alius pro
eo.liberatur enim & alio foluente: fiucfciente
debitore, flue ignorante, vel inuito folutio fiat.
Item fi reus loluerit; etiam ij,qui pro eo intcr-
uenerunt, liberantur. Idem ex contrario contin
git, fi fideiuifor foluerit; non enim ipfe folus li-
beratur,fed etiam reus.

Solution*: cius,qwd debetur.  ] Enuneiatio I. Liusrei qua:

A debetur folutione, omnis diifoluif obligatio 1 . prout,go,
D.de folut, Qua in re duo notanda & obferuanda funt:
primum, folutionis verbo bieveram tantum & folidam
folutionem intelligi, quam nos naturalem , hoc eft, vt
pinguius Joquamur, materialem & aUcntiaJem appel,
lamus 1 . pen. D, de folut,cum alioqui Solutionis verbum
pertineat ad omnem liberationem quoquo modo faftam:
tnagisque ad fubftantiam obligations referatur , quam,
adnumorum folutionem 1 .folutionis, 54. D. eod.l.folu-
tionis, 176. D. de verb, oblig. Secundo illud intelligi
oportetjcum fubhoc titulo paflim dicimus,enumerari
modesquibus tollitur , foluitur,perimitur, extinguitur
obligatio : de ijs'agi modis, per quos ipfo iure fic extin¬
guitur obligatio, vt Prartori dare iudicium excontraftu
nonliceat. Cuius rei quis vfus fit, ex tit. De exceptioni-
bus cognofeemtis.

Confentiente credit ore.  ] Sequitur 11 . Confentiente
creditore etiam aliud pro alio refte foluiturl.fi einu-
B ptura, 2j.D.deiur,dot.&l.manifefti,i7.C.defolut.vbi
lmpp, feribunt , rebus pro numerata pecunia confen¬
tiente creditore datis,partam obligationem extingui.
Idque adeo verum eft, vt nec propterea datio reuofttur,
quod aliquanto pluris vendidifle rem is,qui accepit: di-
-catur , quam ei deberetur 1 . pen. & J. fuccefl'ores, 1 o. C.
cod. Quanauam fi multo pluris resefte, Vlpianuscon-
trarium refpondeatinl.fi nonfortem, rE.§.4.D.de cond.
indeb. vbific feribit : Si centum debens, quafi ducenta
deberem, fundum ducentorum folui, competit repe-
titio,& centum manet ftipulatio. Licet enim placuit,rem
pro pecunia lolutam parere liberationem: tamen fi ex
faJla dcbhi quantitatemaioris precij res loluta eft, non
fit confuGo partis  rei cum pecunia.  Nemo enim inuitus
compellitur ad communionem. fed&condidio in tegraf
rei manet, & obligatio incorrupta : ager autem retinebi-
tur, donee debita pecunia foluatur. Atque hxc  quidem,
cum creditor confentit. At fi difl'entiat, Irnpp. in  J.i 6.C.
C defolut.Eum inquiunta quo mutuamfumpfitti pecuniam
infolutum nolentem fufeipere nomen debitoris tui, com-
pelli iuris ratio non permittit.nam,vt ait Paulusin 1.2.§.
z.D.dereb.cred.aliud pro alio inuito creditori folui non
poteft. Qua de caula ne sftimatio quidem pro fpecie de¬
bita folui ei inuito potefticum fatis conftet aliud efle
precium,aliud reml.i.D.derer.permut.

yel iimito eo folutio fiat.  ] Sequitur iti. Solutio non
modo ab alio quam debitore, verum etiam ipfo igno¬
rante & inuito fieri poteft J.folutione, 23. D. eod. vbi
Pomponiusait, folutionc&inuitos & ignoranteslibe¬
ral non poile.& l.foluere, 53.eod.vbi Caius fcribitjol-
uere pro ignorante & inuito reftc liccre: cum fit iure
ciuili conftitutu, licere etia ignoramis inuitiq; meliorem
conditionem facere. EtMarcianus in eandem fenten-
tiam, l.fi pro me,40 .d. eod. Caufie conftitutio: Cumau-
reos centum mihi Septimiu s deberet, ego tantundetn
Oftauio deberem, Oftauius Septimto tantundem de-
D beret: Septimius inuito me& reclaroante ita nomen
fiium Oftauio remifit ,vt viciffim Oftauius cos  mihiac-
ce.itos in tabulas referret, meque pro liberato haberet.
Egoiccirco repugnabam ,quia me pecuniam a Septimio
habiturum confidebam . Oftauio verq creditori meo
Iperabam me velaftu aliquo, veloperismercibusvemeis
fatisfafturum :fic vtpermagnimea interellet,id non fie-
ri.Itaque cum Septimius a me peteret,vt ei acceptum fer-
rem,recufabam,Intentio; oebesme peracceptilationem
liberare. d.  Nondebeo. Q. An debeat? R. Quia inuito
beneficium non^atur. F. At xqui & boniratio poftulat,
vtquod bona& bonelta ratione folutum eft,ratum &
firmumfit, vclfic, At xquum  eft fuum cuiquc vnde-
cunqueidfiat, reftcloltii- Difeeptatio ex iuns &aqui-
tatis contentione: An cum inuito beneficium nonde-
tur, tamen propter aiquitatem , folutio inuito debi -
tore fafta probanda fit. Caius 1 .foluendo , 39. d.  de
neg. geft. Soluendo quifque pro alio, inquit, licetin-
liito & ignorante, liberat eum, quod autem alicai debe-
tur } alius fincvoluntate eius non potelfiure exigere.Na-

turalis

Inftitut. Imp. Commentarius. 281

tnralisenimfininl & ciuilis ratio fuafit.alienam conditio. A
fiem meliorem quidem etiam ignorantis & inuiti nos fa.
ecrepoflc;deteriorem,nonpofle. Hzciile. Nequenobis
jJJa regula aduerfatur , qua traditur, inuito bencficium
nondari. nam ea deillis beneficijs intelligenda elf, qua*
a legibusconceduntur. cuiusrei exempla extant in 1,pa-
ft«m,46.D. dcpaft.&l,Si quis,29. C.eod. Atque hoc
jllud eft quod Verrina 11 . Cfic.his extulit. verbis: Quod
pnhl lex mea caula dat,co mihi non vti non licebit?

Quiproeointeruenerunt.  ] Sequitur j 111. Solutionea
feo tafia,etiam qui pro eo interuenerunt.liberautur J.in
omnibus, 43. D-ecd. vbi Vlp.ait, in omnibus fpeciebus
liberationum etiam acccffiones liberari: puta adpromif-
foresjhypothecas, pignora.Ratio perfpicua eft: quia fub-
lata re principal!, eaquse acceffionis locum obtinent,
intercidcre necefl'e eft.

SifideiuJJ'oYp>lueri(.  ] Sequitur v, Solutionea fideiuf-
forefadta , etiam principalis reus abfoluiturl, cum is, 3 6,
D.defideiuff.vbi Paulusait,cum creditor fuum a fideiul- B
tore pcrccpit, liberari omnei;hoc elf, & fideiuflorem &
reum. Sed occurritur ex 1 . Papinianus, 28. D- mand.vbi
Vlp.ait, mandatorem debitorisfoluentem,ipfo iure reum
nonliberare. propter mandatum cnimfuum foluifle,&
fuo nomine. Hoc ad iudicanduna facillimum eft . Cum
enim quzritur, an aliquis ipfo iure liberetur, hoc quat-
ritur,an aftio extinfta fit,neque impetrari a Pretore poC.
lit. Refpondendum igitur, creditoris aftionem inutilem
ei quidem efle, neque a Protore impetrari pofle: fed  ta-
inen iccirco extinftam non efle, quia in fauqrem fideiuf-
forU conffitutum eft, vt creditor fuum a fideiullore reci¬
pient,  nomen fuum ei vendere videatur.  qua de caufa fua
illam a&ionem ei cedit, vtilem  &efficacem ipli  futu-
ram.At.jj ita locum intelligendum, perfpicuc hxc Pauli
verba demonftrant in l.cum is qui,^6.D.dcfolu. Cum is
qui & reum & fideiulfores habere, ab vno ex fidciuMori-
busaccepta pecunia pratftat adiones,potent quidem diet
nullas iam efTeicumiuum pcrceperit, & perceptione om, C
nes liberati (int. fed non ita eft. Non enim infolutum ac.
cipit, fed quodammodo nomen debitoris vendit: & idco
habet aftiones, quia tenetur ad idipfum vt pneftet actio-
nes.Eiufdem modi eft illud Papiniani in l.Stichu 111,9 5  •§.
li mandatu. D. de folut. Si mandatu meo Titio pecuniam
crcdidifl’es, me conuento Sc  datnnato, quanquam pecunia
foluta lit, non tamen liberari debitorem ratio fuadet:fcd
Sc  prjeftare debet creditor aftiones mandatori aducrfii*
4ebitorem,vt ei fatisfiat.

Ter acceptilationcm ( quaftipuiatio quadam efi,
a C.^Lqudio remitt endi debiti caufa inftituta)

& verborum obligatio, & alia quauis mfti~
pulationem deduSa etiam pro parte
diffolui potefi.l.i.yiij.&

xvitj.D. de accep,  p

II. Item per aeceptilationem tollitur obli-
gatio. Eft autem acceptilatio, imaginaria folu-
tio.  Quod enim ex verborum obiigatione Ti¬
tio debetur, id li velit Titius remittere,poterit
fic fieri, vt patiatur hxc  verba debitorem dice-
re : <yy  O D EGO  TIBI PROMISI, H A-
bes'ne accep  t  v M ? & Titius refpondeat,
h  A BE o. Sed Ik  Grace poteft acceptilatio fie¬
ri :dummodo fic fiat, vt Latinis verbis folet,
t yets ha. fid. v S'waptn.7faa ; iya  Acs/Jar. Quo gene-
re ( vt  diximus ) taiftum ex  folunntuf obliga-
tiones, quas ex verbis confiftunt, non etiam cx-
terx . Confentaneum enim vifum eft, verbis fa-
ctam obligaticinem, alijs polfe verbis difiolui»

Sed & id quod alia cx caufa debetur, poteft in
ftipulatipnem deduci,& per aeceptilationem
dilfolui.Sicut autem quod debetur, pro parte
rcctc foluitur: ita in partem debiti acceptilatio
fieri poteft. Eft autem proditaflipulatio, qua"
vulgo Aquiliana appellatur, per quamcontin-
git, vt omnium rerum obligatio in ftipulatum
deducatur, & ca per aeceptilationem tollatur .
Stipulatio enim Aquiliana renouat omnes obli
gationes, & a Gallo Aquilio ita cgmpofita eft:
Quicquid te mihi ex quacunque caufa dare fa-
cere oportet, oportebitve, praftens in diemvc ,
quarumque rerum mihi tecum aftio, qusque
aduerfus tepetitio ,vcl aduerfuste perfecutio
eft critye, quodve tu meum habes, tenes ,pof-
fides,dolovemalo fccifti quo minuspofsidcas:
quanti quaeque earum rerum res erit,tantam
pecuniam dari ftipulatus eft Aulus Agerius,fpo
ponart Numerius Nigidius, quod Numcrius
Nigidius Aulo Agerio fpoponciit,idhabeictne
a fe acceptum Numerius Nigidius Aulum Age
riumrogauit. AulusAgerius Numerio Nigi-
dio acfcp turn feat.

Peracceptilatinnem tuUitur.']  Enunciatio I.Acceptilatio,
legitimuseftclillbluend^ obJigationis modus.]. pen.D.
dc folut.& hi. & palf. D. de acceptil.

ImagmurU folutio.  J .Sequitur 11. Acceptilatio non aa-
turalis , fed imaginaria diffolucnde obligation^ ratio eft
l.pen. D. defolut. nam in vera & natural! folutione debi¬
tor aliqmd re ipfa & aftu ( vt vulgo loquimur ) pneftac:
hie vero nihil praftat , fed pennde quafi prxfticerit,
liberatur,

Grace potefi ttceeptiUtio fieri.  ] Sequitur 111. Accepti¬
latio etiam Graecis verbis fieri potcftl.au inutills, 8.infc,
JD.de acceptil. vbs Vlpiai,us ait, aeceptilationem efle iua
tis gentium, & ideb Gra:ce pofle acceptum fieri, dummo-
do fic fiat,vt Latinis verbis lbiet, iyeit  a« t£wV, &c. Dubi-
tandi cauiam afrerebat, qubu acceptilatio formula eft ,
hoc ellcertorum verborum & quafi follenniiim conce-
ptio, cuius lyllabas tk.  literas omnes leruari rnoris eft. bed
hoc loco duo  quarri poflunt. Primum, quid illud (it .quod
sit,aeceptilationem iccirco Grace fieri pofle, quia luris
gentium eft. quid? ftipuiatio cuiusiuriseft? nemo negat,
efle ciuilis- Grace tamen earn pofle fieri, fupAiusdiftyru
eft. Secundq, cur aeceptilationem dicat efieiuns gentiu;
cum acceptilatio nihilaliud quam ftipuiatio fit,qua ciui-
le efle coftat:& a Iunfconiultis Ro. cimu Ro.caula, item
vt alia: omnes legis adtioncs, mltituta fit. Kefpondendu
igitur,Aeceptilationem verb mris ciuilis efle,fuaque cer-
ta & propria formula conffare: fed vtilitatis caufa confti-
tutum efle, vt contra iuris ciuilis regulas & cum peregri-
nis, & peregrina lingua concipi poflit. Atque hoc muii-
rum illud eft, quod V Ipianus his fignificat vcrbis.Hoc iu-
rc vtimur,vt iuris gentium fit acceptilatio.

Qua ex yerhis ctnfifiunt.  ] Sequitur j v. Acceptilatio ad
cas tantum obligationes pertinet, qu® verbis contra&ae
lunt. l.an.inutilis, 8 •§. 2-D.de accept, vbi Vlp. ait, acce¬
ptum ferri non pofle,nifi quod verbis coJligatun: eft.ac-
cepttjatio enim verborum obligationem tolht, qhia &
ipia verbis fit. neque enim poteft verbis tolli, quod non
verbiscontraftum eft. Qiiodcum ita fit, videtur potius
acceptilatio velacceptifacfio difipofle. quippe cum ita
rogemus: Quod tibi acceptum promifi, habefne acce¬
ptum ? ex 1.6.vel, ( ex I.7.) Accepta facisdecern?

Quodaiiti ex cauja debetur.  j Sequitur v. Obligatio ab¬
ler quam perftipulationem contradict, lta P cr  accepti-
lationemdifibluipoteft, fi priusin ftipulaaonem com-

A a 3 mutata

Franc. Hotom

mutata fit. I. prout qtiicque,8. D. defalut.l.4.& y.D.de A
tranfiuft. Nam per ftipulat lonem nouatio fic:Sf quoe con-
fenfuvelrecontraftaerat obligatio, eaiam verbiscon-
flat, ac propterearefle verbis difi'oluitur. Sed qu£ro, an
ad obligationem qua nomimbusconftat, ctiam hsecper-
tineant.hctc eft,an per acceptilationem Aquilianam,qua8
ftipulationeconftat, obligatio nominibus contrafta dif-
foltiipoflit? Nonequidearbitror.primiim, quia nomina
in ftipulationc notiari nihil attinebat; quemadmodii pau
16  poll diccmus. non enim minus firma nominibus, quam
ftipulatione, contrahitur obligatio.

Vrapane relic foluitur.']  Scquitur vi. Quod debetur,
rede pro parte foluitur l.ftipulatus,p.§.i .D.dcfolut. vbi
Vlp.ait, cum qui decern debct partem faluendo in parte
obligation^ libcrari,& reliquaqmnquefoiainobliga-
tione remanere.

Ita in partem dckiti.  J Scquitur vii,  In partem debiti
rede acceptilatio interponitur l.pars, p.& 1 . fcq. Itaque
non ilJiusformula: verbis omnibus qua: pofterius fubij- B
ciuntur, vtendum ent:fed hoc modo , Quicquid te mihi
ex ilia caufa,&c.Vlpianus tamen in hi a- D.pod.fcribit,fi
id quod in acceptilationem dedudum eft,diuifionem non
recipiat,acceptilatio in partem nuHius erit moment!.
Denique eum qui accepto facit, vel torum , vel partem
eiusquod itipulatus eft,debereaccepto facere. quarevbi
partes non funt, nullius momenti acceptilationem efte.
Vcluti fi quis domum Itipulatus accepto ferret csmcnta,
velfeneftras,velparietem,vel distam.

Qua-vulge Aquiliana appellatur. ] a C. Aquilio Gallo ,
iurifconliiltonobili, cuiusm formulis concipiendisfin-
gu aris quatdam extitit fapientiaivt conftat ex ea de do-
jo malo,quam Cicero euerriculum nialitiarum omnium
appellat:& ex ea de poftumo non fuo hcrede inrtitueiido.

In ftipulatum deducatttr.  ] Itaque genus aliud obliga¬
tionis in verborum obligationem commuteturiquat No¬
uatio vulgo dicitur,dequa mox dicemus.

P^enouat omnes obligationes.]  Sequitur vi 11. Aquiliana Q
formula cuiufcunque generis obligationes inftipulatio-
nem deduci,renouariq; pofliint 1 .& vno,i S.D.eod.Quic-
quidenim quacunq; ex caufa debetur, in verborum obli-
gationem conuertit: vt poftquam creditor omnes debi-
toris obligationes inillam commutauit,tum debitor vna
ftipulatione omnes illas extinguat. itaque quo contrada
modpfuerat obligatio, eodem dilloluatur. Atquc liuc
ilia Modeftini definitio referenda eft. Acceptilatio eft
liberatio per mutuant interrogationem,qua vtrmfq; con
tingit ab codem nexu abiblutio. Nam hate ad Aquiliana
formulam duntaxat pertinet.

Ex quacitnqut caufa.~\  Siue ex contradu,velquafi con-
tradu, fiue ex malcficio, vel quafi maleficio. Etiamne !i
ngminibu^contrada fit-ebligatio? Ego,quia vniuerfalem
aliquammultarum obligationum nouationem hie fieri
video, ficarbimsr.

Dare face  re.] Notum eft,obligationum alias in dando,
alias in faciendo confiftere. Quod vtrunque genus hac D
formula itacomprehenditur, vt tamen coniunda etiam
pro difiundis accipi poflint:&latis fit alterutrum probari
l.fepe,f 3. De verb.fignif.

Opmet oportebitve.']  An futuras obligationes intelli-
git?neqitaquanvfedad illud refpicit, [ ex quacunq; caufa.  ]
vt priore verbo praefensdebitum,poftcriore & pr*ietis&
in diem comprehendaturl.fiItipulatus, 76. §. i.l. fia co-
lonojo^.l.cum ftipulamur, 1 2y.46-D.de legat.fecundo 1 .
verbum Oportebit, S. D.de verb, fignifi. Vtfitlenlus:
Quicquid ex prgterita caufa te mihi dare facere opor-
tet, oportebitve.

Trafens in diemve.]  Id eft, vel in prafentia, vel in po-
fterum. vt facile apparcat & qua? fub conditione deben-
tur , poftremo veibo comprebendi: quoniam ea quoque
toll! perticcepulauonem poffunt l.quod in diem, 1 2. D.
de accept. 1  fub conditione,1 6. D.de folut.

Afiio.petiiio.perfeetttio .] Adioin perfonam infertur,
petitio in rem,perJecutio in rent vel in perfonam rei per-
fequendg caufaiinquit Papin.in l.adio, 18-D.de oblig. &

.In III. Lib.

ad.VJpianusautem l.pecunias,! 78.D.de verb, fignifi. A-
dioms verbum, inqnit,& generate & fpeciale eft,nan*
omnisadio dicitur, fiue in perfonam,fiue in rem fit pe¬
titio. Sed plerunque adiones perfonales folenms diccre.
Petitionisautem verbo in rem adiones fignificari viden-
tur : perfecutionis verbo extraordinarias perfecutiones
puto contineri.

Efi,entneg Ex caufa prgteriteivt proximi diccbamus,

Qmdvetu mecum.  j H.vc non tam neceflitatis, quam
cautioms & diJigentiat !unt. Id enimfuum cuiufqueeft,
quod vindicare poteft: vt ait VJp.I.quintus,27.5.1 .D.de
aur.& arg.Iegat.

Habespwct : po{]ides.~\  Habere,vtopinor,adresincor-
porales: Tenere, ad corporales: Pollidere, ad vtrafque
pertinet.Item habere ad ius, tencread fadum, poflfidere
ad vtrumque arg.l.polTellio, 4p.$.i>D.de acquir.poll.ta¬
men raro haec propriftas obferuatur. 1.2. §.quod autem,
D.undeui,&deuiarm.i.2.§.boc interdido,D. nequid
in loco pub.l-ftipulatio ifta,j8,D. deuerbo. oblig.l.ha-
bere,i 88-D.de uerb.fignif.l.3.D.de acq. poll'.

Dolovemalofecijh .] Etenim parem elie conditionem
oportet eius qui quid polfideat, uel habearatque eius
cuiusdolo malo fadum fit, quo minus haberct uel pof-
fideret 1 inquit Vlpianusin d.l.2.§.hoc interdidum j D.
tie  quid in loco pub. Vnde fumpta eft regula iuris.l.i yo.
cui altera conuenit in bad ea,i y 7.§.i. de reg.iur.

Cntodlijtmeriui  legitur m Floretinis,alijf

quenonnuilislibris . Vulgo tamen hie iocusfic feriptus
eliiitcm ex diucrfo Numerius Nigidius intcrrogaitit Au
ium Agcrium, Quicquid nbi hodierno die per Aquilia-
pam {iipulationem fpopodi,id  omne babefiieacceptum ^
Spopondit Aulus Agerius, Habeo, acceptumque  tuJi.
Quam fi quis Aquihj formulam ellepatet,  iiebementer
errat, mta quidem feiitcntia : quali  uero cam ineptus
Aquibusiuerit, ut Ilium nomen in pubiicam formulam
inieitum uoluerit. Neqne inreperlpicua pluribus uten-
dumeftuerbis.

Cum id quod nobis ab aliquo debetur, ab altero no «.

uandi ammo ftipulamur, quamuisposterior obli¬
gatio nulla fit, prior tamen exiingmtur.a no-
firo vero debitore ,nift noui quid ajfera-
mus, fiipulando nouare nonpcfii.-
mus.l.i. & paff. D. de nouat.

III. Prxtcrea nouationc tollitur obli<ja-
tioivehiti II id quod tu Seio debebas, a Tit sol  da
riftipulatuslis, Nam interuentu noua; per fo-
n£e,nouanafciturobligatio:& prima tollitur,
tranflata in pollenorein; aded vt interdum li¬
cet po fieri or ftipulatio inutilis fit, tamen pri¬
ma nouationis iure tollatur: velutifiid quod
tu Titio debeas,a pupillo fine tutoris audiorita-
tc Itipulatus fuerit: quo cafu res amittitur.nam
& prior debitor liberatin',& pofterior obligatio
nulla eft.Non idem iuris eft, fi a feruo quis file-
ritftipulatus. nam tunc prior perindc obligatus
manet,ac fi poftea nullus ftipulatus fuiUet.Sed fi
eadem perfonafit, a qua poftea ftipuleris: ita
demum nouatio fit, fi quid in pofteriore ftipu¬
latione noui fit: forte ii conditip, aut dies, aut
fideiullor adieijatur, aut detrahatur. Quod aute
diximus, fi conditio adijeiatur,nouationem fie-
riific intelligi oportet, vt itldicamus fadiam no
uationem, ii conditio extiterit. alioqui fi defe-
cerit,durat prior obligatio.

2 (omtione tollitur obligatio.]  Enurtciatio I. Nouatio 1 c-

gitinms

Xnftit. Imp.Commentarius.

gitimus eft tojlcnda: obligationis modus l.i .D.de nouat. A
ybi Vlp.ait,Houationc efle prioris debiti in aliam obliga¬
tionem velciuilem vel naturalem , traHsfufionematque
tranfljti oncm . hoc eft,cum ex precedent; caulaita no¬
ua conftituitur, vtpriorperimatur. nouatio enimano-
tio nomen accepit, & a noua obligatione.Sed quod feri-
bit,veterem obligationem in no'uam etiam naturalecom
mutari, dubitandi caufam after re poflet, cum fatiscon-
fict,nouationem fieri perftipulationem, que ciuilis obli
gatio eft.Ergo ex fine legis refpondendum eR,ciuili qui-
dem racione j id eft, ftipulationc obligationem nouari,
led non Temper vim ac nemos iuris ciuilis obtinere:quem
admodum riec onmis ftipulatio ciuilis obligationem pa-
rit.veluti fi a pupillo fine tutoris audoritate ftipulatus
fis: turn enim Tola naturalis concipitur obligatio : vt ibi¬
dem Vlpianus feribit. Porro autfm non tantilm vetere®
obligationem nouatio extinguit, verfim etiam omnes ei
adiundasconditiones. Itaque Sc curfus vfurarum cohi-
betur, 8c hypothec* acpignora liberautur.l. nouatione, IJ
18.8c 1 . eniptor,z7.D.eod, Pr^terea nec pcena ex priory
obJigatione committi amplius poteft, l.fi creditor,i 5.
eod.&mora ante , in eo quod promflium eft praeftando
commifla, purgatur.'. queties, 14. cod. Sed exiftit hoc
loco quaeftio non contemnenda, nam citm ea lola ratio,
ne difsolui obligationes poffint, qua contradx funt, vti
jnodo fupenore.§.dicebamus:quomodo nouatio qua: per
ftipulationem fit, poteft alio quam verborum modo con
tradas obligationes extinguere >  Intelligendum eftigi-
tur,&magnOpere animaduertendum hoc non (implicit
ter & abfolute, fed vi quadam adiunftx nccellitatis  fieri,
quia non aliteropusfuum efficere nouatio polset ,mfi in
veteri obligatione, quad fubieda materia, verfaretur.
Ergo non diHoluenJx obligationis caula inftituta eft,fed
efficiendp. verum quia non fimpliciter effiatndp, fed ex
vetere aliqua  cfticiende &concipiend^ introduda eft,
propterea non abfolute lllam difloiuit, fed ca tinquam
materia vtitur. lllud tertio loco intelligendum eft, Pro, Q
pterea nouationem inlfitutam die, quod ftipulatio mul-
to ccrtior 8c cautior eftobligandi ratio, quam vlla cuiuf
uis alterius generis. lingula enirn nominatim & vti lin¬
gua nuncupata erant, cauentur. Triplex autem, quemad
moduni pofteriusdifcemus,nouatio eft. prima,cum vnius
perfonas obligatio in alterius perfona: obligationem no-
uatur. altera, cum alterius generis obligatio in verboru
obligationem nouatur. tertia, cum verborum obligatio
in alteram forniam ita commutatur, rt ci vel adijciatur,
vel detrahatur. lllud ,inquit Vlpianus,non intereft,
qualis praiccllit obligatio: vtrum naturalis, an ciuilis, an
honoraria:&, vtrum verbis,an re, an confenfuidummo-
do feqtiens obligatio vel naturaliter teneat, velciuiliter.
Item in I. z.  Omnesres tranfirein nouationem poflunt.
quodcunque enim fine verbis contractual eft,fiuc non
verbis, nouari poteft, & tranfirein verborum obligatio-
nem ex quacunque obligatione. Denique hoc loco no-
tandum 8c obferuandum eft, literarum obligationem no , D
ltominari. Cuius rei caufam inquiro: neejue ullam tame
reperio . Stipulationem enim multo certtorem ea fuifle,
velexeo conftat, quod vel teftibus praslentibus vel per
feripturam fiebat. Sufpicionem igitur meam veterem re-
tineo jTribonianum foro fuo feruientem , uerbum illud
more inftitutoque fuo deleuifle.

Interuentunouieperftmx . ] Sequitur 1 j. Cum id quod
nobis ab alter© debetur, ab altero ftipulamur, prior ex-
tinguitur obligario.l. fi Stichum, g.§. vlt.D. eod.vbi VJp.
ait, quod ego debeo,fi alius promittat, liberate me pofl'e.
quin etialCauis in 1 . vlt. D.eod.fcribit, nihil ohftare, quo
minus plurium obligationes 111 vnam commutentur, ve¬
in ti fi ita ftipulemur: Quod Titium & Seium mihi dare
facers oportet, id dari l’pondes ? Licet enim ex diuerfis
eaufisfingulifuerant obligati, vtrique tamen nouationis
lure liberantur; ciim utriufque obligatio in unius perfo-
nam,a qua nunc ftipulemur, confluat.

Licet pofienor intttilitfit.  ] Sequitur it 1. Prior obli-
*atio per nouationem quamuis pollerior inutilis fit»cx-

28^

tinguitur.l.fi Titius,48.111 fi.D. defideiufivbi Papinianus
ait, fi minor dolo creditoris indudus,alienam m fe obli¬
gationem nouandi caufa fufeeperit, & inaftem hanc efle
obligationem, Sc ueterem extingui. Cuius rei ratio non
obfeura eft. Nam etfi nouatio non tarn extingUend* obli
gationis, quam noua: concipiendtecatifa conftitiita fit, ac
propterea iarpe non extinguatur fuperior,nifi alia exorta
fit, ut pofterius docebimus : tamen refpondemus, id non
nouationis, lednouare uolentisuitio faQum eife; quido
lo maloutens, huicaftioni impedim’entum attulit.

Tojierior obligatio nulla, eft.  ] Sequitur 11 x 1. Qui a pu •
pillofine tlitorisauftoritate ftipulatus eft, nullam obli¬
gationem acquirit.l.nouarejZO.D.eod.vbi Paulusait, pu
pijlumfiuc tutoris aufloritate n'6uare non pofle.ex quo
contingit, vt 8c Jiberctur creditor, neqj tamen noua obli
gatio nafeatur. Sed occurretur a quibufdam, 8cobijeie-
tur, nouationem non tarn ea de caufa inftitutam efle, vt
obligationes tollantur,quam vt rediuiuaialicenafcantur.
ac propterea iniquum else,nouatione veterem obligatio¬
nem extingui. Refpondemus ergo, fimiliter, vt in qus-
ftione fuperiore,non noilationis vicio id fiericqua: per (e
ac natura fua idonea eft ad obligationem concipiendam.
qua de caufa etiam ea naCcitur hoc cafu obligatio., qtiae
nafei poteft in pupillum fine tutorc promittentem, nimi-
rum naturali*l.i .in fin.D. eod.I.pupillus,D. de au&.tut.
led vitio ftipulantis id accidere, quitam ftultus fuerit,vc
fibipupillum fine tutoris aufioritate obligare voluerit.
Caufs conftitutio: Cum Oftanius a pupillo Titio fina
tutoreamftore ftipulatus elsct, id quodfibi Mauiusde-
bebat, neque pupillus vocari in ius pofset, in Mceuium re
grediinfti.tuit: quafi nihil adlum fuifset,cum noua nulla
exorta efsetaftio, Intemio Mxuij.-Nouatio fafta eft.D.
Non eft. Q_. An fafla fit. K. Quia nouatio eft effedtio no
lice obligationis ex vetere, fiuc commutatio veteris obli-
gationis in nouam. At hie nulla noua exorta eft. F. At
Roc non nouationis, fed tuo folius vitio fadturn eft.quare
pro eo habenda eft, ac fi rcuera exorta efset obligatio.
srg.l.in omnibus.?p.D. dereg.iur. Difceptatio. ex con-
trariefcriptisnafcitur, an cum nouatio none abhgatio-
nis cfficiend^ caufa inftituta fit,taiqen fi ftipulantis vitio
8c culpa eius effeftus impediatur, pro facta adueri'us ip- •
fum iudicanda fit. Refpondetur, pro fafta numerandam
aduerfus ipfum efse. quoniam in omnibus caufis pro fa-
ifto accipitur id , quod per alium impedimenti fit quomi
Bus fiat: vt inregulatraditum eft.

Siajeruo tjttij. J  Sequitur v. Qui quod alter debet, a
feruo nouandi caufa ftipulatur, nec ins vetus tollit, nec
nouum in ducit- Cuius  diffimiiitudinis ratio life eft,quo¬
niam iubefle perfond oportet nouationis capacem: vti pa-
tetexfinel.quores,i4.D.de nouat. Itaque tametfi fer-
uus naturaliter £que vt pupillus obligetur,l.naturaliter,
j 3-D.de cond.indeb.tamen quia ciuilis obligationis,cu¬
ius concipiende caufa nouatio inftituta eft, capax no eft:
iccirco quafi materia & caufa fine qua non , dcficiat, ita
nihil adum efse iudicatur. §

In jiofteriore ftijiulatione rnuiftt.  ] Sequitur v I. Qui a
fuo ipfo debitore nouadi animo ftipulatur, nifi noui quid
after.t,nihilagit.l.6.8c 7.D.eod.nam alioqui Penelopes
tela,vt in vetere proucrbio eft,retexi,8c adu agi videret.

Si conditio adjjciatur.  ] Sequitur v 1 1 • Conditio in no-
uando adieda, fiquidem extiterit, nouationem cofirmat:
fin minus, nihil adum inteiligitur.l. quoties,i4. D.cod.
vbiVlp. ait, quoties quod pure debetur, nouandi caufa
iubconditione promittitur, non ftatim fit nouatio: fed
tunc demum, cum conditio extiterit. 8c ideo, fi forte Sti
chusfuerit in obligatione, & pendente conditione decer
ferit;ne nouatio continget, quia non fubeft res eo tem¬
pore quo conditio impletur. Sedfiquodfub conditione
debetur, pure quis nouadi caufa ftipuletur, ne nunc qui-
dem ftatim nouat: licet pura ftipulatio aliquid egifle vi-
deatur. fed tunc nouabit,cum extiterit conditio, etenim
cxiftens conditio primam ftipulationem committit, coat
mifsamque-in fecundam transfert. Idemquc tradituris
J.fi Stichum,8.§* 1.1.nouatio,z4d.fi non,3i.D.eod.

luftinian

284

Franc.Hotom.in III, Lib.

Iufiiniatiilege, non mcdo animus ac voluntas ,vt
ohm, ad nouandum exqwritur: verum etiam
diferta, nomimtimq ; teflata conuentio,
alioqui nec prior obligatio tollitur 4
& ei pojlerior accedit. I,
vU.C.dsnouat<

A obligatio wanet, & ei pofterior accedit,I. vlt.C. eod.vbi
ftatuit,nififtipulantes remiferintpriorem obligationem,
& hoc exprefierint, &fectmdam magisproanteriori ele-
gerint,nihilpenittis prioris cautelarinnouari.denique
voluntate tantum , non lege nouandum. & fi non verbis
exprimatur, vt fine nouatione caufa proccdat,

III I, Sed cum hoc quidem inter vetercs
conftabat, tunc fieri nouationem, cum nouan-
di animo in fecundam obligationem itum fuc-
rat:per hoc autem dubium erat,quando no-
uandi animo videretur hoc fieri, Sc  quafdam de B
hoepratfumptiones alij in alijs cafibus intro-
ducebant : ideo noftra proccfiit conftitutio,
qua: apertifiime definiuit, tunc {glum nouatio¬
nem fieri, quotieshoc ipfum inter cqntraiien-
tes exprelfum fuerit, quod propter nouatio-
nejn prioris obligationis conuenerunt. alioqui
& manare priftinam obligationem, & fecun¬
dam ei accedere:vt maneat ex vtSque caufa
obligatio fecundum noftra: conftitutionis defi-
nitionem, quam licet ex ipfius ledtione aper-
tius cognofcere,

Cum mHanii anima, ] Enunciatio  I. OJ/m nouatio,
nifi nouandi animus adeflet,contrahi non poterat.J.i,
eod.vbi Vlp.ait, nouationem ita demum fieri, fi non aga-
tur, vtnouetur obligatio: cseterum finohocagatur.duas
foreobligationes. quod idem traditurin 1. fi Stichum,8.

§.i .& 2.& l.fundum, 28.D. eod.l.duofocietatem,7i. D,
pro foe. ob eamque caufam, quotiet de abfente per no¬
uationem Jiberando agatur,addi folct abfentis liberandi
nouandique caufa ftipulatum efle.l.per iufiurandum, 13,
f.pen.D. deacceptil.

Tunc folum nouationem . ] Sequitur 11. luftiniani infti-
tuto, nif| noininatitn couenent vt fieret npuatio,& prior

Qu#nudo confenfit obligations conHant, cadem
nudo confenfu distrain, diffolmque
pofJuntflxxx.D, defolut,

V« Hoc amplius, ex obligationes, qua: con
fenfu contrahuntur, contraria voluntate diflol-
uuntur. Nam fi Titius & Sc-ius inter fe confcn-
ferint,vt ftindum Tufculanum emptum Seius
haberet centum aureis: deinde re nondum fe-
cuta, ideft, neque precio foluto, neque fundo
tradito, placuerit inter eosvt difeederetur ab
ca emptione Sc  venditione: inuicem liberantur.
Idem eft & in condudtione&locatione, & in
omnibus contradtibus, qui ex confenfu defccn-
dunt, ficut iam dictum eft,

Contraria voluntate dijjoluuntur.  ] Enunciatio I. Obli-
** gationes qua; nudo confenfu contrahuntur,nudo confen-
ludifl'oJui poflunt.l.prout,8o.D. de folut-l.ab emptione,
j8-D.de pi&.l.i.C. qu2nd.lic.3b c-mpt.  nam, vtait VJp.
inl.3j-D.dereg.1ur. nihil  tarn naturale eft, quam eo ge-
pere quicque diffolui , quo colligatuni.

Rj nondum fecuta..]  Sequiturii. In obligationibut
qua nudo confenfu conftant, resin integro dicitureffc,
cum nulla dumtraditio fa&aeft. d.l.i.C. quandolic.vbi
Imp-ait, poll traditioneminterpofitam, nudam volunta-
tem non refoluere emptionem: nifi vel precium acce-
ptum,velresaccepta reddatur. In lege autem fecunda
nscc aferibit, vt fi arrha nomine aurum datum fit,hoc fo¬
lum recuperetur: fin veto pars pteeij dilloluta fit,res non
integra iudicetur.

INSTIT.

INSTITVTIONVM

IVRIS, D. IVSTINIANI

LIBER 11  I I.

TLX yfitata partitione > & recepu in fcholis conjuetu-
dine bine incipit ,

D E OBLIGATIONIBVS, Q^V AE E X

DELICTO NASCVNTVR.

TITVLVS XVIII*

Tranfitio ad obligationes, qua priuatis ex deliSlis nafeuntur; quarum omnium contrahendarum
modus efl ynus: res fcilicet, qua in furto , rapina , damnoj& iniuria
yerfatur.l.q. D, de obliyukne & aftione ,

VM expo Emm'fit
fiiperiore libro de
obligationibus ex
contratftu, & quafi
ex contractu: fequi-
tur, vt de obligation
nibus ex maleficio ,

& quafi ex maleficio
difpfciamus. Sed il¬
ia: quidem (vt fuo loco tradidimus) in quatuor
genera diuiduntur , ha: veto vnius generis funt:
mm omnes ex re nafeuntur, ideft, ex ipfo ma¬
leficio: veluti ex furto, aut rapina, ant damno,
aut iniuria ,

Superiore libro . J Hxc  non Triboniani, fed eius veteris
Iurifconfuiti vnde deferiptus hie locus eft,verba efle,qui-
uis vel  mediocrirer in genere Tribonianici fermonis ver
fatus, facile inteiligit. Quare vtihocargumento ad con
£rmandam vulgatani horum Iibrorum partitionem,nulla
ratio eft. non enim omnispartitio ad quemuis ordinem
redle accommodatur. Itaque pr*clara h*c potuit effc
partitio in eius libris, vnde deferipta h*c verba funt. ve¬
luti de Obligation.bus feripturus, priori libro de ijs qu*
ex contrablu, poftcriore de ijs qu£ ex delibto nafeuntur,
difputaret lautfialioquouis modo inftituta effetdifpu-
tatio. queniadmodum a Caio fabtum efie,index legis
quart*,D.de oblig. &aft. demonftrat. vnde ft h*c ver-
bafumpta effent, tamen ad librum terttium pertinere,
nemo non videt. D

In quatuor genera diuiduntur.  ] Enunciatio I, Obliga-
tionum,qn* ex contra btu nafeuntur, diuifio quadripar-
tita eft.l.i .D.de oblig.& aft. nam & re, & verbis, & lite-
ris,&finehis,nudo confenfu redle contrahuntur.Id quod
fiiperiusfuo loco diftnmeft.

lia vero mmsgenerisJunt.l  Sequitur 11. QjiX  ex ma¬
leficio nafeuntur obligationes, omnes vno ex genere, id
eft, ex re narcuntur-1.4.de oblig.& abhvbi Caius Ccribit,
ex maleficio nafei obligationes, veluti ex furto, ex djm-
no,ex rapina, ex iniuria : qu* omnia vninsgeneris funt.
nam hxre tantum confiflunt, id eft, ipfo maleficio: cum
alioquin ex contrablu obligationes non tantum re con-

A fiftant, fed etiam verbis & confenfu. Cum igitur genus
vnum Iuftinianus dicit, genus vnurn illorum quatuor de
quibusmododicebamus, intelJigit. Re igitur & furtum
& rapina, & damnum & iniuria hunt i  fblo animo & vo-
luntate non fiunt. nam de furto quidem fic feribit VJp.
LSiquis,* a.§.i 3. Neque verbo, inquit, neque feriptura
quis furtum facit. hoc enim iurevtimur, vt furtum fine
contreblatione non fiat, quare & opem ferre, vel confi-
lium dare tunc nocet, cum fecutacontredfatio eft. Item
Paulus in l.curo 3es,zo.eo.Cum xs  pignori datur, etiamll
aurum effe dicitur. furtum non fit. At enim verbis iniu-
B ria fit: veluti contumelia, & conuicio: fit etiam literis ,
veluti famofis libellis. Ita eft, fed cum de verborum aue
literarum obligationibus loquimur, non qu*uis verba ,
autquafuis literas intelligimus: nam plerunque&em-
ptio &focietas& mandatum aut verbis,vt collocutionc,
aut literis, nimirum epiftolis fiunttnec tamen verborum
aut literarum parerere obligationem dicuntur. quid er¬
go eft? Docuiaius antea, verborum nomine follennia
verba,id eft, ftipuiatiouem: literarum verb, folennes li¬
teras, id eft, tabularuro nomina intelligi. Atque hoc eos
latuifle,qui Iurifconfultorum atatis noftrs principcs no
C minati funt, turpe fane, homimbusque dobtis indignum
videri poffit.

Vel yti furto, aut rapina .] Sequitur 111. Priuata male-
ficia quatuor funt generum, furtum, rapina, damnum, &
iniuria.d.l.4. de oblig. &abt. Nullum enim eftaliud de
quo priuatum iudicium conftituatur . Et hanc inter pu-
blica& priuata delibla differentiam efle,pluribusuerbis
in comtnentario de uerbis Juris expofuimus,

Definitio furti,ciusque notatio quadru-
p lex.hi. D.defurt.

11 . Furtum eft contreftatio rei fraudulo- }
fa, lucri faciendi gratia, vel ipfms rei, vel etiam J
vfus eius,poffefsionisve: quod lege naturali J
prohibitum eft admitterc. Furtum autem vel,
a furuo, id eft, nigro diftum eft, quod clam & }
obfeurefiat, & plerunqtie nodte: velafraude : }
yel a ferendo, ideft,aufcrerido:vel a Grseco fer- }
mone, quj cup-n  appellant fures Imo & Gra-ci
Vt* 7 v  elftih  dixerunt.

Furtum

i%6  Franc. Hotom. in IIII. Lib.

Tprtum eft contrcSiatk.  ] Bren i u s multo, neque minus, vt
opinbr, acute Paulus lifiro Sentent.i;. Fur eft, inqgit,
qm dolo malo rem alienam contredat.

furtum eft contreSiatio .  ] Enuticiatio I. Furtum nifi in
rebus corporaiibus r.fin adaiirtituEqiiippfc quse folx cqrc
tredari upffipt.l.fi is qui,7 J- D,, eod. vbi Ppnip.au : Si is
qui (imulabat fe procuratorem die, effeciflet vt veil fibi,
velcuime delegauit promitterem, furticum eo agere
non poffiim. cjuomam nullum corpus intcruehi(iet,cjtiod
furandi animocontredarctur. Et 1 . li qufs,j 2.§.neq;:vbi
Vlp-ait,neq; verbo,neque feriptura furtum fieriifed con
tredatione tantum. contredari aute nifi corporalts rest
no potdE Furtuigiturin rebus tantum corporaiibus ad-
nuttt potdt. Sed hoc intelligendum eft,longc aliud fur-
tum die in re corporali fieri, aliud furtum rei corpora-
lis. Vlus enim & polleffionis qux incorporaliseft furtu
admittitur: fed hoc propter contredationem, qux in re
corporali verlatur.

Contreclatin  .] Sequitur i j  . Sola furti faciendi cogi-
tatio furem non facitii.D. epd. vbi Paulusdententianr
hancex eo confequi derr,onllrat,qubd furtum a ferendo
dicatur : atque iccirco cum qui depofitum abnegat,non
flat m etiam furti tenert: fed ita, li intercipiendi caufa.
occultaucrit.

ContreBatio rei.  ] Sequitur m. Furtum fola con-
tredatione, etiam fine auerlione vlia, committitur.l.
vulgaris,ix■§• qui furti, D. eod. vbi VJp. ait, eumqui
vas quod tollere potuit, aperuit, & res contredauit,
qua nuns partem tantum earum auerterit, omnium ta. -
met) furem die. Et pauloppft, Earum quoque rerum
quas quis non abllulit, led contredauit tantum, furti
teneri. Sed contredatio omnino necellaria eff.nam-{ vt
ait VJp.in d. vulgaris,?, qui furti)qui conclaue furti fa-
cipndi caufa mtrauic, nondum fur dl, quamuis furti fa-
cidndt caufa incrauerit. Et Paulus in J.^.g. li rem,D.de
accj.pclf.li rem apud te depolitam furti faciendi caufa ,eo>-
tredaueris, dclino peffidere. led li earn loco non rooue- (
ris, Si  inficiandi animum habes, plerique veteruni rede;
refponderunt, pofleflorem me manere: quia furtum fine
contredatione fieri non poteft . Sed fifurturnffinecon-
tredatione non admittitur, quxro cur Sabinus apud Gef
hum fenbat, furem elle honunis iudicatum, qui cum fu-
gititius prxtcroculos domini forte irec, obtentu toga:,
tanquam feamiciens, ne videretur a domino obllitiller.
Item eum qui mulionem dolo malo in ius vocaflet ,li in-
tereamuix perijlfem, furti teneri-i. Si is qui. 66 . eod. Sed
cum his, turn ali/s oinnibus quxhint generis etufdem,re
Ipondetur, illos non furti, fed opeconlilio teneri. Obfer
uandum igitur, hanc definitionem ad iliud furtum , quo
fe obligauit qui opem confilium tulit, non pertinere.

ContreBationifrattduUja .] Sequitur in i • Non qux- '
uis contredatio,fed ea demum qux fraudulenta ell, fore
facit. Sed cum ftatim afcribat, [ lucrifaciendi gratia,
rendum videtur quorfum hxc vox pertineat. non enim vi
detur polfe aliquis rem contredare lucrifaciendi gratia,
vel ipliusrei, vei vfuseius polleffionisve, quin limulfrau-
dem admittat. Refpondeo vocem hanc iccirco adiedam
elfe, vt contredationem dupiicem remoueremusipriore,
qux aperta eft, Si  palam atque in oculis omnium lit.clan-
defttnam enini & occultam contredationem efleopor-
tet: vnde furtum a furuo diclum credebant. alteram,qua:
noninuito, necprohibente,fed volente, mterdum etiam
feiente domino fit. Priorisexcmpium hoc erit: Verres
dum in reatu , & iam lemel accufatus elfet ludis Circen-
liiau's, apud L. Sifennam yiruni primariutn, cum effient tri
clinia ftrata, argentumqucexpofitunvin qdibus, cum pro
dignitate L. Silenne domus ellet plena hominum hone-
fliffimorum, accellit ; ad argentiim , contredare vnum-
quodqueottofe&confiderare coepit. Ponarnus Verrem
lucrifaciendi animum habuifle, &circumfpedalfe nuqx
quis cum obferuaret: vtfi a nemine viderifeputarct,ali-
qutd furriperet. Illatamen contredatio iccirco furtum
non ell, quia fraudulenta, idelt, clanddlina, furua & oc¬
culta non eft. Alterius exempla complura polterius ex-

A ponentufiveluti cum depolitarius aut creditor exiftimat,
lemuito dqmino remtplius contredare,cum ipliusyo-
luntate id faciat.

Lucrifaciendi gratia.  ] Sequitur v. Frauclulola contre¬
datio ivjfi Iticrifacieiidi caufa fiat,furtum no iell.l. veruns
■ eft, 3p.D.eod. Poteil enim fr^uduleiitprcontredari an¬
al la aliena meretrix lion lucri, fed llupn faciendi caufa,
pqlluntalieti® tabulf contredari, non lucrijledliturte
ficienda:gratia, poUunt alien* veftescontredari, non
lucri faciendi, led rnacul* imponend* caufa.'Quare ne-
cdlarioadijrienda h*cfuerunt,nec manulcrtptis qui-
bufdamlibris(in hisTigurtno )a(Tentio ,in quibus hate
defunt verba. Rede igitur VJpianusiverdm eft, inquit,li
meretricem alienam aticiljam rapuit quis, vel celauit,
furtum non effe . pec enim fadum qusritur, fed caufa fa
ciendi. Caufa autem faciendi libido fuit, non furtum.&
tdeo etiam eum qui fores meretricis effregit libidinis cau
fa, & furcs non ab co indudi, led alias insrelli, merctri-
B cis res egelfcruHt, furti non teneri.

yel rei , fel etiaiy yfus.  Sequitur vi. Furtum non tan
turn rei, fed etiam vftis ac polleffionis committitur.d.l.i.
E/e fprt. v s y.  s autem verbo, earn polleffionem intel-
ligit, quam nos naturalem appellamus: polleffionis verb
earn, quam ciuilem. Itaque commodatarius rem com-
tnodans, vlus furtum facit l.fi pignore,54.eod. depofita-
riusaninio lucrifaciendi renveontredans, polltlfionis.l.
3. §.li rem,D.de acq.poffi Przterea re bonxfidei pofl'ef-
lori furrepta,poflellionisfurtum fit.l.furtiuam.74.D.eod.
Eiusautem potieflionis vtilitas etatin vlucapione,&in
frudibu s percipiendis, Item Caiusin 1 .G pignofe,5'4.
mquit,qui quod vten dum  a ccepit, iplsalij c ommodaue-
rit, furti obhgarirefponliim eli.  Exquo fatis apparct,
furtum fieri, & li quis vfum aliens  rei in ilium lucru  con-
uertat. Sabinus apud Gell.lib.xi. Non fiominum tan-
tpm,inquit,peque rerum mouentium quxauferrioccul-
te & furripi poifunt, fed fundi quoque Sc  xdium fieri fur-
3  turn . condemnatum quoque ( n a m q_v e  legendum ar-
cbitror) turticolpnu.m,qui fundo quern conduxerat ven-
iiito, poflelfione gtus domir.um interuertiflet. Sed queri
poteft, fi contredatio rei fraudulofa,&c.furtum ell,qua-
obtem qui rem hxreditariam furripit, furtiafticne non
teneatur l.lixreditanx. D-de fort, cum rem fraudulenter
lucrifaciendi animo contredet. Itaque nonuulli extttc-
runt qui vitiofam hanc elle definitionem crederent. quia
hoccafu res fraudulenter lucrifaciendi caula contfeda-
tur, neque tamen furtum admittitur. Sed videamus he
illi non fatis rem omnem attenderint: cum vox [fraudu.
left]  rcrum hxreditariarum auerfionem exciudat, nani,
Vt att Scxuola inl.x.infi.D.li qui tell.iccircohxredicati
furtum non fit, quia polfelsionenx hxreditasnon habet,
qux fadi eft, & animi. Quare cum fraudulofa contre¬
datio lit, qux & fraudandi ammo fofcepta ell, & reuera
dominum reluafraudat,(euentum enimeonfiliorefpoa
dere oportet)hic auiem nemo reuera iraudetur,quia ne-
> qne domiuus, neque pollellbr quifquam eft : efficitur,hx
reditarig rei furtum non fieri, nee enim furtum fit (in¬
quit Vlpiar.us) nil!lit cui fiat.l. falfum,43.§. 4 . D.deforti

Lege naturdiprohibitum eft.  ] Sequitur v 11. Furtum na
turali lege prohibitum dl.d.l.i.&l.probrum.D. de ver.
lignifi. vbi Vlpia.ait,furtum, licut adulteritim naturatuc
pe&flagitiofunielle• Quod cuiufmodilit, Afc onittsin
Verrinamixi. hisdeclarat verbis: Maieiicia fponte ,Sc
non difputatione lurilconlultorum, fed naturali interpre
tatione fogienda funt: vt veneiinum , parricidium , '&
cetera, qux etia ntillo proliibente vitanda funt. Quibus
verbislignificat, aiiaquxdam elfeque perfe, vteo loco
Cicero fenbit, & lua Ip ontc turpia non font,led ea tan¬
tum de caufa, quia communi ciuiuni confenfo atque in-
ftituto prohibita font, veluti, ne quis priiiatus pecuniam
faciat, nequis adoptiuam filiam aut lororem in vxorem
ditfat: neve Senator earn quxludicram artem excrcue-
rit. Item paulo poft, fob ttt.ad legem Aquiiiam, multa
commemorantur, que nonnatura,fed lurifconfultorum
difputattonibus dclida nomiiuntur. fioc autem loco,

appendi-

limit. Imp. Commentarius. 287

appcndiculam ifhm ad dcfinitionem ipfam pertiaere ar- ,
bitror, atque ad differentias contreftationum notandas:
minimal vt res qua: hofttum funt, difcernamtis, quas frau
dulenter lucnfaciendi animo contreftamus, neque tame
furami committimus.

Vela furuo,ideft nigra .  ] Sequitur v u Furti notatio
eft quadruplex. vd enim a furuo, vela fraude.vel a fercn
do,vclaGra?co tpap  dcducitur. d.I.i. Hinc Non<us:Fu-
rcs,inquit, fignificantiam habent a furuo, quod Romani
veteresatrumappdlauerunt; & quod perobfcurasatque
atras nodes opportuna fit eius mali tfleftio, co didos fu
res. Varro rerum diuinarum lib. 13. Furem ex Co diftii,
quod furuumatrumappellauernit, &furesperobfcuras
nodes atque atras faciliiis furentur. Homerus, Khiftn
j'i re  ru *to c ctudino ■  Gellms lib. 1. cap.i 8. Varro,inquit,
in libro priino de ratione vocabulorum dicit Furem ex
eo didum, quod vetercs Romanifuruum atrum. appella-
uerint:& fores per noftem,qua:atra fit, facilius furentur.
Nonne videtur Varro de fure erraile ? nam quod aGr*-
cis nunc uMirbif  dicitur, autiquiore Graica lingua tj&p eft
didum : hinc per affinltatem literarum,quK p&p Greece
eft, Latine for. Sed earesfugeritne tuncVarronis tne-
moriam, an contra aptius & cohjerentius putarit, furem a
Furuo, ideft nigro, appellari: in hac re de viro tarn excel
lends doftrmqnon meum iudiciumeft. Hac Gellius.
Seruius etiam in lib. Aentid. ix. Fures,inquit,ideodi-
fti funt, quod furuojidcft, nigro tempore furta cbmittut.

Furti dim ft 0 bipartita, vialiud manifeftum fit, ni~
mirum cum res in manibus furis antequam
deftinatum in locum ferretur, depreben
fa eft: aliud nec manifedum.l.ij,

* & feq.D. de furt.

III.  Furtorum autem genera duo funtima-
" nifeftu m, & nec manifeftum. Namconceptum
” &oblatum fpecies potius adiionis funt, furto
” cohaerentes, quam genera furtorum, ficut infe-
»» rius apparebit. Manifeftus fur eft,quern Grseci
» eVodTsipap?) appellant: nec folum is, qui inipfo
" furto deprehenditur, fed etiam is, qui in eo
" loco deprehenditur, quo furtum fit -.velutiqui
" do mi furtum fecit, & nondum egreffus ianuam
" deprehenfus fuerit: & qui in oliueto oliuarum,
**  au tinvineto  vuarum furtum fecit, quandiu in
" eo oliueto aut vineto deprehenfus fuerit. Imo
** vlteriiis furtum manifeftum extendendum eft,
M  quandiu earn rem fur tenens }  vifus  vd depre-
" henfus fuerit : fine in publico , Hue inpriuato,
M  vel a domino, vel ab alio , antequam eo perue-
*>  nerit, quo deferre vel deponere rem deftinaflet.
" Sed li pertulit quo deftinauit, tametfi deprehen
” datur cum re furtiua,non eft manifeftus fur.
” Nec manifeftum furtum quid fit, ex ijs, qua: di-
” ximus, intelligitur. nam quod manifeftum non
eft, id feilicet nec manifeftum eft.

Manifeftum & nec manifeftum . ] Enunciatio I. Furti di
uifio bipartita eft, in manifeftum &nec mamfeftum.l.2.
cod. Aut enim deprehenfa res eft in foris manibus, an-
tequam deftinatum in locum deferretur, aut non eft: ne¬
que medium quicquam inueniri poceft. Sed exoritur
dubitatioex 1.vulgaris,21. D.eod-vbifi quisarmarium,
qu od tollcre non poterat, apetuerit, & on nes res qua: in
eo crant contreftauerit, atque ita difeeflefit: deiude re-
uerfos vnam ex his abilulerit, & antequatp fe rcciperct

i. quo deftinauerat, deprehenfus fuerit: eitifJem rei & ma-
nifeftius, & nec manifeftus fur effe dtetur. Item, qui fe-
getem luce fecat, &contrettat: eius quod fecat manife¬
ftus & nec manifeftus fur eft. Refpondendum tgitur,eiuf¬
dem quidem rei pofle vtrumquc committi furtum . fed
non eodem tempore, eademqueaftione. nam cum dolo
malo contreftauit, nec manifefti: cum abftulit ac depre-
henfus eft, manifefti furti fe alligauit .Vere igimr bi-
partita diuifio eft.

Species potius aStionis.]  Sequitur 51. Conccpti & oblati
furti appellatio,non furti, fed aftionisacformulx potius
fpecies qusdam eft . Ac de oblata quidem conftat: cum
oblatio,ideft, depofitio rei funiu£ apud ignorantem,for-
tum non fit. De concepto etia res obfeura non eft: quia
fiepc concipi apud alium quam furem respoteil:&,fi apud
furem concipiatur, furtum nec manifeftum eft. Dcmque
id exca fpecie planiffime intelligetur, qua opc, confilio,
furtum factum effe dicitur. conftat enim, non tarn furti,
B quamaftionis fpeciem acformulam illamfoille: vtpo-
fterius apparebit.

Quern Crxci  tVeiilrof elf a.  ] Quod in ipfo quidem fur¬
to, proprie fignificat: fed tamen alias omnes ad res tranf
fertur . Itaque rem Hcfychius fic explicat: its aujozuftp
ftl, 0 tpaviffts Kunet^nfiSeisi utcLSuloc  yivouivoc, >j i-aajj-
7 ar a xhiyua/u  XftSets iti a.£v>-  Qui ma-

lufefto deprehenfus, poenae obnoxius eftiaut in iplo furto
inuentus eft, cum rem adhuc in manibus haberet.

. Tionfolum is, qui itiiffi furto.  ] Sequitur ill.  Manifc-
flus fur dicitur, qui vel in adu, vel in loco iplo,vel ante-
quam in deftinatum locum rem deportarit, deprehendi-
tur.1.3-4. & f.D-eod. Vbi etiam illud affribitur, quod
diligenterob/eruandum eft, Quo deftinaueritquisau-
ferre, fic accipiendum effe: qub deftinauerit,co die ma-
rere cum co furto. Item GeiliuS Jib.xi.cap.xvnx: Ma-
nifeftiim, inquitMafurius, furtum eft, quod deprehen¬
ditur dum fit. faciendi finis eft,cum perlatum eft qiibfer-
C ricoeperat, Caufe conftitutio: Qjii veftcmdomi mea:
furatus erat,eamque per femitas quafdam vrbis tenebro-
fas certum in locum deportabat, forte a me deprehenfus
eft. Intentio mea: Fur manifeftus es, quippe in aftione
ipladeprehenfus.D.Non fum.Q^ An fit.R. Quia aftio
furandi eft,tatirper dumresfiio ex loco,id eft eo,vbi do-
minus earn collocarat,mouetur.F.lmo aft 10 furandi eft,
quandiu res fuo loco foblata in alium tranffertur. Di-
feeptatio ex feripti anibiguitate nafeitur: An aftio foran
di intelligatur, vfqueduni alium in locum res deferatur.
Maiiiriusrcfpoiidet, faciendi finem son prius die, quam
res deftinatum in locum perlata fit. Itaque Paulus Jib.
Sencent.i 1 Mamfeftusfor eft,inquit,qui in faciendo de-
prehenfus eft, vel antequam ad cum locum, qub deftina¬
uerat, p.rueniret.

Fijus rei deprehenfus fur it.  ] Sequitur 1111. Non mo-
do prthcnfio, fed etiam vifio, neque ea tantum domini,
fed etiam alieni furem manifeftum facit. Intelligendura
D eft tamen, teftibus opus die, qui furem cum re, anre-
qu^mpropofitun: in locum peruenifl'et, con((iexerint:
quos vel dotninus, vel quiuis alius nominatim teftatus
fit, quijj viderint, ac feierint, vtque id memineiint. ve-
lutififolus, vei cum fua tantum familia dominusdfet,
& furem prehenfum eo vfque tcnucrit, dum vicini cla-
niore euocati teftes- adefient.

Tametfi deprchendxtur cum re.]  Sequitur v.Poft rem de¬
ftinatum 111 locum perlatam, fur manifeftus non dicitur,
quamuiscumipfa re deprehendatur.l.y.infi.D.eod Ra-
tionem autem fuperius expofuimus , quia turn furandi
aftio finem habust. Itaque Paulushb.Sentent.il. Nec
roan fdlus for eft,inquit,qui in faciendo quidem depre-
henfus noil eft, fed eum furem foifl'e negan non poteft.
Itaque.leno i le in Plauti Paenulo, qm feruuni alienum
cum philippcis trecentis domumluam abduxerat,ta-
nietfi dOmi fua?ftatim cum marfopio deprchendatur,for
manifeftus nonerat vexaturque ridiculea poeta,cmn
Agoraftoclem fic loqucntcm facit.

otnitte aSutum ,fmcifer , marfupitm :

Mefflift'.

288 Franc. Hotom. in 1 1 II. Lib.

ManifefTe fur es .mihi-qutefo henlc operam date,  A

Dumme videatit jeruttm ab hoc abducere.

Etenim cum dole malo. reni alienam non contredafler,
ne fur quidem erat.

lS[ec mahifeHtm furttrn.  ] Sequitur v i • Nec manife-
flum furtum exmanifefti ,tanquam contrariunj ex con-
trarij lui definition? intelligitur.h8.p.eod.vt neemani-
fettusfur dicitur,qui in ipfa aftione,ideft,anteqtiam de-
ftinatum in locum reni pertulifl'et,non deprehenditur.
Vidctur autemtnorisfuifle, vt qucin quis furem eflefei-
ret, euroteftibus prafentibus interrogaret, nunquid ilia
res a pud ilium ellet,aut nunquid earn contredailet ?fi
r.egaret , res teftibus ijfdero prsfentibus comperieba-
tur . Sic Agoraftocles in eadem, aduocatos, ideft te-
.ftes, alloqucns:

Si exierit lent ccnjetis hominem ikterrogtm;

Mens jeruusfi apud eum, venerit, neerte  ?

'Bxtmplo denegauit, turatus quidem.

Hpmo furti feajfiinget __ Item aliquanto polt: B

'As,. Hocagefis leno,feruum ej]'e auditti memo.

Mfudte. L. jtfudjnc  ? nunqucmfaSlum reperies.

Ag. Mentire. npn ad te venit,attrur»qi<e attulit.

Memento, e ipuc aduocati _ I ’em aliquanto poll;

Ag. 2{egas'ne apud te effe attrurn,nec Jcruummeum>

L. Tgego, tirweganda .fi quidrefert, aio.

Olim quatuor furti a&iones fuerunt:concept/, obla¬
ti, prohibit!, non exhibit'.:qua nunc obfoleue-
runt . itaque quicmque rem furtiuam
feiens receperit, ac celauerit, nec
manifesli furti ablione
, obligatur.

1111. Conceptual furtum clickin', cum apud
aliquem teftibus prsefexitibas furtiua res cpiaftita C
& inuenta lit: nam in eum propria adio confti-
tutaeft ,quamuis for non fit,quae appellatur
concepti. Oblatum fortum dicitur, cum res
furtiua ab aliquo tibi oblata lit, eaque apud te
concepta lit: vtique ft ea merste tibi data fuent,
vt apud te potius, quam apud eum qui dederit,
conciperetur . nam tibi, apud quem concepta
fit,  propria aduerfus eum, qui obtulit. quam-
uisfurnon lit, conftitutaeft aeftio, quar appel¬
latur oblati Eft ctiam proiubiti furti adtio ad¬
it erfus eum qui furtum quauxre teftibus prae-
fentibus volentcm prohibuerit. Pra’tcrea pce-
na conftituitur edidio Prstoris per adfeinem
furti non exhibit!, aduerfus eum qui furtiuam p
rem apud fe qutciitam & inuentam non exhi-
buit. Sed;hse adtiones,fcilicct concepti & obla¬
ti, <k  furti prohibiti, nec non furti non exhibit!,
in defuetudinem abierunt. Cumemm requifi-
tio rei furtiuas hodie lecundiim veterem obfer-
uationent non fiat: merito ex confequen.tia etia
praftata: adriorcs ab vfu commuui rtceflertint:
cum mamfeftilsimu lit, quod omnes qui feien-
tes rem furtiuam fufeeperint & celauerint,furti
nec nianitefti obiioxij font.

tuniua res auefita.&inuenta.  ] EnunciatioL Is apud
qfiera teftibus adhibitis res qua:fita Sr inuenta eft , quatril
ttis/uf lion fit, concepti furriaflione tenetur. Itaque Pau
luslibfo Seiitent.li. Concepti, inquit, adione is tene¬
tur, apud queni furtum quxfitum & iauentum elf. Item,

Concepti is agere poteft, qui rem concepit, & inuenit.
Gellius autem lib.x i. cap. i 8. ea furta qua; per lancem
liciumque concepta efl’ent, perindeac fi manifefta forent
duodecim tabulis vindicatafcribif. poll verb, tripiipce-,
nam ordmario iiire conftitutam .

. GbLatum furtum.']  Sequitur i i.Is apud quern deprehen-
fa res ell,aduerfus eum( quamuis fur ille non fuerit) qut
ne apud ferepenreturdepofuit, oblati aftioneto habet .
Hinc Paulus: Oblati actione is tenetur, qui rem furti-
uam alij obtulit, ne apud fe inueniretur. Item, Oblati is
agere poteft, penes quern res concepta & inuenta eft.Hn
ius autem adtionisvim in triplum die, Gelliuseodem
loco teftatur.

Bfi etiam prohibit! furti .Sequitur  in.  Qui  furtum
apud fe teftibus prarfentibus inueftigan prohibet, prohi¬
biti adione tenetur.

Furti non exhibiti.  ] Sequ itur 1111 .Qui rem furtiuam
apud fe inuentam non exhibet, poenali furti non exhibi¬
ti adione tenetur.

In defuetudinem abierunt.  ] Sequitur V. Quatuor fupe-
rioresadiones Iuftiniani tempore obfoleuerant.

Bjcjuifitio rei furti #. ] Sequitur vr. Antiqua furtiuse
rei inueftigand* ratio Iuftiniani tempore liiblata erat.

;Gelliusetiam idem de fuo tempore affirmat lib.x v i.
cap.x.vbi furtorum quaEftiones cum lance & licit) appel-
Jat. dequibus quid olira fufpitatusfim, exporiam .Dio-
fcoridesigitur delapide Aetite loquer,s,( quern egola-
pidem aliquot in locis vidi ) lie fcribit: for S t KMxittev-
yj>S,ci itrSm 71 ! tis 7 W rz?Q?qilpQ[J.iVO)> ctpjov, c yif Khi-

faf in tuSujJttSein Keneoriesv rd yasw^i vto,  • tpeufi Si on
xj/j cmuifo/Mvos d diTtrne 7o~n iS'trp.cini , lO.i’fiikivyji!
yivt ecu . i yip duuntmat o H.a.7a.-wtieSt jd crwoifoyiiiacaj-
7u-  Furem quoque Aetites deprehendit, Ci  qu/s in pane
conditum oiferat: fur  enim man/um deuorare non pote-
rit. quinetiam concodus, furem coarguit: quippe  deco-
da cum eo.deuorare non potent. Eiusautem rei ratio-
nem opinabar effe, quod cum metu afFedis-fauces angn-
ftentur,tum etiam puluis Aetitis deuorandi difficultate
aft’ert. lam verb quo maior adhiberetur terror religio-
nem quoque ihterpofitam putabanri: vt facer dos licio ami
dus, panem Aetite lapide conditum in lance ceremonia
caula deferens ,d qui furti fufpedus erat, deuorandujn
offerret. Reperio etiam apud Solinum,fontes effe in
Sardinia permultos,quorum aqua? & oculis medentur,
&coarguendis valentfuribus. nam quifquisfacramento
■ raptum negat-Jummaaquis attredat: vbi periurium no
eft, cernit ciariusili perfidia abnuit, detegitur facinus cx
citate,&cjptus oculis admillum tenebnsfatetur. At-
queha-c quidem lehabent. Anno verb fuperiqri  apud
I^iatonem libro de Legib. i z.  locum hunc ofFendi, ctiius
.ledione facile ad mutandamfententiainfum addudus .
tpeepaf Si ai'  eSsAh 7i(7/vap’ erpiuf, yvuvo;  w; ynovienov

tyciv afp r'f, ‘Wfoousacis jxiropipu;  AenV ,»*plot imrifcuv

<£pi;ctHy, x7oi <popa.fi. c J'i,otapiyj70 7bfi ojnitu 7<t7i mdn-
y.«epLiraKsd7ddaiipaf7apti>pdfi.  ideff: Siquis furtum
apud quempiam veiit quarere j is hoc faciat aut nudus,
sat licium habens, & difeindus, ac iuratus deoslegum cu
ftodes fe reperiendi fpe lie furtum inueftigare. alter au¬
tem domum ei fuam praibeat, vt in obfignatis & non ob-
lignads locis furtum quarat. Quibus ex verbis intelli-
gitur, quis licij vfus efl'et. miriiiceque ijs congruit quod
Feftus lib.10. fcribit: Lance, inquit, & licio dicebatur
apud antiquos : quia qui furtum ibaf quserere in aliena
domo, licio cindusintrabat .•lancemquc'apte oculos te-
nebat, propter matrumfam.aut virginum prxfentiam. no
iniuria: enmvin nudi afpedus, quamuislicio tedi rubo-
rem verecundis & pudicis mulieribusafferat.

Furti nec mamfeftiobnoxij.  ] Sequitur vi.Quicunque
rem furtiuam feiens  recipit,celatque, nec mamfefti furtj
adione tenetur- 1 . eos,i 4. C. de furt.vbi Impp. aiunt, eos
quia ferno furtim ablata feientes fufeeperint, non tan-
tum de (ufceptis, fed etiam poenali furti adione couemri
poffe. Obferuandum autem eft quod VJp.aitin l.vulga-
ris,n .cod.ybi faiiis quofdam commemorat, quibus fimul

& manife-


Inftitut. Imp. Commentarius.

&  manifeftum & nec manifeftum furtum adntittitur. Si
quis, inquit,armarium quod tollere non poterat, ape-
ruerit, Scomnesres qua: in eo crant, contrcftaueritratqj
ita difccflerit: dcinde reucrfus vnam exhisabftulerit, &
antequam fe reciperet , quo deftinauerat,deprehenfus
fucrit:eiufdemrei& manifeftus,& nec mamfdlus fur
erit.fed &qui fegctem luce fecat & contredat,ciusqttod
fccat,mantfeffus, & nec manifeftus fur cii.

Manifeftus fur , quadrupli: nec manifeftus ,
dupli, fiue liber ,fme firms fit, tem  -
tnr.l. l.D.defurt.

V. Pcena manifefti furti, quadrupli eft, tam
ex feruiquam exliberi perfona: nec manifefti
dupli .

Quadrupli eft.]  Enunciatio I. Ffciri manifcfto, quadru¬
pling manifcfto, dupli pcena conftttuta eft.l.in furti,jo.
D. cod. vbi Vlp.ait: In furti actione non quod interelt
quadruplabitur, vel duplabitur, fed rci verum prccium.
Hoc autem loco tntelligeqdum eft , a&ionem manifefti
quidem furtitotam efle prstoriam,ncc manifefti ciui-
lcm. Etenim legcduodccint Tabularum manifcfto furi
poena haiccratconftituta , vtfi noflu furtum faceret, vel
mterdiu telofe dcfendcrct , cum domino cum clamore
teftificantioccidcre liceret. finequenodtu nequetelofe
defendens prehenderetur^ virgis cifus ei cui furtum fe-
ciifet addiceretur. ferui autcin verberibus aftetfri de faxo
deijeerentur, impubercs verb Prartorisarbitratu verbe-
rarentur.Hxc Gcllius lib.xi. cap. xvi 1 i.& Cams in J./i
pignorc, f 4 -D.de fun. 8 c 1 - 4 -D.ad leg.  Aquil.quanquarn
Vlpianusin 1. (eq.etiam illud addic.fi  cum dcrt ino furem
polfet apprehendere.maluit  occidcre, & Aquilia & Cor¬
nelia iegc teneri. quod ar.imadueilione fane dignum eft.
Verum ilia quidem lex xi 1  .Tabularum ante leges Por¬
tias & Sempromas obferuata eft. at cum ijs legtbus virgje
a ciuium Rom. corporibus remotz client, verifimile eft
translaticiam quadrupli poenam conftitutam fuifle, qua:
in ediftum quoque perpetuum relata eft, vt poftca fcribit
Imp. §.1  .de per. & temp.aft. Htec de mamfefto. Nec nta-
mfeftis autem furibus dupli poenam non Practoris ediflo,
fed legibus antiquiftimis impolitam fuifle,Cato in prooe-
mio ltbri De re Ruft.demonltrat. Maiores, inquit,noftri
fic habuerunt , 8 c  ita in legibus pofuerunt, furem dupli
damnari, foeneratorem quadrupli. Legesautemxn i a-
bularum intelligi, patet ex eo quod Gellius eodem loco,
poftquam de Dccemuiris Jocutus eft,tnterieftis alienis
qutbufdam,tandem fic intulitiAlijs detnde furtis omnibus
qua; nec manifefta appellantur, poenam linpofuerunt du¬
pli. Conftat practerca ex Plauto in Prenulo his verbis,

Vbi is detulerit, sued quiedtumferunm adeunles turn »,
Cumpecunia.llle negabit,MUphitsnem quart cenjebit tuum:
jidiupheabit omne furtumdeno addicetur tihi.

Et in extremo:

Vupturn pro furto mihi opus  c/I._

Leno, Tertj heroic,  Ag. Imi baud multo poft in
ius veneris )

E. Quin egomet tihi me addico  : quid Trattrc opus eft.
Verum obfecrote,vt liceatftmplumfolucrc,

Trecentos Vhilippos.credo corradi poteft.

Cras auciionem faciant . Ag. Tantijper quidem.

Vt ft 7  apud me in lignea c uftodia.

Quibusex verbis patet,furti nec manifefti poenam
fuifle ,non tantum vt duplum folueretur.fed vt interca
fur addiftus ac nexus feruirct.At in manifefto furto lon-
ge aliam addt&ionem interpretor, nimirum vt damnattis
cum omni (uafamilia,bonisque omnibus cicui damnatus
efl'etjin perpetuam feruitutem addiceretur. Qtiatriautcm
poterit, quamobrem tanta femper inter manifefti & nec
manifefti furti poenam differentia fuerit: ctim interduni
q. nccmanifeftus eft,multo grauius quam alter peccarit ?
Sed caufam efle arbttror,quia nunqua ita certQ eft.ftprem

2 89

A eumeffc qui deprehenfus noncft,atque ilium qui de-
prehenfus cft.Dubijs autem in rebus femper leniores nii-
tioresq; leges elfe confiieuerunt.Obferuandum autem eft
quod ait Vlpian. in 1. vlt. D. cod. fuo tempore furti no¬
mine plerunqjcriminaliter agifolitum: non ideotamen
minus,fi quisvelit ,ciiiiJiteragerepofle. quod fic inter¬
preter,non vt poflit vtroq; iudicio agerc,& apud Prcfc-
ftum vigilum poenam crimtnalem, apud Prsetorem pccu-
niaria poftulare: fed vtalteriuseleftione altera tollatur.
Vnde quantum eft,an qui criminaliter egit,neq; tamcn a
magiilratu obtinere potuit vt in furem animaduerteret,
accrbiorcmve inetim fentetiam pronunciaret, quam vti
fimplum,id eft,rent furtiuarcdderetipoftmodu afttonenj *
furti a Prgtore petere poflit,vt poenam pccuniaria cxigat?
&duliaiuis in 1.interduni, f6.  negat id pofie.nam eo lpfo
quod fur ad Prefedum vigilum eduftus,in maioris poene
periculum vocatuseft, pcenam pecuniariam confumptam
efle. Atq; hoc nteuni de luliani refponfo,perplexa lane &

B obicura Sc lalcbrola oratione leripto, indicium eft: quod
ij, vt fpero, qui iudiciorum antiqtiornm confucEudinem
noruntjcomprobabunt.non quo is qui tam graui iudicio
eft vfus, omne magiftratui pro arbitrio liio ftatuendi po-
teflatem permilerit: (quo nihil ablurdius dici potclt quia
ntagiftratuspro impertoid llatuit,ncn pro ea poteftate
qua illi accufator permittit.) fed quia in extraordinarijs
crintinibus poena qug lege nulla definita eft, abitrio nta-
giflratuspermittitur. Vcrunt hcc quidem ha&enus.lllud
non praitermittendum eft,pcenam xi 1  Tab.a Platonis le¬
ge non abhorrcrc,qui hb.i x.fic fcribit: xXe 73 ?»i J'i eavre
y.tyz, tcLiiioyncpoy xhtTCri 7ii,eie at/ vowc pier,

dixitc 'ji/j.opia ^vu-ucLat. rouis yjSxJ.'i.rriv  J'tl ygi/h  Jl-
rrhtttriov msf.tvTov eH7httv,£tU’  scAm jnibju roictihlus S'itdw,
Kyj IxarUu  -e^ii t L’jj c/AaUu  ialav d-jOjivesv, Crrip  7  txAtipts.
tail ft pilyj'ij'idiae, ia>( av SKTsati H cccitni  7  cv v.aia.i lioa-
eravtvcv.  Id eft, De furto, fiuemagnu,fiue paruu furatus
quis fit,lex nuiltaq; vna oibus imponitnr, vt rent furtiua
C Scalterum tantum reddat is,qui eo iudicio damnatus ju¬
dicature! facere poflit, qui non poflit, nexus addicatur ei
cui damnatus erit,dum aut foluat,aut fatisfaciat. ltem,(a-
tis longo interuallo, vuierap pt£pa do ohciaa d/rtlvia. imi
YJ.im/  p<ii/7.a7<»v,e<tj/ ihdv  x.7nvii 7 it, Ka^apos ifta.ld  eft,
Qui furem noelu domum furandi caufa tngredienteni
intcrfecerit, extra culpam efto,

Furtum non amouenda tantum, fedetiam contre-
ffavda re inuito domino commtttitur. Itaque
quod cuiferuadum datum eft } ft id vfus eft:
flue quod utendum acccperit,adaliam
rem atque accepit ufus eft,  furti
fe obligauit. 1. liiij. Ixvi.
xi.lxxvi. D.eod.

5  VI. Furtum autem fit, non folum cum quis
intercipiendi caufa rem alienam amouctifccj ge
neraliter, cum quis alienam rem inuito domino
contre&at. Itaque fiue creditorpignore, fiue is
apud quern res depolita eft, ea re vtatur: fiue is
qui rem vtendam acccepit, in alium vfum earn
transferat, quam cuius gratia ei data eft,furtum
committit: veluti ft quis argentum vtendum ac-
ceperit, quafi amicos ad ccenam inuitaturus, &
id peregre feemn tulerit: aut fi quis equum ge-
ftandi caufa commodatum fibi, longius aliquo
duxerit: quod veteres feripferunt de eo, qui in
aciem equum perduxiflet.

Cum quis intercipiendi.']  Enunciatio I.Furtuni non tan-
tlim amouendo,verum etiam contreftando inuito donti-

Bb no

2 po  Franc. Hotom. in 1III, Lib,

no admittitur.I.fi pignore,y4.eod.vbiCaiusfcribit,eum
qui quod vtendum accepit, ipfe alij comrnodauerit, furti
oblxgari: indeq; apparere furtuui fieri & li quis vfum alie
na: rei in fuum lucium conuertat.Item l.fi isj7.Ce0d.vbi
Imp. aitj eum qui pecuniam libi adaiteruin deferendam
datanijparua quantitate numerata in vfus fuos conuertit,
furtum feciffe.

Sine creditor f ignore.J  Sequitur 11. Creditor pignorc,
depofitariusre depolita vtens, furtum admittit.d.l.fi cre¬
ditor, J4.eod. & l.fi is qui, 66 ,  vbi Paulas ait; Sits qui
rem piguori dedit, vendtderitean iquamuis dominus fit,
furtum facit, fiue earn tradtderat creditori, fiue fpeciali
" pattione tantum obligaucrat. Et l.feq.vbi Celfus ait,in-
ficiando depofitum nemo facit furtum. nec e»im furtum
eft ipfa inficiatio , licet prope furtum eft-fed fipoflcflio-
ncm eius adipifcatur interuertedt caufa, facit furtum. nec
refert in digito habet annulum, an dablylotecha: quem
cum depofito teneret,habere pro fuo deftinauerit.Caufa:
Conftitutio: Depoftnt aliquis apud me fuas veftes: ijs ego
lineipfiuspermillii, & cum idmeipfo inuito facere cre-
derem, vtor. Hoc cum llle refcifl'et, adionem furti ad-
uerfus me inftituit. Intentio: Aio te mihi furtum feciflc,
D. Nonfeci. Q_, Anfecerit?R.Quiafurtumeftcon-
tredatio rei aliens lucrifaciendi caula. F. Imo furtum
eft contredatio lucrifaciendi caufa:vclrem ipfam,vel
jpfitis vfum . Dilceptatio ex verbis ambiguitate nafcitur,

'PeregrefecumtuleritQ  Mirum profedo eft, ob tarn le-
ue peccatum, tarn atrox indicium dari.nam in veftc, aut
cquo qui corrumpitur , diflimilis ratio eft. at fcypbi non
corrumpuntur : & omninopono eos corruptos non elfe,
tandiurctentos,quandiu permiflum crat.-rustamcnad
Cuburbanum prsdium deportatos, cum vfus eorum pra>-
fcriptusintra vrbem fuiffet. Qusro igitiir, cum injiac
adione qua vfus lucrifadusdicitur,sftimatio exeo quod
mterfuit, fieri debeat: quantum ipfius domini interdle
dicemus? Egoiftiscafibus, fi quid meiiudicij eflet, nun-
quam furti adionem concedcrem: fed turn demum, cum
domini interfuilfet; veluti. fi diutius efl'ent fcyphi reten-
ti, & ijs interea dominus egtiiflet: vel in periculofum lo¬
cum deportati fuillent.

EqttumgejlandicaufaQ  lurifconfulti geftationisverbo
earn tntelligunt,que valetudinis tantum & animi caufa in
amceno & propinquo rure fufcipitur.

In alium ‘vfum earn rem transfer at.  J Sequitur III .Com
modatarius alio quam quo conuemt modo re commo-
data vtensjfurtifealligat.l.qui iumenta,40.eod.vbi Pau
lus ait: Qui lumenta libi commodata longius duxerit,
alienavere inuito domino vfus fit,furtu facit.Et l.quirc,
76 eod.vbiPomp.ait, qui re fibi commodata, vel apud
fe  depofita vfus eft aliter atquc accepit, fi exiftimauitfe
non inuito domino id facere : furti non tenetur. fed nec
depofiti vllo modo tenebitur. commodati an teneatur,
in culpa sftimatio erit; id eft,an non debuerit exifti-
mare lddominum permilfurum . In eandem fententiam
Gellius lib.vil .cap.xv.Labeo, inquit, in libro de x 1 1.
tabulisfecundo,acria &feuera indicia de furtis habita
effe apud veteres, fcripfit-Idque Brutum folitum dicere,
furti damnatum efle, qui iumentum aliorfum duxerat,
quam quo vtendum acceperat. Item qui longius pro-
duxerat, quam quem in locum petierat. Itaque Q_. Seq¬
uoia in llbrorum, quosde iure ciuili compofuit, fexto
decimo, verba fuse pofuit: Quod cui leruandum datum
eft, fi id vfus eft, fiue quod vtendum acceperit, ad aliam
jematque accepit vfus eft, furti fe obligauit . Item Va¬
lerius Maximus lib.vi 11 .cap.i 1 .Multus fermo eo etiam
itjdicio’;manauit, in quoquidam furti damnatus eft,quod
equo, cuius vfus illi vfque Ariciam commodatus fuerat,
vlteriore eius municipij clitio vedusdiet. Quid aliud
hoc loci quam verecundiam illius fsculi laudemus,in
quo tarn minutiapudore exceliiispuniebantur?

A Qui commodato aliter quam vti comenerat vtitur,
fine volente, fme inuito domino id fe facere
faifo arbitretur , furti non tenc-
tur.Lxlvi. Itiij, eod.

V11, Placuk tamcn,eos qui rebus cotnmo-
datis aliter vterentur, quam vtendas accepe-
rint, ita furtum cgmmittere, li fe intelligant id
inuito domino facere: eumqueft intellexiffet,
non permiflurum. at fi permilfurum credant,
extra crimen videri, optima fane diftindione:
quia furtum fine affedtu furandi non committi
tur. Sed& li credat .aliquis iuuito domino fe
remcommodatamlibi contredarc,domino au
2  tern volente id fiat: dicitur furtum non fieri.

SifemtelligantidinmtoQ  Enunc.I. Qui re commodata
fecusatq; vti conuenit,vtitur, fi feid putet voluntatedo¬
mini facere, furti non tenetur 1.inter omnes, 4<S.§.rede,
D-eod. vbi Vlp.ait,eum quiputauitfedominf voluntatc
rem attingere, non effe furem : quid cnim dolo facit, qui
putat dominum confenfurum fuille? fiue id falso,fiue vere
putet.is ergo folus eft fur, qui inuito domino id fe facere
fciuit.Itcm Caius l.fi pignore, J4. Eum qui quid vtendum
accepit, 15 ipfe alij commodauerit, furti obbgari refpon-
fum eft.ex quo fatis apparet, furtum fieri, & fi quis vfum
alienxrei in fuum lucrum conuertat , neemouere quem
debet, quafinihil lucriCui  gratia faciat. Species ernm lu-
cri eft, ex aiieno Jargiri, & beneBcij  debitorem fibi ac¬
quirers. Caulk conflitutio : Comwodatarius  putansfe
non inuito, fed lubente dominoid facere,  aliter quam
vti conuenerat, rebus commodatis vfus eft. Intentio
domini, qui moleftiflime id tulit: Furtum commilUti.D.
C ISion commifi. Q^_An commiferit.R. Quia contreiSatio
fraudulentaeft,quae fraudandi ammo acdolo ffialofii-
feepta eft. Ego verb non fraudemec dolo malo id feciifed
exiftimanstua voluntatc id me facere. F. lmocontre-
ftatio fraudulenta eft, qua dominus inuitus re fua, vlitva
ipfius fraudatur. Dilceptatio ex fcripto nata eft, Ancon-
trebtatio fraudulofa hoc vel illo modo definienda fit. Re-
fpondetur, illo potius. Sabmiis au tern apud Gell- lib. Xt;
cap.vlt. Qui, inquit, alienam rem attredanit, dim idfe
inuito domino facere, mdicare deberet, furti tenetur.

Sine afteffu  fur audit]  Sequitur 11. Furt-um fine furandi
animo noncommittitur.d.l.inter onmes, D.defum
Sed etfi credat aliquis .]Sequitur 11 j.Qui renrfibicom-
modatam volente domino contreflat, quamuis inuito
domino id fe putet facere,furti non tenetur.d. l.inter om¬
nes : vbi Vlpian.aitiSi egome, inuito domino facere pu-
tarem , cum dominus velJet, Pomponius ait, furtum me
facere. Verum eft tamen, vt cum ego velim eum vti, licet
D ignoret, ne furti fit obJigatus. Caufa? conftitutio : Qui
inuito, vtputabat ,reputabat,re tamen verallubente do¬
mino, rem ipfius contre&arat, furti accerfitur, Intentio:
Furtum coitimififti. Depulfio: Non commifi. Q_.Anco
miferit. R. Quia contredatio fraudulenta eft, ea qua;
fraude & dolo malo fufeepta eft. F.Imo ea eft qua,reac
veritate, non autem opinioni falfa, dominus fraudatur.
Difceptatio ex eodem fonteiVtra verier definitiofit.

Qui ferUum fuum, cuifurandi confdium aliquis dc-
derat, iubet remJuam quafi furtim ad ilium
deferre, ut eum infur to deprebendat,
ex lege Iiijiiniani, & furti & fir
ui corrupti aduerjus eum
agerepoterit.l.xx.

C. defurt.

VIII, Vnde illud quantum eft, eum Titius

feruum

inftit. I mp. Commentarms.

fenuimMarti ij follicitaucrit,vt quafdam res do¬
mino furriperet,& ad eum perferrct,& fcruus id
ad Maruium pertulerit : Maruius autem, dum
vult Titiuminipfo delitfto dcprehendere,per-
miferit feruo quafdam res ad eum perferre: vtru
furti, an ferui corrupti iudicio teneatur Titius ,
anncutro? Etcumnobis fuperhacdubitatione
fuggeflum eft,& antiquorum prudcntium fuper
hoc altercationes perfpeximus, quibufdam neq;
furti,neq; ferui corrupti aftionem prarftantibus,
quibufdam furti tantummodo: nos huiufmodi
calliditati obuiam euntcs, per noftram decifio^
ncm fanximus ,non lolum furti aftionem, fed
& ferui corrupti contra eumdari. Licet enim
is feruus deterior a follicitatore minimefa&us
eft,&ideo non concurrant regular, qua: ferui
corrupti a&ionem introducerent :tamen con-
filium corruptoris ad perniciem probitatis fer¬
ui introdiuftum eft, vt fit ei pcenalis adtio im-
pofita,tanquam fi re ipfa fuiffet feruus corru¬
ptus :ne ex huiufmodi impunitate & in alium
feruum, qui facile poflet corrumpi, tale facinus
a quibufdam perpetretur.

Hfnfolum furti aSlioncm. ]  Enunciatio. 1 . Qui fer¬
uum fuum rem fuam, quafi furreptam fuafori furti defer-
re iuffir,& furti & ferui corrupti adionem habet l.fi quis,
10. C.defurc.  vbi Iuilinianui id propter aiquitatis ra¬
tionem aduerlus omiies iuris ciuilis regulas conflituit.
nam nec furtum volenti domino factum eft, ncc ferui
animus corruptus perfuafusque eft . Videtur tamen
Imperator, vt dixi, xquitatis habuifle rationem , vtex
caufat conftitutionc intelligemus . lntentio domini :
Tenerismihifurti. Depulfio: Nontencor. Quadtio:
An teneatur . Ratio : Quia non eft fraudulcnta , &
inuito domino fada contrcdatio. nemo autem fraudat
tot,  qui feiunt & confentiunt: inquit Vlpianus in J. quod
autem, 6 .  §. f.  D. quae in fraud, credit. Firmamentum:
At atquum eft tamen, conatum iftum puniri. Difce-
ptatio ex iuris aequiutisque contentione nafeitur: An
iur,qui in plagas fibi a domino pofitas incidit, ac proinde
non fraudulenter contredauit , tamen propter aiqui-
tatis rationem pena dignus /it ? Sane Vlpianus in 1 .
Neratius, 11. D. de fer. corrupt, cum feruus perfuafus
corruptitsque fuiflet, furtumquc domino feciflct, re-
fpondit vtramque adionem ,&furti fcilicet  & feruicor-
rupti competere . Quaimiis , inquit, rerum fubtra -
ftarurn nomine ferui corrupti competat adio, tamen &

29I

A Quibuscafibus& liberibdminis, & reiproprie

furtum admittatur l.xiiij.& l.xii.eod.

IX. Interdnm etiam liberorum hominum
furtum fit: veluti fi quis liberorum noftrorum,
qui in poteftate noftra funt, furreptus fucrit.
Aliquando autem etiam* uz  rei furtum quis
committitivcluti fi debitor rcm,quam creditori
pignoris caufa dedit,fubtraxcrit.

Si quis liberorum nojlrorum.']  Enunciatio I. Qui filium-
fam. lurripit, furti adione tenetur.l.eum qui,i 4-§. Sifi-
lius,eod.vbi Vlp.ait:Sifiliusfa. furreptus lit, patrem furti
adionem habere. Cuius rei ratio exciuili Quiritium
iure fumenda eft, qui fuos liberos in manu, poteftate ac
ditione fua habebant. qua de caufa adieda ca claufula
B vindicari potcrant: inquit Pomponius in l.i. D. derei
vindic. ItaquePaulus ini.mater, jfUcribit, matrenvfilij
ftirrepti nomine fimi adionem non habere: quippe qua:
in fua poteftate ilium non habeat. Sed qua»ri poteft,quid
illud fit quod infert, Liberarum perfonarum nomine 1 L
cct furti condidio fit, conditionem tamen nufquam eflfe*
Nam etfi ratio videatur efle hsc,quia dari nobis non po-
teft quod iam noltrum elhtamen h*c ratio in alijsquoq;
furtis omnibus valet,vtiferibit Imperator in §.(ic itaque,
infr.De adioibus. Prxterea fi ncceflariocogimur verbu
[ dare ]in condidione furtiua interpretari pro prseftare,
refhtuere,reddere, vt illo f.docuimus: quid obftat, quo
minus etiam hoccafii illo abuti verbo in odium furum
poflimus ? Videamus ergo , ecquid h;ec ratio conue-
niat, quia liberi noftri non fimpliciter & abfolute in do-
minio noflro funt,fed vt vulgus ait,fecundutn quid:id eft,
vt Pomponius feribit, Ex iure Quiritium. qua de caufa
idem neceflarium die ait, hoc in vindications formula
C nominatim addi.Vndeintelligimus, quamobrem condi-
dionis formula vti hac in re non poflimus-.nimirum quod,
nulla ita concepts eft,vt dici poflit, Aio te mihi ex iure
Quiritium dare facere oportere. Supcreft autem diffU
ctliormultb nodus, quern tamendiffoluere conabimur*
nam cum in adione furti xttimatio rei furtiua: multipli-
cetur, liberi autem hominis aeftimatio nulla fit,l.i. D.de
his,quideiec. quasri poteft,qualishuius adionisfumma
futura fit: nequeenim dicere poifumus, id multiplicand
dum efle, quod patris intererit. nam etiam fi nihil inter-
fuerit, furti tamen adionem dari certum eft: dummodo
interefle potuerit. Videamus ergo,an hxcadio in earum
numerum afcribcnda fit, de quibus fub §.prxterea, infr.
de adionibus, difieruimus: qua: cum ex maleficio vcl
quafi maleficio nafeantur , certam tamen ac definitam
fummam in iudiciu non afferuntded id demum poftulant,
quod iudici £quum bonumq; efle videbitur.cuiufinodieft
adio iniuriarfi, de qua Iuilinianus infra fic loquitur: Prf-
furti agere poffumus: ope enim confilio follicitatoris D tores permittebant ipfis,qui iniuria paffifunr,earn jftima

videntur res abeffe. nec fufficiet alterutra adione egifle
quia altera alteram non minuit. Idem & in eo qui fer¬
uum recepit,& celauit, & dcteriorem fecit, lulianus
/cribit.funt enim diuerfa maleficia furis,& eius,qui detc-
riorem feruum facit.

7 ^tn concurrant regulte.  ] Sequitur 11 . Serui cor -
rupti adio , nifi reuera feruus corruptus fit, non da-
tur. l.t. D. de fer. corrup. vbi Prxtoris edidum refer -
tur , quod aduerfus cos tantum compofitum eft , qui
feruo aliquid dolo malo perfuaferint. Atemm eftSua-
dere,aliud Perfuadere.

T antumonfiiium corruptoris.  J Sequitur iri.  Hoccafii
fblumconfilium& conatus, etiam fine efleeftedu pu-
nitur. d. 1 . fi quis, in fi. Sed cum ferui corrupti adione
id quod intereft petatur, hie autem nihil interfit ,cum
feruus corruptus non fit: quaero, quid hoc iudicio poftu-
labitur? Et refpondendum eft, tantundem poftulari,
quantum deberctur,fi reuera corruptus feruus fuiflet-
quoniam Imp.ait:Tanquamfi re ipfa,&c.

re: vt iudex vcl tanti rcum condemnet, quantiiniuriatn
pafliis ellimauerit:vel minoris,prout ei vifum fuerit.Pro-
babile eft igitur, patri,qui priuato furti iudicio, qua pu¬
blico legis Fabia: de plagiarijsvti maluerit,permitti hac
iniuria pecuniariam aeftimare:ita tamen,vt iudicisaequi-
tati de ea ftatuenda poteftate omnem liberam relinquat.’

Vtltttiji debitor rem.'J  Sequitur n. Debitor rem fuam
oppigneratam creditori furripiens , furtum admittitl.iil
adione,i 9.§.1 .eod.vbi Vlp.ait,eum qui rem pignoridar,
eamq; fubripit, furti adione teneri.furtum autem rei pi-
gneratacdominum non tantii tunc facere videri,cum po(-
fidenti fiue tenenti creditori aufert: veriim & fi eo tem¬
pore abftulerit, quo non poflidebat. vtputa fi rem pigne-
ratam vendidit. nam & hie furtum eum facere conitar.
Item 1 . itaque, i z.g.fed & fi, & l.fi debitor, 39. eod.vbi
Papin.ait, fi debitor pignusfurripuit, quod adione furti
foluit, nullo modo recipere. Caufe conftitutio: Debitor
qui feyphum argenteum pignori fuo creditori dederat,cii
pollea furripuit. Creditor eum furti accufat. lntentio;

B b a Fur

ijz

Franc. Hotom, in 11II. Lib.

Fur es, D, Non film . Q^ An (it. R. Quia furtum eft A
contreflatiorei aliens. Scyphusautemmeuseft. F. Imo
furtum eftcuiufois rei contreftatio,lucrifaciendi caufa
eius quod alienum in ea eft.'fiue pofleflio, vt in pignore:
fine , pfoprietas ipfa. Difceptatio ex verbo nafcitur.j In¬
deque intelligitur, & vocem [alien*]  non fine caufa in
definitione noltra prxtermiflam efle , & cum a Paulo
adicdta efl in lib. Sentent?i j .vbi furem delink, eum qui
dolo malo rem alienam contredlauitieum non tarn quod
generaliter,quam quod plerunque & magna ex parte ve-
rum eft,fpedtafl'e.

Qui opem confilium furto faciendo dederit, furti
alligatur. qui verb per lafciuiam furandi
caufam non malo animo prdbuerit  ,
confiliumve tantum dederit , ne-
quaquam l. l.ltf. D. eod.

P

X. Inter chtm quoque ftirti tenetur, qui ipfc
furtum non fecitiqualis eft is,cuius ope confilio
furtum fadtum eft. In quo numero eft,quitibi
numos excuslit, vt alius eos rapere: aut tibi ob-
ftiterit,yt alius rem main exciperct: aut oues
tuasvelboues fugaucrit, vt alius cas exciperet.
Ethocveteres fcripferunt deeo quipannoru-
bro fugauit armentum. Sed/i quid eorum per
lafciuiam, & non dataqpcra_,vt furtum adm it-
teretur, fadlum eft:in fatftum adlio dari debet.

At vbi ope Maruij Titius furtum fecerit:ambo
furti tenentur. Ope confilio eius quoque fur-
tum admitti videtur, qui fcalas forte feneftris
ftipponit: autipfas feneftras veloftium effrin- Q
git, vt alius furtum facere: quive ferramenta ad
effringendum, aut fcaks, vt feneftris fuppone-
rentur, commodauerit, fciens cuius rei gratia
commodauerit. Certe qui nulnullam opem ad
furtum faciendum adhibuit, fed tantum confi¬
lium dedit, atq;hortatuseft ad furtum facien¬
dum,non tenetur furti.

Cuius ope ctmJP/w.J Enunciatio L  Is cuius ope confilio
furtum fadum eft, furti quoqueobiigatur.l.in furti,yo.
eod. vbi Vlpian. ait, confilium dare videri eum, qui per-
foadet & impellit atque inftruit confilio ad furtum fa¬
ciendum. opem ferre eum , qui minifterium atque
adiumentumadfurripiendas rcsprsbet. Sed quod hoc
loco traditur, Furti teneri etiam eum qui furtum non
fecit , confiderate exaudiendum eft , ne.quid abfurdi Q
intelligatur. non enim furti adtio ifto cafu conceditur,fed
fpccies qusdam alia formula; ad id quod fadtumeftac-
commodatx, Ope confilio tuo furtum aio factum elfe!
quemadmodurn Cicero hbrode nat.deor. 111. teftatur.
Non tarn igitur furti tenetur,quam fpecie quadam adtio-
msad furtiuam caufam pertinentis.

Qui panno rubra fugauit,  ] Sic VJp. in bin furti , 50.
Cum eo qui pannum rubrum oftendit, fogauitque pecus,
vtin fores incideret,fi quidem dolo malo fecit, furti
adtio eft • Terrenturenim tauri rubri coloris afpedtu : vt
Seneca lib. de Iran, teftatur. & ad earn rem alludens
Cic. lib. De diuin. it.  tu  vero,inquit, quid habes,
quare putes, fi paulo ante cor fuerit in tauro opimo, fu -
bitoidin ipfa immolatione interifle? an, quodafpexit
veftitu purpureo excordem Qsfarem , ipfe corde pri-
uatuscft? locus eft prsclarus, quern hoc exlocointel-
lexi; qusrit enim ,an taurus is, cuius cor non eft inuen-
tum in facrificio,confpedta Caftans purpura fic expauerit,

& terrore exanimatus fit, vt cor amitteret.

Terlafciuiam,& non data opera.]  Sequitur 11. Qui per
lafciuiam furandi caufam alicfo prxbuit,non furti, fed in
fadlum adlioneconcediturd.bin furti, jo.infin. de fort.
vbi Vlp.ait.cum eo,qui pannum rubrum oftenderit,fi non
furti faciendi caufa hoc fecit, dandam elfe in fadturti
adtionem :quia non debet tam perniciofus ludus impu-
nitus effe, Item l.fi quis, 5 i.§.fiquis, eod. vbi idem ait,
Si quis de manu alicuitis nummosaureos vel argenteos,
vclaliamrem exciilferit, ita forti teneri, fiideo Fecit vt
alius tolleret, isquefuftulerit. Item inl.fi ferlitts, t>.§.fi
quis,D.ad leg. Aqiti l.vhi idem fic fcribit: Si quis de manu
nnhi numos excufliflet, Sabiuus exiftimat damni iniunx
efle adtionem,fi ita perierint,ne ad aliquem peruenirent,
ptita (i in fiumeiijVel in mare, vel in cloacam ceciderunt.
quodfi ad aliquem peruenerunt, ope confilio furtum fa-
ftum agendum • Item in l.qui feruo, 36. D. defort, vbi
ideait,euro,qui feruo fuga per(iiafefit,vtab alio liirripia-
tur, furti teneri: quafi ope confilio eius furtum fadtu fit.
Caufe conftitutio: Cu Titius lafciuia quada &petulantia
gefties mihi numos forte in manu numerSti eos fic excuf-
iifl'et,vt alius,prater opinione tame Titij.furi iperet,agere
aduerfuseu inftitui. Intetio: Ope tua furtum mihi fadium
eft.D.No ope mea.Q^. An ope ipfius.R.Quia opealicuius
furtu ficn'dicitur,cum dolo,malo,Sdata opera Vt furtum
fieret, aliquid fadlum eft. at meus dolus ntillus intercel-
fit.F. Imb ope alteriusfurtum fit,cbm occafio furti fa¬
ciendi , & caufa fine qua non, ah illo quoctinque modo
oblata eft-Difceptatio ex feripti ambiguitate nafeitur:
vtro modo ope alterius furtum fadlum mrelligatur. ^ed
refpondetur, nunqtiam ope alterius furtum fadlum dici,
nififimul confilium affiicrit. Qua derePauIus in 1. fic-
pe,j^.D.dc verb.fig.ficferibit:Itemdubitatnmilia ver¬
ba, [ope,.confilio, ]  quemadmodurn accipienda ftinti fen-
tentixconiungentium, aut feparantium. fed veriiis eft,
quod &Labeo ait, feparatim accipienda : quia aliud fa¬
dtu eft eius,qui ope, aliud eius qui confilio furtum facit.
fic enim alij condici poteft, alij non poteft . Et fane poft
veterum auctoritatem eo peruentum eft ,vt nemo ope
videatur fccilfe, nifi confilium malignum habuifie no-
ceat, nifi& tadtum fecutum fuerit. Quibus tamenad-
uerfari Caius videtur in l.pignore,J4.§.pen.De fort, vbi
fic fcribit: Qui ferramenta fciens commodauerit ad ef¬
fringendum oftium, vel armarium : vel fealam fciens
commodauerit ad afcendendum: licet nullum eius con¬
filium principaliter ad furtum faciendum interuene-
rit, tamen furti adlione tenetur. Refpondendum igi¬
tur , confilium duplexhocloco intelligendum efle: furti
participandi, & furti adiuuandi duntaxat. Vt Caius ex
vtroque nafei hancadlioncm fignilicet, li quis opem alte-
rutro confilio dederit:paulusautem de eo cafu loquatur,
quo vtrumque confilium a bfuerit.

jit vbi ope M*ui/.]Se  quitur in. Cum alter alterius
opefurtum admifit,vterqj furti obligatus eil.d.l.fi quis,
j i.D- eod. quod etiam fic intelligendum eft, vt li is,qui
opem confilium dederit, furtum participant, ford adlio¬
ne teneatur- fin minus, hac formula duntaxat, Ope con-
filio tuo furtum aio fadlum efle.

Qui fcalas feneflris fuppojuit.  ] Sequitur 1111 .Qui furti
faciendi caufa fcalasalteri fuppofuit,oftiumve eftregit,
opem fimul & confilium dediffe intelligitur.!. pignore,
J4.§. pen. vbi Caius hocampliusfcribit, cum quiferra-
menta (ciens commodauerit ad eftrin^endum oftium,
vel armarium: vel fealam fciens commodauerit, ad afeen
dendum-.licet nullum eius confilium principaliter ad for-
tum faciendum interuenerit, tamen furti adtione teneri.
Dilceptatio autem ex ambiguitateverbinafeeretur: An
confilium in hac adlione intelligatur, fiueadiuuandi tan
tum,fiue etiam participandi furti animus interedferit.

Sed tantum confilium dedit . ] Sequitur V. Qui furandi
confiliumdedit, fiquidcmopem nontulent, furti non
obligatur. Quod tamen obfeuriusa luftiniano didlum
videtur , quafi hanc haberelententiam: eum quiadhor-
tatuse.ft, fi modo opem non tulerit, furti non teneri,
etiam fi furtum fadtum fit. cum tameuPaulusiud. 1.

lxpe.

Inftit. Imp. Commentarius.

Erpe. De verb.fignif. apcrte fcnbat, feparatim h.vc efie A
accipienda. Vidcamus igitur, nchunc locum de eo dun-
taxat cafu intelligi oporteat, quo confilium quidemda¬
tum,fed tamen furtum fecutum non eft. qucmadmodum
ibidem Paulus ait, non nocere confilium habuifl'e, nifi
& faftum fccutum fucrit. & Vlp.in I. ft quit, y a.§. neque
verbis. D. eod. vbi ait, & opem ferrc , & confiJium dare
tuncdemum noccre, cum fecutum contreftatio eft.

Ob furtum a filiofam. ft move faftum , nec patri ,

nec domino furti indicium datur, nifi forte ad-
uerfus eum  , cuius ope , confilio fur¬
tum faftum probabit, 1 . xvi.
xvii.xxxvi. eod.

XI.  Hi, qui in parentum vel domino rum B
poteftate funt,fi rem eis furripiunt, furtum qui-
dem faciunt, & res in furtiuam caufam cadit
( nec ob id ab vllo vfucapi poteft, antequam in
domini poteftatem reuertatur) fed furti aftio
non nafeitur: quia nec cx alia vllacaufa poteft
inter cos aftio nafei. Si vero ope,confilio alte-
rius furtum faftum fucrit: quia vtique furtum
committitur,conuenienter ille furti tenetur 5 :
quia verum eft, ope, confilio eius  furtum fa-
fturn effe.

furtum quidem faciunt.]  Enunciatio I. Quam rem quis
ei ,cuius in poteftate eft,!urripuit,is earn furtiuam efficit,
J.ferui.i 7-D.de furt.

Antequam in domini poteftatem.]  Sequiturn. Furtiua
respriufquim in domini poteftatem reuertatur , vfucapi
non poteft 1 . quamuis, 84-eod. Et lib.i.idoneo loco di-
ftum eft.

furtiaftio non nafeitur.']  Sequitur in. Ob furtum a
filiofa. feruove patri dominove.faftum, h«c aftio non co
ceditur l.ne cum filio, 1 6.  & l.feq. D.eod.vbi Paulus ait:
Ne cum filiofa. pater furti agere polfit, non iuris confti-
tutionem, fed naturam rei impedimento efie. quod non
tnagiscum hi»,quos in poteftate habemus, quam nobifeu
ipfiagerepoflumus. Etl. infeq. vbi Vlpian.ait, feruos &
filiosaoftrosfurtum quidem nobis facerc, ipfos autem
furti non teneri.neqtie enim qui poteft in furem ftatuere,
needle habere in furem litigare. Paulus autem in l.fi li-
bertus, 89-eodfcnbk,  fimilem cfle rationem, fi libertus
patrono,vel cliens, vel  mercenarius ei, qui eum coduxit,
furtum fecerit: furti enim aftionem non nafei.

2 ijc ex alia enufa.  ] Sequitur 1111. Inter patrem &
filiumfam. item dominum & feruum nulla derc iudicium
datur l.lis nulla. D. dciudic. & alibi perfa-pe. Caufam
autem ex l.ferui,i 7-D.de furt-modo expofuimus.

Si vero ope confilio.]  Sequitur V. Is, cuius ope confilio
furtum patri dominove faftum eft, furti aftione tenetur
J.quiferuo, j6.§.i. eod, vbi Vlpian.ait, eum,qui filio,vel
feruo, vel vxori opcm fert, furtum facientibus,furti tene-
ri,quamuis ipfifurti aftione non coueniantur, & l.fi quis
vxori,y 2.eod. vbi idem ait: Si quis vxori res maritifub-
trahenti opem confiJiumve accommodauerit,furti. tene-
bitur.fed etfifurtum cum ea fecit, tenebitur furti, cum
ipfanon teneatur. Iplaquoquefi opem furi tulit, furti
non tenebitur : fed rerum amotarum.

Quit virum eft , ope confilio.]  Id eft, quia negarinon
poflit, quin aftoris mtentio vera fit, qua: his proponetur
verbis: Ope confilio tuofurtum aio faftum efie. nam &
furtum reuera faftum eft,& illius ope confilio faftum eft.

Actio furti alteri, quam cuius inter eft,quamuis do-
minus is fit, non datur. itaque fur rep to pi-
gnore, etiam aduerfm dominum  , fi
ipje furripuit, creditor actionem
habebit  /, x. & xii. eod.

XII. Furti autem atftio ei competit, cuius
intcrell rem faluam die,licet dominus non fit.
Itaque nec domino alitcr competit, quam ft
eius interlitrem non perirc. Vnde conftat, cre-
ditorem de pignore furrepto furti agere pofle,
etiam li idoneum debitorem habeat: quia ex-
pedit ei pignori potius incumbere, quam in per
fonam agere.aded quidem, vt quamuis ipfe de¬
bitor earn rent furripuerit, niliilominus credi-
tori competat aftio furti.

Cuius intcrejl rem faluam tjfei]  Enunciatio I. Aftio fur¬
ti ei,cuius intereft,quamuis dominus non fit,conceditur
1.1 o.& 1 z.  D.eod.vbi Vlp.ait, cuius intereft non furripi,
eum furti aftionem habere, itaque fullonem,qui curan-
da poiicndavcveftimeta accepit, femper agere. prarftarc
enim cuftodiam debere.Et l.eum qui,i 4. vbi ait, colonos
habere furti aftionem, quamuis domini non fint: quia
intereft eorum.Et §.quaiis.vbiait, omnibus quorum pe-
riculo res alien r funt, hanc aftionem dari: veluticom-
modati, locati, pignorisve acccpti. Obferuandum tamen
eft quod Vlp.aitin 1 . cum qui, 14-§.an pater: Non cuiuf-
cunqueintereritrem nonperire, furti aftionem habere:
fed qui ob earn rem tenetur,quod ea res culpa t ins perie-
rit. Itaque nec eum, qui pro eo,cuicommodsta res eft,
fidciuffit: nec patrem,cuius filio commodata res eft,furti
C aftionem habiturum.Obferuandum prgterea quod Caius
fcribit in l.intcrdum, 49. interdum accidere , vt non ha¬
beat furti aftionem is, cuius intereftrem faluam efie. vt
eccecrcd tor ob rem debitorisfubreptam furti agere non
poteft,etfi aliunde creditum feruari non pofln.Loquimur
autem fcilicct de ea re, qua: pignoris iure obligata non
fit. Item rei dotalis nomine, qua: periculo mulieriseft,
non mulier furti aftionem habet,fed mantus. Obleruan-
dum denique eft,quod Paulus ait in I.ful]o,8 z. eod.quam
multorum intereft rem ablatam non efi'e,tam multisfur¬
ti aftionem dan.Frugibus,inquit,ex fundofurreptis,tam
colonusquam dominus furti  agere poteftiquia vtriulque
intereftrem perfequi.

Tfec  domino aliter competit.  ] Sequitur 11.Furti aftione
domino quide,nifi eius interfit,datur,l.itaque,i i.D.eod.

Etiamfi idoneum debitorem.]  Sequitur 111. In furem
pignoris creditori, quamuis idoneum debitorem habeat,
furti aftio conccditur d.l.itaque. Sed vtrum (inquit
D Vlp.) fempercreditoris interelban ita demum,fi debitor
foluendonon eft?& putat Pomponius, femper eius inter
effe pignus habere. Et l.creditoris, 1 y. cod. vbi Paulus
ait ,creditorem, cuius pignus furreptum elf, non tantum
quatenusipfius intereft,led omnino in folidum furti age¬
re pofle. nam pigneraticia aftione id,quod debitumex-
cedit, domino relfituet. Exiftunt tamen dubitandi caufe
complures, qua rem pofiunt fttbdifficilem cfficere. Pri-
mum, quia reliqua: du* aftioncs, nimirum vindicatio &
condiftio furtiua fob domino competunt.fi .D.de cond.
furt. Itaque ex comparatione parium, videbatur ad eum
quoque hxcpertinerc. Pr^terea non videbatur interef-
fe creditoris rem elle furreptam: cum re per dominum a
fureexafta, liber fit ab aftione pigneraticia. Denique
cum ilia multadupli aut quadrupli, a lure inftituta fit
in eorum gratiam,& ad vlcifcendum eorumdolorem,
quibusfafta iniuria dl,non videbatur creditori ea multa
deberi, qui, re a domino recuperata, nullum ex furto
damnum accipiebat. Refpondendum igitur, lure pa-
rianon efie: quia condiftio & vindicatio re n , aftio pa*-

B b 5 uam

2^4

naiti pefequiturl.fi pro fare, 7.§.i ■ D.de cond.furt. Pra;-
tcrca duabus de caufis iniuriara & damnum non domino,

(ed creditori acccptuin ferri.primum,quia nec Temper fur
cognofcitur: &, vt cognofcatur, non Temper fok.endo eft:

& ,vt foluendofit, tamenfalua Temper competicaduerfus
creditorem pigneraticia. vndeintelligitur, non incertos
cafusjfed reicertam naturam fpedandamefle. Altera
caufa eft, quia creditor pignus amittens, cautioncm ki
nominis amittit. poena autem a fure exada in locum eius
cautionis fuccedit: quoniam in Tolutum imputatur debi¬
tori , vtmodo dicemusex ].fi pignore, 22. D.de pig.ad.
quaprop'er tequumeft damnum illud cautionis hacra¬
tione farciri. tametfi negari certe non poffit, quin h*c
furti poena kero potius debitoris,quam creditoriscedat.
Cauf* conftitutio : Cum Titio dcccm aureos crcdidif-
fem, feyphum mihi pignori dedit. Eum feyphum Msuius
furripuit. Qua?rebatur,vter noltrum in ilium furti adio-
nem haberet. Intentio Titi;: Mihi enim furtum fecit.D.
Imomihi. Q^Vtrifurtumfecerit.R.Quiaeifurtumfit, B
cuius resaufertur : mea autem res eft. F. Imo furtum ei
fit,cui vtilitas,quam ex re habebat, aufertur : & vt lurif-
confulti dicunt, ei,cuius intereft. Difceptatio ex feripti
anibiguitatenafcitur,vtri furtum fiat, ei ne,cuiusresfur-
repta eft,an cuiusintercft.Refpondetur, ei cuiusintereft.

*Nameifoli iniuriafit, quifurto fado Leditur. debitor
autem iccirco non kditur, quia incolumen pignerati-
ciam actionem habet, ad pignus, Toluta pecunia,repeten-
dum.at creditor cautioncm Tuam amittens, damno afficie
batur. Denique vt ex §. vlt. capitis lnfequentis intelligc-
tur, vtrunqueinhisadionibus fpedatur, cui furtum  fa-
dum vcl vis illata fit,& cui damnum ilJatum fit.

Expedit ei pignori potius.  j Sequitur 1111 . Creditori
Tatius eft incumbere pignori, quam in perfonam agere.l.
plus cautionis, ay .D.de reg.iur.vbi Pomponiusait, plus'
cautionis in rem eflc,quam in perfonam.Sed exoritur hf c
quseftio.nam hate ita dicuntur,quafi creditor ifta ratione
pignusrecuperaretjCum tamen Tatis conftet,adione furti
non rem,Ted poenam folam exigi: vt ex poftremo §.difce-
mus. Rei verb perfequend* caufa condidiofurtiua infti-
tuta eft:qua creditor agere ,fed inccrti tantum.l.& ideo,

I a.in fi-D.de condid.furt.& l.fi pignore,1 a.De pign.ad.
Sane difficilis nodus hie eft,quern tamen explicare cona-
bimur: animaduertimus enim Iuftinianum lubtiliflime
hoc loco fignificare, poenam per adionem furti exadam,,
adeb in locum pignoris Tuccedere,vt etiam in debitipar¬
tem imputetur. vt hoc modo ratiocinetur: Pignus fucce¬
dit in locum pecuniae credits;, & vicemeius tanrifperfu-
ftinet.Poena exada fuccedit etiam in locum,imputaturqj
in partem pecunie credite:ac proinde vim eandem,quam
pignus obtinet: quare qui poenam exigit, pignori incum¬
bere videtur. Aflumptionem autem Vlpian. confirmat in
in d.l.fi pignore, vbi fic fcribit: Si pignore Tubrepto furti
egerit creditor, totum quicquid percepit, debito eutn
imputare Papinianus confitetur-& eft verum,etiam fi cul¬
pa creditorisfurtum fadum fit: multo magis hoc crit di-
ccndum in eo, quod ex condidione confecutus eft. Quae
cum ita fintjfubfequitur altera qusftionon minus diffi¬
cilis : quamobrem lucrum iftuddupli vel quadrupli furi
exadurn potius commodatario & aepofitario, qui cu-
ftodiam praeftat, itemque fulloni attulerit quam credi-
tori. Sufpicor autem hancin commodatario caufam eile,
quod dominus rem Tuani commodans, frudumomneni
qui re fua lalua & incolumi percipi poteft, commodata¬
rio iargitur: in depofitario verb, quia pro fuo officio ,
quod magno fuo periculo humamter prsftat, fi quid ifta
ratione fortuita & extraordinaria lncri exoritur, ius ci-
uile & naturals squitas ei cedcre voluit. In fullone au¬
tem & farcinatore, quia lucrum iftud fortuitum videtur
inmercedis partem attribuendum cfle. At in creditorc
pigneraticio vitandaomnis vfur* Tufpicio fmt. Qua ta¬
men de re dodioris alicuiusi, ocio abundantis, Tententiam
audire,quam meant hoc loco exponere maluiilem*

Earn rem [mripueri t.] Sequitur V . Creditor etiam
aduerfus dcbitorem,qui pignus furripuit, furti adionem.

habet 1. itaque, 1 2. eod. vbi VJpian. ait: Si res pignori
data fit , creditori furti adionem etiam contra ipfum  do
minum dari. Etl.in adione,ip. §.i. vbiait: Quirem
pignori dat, eantque Tubripuit, furti adione tenetur.
furtum autem rei pignerata? dominus non tantum tunc
facere videtur , cum poffidenti fiue tenenti creditori
aufert: verum & fi co tempore abftulerit, quo non pof-
fidebat. vtputa fi rem pigneratam vendidit. nam & hie
furtum eum facereconftat.&ita Iulianusfcripfit. Quin-
etiam Vlpianus in l.eum qui, 1 4 .§.i. fcribit, emptorem
qui nondum foluto precio rent,cuius cuftodiam ven¬
dor praftlabat, furripuit , furti obligari. Attanten
inter hunc & fuperiorem cafunt hoc intereft, quod pcena
adebitore per furti adionem exada, debito non im-
putatur,ab alio exada imputatur. d.l.fi pignore, 22. De
pign.ad.

Alitnis veWbus fulloni fartorive Jubreptis, furti
indicium , fiquidem infolidum foluendo fmt ,
ipfis datur: fin minus , domino. quin &
borne fidei emptori, cui furto res abla-
ta eft, bxc ait 10 coaceditur.l.
xtj. 1 . xc. eod.

XIII.  Item fi fullo polienda curandave,
atitiarcinator farcienda veftimenta certa mer-
cede acceperit, eaque furto  ami fieri t: ip fe furti
habet  a dlioncm  , non dominus:  quia do mini'
nihil intereft  earn rem non  perire, cum iudi-
cio locati a fullone aut farcinatore rem fuam
perfequipofisit. Sed & bona; fidei emptori fub-
repta rc, quam emerit, quamuis dominus non
C fjt, omnino competit furti actio, quemadmo-
dum creditori . fulloni vero & farcinatori
non aliter furti adionem competere placuit,
quam fi foluendo fint: hoc eft ,fi domino rei
seftimationem fioluere pofsint. Nam fi foluen¬
do non fint: tunc quia ab eis fiuum dominus
confequi non pofisit, ipfi domino furti compe¬
tit adio : quia hoc cafiu ipfius intereft rent fial-
11am elie . Idem eft, &ii in parte fioluendo fit
fullo aut farcinator.

ipfe furtihobetaSHonem.  ] Eminciatio I. Cum veftes
alien* fulloni fartorive furreptx  funt, non domino, fed
ipfi furti competit adio.J.itaque,i 2. & 1. fullo,yo. eod-
vbilurifconfultiaknt, fulloneni qui adione locatt ad-
D hue tenetur, furti adionem habiturum. at fi a domino
adione locati Jiberatus eft: furem ab eo ablolui debere.
quoniam furti eatenus habet adionem, quatenus eius in
tereft. quippe, cum ( vt fuperius dicebantus) multa hgc
inftituta fit vlcifcendi eius doloris caufa,cui iniuria dani-
numquefadumeft. Damnum autem fulloni, <jui  locati
adione folutus eft, nullum impendet.

Indicia Locati a fullone.  ] Sequitur 11. Locati adione
& fullo Stfartor ad rem integram domino pr*ftandam
tenentur.d.l.fullo. Et fupcruisfuo loco  diduni elt.

Bona fidei emptori.  j Sequitur In. Hoc iudicium bon*
fidei emptori, cui res furrepta eft , conceditur.d. 1. ita-
que.vbi Vlpian.ait, mal* fidei poflellori furti adionem
non dari: quamuis interfit eius rem non furripi. quippe
cum periculo eius res fit, fed nemo ex improbitatefua
adione confequitur. & ideo foli bone fidei po(feiiori,n6
etiamalx fidei, furti adiodatur. Caufa? coftitutioiCum
Litiusrem meam bona fide emptam poflideret, furto ei
fublataeft. Poftea certior fadus Turn , earn rem meam

elie, Contendebamus,vtri noftruin frudus illidupli vel

quadiu-

Franc. Hotom. in II II. Lib.

A

inffit. Imp.Conmientarius. 29f

qtudrupli a fure extorquendus, deberetur. Intentio il-
1 ms: Mihi furtum fadtum eft. D. Imo mihi. Q__, Vtri fa
dtum fit. R. Quia cum nectua res fit, neceiuspericulum
prsftes, vt fullo& farcina.tur : iniuria tibi fadta nulla eft.
F. At furtum non tantum rci, fed etiam pofl'effionis fit.
mea autem erat pofl'cflio: ciiius'multiplex erat vtilitas.na
& eiusfrudtus peicipiebam , & eius vlucapio mihi proce-
debat. Difceptatio ex contrarie fcriptis: An non ei tan
turn furtum fiat, ad quern rei periculum pertinet,verum
etiam ei,ad quern polfeflio. Refpondetur, furtum ab an
fercndo didtum efl'c:poff;ffionem autem atque auferri &
adimi vt proprietatcm. Itaque Iauulenus in l.furtiuam,
74.D.cod. Furtiuam inquit,ancillam bona fide duorurn
aureorum cmptam cum pofliderem , fubripnit mihi At-
tius,cu quo & ego &dominus furti agimus. quxro, quan
ta atftimatio pro vtroque fieri debet. refpondit, emptori
duplo quanti eiusintereft, atftimari debet: domino aute
duplo quati ea mulier fuerit.nec nos mouere debet,quod
duobus poena furti prxftabitur: quippe cum eiuldem rei
nomine prsftetur, emptori eius pofl'effionis, domino ip-
fius proprietatiscaufa praffiandaeft.

Si foluende non fine.  ] Sequitur i m. Hate adtio ncc ful
loni, nec fartori, nifi omnino foluendo lint,non datur.d.
l.itaque. vbi Vlpian.ait: St fullo foluendo non eft, ad do-
minum adtionem redire . nam quinon habet quodper-
dat, eius penculo nihil eft. Caul'atconftitutio: Cum ful
loni,qut foluendo non erat, mea veltis furrepta eflet,c6-
tendebat vterque noftrum, vt fibi adtio furti conccdere-
tur. Intentio mea. Mihi furtum fadtueft. D. Imo mihi.
Q^Vtri fadtum fit. Ratio illius: Quia locati adtionem
habes, qua me damnum hoc farcire compelles. F.Atina
nis mea adtio futura eft. vtrum aute nulla. an inanis adtio
fit,nihil intereft, Difceptatio ex contrarie fcriptis  nafeit.

Si inpartefoluendofuerit.]  Sequitur v. Curn fullo far-
torre foluendo  non eft, domino aduerfus furem adtioco-
ceditu  r. nam (vt ait Iauolenus in 1 . foluendo, 114. De
verb.fignifi.) foluendo elfe nemo intelligitur,nifi qui fo
Jidum poteftfoluere. Vt mirari magnopere aliquis pof-
fit, quodlmp.in l.vlt.C. defurt.fcnbit,dubitatumfuifle
apud veteres, fi ex parte foluendo fit is^qui rem vtendam
accepit, vt polfit non in totum, fed particularem folutio-
nem ei facere: an habeat furti adtionem, vel non: mirari
inquamaliquis idpoflit,& lufpicariTribonianum ora¬
torio ibi locutum efl’e , & vt inuenta inftitutaque fua
in vulgus probaret , antiquorum diifenfiones odiofius
exaggeraffe.

luslinianilege, cum res commodata furrepta eft, ft
dominus idfeiat, -ptrum volet, vel furem vel com
modatanumperfequi potent. &, ft vnum eli
gat, regredi ad alterum non potejl. fin au-
temignarusfurti, commodatariumcon
uenerit, potett antequam fuum re~
cuperet,re comperta fefe in furem
conuertere.at,fi fuum iam ah-
Hulit,furfoli commodatano
referuatur.l.vl.C.de fur.

XIIII. Quxde fullone& farcinatore di-
ximus,eadem & ad eum,cui commodata res eft.
transferenda veteres exiftimabant. Nam vt ful
lo mercedem accipiendo, cuftodiam prjeftatiita
is quoque,qui commodatum vtendum accepit,
fimiliter necelfe habet cuftodiam pra?ftare. Sed
noftra prouidentia etiam hoc in noftri s  deci-
fionibusemendauit, vt in domini voluntatefit:
hue commodati actionem aduerfus cum,qui
,, rem commodatam accepit, mouere defiderat:

,, liue furti aduerfus eum,quirem fubripuit:&

^ alterutra carum electa, dominum non pofle ex ,,
pceniteiitia ad alteram venire actionem. Sed fr „
quidem furem elegerit, ilium,qui rem vtendam „
accepit, penitus liberari. fin autem commoda- ,,
tor veniat aduerfus eum,quirem vtendam ac-, ,,
cepitiipfi quidem nullo modo competere poffc ,,
aduerfus furem furti adtionem. eum autem,qui „
pro re commodata conucnitur, polle aduerfus „
furem furti habere adtionem: ita tamen, fi do-- „
minus feiens rem elfe furreptam, aduerfus eum, „
cut res commodata fuerit, perueniat. fin autem „
nefeius & dubitans rent non elfe apud eum,com «
modati adtionem inftitnerit, poftea autem re >,
comperta voluerit rcmittcrequidem commo- »
5 dati adtionem, ad furti autem adtionem perue- „
nireitunc licentia ei conccditur&aduerfiimfu- »
rem venire, obftaculo nullo ei opponendo: ,,
quoniamincertus conftitutus, mouit aduerfus >,
eum,qui rem vtendam accepit, comodati adtio- „
nem: nifi domino ab eo fatisfadtum fuerit.tunc
etenim omnimodo furem a domino quidem »
furti adtione liberari: fuppofitum autem efleei, >,
qui pro re fibi commodata domino fatisfecit: „
cum manifeftifsimum fit, etiam fiab initio do- «
minus adtionem commodati inftituerit,igna- »
rus rem efle furreptam : poftea autem hoc ei co >,
gnito, aduerfus furem tranfierit: omnimodo li »»
berari eum, qui rem commodatam acceperit, ,,

, quemeunque caufie exitum dominus aduerfus »
furem habuerit :eadem definitione obtinente, „
fiue in parte, liue in folidum foluendo fit is,qui
rem commodatam acceperit,

Undent & ad eum cut commodata.  ] Enunciat.I. Surre
pta rc commodata, veteres conimodatario, qui foluendo
diet, non autem domino, furti adtionem dabant-1. eum
qui,i4.§.fires.D. eod.& 1 . vlt.C.eod.nam cum adtione
commodati cogatur domino rem fuam pneftare, ac pro-
pterea domini nihil  interfit rem furreptam non elle,eius
autem folius  inter fit: dubitari meo iudicio  non debet,
ci foli furti adtionem concedendam efle. Neque fatis in-
telligerepollum, quid fitquod Iuftinianus in ilia lege
fcribat,iam pentconceffum idfuiife: fcriptumqiieopi-
norab illo fuifl'e, [ bene conceffum . ] video enim id vbi—
qiie pro confello & explorato in Pandedtis tradi. vtl.fi
vtcertojj.infin.cumdd.ll.feq. vbi Iurifconfulti aiunt:

1  Si duobus eadem res coni modata fit, quia vterque in fo¬
lidum tenetur, vtrique furti adtionem dan : ita tamen ,
vt alterutro agente,alterius adtio contra furem tollatur.
vndequsritur, fi alter furti egerit, an iple folusdebeac
commodati conueniri ? & ait Celfus: Si alter conuenia-
tur, qui furti non egit, & paratus fit periculo fuo con¬
ueniri,alterum,qui furti agendo lucrum fenfit,ex re com
modata debere eum audiri & abfolui. Obferuandum
autem eft, quod Vlpianusait,in 1 . eum qui,i4.§.qualis.

D.de furt.omnibus quorum periculo res alien* funt, ve-
luti commodati, vel locati, pignorisveaccepti, fi hjfur-
repts fint,omnibiis furti adtiones competere: condidtio-
nem autem ei demum, qui dominium habet.

TfecejJ'e habet cuftodiam pr/eflare.]  Sequitur 11 • Rei cu¬
ftodiam eandem & fullo & commodatarius pr*ftant.§.
item is. fu pra, De oblig. recontrah. vbiplamus hoc ex-
plicatum eft,

Innojlrisdecifonibusemendauiti]  Poll priorem Codicis
editioncm, leges quinquaginta feript* ab lmperatore
flint .-quibus maximas quafque veterum Iurifconfiiko-

rum

2^6  Franc. Hotom. in 11II. Lib.

nimeontrouerfias ,non tanquam honorarius arbiter, A
fed tanquam Impcrator, & cui pro ratione voluntas ef-
fet, difceptauit: quas tccirco Decifionesnominauit. Ia
his ilia fuit,quam diximus l.vlt. Defurt. Mirum eft au¬
tem Tribonianuro hoc locofcribere, fuperiorem illam
veterum regulam emendatam efl'e. non enim illa,qu;e du
bitattonismhil habuit: fed controuerfia quxdam alte¬
ra decila & dirempta ell, Anfifurti tempore [oluendo
diet commodatarius, poll verbfortunis deminutusfit,

*ut Contrd, migrare & tranfire adio modo ad hunc,mo¬
do ad ilium pro facultatum ratione debeat.

Vt indomim -roluntatefit . ] Sequitur 111. Surreptare
cymmodata, donunus ex lege Iufliniani, vel furem vel
commodatarium perfequi potell: vtrunque non poteft.
d.l.vft.vbiftatuit,optionem quidcm dari domino vtriuf-
qtie adionis, fed vna optata, mutarc conlilium, & redirc
ad alteram non poflc. Quod iccirco conftitutum a Tu-
flintano videtur,ne, fiforte commodatarij facultatcs mu
tarentur, transferenda furti adio diceretur • nunc igitur B
&  inquirendi fpacium habet dominusin commodatarij fa
cuitates:& incerta ilia transferendae adionis ratio ad cer
tam & pcrfpicuam regulam reuocata eft.

Sidominnsfciensrem efJef»rreptam.]Seqmtur  I ill.Cum
donunus rent cfle fublatam fciens, commodatarium per-
fequittir', huie aduerfus furem adio conceditur.d.l.vlt.
9;quiftimafane,ncctamcna Iuftiniano excogitata ratio¬
ne . cum enim commodatarius commodati adionccoga-
tur,rem ,aut litis xftimation.cni domino pratflare, ratio
poftulat, vt damnum illud fibi a fure illatum, ab ipfo fu-
re refarciat. Hoc tamcn ab Impcratore conftitutum eft,
vt quiciuu optionem vtriufqueliabeat, altcrum digit, ai
terum afpernari & alijsconccdere videatur.

Sin autem nefcius.  ] Sequitur v. Dominus,qu! reni fur-
reptam ignorans commodatarium pcrfcquitur, re com-
perta, nifiiam (uum abftulerit, furem adoriri poterit.d.
J.vlt. Qua; fane conftitutio ius non latis a-quabilefanci-
re videretur, propter creditoris, fullonis & commodata¬
rij diftimiiem in ttquitate fimillima rationem. nifi hoc
modo remedium il i,q.<od antea diximus,incommodo re
pertum efiet: nimirum,vt fi commodatarij facultates mu
tarentur, transferri tauten iudicia non deberent. Sed
exiftat aliquis,qui dicat,tamers hoc quoqu® cafu indicium
transfertur , & altertim,quod inftitutum erat, deferitur .
Quteret ctiam illud: Quid tibi domine Imperator in me
tern venit, tantam in return cotr.modatsrum rationibus
adhiberc diligentiam: iocatarum autem rationem omni-
no habere nuilam ? quid enim ftatuemus,fi fullonisfa-
cu kates mutcntur.-cum furti tempore iocupJes, poft eges,
aut contra , illo tempore mops, pblt foluendofit fadus?
Sedreprimi,qui fic difputabit,verbo vno poterit:Lex eft,
ratio qtuerenda non eft. Cairera igitur videamus.

Hjfi domino ab eo fatisfaclttm fit . ] Sequitur v r. Ciim
donunus litisfftimationem a commodatario exegit,age-
rein furem non potelbd.l.vlt. Alioqui enim noua con¬
trouerfia inter dominum & commodatarium exoriretur,
cum hie quod iam foluifiet, recipere recufaret. il'.i autem
proditum nullum fit adionis genus, quo in hac contro¬
uerfia vti poffit. Prteterea nulla ratio eft, commodata¬
rium cogere pecuniam illam recipere, quam fortafle Ion
go iam ante tempore domino perfoluit: dum furem, ad¬
uerfus quern adioucm inftituat, non reperit: fed longo
interuallo comperit, a quo res ilia liirrepta fit.

Sine in fane , flue in folidum.  ] Sequitur v 11. Hxc
omnia fiue cxparte,fine in folidum loluendo fit .om-
tnodatanus, fciuantur.d- 1 . vlt. Hoc eft, non diftinguitur,
vtrum foluendofit commodatarius, necne:&, fi loluen¬
do eft, vtrum in totum, an ex parte. nam vtrocunque mo
do, femper datur optio domino vel furem, vel commo¬
datarium perfequendi: &, li furtum fadum ignorans com
tuodatannm adortus fit, poteft recoroperta tllo dimiffo,
in furem vim fuam coaucrtere.

Surrepta re depoftta , quia depofiWv, qui at-
floiiam non pneftat, nihilinteref, non
ip ft, fed domino, furti actio cor.
ceditur.'l.xiii j. eod.

XV. Sedis,apud quem res depofita eft, cu¬
ftodiam non prseftat: fed tantiim ineo obno-
xiiis eft, ft quid ipfe dolo malo fecerit. qua de
caufa, ft res ei furrepta fuerit: quia reftituendse
cius rei nomine depofiti non tenetur, ncc ob
idciusintereftfem faluam cfle, furti agerenon
poteft: fed furti adio domino competit.

Cuftodiam nonpraftat.  ] Entinciatio I. Depofitarius no
cuftodiam, fed fidemduntaxat prxlfarecogmir.§. prai-
terca. Quibus mod.re cont.ob. vbi copiose ifiudex-
plicatum eft.

furti aflio domino competit.  ] Sequitur 11. Aduerfus fu¬
rem rei depofita;, non depofitario, fed domino perfecu*
tio conceditur.l-eum qui,i 4. §-is autem. D.eod-vbi Vlp.
ait: eum,apiid quem res depolka eft, cum dolum dumta-
xat prteftet,merito furti aftionem non habere.quid enim
eius intereft, fi dolo careat ? quod li dolo fecit, tarn qui-
dem pericu lum i pirns eft, fed non debet cxdolofuo furti
quxrere  aftionem. Cum autem hnmfce rei ratio red-
datur, cjuoniam cuftodiam depofitarius no prxllattquxri
potefl, ijscafibus,quihus earn prxflat, nunquid  ci furti
adioconcedendalir. Et refpondetur, concedi:  vti. z.§.
& genera iter. D.vibon. rap. Caulk autem conttitutio
hate erit: Lex eft, furti aftio ei  detur, cui furtum fafhim
erit. Cum  arcam mea apud Matuium dep afuiirem,eamq;
fur quidam furripuiflet, qua-rebatur, vtri furtum fadum
diet.lntentio mea : Furtum mihi fadum eft. D. Imb
mihi. Q_tV tri fit fadum . R. Quia furtum ei fieri diet—
tur, cui res, quam habebat, aut tenebat, aut poffid .hat,
furrepta ell. F. Imo furtum ei fit, cui non tam res quam
rei vtilitas adempta eft. Difceptatio ex ambiguo feripto
nafeitur . Relpondeturautem : In furto, quod abaufe-
rendo didum eft,non tam fadum eius, qui aufet t, quam
damnum eius, cui aufcrtur,confiderari. Depofitarium
autem qui rei cuftodiam son rcccpit, nuilo damno ex
furto rei affickeoque furti adionead eum non pertinere.

Impuhes nifi puhertati proximus fit , furti non
damnatur. Lxxiij. eod.

XVI. In fnmma., feiendum eft, quantum
cfle, an impubes rem alienam amouendo, fur¬
tum faciat ? Et placuit, quia furtum ex affeftu
confiftitiita demum obligari eo crimine impu-
berem, ft proximus pubertati fit 1 , & ob id liuel-
ligat fe delinquere.

furtum ex affechtfitranii.  ] Enuneiatio I Furtum cx
affedu furandi confiliit.l. verum ell,39. D. defurt. vbi
Vlpiamisinfigniter,fcribit,non fadum,fed faciendi cau-
iam Ipedari. Caula autem faciendi, dl auaritia, ex de-
finitione conftat: in qua didum eft, Furtum efle contre-
dationem rei lucrifaciendi caula. Auaritia autem in eiuf
modi Ktatem fere non cadit.

Si proximus pubertati fit.  ] Sequiturii. Aduerfus im~
puberem, nifi pubertati proximus fit, furti iudicium non
datur.I.impubere,23.D.eod vbi Vlp.ait,impuberem fur¬
tum facere pofle,fi iam doli capax fit. &  J pupillunuj.D.
de reg. iur.vbi Caius fcribit,pupillum,qui proximus pu¬
bertati

InfHtut. Imp, Commentarius-.

bertatifit, capacem efle & furandi, & injuria; faciendat. A DEVI  BO'NOR.VM RytV T 0 R V Me
quod idem. trajiturin 1. feci ecii.f .§. Scidep* D. ad leg, ^

Aqui .l.excipiuntur,i4.D. adSilan. Gehus autehb.iji.
cap.i S.fcribit,Iege x i i. Tab,cqnftitucu fuiile,vc impu-
beres,qui furtum feculent, arbiiraru Prattoris virgis cx-
dercntur,noxamquc a fe fabjam farcirent. Qua de caufa
quisindclidis pubertati proximusdiccndus fit, opinor
iudicisarbitrio ac prudenti* *ftimandum efle, neque
tain facile quam in contraefibus definiendum.

Trater furti atfionem qua pcena tantum exigitur,

ipfius rei vindicatio aduerfus eum tantum qui
pojjidet,condi£ho aduerfus folum fu-
rem eiusjue haredem
conceditur.

XVII. Furti aftio,fiue dupli,fiue quadru-
pli, tantum ad pcena: perfecutionem pertinet.
Nam ipfius rei perfecutionem extrinfecus ha-
bet dominus, quam aut vmdicando,aut condi-
ccndo poteft auferre . Sed rei vindicatio qui-
dem aduerfus pofl'ctlorem eftifiuc fur ipfe pofi
fidet jinie alius quilibet. condidio an tern ad¬
uerfus furem ipfum, hseredcmvc eius, licetnon
pofsideat,competit.

Tantitm ad pame perfecutionem. ]  Ennnciatio I. Qua-
druplumduplimive, quod furti iudicio exigitur, totum
in poena eft.l.fi pignore,54.5.3. eod. & I.7. P-de cond.
furt. Ea namque Furti attio propric appellatur, quod
nunquam mb in furem inftituatur. cum vindicatio &
condidio, in furem non tanquam furem, fed quail quern
uis alium inftituantnr . tametfi verius id in vindicatione,
quam in condnftionedtcatur. nam formulam quandam
propriam eius fuiffe, verifiable eft.

Ipfius rei perfecutionem .  ] Sequitur 11. Res furtiua ,
non furti adione, led vindicatione aut condidione re-
cuperatur.d.l. fi.pignore. vbi Caius feribit, cum furti
adio ad poena: perfecutionem pertineat, condidio verb
& vindicatio ad rei recuperationem : apparet repepta
renihilominus faluam efle furti adionem, vindicatio-
nem verb & condidionem tolli.ficut ex diuerfo poft fblu
tamdupliautquadrupli poenam ,falua eft vindicatio &
condidio. Etl.7. D.  decond. furt. vbiVlp. lie feribit;
Furti actio poenam petit legitimam, condictio rem ip-
fam : ea res facit vt neque furti actio per condictionem,
neque condictio per furti actionem confiimatur, is ita-
que cui furtum fadum eft, habet adionem furti, & con-
didtionem, & vindicationem . habet &  ad exhibenflum
actionem.

jiduerfus pojjejjorem efl .] Sequitur in. Rei furtiua:
vindicatioaduerfuseum tantum,qui poflidet, cocedittir.
J.actionum, ay.D.de oblig.& act.

Condictio autem aduerfus.  ] Sequitur 1111. Rei furtiug
codictioaduerfusfolum furem eiusveheredem,quamuis
non poftideat,conceditur. 1.5. & 7. Decondict-furt. vbi
Paulus& VJp.fcribunt, ea condictione nunquam quen-
quani pratter furem, aut ipfius hatredem, teneri. Condi¬
ctio rei furtiug( inquit Vlp. )quia rei habet perfecutio¬
nem, hgredem quoquefuriscbligat. Qnibus verbis fi-
gnificat. tametfi actiones ex maJeficijs defeendentes in
heredem non dentur,l.pupillum,& J.ftcuti,D. de reg.iur.
lisec autem condictio ex illofonte profiuxerit,l.fiambo,
10 §.quoties, D.decompenfat. tamen quia non p cent,',fed
rei perfecutionem continet, aduerfus heredem darn

T 1 t  r 1. v r XIX.,

Ereptor prater furti affionem  , propria quadam
atlionc aTratore ins tit ut a tenetur ,quc£ ui hq-
norum raptorum appellatur , & intra an¬
num quadrupli eft ;pofl annum , fmpli.
fine deprehendatur, fiue ecus  , In
quadruplo tamen inefi & fim~
plum.l.i. & tj.D.eod.

I. Qui res alienas rapit, tenetur quidem etia
furti ( quis enim magis alienam rem inuito do¬
mino contre&at, quam qui vi rapit?ideoque re
B dtc dictum eft, cum improbum furem efle) fed
tamen propriam aftionem eius delicSi nomine
Prator introduxit, qure appellatur vi bonorum
raptorum: eft intra annum quadrupli,poft:

annum verb limpli. quse aiftio vtilis eft, etiam
ft quis vnam rem , licet minimam , rapuerit.
Quadruplum autem non totum pcena eft,& ex¬
tra poenam rei perfecutio, ficut in actionc furti
manifefti diximus , fed in quadruplo ineft &
rei perfecutio :vt poena tripli fit, fiue compre-
hendatur raptor in ip fo delido, fiue non. Ri-
diculum enim eflet, lenioris conditions efl'e
cum qui vi rapit, quam qui clam amouet.

Q Tenetur etiam furtti]  Ennnciatio I. Qiii xesalieuasra-
pit,etiam furti abtione tenetur.i.2.§. pen.D.eod. vbi Vl-
pianus ait,rerum raptarum nomine furti etiam agipoffe.
Vtra autem adione teneatur,meo iudicio non magno-
peredubitandum eft . nam ft probari rapina poffit, & (vt
quidam loquuntur) manifeftus raptor fit, furti manifefti
?dionem competere, dubitari tnca quidem fententia no
poteft: fin minus, nec manifefti. Neque fatis mirari pof-
fum,quid iis omnibus (quorum libros mihi legifle conti-
git) interpretibus in mentem venerit, vt dicerent, folain
furti nec manifefti actionem aduerfus raptorem darbpro
pter eos  Pandedarum Jocos,in q uibus  mentio fit de furti
nec manifefti adione, qua? aduerfus raptorem daturxiun
tamen nufquam legatur, alteram concedi. quid cnim?an,
qui furtum laten ter & occulte fecerit, fi deprehendatur,
manifefti tenebitur:qui verb vim coadis hominibus adbi
buifle, remque alieisam rapuifle conuincetur (quod mul
to grauius & atrocius eftjnec manifefti tantum arguetur?
p At Vlpianus,inl.i.§.fi mre,D.eod. Non minima,inquit,
difl'erentia eft, inter cum qui clam fatit, & eum qui rapit.
cum illecelet fuum deliduni,hicpubbcet,&crimen etia
publicum admittat. Anigitur eum qui palam& multis
infpedantibus vi rapuit, meliore efle conditione opor-
tet, quam eum qui drgitulotimideac Jatenterrem con-
tredauit ? Imp verb dicimus, licere adori, fi nolit eum
tanquam raptorem ppftulare, at tanquam furem manife-
Ihmiperfequi. Dicet aliquis . Atqui Paulusinl.i. D.
eodem feribit,aduerfus manifeftarium ereptorem nec nu
nifefti furti adionetn dari. nam vi bonorum raptorum
aftio nunquam nil! in eum qui vim fecifle probari poteft,
ac proinde manifeftarius eft, conceditur • At Paulus feri
bit licere contra raptorem prills nec manifefti furti age-
reideinde verb vi bonorum raptorum. ex quo efficitur,
ereptorem manifeftarium ereptorem ncc manifefti furti
adione teneri. Refpondeo, locum quidem ilium doce-
re, manifeftarium ereptorem nec manifefti furti adione
teneri: fed non docere. ilia tantum teneri. Qtpmobre
igitur nec manifefti furti datur adio ? quia fi vim paflus

malit

Franc. Hotom. in IIIJL Lib.

malit dolorem fuum vlcifci, & triplum tantutp aufcrre,
quitm quadrilplum cxigcrc: potent duobus turpi llimis
iudicijs ereptore damnarc, prkniim furtij deinde rapinx,
atque ita tamen triplum auferre.Atfi manifefti furti
agcrct, rapinx agere poftca non pofiet.

Jmprebum furem ejje.  ] Sequitur 11. Ereptor, furjm-
pn busappeiratur.l.i.§,cxtcruni,D.cod.vbi Vlpian. ait,
lulianum fcribere, eum, qui vi rapit, furem nnprobio-
retnelle. itenunl.fi te,C.de infantibus. Obferuandum
igitur, duas furti fpecies efle, quaruro altera fni generis
nomine conpenta elt: altera rapina vel ereptio, vel im-
probius furtum appellatur.quo verbo apertum & impu-
dens furtum defignatur.fiquidem improbus a Latinis pro
prie dicitur, qui pudorem omnem depofuit.vnde ilia an-
tiqua, vt improbus & inteftabilis aliquis haberetur. Vt-
cunqucfitjiex haicc inter furtum & rapinam diRerem-
tias animaduerti.i .Furtum latentcr & clanculum fit: ra¬
pina impudenter & vi. n. Furtum aliud ell manifdlum
aliud necmanifeltum. rapina non ni(i manifefia.t 11.
Furtipoena non vna ell, fed modo quadrupli, modo du-
pli: rapina: poena vna ell tripli. } 111. Furti aftio folam
painam fine re ipfa perfequitur: rapinx verb limul & rem
&poenam.v.Furti aftio manifefti, prxtoria ell.-nec ma¬
nifefti, ciuilis. rapina: aftio totahonorariaell. vi. Furti,
aftio pcrpetuaell: rapina: verb annua,

Vropriam aSiionem eius delicti . ] Sequitur IJI, Ereptor
non modo furti,fed'etiam altera aftione huius propria
mminis,quam Pr^tor inllituir, tenetur.l.i.D.eo. Quod
vt intelliganius,illud feire oportecsEreptionem olim per
annos ampiiiis quingentosinter crimina publicorum iu-
diciorum numcratam fuille: neque vnquam vel xn.Ta-
bulis, vel alia vlla lege,vcl Protons edifto iudicium vl-
luni priuatumdc ea nominacim eonllitutum fuille. Ita-
que lex de vjpollrema ex tat, Iulia, qua poena vi priua-
tx conftituta ell, infamia,& tertix partis bonorum amif-
fio.l. i D.adleg. Iul-de vi priu. nam cum Ixfa diet Re-
fpub. publicum etiam conllitui iudicium oportuit. Prx-
torem autem vrbanum cdicere,iusvc ijs de rebus dicere,
nihil attinet. Lex eft, inquit Cicero, poena eft: quid ad
eum ,qui iusdicit ? Secundo illud feiendum eft, erepto-
res etiam furti adtione, vt paulo ante docuimus, teneri:
fed non quad ereptores, hoc eft, non quatenus vis ad-
tniflaeft: verum quali fures,& quatenus rem alienant
dolo malo contreftarunt. Tcrtio: Prxtorem qiiendam
ad extremum repertum die, cui placuerithoc flagitium
certa & propria notarc adtione: primum,vtmaipreigno
minia damnatusafficerctur: deinde vt hoc iudicio  daai-
natus, repente & quali ipfoiure lege  Julia ,  publicoque
iudicio reus diet: quo, line alio teftimoniofola, ilia fen
tentia damnari polfet. Non tamen hoc Prxtor ita confti
tuit, quali vel publicum iudicium, atqueaccufationem
vel furti adtionem tolleret. neque enim in vllius Prxto-
rispoteftate politum id fuit.tamctfi vtrumque priuatum
iudicium,& furti fcilicet & rapina:, cum tripli ptxna exa-
dta eft, daturus non lit: quemadmodum intelligitur ex
l.i.D. cod. & 1 . ft quis ,8  8 .D. de furt. Verum ei, cui vim
palfo poteftaspermittitur, vtro iudicio velit agere, fur-
ti aut rapina:: vt cum furti egerit, liquidem, manifefti,ra
pinx agere non pollit: (i verb nec manifefti, poffit, ita ta
men,vt ne tripli pa nam excedat. fin autem bonorum ra¬
ptorum egerit, neutra furti adtione vtipolfit-d.l. ft quis,
& l.i .D-de vi bon.rapt.

Intrj, annum quadrupli.']  Sequitur 1111. Rapina: adtio
intra annum quadrupli, poll annum limplieft.d.l.i. Ra¬
tio perfpicua eft: quoniam aPrxtoreellinftituta. Pro¬
tons autem ediftum eratannuum . Etquanquam perpe-
tmim pofteaedidtum fadlum eft,vetus tamen illud ius re-
tctu eft,vt infra fub tit. De perpet. & tep.adl.ex ponemus.

ynamrtin,etiamminmiam.  ] Sequitur v. Hxc aftio ctia
obrapinamin remininia fadtam conccditur d.l.i.§. vel
cuius. non enim rei, & pecuniarix xllimationis, fed vis
ac fadti ratio ducitur . Itaque vt aliquantbpoll Vlpianus
feribit, Si quis interefle fua vel modice docebit, debet ha
berevi bonorum raptorum aftioncm.

In quadruple inefi & rei perfeemio.  ] Sequitur v I. Ra¬
pine adtio in quadruplum , triplum pane, fimplum rei
nomine perfequitur.§. ex maleficijs,infra, Deadtioni-
bus. ex quo intelligi poteft, hancadtionem mixtam die;
quippe qux vno iudicio fimul & rem & pcenam exigat.
Fed qusn poteft, an hoc verum lit in creditore, commo-
datario, & alijs, quibushecadiioconccditur, tametli do
mini non lint. Dubitandi caufaeft, furti condidtio, quj
foli domino datur. 1 .1 .D. decond.indeb.eoque creditor^
ci i pigmis lurreptum eft , non furtiua, fed incerti datur
condidtio.l.&ideo,i 2.infin.D.eod. Egorefpondendum
arbitror, etiam inillis hoeveru efle, nili li furtiua adtior
ne dominus vtatur. nam cum mixta (it, nihil impedimen
to ell, quo minus res vno atque eodem uidifio rcpet.itur:
cum non proprie & principaliter eius- caufa iudicium
inftituatur.

Smc comprehendaiur raptor . ]  Sequitur v 11. Raptori
liue comprehendatur, liue non,  par eademque poena co-
B ftitutaeft. Sed qujro , quid lit comprehendere ?  video,
enim qui putent, idem efle quod manum inijeere, atque
in carcerem obtorto collo rapere. inepte: vt cuiuisjme-
diocriterhecobferuanti,patebit. Comprehendere igi¬
tur, liue deprehendere elt, teftibus pr|fentibus arguere,
conuincere, tdlificari. Itaque fur manifeftus dicitur,qui
teftium prffentia ita tenetur,vt infician fadlum non pof¬
fit. Quod aim ita fit, venio in opinionem,vi bonorum
rapt.actionem,nunquam nili in eum,cuius vis teftibus te-
netur, dari. ac proinde videndum elle, ne non fatis intel
Jigenter vulgoficloquamur, cum raptoresalios manife-
ftos, alios nec manifcllos dicimus.  ciim latis conliet, nee
manifeftum raptorem nihil0  magisdici pofle,quam mi
rifeftum conuiciatorem .  aut enim  teftibus id probatur,
actum raptor Sc conuiciator  vere dicitur: aut  non pro-
batur, quo cafu nec rapine neq; couici; dari  poteft actio.
Fur au tern nec manifellus dicitur, qui non aliunde  quani
ex eo quod resapud ilium reperta eft, conuinci furti po-
• tell. Itaque Vlpiani verba interpreter inl.fi vendidero,
8 o.§.i. D.defurt. Cum raptor omnimodo furtum facitj
manifeftus fur exiftimandus eft: ideft,fiue teftibus tenea
tur, liue non teneatur , quia tamen dominum latere noii
potuit,propter dominum manifeftus elided quia probari
facti qualitas non poteft, neque vi bon. raptorum, neque
furti manifefti actionepollulari poteft: fed folo furti,nee
manifefti iudicio. quia nulla ratione alia probari poteft
rem auertifle, quam quod ea penes ilium eomperta ell.

Rjdiculiim e»im eft.  j Sequitur vi 11. Ereptorem leuib-
re multari poena, quam furem perabfurdum eft. Sed ta¬
men multa occurrunt, qux dubitationem panant ■ pri-
mum, quod triplotantum ereptoresmultantur.-fures ve¬
rb manifefti quadruplo. deinde, quod furti poena per-
petua eft: rapinx verb annua. Theoplulus  autem , quern
alij vulgo fequuntur, genus ipliim fpeftandtim putat:&
quoniam in rapina non dillinguitur,vtrum manifeftus
necne fit, fed generaliter raptor tripli damnatur: cum in
5  furto modo quadrupli, modo dupli poena fit:aut grauio-
rem, aut certe non Jeuiorem poenam hanc efle conten¬
ds . Prinuim, vt hec vera elfe concedamus, quid ad hoc
refpondebitur, quod fur in perpetuum pana tenetur,ra¬
ptor poll annum omni poena liber ac foiu tus ell ? Deinde
femper illud verum manere,manifeflum ereptorem ,fure
manifefto leuiuspuniri. nam illud omitto,quod  nonduni
cxploratumell, neminemraptorum bonorum  aftione
pulfari pofle, nili qui deprehenfus lit,  & vt ipfc  loquitur,
raptor fit manifellus. Alij rati on cm banc afterunt, quix
raptor non modo rapine, verum etiam furti nec manife-
lli adlione teneatur. Sed nihil ad rem hoc pertinere,con
ilat ex eo,quod Paulusaitin l.i .vtraque hac aftione tri-
plum duntaxatauferri. Omnisigitur huiufee rei ratio
cognitioquein hillorix obferuatione polita ell.nam Ra¬
pina, non priuatum deliftum, fed publicum crimen ell -
1 . 2.D.eed.itaque per annos quingentos eius publicum
iudicium lege cbnliitutum fuit, item vt exterorum om -
nium criminum capitaliumifed tamen quatenus fur erat
licebat vim palfo aduerfus eum furti agere: vfque dum

Prxtor

Praetor alifjuis inuentus eft, cjui facinus hoc certa pro-
priaque adione notarct: non vt aliasa&iones tolleret,
fed vt huncquailcumulum liiperioribus iudieijs penif-
queadlkberet. Exemplo res eric llluftrior. Praetor qui-
dain repertus eft, quiedixit fe dupli iudicium daturum
adueriuseos publicanos, qui quempiam fraud,aft'ent,],

I.D.de public. & vedt. Vlp.eo locoquaerit, quorfum id
prartorem facere attinuerit, cOm & furti, & rapinae,&
damni iudicia vetera conftituta lint ? Refpondet autem,
c re fuifle, fpecialiter aduerfus publicanos hoc iudicium
conftituere: id eft, vtiie fuifle, facinus hoc publicano-
rum proprio quodam certoque iudicio no tare, vt public
cani non modotanquam fores,verurn etiani tanquam pu
blicani fores punirentur. At enim iudicio iito dupli
tantum poena conftituta eft. & tamen ibidem Vlp. ait,
abfurdum efl'e, meliorem efl'e publicanorum quam alio-
rumfurum conditioncm. Qua: qtiidem obieftio huic
noftra: par, ac plane limillima eft.qua igitur iHe refpon-
fionc in linnli negocio vtitur, eadeni etiam hoccafu lice-
bit vti.primum licerc damnum pafl'o furti agere . praete-
rea e re fuifle, certo proprioque iudicio facinus hoc no-
tare, quodammodo infignire. Simillima etiam ratio eft
eiusa&ionis, quam Praitoraducrlus nautas , caupones,
ftabularios inftituit. Itaque Vlpian.in l.j. D. eod.titu-
lo, feribit Pomponium mirari iolitum , cur honoraria
aftio (it indufta , cum lint ciuilcs: nifi forte, inquit ideo
vt innotefeeret Praitor curam agere reprimenda: lmpro-
bitatis hoc genus hominqm,

Olim hac aciione fraudulently ereptor tenebatur
tantum . .At Imperatorum inflituto,vis & in mo
bilibus, & in mmobiiibus rebus facia fic pu~
nitur, vt ereptor rem fuam rapiens anut-
tat, alienam verb rcflituat, eiusque
asiimationem praftet.l.ij.D.
eod.l.vii. C.vndevi.

II. Quia tamen ita competlthax adio, ft
doio malo quis rapuerit, qui aliquo erro re du-
dus, rem fuam elle exiftimans, & imprudens iu
ris,eo animo rapuerit, quafi domino liceat rem
fuam etiam per vim auferre polfelforibus: abfol
ni debet. Cui feilicet conueniens eft, nec furti
teneri eum, qui eodem hoc animo rapuit. Sed
ue dum talia excogitantur, inueniatur via, per
quam raptores irnpune fuam exerceant auari-
tiam: melius Diualibus conftitutionibus pro
hac parte prolpedum eft, vt nemini liceat vi
rapere vel rem mobilem, vel femouentem, li¬
cet fuam eandem rem exiftimet. fed ft quis con
tra llatuta fecerit: rei quid cm fuse dominio ca-
dere. fin autem aliena res fit: poll reftitutionem
eius, etiam aftfimationem eiufdem rei pratftare.
Quod non folum in mobilibus rebus, qua; rapi
polfunt, conftitutiones o'ptinere confuerunt:
fed etiam in inuafionibus , qua: circa res foli
hunt, vt ex hac caufaab omni rapina homines
abftineant.

Si doio malo quis rapuerit.]  EuunciatioI.Olim hacaftio-
ne nemo nifi qui doio male rapuiflct,tenebatur.J. 2.§.hac
aftione. D-cod.vbiVlp. ait, hac adione eum denium te-
ncri, qui dolum malum adhibuit: quippe cum in edido
feriptum fit, [ Si cui doio malo,&c.]

Jitiquo errore duel us.]  Sequitur 11 • Qui rem fuam pof-
felfori pefVim eripuit, fi quidem id fibi licere crediderit,

299

olim hac adione no tenetur.l.t.vbi Vlp.ait: Si quis rem
fuam rapuit, vi quidem bonorum raptorum non teneri:
fed aliter multari. Sed etfi quis fugitiuum iiium quern
bona fide aliquis poffidebat, rapuit, asque hac adione no
tenebitur: quia rejn fuam aufert.atfi rem fibi obliga-
tam,tenebitur,

Abfolui debet.  ] Dabitui'ne ergo a Prattore iudicium
hoc, vt poft reus a iudice abfoluatur ? non opinor. natn
abloluendi verbum fic interpreter, quafi dixiifet, iudicio
iftofolutus efl'e debet :quemadmodum folutum legibus
dicimus,quern leges non tenent.

7 t ec  fb rt > ‘eneri eum.  J Sequitur 111 • Qui rem aliena,
quam liiam putabat, eripuit, furti non teneturrnamm
definkione dictum eft,Furtum efl'e contrectationem frau
dulentam lucrifaciendicaufa.

HjiJua dominio cadere.  ] Sequitur 1111. Ex Imperato¬
rum inttituto, qui rem fuam per vim eripuit, eius d omi-
nio multatur.l. fi quis,7- C. vnde vi. qua: vulgo ad hum?
B accommodatur locuimcum tamenfnilimeanimusfallit)
ijsderebusloquatur, qu£ litigiolas, &incontrouerfiam
addudx, ante ludicialis arbitrij aduentum cripiuntur.

Sin autem aliena res fit.  ] Sequitur v. Qui rem alienam
eripit,lmpp. legibus & rem , & eius aeftimationem refti-
tuere cogitur.d.l.fi quis.

Sed etiam in inuafionibus.  ] Sequitur vi. Qui vim in
praidqs inuadendis fecit j eadem qua qui rem mobilem
eripuit,tenetur poena.

Hac atfio etiam ob rem qua tantum ex bonis  eft,

cone edit ur, vt quod interfuit exigatur: & ge-
j neratim, vbi furti aSio propter facinus

occultumfibi rapina aftio propter
apertum , conceditur .

/. ij. D, eod.

c

III. Sane in hac adione non vtique^ex-
edatur, rem in bonis adoris effe. nam fiue in
onis fit, fine non fit: fi tamen ex bonis fit lo¬
cum hsec adiohabebit. Quare fiue locata,fiuc
commodata, fiue etiam pignorata, fiue depofi-
ta litres apudTitium,lie vt interfit eius earn
no auferri (veluti fi in re depofita culpam quo-
que promilit) fiue bona fide poflldeat ; fiue
vfumfriidum quis habeatin ea, vel quod aliud
ius, vt interfit eius non rapi: dicendum eft, ei
competcre hanc adionem, non vt dominium
accipiat: fed illud folum, quod ex bonis eius
qui rapinam. pafliis eft, ideft, quod ex fubftan-
tiaeius ablatum efl'e proponatur. Et genera¬
ls liter dicendum eft, ex quibus caufis furti adio
competit in re clam fada, ex eifdem caufis om-
nes habere hanc adionem,

Rem in bonis aCioris effe.  J Enunciatio I. Ha:c adio,fiue
in bonis,liueexbonisresfit,coceditur.l.2.§.in hacaftio-
ne.i 7.D.eod.vnde hie locus deferiptus eft. Quid autem
hocfitjbreuiteraperiendumeft. Res igiturquas pofti-
demus,autiureQuiritium noftr£efunt,autin bonis,aut
ex bonis noftris funt. lure Quiritium noftrxfunt, quae
iure aliquo ciuili nobis acquifitaefunt:nempemancipa-
tione, in iure ceflione, vel vfucapione. In bonis funt,quas
iure aliquo non ciuili, fed gentium ita nobis acquifita:
font, vt easalienare poflimus: veluti emptione, donatio-
lie, &c. itaque Modellinus: In bonis, inquit, noftris rem
habere intelligimur,quoties poflidentes, exccptionem
arnittentes, adionem ad earn recuperandam habemus.l.
in bonis,j 2.D.de acq.rer.dominium. Eoque illud perti-
net quod ait Vlpiamn in 1.bonorum,4?-D.de verb.lignif.

cum

Inftit. Imp. Commcntarius.

A

•Jr expe-
diimus

300 Franc. Hotom. in 11II. Lib.

cum ait, bonorum'appcllationcm quandam efi'c natura-
lem; naturaliter autem bona cx eo dici quod beent, id
qft, beatosfaciant: beare autem eft prodefle • Sic Pau-
lus in l.i.infi.D.fi cxnox. cauf.& l.eleftio,a 6 .in fi.D. dc
noxal.aftferuum qui Prjtoris iuflu ab adtore duftus eft,
in ipfuis bonis efle . Sic Vlp.in l.metu,9.§.licet.D.Quod
met.cauf.rem quam quis metu coaftus tradidit, in eius ta
men bonis permanere feribit, Sic idem in l.Itilianus,i o,
D.de curat.fur.fcribit,eos quibus per Prgtorem bonis in-
terdidtum eft,nihil transferre poife adaliquem; quia in
bonis non habeant.cutn erusdeminntiofit interdida.Ex
bonis autem noilris e« res dicuntur,efle quarum non do¬
minium ciuili aut naturali iure noftrumfaftum eft; fed
vel qttarum periculum ad nos pertinet, quasque laluas &
incolumesprsftare dt bemus'. velnti res nobis locate, co
modata:, oppignerata?, depofitx. item ex quibus emolu-
mentum percipimus, quas bona fide poffidenuis, quarum
vfumfruftum habemus,quarum fuperficies noftra eft.Etc
nim Vlp.in d.l.bonorum,Deverb.fig.hstcpoftrema inbo
oiseflfe affirmat. Sed faxyutpiriw,  vtfkpe alias,& mi¬
nus proprie hoc loco locutus eft.

Sine comrmdata-  ] Can fir conftitutio: Cum Titius equii,
quern mihiMauiuscommodarct, cripuilfet ,qua:rebatur
vtri noftrum, domino an mihi, danda eftet adlio.Intcntio
mea: Adtiomeaeft. D. imomea. Q_^ Vtriusfit. R. Quia
vi bouorum raptorum adtio cft,quE propter fua bona ere
ptaconceditur : at ilia non tuafledmea bona funt,F.lmo
eftadlio adeasresrepetendas,qtKE vel ex bonis vel in bo
nis funtiequus autem ex meis boms erat. Difceptatio cx
feripto eft,vtra definitio verior (it.

Siinre depofita culpatp quoque.]  Sequiturir. Depofi-
tario, qui cuJpam in re depofita promifit.hec adtio in ere
ptorem datur.l. 2.§-& generalitcr.D. eod.vbi VJp.ait: Si
in re depolita culpam quoqtie reproinifi, velpreciumjde-
pofitionis, non quali mercedem accepi, hanca&ionem
mihi dandam elfe. Qhod cum itafit,perfpicuum eft earn
rem cuius cuftodiam non fufeepit: quoniam neque frudlii <
esx ea percepit,neque eius periculum pratftat,neque in bo
nis, neque ex bonis eiuseffe,ac proindehacadtione vti
non pofle, in qua de bonis vi ereptis agitur. Caufig con¬
ftitutio; Cum amicus metis apud me argentea vafa depo-
neret, recepi eorum in me cuftodiam. ea violentus ali-
quis mihi eripuit. cum ilium perfequi in animo haberem,
dominus ipfeagerevoluit. Intentio mea: Adtio mihi
danda eft. D. Imo mihi. Q_^ Vtri danda fit. R. Quia res
depofita neque in bonis, neque ex bonis depofitarij eft.
F. At propter padhim in depofito conuentumex bonis
meis eft. Difceptatio ex contrarie feriptis nafeitur. Re-
(pondetur autem, ex bonis elle; quoniam eius periculum
prfftat,teneturquedcpofitiadtioniiliam domino (aluam
atque incolumem reftituere.

Ex quibus caufis furti .] Sequitur 111. Ex quibus cau-
fis in re clam furrepta furti copctit adtio, ex ijfdem in rc
vi rapta h?c adtio c 6 ceditur.d.fi.§.& generaliter.D.eod.

BE LEGE Jl  Or I L 1 *4.

TXTVtVS XX.

Legis iXquilidt primo capite, indicium damni iniuria
‘dati conjiuuturn eSi: quo qui hominem pecu-
demve iniuria occiderit, quanti ea res
eo annoplurimi fuerit/antidarn ^
nacur.l.ij.D.eod. & l.txv.

Dele gat. ip.

X. Damni iniuria: adio conftituitur per le¬
gem Aquiiiam: cuius primo capite cautum eft,
vt ft quis alienumhominem, alienamve quadru
pedem, qua pecudum rntmero fit, iniuria occi¬
derit: quanti ea res in eo anno plurimi fuerit

A tantum domino dare damnetur. Quod autem
non prscife de quadrupede , fed de ea tan¬
tum , qus de numero pecudum eft, cauetur: co
pertinet, vt neque de feris beftijs, neque de ca-
nibus cautum efle intelligamus: fed dc ijs tan¬
tum qua: gregatim proprie pafei dicuntur:qua-
les funt equi, muli, afini, oucs, bones, caprse.
Dc fuibus quoque idem placuit, nam & files
pecudum appcllatione continentur: quia & hi
gregatim pafeuntur. Sic denique &Homerus
in Odyflea ait,ftcut Aelius Martianus in fuis In-
ftitutionibus refert.

Ami 'lovyurvtoii 'ssttprifjimr oi Li viuorrax
ndp KOpUK'S, TttTpYl i 4 <sht Kpluin, dpitlisM.

B Conftituitur per legem jtquil'mm .] Enunciatio I. Dam¬

ni lninriadati indicium per legem Aquiiiam conftitu-
ttmieft.l. i.D. eod. vbi VJp.ait, Legem Aquiiiam elfe
plebifcitum : cum earn Aquihus Tribunufpl. aplebero-
gauerit.Verum quis ille Aquilius fuerit,& quo tempore
legem tulcrit, conftare non arbitror.

Damni iniuria aftio.]  Prscife, pro damni iniuria dati.
Cicero pro Q.Rofcio: Lite conteflata, iudicio damni
iniuria conftituto . Item : Cum lis conteftata cum Fla-
uio damni iniuria eflet. Haud feiotamenan pofteriores
Iurifconfuki, Gncci homines,damnum iniuria: dixerint
in genitiuo pro ex iniuria ; vt cum dicimus, damnum in-
cendij,  vei naufragq, pro ex uncendio, vel naufragio .
Sed q uxri poteti,  q ux  nam inter furtum  & damnum mill
ria datum differentia, fit cum furari aut  raperc nemo,
nifi damnum iniuria inferendo, po/lit. Rcfpondetur,
differentiam efie duplicem . prior eft, quia fioc loco  ca
damnaintelligimus, quatproprium nomen nonhabent.

' Furtum autem & rapina fuum habent nomen . altera,
quia ilia finedolo malo & fraude fieri non polfunt. hxc
autem etiam optimo animo ac ttudio afteruntur,cum cul
pa adfuit; vt paulo poft intelligetur.

jllienum hominem alienamve quadrup.]  Sequitur 11. Ift
lege Aquilia feruis quadrupedes ex 3 iquantur.l.i..§.i. d.
eod.vbi Caius hoc ipfum notat. haud tamen, vt prima
fpecie videtur, admodum notatu atque obferuatu di-
gnum . nameumferuinonminusquam pecudes,noftro.
mpatrimonio fint, vbi de patrimonijj damno,hoc eft, de-
nunutioncagebatur,parem in vtrifque iuris rationem
inftitutam oportuit. tarn enim opes noftrs vnius feruu-
limorti deminuuntur, quam equi: minus etiam feruuli
alicuiusvilis, quam equi generofi. Ita eft;fiqmdem fo-
lius aniniantis prpfentem sftimationem ,fpeftemus. At
fi pngteriti temporis fftimationem non modo notatione,
yerum etiam admirationedignum videatur, non grauius
in eum qui confultd frugi  f'ertium occiderit, quam in

D eum qui pecudem viliflimam interfccerit confultum efle.

Qup pecudum numero fit .] Sequitur hi.  Primum le-
gis caputad eas tantum quadrupedes, qua:pecudum mi-
mero funt, pertinet.d.l. i.  cuius in principio iam pridein
italegenduni admonui, [quadriipedemve pecudem  .■] cum
omnibus inlibris[vef pecudem,]  mendose,vthic locus
demonftrat, legattir. ltaque gloflam optimus Accurfius
hanc aferibere coaftus eft, [ vel ] pro ideft. Propterea
autem hoc primo capite de pecudibus tantum agitetr,
quod animalia preciofiora complefti hoc  principio vo-
luit: id eft, magis ad rei familiarisrationem vtilia, at¬
que fruftuofa.

Iniuria occiderit.  ] Sequitur 1111. Primum legis ca¬
put ad damnum foJum ex CKde datum pertinet.d.l.a.nam
principio de maioribus danis conftituendtl fuit: pofterius
autem de vulneribus & alijs detriments cauetur.

Quanti plurimi fuerit.  ] Sequitnr V. Primo capite,qui
hominem pecudemve iniuria occiderit, quanti ea res eo
anno plurimi fccerit, damnatur.d. 1 . 2 . Quadere polte-
rius idoneo loco explicabimus.

Non

Inftitut Imp. Commentarius.

30 1

Ttynfrxcife.  ] Grarci aT*r“>, Latini omnino. Prxcife A
autem ,&cunci(c Ciceroni eft, deminute, non plene atq;
intcgre. Nonprjccifc igitur, pro non fimpliciter, non
indefinite.

Gregatim pafci dicutitur.]  Sequitur vz.Pccudum nomine
catproprie intelliguntur, qua: gregatim pafcuntur.d.i.z.
g.i. hoc eft , in grege paftorisimperiolubiedo. Itaque
Caiuseodem loco beftiasa pecudibus diftingutt :ncgatq;
vrfos,leones.pantheras, hac appellatione contineri.

J'ueipecudum.]  Sequitur vil. Sues earum pe-
cudum numero Cunt qua; pafci gregatim folent. d.l.z.g. 1.
vbi tamcn Caius hac de re quxfitum & dubitatum lcribit.
itemquein 1 . legatis,6j. §. 4-D.de legat.tert. vbi verfus
ijdem proferuntur . Cuius rei caufam demiroranoftris
hominibus non proferri: mihi autem hxc fuifie videtur,
quia tamctfi gregatim pafcantur,vtalis,tamen non vt ce-
terx , gramine& viridjbuspabuliscommode aluntur, fed
( vti Varro & Columella icnbunt) maxime glande,faba,
ordeo,& cctero frumento indigent; &, fi rure (int,tamen g
caducisarboriimbacas,aut cftoffis lumbncis,&radiculis
potiusquam gramine vefcuntur. Verum quoniam aliqua
ex parte rcliquarum modo pafcutur,Labeoni,Marciano,
Caio & al )s  vifum eft, in hunc quoque numerum aggre-
grandos efle. Quam ad rem probandatn, cur magnopere
Homericorum verfuum au&oiitate opusfuerit, dubitari
poffeticum Cues gregatim pafci, fuunique fiue fubulcum ,
iiue porculatorem habere, nemoignoret: locus autem
Homeri de glande & aquis lutofis, loquattir, non de gra¬
mine. Verum vtcunque fit,Homeri locusex libro OdylT.
xi 1 x. fumptuseft; vbi Minerua VJyifemin patriam ex
longoerrore redudummonet, ne redidomumad vxo-
rem&procos introeat: led prius ad Eumxum fubulcum
adeat,a quo de rebus omnibus interca edoceatur, dum
jpfa TeJemachum filium reducat :

AtftU J'i 'apmtsa. trvfta rlw eitraipiKi&di,

C/r 701 vavimupo;, 6 /j.a; S'i 7 01 into. o'IS'e,

I ~leuid. 7 i trovfiKlot  , vc)x iyjtppovnTebjjiMTmaJt-  C

Ami 7 ovyt ivies 1  •aragHpevor. aJ ve[M>v 7 tu.

Hap m paxat Tsiipn , «tri  ts nplwn  aps^aVii.

EVi I 90 U CctAcmV pt.tvceiy.ict , jyti /j.tKcut uJ'ojp
Hivisaat, 7a 3  1lean Tfttpet TtSttXvftut a.Kottplrjj.

Jpfe veto primitm ad fubulcum tea ,

Qut tuarumfmm ejl cufios,fimul tuxcaufa citpit.
filiumqi tuum ornate prudentemqi Venelopen.

Hunc irmenies fuibus afjidentem,quxpajcunt.

Tropter Coracis faxum,ad fontem yIretbufm .
yefcentesglande grata,& nigram aquam
Sibentes,qux fuibut alunt ft oriddm pingucdinem.

Martianus in inftitut.']  Libro leptimo Inftitut.vt conftat
cxinlcriptione,d.J.legatis,6y.D. De legat.tert.

Qui yel iure, vel cafit, fine culpa tamen,occidit,hac
lege non tenetur. C ulpa autem eft ibi iaculari,
ybi vel nulli,uel foli fe milites ex confuetu-  D

dine exercent: indeve ramum fine prc-
clamatione proijcere, uhi publica
uicinalisve uia eft , l. vij.

&l.xxxi. D.eod.

II. Iniuria autem occidere intelligitur, qui
nullo iure occidit. Itaquequi latronem Occi¬
dent, non tenetur: vtique fi aliter jiericulum
effugerc non potcft. Ac nc is quidem hac lege
tenetur,qui cafti occidit.-fi modo  culpa eius
nulla inueniatur.nam alioqui non minus ex do-
lo, quam ex culpa quifque hac lege tenetur.
Itaquefi quis dum iaculis ludit,vel exercita-
tur, tranfeuntem feruumtuum traiecerit: di-
ftinguitur. Nam fi id a milite in eo canjpo, ybi

folitum eft exercitari, admifliim eftrnulla culpa
eius intelligitur. fi alius talc quid adrriiferit,
Culp® reus eft. Idem iuris eft de milite ,fi in
alio loco, quam qui cxercendis militibus de-
ftinatus eft, id admiferit. Itemli putator ex
arboredeiedto ramo,fcruum tuum tranfeun¬
tem occiderit: fi prope viam publicam , aut
vicinalem id fadlum eft, neque proclamauit, vt
cafuseuitari poffet,culpz reus eft. fed ii pro¬
clamauit , ncc ille curauit cauere; extra culpam
eft putator. Acque extra culpam efie inrelligi-
tur,fi feorfiim a via forte, vel in medio fundo
cidebat, licet non proclamauit: quiaeo loco
catdebat,quo nulli extraneo ius fuerat verfandi.

Qui nullo iure occidit.]  Emmciatio I. Iniuria occidere
eft, nullo iure occidere, I.5 .§.i. D.eod. vbi Vlpi3n.ait,
lniuriam hicaccipi pro culpa & damno iniuria dato,e-
tiam ab eo qui nocere noluit. eoque nee furiofum , nec
infantem , impuberemve infantie proximum ob damnum
datum hoc iudicio teneri. non quo dolus malusin eos
non cadat. (iniuria enim hieetiam fine dolo intelligitur)
fed quia cauere non potucrunt, cum cautio pars qusdam
confidcrationis fit: confideratio autem in furiofis & in-
-fanti proximi nulla fit. Quare vt rem in paucaconferam,
iniuria in hac lege eft,non cauere,quod caueri & debuit
&potuit. itaque medicus imperitus, tametfi non dolo,
fed optimo animo vtensimperite venam fecuerit, iniuria
damnum dedifle dicitur, quia fatis cauifie non videatur.
Obferuandum etiam quod Vlp.fcribitin l.fi quis, 49. D.
eod. quod dicitur damnum iniuria datum Aquilia per-
fequi, ficefl'eaccipiendum ,vt videatur damnum iniuria
datum, quod cum damno iniuriam attulerit: nifi magna
vicogentefuerit fadum. vt Celfusfcribit circaeum qui
incendij arcendi gratia xdes intercidit. nam hie feribit,
ceflare legis Aquilix aftionem. iufto enim metu dudus
nc ad fe ignis perueniret, vicinas sdes intercidit; & fiue
peruenit ignis,fiue ante extindus eft, exiftimat legis
Aquilia: adionem ceflare.

Qtti latronem ceciderit .) Sequitur 11. Latronem ita
demum occidere ius eft,fi vitari periculum aliter non
poteft. J.4.& 5  .D.eod.vbi Caius & Vlp.fcribunt, natural!
ratione permitti aduerliis alicni ferui aggrcfloris vim
fefedefendere.acpropterea , fimetu quis mortis furem
occiderit, hac lege non teneri. fin autem, cum pofl'et
apprehendere, maluit occidere, magis efl'e, vt iniuria
fecifl'edicatur. Item 1 .fcientiam,4y.eod. vbi Paulus
ait ; Qui cum aliter tueri fe non poflent, damnum
dedcrint (fic enim legendum arbitror ) innoxij iunt:
vim enim videfendere, omnes leges omniaque iura per-
mittunt. ilium enim, qui vim infert,fenre concedi : &
hoCjfituendiduntaxat ,non etiam vkifeendi caufa fa-
dumfit. Item 1 . qui occidit, 30. D. hoetit. vbi Paulus
ait , cum qui occidit adulterum deprehenfum feruum
alienum, hac lege non teneri . Item 1 . li ex plagis, y 1.
§.1. D.ad 1 . Aquil. vbi Alfenusfieferibit : Tabernarius
in femita nodu fupra lapideni lucernam pofuerat. qui-
dam prxteriens earn liiftulerat: tabernarius eum con-
fccutus, lucernam repofeebat, &fugicntem retinebat:
illeflagello quod inmanu habebat,in quo dolon ( fic
enim legendum puto , non dolor ) inerat, verberare
tabernarium ca»perat, vt fe mitteret. exeo maiore rixa
fada, tabernarius ei ,qui lucernam fuftulerat, oculum
effoderat, confulebat, num damnum iniuria non vi¬
detur dedifle , quoniam prior flagello percuflus eflet.
refpondi, nifi data opera e-ft'odiflet oculum, non vi-
deri damnum iniuria fecifle: culpam enim penes eum,
qui prior flagello percuffit,refidere. fed fi ab eo non prior
vapulafl'et,fed cum ei lucernam cripere vellet, rixatus ef-
fetjtabernarij culpa fadum videri.

Cc Si modi

xpi  Franc.Hotom. in HI. Lib.

Sitriodo culpxetus.']  Sequitur n i. Qui cafu, fine culpa
tamen occidit, hac lege non tenetur. Caufie conftitutio:
Sutorqui meumferuuium docebat, quod grauius in ope-
re faciundo peccafl'et, forma calcei caput eius pctere cos¬
pit:  &calii, cum puer caput obuertiflet, tempus eiusatti-
git, puerumq; occidit. Intentio: Mens feruus tua culpa
pcrijt. D. Imofua. Q_. Vtriusculpa perierit. K. Quia
culpa eft non cauere, quod caueri potuitacdebuit. ego
verocauerenon potui, quo minus cum alteram capitis
partem peterem , illam cbuerteret. F. Imo cauere po-
tuiftijiie idacciderenalterum fcilicet, quam caput,mem-
brum ferielis. Difceptatio ex verboconftat:An culpa fit,
non pramidere, pofle aliquid facere prxter opinionem
accidere. Obferuandaigitur hoc loco eft Iurilconfulto-
rum acuta quaidam & fagax in difputando fubtilitas; qui
medium aliquod inter iuftum & iniuftum repererunt. lu-
ftum enim elf, quod iuslegesqueprsfcribunt. Iniuftum
contra,quod vetant.Quaero iam,vmimne prstereuntem
feruum interficianulite leges mbeant,an vetent? Planius
dico, Vcrurnne pratereuntein fortium transfigere iaculo
iuftum fit? nemo lane id dtxerit. at ex contrario,ne iniu¬
ftum quidemeft, nanrquod iniuftum eft, poenam mere-
tur: quippe cuius vel dolus velculpacaufa fit. Eft igitur,
vt ante dixi, cedes iftaneque iufta, neque iniufta:fedita
tamen inter vtrunque interieda,vt quoniam magis ab
iniufto remota eft, ad ius accedere quodam modo videa-
tur: propterea quod ius non tantum id eft quod leges iu-
bent,fed etiam quod non vetant. Contra fingc medicum
iiripcrite venam fecuiflc,potionemve obtuliffervtrum iu¬
ftum aniniuftum fuille feruum eum occidi exiftimamus?
Iuftum quidem non effeconftat. atne iniuftum quidem
proprieac vere dicipoteft: cum iniuftum non fit,eum qui
medicinam exercet, optimo animo potionem a?git>tanti,
quamuisnon opportunam , oflerre. fed quoniam a iure
longiflimeremotum eft, propiusq;admiuftum accedit,
quia non eft ius cuiquam artem faftitare quam ignoret ,
propterea iniuria datum damnum hie dicinins.

T{on nimis ex dolo quam ex cidpa.~]  Sequitur 1111. Hac
lege non minus qui culpa,quam qui dolo interlecit,tene-
tur.Sic enim locum hunc intelligehdum effe apparet,vbi
Nimis pro Magis pofitutn eft. Culpam autem non modo
latam,verum etiam leuiffimam hac lege coerceri, Vlpia-
nusteftis eft in 1.44- D.eod. Itaq; Paulusin l.feq.fcribit,
Si meum feruum, cum liberum putares occideris, te lege
Aquilia tencri.

jt milite in eo campo.J  Sequitur V. Qui miles,dum con-
fueto in loco exercetur,tranfeuntem feruum occidit,nori
teneturiqui verb in alio,tenetur.l.item fi,p.in H.vbi  VIp.
3lt,fi cum alij in campo iacularentur, feruusper eum locft
tranfieritjAquiliam ceft'areiquia non debuit per campuin
iaculatorium iter lntempeftiue facere: qui tamen data
opera in eum iaculatus eifivtique Aquilia teneri.

Si alius tale quid.  ] Sequitur vi. Quipaganusin loco
militum exercitationi conftitutoiaculans, leruum occi¬
dit,tenetur. Caufie conftitutio: Studiofus aliquis in eum
locum, vbi milites exercendi caufa fiftulis ferteis vti con-
fueueruntyfiftulam quandam experiundi caufa de.tulit.
Ibi dum forte feruulus aliquis adeffet, occifus efhfiue
quia ftudiofum non viderat,fiue quia viderat quidem,fed
cum ab illo ludi generealienum efle feiret,fibi non caue-
rat.Lege Aquilia ftudiofuspoftulatur.Intentio.'Tua cul¬
pa feruus meus interijt.D. Imofua. Q^Vtrius. R. Quia
culpa eiusfuit,non cauere fibi coin loco ubi tale pencu
lum uerfari folet. F. Imo culpa eius non fuit,non cauere
fibi eo loco , vbi neminem a quo talia pericula nafeuntur
viderat. Difceptatio eodem ex fonte nafcitur.

Si props viampMic-am.'j  Sequitur, vi 1 .Qui ramum ex
arbore lecundum viampublicam deijeit, nifi proclama-
uerit,damnum preftat.I.fi putator, 31 -D-eod. vbi Paulus
fieferibit: [ fi putator  ] ex arbore ramum cum deijeeret,
velmachinariushominem prstereuntem occidit: ita te¬
netur,fi is in publicum decidat, nec ille proclamauit, vt
cafus eius euitari.poflit. fed Mutius etiam dixit. Si in
priuato idem accidiflet,pofle de culpa agi. culpam autem

efle , quod cum adiligente prouideripotcrit, non eftet
prouiliumaut turn denunciatum efi'et, cum pericu lum eui
tarinon poflit. Secundum quam rationem non mult uni
refert,pcr publicum, an perpruiatum iter fieret:cum pie
runque per priuata Joca vulgo iter fiat. Quod fi nullum
iter erit, doium duntaxat praftare deber, ne immittat in
eum quern viderit tranfeuntem.nam culpa ab eoexigen-
da non eft,cum diuinare non potuerit, an per eum locum
aliquis tranfiturusfit.

Si feorfum d. via.  ] Sequitur v n 1 . Qu i feorfum a via
ramum ex arbore deijeit, quamuis non proclamet, extra
culpam eft.d.l.fi putator.vbi tamen Mutius ait,hancaftio
nem locum habituram,ficautum id non eftet,quod a cau¬
tion prouideri potuifiet. aut turn denunciatum eftet,cu
euitari periculum non poflet. at fi nullum iliac iter eftet,
doium duntaxat prqftandum efle, ne immittat in euque
viderit tranfeuntem. nam culpa ab eo exigendanon eft,
cum diuinare non potuerit, an per eum locum aliquis
J tranfiturusfit.

Qui Jkfceptamferui curationem defer nit, uel impe-

rite medicinam adbibuit: item qui equum quo
uebebatur regere , mulasue quas agebat,
uel ob imperitiam , uel ob infirmitatem,
cum alius id potuiJfet,non potuit,lege
./Iquilia tenetur.l.yuj.eod.

III. Pnetereafimedicus, qui feruum tuum
fecuit, dereliquerit curationem eius,  & ob id
mortuus fuerit feruus ; culpa? reus erit. Imperi-
tia quoqj culpa e adnumeratur: veluti ft  medicus
ideo feruum tuum Occident,  quod eum male
fecuerit,autperperam ei medicamentum de-
j derit. Impetu quoque mularum, quasmulio
propter imperitiam retinere non potuit, fi fer¬
uus tutrs oppreflus fuerit: culpa; reus eft mulio.
Sed&fi propter infirmitatem eas retinere non
potuerit, cum alms firmior eas retinere potuif
fet,aique culpa: tenetur. Eadem placuerunt de
eo quoque, qui dim equo veheretur, impetnm
eius aut propter infirmitatem, aut propter im¬
peritiam fuam retinere non potuerit.

Dereliquerit curationem.  ] Enunciatio 1. Qui  medicus
fufeeptam ferui curationem deferit, damnum prafltare
cogitur. l.idem iuris, S-eod. quippe  cum fufeeptam ferui
curationem deferre, nihil  aliudfit, quam mortis cau-
fam aflferre.

Imperitiacidpa annnmeratur.~\  Sequitur 11 . Imperi-
D tia peccatum , culpx  attribuitur. 1. impentia. D. dereg.
iur.& l.fiquisdomum,9-§. Celfus. D.locat. Itaque VI-
pianus in 1. fi feruus, 27.§.fi calicem, eod. tit. fieferibit:
Sicalicem diatretum faciendum dedifti ,fiquidem impe¬
ritia fregit,damniiniuria tenebitur. & ideo plerunque
artifices conuenire folent, cum eiufdem materi* dan -
tur , non periculo fuo fe facere. Quodcumitafit,fe-
quitur,vt in lege Aquilia mque pumatur culpa, vtdo-
lusioptimianimiimprudentia, vt maliciolHUmx mentis
improbitas .

Quia, male fecuerit . ] Sequitur ti i .  Medicus ob fe-
ftionem , medicinamve imperite oblatam, hacaftione
tenetur. l.qua adione, 7.infi.& l.feq. D.eod. Caufie
conftitutio: Medicus cui feruuli mei curationem com-
miferam, artis imperitia & errore d 11 ft us , venam ei,
cum idminime oporteret , fecuit , feruusmterijt. In-
tentiomea. Damnum iniuria mihi dedifti. D. Non
dedi. Q_. An dederit. R. Quia damnum iniuria dare eft,
vel dolo malo , v.el negligentia & incuria fua damni cau-
fam afterre. ego vero quoad eius facere potui, & find 10-

fiflime

inftit. Imp.Commentarius.

fiffime & cccurariffimc tuum fcruum curaui. F. Imo
iniuria eft non cauere ac prouidere , quod alius cauere
potuiflet. Difceptatio ex feripto nataeft. lurifconfulti
ftatuunt, iniuria damnum a medico datum die, qui non
fatiscanit. Sed 6 mihi charifiimi & optatifllmi Iurifcon-
fulti,qui de medicis tarn diligentcr inquiritis, nunquam-
nc vosverbum iitud [cauere , ] quod totum veftrum efl'c
vultis,in quo veftra omnis fapientia& laus pofita eft ,
rnonuit, vt de officio veftro nonnihilcogitaretis? Venic
enim aliquis iuris ac ncgociorfl imperitus,homo ruftica-
nus,bonus agricola, aut pccuarius. is cum ad vosde lite,
qiiam vicinusei fuus intenderat,retulifiet, confilium hoc
a vobisabftulit, vtneaduerfariocederet,fed,quo3d pof-
fet, & pradenti iudicio perfequendo , & a fententia pro-
uocando refifteret. Itemque auftoritatem veftram fc-
cutus,dum htes feftatur , damnum perpeflus eft maxi¬
mum. Quairo, vtrumne iih aftionem hanc detis,an non?
Digniffima profefto res eft, de qua vos paululum delibe-
retis. eofjue magis, quia paulo poll fub tit. De obligat.
qua: quad ex delifto nafcuntur,traditis, iudicem,qui per
imperitiam male mdicauit, non ex delifto, fed quafi ex
delifto tencri. Quod etiam Caius feribit in 1. f .§• fi iu-
dcx.D.de obligat. & aft. Vndc difputari fic poflet: Si in
paricaufa paria lura ftatuendafunt, pariterde omnium
artificum imperitia iudicandum: neque magis id,quod a
medico, quam id, quod a indice per imperitiam peccatu
eft,delifto aferibendum efle. Nam fuperms quatuor pri-
uata delifta enumerauimus: furtum, rapinam, damnum
iniuria datum,& iniuriam. Conftat autem, fi dolus nia-
lus in iudice interuenerit, priuatum deliftum cenfen, &
iniuriarum aftionem dari j.i. D.de iniur.& §.i .infra, De
iniur. Similiter fi dolo malo niedicuspeccauerit, faten-
dum eft, priuatum deliftum appellandum hoc efle, & ad
legem Aquiiiam referendum . Quod igitur in vtriulq;
dolo panter vaiuit, paritcr etiam in vtriufque pari culpa
valeat. Neque enim vlla ratio ell dtcere, plurisfacien-
dam cflehominis necem, quam bonorum amiflionem-
Primiun, quiaveteres (  vtVlpianusnotat) feruosqua-
drupedibus tequiparabant. l.a. D. ad leg. Aquil. quade
cauialex ilia non grauius punit praeftantlffimi, ferui ex¬
tern ,  quam viliffimx & abieftiliima pecudis. Deinde,
quia lex ilia no tantumin medicos, qui hominescurant,
Ted etiam in eos,qui hippiatriam & alia median* genera
excrcent, valet. At fi quis cum equi medicinam fufcepif-
let,eumartis imperitia interfecerit, priuatodelifto allri
ftus,quanti plurimi damnetur.Denique lex ilia de dam-
110 dato lata eft, &vti damnum refarciaturcauet. Con¬
ftat autem plerunquemulto maiora detrimenta inferria
i udicibus  male lententiam pronunciantibus.quam a me¬
dicis feruulum  male curantibus. Nam illein fundo mil-
1c aureorum , hie in feruulo  viginti aureorum peccabit.
Videamus ergo nea deiifto culpa diftinguenda fit: &
quod imperitia turn a medico,turn a iudice peccatum eft,
per aftionem in faftum, quafi ex dehfto obligati eflent,
petendum effevideatur. Dequo tamen eruditiorum vi-
rorum fententiam iudiciumque expeftabo. Quanquam
quod ad fuperiorem illam quaeftionem de luniconfiiltis
attiner, fortafle non male aliquis fic relponderet, diftin-
guendumefle vtrum a iudicibus,anab alijs Iurilconfultis
illius opinio damnata fit.fi tantum a iudice,aftionem non
dari:quia tampoteft iudex,quam Iurifconfultus, impe¬
ritia & errore Jabi.fin a Iurifconfultis,qugrendam etiam,
vtrum an a quibufdam tantum,vt alij etiam repenantur,
qui contrariam fententiam defendant: an a plerifque
omnibus, fi a quibufdam tantum, res ipfa conliiltorem
omni culpa liberat.fin ab omnibus, vt aperta & perlpicua
fit illius imperitia, exillimarem cquidem non AquiJia
quidem lege ilium teneri,fed aftionein faftum coercen-
dum efle.Quam eandem in mediroru caufis examinandis
diligentiaadhiberi oportet ,nequod vi morbicontigit,
ipforu impenti^ & culp£ aflignetur. Itaqj Piato libro de
Legib. 1 x. iA 7 fav  ts vipi 'wovtcov  inquit, ova Sipcnrdio-
(j-evos  t W <uho ~v u.m  nav rtAdint, KxSapoi ira  xstra ro-
ptot:  Si quis cuni a medico curaretur,pr«eter iplius volun-

A tate moriatur, medicus ex lege purus& extra culpa eftb.

Irnpitu quoquemularum.~\  Sequitur 1111. Muliocuius
ob imperitiam feruus alienus impetu mulortim obtrittis
eil, hac tenetur aftione.l. idem iuris,8-eod.

Cum alius firmior.  ] Sequitur v. Mulio non ob imperi¬
tiam tantum, fed etiam ob infirmitatem , fiquidem alius
cohibere mulas potuiflet, tenetur.d.1.8. vbi Caius feri¬
bit , iniquum non efle , fi infirmitas annumeretur culpe:
cum aft'eftare quifque non debeat, in quo non intelligif,
vel intelligere debet,infirmitatem fuam alij periculolam
futuram. Caufe conilitutio: Quidam mnlos cliteliarios,
qui valentiflimi efle folent ducebat:& cum illi ad equam
obuiamadhinnirent,atque accurrerent,propter infir¬
mitatem corum impetum retincre non potuit. Seruulus
qui equa ilia vehcbatur,obtritus atque opprefliis eft. In-
tentio domini in mulionem : damnum iniuria dedilti. D.
Nondedi. Q_. Andederit. R. Quia cauere & retinc¬
re propter infirmitatem nonpotui. F. At culpa eft, id
B. munus fufeipere, cui fungendo par efle non poffis. Di¬
fceptatio Temper ex culpg definitionenafcitur.Muhs'au-
te vti in vefturis Romanos colueuifle, patet ex J.fi ex pla
gis,j i.D.eod.& exVarronis verbis,que ex lib.de re Riif:

11 .cap.v hi.  fubijeiam: In grege, inquit, mi/lbfum pa-
rando,fpeftanda atas&forma.alterum vt vefturis fuf-
ferre labores poflint: alterum vt oculos afpeftu delefta-
requeant. hifce enim binisconiunftis, omnia vehicula
in vijs ducuntur.

Quic'um etjuo ueberetur .] Sequitur v 1. Qui equi, quo
vehuur, impetum propter imperitiam aut infirmitatc re
tinere non poteft,damnu preliare cogitur.d.l.ide iuris, 8.

H<ec a. Bio non quanti tunc res eft cum damnum
datur, fed quanti plurimi eo annofue-
rit, exigit:eoque tanqmmpcena-
lis mbaredes non datur.

IIII. His autem verbis legis, q_vanti

ID EO IN ANNO PLVRIMI FVE.RIT,
ilia fententia exprimitur : vt ft quis hominem
tuum qui hodie claudus,aut mancus, aut liifcus
erit, occiderit, qui in eo anno integer, aut pre-
ciofnis fuerit: non tanti teneatur, quanti hodie
erit, fed quanti in co anno plurimi fuerit. Qua
ratione creditum eft pcenalem efle Indus legis
aftionem:quia non foltim tanti quifque obiiga-
tur, quantum damni dederit, fed aliquando Ion
ge pluris. Ideoque conftat,in hseredem earn
aftionem non tranfire: quee tranfitura fuiflet, ft
vltra damnum nunquam lis ieftimaretur.

Quantiineo anno fturimi.']  Enunciat.I. Damnofusnon
quanti res turn erat, fed quanti eo anno plurimi fuerat,
tenetur l.ait lex,21 .& l.ita vulneratus,f 1 •& J.indeNera-
tius,23.§.3.eod.vbi Iurifconfultifcribunt,3eftimationem
homimsoccifi ad id tempusreferri, quo plurimi eo anno
fuit,repetitis ex die vulneris trecentis fexagintaquinque
diebus. annuenim retrorfusnumerari, ex quo quis occi-
fus eft. & ideo etfi preciofo piftori pollex fuerit prgcifus,

& intra annum quo prf cideretur fuerit occifus,pofle eum
Aquilia agerc:precioq; eo sllimandum,quanti fuit prim
quam arte cu pollice amififlet. Quod cum ita fit,fequitur
vt hac lege nulla poena coftituta fit, fi quo teporc animal
plurimi eit,interficiat:fed tu demu, cum depreciatu eft.na
fi feruusintegerrimus& preciofiffimus occidattir ,folam
eius ^ftimationem interfeftor prgftat.-fin vero mancus &
& mutilatus, turn preter prsefentem ipfius sllunatio-
nem, poena: nomine, fuperioris temporis xflimatiq prg-
llanda erit. Eamque folam huiuslegispa-namelle, ex
fine huius.§. apparet. vbi diferte traditur, nullam %pe-

Cc a numero

^04 Franc. Hotom. in IIII. Lib.

rmmero pcenam effc , nimirum cum eo tempore animal A
occifum eft, quo plurimi prccij fuit. Qua de caufa mira-
bilcm huiufce legis rationem cfle, nemo non videtpri-
hium , quia cum damnum iniuria datum, fit deliftum, &
inter priuata quatuor delifta numeretiir,l. i.D.dc priua.
delift. requir: Videbatur, vt certa femperficut inalijs, &
definita poena fingulis deiiftis eifet, At ciim animal in-
tegerrirnum lnkrfcftum eiljfola ipfius xllimatiofine vl-
la p«na pixftatur. PrXterea abfurdum videtur, vtqui
integefrimum occidit , non ptiniatur i Denique vttanti
corrUptus, quanti integer xilimetur. Videamus ergo, ne
hgc Aquilij fentetttia fuerit:vt ilia verba [quantiplurimi]
non ad ipfius corporis rationem, fed ad communem re¬
rum eiuldern generis xftimationem pertineant, nimirlim
quanti pltirimi eo anno huius vel illius generis animaha
communiter xftimabantur. nam cumJeges fuperiorcs
eum,qui damnum iniuria dederat, fiedamnafl'ent, vtrei
xftimationem vel fimplicem Vel duplicatam prxftaret:
vbi autem ad reni xftimandam ventum erat, ibi nous B
cotitrouerfixnaftebantur, AquiliUsiummam lllnisannf
asftimationem fpeftari voluit,tum Plato tern iudicum
irbitrio xftimandam rehnquat: Quod autem ad lllud
alterunj qttinet, intetdum nullam huic dehftopoenanl
conftitui Vriimirum cum animal integerrimum occifum
eft: refpondcrtius , Aquilium maluiffe generaliter & vni-
tiersc in hoc deliftigentis pcenam ftatuere , quamin lin¬
gula delicti: vt cum tarn graitis poena eifet propoiita,ma*
lor a ciuibiis cautio adhiberetur. Atqj hxc quidem ita fe
habent. Plato verb libro de Legibusi Xiftatuit,vtfi quis
Feruum alienum interfecerit> duplum domino reddat,
interfefti auteferui gftimatibiudicibuspcrmittatur.De-
moftbenes autem in Oratione contra Midiam,Iege A the
nienfiu haneprofert: inquit, ci vepi rut Qhd-

/S«C i'JOl IIO/XOiTTM/Tii  , tU'[AV inav Chd-f, S'mhxv, of  ef’
d>tav duhitv t'o @hd0o{ Mh&vo-iv tKrimv •  Id eft,pri-
nium quidem, hx de damno dato leges omnes,fi quidem
fponte& confulto quis damnum dederit, duplum: fin per C
imprudentiam, limplum , quanti res eft, prxftare iubent.

Vamalem ejje affionem.]  Sequitur i 1. Hxc aftio ca ex
parte poenaiis eft qua prxfentemrei xftimationem exu-
perat. Nam fimplicem xftimationem rei prxftare, nihil
eft poenx . Poena autem ( vtimodo dicebamus ) non fin¬
gulis faftis , fed generaliter in vniuerfum genus huiufce
delifti conftituta eft. Quod cum ita fit,fequitur,vt etiart
eo cafu quo poenaiis aftio non eifet, nimirum cum prx-
ciofiflimum animal interfeftum efl'et, tamen in hxredem
interfeftoris danda non fit*

In hxredem non tranfire.]  Sequitur 111 .Hxc aftio quia
poenaiis eft, in hxredem, non conceditur.d.l.inde Nera-
tius,§.g. vbiV!p.aitj hancaftionero & hxredi & ceteris
fuccciforibus dari.fed in hxredem vel teteros non dari,cii
fit poenaiis: nifi forte ex damno hxres locupletior fit fa-
ftus. Caufx conftitutio: Cum Titius meum feruum eo
tempore occidilfet, quo preciofiflimus erat> antequam
Aquilia turn eo egilfem, mort'uus eft, Intentio aduerfus £)
hxredem: Aquilia lege mihi teneris. D. Non tetieor. Q.
Anteneatur. R. (Quia illius aftio generaliter poenaiis
eft. F. At hoc cafu poenaiis noil eft.Difceptatio ex con-
trarie leriptis nafeitur: An quo cafu poenaiis non eft , eo
cafu in hxredem danda fit.Rcfpondetur,lege non ex vno
aliquo cafu, fed generaliter & vniuerse fpeftandam eife,

'Non occifi tantum animat is ,fed etiam eius
damni, quod propter eius interitum ac-
cidityatio in litis dfumatione du-
citur l. xxi. xxij'Xxiij. eod.

turn fuerit, veltitifi fermim tuum li^rcdem ai>
aliquo ihftitUtum, ante quis Occident, quamis
iulfutub htereditatem adierit. namhxreditatis
quoque amilfa; rationem die habendam con-
fiat . Item li ex pari mUlariim vnam vel ex qua-
drigis equoru vnum quis occiderit,vel ex comcB
dis vnus feruUs occifus fuerit: non folum occifi
fita;ftimatio,fedeo ainplius id quoq; compu-
tatur, quanti depreciatx funt, qui fuperfunt.

t\on ex rerhit, fed ex interpreiaii'ihe.]  Qucd Iurifcon-
fultorum munusatque officiumfuit, vtnon modover-
borum vim ac proprietatem, fed etiam legis latoris men-
tem aefentenriam notarent. Tametfi non tarn ex feripto
ac fententia nafci videtur hxc corttrouerfia,qudiii ex feri-
ptiambiguitate,vt moxconftabit.

Quicquid prxterea damni ]  Enunciatio I. Non ani-
mantis tantum occifi, led etiam damni cuius caula cxdes
fuit,xftimatioinitur.l,aitlex, zi.D.eod.vbi Vlp.quxrit,
vtrumcorpuseiuslolum xllimenius, quanti fuerit cum
occideretur, an potius quanti interfuit noftra non elle
occifum ? & refpondet, eius quod intereft xftimationem
fieri, Item l.indeNeratius, z;.§.4. vbi idem generaliter
feribit, omnia commoda quxintra annum quointerfe-
ftuseft, preciofiorem feruum Facerent,hxe ad xftima¬
tionem eius aceedere . Obferuahdum tamen eft,quod
PaulusfcnbitinJ.fi feruum,j j,fi feruum metlm occidifti,
non affeftiones xftimandas efle,velutififilium tuum na-
turalem quis occiderit, quern tu magno emptum velies.
fed quanti otnaibus  valeret. pree/a enim reriim non ex
affeftione,nee vtiiitate fingulorum,fed comuniter fungi.

Si feruum tuum hxredem.] Set]linurxi.  Si/cruushercs
inftitutus,antequam adeat,occidatur, etiam in eftima-
tionemhxreditas vocaturl.mde Neratius, ij.eodlCaufg
conftitutio : Cum Titius feruum meum Pamphilum hx¬
redem inftitulflet, antequam is iuffu meo nereditatem
adiret,a M^uio interfeftus eft.Intcntio mea in Meuium:
Dediftimihi illius h^reditatis damnum. D. Nondedi.
Q__. An dederit. R. Quia dare damnum cft,de patrimo-
hio deminuere & detrahere, vnde damhum a deminuen-
dodiftumeftil.t.D.dedamn.inf. F. Imo dare damnum
eft, quocunque modo damni caufam afferre, vel efficien-
tem^vel adiuuantem . Difceptatio ex feripti ambiguitate
nafcittir: Ail dare damnum fit, quocunque modo damni
caufam prebere.

Quantidepreciatifunt.]  Sequiturur. Viloexi;‘s,qui
vfum coniunfti,nonfingull preftabant, occifo,  damni to-
tius eftimatio habeturXproinde, zz. eod- vbi Paulus ait
caufas corpori coherentes xifimari, fi quis ex comcedis,
autfymphoniacis,autgemelJis,autquadriga,aut ex pari
mularu vnum vel vnam Occident:  no fold enim perempti
corporis gftimationem facie ndam effe,fed & eius ratione
haberi debere, quo cetera corpora depreciata funt.

Interfecto feruo, non hoc tantum, fed & legis Come

lip publicum indicium conceditur. Secundum
autem legis caput obfoleuitl.xxif.eod.

V L Liberum autem ci, cuius feriius occifus
fuerit,& priuato iudicio legis Aquilix  damnum
perfcqui,& capitalis criminis emn reum facere.
Caput fecundum legis Aquilia in vfu non eft.

V. Illud non ex verbis legis, fed ex interpre-
tatione placuit: non folum perempti corpo¬
ris adtiinationem habendam effe fecundum ea,
qua diximus: fed eo amplius, quicquid pra-
terea peremptoeo corpore, damni vobis illa-

Et iudicio priuato.]  Enunciatio I. Cxdes ferui non tan¬
tum Aquilia, fed & Cornelia lege vindicatur. 1 . Inde
Neratius, 23.§. Si dolo,eod. vln Vlp,aitt Sidoloftr-
uus occi(usfit,& lege Cornelia agerc dominum polfe
conftat:&, fi lege Aquilia egerit, prgiudicium fieri
Cornelix non debet. Item I.3. C.eod.vbi Imp.fic feribit?
Ex morte aacille,quam cefam conqueftus es, tarn legis

’ Aquilig

Aquili® dnmni farciendi gratia aftionem, quam crimi-
nalemaccufationcmaduerfus obnoxium competerc tibi
po/fe.non ambigitur.

Captain crtmin.s re»»t.  ] Sequitur 11. Dolo nialo fier-
uum occiderc, capitale crimen eft.l. j. D. ad leg. Cor¬
nel, vbi Marciariusi'cribit,qui hominem occiderit,puniri:
non habita differentia , cuius conditionis hominem in-
teremerit.Diligenterautem notandum ell quod ait [ dolo
malo.  ] nam fi culpaetiam lata id fecerit, ahud iurisell.
Itaquc Paulus in 1 . 7. D. eod. In lege Cornelia, inqnit,
dolus pro facto accipitur. neeinhac legekrapro dolo
accipitur. quare fi quis alto fe pratcipitauerit, & fuper
alium venerit, eumque Occident : aut putator ex arbo-
re,cum ramum deijceret,non proclamauerit, & pr®-
tereuntem Occident: ad huius legis coercitionem non
pertinct .

Caput fee nudum legis.  ] Sequitur in. Huius legis fe-
cusdum caput obfoletum eft.I.fi feruus, 2 7.§-4.D.eod.

Tertio capiteferuorum pecudumque uulnera , cc-
terorum aimamium cades, detriment aque
quibufuis in rebus quoqito modo faff a,
uindicantur l.xxvii. §,iiii.eod.

VII. Capitetertiode omni cetcro damno
cane tin . Itacjue fi quis feruum, vel earn qua-
drupedemquaipecudiim nutriero eft, vulnera-
lierit : hue cam quadrupedem qua: pccudum
numero non eft, veluti canem, aut ferambe-
ftiam vulnerauerit, aut Occident:  hoccapite
adio conftitutiur. In ceteris quoque omnibus
animalibus, item in omnibus rebus qua; anima
carent, damnum iniuria datum hac parte vindi- q
catur. Si quid enim vftum, aut fradum , aut
ruptum fuerit: adio ex hoc capite conftituitur.
quanquam poterit fola rupti appellatio in om-
ncs iftas caufas fufficere. Ruptum enim intel-
ligitur, quod quoquo modo corruptum eft.
Vnde non folum fra da, autvfta, ed etiam fciil
fa,& collifa, & effitfa, & quoquo modo perem-
pta atque deteriora fada, hoc capite continen-
tur . Denique refponfum eft, fiquis in alienum
vinum aut oleum, id mifeuerit, quo naturalis
bonitas vini aut olei corrumperetur: hac parte
legis Aquilia: eum teneri.

Vemni cetcro damno. J  Enuncfatio I. Tertio capite
feruorum & pecudum vulnera , reliquarum beftiarum D
occifionesin iudictum vocanturl.fileruus, 27.Dxod.vbi •
Vlpian.ait,Si quis non Occident hominem vel pccudem,
fed vfl'ent, fregerit ! ,ruperit, fine dubio ex hoc capite a-
gendum efie. proinde fi facem feruo meo obieceris, &
eum adufleris, tenebris mihi.item fi arbuftum meum,vel
villam meamincenderis,Aquilif aftionem habebo.Item
]. quemadmodum, 29. §. hac aftione. vbi idem ait, hac
aftione ex hoc legis capite de omnibus antmalib. I®fis,
qua: pecudes non funt, agendum efle: vtputa de cane.fed
& de apro, & leone, ceterisque feris & auibus idem effe
dicendum.

Quxanima carent.  ] Sequitur 11. Damnum in rebus
omnibus turn animatis turn m 3 niniatis datum, hoc capite
vindicatur.d.l.fi leruus.

f / Jlum,fa£ium,aut ruptum. 2  Sequitur 111. Lex da¬
mnum omnc quod vrendo, frangendo, rumpendo fit,hoc
capitecompkftitur.d-l.fi feruus, §.inquit lex.vbi Vlpia.
air, fere omnes veteres [ rumpendi  ] verbum ficintellexif-
fe,quafi dlftimi effetC orrunipendi.

3 op

i \upturn enim intelligitur.  ] Sequitur I III. Rupti ap-
pellationequodcunquc quoquo modo deterius faftum
eft, continetur.d.§.inquitlex. &§.cum eo. vbi Vlpianus
aitjCelfum non negare,quin frafturn & vftum conti-
neatur corrupti appellationeifed non eflenouum , vt lex
fpecialiter quibufdam enumeratis , generale fubijeiat
verbum quo fpecialia compledatur. Itaque rupiffiec-
tiamaccipiendum eum , qui vulnerauerit, vel virgis, vel
loris, vel pugnis caeciderit, veltelo,vel quo alio, vtfein-
deret alicui corpus, vel tumorem fecerit. Item fi quis vc-
ftimenta feiderit, vel inqumaiierit.

Siqitn in alienum it mum.  j Sequitur v. Quod in alie¬
num vinum olcunive inieftum,deterius id fecit, hoc ter¬
tio capite vindicatur.l.fi feruus, §.cum eo plane, vbi Vl¬
pianus ait, rum co qui vinum fpurcauit, velefFudit, vel
acetum fecit, vel alio modo vitiauit, agi pofle Aquilia:
quia etiam eftufiim ,& acetum faftum corrupti appella-
tionecontineatur. Item cum eo quimilium velfrumen-
B turn meum tffuderit influmen, aut quifrumentoarenam
vel aliud quid immifeuit, vt difticihs feparatio fit. Caufie
conftitutio: Cum auriga vel nauta, cui vehendum vinum
meum dederam,aquam in illud infudiffet, agere cum il-
lo lege Aquilia inftitui. Intentio : Lege Aquilia mihi
teneturis.D. Nonteneor. Qj, An teneatur. R. Quia
lex de ijs cauet, qui fregerint, vflerint, ruperint. Ego
veronequefregi ,neque vffi,nequerupi. aliud enim eft
aquam infundere,aliud rumpere. F. imo rumpere eft,
quoquo, modo quid corrumpere. Difceptatio ex verbi
ambiguitate nafcitur, An rumpendi verbo hac lege quai-
uiv corrumpendi ratio contineatur.

Tertio capite , damnum aunt ax at dolo culpave da¬
tum it a vmdicatur,vt quant i plurimi diebus-
xxx.proximis res fuerit,tantt Its asti-
meiur.l.xxix. infin.eod.

VIII. Illud palara eft,ficut ex prirno capi¬
te : ita demum quifque tenetur,fi dolo aut cul¬
pa eius homo, aut quadrupes occifus occifavc
fuerit: ita ex hoc capite de dolo aut culpa, & dc
caetero damno quenque teneri. Ex hoc tamcn
capite,n 5  quanti in eo anno,fed quatiin di -bus
triginta proximis res fuerit, obligator is qui
damnumdederit. At nec plvrimi  quidem
verbum adiicitur.SedSabino rede placuit,per-
indehabendam seftimationem, aefi etiam hac
parte, PLv rim  1 verbum adiedum fuiffet.
nam plcbcm Romanam, quae Aquilio T nbuno
rogante hanc legem jfe tulit, contentam fuilTe,
quod prirna parte eo verbo qc  yfa eflct.

Si dolo aut cu'pa eius.  ] Eniinciatio I. Hoccapite dam"
num nifi dolo culpave datum non vindicatur.l.qui occi-
dit,30.§.vlt.D.eod.vbi Paulus ait:In hac quoque aftio¬
ne qu® ex hoccapitulo oritur, dolum & culpam puniri.
ideoque fi quis in ftipulam fuam vel fpinam, conaburen-
d« eius caufa, ignem immilerit, & vlterius euagatus &
progreflus ignisalienam fegetemvelvineani lafent,re-
quiramus,nam imperitia eius aut negligentia id accidit.
nam fi die ventofo id fecit, cu Jp® reus eft: nam & occa -
fionem prxttat, damnum fecifl'e videtur. In eodem cri-
mine eft & qui non obferuauit ne ignis longius procede-
ret .At fi omnia qnaoportuit obferuauit,vel fubitavis
venti longius ignem produxit,caret culpa.

Quanti in diebus triginta.  ] Sequitur 11 • Hoccapite,
quanti dicbus triginta proximis res fuerit, tanti lisaifn-

matur.l.li feruus,27.§.4.D. eod.

C c 3 utejt

Inflit. Imp. Commencanus.

A

* iuflit

* vfus

6  Franc. Hotom. in III I. Lib.

ytcfi etiam hac parte.]  Scquitur jji.  Vox[f?»w]
primocapitepofita, terfiocapite tacite repetica inteili-
gitur. l.quemadmodum, 19. in fi.D. eod. Quod tamen
nonnihil dubitationis continebat: cum nec quicquam le-
gum Icripto vel addendum , vel detrahcndum fie; &in
ancipiti interpretatione legis, ea qus mollior &beni-
gnior eft,deligenda fit.l.benignnis,i8.D.delegib,& (en.
hac autem acerbior videtur, quippe qua: ad poenam per-
tinet. Ex contrariofententia: ratio poftulare videbatur,
vtilia vox in primocapice pofita, in tertio tacite repe¬
tica intelligeretur. alioqui nec vllam pcenani hoc ca-
piteliatui; & Temper obfeunim fore de quo precio vox
[q/tanti]  intelligendafitjfipIuraSt variafuerint. CauTas
igitur conftitutio h*c eft: Cunt in vrbe maritima effe-
nuiSjVbi vini eratinopia, repente appulfaeft nauis onufta
vino, cuius dolium aureis odo venditum eft. paiilo poit
altera quoque appulfii eft, cuius vinum cum vijius efiec,
mihi cx eo dolium vnum Tex aureis comparaui. aliquan-
to pofttertia nauis appulfii eft , cuius vinum etiam vilius
erat: nimirum quatuoraureorum. Quasrebatur, cum tu
meum vinum dolo culpavecffudiffes,quemadmodum li¬
tis ?ftimatio ineunda elfet.Intentio mea eft: Rex re odo
aureos dareiubet: nimirum quantiplurimitriginta hifee
diebusfuit, D. Imo quatuor,veladfummum Tex. Q_-
Vtram fummam lex dareiubeat. R. Quia verba hzc
[quaiiti]  res erit in diebus triginta proximis non precise
ad fummam sftimationem reftringi debent: fed sque ad
aliaprecia, vtad id quod fummum eft, accommodari
pofl'unt. F. At par vtriufque capitis ratio in poena huic
delidigeneri ftatuenda demonftrat, legiflatorein voluifi-
fe vocem Plurimi rcpetitani intell/gi. Dilceptatio ex
feripto &fententia eft: An propter paritatem ratioms ta¬
cite repetita intelligenda fit.

jlquilio tribuno rogante .J Sic libri veteres, ciim in vul-
gatis [interrogante ]  corrupte legatur: fiue id leriptoris
vitio fadum fit, fiue potius Triboniani: qui cum Kogari
leges apud Romanos legilfet, id ex Grscorum confuetu- G
dine interpretatus eft:qui (  vt Cicero pro Flacco , & pro
Sextio tciiatur )  concionem interrogate folebant,

Hanc legem tulit . ] Vel Turpe Triboniani peccatum
fateri oportet, vel [ legem iujjit  ] corrigendum eft, &
mox , [ eo uerbo ufus effet.  ]

Cum cor fore damnum datum eft, direffa: cum car¬
port at non cor pore, utilis; cum autem neque
corpori neque corpore nocitum eft ,
in faffirm affio cone editur,
l.vij.l.ix, cod.

IX. Ceterum placuit, ita c!cmumdtre6tam
cx hac lege a&ionem elfe, fi quisprarcipue cor-
pore fuo damnum dederit. Ideoque in eum qui
alio modo damnum dederit, vtiles actio tics
dari lb lent: veluti ft quis hominem alienum aut
pecus ita incluferit, vt fame necaretur t aut iu-
mentum ita vehementer egerit, vt runipcretiir:
aut pecus in tarftum exagitauerit, vt pnecipita-
retur; aut 11 quis alieno feruoperfualerit, vt in
arborem alcenderet,vel in puteum defeenderet:

& is afeendendo vel dcfccndcndo, aut mortuus,
aut aliciua parte corporis latfus fuerit : vtilis
actio in eum datur. Sed fi quis alienum feruum
aut de ponte, aut de rippin flumen deiecerit, &
is fuffocatus fuerit:eo quod proiecit, corpore
fuo damnum dtdiii'e, non difficujter intelligi
poteft: ideoque ip fa lege Aquilia tenetur. Sed
lx non coi-pore damnum fuerit datum, neque

A corpus lsefiim fuerit, fed alio modo alicuida-
innum contigerit: cum nonfuffieiat neque di-
re&a, neque vtilis Aquilia; placuit eum qui
obnoxius fuerit, in fadum adione teneri. ve-
luti fi quis mifericordia dudus,alienum feruum
compeditum fo]uerit,vt fugeret,

Ita dcmnm direct am,  ] Enunciatio 1. Dircda legis
huiusadio,ciim damnum corpore datum eft,conceditur.
Direda autem adio dicitur ea formula adionis, qua:
primum a Iurifconfultis, vt ex hac lege agi licerct, con-
cepta & conftituta eft. qua: cuitifntodt fuerit, cxiftimare
difficile eft: nil! quod [ occidendi  ] verbunt in ea vfurpa-
tum fuifl’e, apparet ex 1. ita vulneratus, y 1, D. eod.for-
tafle in hanc fere fententiam: Aio teferuummeum iniu-
riaoccidtfle. Ait cnim eum demum Aquilia lege teneri
£ vifum elfe , qui adhibita vi & quafi niantt caulam mortis
prabuill'et: tradta videlicet interpretatione vocis a ca:-
dendo, & a casde.

Vtiles aSliones dari.  ] Sequiturii . Cum aliterquam
corpore damnum datum eft, vtilisadtio conceditur. J.
quaadtione,7.§.3.1.itemfi,9.§.i.&.i. D.eod.vbi tamen
hfcadio in faftumappellatur; nimirum quia non ilia for
mula direfta vti poffutnus/ed quod fadum eft preferiptis
verbis narramtts . Caufte conftitutio: Cum feruum
meum fic inclufifles, vt is fame periret, agere direda for¬
mula aduerfus te volebam. Intentio: Seruum meum
iniuria occidtfti. D. Non occidi. Q_. An occidcris.
Ratio: Quia occidere eft, adhibita vt, & quafi manti
caufitm mortis prebere. a cedendo entin (vtmodo di-
cebanius) verbum illud  dedudum eft. F. Imo occt-
dere dicitur etiam, qui quoquo modo mortis  caufilm
prgbuit. . Difceptatio ex defimtione verbi nafeitur: An
oceidifle dicatur, non is tantum qui maim cfcidk,ve-
rum etiam is qui quoquo modo mortis caufafmt. Re-
fpohdetur,non proprie oceidifle uideri, fed tamen equi-
tatem & utilitatem poftulare, ut aftio ex hac lege con-
cedatur . HincVlpianus ini. itemfi, 9. D. eod. Siob-
ftetrix, inquit, medicamentum dederit, & inde mulier
petierit, ab eo diftinguit, vt fi qttidem fuis manibus ftip-
pofuit, videatur occidilfe: fin verb dedit, ut fibi mulier
offerret,in fadum adionem dandam. qugfententia uera
eft.magis enim morbi caulam pr£buit,quam occidit.
Quinetiam Plato llbro de Legibus ix, iav S'i
fail),  inquit, aicav i l i'anKinn 71 f tripos trtpov,  «V* r<*
iaurSrcofactn ■d r iKto,diri o’fiycu/a,i) QIkh,  ii srdpucres. n <rt~
r<s J'baH'tf'jupoi nyjriiA'~iQS npoaPor  f, 11 rtpyi<?H 7 ry<&fjci 7 os
cuirds rq> taurv <rapi.<tri, iiJ'iirtpav copaiLrut , sravreoi
tra priv as a.drdyeep . Id eft: Si quismanq quidem fua,
non fponte tamen aiterum tnterfecerit, fiue foio fuo cor
pore, fiue inftrumento,fiue teio, fiue potu, fiue cibo,fiue
igni, fiue frigore, fiuefuftbeatione, fiue id fuo, fiue alie¬
no corpore fecerit,  eodem plane iure habeatur, quo is
qui manu'fiia cpdem fecerit,

Depvnte autripa.  3 Sequiturii 1. Qui feruum in flu-
men deiecerit , direda legis adione tenetur.l.qua adio-
ne,7-§.pen.D. eod. vbtVlpianusfieferibit. Sedquisde
ponte aliquem prqcipitauit, Celfus ait, fiue iple idu pe-
rient,aut continuo fubmerfuseft,autlafiatiis viflumi-
nis vidus perierit, lege Aquilia teneri: quemadmodum
fi quis puerum faxo illififiet.

In faBum aSlione.  ]. Sequitur v- Cum neque corpo¬
re, neque corpori damnum datum.eft, needireda , nec
vti !is, fed in fadum adio conceditur.l. & eleganter,7.§.
idem Labco.D.dedoJ.mal.vbilabeoait: Si feruum meu
compeditum vt fugeret, ibJuerisyfi qutdem non miferi¬
cordia dudus feciib, furti te teneri : fin mifericordia, in
fadum te teneri debere.

D  E

3 >

3i

J)

* iniuria
cum afte
ciHe •

inffit. Imp.Commentarius.

D £ I  X I V K . 1  1  s  • A

T I T V t V S xxi.

Iniur 'ut verbo generali quicquid non iure fit intelli-
giiur . Eius tres func fpecies: contumelia,
culpa, iniuftitia.l.i.D. deimur.

I. Generaliteriniuria dicitur, omne quod
non iure fit. fpecialiter, alias contumelia, qua;
a contemnendo difta eft, quam Greci J Gftv  ap¬
pellant : alias culpa, quam Grteci JJis.nua.  dicfit,
ficut in lege Aquilia damnum iniuria accipitur:
alias iniquitas & iniuftitia, quamGraici a /mm
vocant. dim enim Prtetor vel iudex non iure
contra quern pronunciat, iniuriam accepifle
dicitur.

Quodnott iure fit , ] Enunciatio I. Quicquid iure non
fit, generale verbo Iniuria vocatur. l.i .D. de imur. vbi
Vlp. ait, Iniuriam ;ex eo didam efle,qubd non lure fiat,
omne enim quod non iure fiat, diet iniuria fieri. Id au-
tem Ariftotefes lib. Ethicorum 5. turn SS'imv , turn cU't
xsipitt appellat. Locus autem extat infignis in Paradoxis,
in quo Iniuriarum verbum pro peccatis & fceleribus per-
fpicue vfurpatur. Quocunque alpexifti, vt furi*,fic tuas
tibi occurrunt iniuria;, qua; te relpirare non finunt.

Speci.ilitcr alias contumelia.]  Sequilur 11. Iniuria; tres
funtlpecies: contumelia, culpa, iniuftitia.d.l.i. Quade
re vnufquifquepro fuo  arbitratu cxiftimare potent, nam
quod ad mequidem attinet, fic ftatuo: Iniuria: apud Iu-
nfconfulcos  bipartitam efle diuifionem, vtalia boms in-
feratur, alia dignitati. ac de ea quidem qup bonis infer-
tur,  luperiore capite De lege Aquilia, copiose difputatu
eft. earn verb qua: dignitati & exillimationi infertur, Iu-
lifconfultl in hunc traflatum reiecerunt: reflcque, meo
iudicio,ab auflore librorum ad Herennium fic defuiitur:
Iniuria eft , qua aut pulfatione corpus, aut conuicio au-
res,autturpitudinevitam ahcuius violat. Vt videlicet
triplex iniuria, de qua lex Cornelia lata eft, fpecies repe
riatur: vna qua corpori, altera qua auribus, tertia qua
vita alicuius infertur. qup tamen omnes fpecies vno Co
tumelievocabulocomprehenduntur. In quo lane adhi-
benda diligentia eft. nam etfiiniuriam in bonisab eafe-
iungamus que dignitati infertur, plerunque tamen vtra-
que in  diem facinus  incurrit: veluti fi quis m domini con
tunieliam alieno feruo nafum auriculasve amputee. turn
enim iniuria cum contumelia mixta eft. quodfignificat
Pacuuiusin Periboea apud Nonitim, Patior facile iniu-
riam, inquit, fi eft vacua a contumelia . Vcrum hec qui-
dem itafehabent. ex quibusilh  intelligi volumus, que
Arifloteies libro Ethicorum qumto, crapMCMns & eld'i-  D
XH/attrof nomine compleflitur: nimirum delifla turn pri-
uataj turn publica, a lurifconfultis fub hoc iniurie voca-
bulo non comprehendi. tametfi Scruius in illud Virgilij
__ Cum Turni iniuria. ma.trem
jidmonuit ,_i

fcribat,eo loco iniuriam efle eti'iKtiptet,  ideft, iniuftitiam.
indeque efle apud  Comicos iniunum, qui audet aliquid
contra ordinem iuris.

Sicut in lege jtquilia.  J Sequiturin. In lege Aquilia,
iniurie verbo culpa inteiligitur.d.l.i.vbi Vlpianus hoc
idem fcribit.fed vidcamus,ne fads pie ne hoc dicaturxiim
latii conftet,Iniurie verbo in lege Aquilia non modo cul
pam ,fed multo magis dolum malum contineri.

Prgtor vel iudex.  ] Sequitur 1111. Cum iniuftc prp-
tor decernit, mdexve iitdicat, reus accepifle iniuriam di
citur.l.initio, & 1. nec niagiftratibus.3 1.  cum l.leq.D.eo.
Itaque Cicero in Quintiana fic loquitur: Dolabeila pi e
tor iniuriam facere fortiflime perfeuerat: autfatifdare,
aut Iponfionem iubet facere. Intelligendum elt tamen

3°7

quod Paulus notatinl. pen.D. deiuft.&iur. Pretorem
quoqtieiusredderedici, etiameuminique decernit : re¬
latione fcilicet fafla non ad id quod ita Prpror fecit, fed
ad illud quod Pretorem facere conuenit. Vcrum illud
potiusquatrendum eft, an hoc genus iniurie ad noftram
banc dilputationem pertineat. quod certc difficile diflu
eft, nifi eo (bio cafu quo Pretor ludexve in alteriuscon-
tumeliam id fecifl'et. nam Vlpianus in d.l.nec magiftrati-
bus. ficfcribit: Si quid per iniuriam fecerit magiftratusj
tametfi vbi dolo malo iudex perperam pronunciauit, vix
eft vt non ctiamin contumefiam idfecifle videatur. Ita¬
que Plato lib. De legib.8. ini S'i  7 tf,  inquit, 70V dpyfv-
74»v cf sun peer cU'ikh yvaptnt y.p'tvw ids (fnuijx , sravd'i-
euriav CTali'ixfii  7rJ iV 71  • clvtuv  cip-

yovju'/ aJ'tx.n/jina, de 70, uoivd  dVjtariipnx isurdyuv
7 ov (ZxhduitoviKciravlav iyuMi/ucnav.  Ideft: Si quis a
magiftraiibus probetur inique fententiam pronunciando
damnum aheui dedifl'e, dupli aflione teneatur. denique
B ius eftOjCuique publico iudicio iniurias ab ijs qui in ma-
gillratu lunt illatas, perfequi.

Iniuriam accepifle . ] Vel lubatidiendum eft, Finn con¬
tra quem pronunciatum eft : vel quod verifimihus vide-
tur, legendum [ iniuria eum  ] affecifle. Qud autem in d.
1.1 .feriptum ita eft,;[ iniuriam,quafi non iuriam ,] ftolidum
& Vlpiano indignum, atque ex interiefla glolla irrepfif^
fe arbitror.

Quoquo modo dignitas cxislimatioque altertus lea-
da! ur, flue re , fine uerho, fine feripto ,fme
aha ratione , iniuriarum actio aduerjus
aufforem conceditur.l.y. eod.

II. Iniuria autem committitur, non folum
cum quis pulfatus, aut pugno vel hiftibus cx-
c  fus, vel etiam verberatus erit: fed &, fi cui con-
uicium factum fuerit, fine cuius bona quafi de-.
bitoris quinihil deberet, poflefla fuerint, ab eo
qui intelligebat nihil eum fibi debereivel fi quis
ad infamiam alicuius libellum,aut carmen fieri-
pfierit,compofiuerit,ediderit,dolovemalo fe
cerit quo quid eorum fieret: Hue quis matrerr.
familias, aut prxtextatum pra:textatamve adfie-
datus fuerit :fiue cuius pudicitia attentata efle
dicetur: & denique alijs pluribus modis admit-
ti iniuriam, manifeftum eft.

TStpn fjlum cum quis pulfatus.  ] Enunciatio I.Iniuriam, !(
aflio turn ex pulfatione, turn ex verberatione nafcitur.l.
y.D-de iniur. Locus autem hie alijs in libris corrhptil-
fime legiair, Cum quis pugno pulfatus aut fuftibus cx-
liis.nam Ofilius inter pulfationem & veiberationeni
hoc interefle fcribit, quod verberare eft,cum dolore cs-
dere: pulfare,fine dolore. 1. y.§.i.D.eod. Refte igitur,

[ cum quis , ] pullatUs, jaut pugno vel fuftibus ca’fus, vel
verberatus: quemadmoduni Tigurinoin libroferiptunv
eft. Tametfi fi quis Latins lingua: confuetudinem fpe-
flet, non perpetuo hgc differentia obleruatur. quemad¬
moduni vel ex illo Vergili; intelligitur;

Hie quibus inuififratres, dum vita mantbat,

Tulfatusve,parens, & fraus inuexa clienti.

Item ex illo Verrinte 7.Videtispenderealios ex arbo
re, pulfari autem alios & verberari. Item Verrina 4. Si
quis eum pullalfet, edixitfefe iudicium iniriarum non
daturum. Item Verrina 7-Sc-x Jiftores circumfiftunt va-
lentiflimi,& ad pulfandos verberandosque homines exer
citatiffimi. Quare videamus ne hfc verior fit differen¬
tia, vt Verberare, propnum fit virgarum & flagrorum :
pulfare autem generaliuslit, &ad quoduis tell genus
pertineat: liue gladijs, fiue lapidibus, fluehafta quis vfus
efle dicetur.

Si cui

^o8 Franc.Hotom. in nil. Lib.

Si cui conuicium faBmn.  ] Sequitur 11. Ex conuicio ali- A
cui fado, iniuriarumadionafcitur.l. item apud,i j.§,ii
D.eod. vbi VJpianus ait, Conuicium dici velaconcita-
tione :vela copuentu, hoc eft a collatiope vocum . cum
eniminvnumcQmplures voces conferuntur,conuicium
pppcllari, quail conuocium. Ex quibus verbis mtclligi-
tur, Conuicium dici, fiueplurium vo(es,fiue vniustan-
tum plures& crebra: voccscontumelioleinaliquemmit-
tantur. fiquidem VJpianus eodem loco ratiocinatur,non
omne makdidum conuicium efle,fed id folum quod cum
vociferationc didum eft: (iue vnus, fiue plures dixerint.
quod enim in ca-tu didum eft, conuiciumefle: quod au-
temnonincoetu, nec vociferatione dicitur, conuicium
non propria: dici, led infamandi caufa didum . vtcunque
fit, Conuicium a pluribus vocibus didum VJpianus no-
tat: quod etiam Cicero in Orat. pro Sextio confirmare
videtur, cumita feribit: Sedebat exanimatus, & is qui
antea car.torum conuicio concionescelebrare Idas (ole
bat, cantorum ipforum vocibus eiicicbatur. Loquitur B
de P. Claudio,quern ait cekbrafi'e fuas condones accla-
mationefiiorum grcgalium : qui, cum illead populum
Tribunus verba faceret, acclamare & tanquam accinere
folebant, Priclare,eleganter, diuinc.Nam hanc con-
fuetudincm,quae nota omnibus eft, ibi fignificari facile
crcdiderim:tamctfi vir dodifiimus aliter hunc locum in
terpretetur: vtcunquefit, idem Cicero tn oratione p.ro
Coelio, conuicium defimt maledidionem petulantius
iadatam .

Bona quafi debitorit.  ] Sequitur III- Qui alterius quafi
fui debitoris bonorum pofkflionem impetrauit, iniuria¬
rum tenetur.l.itemapud,i ?.§.(!quis,rf.D.eod. vbi VJ¬
pianus hocampliusferibit: Si quis non debitorem, quafi
debitorem appellauerit iniuria: facienda: caufa, cum in¬
iuriarum teneri. Similiter (i iniuria: facienda: caufa, Seia
domum abfentis debitorisfignaflet, fine audoritate eius
qui concedendi ius, poteftatemve habuit: iniuriarum
adionem intendi pofie, Modcftinusrefpondit in 1 . fi in- C
iuria:,20. D.eod.

Libellum aut carmen . ] Sequitur mi. Ob feri ptum fa
mam alienam Mens, iniuriarum adio nafcitur.l.5. §. fi
quis librum.vbi Vlpian.ait, eum quiidfecift'e damnatus
erit, inteftabilem ex lege Cornelia efle iuberi. ciun ta-
men lex x 11. Tabularum id capita fanxiflet,vt ex his Ci
ceronis verbis e librodeRepub. jm. fumptis, Augufti-
nus libro de ciuitate Dei 11 .demonftrat: Noftra:, inquit,
cotrax 11. Tabula:, cum per paucasrcscapitefanxifient,
in his haucquoque fandendam putauerunt, fiquisadk
tauifl'et, fiue carmen condidtfletjquod infamiam faceret,
fiagitiumve alteri. Pra:cJare. iudieijs  enim ac magiflra-
tuum difceptationibuslegitimis propofitam vitam, non
poctarum ingenijs, habere debemus: nec probrum audi-
re, nifi ea lege,vt refpondere liceat, & iudicio defender
re. Hinc illud Trcbatij apud Horatium :

Si mala condiderit in quern quis carmina , ius eft,
Iudiciumque  . _

Matremfam. aut prgtextatum .  ] Sequitur v. Qui ma-
tremfam. prattextatumveautprsetextatam afiedatur, in¬
iuriarum tenetur.d. 1 -item apud,i j.§.aliudeft.i j.D.eod.
vbi Vlpian. ait, alfedari eum, qui tacitus frequenter fe-
quitur : affiduam enim frequentiam quafi pratbere non-
nullam infamiam . Quibus verbis meo iudicio fignificat,
afledationem proptcrea! turpem effe, quia videatur quis
quafi fcortum in deftinatum locum fedari.

Vudicitia attentata.  ] Sequitur v 1. Qjui alienam pu-
dicitiam attentat, iniuriarum tenetur. d.l. item apud.§.
aliud eft. Vnde intelligere pofliimus, Pratorem appel-
landi verbo vfum efle: cum ait, appellare dici eum qui fer
mone pudicitiam attentauit. Item l.fed eft quxftionis,^.
§.vlt.D.eod.vbiVlpianus hoc amplius fcribit.Si quis tarn
fceminamjquam malculum,fiue ingenuos,fiue libertinos,
impudicos facere attentauerit, iniuriarum teneri. led &
fi ferui pudicitia attentata fit, iniuriarum adionem lo¬
cum habere. Attentari autem pudicitiam dici, cum id
agitur,vt ex pudico impudicus fiat.

Ob iniuriam liberis,quos in ■potentate habemus,rxo

rive,aut nurm noftra, cuius vir noftra inpo-
teflate est ,fa£iam , hac duo concedi-
tur.li.§.ij.& §.vlt. &L).eod.

III. Patitur autem quis iniuriam non folum
per femetipfum , fed etiam per liberos fuos,
quos in poteftate habet. item per vxoremfua:
id enim magispratualuit. I taque fi filiat alicu-
ius, qua: Titio nupta ell:, iniuriam fcceris: non
loliim filiatnomine tecum iniuriarum agipo-
teft, fed etiam patris & mariti nomine. Contra
autem, ft viro iniuria fadira fit, vxor iniuriarum
agerenon poteft. Defcndi enim vxoresa vi-

ris, non viros ab vxoribus, atquiim eft. Sed&
focer nurus nomine, cuius vir in eius poteftate
eft, iniuriarum agerepoteft.

Quos in poteftate habet.] Enunciatio I. Ob iniuriam
liberis quos in poteftate habenms, vxorive noftra: fa da,
nobis daturhac adio. l.pater,41. D.eod.vbi Neratiusait,
patrem cuius filio fada eft iniuria, non cfl'e impedicndu,
quo minus duobus iudieijs & luam iniuriam perfequatur,
& filij. Item 1.2.C.eod. vbi Imp.fcribit, propter iniuria
filix nuptai illatam ,& marito& patri iniuriarum adio¬
nem compcterc.&  l.i .§.2. D.eod. vbi VJpia.hancaffert ra
tionem.-fpedare enim ad nos iniuriam, qua:ijsfit qui vel
poteftati noftra:, velaftedtii Ribiedi  ftwt. Et hoc am-
plius ait, Vfqueadeb iniuriam qua: fit liberis noRris ,
lioflrum pudorem pertingere, vt etiam fi volcntem fi-
lium quis vendiderit, patri fuo quidem nomine compe-
tat imuriarum adio: filij veto nomine no competar,quia
nulla iniuria eft, qua: in volenteni fiat. Itaque Paulus in
l.fiquis, 26.D.eod. Si quis, ait, alium meum ludibrio ha
beat, licet confentientem-.tamen ego iniuriam videor ac-
cipere. veluti fi in popinam duxertt ilium , fi aleam lufe-

rit. Sed hoevtrunque tunc locum habere poteft,quo-
ties ille qui fuadet, animum iniuria: facienda: i.abet. Hjc
ille. Vtcunque autem fereshabeat, intelligendum eft,
patri turn demum adionem dari, cum is ex eo iure agere
vult, quod ex Pnetoris edido r.afcitur. At cum ex lege
Cornelia adio competir, Vlpianusm l.j.§.3. feribit, in¬
ter onines conftare non dari patri adionem ex iniuria fi-
liofam.iliata:fed patri quidem iniuriarum adionem Prx
toriam competere, filio vero ex lege Cornelia . Vnde
notandum ell, ex vno eodemquc fado  dupliciexiurc
adionem conccdi.

Id enim mogispreeualuit. ] Quibus  verbis fignificat, at-
que adeo aperte oilendit,hac  de re dubitatum fuifle.
Caufam autem dubitandi hanc fuifle arbitror, quia fi fi-
liafam. erat, patri adio dabatur: fin minus, ipfi, cui dire-
do adio competebat .Valuifle tamen alia ex parte hoc
argumentum, quod cum eas qua: in mariti manum esn-
uenerant,quia in poteftate ipfius erant,ab ipfo defendi
oportebaf.tum JEquitatis & amiciti*ratiopoftulabat,vt
vxorum honos a viris defenderetur, quia eadem perfona
videntur : & vnius coniugis pudor, alterius pudor efle
iudicatur .

Si flip alicuius.  ] Sequitur 11 • Iniuria filiefam. nupt£
fa da,etiam a viro, patrequeipfiusvindicatur.d.l.i ,§.vlt.
vbi Neratiusait, ex unainiuriaintcrditm tribus oriri in¬
iuriarum adionem, neque u»ius adionem per alium con
fumi.utputa uxori nice per alium iniuria fada cft:& mihi
& patri eius, & ipfi iniuriarum adio incipiet competere.
Vlpianusautem ini. non folum, u.§.4. D. eod. hancra-
tionem aferibit■  maritusenim,uxorefua iniuriam paffa,
fuonomine iniuriarum agere uidetur. Itaque idem in 1 .
item apud,i j .§.fponfum quoque.D.eod.fcribit/ponfum
quoque ad iniuriarum adionem admittendum efle.Ete-

nim

Inftitut. Imp. Coinmentarius. 309

fiim fpeftare ad contumcliam eius,iniuriam, quacunque A
fponfa eius fit. De vxore autem, Paulus in J. eum qui,

1 S. §-i-D.cod. Si, inquit, nupta filiafam.miuriam acce-
perir, &vir & pater iniuriarum agantrPomponiuSreftc
putat, tanti patri condemnandum effe reum, quanti con-
demnetur fi ea vidua effet: viro tanti , quanti condemna-
retur,fieafnnullius poteftate effet: quodfua cuiufque
miuria propriam aftimationem haberet. & ideo fi nupta
innullius poteftate fit, non ideo minus earn iniuriarum
agere po(fe,quod & vir in filo nomine agat.

Sed etiam patris.  ] Sequitur 111 * Nuptia filia patriam
potcftatem nonexunguunt. d.§.vlr. & nos hacde rc fub
tit. Depatriapot. difieruimiis.

Contraautem fiuire.  ] Sequitur mi. Vxor iniuriam
viro faftam perfequi non poteft 1. 2.eod. vndehic locus
defcriptuseft. Caufaautem videtur efie hac: quia vxo-
res virorum ,non viri vxorum dignitatem participant.
Itaquequi niulieris dignitatem violat, fimul mariti di-
gnitate, quain ea inert, violare intelligitur: at no cotra. B
Defendi enim vxores . ] Sequitur v. Non virum ab vxo-
re,fed hancabillo defendi rectum eft.d-l.i. illarn enim
cum ingenij infirmitas, turn etiam pudor, litcs feftari, &
cum forenfibus operis verfarivetat.

Socernurus nomine.  3 Sequitur v i. Socer nurus nomi¬
ne, cilius vir eius in poteftate eft, agere iniuriaru poteft.
d.l i .§.1. propterea autem virum in poteftate patris cfle
oportet, quia per ipfius perfonamhac aftio patri acqui-
ritur . qui fi fin iuris offer, non patri, fed ipfi foli aftio
quateretur. Quodaimitafit,apparetex vnahac iniu-
ria quatuor aftiones nafci:vnam ipfi mulieri, alteram ip¬
fius marito, tertiam patri, quartam foccro.

Ob iniuriam feruo ad contumeliam domini impofi-
tam,bxc aftio conceditur: obleuem tamen iniu
nam non datur. jLt commmi (eruo imuna af
feffo) pro dignitate dommorum eis da - C

tur aftio,qu& non fru£fuario,fedpro
pnelario tantiim concedi-
tur.l.Xv.D.eo.

HIT.  Seruis autem ipfis quidemnulla iniu
riafieri intelligitur, fed domino per eos fieri
videtur,non tamen ijfdem modis,quibus etiam
per liberos & vxores : fed ita, cum quid atro-
cius commilfum fuerit, &quod aperte ad con¬
tumeliam domini refpicitcveluti fi quis alienum
feruum atrociter verberauerit,&inhunc cafum
aftio proponitur. At fi quis feruo conuicium
fecerit,vcl pugno eum percuflerit: nulla in eum
aftio domino competit. Si communi feruo in-
iuria fafta fit: atquum eft, non pro ea parte, qua
do minus quifque eft, ieftimationem iniuria; fie¬
ri : fed ex dommorum perfona, quia ipfis fit
iniuria. Quod fi vfusfruftus in feruo Titij eft,
proprietas Mseuij,magis Matuio iniuria fieri
intelligitur.

Hulla iniuria fieri,  j Enunciatio I. Ob iniuriam feruo
proprie faftam, hac aftio non conceditur. Cuius rei ra¬
tio meoiudicioh*c eft, quia iniuria eft,qua cuiufpiam
dignitatem imminuit. feruorum autem nulla eft digni-
tas: qua de caufa nullum caput habere dicuntur.l.j.D.
de capt. rninut.

Sed domino per eos . ] Sequitur 11. Ex iniuria, feruo ad
contumeliam domini fafta, hecaftioconceditur.l.item
apud,i 5-§.fiquis,27.D. deiniur. vbi Vlp. fic fenbit : Si
quis fic fecit iniuriam feruo,vt domino Faceret:vide do-
minum iniuriarum agere poffe fuo nomine. fi verb non

ad fuggillationem domini id fecit, ipfi feruo fafta iniu¬
ria, multa a Pratorerelinqui nondebuit: maxime G  ver-
beribus vel quxftioni fieret. hanc enim & feruum fentire
palam eft. Hate autem vfqueadeo vera funt, vtidem ali-
quantopoftferibat, fi quis feruum meum verberafi'et,que
alteriuseffe ficputabat,vtfimeumfeifl'et,verberaturus
non fuiffet, iniuriarum aftionem »on ccmpetere.

alienum feruum atrociterverberauerit Sequiturm.
Qui feruum alienum atrociiisverberat,in domini fecifl’e
contumeliam iudicatur, quod mihicerte magis arridet,
quam illud quod Vlpianus eode loco feribit, fi quisatro-
cius feruum verberarit, non debere inultam a Pretore fa
ftam feruo iniuriam relinqui. lianc enim & feruum fen¬
tire, palam effe. Veriim vtcnnque fit, intelligendum eft,
hiscafibus duas aftiones copetereivnam ex lege Aquilia,
alteram dciniurijs. Inter quas qua differentia fit,Vlpia¬
nus exponitm l.prator,7.§.i.D.eod.vbi fic feribit:Quid
ergo de lege Aquilia dicimus ? nam & ea aftio principa-
liter hoc continet: hominem occifum, non principaliter.
nam ibi principaliter dc damno agitur,quod domino da¬
tum eft. at in aftione iniuriarum, de ip/a cgde vel vene-
no, vt vindicetur,non vt damnum farciatur. Sed&m
eandem fententiam fic feribit,in J.item apud,i j.§.fi quis,
33-Si quis feruo verberato iniuriarum egerit, deinde po-
ftea damni iniuria agat: Labeo feribit, eandem rem non
efle, quia altera aft 10 ad damnum pertineret, culpl da¬
tum , altera ad contumeliam.

jit fi quis feruo . ] Sequitur 1111. Ob conuicium feruo
faftum, pugnumve impaftum,non datur hac aftio.l.itent
apud,i j.§.jo.E).eod. vbi Vlpianus att, Pratoremnonex
omni caufaferui nomine iniuriarum aftionem promitte-
re. nam fi leuiter percuflus fit, vel malediftum ei leuiter,
non daturum aftionem. Cuius rei fortaffe hac ratio eft,
quoniam turn non domini, fed ferui folius perfona petita
effe iudicatur. At cum atrocitas accedit, id quod modum
fuperat, pertinere ad domini perfonam videtur.

'Nonpro ea parte, qua dominus.  ] Sequitur v. Ob iniuria
communi feruo faftam, doniims pro dignitatis ipforum
ratione datur hac aftio . Cuimrei ratio mihi aquiffi-
ma videtur. quia quod in difiunftis valet, etiam in con-
iunftis valere par eft. denique fi, vbi maior eft dignitas,
ibimaioriniuria infertur,iniquum effet induobusim-
pari dignitate prjditis parem iniuriam interpretari.quod
fi alterius iniuria maior eft, maiorem quoque ftatui pce-
nam oportet. Hac cum ita fint, tamen Paulus in l.i 6 .
ita feribit: Sed non efi'e equum, pro maiore parte quam
pro qua dominus eft, damnationem fieri, Pedius ait. Sc
ideo officioiudieisportionesaftimandgfunt. Quafen-
tentia quemadmodumeum hoc loco concihanda fit, in-
geniofi viri,quibus in hoc genere difficile nihil eft, nullo
negocio excogitabunt. Interea ift'u ottpi tojtj

Jitiffut-fo/acu.

Quod fi vfusfrucius.  ] Sequitur vi. Ob iniuriam ei
feruo,cuius alienus eft vfusfruftus,faftam, proprietario
1 hac aftio conceditur.l.item apud, 1 j.§.34.eod. vbi Vlp.
fic fcribitiSi vfumfruftum in feruo habeam,tu propricta-
tem,isque verberatus fit, iniuriarum aftio magis pro¬
prietario, quam mihi copetit. Cuius rei rationem hanc
efi'earbitror,quia huiufmodi quaflus extraordinarius,
qui ex ferui verberationecontingit, vfusfruftus nomine
nonrefte comprehenditur.fiquidem vfusfruftusappel-
latione is demum quaftus contmetur , qui vfitatus eft, &
ex feruis communiter percipi folet.

Ob iniuriam homini libero bona fide poffefiio, in con
tumeliam pojjefforisfaftam,ytrique datur
aftio: atferuo alieno^pojfejfori dun-
taxatd.xvS. xxxv.eod.

V. Sed fi libero homini,qui tibi bona fide
ieruit, iniuria fadfa fit: nulla tibi actio dabitur,
fed fuo nomine is experiri poterit :  nil! in con¬
tumeliam

yio Franc. Hotom. in IIII. Lib.

tumeliam tuampulfatus fit. tunc enim compe-
tit & tibi iniuriarum adio. Idem ergo eft & in
feruo alicno, bona fide tibi feruiente: vt tones
admittatur iniuriarum adio, cjuoties in tuam
contumeliam iniuria ei fada fit,

Tgullatibi actio dabitur.  ] Enunciatio I. PerfcCutio in¬
iuria: homini libero , bona fide feruienti fada: , ipfi foli
conceditur.l.itcm apud, i f .§. 3 1 .nam iccirco fieri leruis
iniuria non dicitur, quia eripi eis dignitas non poteft. at
cum ltberishominibusdiredb , & propter ipfos folos con
tumelia fada eft,quia rede cecidit res,& reuera digmtas
illorum imminuta cft,scquum eft illis ipfis adionem dari.

Copetit & tibi iniuriarum.']  Sequitur 11 . Cum libero bo
nafide feruienti fada inpofleflbris contumeliam iniurta
eft, vtriquedaturadio.d- 1 .item apud , 1 y. §. 35. D. eod.
neque enim alterutrius tantum dignitas imminuta eft,fed
pofleflori: quoniam is fuit animusiniuriam inferential li
hero homini, quia rede res cecidit: hoc eft, quiacapax
iniuria: fuit, cumferuis ( vt fuperius dicebamus ) infcrri
iniuria non poflit. Caufe conftitutio: Cum hommem li¬
berum bona fide pofliderem, eum Titiusin meam contu
meliam verberauit. Poftea quam iniuriarum in Titium
egiifem, eumque damnaflem ,coepit liber homo ipfe quo
queeandem adionem poftulare. fntentio: Iniuria'mihi
quoque fada eft. D. Non eft fada. Q^ An fada fit. R.
Quia facerc iniuriam, eft dolo maio & de induftria di¬
gnitatem alicuius latdere. at ego non te,led folum poUef-
lorem petebam, qua de caula li quis hominem liberum
cxcideritj dum putatferuum fiuum: in ea caula eft,ne in¬
iuriarum tcneatur. & li cum feruo meo pugtium ducere
vcllcm, in proximo teftantem inuituspercuflero : iniu-
riaru non tencor. I.3.& 4. D. cod. F. Imo iniuriam face-
re ,eft ita de induftria dignitatem alicuius 3 a:derc,vt li ca-
fu etiam alterius dignitas laefa (it,duplex iniuria numere-
tur.| Dilceptatio ex definitione fcripti nafcitur: Ar. iniu¬
riam facere, lit alicuius dignitatenuetiam per impruden-
tiam violare, dummodo alteriusdignitas petita fit. Nam
vtruinqueconcurrere oportet,vt patetexd. I.3. & 4.vbi
de feruo quasritur, cuius nulla eft dignitas. Eodemque il-
lud pertinet,quod‘fcribit Paulus in 1 . eum qui,i8.§. 3.
eod. Si iniuria mihi fiat ab eo, cui fim ignotus, aut li quis
putet me L. Titium efle, cum (im C.Seitis:pr*ualet quod
principale eft, iniuriam eum mihi facerc velle. nam cer-
tus ego fum, licet ille putet me ahum efle, quam fim.

£ tin feruo alieno.  ] Sequitur m.Vltio iniurie alieno
feruo bona fide polfefii), in polfelforis contumeliam  fa-
df ,foli pofleflori permittitur.d.§. item (1,3 f.  nam iniu¬
ria feruo illata, quatenus feruo fada eft, non vindicatur,
fed quatenus domino fada eft. Quare quoniam hoc cafu
dominus petitus no eft,fed pofleflbqfolus, aquu eft ei foli
iniurie vltionem pemutti, cui foli fada intelligitur.

Talionis & pecuniaria posna lege xii.conslituta oh-

foleuit: [uccejjitque j?rcetona:vt iniuriam paf
fus, litem aHimet: ceflimationem iudex
arbitrio fuo pro dignitatis perfo-
mque ratione slatnat , /.
xv.  §. xxxi. eod.

VI. Poena autem iniuriarum ex lege duo-
clecim Tabularum propter membrum quidem
ruptum talio erat: propter os vero fradhim nu_
maria: poena: erant conftituta:, quafi in magna
veterum paupertate. Sed poftea Pratores per-
mittebant ipfis, qui iniuriam pafsi funt, earn
jeftimare: vt iudex vel tanti reum condemnet,
quanti iniuriam paffus a:ftimauerit:vel minoris^

prout vifiim fuerit. Sed poena quidem iniuria;,
qua: ex lege duodecim Tabularum introducta
eft, in defuetudinem abijt: quam autem Proto¬
res introduxerunt (quo etiam honoraria appel-
latur) in iudieijs frequentatur. Nam fecundum
gradum dignitatis,vitoque lioneftatem, crefcit
aut minuitur oftimatio iniurio. qui gradus eon
demnationis & in feruili perlona non immerito
feruatur: vtaliud in feruo aftore, aliudin me-
dij aftus homine, aliud in vilifsimo vel compe-
dito conftituatur.

Tropter membrum quidem. J  Enunciatio I. Lex duode¬
cim, ob membrum ruptum talionis: ob os fradum, pc-
cuniariam poenamconftituit. Audor Gellius lib. to.cap.
1. apud quem legis verba liereftituo: [ fi iniuriam alters
faxit,"viginti tpuinque aeris’pana Junto .fi membrum r it pit ,
nip eum eo facit, talio efto fi os Jregit  st- * aeris Junto.  ] De
quibus (Ingulatim explicandum eft. Nam ilia tantum
tria capita apud Gellium reperio, qu£ Paulus lib. Sent,
y.cap.6.ficcomplexuseft: Legexn. Tabularum defa-
mofiscarminibus, membris ruptis,& oflibus fradis con-
ftitutum eft. Primum autem caput ad cameras omnesin-
iliriaspertinere, qua: extra membri ofsisve ruptionem
eflentjvel hinc licet intelligatur, quod Q.Labeo feribit,
L.Neratium hominem infigniter improbum fuifieiqui
pro deledamento haberet, os ihominis Jiberi manus lite
palina verberare: eum fecutumferuulum,crumenamal-
iium plenam portitantem: & quemeunque depalmaue-
rat,numerariftatim fecundum duodecim  Tabulas quin-
que & viginti a/les iubebat. Politum igitur hoclic, in -
iurig nomine in primocapite contumeliam omnem que
verberatione, pulfationevc fieret, comprehenlarn eflei
Sequitur fecundum: quod apud Gellium mendose Jegi,
eoque modo, quo prodidimus cafligandum , nemo qui
Fuftum in voce Talio legerit, nifi plane efeus fit, non vi-
debit. Itaque ante quadriennium feriptam hap.c habeo
in Gellio meo corrediunculam, quam idem Gellius pau
16  poll his confirmat verbis: Prelertim cum habeas fa-
cultatem pacifcendi, & non needle fit pati talionem, nifi
earn tu elegeris. Item, Nolo hoc ignores, hanc quoque
ipfam talionem ad seftimationem tudicis redigi necef-
fariofolitam . nam fireiis, qui depacifcinoluerat, iudici
talionem imperanti non parebat, eftimata lire,iudex ho
minem pecunig damnabat.atque ita fi reo & padio gra-
uis,&acerba talio vilafueratfeueritas Jcgis adpecunie
inuldam redibat. Hecilie. ex quibustripheem membri
ruptipotnarn ex lege xn. fuifl'eConftat, autpadionem,
aut talionem, aut muldam. Dcincepsad  tertium acce-
damus: cuius verborumpartem,turn ex eodem audore,
tumexluftinianoreftituere conati funius. Nam vter-
que pecuniariam hoc calit poenam fuifl'e teftatur. Quod
iniurias fadas (inquit Gellius ) quinque & viginti afli-
bus fanxerunt, non omnes omnino ^re iilo pauco dilue-
runt: led iniurias atrociores, vtde ofl'e frado, non li-
beris modo, uerum etiam feruis fadas,impenliore dam-
no vindicauerunt. Verlim qug fumma ilia fuerit,neque
Gellius, neque alius,quod fcianqexponit. Nonnuiiiau-
temquscrunt, cum frangiprope nullum lineofle mem-
brum poffit.quomodo fradi oftisiniuria ab ill  a membri
ruptilecernitur? Quafi uero tinumquodque os, mem-
brum conftituat: & capitis, quod membrum unum nu-
meratur, non ofla lint & plura & uaria. Itaque membra
ab oflibus Plautusin Menechmis dillinguit : Ita mihi
imperas, vt ego huius membraatque, olfa atque artua
comminuam,iilo feipione. Hfcigiturhuiufce legis fen-
tentiaeft, tit olsiscuiufuisquod uel in capiteuel alio in
membro (itfradio,hac legis parte uindicetur. Que cum
italint,illud etiam perfpicuum cflearbitror,locum iilu
ex Catonisoriginibus, quem Prifcianuslib.6. profert: Si
quis membrum rupit, aut os fregit, talio ne proximus co-

gnatus

gnatus vlcifcitor: (lie  enim legendum videtur ) hunc in-
quam locum potius ad gentisalicuuisinftituta, dc qui-
bus in eo libro Cato dil'putabat, quam ad leges xi i. re¬
ferendum ell'c: quoniatnnequeofti frado talio confti-
tuta erat,neque proximus cognatusiniuria vlcifcebatur.

Magna vetcrum ^aupertate.]  Scquitur 11. Duodccim
Tab. tempore , propter rei numarue penuriam , exigua:
mult® conftituebantur. Nam co tempore lata; funt,quo
populusRont.nondummagnam Italic partem obtinens,
agrique colendt Audio contentus, fupremam mltltam
habebat duoruna ouium , bourn vero triginta, vti feribit
Gellms lib.11.cap.i. & Plinius lib.i 8.cap.3. Et vt genio
meo pauiulumin hocdiuerticulo indulgeam, ipforum
tunc manibns imperatorum colebantur agri ,gaudente
terra vomcre laureato,& triumphaliaratore: flue illt ea-
dem cura vomera tradabant, qua bella: eademque dili-
gentia arma difiponebant, qua caftra: fiue honeftis mani-
bus omnia l;Etiusproueniunt,quoniam &cunofius fiunt.
Serentem inuencrunt dati honores Serranum , vnde co- B
gnomen . Arantiquatuorfuaiugera in Vaticano Cincin
nato viator attulit didaturam, & quidem (vt tradltur)nu
do, plenoquepulucrisetiamnutnore. C. Furius Crefi-
nus e feruitutc liberatus, cum in paruo admodum agello
largiores multo frudus perciperet, quam ex amplillimis
vicinitas, in inuidia rnagna erat, ceu fruges alicnas pelli-
ceret venefieijs. Quamobrem a Sp. Albino curulidie
dida, metuens damnationem ,cum in liiftragium tribus
oporteret ire, inftrumentum rufticum omne in forum
attulit, & adduxit filiam validam, atque (vt ait Pifo)be-
ne curatam ac veflitam, ferramenta egregie fada,graues
ligones, vomeres ponderofos, boues faturos. Poltea di¬
xit : Veneficia mea, Quiritcs, hiecfunt: nec poflum vo-
bis oftenderc,autinforum a dducere  lucubrationesmeas
vigiliasque Scfudores.  omnium fententijsabfolutus.ita-
queeft profcdo:  opera,non impenfa,cultura conltaf.Sed
ohcjiam iatis eft: nunc ad piftrinum noltrum redeamus.

Stdpofirembpnetoris.  ] Sequitur 1 n. Iniuriarum poena C
Pra;tornm inftituto prius ci cui fa£ta eft, delude ludicis
arbitrio atftimanda permittitur. Hinc Gcllius eodem lo
cOjPrsetores,inquit,hancabolefcere, &relinqui cen-
fuerunt, miurijsque aeftimandis Recuperatores fedatu-
ros edixerunt.

In defuetudinem abiit . ] Sequitur 1111 • Iniuriarum pee
na, lege xi 1. inftituta,ex vfu fublata eft.

Honoraria appellatur.J  Sequitur v. Pcena Pmorum edi
do tnftttuta, Honoraria vocatur. nam ( vt libro primo
didum eft ) magiftratusa Latinis Honos appellabatur.
Solus autem ex omnibus niagiftratibus Pmor ius con-
ftituebat. Vndeius honorarium appellatum eft.

In iudictjsfrequentatur.  ] Sequitur vi. Pretoria iniu¬
riarum poena Cola  luftiniani tempore vfurpabatur.

Et in feruiliperfona.  Sequitur vn. Iniuriarum atftima
tio pro perfona: ratione etiam in feruis elationem fum-

miflionemqjaccipit.J.item apud,i f.§-Pr?tor,3i.D.eod.

vbi Vlpianusait, multum intereffe quails feruus fit, bo- P
n*frugi, ordinarius, dilpenlator : an verb vulgaris, vel
mediaitinus, anqualis quails. & quid ft compeditus, vel
male notus,vel nota: extrema: ? habebit igitur Pretor ra
ttoneni tarn iniurie, qu£ admifia dicitur, quam perfo¬
rm ferui in quern admifl'a dicitur. & ficaut pernuttet,aut
denegabit adionem.

In j'eruo aSiore. ]  Seruus ador idem dicitur, qui difpen
fator, quipecunijs dominicredendis & exigendis prxeft.
Itaque pro eo qui maximi precij ett.vulgo nnmeratur.At
medij adus homo dicitur,qui neque magna procuratio-
ni,neque etiam infimo mirfifterio prasfedus eft.

Lege Cornelia, in eum cjui alterum pul fault , yerbe-
rauitvc, domumve ip fins vi introijt , iniu¬
riarum ait 10 concediturJ.y. eod.

VII. Sed & lex Cornelia de iniurijs loqui¬
tur, & iniuriarum a&iontm introduxit, qua

3 \1

competitob cam rem, quod lepulfatum quis,
verberatumve , domumve fuam vi introitam
cfledicat. Domum autem accipimus,fiuein
propria domo quis habitet,iiue incondudfo,
vel gratis fiue hofpitio receptus fit.

Iniuriarum afitonem introduxit..  ] Enunciatio I. Qui
pulfatus verberatusve, cuiusve domusvi introita eft, ex
lege Cornelia iniuriarum adionem habetd.y. D.eo. vbi
Ofilius differentiam inter pulfationem &verberationcm
notat, quam fuperiusexplicauimus. videtur autem hanc
legem eo tempore L. Cornelius Sylla tulifl'e, cum Rem-
pub. conftitueret, bellociuili&catdium impunitateac
proferiptione ladatam.

Domum autem accipimus.]  Sequitur 11 .In lege Corne¬
lia,domus nomine etiam conduda&pra:caria,&hofpi-
talisintelligitur.d.l. y .§. i.eod.vnde haic deferipta flint.
Caufe autem conttitutiohivcerit : Cum Titius vi do¬
mum ,quammercede,vtpote condudam, habitabam,
introiiflet, aftionem ex lege Cornelia petere inftitui.
Intentio: Aftio mihi ex lege Cornelia competit.D.Non
competit. Q^An competat.R.Quia lex his verbis fori-
ptaeft, [ d.mumve juarri introitam.  j non eft autem domus
tua, fed conduda . Itaque ft qua compcteret adio , po¬
tius proprietario quam tibi deberetur.F.At mens legifla
toris ea fuit, vt non domum, cui iniuria non fit, fed eum
qui domum inhabitat, fpedarit. Difceptatioexfcripto
& fententia nafeitur, An cum lex Cornelia de domo l'ua
difertefcriptafit,tamen etiam dc quauisdomo,quam
quis inhabitet, intelligenda fit. Vip. ait, deijsomnibus
intelligendam,in quibus quis non momenti caufa inha¬
bitet, licet ibi domicilium non habeat.

In asiimandis iniurijs faffi, loci perfona, membri

ratio conditio j ueperpenditur.Ftrum autem
iniuriam pajfus paterfam.aut fi iusfam.
fit , nullius momenti eft. 1.
rij. &l.yiij.cod.

VIII. Atrox iniuria atftimatur, vel ex fa-
cto: veluti fi quis ab aliquo vulneratus fit, vel
fuftibiis ctefus, vel ex loco; veluti fi cui in thea
tro, vel in foro, vel in confpedtu Prtetoris iniu¬
ria fada fit. vel ex perfona:  veluti fi magifira-
tus iniuriampafilisfuerit, vejfi fenatori ab hti¬
mid perfona iniuria fada fit,aut parenti patro-
no ve fiat a liberis. Aliter enim fenatoris & pa-
r entis patronique aliter extranei & humilis per
for,a iniuria altimatur. Non r.unquam & lo¬
cus vulneris atrocem iniuriam facit: veluti ll
in oculo quis percuffus fit. Parui autem refe rt,
vtrum patrifamilias, an filiasfamilias tails iniu
ria fafta fit. nam & hate atrox aftiniabitur.

A ft im at ht  vel ex facto .Enunciatio I. In gftimada iniu
riafadu primo loco perpeditur.l Prgtor,7.§ vlt.&l feq.
eod.vbi Vlp.& Paulusaitint, Atroce iniuria accipi,quali
contumeliofiorem &maiorem . Re autem atrocem iniu¬
riam haberi, vtputa fi vulntis illatum fit,vel os alicui per-
cuflumivulneris enim magnitudinem atrocitatem facere.

Vel ex loco.  ] Sequitur 11. Loci ratio vbi iniuria fa-
da eft, ipfius £ltimationem aiiget. d.l. Pr£tor. vbi idem
ait, multum interefle, vtrum in folitudme, an in Prfto-
risconfpedu iniuria fada fitiquiaatrocior eft,qu£ in con
fpedu fiat, nimirum quia contempts magiftratiis populi
Rom.maieftasefievideatur. Quin etiam idem Vlp.in 1 .
feq.fcribitiSi quis in theatre,vel in foro que cedat,quan-

quam

Inftit. Imp. Commentarius.

A

3  11  Franc. Hotom. in III. Lib.

qpam non atrociter, atrocem tamcn iniuriam faccre. 1
t'el ex perfontt .~\  Sequitur 111 . Pcrfons dignitas, cui
fada iniuria eft, in ipfius aft'timatione perpenditur.d.l.
Prstor.& ].4.C.eod.vbi lmpp.fcribunt, atrocem fieri in¬
iuriam ei,qui infacerdotioeft,eiusquehabitumatqueor
namentageftat. Quod quidem Demofthenes non pra:-
ternufit inea 3  quam aduerfus Midiam dixit,cum ab eo
cefusdiet in mala, quo tempore ludorum Bacchi curator
erat. dhhd uluti,  inquit, Tspoeyi 70701x70V , 07 t
V) K, <pt) 7 lV, iiffpiftu ■ Siwosugs Ko/vor,Ksd UTsrip o.V'WTav
i&’oMyof . k yip' eis <S'n[s.o 3 ‘vLu ov 7 *.y.i ruiKyaun ptovov
tojitIuj t lui xtfi dc yopuydv vyiTtpiv-^  eft:

lam verb, quod ad illud attinet, Uemottheni, inquit, fa¬
da iniuriaeft: squa & communis} & ad ornnes pertinens
refponfio parata eft. Neq; enim me ilie vt Demonfthetie
tantum eo die vexauit, fed vt xdilem vettrum . Et paulo
poll: s 7 (y 70,Unwxgiiyl ityivdhhcuc rnrtvifpctpcus eJ'i-
KYlii 71  76701V /J.uS'icLS iftuTtuj OVTA, ISlct S'lldw TlsfO-
cntt&v ox 7 v StS'ovar. et  <Te yopnydv ovtci v’j .e Ttpov, i tpopw-  I
via.! ione, tsavSr’ Sera nS'innotv  j vffplocte tpaJivtiau  , S'npo-
ci&i opyiic xgl 7/puopij.c S'iiuuof  eVi 7\>yyejittv.opxAyip 7 (p
ftnyoSsivH, Kg'j yopnylc ufipl^S 70 : 7x70  J’ sVi Tift or 0 hi aif
ovo/xeC-nstt 7 onajJ 7 cu( 7 au; ifpitpouf, oic  sx iainv 01 vop/oi-
idcfbSic igitur,fi meMidias alijs quibufda diebus cum pri
uatus eflem iniuria affeciflet, par efl'e-t eum priuatira poe-
nas luerc . finautem omnibus me contumelijs iftis vexa-
tum ab eo conftat, cum fefto die vefter asdilis eram , par
eft vt publica offenfione ac poena teneatur: fimul enim cu
Demofthene, etiam ledilem iniuria afficiebat • hoc verb
publicum nomen eft. Pneterealioc ijs diebus admifit,
quibus per leges non Jicebat.

Et locus vulneris . J Sequitur 1 v. Locus  vulneris in xlti
matione iniuria: nonnunquam attenditur.d.l. Prsetor.

Vann autem re fen.  ] Sequitur v. Vtrum iniuriam paA
fus pater an fihtisfam. fit, nihil ad iniuria aftimationem
intereli. 1. fed eft quaftionis,p.§.t. D. eod. Cuius rei ra-
tioncm hancefte arbitror, quia patris aut filijfam.no C]
men, non eftnomen dignitatis: Iniuria autem dignitati
foli ac Temper infertur,

Inmianm indicium &ciuile ad litis ceftirnationem ,
effr criminate ad pcenam extraor dinar iam if a
conflitutwm efl,ut itluftres perfonceper »
feqtu Jkas iniurias etiam perpre-
cura tores poffint.l.ult.C.eo.

IX. In furnma igitur feiendmn eft, dc omni
iniuria eum, qui paflus eft,pofle vel criminali-
ter agere, vel ciuiliter. Et fi quidem ciuiliter
agitur iteftimatione fadla, quemadmodum di-
Sum eft, poena imponitur. Sin autem crimina-
liter, officio iudicis extraordinaria poena reo E
irrogatur: hoc videlicet obferuando , quod Ze-
noniana conftitutio introduxit,vtviriilluftres,
quique fuper eos funt,& per procuratorcs,pof-
fint atftionem iniuriarum criminaliter vel per¬
fequi vel fufeipere , fecundiim eius tenorem,
qui ex ip fa manifeftius apparet .

yel criminaliter agere.  ] Enunciatio I. Iniuriarum no¬
mine non modo ciuiliter,verumetiam criminaliter agi-
tur.l.conftitutionibus,37.D.eo.vbi Marcianusait,etiam
cx lege Cornelia iniuriarum adionem ciuiliter mougri
pofl'e, condemnatione aftfimatione iudicis facienda. Ta-
metfi ergo iniuriarum caufl'a non publici iudicij,fed pri-
uati qnerelamcontinet: vtijjfcribupt Impp.in 1.71c.eod.
tamenextraordinariuiudicium criminale conftituitur.

jtefiimatimefalla .] Sequituru. Ciuili iniuriarum
iudicio lis arbitrio iudicis seftimatur.d.l coftitutionibus.

, Officio iudicis extraordinariapana . J Sequitur i .Cri-

1 minali iniuriarum iudicio extraordinaria poena iudicis
officio conftituuur.l.vlt.C. eod.Ordmaria autem poena
dicit, qug certa lege nominatim ac diferte ccrto crimini
conftituta eft. Cum aute nulla lege indicium hoc crimi¬
nale conlfitutum fit, fequitur pcenam efle extraordina-
riam: Quapropter officio iudicis (vt Imp. ait) oius arbi-
trium permittitur . Extra ordinem autem damnarl, Ca-
iusin l.qui iniuriarum,43.D. eod. interpretatur, exilio
aur relegationeaffici,aut ordinemoueri. Item Hermo-
gen.in 1. vlt. Deiniur. Dc iniuria, inquit, nunc extra or¬
dinem ex canfa & perfona ftatui folet. & ferui quidem fia
gelliscefi, dominis reftituuntur .liberi verbhumilioris
quidem loci, fuftibus fubijeiuntur: cercri autem vel exi¬
lio temporali, velinterdiftionecerta: rei coercentur.

Zenoniam conftitutio.]  Sequitur 1111. Zenonis inftitu-
to, illuftres & fupenlluftres perfequi criminaliter fuas
iniurias etiam per procuratores poffunt. l.vlt-C. cod. vbi
islmp.ftatuit, vt non modo iudicium aduerfus alios cri-
1 minaliter per procuratorem intendere }  verumetiam ab
alijs inftitutum fufeipere poflint. Quod autem ad ciui-
lem adionem pertinet> Vlpianus in 1-non folum,i 1 .§.z.
D. eod- Agerequisiniuriarum } inquit,&per fe,&per
alium poteft : vt puta procuratorem, tutorem, csteroi-
que,qui pro alijs folent interuenire. Sed de  criminali
iudicio,aliter vulgoconftitutumeft: vt patetex J.pen.
D.depub. ludic. vbiPapinianusait, ad crimen publici
iudicij perfequendumfruftra procuratorem interuenire:
multoque niagisaddefendendum. Qui fint autem illu-
luitres & fuper illuftres in Commentario verb.iuris, fub
vocedignitatuin expofuimus.

on modo qui iniuriam facitjed & quifaciendam
curauit., bac tenetur afttione. qux actio dif-
fmulatione fic extinguitur, vt refii-
tui pojtea nonpoffit.Lxi.

X. Non folum autem is iniuriarum tenetur,
qui fecit iniuriam, id eft, qui percufsit: verum
ille quoque tenetur,qui dolo fecit,vel qui cura¬
uit, vt cuius mala pugno percuteretur, Msec
aftio difsimulatione aboletur: & ideo fi quis in
iuriam dcrcliquerit, hoccft,ftatim paffus,ad
animum fuum non reuocauerit: poftea ex poe-
•nitentia remiffam iniuria non porerit recolere.

Qui} fee it iniuriam.  ] Enunciatio I. Non mo do qui  per-
cuflit, fed & qui percutiendum curaui t, hoc iudicio  te-
netur.l. non loJum,i 1. D-eod.ex cuiusprincipiohsecad
verbum deferipta funt.ItaqueSq.Vlp. ita fcribtt:Si man
datu meo fafta fit alicui iniuria,plerique  aiunt,ta me qui
mandaui, quam eum qui fufeepit, iniuriarum teneri.

Difftmiilationeaboletur. ]  Sequitur 11. Iniuriarum adio
diffimulatione extinguitur.d.l.non (olum.§.i .vbi Vlpia.
fcribit, iniuriarum adionem ex bono & aiquo efle,& dif-
fimulatione aboleri. Cuius rei ratio fortafi'e eft hate,
quia cum diffimulatio ,condonatio qugdam iniurigefle
videatur : turpe efletrepeti quod femelcondonatum eft.
eamqueinterpretationem, turn humanitatis, turn etiam
communis pacis & ocij ratio poftulat. Qua decaufa Le-
no in Adelphis Terentij, ciim ab adole/cente Aefchino
verberatus efl'et, profedionem tamcn in Cyprum para-
tam haberet: ac dubitarct, vtrum mercatum maximofuo
detrimeixto relinqueret,& fitain iniuriam perfequeretur,
an verb adionem in fuum reditum differ: et,fic inquit:
eo ad mercatum yenio, damnum maxumum eft
7 {Hncfi hoc omittam , vbi illinc rediero, aSlum agam.

IXffhil eft, rcfiixerit res. nunc demnm venis  ?

Cur paftus} vbi eras  ? vt fit fatius perdere.

Quam aut hie nunc manere tamdiu , ««£ turn perfequi.
Qpinetiam ex eadem Comcedia hoc ammaduerti, in
iudicio iniuriarum moris fuifl'e, vt interdum qui iniuria

fe feci fie

fefeciffe fateretn'r, rta mu hum euitaret, fi honorem, vt
nunc loquimur,aftori refticjeret. Sannio:

Ego leno fan at ita. vt vjqitam fuit fide quifqttam optima.
Tuqmdte pofteritta purge <, mile banc iniuriant mibi.
fact am efejbuius non facia crede b  .c,ega men ins perfeqttar
"JHeque tu eerbis folues vnqitam^quod re mibimalefecerts.  '
Hput ego vefira bfc,nollem failttmtdabitm iufiurandu^ejj'c te
tndignu iniuria bactindignis citm egomet fim acce- tut modis.
2 \(o)»r*«ec<«»er;t.]Set]iixtur 111. Qui iniuria pafius did!
mulacjcius poftenor adione petere no poteft.d. l.no folii,

DE OBLIGE T 10 BP'S , ifV UE

QVASI EX DELICTO  NASCVNTVR.

acceperit, legclnlia rcpetundarum teneri conftat, cxj.j.
& q.D.ad leg. lul. repet.

Is, cuius ex ccenaculo deiecturn effufumve aliquid ali
cui nocuit. fi damnum dedit duplumifi liberum oc
cidit, l. aureos:fi Ixfiitantumquantumiudex
arbitrabilur, prxdabit. M qui in riapof;-
tum fujpenfum ve id babet, cuius nocere
cafuspojjit, decernaureismultaiur .
d.l. v. & 1.1.& pajf.D. de bis,
qux deiecer.yel cjfud.

Inftitut. Imp. Commentarius.

A

TlTVLVS XXXI.

Quimfi per imprudent’am iudicando litem fuam
' fecit,quafi ex delict j  obligatos,an itraria pte¬

rm mulct aturfv §.:t; J . D.dc oblige? act.  •
l.vlt.D. ie extraord.cogr.it.

I. Si iudex litem fuam fecerit, nonproprie
ex maleficio obligatus videtur, fed quia neqiie
ex maleficio, ncque ex contradlu obligatus eft,
& vtique peccaffe aliquid intclligitur, licet per
imprudentiam: ideo videturquali ex maleficio
teneri :& in quantum de ea resquum religion!
iudicantis uidebitirr,poenam fuftinebit.

Litem fuam fecerit.]  litem fuam facere Ineex male iu-
dicando propterca dicitur, quia caufain cius, fecundum
quern male pronunciauit,fufcipere cogitur,eamque quafi
fuam defcndere. Cicero lib. deOrat. z.  Quid fi cum pro
aitero dic.is, litem tuam facias, &c. Id autem turn dolo
malo,turn etiam per imprudentiam accidie.Vlpianus in.l.
filiusfim.x f. D.de iudic. Iudex, inquit, tunc litem fuam
facere intclligitur ,cum dolo maloinfraudem legts fen-
tentiam dixit. Dolo malo videtur hoc facere * fi euidcns
arguaturcius vel gratia, vel inimicitia, veletiam fordcs.

Licet per imprudentiam.]  Enunciatio 1. Iudex male per
imprudentiam ludicando,litem fuam facit.l. j•§.£ iudex.
D- de oblig. & ad. L vlt. D.de extraord. cognit. vndead
verbum hie locus deferiptus eft.

Quafi ex maleficio teneri.]  Sequitur 11.Qu 1 litem facit,
quali ex delido obligatus intelligitur, d.l. 5.nam Impru-
dctia,Cpecies  eft culpe,  Culpa autem pars quedam delidi
eft.quarccum harccaufa longiflime a contractu abelfet,&
quoniam culpa tota eft, petiusque ad partem quandam
delidi accederer,re/ponfum eft, iudicem quafi ex delido,
aftridum effeihoc eft, Prarrorem in fadum adionem ad-
uerfus eum daturum, perinde quafi obligatus ex dehdo
fuiflet. Quid igitur dim dolo malo litem fuam fecit ? & ;
fuperius didum eftiniuriarum adione teneri.Qua cx rc
intelligitur primum, culpam a dclido eo diftingui, quod
in hoc dolus eft, in ilia non eft. Deinde has obligationes
iccirco quafi ex delido natas dici,quia poena damnato fic
imponitur, vtfi dcliquiftet :cum tamen eius fadum pro-
priedelidum appellari non poflfit.Qnod cumitafit,queri
nocloco debet, de medico qui perimperitiam & culpam
leruuintcrfecit, vtrum ne hoc illius fadum adpriuatoru
delidoruordincreferripoftit’Qua de re quid noltriiudi
cij efiet, fuperius fub tit.de lege Aquilia fignificauimus.

Quantum de ea recequum.]  Sequitur x i x. iudicis litem
fuam facientisarbitrana, iudicantisq; poteftati permilfa
inulta eft. d.l. y. Nam eftmdolo malo nihil commiferir,
fed per imperitiam lapfus errore fit, arbitrio iudicantis
permittendum eft, arftimarc , & multam ad damm illati
rationem accommodarc. Quod fi largitione vel gratia
inductus perperam ludicalfet, Imp. Conftantinus in 1.2.
C.de poen-iudic. ftatuit, vt & fumptus litis rellituat, & in
litis arftimationem damnetur. Quinetiamli pcctiniam

11. Item is, cx cuius ccenaculo, velproprio
ipfius,vel condubto, vel in quo gratis habitabat,
deiebtfij, effufumve’aliquid eft,ita ut alicui noce-
B retur: quali ex maleficio obligatus intelligitur.
Ideo autem non proprie ex maleficio obligatus
intelligitur: quia plcrunque ob altcrius culpam
tenetur,aut ferui,aut liberi. Cui fimilis eftis,qui
ea parte, qua vulgo iter fieri folet, id pofitum
aut fufpenffim habcat quod poteft (fi ccciderit)
alicui nocere: quo cafu poena decern aureorum
conlhtutaeft. Deeo verb quod dcieblum effu-
fumveeft, dupli, quanti damnum datum fit,con.
ftituta cftablio. Ob homiriem verb liberum oc-
ciftun, quinquaginta aureoru pcena coftituitur.
Si verb. viuat,nocitumq; ei die dicatur: quantu
ob cam rein aequum iudici videtur', actio datur.
Iudex autem coputare debet merccdes medicis
; pi'i'ftnas, ceteraque impendia,quaein curatione
labia funt-.prxtereaoperarum quibus caruit,aut
cariturus eft ob id,quod inutilis eft fabtus.

Ex cuius ccenaculo.]  Caenaculu,pars eft domus fuperiort
vt in Commentarioverborum iurisexpofuimus.

VeieSium ejfitjim ve aliquid. ]  Enunciatio 1. Is cuius ex
ccenaculo deiecturn qui alicui nocuit, quafi ex delicto
obligatus eft. 1. j. § isquoq;. D. de oblig.& act. vndead
verbum hie locus delcriptus eft. Ite 1.x.D.de his qui deiec.
vel eftiid.vbi Prartorisedictumrefertur:& eiushaferatio
ab Vlpiano traditur, Pub lice enim vtile efle, fine metu &
periculo per itinera com mean.

Velproprio ipfiu 3 ,vel conducio.]  Sequitur x i  .Vtrum ccr-
naculum proprium,atit conductum, aut gratuito concel-
fum fit, nihil intereft.d.l j.& d.l. i.vbi etiam Vipian air,
hancinfictum actionem in eum dari,quiinhabitat,cum
quid deijeerelur veleffiindereturinonindoniinum |difi:

1  culpam enim penes eum efie.prsterea,hofpitehacactio-
ne non teneri: quia ibi non habitat, fed tandfper hofpi-
tatur. venim ilium teneri, qui hofpitem reccpcrit.

Tlerunquc ob altering culpam.]  Sequitur i x x • Hare obli-
gatio quoma plerunqj alterius ex culpa nafenur, iccirco
quafi ex delicto cotracta intelligitur d.l. $ ■  quod tame no
ita mtelligendu arbitror,quafi fi dnsipfeefiudiflet,cx de¬
licto tencretur. fi modop imprud tia, ac nocofulto &dc
indullna id fecillet.Na fi lua fpotedeieciffet,veliniuriam
vel ex lege Aquilia tencretur. Atfi per imprudenna, qm
etia culpa lege Aquilia coercet ,exi(fimarc equide ante-
hoc Prftoris edictu iuris fuilfe, vtlegis Aquilif actio g-
mitterct.Sed quonia prgtor hoc edictu colcribes,id quod
plcrunque vfuueniebat,fpectauit, atquead id luumedi-
ctum accomniodauit,benignius eft etiam in dominum

imprudentia lapfum hanc folam actionem dari.

Tofitum autJuJpenJum.  ] Sequitur i v. Qiii via  pofi¬
tum (ufpenliimve id habet,cuius nocere cafus poftit,
quafi ex delido in deccm aurcos obligator.Li.D.de his
qui deiec. vbi Vlpianus ait, nihil referre, vtrum pubheas
4  D d locus

314  Franc.Hotom. in ill.  Lib.

locus fit, an verb priuatus:dumtnodb per eum vulgoitcr
fiat . Quia iter facientibus profpicitur, non vijs publ cis
liudetur. Item in I.5 .§.fupra,eod.vb; idem feribit, poli-
tnm habere etiam eum rede videri,qui ipfequidem non
pofuit, verumab a ho pofitum patitur. quare fiferuus po-
fuerit,dominusauteni pofitum patiatur,non noxali iudi-
cio dominum, fed fuo nomine teneri.

Deictlum ejjufum vt eft.]  Scquitttr v. Cuius ex coenacu-
lodeiedum quid eft,,'is damni dati duplum prxflare
cogitur.dd.quod optima ratione conftitutum eft:quia pa-
terfam.eorum quosindonuim fuam recepit,culpam pra:-
ftare debet :eosque quid offici; communis ratio poftu-
Jet, admonerc .

Ob Ijominemvero liberum."]  Sequitur vi . Cuius ex coe-
naculodeieftum quid,hominem liberum occidit,isquin-
quaginta aureisifi Isfit tantum,iudicisarbitriomultatur,
d.l.i .vbi VJp.ait; Si homo liber penjt, damni atftimatio-
nem in duplum iccirco non fieri, quia in homine libero
nulla corporis atftimatio fieri poteft.Qua decaufa popu-
Jaris ha>c adio dicittir, quia & cuims conceditur, & ei cuj
conrefia eft hate petunia attributtur 1. j.§.hxcautcm.D.
cod.& l.vt ficui,i 2.D.deverb.fignifi.

Si -peri miuat  ]Defcriptustras ex ptorisedidoin d.l i.

Index autem cumputare.]  Sequitur vi i .In hac litis atiii-
mationecuratioms fumptusSt operarum amiffio compu-
tatur 1 . vlt. D de his qui deiecerunt. Ciimenimhuius
damni caufam deieftor attulem, atquum ell vt id quoque
in rationem inducatur.

Ex fuperioribus tribes filufam. quafi maleficqs,
non in patrem,fed in ipfum, iudicium
conceditur d.l. v. & d.l.i.

III. Si filitisfamiliasfeorfumapatrehabita
uerit,& quid ex ccenaculo eius deieftu effufum-
ve fuerit, flue quid pofitum fufpenfumve lia_
buerit, cuius cafus periculofus eft : Iuliaro
placuit,in pattern nullam effe aftionem,fed cum
ipfo filio agendum effe.Quod & in filiofamilias
iudice obferuandum eft, qui litem fuam fecerit.

Seorfum a patre.~\  Quod & infolitum, & reprehenfioni
obnoxium fuilfe,locus in orat.pro Cfliodemonftrat.Re-
prehediftis,inquit,a patre quod femigrarit,quod quidem
in hac attateminime reprehendendueft.qutcum ex Rei-
pub.caufaelletm hiquidemokftani, fibi tamegloriofam
vidoriam c6(ecutus,& per ftatem magiftratus peterepofi.
fet,non modo permittente patre,fed etiam fuadente:& efi
domus patris a foro longe abefl'et, quo facilius & noilras
obire domos, & ipfi a futs coli pofl’et, conduxit in paiatio
non magno domum.

Ex canaculo eius deie£h <m.] Enunc. I. Ob deiedum cffil
fumve quid exfilijfam-feorfum habitants coenacuJo,non
in patre,fed inipfumdaturadiod.h5.Deobl1g.vnde hgc
totidem verbis deferipta funt, vbi & Iuliaoi mentio eadc
fit quf hoc loco. Item d.l. 1 .§.fi films: vbi Vlpianus ait,ic¬
circo in patre de peculio adioncm no dari, quia ilia adio
ob eas obligationes inllituta cft,qu£ex contradu nafeun-
tur: hoc aut cafu non ex contradu, fed quad ex maleficio
filiusfa.obligatus eft.Caufg igitur conllitutio hate erif.Cu
filiusfa. feorfum habitaret, & ex eius gdibus deiedu quid
eflet, qugrebaturnum qua adio hoc cafu dari pellet. In-
tentio eius in quern quid effufum erat: A dio de peculio
in ipfum film roihi copetit D. Non competit. Q_. An co-
petat. R Quia ilia non adnerfus filiosfa.fed aduerfus pa-
tresfa, obfiltorucontradusinftituta eft. F. Attamcn ne
culpa h^c impunita fit,gquitatis ratio poftulat,vt aduerfus
ipfum (ilium conceditur. Difceptatioex iuns equitatisqj
cotentione nafcitur-.Aii cum proprie aduerfus patresinfti
tuta fitjtamen ^quitatis caula in filiumfa. concedenda fit.

Siue quid pofitum.]  Sequitur 11 .Ob id pofitum fufpen-
fuinvc ex filijfam. domicilio , cuius cafus periculofus eft,
judicium in ipfumfolum dabnur.d.l.j_.

A Ei infiliofam iudice .] Sequitur 111. Si filiusfam.litem
fecerit,no pater, ft dipfe mdicio tenebirpr.J.vlt, D.deex,
traord.cegmt. Cuius ret ratio cade eft qua fiiperms dicc-
bamus: qimniam adio dt peculio turn demuin in patrem
datur, cum films ex contradu obligatus eft.hic autem cx
quafi dehdo tenebatur , quippe qui temereS imperite
(ententiam pronunciarat.qtif lpfins culpa quia nuJJaalia
ratione cocrccri poterat,iccirco inftitutitm eft, vtadugr-
fus ipfum in fadum adione agi liccat.

'Nautd,caupones,(labularii,ex operariorumfuorum
damno, quafi ex deh&o obligantur. Danturq;
fuperioribus omnibus de caufis in faiium
athones, etiam hatred! :at non in heerede
d.l.y.rn fin.& l. ; .& paff.naut.caup,

II11. Item excreitor nauis autcauponceaut
® ftabitli detJidoloautfurto,qiiodinnaiiiaiitcau * damno
pona aut ftabulo fadhjm erit, quafi cx maleficio
tenerividetur: fimodoipfiusnullum eftmale-
ficiumifed alicuius coram, quorum opera naue
aut caupon a aut.ftabulu exercet.Cum enim neq; !

ex malefieio,neq; ex contraftu fit aduerfus eum
eenftituta hie adtio, & aliquatenus culpas reus
eft,quddopera malorum hominum vteretur:
ideo quafi exmaleficio teneri videtur.In his au-
te cafibus in fa£th  adiio epetit, quat hatredi qui¬
dem datur, aduerfus hxrede autem non copetit.

Ecri'.m quorum opera.] Enunciadol.  Natite, cauponcs,
ftabularij, ex culpa eorum quorum opera  vtuntur, quaff
ex dclicio 0bligantur.h5.in fi-D.de oblig.& act.vnde hie
i locus deferiptus eft.nam fiipfi deliquilient,propria & di¬
rects  actione tenerentur. at nunc turn etiam tenentur,
cum illorum culpa nulla eft: vt feribit Vlpianus in 1 .3.D.
naut.caup. ftab.hoc eft ,al.a nulla pr^t r quam quod im-
proboruni hominum opera vfi funt-.v pofteriusdicetnus.

De damno aut furto.  ] Sic correximus,Florentini codicis
auctoritarc m fecuti, Si  fententiam legis quinte, D- naut.

- caup.vbi Caiusficfcribit.'Qiiscunqucde furtodiximus,
eade& de damno debet inteiligi. no enim dubitare opor
tet, qu ; n is qui fahmm fore recepit, noiiloJum a furto,,
fed enam a damno recipcre vidcatur.

Opera m. lorum hominum.]  Sequitur 11. Vti malorum  ho
minimi opera culpas fpccias queda eft.i.vlt.D. naut.caup.
vbi Vlpianus ait , nc.n-immerito exucitorem fadum
fuorum hominum pratftare,cum ipfceos fuo  pericuload-
hibuent • Quod enim Cicero Verrina quarta de ijs qui
cum imperio in prouincias proficifcuntur,fcribit, in hoc
quoquegenere veriflimum eft:Siinnocentes exiftima-
} ri voIumus,non folum nos abftinentes,(ed etiatn noftros
enmites praftare debenus.

In fa&uma&io.  ] Sequitur 11 j. Supcrioribus omnibus
cafibuj,infadum adio conccditurd. 3.§. 1 .D. naut.caup.
hvIt.D.de exrraor.cog,mt.l-5-D.decblig.&ad.Propte-
rca autem in fadum adio eft, queniam certa aliqua for¬
mula cafto ifti omnes comprehend! nuJJo modo potue-
lunt.Itaque libertatemPra-torpeimifitadoriiatbitno
fuo rem omnem vti gefta circt, narrandi: qua lie caufa in,
fadum adioncsappellari, multis Jocisdocuimus.

haredi quidem datur.  ] Sequitur 1111. Ex fuperioribus
caufis hatredi quidem datur adio, in hgredem vcro non
datur. 1 .5.§.hjcautem. in fine-D.de his quideiec. vel ef-
fud.nimirtim ejuia poenalis omnibus bifee cafibus adio eft.

Poenales autem adiones fub tit. de per pet. & temp. ad.
propterea diximusin heredesnon dari, quia non iquum
eftheredem exdefundi delido miuimc locupletatum,
poenam ab eo debitam fuftinerc.

FINIS LIBRI TERTIL


INSTIT VTIONV

IVRIS D IVSTIN1ANI

L 1 B E 1 1 I I.

D E

5Q8SS3BGGS?
ACTIONIBVS.
T I T V L V S I.

lAffionis definitiQ,eiufdemque fumtna & bipartita diuifto,vtalia inperfonam fit, aduerfus eos, qui ex
con tracing th clove obligati funt : alia in rem, aduerfus eos,quibus nulio lure obli-
gatis reialicuius controuerfia mouetur. i.$i.&xxv.Deoblig.&aci.

Vperbstj  vtcka-
ctionibus loquamur:
Adtio ante nihil aliud
eft* quam ins perfe-
quedi in iudicio quod
fibi debetur. Omnium
autem aftionuin. qui-
bus inter aliquos apud
indices, arbitrosve de
quacunq; re quaeritur:
fummadiiufio  in duo genera diducitur: aut e-
nim in rem funt, aut in perfonam. Namque agit
vnufquifque, aut cumeo, qui ei obligatus eft,
vel ex contra<ftu,vel ex maleficio: quo cafu pro-
ditte funt actiones in perfonam, per quas inten-
dit aduerfarium ei dare, aut facere oportere, &
aalijs quibufdam modis.Aut cum eo agit,qui nul
lo iure ei obligatus eft, mouet tamen illi de ali—
qua re controueriiam : quo cafu proditie actio-
nes in rem funt: veluti fi rem corporalem posfi-
deatquis, quam Titiusfuam effe affirmet: pof-
feifor autem dominum eius fe effe dicat: nam ft
Titius fuam effeintendat,in rem adio eft.

S FpercfL]  Hoc effe Jibri qtiarti principium debere ,
fuperius in argumento demonffranimus . Mirum eft
auiem Iuitinianu in l.vlt.C.de pr.rfcript.long. temp,
itafcribereildeo noftri maiores fubtiliflimoanimo &di-
uino quodatn motu ad abtiones & earu iura perucnerut,
vt incorporates confhtutg poffint vbicunque iusfuum&
effedtum corporalem extedere. Quid emm fi feruitutem
nobis deberi intendamus? an adio incorporalisinftitui- D
tur,vt corporalis eft'edtusconfequatur?

Insperferpiendiiniudicio.']  Enunciatio I. Ins perfeque-
di iudicio quodfibi debetur , adtio dicitur. l.nihil aliud,

51 .D.de oblig. & abt.& 1.6 .in fi. D.de negot.geit.vbi Iu-
lianus ait,eum qui adtionem non habet, facultatem iudi¬
cio aliquem conueniendi non habere. Quod vt planius
intelligipoffit,altius pauIo rem omne,&,vt dicitur, a ca-
pite repetendam exiftimamus. Adtio cum ab agendo di-

dta fit,generalifignificatione,quicquid omninoagifolet,
compledtitur. Itaq; & hiftrionum,& oratorum,& fabroru
adtionem dicerefolemus. Verumin lurifconfultorufcri-
ptis facile eft intelligi ,ad eas adtiones contractam banc
efle fignificationcm,que ad ms pertinerentihoc eft,ad eos
ritus,qui a Iunfconfultis excogitati funt: veluti r.exum.

emancipationem, mamrniiffionem per vindictam,ceffio-
nem in iure, tc-ftamentum per as & hbram , & fi qui funt
generis eiufdem . Porro cum ilia omnia certaverborum
conceptione fierer.t, tandem confuetudine loquendi res
ed perdu fla eit, vt Adtio vulgd pro formula & conce¬
ptione verborum diceretur.Ctiius reifatismulta in Com
mentario verborum iuris exempla protulimus.Quia verb
inter iuris actiones ilia principem facile locum obtinet,
qua pertinet ad iudicium iiiftituendum,( turn enim ciuis
Romani qui inuitus rapittir, ius ac libertas imminui quo-
dammodb videtur ) propterea factum eft,vt actionis ver-
bofimpliciter prolato,formula perfequendi aliquem iu¬
dicio intelligeretur. Eavero duplex eftmam & eius qui
ad indicium prouocat, poftulatio: id eft, quirecuperato-
res a protore poftulat, qui de lite (ua cognofcant,proprie
Actio dicitur: & rurfus Pretoris formula iudicium dan-
tis,Actio appellatur. Vtriufq;autc exempla proferemus.
Cicero in orauone pro Cecina: Actio eft in auctorepr^-
fenteiQuando te in lure confpicio, &c.Idem libro de na-
tura Deorum tertio; Inde ilia actio, Ope confilioq; tuo
furtu aio factum effe. Et profecto ita eftivt Agere proprie
fit,dealiquo apud alteru queri.&,vt vetercs loquebantur
poftulare. fiquidem poftulareapud alterum folemus, ex-’
poftulare apud ilium ipfumde quoquerimur,vt Donatus
fcribit.Tametfi plus effe  Agere,quam Queri,locus hicex
oratione pro Cabodemonfirat: A quo quaram , fi pro-
dieritjprimum, cur fiatiin nihil egent: deindc, fiid queri
quam agere ma'uent,cur produdtus a vobis potius quam
ipfe per fetldem in ea pro CacinaiSi te liodie domu tuam
redeuntem armati homines aditu prohibuerint, quaro
quid afturus fis?Item:Quid ergo efi?impune fecima quid
agas mectim ex iureciuili ac pretorio,non habes.ftermSi;
tu folus prohibitus & a tuis adibus vi atquearmis perter-
ritus fisivtrum hanc aftionem habebis, qua nos vfi (minis
an aliam quampiam?Itein,Huiufce rei vos ftatuetis,nulla
efleadtione,nulli experiundi ius conftitutum?ftem:Quid
negligentius roaioribus noftrisdici potefi, qui tanta: rei
prxtermiferint aftionc? Scd innumera funt eiufdem mo¬
di exempla, ex quidem intelligitur, aftionem proprie &
principaliter eius efle qui ad iudicium prouocat :  & apud
Prxtorem his vtitur verbis, Aio te mihi dare facere opor¬
tere. Hanc rem ex iure Quiritium meaefie aio; & fi qua
lint in eodem genere,Eamq; fignificatione,aftionis veibu
hoc loco definiendu effe, patet ex diuifione proximaiqua
eafola diuiditur adtio, quxapud prartorem vfurpatur: vt
mox docebimus. Qua de caufa definiri non incomode fic
poterit 3  vtditatur effe formula conceptiove verborum,
quibus iudicium a Prstore ccrta de catifa poftulat nr.
lam verb formulam , qua PrEtor in dando iuoicus
vtebatur,adtionem appellari, quisrgnorat ? veluti cum
fic loquitur,!. [uBnuius index efi«.  ] Si pateret fundum
Capenatem P.Seruilij efle,neque is fundus eia Scmpro-

Dd i mo

x  1 6  Franc. Hotom. in III I. Lib.

nio reftituatur, turn Sempronius damnetur : tjiiam for-
mulam Cicero Verrina quarta commemorar. in qua ea-
dem oratione ficfcribit: hiiixit fe(e iudicium iniuriartini
non daturum: ipfiautem nulJms adionem rei fcfc datu-
ruin. Sed multo planuis Cornificius libroad Heren. i.
H.rc partitio legitim* conftitutionis, his de caufis raro
venit in iudicium , quod in priuata adione pr*tori*ex-
ceptiones hunt, & caufa cadit is, qui non quemadmedum
oportet egerit. Cicero etiani lib.de arte Rhct. z.  Nam &
pr*tons exceptionibus,inqu it,multe cxeluduntur adio-
ncs. Verum h*c qtiidem hadenus: qu*iccircoa nobis
pluribus verbis dilputata funt,vt intelligcrcmus Iufti-
nian. autpotius CcJliim ,a quoh*c fumpta funt, fyajj)
hanc definitioneni ad pofteriorem lltam fignificationem
accommodaflc: cum ait, Adionem efl'c ius perfequcndi
iudicio quod libi debetur.Ius enim cum dixit,poteftatem
intelJexit a Prstore datam, caufam fuam apud rccupcra-
toresagendi l.z. C-de formul.fublat. Tametfi dubitari
poflet, quamobrem actionem, qu* formula elt, dixiflct
efle iusiquod abillo pinguius fadum die arbitrorhacde
caufa,vt fimul extraordinarias adiones comprehenderet:
qusproprie PcrfcCutionesappellantur.l.pecuni*, 178.
l).de vcrb.fignifi.nam in illisformularum conceptio non
obferuatur, inquit ibidem Vlpianus, & in 1 .adio. D.de
negoc.geft. Conftat autem poitrcmis tcmporibus omnia
fere iudicia extraordinaria fuifle §.vlt.infra,de interdid.
l-i. C.de formul. fublat.vt, etiam fi Cell’usita Icripiiflet,
quemadmodum veriflime dcfiniri adiopotuit, Adio eft
formula iuris fui recupcratorio iudicio perfequcndi, ab
eo qui legis adioncm habet, data: tamen debuerit lufti-
nianus temporisfui rationem ducere, Porro autem quo-
niam ius eft multiplexiftquidem Vfusfrudus eft ius vten-
di fruendi: Via eft,ius eundi anibuJandi: Adus,iusagen-
di propterea in definitione additumeft [ perfequendi. ]
nam fi quidem perfonalisadio eft, Temper obhgatam per
fonam inlequitur, donee id, quodcontendi,ta'lequatur:
fin verb in rem,perpetuo rem iplam infedatur,cuiu(cun- (
que in manum vel pofleflionem peruenerit: & quantum-
uisftepepoflefformutetur l.adionum. D.deoblig. &ad.

& 1 .penult. C. eod. Sed qu*ri poteft, cum bonorum pof-
feflio fit ius perfcquendi, 1 . 3 . D-debon-poil. ecquid inter
Vtramque differenti* fit. Et refpondetur hoc pr*cipue
interefle,quod bonorum pofleflio non magis eft ms,quam
obligatioihoc eft, non magis in agendo, qudm in patien-
do confittit. fiquldem & commoda & incommoda omnia
compleditur. l.i. z.& 3. D. eod.itaque bonorum poflef-
for, nonminusacreditoribusconueniri, quam debitore?
conuenire poterat. Adio verb in agendi tantum potefta-
teconfiftit: nec vllam obligationem adiundam habet.
Pr*terea bonorum pofleflio non decernit iudicium re-
euperatonum: imbpoteftatem tantum permittit,iilud
poftmodum a Prxtore poftulandi : vt in perfequendis
quidem rebus,bonorum pofleflio fine adione inutilis
fit: adio verb iudicium recuperatorium adiundum ha¬
bet. Iam verb quoniam ius perfequendi eft multiplex, vt D
perfequcndi holtem , feruum fugitiuum , debitorem, qui
foro ceflit, iccirco additum eft [ in iudicio.  ] vt intelliga-
niusadiones in iure quidem a Prxtoredari, in iudicio
verb apud recuperatorcs exerceri.nam In iure, & In iu-
dicio,ficdifterunt,vt illudad Pr*torem,hocad Recupe-
ratores pertineat.Cicero lib.de arte Rhetorica,z.Tranf-
lationes in iure plerunque verlantur. Ibi enim & exce-
ptiones poftulanturj&certoquodam modo agendi po-
teftasdatur :& omms conceptio priuatorum iudiciorum
conftituitur: qu* autem in ipfisiudicijs rarius incidunt,
ciufmodi funt, vt per fe minus firniitudmis habcant.Qui-
busex verbis,locusfimilis Cornificij lib.ad Heren-i.cor-
rigandus eft: vbi fic legitur; Hac parte conftitutionis Gr*
ciin iudlcijs,nosin lureciuili plerunque vtimur. Tol-
lendam enim vocem [ ciuili,}  & llle Ciccronis locus fimil
limus, & qui paulo poll apud Cornificium fequitur: de-
monftrant.Dabat igiturrecuperatoresPretor,apud quo*
ita caufam vterque luam exponebat,vt tandem fecundiim
cu,cuius caufa probabilior vidcretur, lis daretur. Super-

eft in definitione nolira , [ quod/ibi debetur :1  qu* cPu¬
la !a n ibi ceric,vt verb dicam, ron omnino latiifacit, vi-
deturque hoc airpbus addendum, [JuumvceJl.  J Cum
latis conftet,neque quod noftium eft , deben nobis: ne-
que qued nobisdebftuf,noftuim.tHe.Itaquecum pater¬
familias (yum argentum vxori Jegalfet, relponfum eft, id
quod ei debebatur, non eorrtincri.l.QjVlutius,i7.§.z. &
].(cribit.34.D.deaur.&argent. Vt ex aduerfo faci h.s ra-
tiocinario fit,fi quod fibi debebatur, legalfet: nequa-
qwam id quod luum fuifletcontiueri potuifle.Vehcmen-
terque liim equidem cos admiratus, qui rem quam per
vindicaticnem noftram efle intendimus, *que nobis vt
pccuuiani, deberi affirmant: nam quod Vlpianus (cribit
inl.pecuni*, 1 78. de verb, fignific. verbum Debuitom-
nem omuinQ adionem comprchendere: quisnon videt
ad ea qu* confinuo fubieda (iint, contrahendum efle?
Siuc,inquit,ciuilis,fiue honoraria , fine fideicommiflaria
fuerit perfecutio. Cum igitur plus fit adio quam ius per-
B fequendi quod’fibi dcbetur,apparet vera definitioneni 116
efle. quippe qu* non omnia qu*inuolutaerant,euoluat.

Vcrjequendiiudicio.']  Sequitur 1 r. Adiones non in iu¬
re , fed in iudicio exercenturd. 1.nihil aliud . iusautem
locusdicitur,in quo iusredditur: appellationecollata ab
eo,quod fit, in eo vbi fit. l.penul. D. de iuft. & iur. non
enim Pr*tores, fed priuatos homines ab illis conftitutos,
priuatascaufas difeeptafle ,teftimonia funt apud veteres
audores innumera,exquib.vnum ex Verrina 1111. edi-
difle contentus ero: Dubium nemini eft, quin omnes om¬
nium pecuni* pofit* fintineorum potcliate qui iudicia
dant, & eorum qui indicant: quin nemo noftrum poflit
*des fujs,  nemo fundum , nemo bona patria obtinere,fi,
cum h*ca quopiam veftrum petita  funt,Pr*tor improbui
cui nemo intercedere poflit, det quern velit wdictrrr.iu-
dex nequam &Jeuis,quod Pr*toriuflcnr, iudicet:/? verb
illud quoqueaccedetjVt Pr*torin ea verba iudicium dec,
vt vel Odauius Balbus iudex,homo & iuris  & olfi cij peri-
'.  tiffimus,non poflit aliter iudicare.

Quodfibi debetur.']  Sequitur 111. Adio non eius,quod
alipjled eius,quod nobis ipfis debetur, perfec]uendi caufa
inftttuta eft.§.i.infra,de ijs per quos ag.poff.vbi lultinia-
nus ait, olim alterius nomine agi non licuiffc. Et quan-
Cjuam nunc procuratorio nomine agi liceat, tamen fatis
conftat, tunc non quafi alieno, led quafi luo ac proprio
nomine agi,(i quidem procurator dicitur a Cicerone om¬
nium rerum alteriusquidam quafi penc dominusihoceft,
alieni iuris vicarius. Hincilla formula, fiue adio in au-
dorem prsfentem: Q_uando te in iure con/picio, poftulo
an lie fiesaudor. Porro autem intelligendum eft, bac
adiediuncula remoueri ab hac definitione turn pubii-
cas,tum populares adiones: nam in vtrifquepcen am  Rei-
public*debitam perfequimur:inillis quidem maiorem
&acerbiorem, in bis verb minorem. At his adionibus
priuatis id tantum quod cuique priuatim ac propric de-
berur perfequimr.

ylpudindicesurbitrosve.']  Sequitur 1111 .Adionesturn
apud iudices, turn apud arbitros cxercentur l.a Dmo
Pio, 1 J.D. dereiudicata. vbi Vlpianus ait, rcfcrjptum
efle,vt magiftratus populi Romani ludicum, vel arburo-
rum a fe datorum fententiam exequantur. Diftert autem
Iudex ab arbitro duabus potiflimum decaufis:quod hie ex
compromiflo (umitur, illefine compromiflo:buic Pr*tor
formulam mdicij pr^feribit, illi funimam totius negocij
poteftatem permittit. itaqj iudex eftciuis Romanus pn-
uatus,cui Pr*tor exreorumconfenlu diftrahend* ex for
mul* pr*fcripto controuerfi*poteftatem dedit. Arbiter
vero,cmis Romanus,ex compromiflo a litigatoribus fum
ptus,cui Prgtor negocij arbitrio fuo difeeptandi potefta¬
tem fecit. Reliquas difterentias in Commentariumver-
borum iuris retulimus.

In duo genera deducuntur .2  Sequitur v. Adionum fum-
madiuifio bipartita eft, vtalisin rem fint, ab* in per-
fonam 1 . adionum , if.  D.de obligar. & ad. vbi Vlpia¬
nus ficfcribit: Adionum genera funt duoftn rem, qu£ di¬
citur vindicatio: & in perlonam, qu* condidio appella-

Inftit. Imp. Commentarius, 317

tur, Sed mirum eft ,& Vlpi'amint 8t Iuftinianum mixta- A
rum mentionem hoc loco prastermififle, de quibus pofte-
rius tradaturin §.quzdam,vbi tres adiones commemo-
rantur,qu* partim in rem funt,partim in perfonam. Cur
autem in rem adiones & in perfonam appelientur , bre-
uiter confiderandum eft.cuius autem rei duplex ratio vi-
detur elle.primum quia in Ulisrem certam, & ( vt diale-
dici loquuntur ) indiuiduum aliquod petimus: veluti
fundum Tufcuianum, aut feruum Pamphilunuin his,non
laboramus vnde & qua ex partafui patrimonij nobis fa-
tisfaciat- generatim enim & vniaerse tantiim poftulamus
vtaliquid nobis aut det,aut faciatiex quo intelligi debet,
genus in his,in illis indiuiduum peti.alteraratio eft,quia
genus quoddam ioquendi Iurifconfultorum proprium
eft j vt In rem eaconcepta dicantur, quasabfolute ac fine
perfonas vllius notatione feripta funt. Id quod hoc quoq;
in genere obleruatur. nam in adionis huius formula nul-
lius perfonas nomen adferiptum eft:veluti,Fundus,qui eft
inagro ,qui Sabinus vocatur ,meus eft: eum ego ex iure B
Quiritiummeum efleaio. Atin alterius,afcnptuiTi eft.
Dici enimfolet,Aio te mihi darefacereoportere.

Ha.mquea.git vnufquifque.]  Sequitur vt. In perfonam
adiones aduerfus eos,qui ex contradu delidove obliga¬
ti funt , conceduntur- d.l. adionum. vbi Vlpianus ait, in
perfonam adionem effe, qua cum eo agimus,qui obliga-
tus eft nobis ad faciendum aliquid, vel dandum:& Temper
aduerfus eundem locum habere. Quibus ex verbis intel¬
ligi poteft, in perfonam adiones eas vocari, quibus non
rem vnam & certam ab aduerfario petimus: fed ab eo po-
flulamus, vt alicunde & qua volet ex parte fui patrimonij
nobis fatisfaciat.

Qui ei ebligatus eft.] ui sort 70 'ftketsw,  fubaudiendum
eft. interdam enim etiam in perfonam agimus cum eo,
quinnlloiurenobisobligatusclbvtcutn ad exhibendum
agimus,nam, vtait Vlpianus, adio ilia perfonaliseft,&
tamen ei competit, qui in rem adurus eft, qualicunque
aftionel.4. D.ad exhib-itemcum agimus,vtabobliga- C
tione liberemur l.g.D.de cond.fin.cauf.

Lx contraElu,Telex maleficio .'] Quibus in verbis fubau¬
diendum eft, Quafi ex contradu, & Quafi ex maleficio.

Vrodittefunt .] a Iurifconfultis, qui legitimarum om¬
nium adionum formulas conficiebant.

jlcttones in perfonam.']  Quibus ij,qui ad iudicium pro-
uocarent,in lureapud Prastorem vterentur. Nam alioqiii
priuatorum iudiciorum conceptiones omnes funt perfo-
nales." quemadmodum fuperius dicebamus.

Ter quas intendit. ]  Hoc verbum per fe fatis conftare
pofl'e nelciebam, credebamque [ contendit  ] futurum fuil-
fe  certius.Sed poftea locum hunc in ea pro Quintio ani-
maduerti: Sibieum nuperedidit focium,quern quomoda
nunc intendit, ne in viuorum quidem numero turn de-
monftrat fuifie. Alioqui coniunde Litem,Controuer-
fiam, Adionem Iudicium intendcre,vulgo dicimus tranf-
]atione,vt feribi t Donatus,a venatoribus fumpta,qui retia
intenduntad feras capiendas. D

Dare aut facere oportere.  Sequitur vri. Finis adionis
in perfonam eft, vt aliquid nobis vel detur , vel fiat. 1.
adionum,25.D. de oblig. & ad. quod etiam ex vetere
formula, quam Imp. his verbis fignificat, facile eft intel¬
ligi : Aio te mihi dare facere oportere. Quod tamen ita
intelligendum arbitror, vt ad folas adiones qua: ex con-
traftu oriuntur, referamus. Stipulationes enim lie diui-
duntur, vtaliae in dando, alia: in faciendo confiftant,1.2.

D. de verb, oblig. Quorum verborum prius quidem do-
ininijtranslationemfignificat l.vbiautem, 75.§.vlt.eod.
alterum verb fadum fimplcx: vt nauem asdificari, rem
tradi. 28.eod. Sed fi ex delido nafeatur adio, non fieri,
fed dari nobis poftulamus: vtifuperiore libro demonftra-
tum eft. Exiftit autem hoc loco dubitatio quxdam , cui
operas preciumeflfatisfacere. Nam cum Dandi verbum,
vtmodo dicebamus, dominij translationem fignificet,
quod idem traditur in §. fic itaque , infra eod. qui verb
rem commodat,autdeponit, aut oppignerat,dominus
nianeat; quomodo per adionem commodati ,depoli-

ti pigneraticiam intendere poterit, dari fibi oportere?
Sed facilis huic obiedioni refponfio eft: nam illarum a-
dionum formula non ita concipitur , vt rem certam re-
petamus: neque enim dicimus illam autillam rem nobis
dari oportere , led hoemodo: [quicquidte mihi]  Com-
modati nomine dare facere oportetexfide bona : qui¬
bus verbis fummam iudici poteftatem facimus,arbitratu
fuodetota controuerfia flatuendi. nifficilior aliquan-
to hxcquasftio videbitur: nam cum iftisdecaufis certi
condidione agi liceat. I.4. & 6 .  D.de reb. cred. ea verb
adio rem certam poftulet,vti nomen iplum indicat:quo-
modo rem illam certam qua: noftra eft, dari nobis opor-
teretintendemus? Quare facile in hanc fententiam ad-
ducor, vt credam, non Dandi,fedTradendi, autRefti-
tuendi,aut Reddendi verbum, his cafibus in eius condi-
dionis formula vlurpandum cfse. Atque hoc illud efse,
quod Iuftinianus fignificathis verbis, [df aljs quihnf-
dam rmdis  . ]

Lt alijs quibufdam modis.  ] Sequitur vi 11. Adio in per¬
fonam nonfemper dandi aut faciendi,led & alijsquibuf-
dam verbis concipitur. Qua derefub enunciatione pro-
ximadifseruimus.

■ Hullo iure eiobligatus eft.  ] Sequitur 1 x. Ex caufa obli-
gationisagi in rem non poteft,nam obligatio vel in dan¬
do, vel in faciendo confiltit. In rem autem adio non fa-
dum hominis, fed rei poifeflionem petit. Itaque Paulus
in I.3. D. de oblig- & ad. Obligationum fubftantia,in¬
quit , non in eo confiftit, vt aliquod corpus noftrum, vel
feruitutem noftram faciat: led vt alium nobis obftringat
ad dandum aliquid,vel faciendum, vel prxftandum.

Hliquaderecontrouerfiam.]  Sequitur x. Adiones in
rem ad mouendam aliqua de re controuerfiam inftituta:
funt.l.adionum,2? sD.de oblig.& ad.vbi Vlp.ait, in rem
adionem cfle, per quam rem noftram quas ab alio pofli-
detur petimus: & Temper aduerfus eum efle qui rem pof-
fidet. Vt non incommode hoc modo definiri pofle videa-
tur, Formula eft per qua rem aliquant ab alterius poflei-
fione in dominium noftrunt vindicanms. Quod cum ita
fit, perfpicuum eft. In rem adionis cauiam efle a parte
qutdent aftoris, dominium; a parte verb reij pofselfione.
Nam,vt ait Paulus, In rem adio competit ci qui aut iure
gentium, aut iure ciuili dominium acquifiit. 1. in rem
adio,23.D. dereivind. exaduerloautem Furiusin l.vlt.
eiufdem trac. In rem, inquit, actionem pati non cornpel-
limur: quia licet alicui dicere fe non poflidere . Itaque
Caiusinl.qui petitorio,36. D. eod. Qui petitorio, in¬
quit, iudicio vtitur, ne fruftraexperiatur,requirerede¬
bet an is cum quo inftituat actionem, pofsdsor fit, vel
dolo defijt poflidere .

Dominion fe effe dicat.  ] Hoc ex antiquis forinuJis.Cum
enim actor vindicafset rem fuant efse ex iure Quiritium,
turn pofleflor contra vindicabat: vt Boetius in Topica Ci
ceronis ex Cai j Inftitutionibus demonftrat.

^flioncsin rem adpetendam & feruitutem, &li-
bertatem pradierumfum vrbanorum turn rujli-
corum, infiituttefunt. Sed inlibertatepeten-
da, negantibus verbis concipiuntur, efuod .
‘fieri corpor alibus in rebus non folet.
jj.l.fiferuit.vindi.l.Lvti pojfid.

11. Aeque fi agat quis,his fibi efle fundo for
te vel sdibus vtendi fruendi, vel per flindum vi
cini eundi agendi, vel ex fundo vicini aquam du
cendi: in rem ad:io cfl .  Eiufdem generis eft
n&iodeiure prsediorum vrbanornm; veluti,fi
quis agat ius fibi eflfe altius atdes fuas tollen-
di,profpiciendive vel proijciendi aliquid, vel
immittendi tignum in vicini sedes.Contra quo-

Dd 3 que

}i8

que de vfufriidhi, & de feruitutibtls pnediorum
riifticorum . item prxdiorum vrbanorum in-
uicem prodita; flint acliones: vt fi quis intendat
ius non efle aduerfario vtendi, fniendi, eundi
agendi, aquamve ducendi, item altius tollen-
di ,  profpiciendi,proij’ciendi,immktendi: iffce
quoque adiones inrem funt, fed negatiua;.
Quod genus aftionis in controuerfijs return
corporalium proditum non eft. Nam in his
isagit,quinon posfidet teivero, qui posfidet,
non eft: adioprodita, per quarn neget rema-
■k  illo doris efle. Sane & vno cafu qui posfidet, nihi-
lominus adoris partes obtinet,ficiit in latidri-
bus Digeftorum libris opportunius apparebit.

lutfibieffe fundo.']  Enunciatiol. Per a&ionem in rcm
petiferuitus tam perfonalis, quam realis poteft, l.z. D.ii
feruit. vind.vbi VJp.an , deferuitutibusinrema&iones
coinpetere nobis ad exemplum earum , qux ad vfum-
fruftum pertinent. Itaqae Vfumfrudum hoc Joco Iu-
ftinianusnominat;qux perfonalis eft feruitus: prxterea
iter, aftum , &aquxdu£tum , qux reales feruitutes ap-
pellantur . Et quemadmodum fuperiore§. docueratad
res corporales, hanc a&ionem pertinere, fimilirer hoe
loco demonftrat eandem ad res incorporales vindican-
dasaccommodatam effe. Dubitarenanque ahquispoE.
fet, cum feruitutes per padiones& ftipuiationes confti-
tuantur.§.vlt.fupra Deleruitutib. vtrum aduerfus euin,3
quo ftipulatus fum, per te non fieri quominus (undo  tuo
vti frui poflim, iicagerc poffim , vt dicam,Vfumfnuftum
tui fundi meum elfeaio: cum fuperius diftum fit, propter
obfigationis caiifarn hanc adionem nunquam permitti.
Sed faciiis huicobiedioni refponfio eft. Nam exillis
obligationibusferuitutes non transferuntur.bobligatio-
num.D. de oblig.& ad.ob eamq; caufam perfonalis adio
eo nomine copetit. Conftituunturautem feruitutes, vel
per traditionem , vel per patientiam, inquit Vlp. in l.fi
ego, 11 .§.1 .D.de Publician . Quod pofteaquam fadum
eft,rei vindicatio competit. vnde Vlpianus in l.ficut, 8.§.
j.D. fi feruit. vind.rede fcribit,perfententiam non de-
beri feruitutem conftitui,fed qux eft declarari.

Vtendi, furendi.]  ludicij ergo formula hxc erit: [fi fx-
ret  ] vfumfrudum fundi Semproniani efle L. Titij,
neque Sempronius eum vti frui finat , turn Setnpro-
nius damnetur.

JLtmdi agendi.]  [fi pateret]  ius eUndi agendi per fun-
dum Mxuij efle L.Ti.ij,neqi Mxuius eum ire agere finat,
turn Mxuius damnetur.

De iure pradiorum -vrbanorum.  ] Sequitur n . Inrem
adiones, tam ad vrbanorum quam adrufticorum prx-
diorum vindicandas feruitutes dantur.Quidautem inter D
Vrbana & ruftica prxdia intcrfit,librofecundo demon-
ftratum eft.

altiustedesfunstollendi.]  Sequitur ill. lusxdesfuas
tollendi, non nunquam per in rem adionem petendura
eft.Sed quxri Video, cum ipfo iure liceat sdificium fuum
in immenfum attollere,l.cum eo, p. Stl.cuius, 14.D.de
feruit.vrb. Siattollam, & mcoiurevtar, vicinus autem
prohibeat, vtrius tandem eft agere ? meumrie, vt ille me
iure meo vti patiatur: an verb lpfius vt neid faciam,cjuod
mihi iure communi licet ? & fatis conftat, vicim efle
aftione experiri, vtrum ius prohibendi habeat, necne.
Quid ergo illud eft, quod modo dicebamus, iusxdes
fuas tollendi non nunquam per in rem adionem peten-
dumeffe? Et refpondetur, turn id faciendum efle, cum
antea fuit feruitus,qux poftea remiffa eft.cuius rei exem-
plum eft ml.fidomusjzi.D.de feruit. vrb.& l.fiinihi,zo.
D.deferuit.rutt. Vbi cafus exponuntur, quibus is,qui
feruitutem habebat in xdesvlcini ne altius tolleret,po-
liea in altius tollendi ei concefferatiextat etiam exemplu

in fi. 1 .4-D.de vfurpat.vbi Paulus loquitur de co,qui cunt
feruitutem deberet altius non tollendi, tamcn per legi-
timum vfucapienditempus,altiusedificatum habuerat:
itaque libertatem vfuceperat.Sed nullu planius eft,quam
illud Vlpiani in 1 . 4. §. competit. D. fi feruit. vind. &
item Africani in 1 . fi priufquam , 1 j. D. denou. op.
nunt. Quibus omnibus ex locis illud intelligi volu-
mus,nonleruitutem his cafibus vindicari, fed libertate
ob eamque caufam iudicium his concipiendum dfe ver¬
bis, [fi pateret ]  Titium ius altius tollendi,propter amif-
fam, remiflamve a Mxuio feruitutem habere. ant, vt in
did.l.4.§.competit,fi fer. vind. [ fipateret  ] Titium habe¬
re ius altius tollendi verfus xdes C.Seij,nequeSeius eum
finat altius tollere, turn Seius damnetur. Quod eo dili-
gentiusadmonemus, quoniam ex verbis did.1.4. facile
obiici error poffet, vt exiftimaretur, negantibus verbis
concipiendum efle iudicium : cum ita Vlpianus feribat:
Competit autem de feruitute adio domino xdificij, ne-
B ganti feruitutem fe vicino deb ere. N am hoc loco lufti -
nianus admonet, Temper aientibus verbis" cam libertate
effe vindicandam: 1 n  ius altius tollendi habeam, s 1 pa-
teret ilium ius habere. Qux quanquam ita fe habeant,
illud tamen in primis inteliigendum eft, diflimilem effe
iftiusadionis,qualibertas vindicatur,&fupenorum,qui
bus feruitus petitur, rationem . Nam in fuperioribus qui
ad iudicium prouocabat. idem fponfionem faciebat. Ve
luti, fime contendam habere ius fundo tuo fruendi, ne¬
que tamen me vti frui finas, vocabo te in ius, dicamque
apud Pr£torem, ius vtendi tuo fundo meum efle: fpon-
fionemque faciam, Nimeum fit.Atin hocnegocio, fi al¬
tius toliercinftttuam,in iusmead Prxrorem vocabis,
tuumque erit  negantibus verbis  ita dicere,Aio tibi non
efle ius propter feruitutem, quam  babeoide qua feruitute
planum Prxtori fiet fummatim . Turn meu erit remifiam
efle feruitutem contendere, fponfionemq; in eaverba  fa
cere, Ni meum ius fit. Pretor autem iudicium concipiet,
C s  1 pateret Sempronij ius efle.

7 J rofpciendive .  ] Profpicere eft aduerfum videre, in¬
quit Nonius. Itaque profpedus leruitutem debere dici-
tur.cui non licet id faccre,quod alterius gratiorem & li-
beriorem perfpedum iropediat.l. Inter feruitutes,15 .D.
de feruit.vrb. Formula igitur h^c erit, s i pateret Sem-
pronio ius efse profpiciendi inuito Titio, neque Titius
eum profpicere patiatur.

Vroikiendi'aliquid, vel immittendi.  J Inter proieflum &
immifsum hoc interefse Labcoait, quod proieffum el-
fetid,quod ita proueberetur, vtnufquam requiefeeret:
qualiaMeniana& fuggrunda cfsent. Immifsum autem,
quod ita fieret, vt aliquo loco requiefeeret: veluti tigna,
trabes,que requiefeerentT. malum,z4z-D.de Verb.fignif
Contra.quoqne de -rfufruSla .  ] Sequitur hi. Adio ill
rem etiam ad perfonalem aut realem feruitutem alteri
den-egandamconcedituri.z. D.fiferuit. vind.Nam de per
fonali quidem, exemplum in vfufniCcu  tradituriquo per-
tinet totus tradfatus,Si vfefr.petatur,vel ad aliquem per¬
tinere ncgetur:prxfertim autem lj. ibid, vbi Vlp.ait, ne-
gatiuam adionem competere domino, aduerfus frudtua-
rium : niinirum vt fic dicat, Nego tibi efle ius meo fundo
vtendi fruendi inuito me. Quod tamen mirum alicui vi-
debitur. Nam cum omnia prxdia exiftim entur libera nifi
feruitus probetur, fi quis fundo meo Vti volet, quamobre
agerem aduerfus eum,no ei efle ius vtendi fruendi fundo
meo inuito me? quod eodem modo dereliquis fere om¬
nibus infra feriptis fernitutib. inteliigendum eft. Refpon
demus autem, iftiufroodi adiones locum non habere,nifi
cum omnino prxfumitur,ac iudicaturfubeffe feruitus.
Veluti in l.fi is.i 1 .§. vfusfr.D. de pignorib. vbi, cum re-
uera vfusfruftus deberetur fmftuario, quxrebatur tame,
an inuito proprietario creditor, cui pignori datus erat,
vti frui poflet. Vt facile appareat , iftas aftiones non
tam ad feruitute,qua ad libertatem vindicanda pertinere.

Item altius tollendi.  ] Qui folus cafus hie enumerattir,
nquonegatoria aftioad feruitutem vindicandamper-
ineat. Cum enim intendo ius non efle vicino altius tol¬
lendi,

Franc. Hotom. in IIIL  Lib.

A

inftit. Imp.Commentarius.

kndi, hoc fignifico , tins aides mihi feruitutem illam A
dcbere. Atque hoc eft,quod ait Vlp.infine I.4.D.G feruft.
vind. Sicui omnino alcius tollere nonliceat, aduerfus
cilm redle agctur, ius ei non die tollere.

Sed neg.1t/ne.]  Sequitur 1111. Per in rem adliones ne
gatiue conceptas, & feruitutem & libertatem vir.dicare
polfiimus,exque turnnegatiua: appellantur.d.L5.fi vfuf-
fru.pet. AppelJantur etiam plerunque Negatoria:. For¬
mula igitur hzc  erit,Nego tibi ius efl'e vtifrui ,inuito
me: Ni lus tibi non fit vti frui: Si pateret Titio ius non
die vtendi fruendi .

Vroditumnoneft.]  Sequitur v. In rerum corporalium
controucrfijs, inremadhones nunquatn negantibus ver¬
bis concipiuntur . Ratio manifefla efl .- quoniam nullus
earum vfuseflcr,quippe cum nihil adtori profit , rem pof-
feflorisnon efle. Nam fi Seruiliusdomum aliquant pof-
lideat, Titius autem fic agat, Nego illam domum tuam
elle: etiam fi conuincat domum Seruilij non efl'e , dam-
netque Seruilium, non tamen iccirco domum obtinebit:
propter regulam,qu$ ait,In pari iure meliorem efl'e cau-
fam poffefloris.l.j.D.fi vfusf.pet.vbi praiclare Vlp.inquit,
de fuo,non de alieno iure quenque agere oportere.

Tfam in his is agit,qui non pojjidet.  ] Sequitur v i. In rem
corporalem adlio, Temper ab eo,qui non poflidet , infti-
tuitur. Vehementer autem dubitare mefateor, quid hoc
loco Iuftinianus fignificet: nam communis quidem ratio-
cinandi confuetudo, cogit nos hoc fubaudire: Negatoria
vero Temper pofleflori datur. vt heefit argumentatioiNe
gatoria Temper datur pofleflori. In controucrfijs rerum
corporalium Temper agit is,qui non poflidet. Quare in
illiscontrouerfijsnoneflprodita adtio negatoria. Atil
la propofitio falfa eft: ta enim ei,qui non poflidet, quam
ei qui poflidet,negatoria conceditur.quod aperte tradi-
turin J.6.§.i.1.8.§.^.D. fiTeruit.vind.item 1.5.§.vlt.D.fi
vfusfr.petat.& aiijs locis innumerisiveluti, Proiedlu quid
habet vicinus meus in meas aides, ac propterea pofl'efl'or
eft. Si per iudicem cogi emu velim id tollere, ego ipTe C
qui pofleflor non Turn,agere negatoria debebo.l. quernad
modum,29.5.1 .D.ad leg.Aquil. Peto igitur ab eruditio-
ribus , vt hanc Iuftiniani ratiocinationem ad earn argu¬
mentations formam,fi pofllnt,reuocent, ex qua melior
&certior aliqua fententia eliciatur. nam quod adnieat-
tinet, tentaui fatpe, alios etiam artifices meliores adhi-
qui, Ted nihil remedij. Quod autem ad confefl'oriam at-
tmet, reperio etiam illam *que pofleflori, vt non pofl'ef-
foridari.d.l. ficut, S.§.3-D* fi Teruit.vind.l. li priufquam,
i5-D.de oper.nou.nunciat.

I !}  qui pojjidet. ]  Hoc loco duo funt,que concoquere fa
cile non pofliim • Prius eft, quo monemur, pofleflori non
dari adtionem. quafi verb anus vlla tarn excors inueniri
poflit,quehac de re dubitet: autnon fnriofus iudicare-
tur is, qui quam rem poflrderet, ea de re aduerfiis obtre-
dlatorem aliquem adtionem poftularet. nam cuius tan¬
dem rei ,aut qug in verba judicium  poftularet? Itaque
prfclare VIp.l.i.D.vtipoflidet. Adtio,  inquit,nunquam D
pofleflori datur. nam eiTuflicit,quod poflidet. Alterurn
eft, quod nominatim traditur, Aduerfusadtorem adtio¬
nem non dari. Quod baud Tc 10,an abfiirdius quicquam
did poflit. Dumhic htreo, duo mihi in mentem vene-
runt.qnorum alterurn vetus eft, & a me ante annos dece
expofitum : corrigendum efl'e, [Ei vero,qu/non pojjidet ,]
non eft adtio prodita, per quam neget rem alterius efl'e.
nifi forte [ jtuBoris]  legamus, hoc eft, eius,qui in ius vo-
catus,audioremfeac defenforem fore oftendit. Cicero
pro Cecina: Adtio eft in audtorem pr^fentem r Quando
te in iure conipicio, poftulo anne fiesaudtor. Nam argu-
mentum hoc erit, quamuis non admodum firmum : Qui
non poflidet rem corporalem , negantibus verbis conci-
pere adtionem nonpotefl: ut dicat, Nego hanc rem tuam
efle. nam ut alterius polTeflionem Jabcfadtet, fibi tamen
nihil prodeft. At in rerum corporalium controuerfijs
Temper agit is,qui non poflidet. Quare nunqnam in iftis
controuerfi snegatorig adtionis vluseft. Alterurn prg-
terea,de quo Tufpicabar, hoc erat: vt de formulis vindi-

V9

c:arumhunc locum intelligeremus, hocmodo :Nam in
his is vindicat qui non poflidet. Ei verb qui poflidet, no
eft formula prodita, per quam hoc dicat, At ego tuam
efienego:fed lice potius, At ego contra vindicias poftulo.
nam Boetius in Topic. Cicer.exInftitut.Caij fcribit,eum
qui in ius vocatuserat, contra vindicafldquod infra Tub
§• fic itaque docebimus nihil aliud fignificare, quam vin¬
dicias fine poflefiionem rei poftulare.

Sane mo  ca/».]Atqui torquereillud eft, non docere. ■
finnliterque facere Iuftinianus videtur, cum ait in Paii-
dedtarum quinquaginta librls quodamloco cafumhunc
latere: ac fi quis magna & denfa infylua lepufculum efse
diceret,neque locum,vbi is efset,demonftraret. at Impe-
rator dux nobis efl'e, dignumque ad latebram intendere
debuit. Quare legenaum hoc loco arbitrarer, \_Jane illo
caftt:]  vt fuperioremcafumfignificaret, quo rerum incor
poralium nomine negatoria conceditur. nam illo fane ca
fu is,qui poflidet, nihilominusfponffonem facere,& adto
B ris partes obire cogitur, probarequeaduerfarium ius a!i-
qiiodferuitutis non habere.l.vtifrui,5.§.vft.D. fi vTiisfr.
petat. vbi dilucidc Vlpianus ai t , negatoriam iftis cafibus u
pofsefsoricopetere,&1. & fi forte,6.§.j.D.fi feruit.vind.
vbi idem feribit, in his feruitutibus pofsefsorem eundem .
else,& petitorem.

Superiores acliones legibus , iureque ciuil i consli-
lut£Punt: demceps eas,qux ex pratoris edi-
£io nata funt , exponit.l.xxv.
deobligat .& act.

■  III. Sedifbequidema<Siones,cjuarumme-
tionemhabuimus, & fi quee fiintfimiles, ex le-
gitimis & ciuilibus caufis defeendunt, Alice au¬
tem funt,t]uas Praetor ex fua iurifdidtione com-
paratas habet, tam in rem, quam in perlonarn:
quas & ipfas necefiarium eft exemplis oftende-
re. Vtecce,plerumqueitapermittitPr£etorin
rem agere, vt veladtor dicat, fe quaft vfucepifi-
fe, quod non vfucepertt: vel ex diuerfo poflefi-
forem dicat aduerfarium fiium non vfucep ilfe,
quod vfuceperit.

Ex legitimis & ciuilibus. ]  Enunciatlo I. Superiores in
rem adtiones,legibus iureque ciuili comparata; Tunt.hoc
eft, vel ex legibus xi 1. Tab. Usque formulis q ux  Regis
adliones didla: flint: vel lurifconfultorum ingenijs exco¬
gitate, & ad illarum raticnem accommodate. Supe-.
riorum exemplum in confefl'orijs adlionibus apparet-Al
terarum, vt opinor, in negatorijs: que meo iudicio re¬
bus exigentibus a IuriTconfultis, ad illarum fimilitudi-
nem inflitutefunt •

ExJ'ua imijdifiione comparatas.  ] Sequitur 11. Preto-
rum edidlis adliones & in peribnam, &in rem inllitutae
funt. Nam prster ciuiles adliones, innumere funt ab
ipfis prgtoribus earum rerum inftitutg,de quibus iure ci¬
uili nihil cautum fuerat. Sed videamus, nemulto & pie
nius, & commodius Imperatorfic Tcripfiflet. Adlionum
aliefunt ciuiles, alif honorarie: quemadmodum Tcri-
pfitlVlpianusin l.adlionum, 25.infi-D.de obligat.& adl.
vt fcilicet harum nomine etiam Aedilitigcontineantur:
de quibus Tub titulo De Aedilit. edidl. & Si quadrup.
paup.planiusexplieatur.

Vlerunqueitaptrmittit.  ] Sequitur in. Vtraque Pu-
pliciana adlio in rem efl.§. preterea,infra hoc tituk>.

Dicat jequafi yfucepiJJ'e . ]  Hoc ne ipfe quidem Tribo-
niainis, vt opinor, vnquam mtellixit. nam ncquecum
verbis,nequecum fententia Publiciangadlioms vllo mo
doconuemt, vtmox intelligitur.

i\on yfucepiJJ'e,  ] Tantundem hie dicimusineque verbis

neque,

?20

n'eque fententise refcifioriae adionis hocconuenire.[po/l
jcjfenm  ] autem, non vt in alijs, [‘PoJJeJjor,  legendtini die,
& vcteruin Jibronirnaudoritas,&resipfaconuincit.

Qui rem alicnam fibi bona fide accipienti iufla de
caufa traditam accepit,fi earn anteperfettam
ufucapionem amiferit ,Tukliciana attic*-
ne, (juafi ufucaptarn uindicare po
tent l.'.ctpafi'.D.deTublic.

*aliena HIT. Namcjue fi cui ex iuftacaufa res&ali
qua tradita fuent (veluti ex caufa emptionis,
aut donationis, aut dotis, aut legatorurn) Sc
necdum eius rei dominus effectus eft :  fi eius rei
poffefsioncm cafu annferit, nullam habct in
rcm dircftam aftionem, ad cam perfequendam:
quippe ita proditte funt iurc ciuili aftiones , vt
quis dominium fuum vindicet. fed quia fane
durum erat eo cafu dcficere aiftionem, inucnta
eftaPnetore a<ftio,in qua dicitis,quipofl'cf-
feonem amifit, earn rcm fe vfu cepifle,quam vfu
noncepit,&itavindicatfuamefie. Qua: aftio
Publiciana appellatur, quoniam primum a Pu
blicio Prado re in edidto propoiita eft.

Si cui ex iufta caufa. ]  Enunciatio I.  Naftusrem qua-
cunqueex iufta caufa, adionem hanc habere poterit.I.
qu*cunque,i 3. D. cod. vbi Cains feribit: Quaicunque
funtiufta: caufieacquirendarum rerum, fi ex bn caufis 11a
di rcs,amiferimus, dabitur nobis earum rerum perfe-
quendarum gratia hjeadio.

Res aliqua tradita.']  Theophilus legiffe videtur, Res
aliena : jtaque fcripfifle Tribonianum arbitror. fenfifie,
quidem non dubito . Rem tamen omnem ex animi mei
fententia patefaciam . Huiusautem adionis caufam re -
ferendam arbitror ad eas res, qua: non Quiritium , fed
gentium duntaxat iure acquifits fuerant: qualesomnes
iftsfunt, qux hoc loco commemorantur. Veluti emptio
& venditio, qua: fine libra & nexu fada eft: donatio,dos,
legatum, cetera complura . Qua de caufa videmus pof-
fefliones illas ad vfucapionem pertinentes, Pro empto,
pto donato, pro dote, pro legato,ante tradatum De vfu-
capionibus in Padedis explicari: & in Codice, tradatum
Denudo iure Quiritium tollendo, eum,qui eft De vfuca
pionibus antecedere. Exempli caufa , legauit mihiali-
quis pateram, ac proinde iure gentium tantum eius eram
dominus. Si earn vfucapiam, iuris Quiritium dominium
ad ipifeor. ac proinde fi cafu earn remannfero,dicere po-
tero H. R. E. I. Qj, M- E. A. nunc verb antequam
vfuceperim, non pofium. qua fane magna fuit iuris ciui-
lis dr': Kent, .  Sed tamen ita erat: itaquetraditura Cice¬
rone in ea pro Cgcmaftiis verbis: Quid enim refert aides,
aut fundum relidum a patre ,aut aliqua ratione habere
benepartum , fi incertum fit, cum non omnia iure man-
cipij tuafint, ea pofTisne retinere ? fi parum fit communi-
tum ius. vt perueniat ad me fundus, teftamento alterius
fieri poteft : vt retineam quod meum fadnm fit, fine iure
ciuili non poteft. (nondum fcilicet Publiciana prolata
fuerat) Fundus a patre relinqui poteft. (vt metis fit iure
gentium) ac vfucapio fundi, hoc eft, finis folicitudinis,
ac periculi litium, non a patre relinquitur, fed a legibus.
Turn enim iure Quiritium meuseft, cum eum biennium
pofTedi. Quo ex loco perfpicuum efle arbitror, in iudi-
cijsordinarijs, in quibus formula™ m vfus erat, vt Paulus
feribit: verum fuiffe quod paulb ante dicebamus:cum,qui
iure gentium tautum dominus erat, formula vindicatio-
nis vti non potuifle. quod tamen pofterioribus tempori-
{jus obfoletum fuifle idem teftatur in 1 . a 3. D,de rei vind.

vbi fic feribit: In rem adio ccmpetit ei, qui atit iure gen¬
tium, aut iure ciuili dominium acquifiuit. N1111i.ru cum
ilia claufula [ ex iure Quir.  j non addebatur. quam etiam
addiperpetuo nonfolitam , patetex J. i.D.cod. tametft
antiquitusadderetur,vtpatet ex illo Ciceronis cxemplo
nobili, Vcrrina quarta: & Boetio in Topica Ciceronis,
Vtcunque fit, cum ita ius ciuile conflitutum diet, tan¬
dem inuentus eft Prgtorquidam Publicius, quiedidum
propofuit, [fi quis]  id quod cum traditum ex iufta caufa,
& nondum vfucaptum petet, indicium dabo.(fic enim feri
pfifle Publicium arbitror) Vt iudiemm adori inhxc ver
ba daret, [fipateret]  rem de qua agitur, iufta ex caufa tra
ditam Odauio fuifle. neque ea illi reftituatur . tumSe-
ptimius damnetur. Erat etiam in edido caput de bong fi
dei emptore alieng rei,vtex multislegibus apparet: fed
cum ad Iuftiniani iurisrationem a Triboniano &cgteris
omnia circuncidercntur, & adaptarentur, turn reiedis
alijs, ea tantiim, que de hoc folo vfucapionis cafu (cripta
B fuerant, retenta funt: & in edidi contextum verba hate
adferipta, [non d domino.]  hi .D.eodcm.

Tradita fuerit.  ] Nam traditam fuifle neceffe eft.I. fed
etfi,7-§. Publiciana,D.eod.vbi V]pianusait,vtPublicia-
11a competat, hgc debere concurrere: v t & bona fide quis
emerit,&ei res emptaeo nomine fit tradita . ceterum
ante traditionem, quamuis bona: fidei quis emptorfir,
experiri Publiciana nonpofl'e. Si quis tamen rem apud
fe depofitam , vcl fibi commodatam emerit, velpignori
fibi da tarn, pro tradita erit accipienda,fi poft emptionem
apud eum remanfit. Sed etfi preceflit traditio emptione,
idem ait dicendum.J.flueautem,39. §.i.eod.

Tfecdum eius rei dominus.]  Sequitur 11 .Traditio quam
uis iufta ex caufa fada, dominium tamen non tra nsfert.
].i.D.eod.&I.fiab co, 1 SD.de  pignoribus. vbiPauIus
ait, eum,cui Publiciana compedt.dominwm non habe¬
re.  Item l.traditionibus, C.depad. vbi hnperator ait:
Traditionibus & vfucapionibus dominia rerum transfer-
C ri, id eft, non fobs traditionibus, nifi vfucapio eas con-
firmauerit. Quanquamfi veterem confuetudinem iu¬
ris Quiritium fpedemus, alia eius legis interpretatio
quserenda fit: quam nos, vt fperamus, m Commentario
verborum iuris expofuimus. Hoc autem de rebus, qua;
mancipi funt, intelligcndumeft.

In rem direftam aciwnem.  ] Id eft, Veram illam, Stan-
tiquam adionis formulam,H.R. Ex iure Quiritium M.
E.A.namcum vfucapioabfoluta non eflet, Quiritarius
dominus ( vt Theophilus loquitur) non erat.

lure ciuili attiones.]  Sequitur 111. Direda: adiones
funt, qua: iure ciuili conftituta: funt. Quod quemadmo-
dumintelligi debeat, in Commentario verborum iuris
expofuimus.

Dominium fuum vindicet.  ] Non tantiim : verum etiam
dominium Quiritarium.Ita enim proditx  funt, vt ador
dicat.H.R- ex iure Quiritium.M.E.A.quodex Caij ln~
ftitut.Boetius docuit,&ex  Iudici; formula, quam Cice¬
ro Verrina quarta protulit,  cuiuis perfpicuum eft.

Durum erat eo cafu.]  Id verb multo dilucidius ijs in
caufis patet. de quibus fuperius ex oratione pro Catcina
dicebamus. Patet tamen etiam in vfucapione . cum ei
qui bona fide rem emit ( dehoc enim folo Praitor edi-
xerat) aliave iufta de caufa rem adeptus eft, ( quod Iu-
rifconfultorum additamentum fuifle arbitror ) qui uis
pofleflor antefertur: quamuis iufta ratione nulla poflef-
fionem illam adeptus fit. namdominum ipfiini, fi forte
pofseftioncm nadus efset huic anteferre.nibil eft lncom-
modi.Qua de caufa ne in eum quidem Publiciana con-
ceditur.l.penult.& vlt.D.eod.

Deficere affionem.]  Nam petitor dicerenon poterat,
earn rem fuam efse. Sedqiueri non abfurde poterit,
cum petitor pofsefioridenunciabit, velinforo , velapud
Pr^torem , fe iudicio velle rem illam perfequi,(fcmper
enim cb vfquefuam efle rem illam exillimauit) poflelfor
autem deceptum ilium efle dicet, quia fui auctoris non
erat: & quoniam in pari iure potior eft caufa poflefToris
propterca fe illi prsferendum efle:quid dicemus? an non

furto

Franc.Hotorn. in II II. Lib.

A

Inltimt. Imp. Commentarius. 321

furto fc pofleflcr alligabit? nunqui !  ipfe qui rem alicnam
abaduerfiirio retincri non vult, ipfe inuito domino ean-
dem contredabit ? Aut igitur neghgere id dominuni,aut
rem domino carere, aut denique fubefle quiddam almd
oportetquod ernditior abquis excogitare poterit.

Eamrem fe vfucepifti.]  Hoc quid fit,nor. modo fateor,
verum etiam profiteor, me non intelligere: plancq; mihi
perfuadeo, totum effe falfum, & nugatorium,atque a Tri
boniano non iatis ad negocium fuum attento ,huncin lo
cum adfcriptum . Etenim, vt potiffimam hums edidi cau
fam rchnquamus, & hanc folam vfucapioneexcutiamus,
tamcn ftultiflimum eflet exiftimare, Prftorem iudicium
daturum , [ ft patcret]  rem vfucaptam efle : ac non potius
more inftitutoque omnium ad edidi fui rationem: [ ft pa
revei] earn rem > qua de agitur Cn. Flauio iufta ex caufa
bona fide accipienti traditam fuifie: neque poflefior do-
minusfit, turn earn Cn. Flauio reltituere damncuir.Ego,
fi meum fuiflet, ficmaluiileni: In qua dicit is, qui poflel-
fionem amifit,earn rem fibi bona fide iultacaufa accipien
ti traditam futile , neque dominum poffeflorcm efle , ac
proinde fuani caufani potiorem else.

Quam vfu non cepit.  ] Nam (vt ait Paulus, in find, cum
fponliis,i 1. eod.)ctiam is, qut memento pofsedit, rede
hacadione experitur.

Is, cuius res ab eo ,qui reipub. caufa abfuit,quive
apud basics fuit,vfucapta eft . beneficio Tr&
toris poteli intra annum,quam ille redie
rit, rem fuam quafi non vfuca¬
ptam vindicare d.i. Ex
quib. caufma.

V. Rurfus ex diucrio, fi quis, cum reipubli-
cicaufa abeflet, vel in hoftium poteftate eflet,
rem eius,qui in cmitate eflet, vfu ceperit: per-
mittitur domino,ft poflefforreipubliese caufa
abeffe defierit, tunc intra annum refcilfa vfuca-
pione earn petcre: ideft, ita petere, vt dicat pof
feftorem vfu non cepifle,& ob id fuam rem effe.
Quod genus a&ionis quibufdam & alijs fimili
aequitatc motus Prjetor accommodateficut ex
latiore Digeftorum, feu Pandedarum volumi-
' ne intelligere licet.

Rjipub.caufa alefftt.  J Enunciatio I. Qui vel Reipub.
caufa abeft, vel in Jioftium poteftate eft, poteft per fubic
das fibi perfonas vfucapere.I.fi quis pro emptore,i f.l. in
Ro,*4.§.vlt.D.de vfurpat.J.in beJlo,i ».§.fadi,& Lpen.D.
de capt. & poftlim.reu erf.],  ait Pretor,23.§.1. & 3.D. - ex
quibus cauf.maior. vbi lurifeon. fcribunqeos, quiapud
lioftcs funt per fe quide vfucapionem nec inchoare, nee
perficcre pofse, per fubiedas autern perfonas ita poCse,
dum ex re peculiari poffidcant. Vnde inteIJigi debet, Pu
blicianam hanc , quatenus ad eum,qui apud ho ties  fuit,
pertinet, ijs tantum in rebus locum habere, qua: pecuha-
res fueruntiquod cum adeo necefsarium efsetadmonere,
denuror hoc loco aluftiuiano prxternnfsum else.

Ejip. caufa abeffe .] Vel apud lioftes efse.

Intra annum refcijfa.  ] Sequitur 11. Intra annfi quo vfu-
captor reuerfus eft,licet donftno rem fuam, refeifla vfu-
capione petere.I-i. in ft. D.ex quibus cauft & I.|n honora-
rijs,3 5-D.de oblig. & ad. vbi Pau Jus ait, Publicianam
eftm refeifla vfucapiooe redditur, anno finiri: quia contra
ius ciuile datur . Sed quod ait,[refcijfa.yfucapione, ]ftc
intelligo, non quafi iudicium eius refcmdendi caufa de-
tur: led vi ipfa,& eolpfo quod Prftor adorem in integru
reftituitjeique iudicium in ea verba dat, qu£ mox profe-
remus. Nam fi vfucapioconftaretac valeret,iudicium
non daretur. Sicigitur appellatur RefcifToria, vt ea qug

Reftitutoriadiciturfub tit.ad S.C.Velleianum.nam cum
mulier interuenit, creditorfuam amifitadion:m,ac pro
ptcrca debet cam a Protore poftulare.I.fi mulier,1 6.111 fi.
& I.quamuis,8. §• Marcellus. Eoque Caiusin I.ahqiian-
do,1 j.§.i. nouam earn appellat. Ex his autem intelligi
poteft,quamobrem Paulusin d.l.in honorarijs.De oblig.
& ad.hanc adionem dicat contra ius ciuile dari.nam ius
ciuile vfucapionem introduxit: Prftor autem earn per re
ftitutionem in integrum refeindit. Sed ex oritur ilia du-
bitatio, cur Pretor contra ius ciuile hanc adionem in-
ftitucrit ? Et refpondetur, propter equum Stbonu.Quod
ut intclligatur, iilud feire oportet, hanc actionem nun-
quam a Protore datam fuifie, mfi cum is qui in vrbeman
ferat, omnem diligentiam adhibuerat, vtabfcntisdefen
forem aiiqucm nancifccretur,qucm 111 ius uocaret, itaq;
vfucapionem intcrniniperet,nemo uero repertus fuifiet.
H*cenim reftitutio (inquit Vlp.inl.item ait Pretor, 21.
§.2.D.ex quib.cau.)locum liabet,fi qui vfucapiebant ab-
B fentes, nondefendebantur,&itafi nemo eorumeratde-
fenfor. nam fi fuit procurator, cum habuens quern con-
uemas,non debet inquietari. Cetertmi ftnonexiftebat
defenfor,a:quifiimumeratfubucniri. PauJus: Ergofcien
dum eft, non aliter hoc edidum locum habere, quam ft
amici eius mterrogati fuerint, an defendant: aut ft nemo
fir,qui interrogari poteft. Ita enim abfens defendi non
videtur, fi ador vitro interpellat, nec quifquam defen-
fionife oflerat: eaqueteftationecompleftioportet.Sicut
igitur dano eosafficinon vult,ita lucrufacereno patitur.

Micuitradidtrit.  ] Generali verbo eft vfus, ne diceret
Alienarit. Nam vt ait VJp.inl.i.D. eod. Quodcunque
fraudis caufa fadum eft, qualecunque fuerit, rcuocatur:
u fiue rem alienauerit, fiue acceptilatione,vel pado ali-
quem liberauerit, vel etiam pignora: item fi quern alium
in fraudem creditorum praeponat, vel eiprabeatexce-
ptionem,&c.pa]am eft edidum locum habere.

Vfu non cepiffe .] Ego ne hoc quide intelligere pofium
; Primum, quia ridiculum eflet vfucaptam negare & liqui-’
do mentiri.Deinde,quia non ita concipiebantur iudicia,
fed ijs ipfis,quibus edidum conftabat, verbis. Edidi aute
verba patent in d.l.i .D.ex quib.cau. ex quibus iudicium
ad verbum ftc concipio, [ fi patcret  ] cam rem qua de agi¬
tur, a pofleffore Reipub.caufa abfente, per ftatutum tem
pus pofleflam efi'e, cum interea petitor eius nomine age-
re, aim conaretur, non potuerit: turn fi ea res petitori no
rettituatur, pofleflor damnetur.

Quibufdam & alijs.']  Sequitur 111. Hoc genus refeif-
foria adicnis,etiam alijs  quibufdam ex caufis,a Pratore
conceditur.d.l.i. in fi vbi hxc  verba fun t, [ item Ji qua alia
mihi iufta caufa effe videbitur.] Similes  autem caufas Vlpia.
enumeratin l.fedetfi,26.§.vlt.&J.fequen.D.ex quib.cau.

Motus  Z J ra/6r.]PubJicius.namhancquoquc Publiciana
Paulusappellat d.J.inhonorarijs, De oblig.& ad.

Creditores quorum in fraudem bona fua debitor al -
^ alienauit, T rat or is beneficio peffunt bonorum

pojfejfione impetrata ,eas res quafi nun
quam d debitor e tradit as, vmdica
re.l.i. &paff. D. qu<e in
fraud, cred.

VI. Iterrijfi quis in fraudem creditorum rem
fuam alicui tradiderit, bonis eius a creditoribus
ex Prxfidis fententia pofleslis, permittitur ipfis
creditoribus refeifla traditione earn rem petere:
ideft, dicere earn rem traditam non cfle,& ob id
in bonis debitoris manfifle.

In fraudem creditorum.  ] Enunciatio !• Pauliana adio
creditoribus, quorum in fraudem res alienat* funt, con-
ceditur.l.i .& l.quod autcm,6.§.4-& abbi la?pe.D.qua: in
fraud.cred. quibus ex locis intelligi debet, fraudem hoc

cafu

hi  Franc. Hotom. in II11. Lib.

cafu ab vtfaquc parte concurrere oportere:hoc eft, tarn 1
ex parte tradentis yquam ex parte accipientis • Hoc
ediftum ( inquit Vlpianus ) eum coercet, qui friens de-
bitorem in fraudem creditorum hoc facerc, fufcepit
quod in fraudem creditcrum fiebat,quare fi quid in frau
deni creditorum faftum fit, fi tamcn is,qui cepit,ignora-
uit, ceffaie videntur verba edifta. Item in i-ait Praetor,

1 o.§.3-Qnod ait Praetor [feiente.  ] fic aceipimus,te con
fcio & fraudem participante . non enim fi fimpliciter licit
Ilium creditores habere, hoc fufficitad contendcndum
teneri eum in faftum aftione: fed fi particeps fraud is eft.
Animaduerfione autem dignum eft, quod ait Imp.in J.y.

C. de reuoc. qux in fraud, fiaduerliis eum agatur, qui
ex oneroid caufaaccepit, probandum die, communem
fraudem fuilfc: fin cum eo,qui ex caufa lucratiua , non
efl'c : quoniam vtrocunquc modo tenetur.

credhoribus pofiejfis.}  Obfcure diftum : pro impetra -
ta bonorum pollcflione: nihil enim, aut non fatis in bo¬
nis reperemnt.

Termitiiiur ipfis.}  Seqnitur i x. Hec  aftio poft bono-
rum polfeflionem impctratam,inanen que repertam,con
cedifoJet. d.l i.eod.& l.{ .C. de reuoc. qua; in fraud, vbi
Imperator ait,hanc aftionem competere,cum bona pof-
fefla flint & diftrafta, nec fatis repertum eft in illis,vnde
creditoribus fatisfieri poffit.

Ex Jententia pnefidis.]  Apparet prouincialc hocPatl-
lianum ediftum fuiffe: fed in vrbepoft ediftum perpe-
tuum conftitutum, illud valuifle.

tgefcifjairaditione .] Sic intelligo, vt proximo §. di¬
ftum eft. nimirum tacite,vi ipfareffitutionis in integru,

& iudicij conftituti, traditionem refeindi. &  periude
rem vindicari, ac fi a debitore tradita nunquam fu iC-
fet,atque in ipfius pofleflione perpetuo manfif’et. Nam
(vtait Vlpianusin l.prima,D. Qusin fraud, creditor. )
PrEturreuocat eaquarinfraudem creditorum alienata
funt.Et Pauius in l.videamus(?8.§.3.D. de vfur. In hac
aftione, inquit, Pmor id agityvt perindefint omnia,at- C
quefi nihilalienatum effet. Itennn l.ait Prartor, io.§.
prEterea, D-quE in fraud. Generaliter,inquit,feiendum
eft, ex hac adionereftitutioncm fieri oportcre in prifti-
numttauim: fine res fuerunt, fiueobligationcs, vtper-
indeomniareuocentur, aefi Uberatio fada non effet.
Item l.i4.Hac in fadurn aftione nom folum dominia re
tiocantur, verum etiam adiones reftaurantur. Que
cum itafint, facileimelledu ef), hanc adionem aeque vt
fuperiorem contra ius ciuile dari': qtiippe ciim id refein-
datur, quod lure ciuili ratum erat. Nam etiamfi emero
a debitore fcienscreditorem fraudari, dominium tranfi-
fertur,l.fi feiens, 16.O. de cont.empt.

Dicere traditam non ejje.  J Non d ilerte,ac nominatim r
fed cum irrita & pro nuila habeatur traditio , cam nihili
putarc, acrem quafi nunquam traditam, & adhuc in de-
bitoris polfeffione pofitam, vindicare . [fipateret  ] earn
rem,qua de agitur, a Msuio, cum in ipfius bonis effet,in
creditcrum fuorum fraudem traditam fuiffe, neque eos D
bonorum poffefsione a me impetrata, aliunde fuum fer-
uare poife : turn nifi earn rem polfdlor reftituat,damne-
tur. Due  res igiturcrantadoribus probanda: rem

illam,qua de agitur, m bonis debitoris fuiife : & fic in
fraudem creditorum alienatam elle. vt cuentus confilio
refponderit.l.i.C.dcreuoc.iisquE in fraud.vbi Impera-
tor ait, rem non reuocari, nifi boms debitoris non fuffi-
cientibus, in Fraudem creditorum rem traditam fuiffe,
probatum erit.Namf vtait Vlpianus iml. ait Prstor,
lo.D.eod-) ita demum reuocatur quod fraudandorum
creditorum canfa faftum eft,fieuentum Iraus habuit.

Hob id'm bonis .] Sequitur 111. Hac aftione res tra¬
des, periude quafi traditE nunquam fuiflent, poftulan-
tur.d.l. videamus,de vfur. Sed qiiEri video,cuius generis
Iiec  aftio fit: vtrum in rem, an in perfonam ? Cum enim
paulo poftImperatorin§. in perfonam tranfire fe dicat
adperfonalesaftiones, fignificare videtur eatenus fe in
remaftionesexpofuiffe. Rurfusvideo Vlpianum aper-
tc fcnbenteni in hi.§. hac aftio, D. fi quid in fraudem

l  parr. Fauianam aftionem, qu* huius maxima genuina
ac plane fimi.is eft, in perlonam efie . Quinetiam Imp.
in prEterea, infra eod.tit. cum arbitrarias in rent aftio-
nes enumeraret, Publicianam & Seruianam nominauit:
hanc verb Paulianam filentio nrEtermittens, fufpicandi
nobisanfam prEbuit,eam ex illogencrc non effe. Etpro
fefto ita eft, vt earn nec in rem, nec in perfonam ellear-
bitrer. In rem, quia non vindicamus, vt in aftionibus fu-
perioribusinec dicimus. Hanc rem me.ini elfe aio:fed hoc
modo: Hanc rem in bonis debitoris mei effe aioiquorum
bonorum polleflio mihi a PrEtore data eft. In perfona,
turn quia nulla fiibell ob ligatio, turn quia rei perfona no
nominarur. Quoniam lgitur noua formula concipitur,
inquafaftum memoratur, propterea in.faftumappella-
tur.l.hac in faftum, D.eod.l.penult.C. de reuoc. qusin
fraud. Sed quoniam interdum datur, cum non modo ere
ditor in bonorum pollcflionem mifliis eft, fed etiam pof-
fidcre infills eft,propterea ad in remaftiones accedit.Do
minium enim rerum per fecundum decretum tradi a Pre
tore quodammodo iqdetur.l.fi finita,i j-.g. fi quis autem,
D-de damno mfcc. Et quoniam omnia perlequimur,ad-
di etiam hoc Jiccbit, qusri pol'se, an vetereshuiufeerei
nomine aftionem non haberetuquod mihi quidem per-
abfurdum videtur. Sed ad cafus iftiulmodi, in quibus
fraus vertebatur,de dolo malo formula pertinebat:cuius
rei tcftivr.onio eft locus EpiftolECiceroms priniE ad At-
ticuni, quern liibfcribam : Ceciliusauunculus turn, a P.
Vario ciim magna pecutiia fraudaretur, agere ccepit cum
cius fratre Caninio Satyro , de ijs rebus,quas eum dolo
niaio rnancfpio accepifse de Vario diceret.

Seruiana & quafi Sendan.z actiones Trattoria: funt:
quarum ilia,domino res colonifibi oppignerataa:

b<ec creditori cuutisfitapigtiora psrjequenti
conceditur . Item quid inter pigsim, &
bypotbecam inter ft. I. Ixvi.  i>. de
euiti.l.).C. de prec.l.ccxxxriij.
de yerb.fg.l.  r. ie pignorib.

VII. Item Seruiana, & quad Seruiana (quae
etiam hypothccaria vocatur) ex iplius Prteto-
ris iunfciibtione fubftantiam capiunt. Seruiana
autem experitur quis de rebus coloni, qua;pi-
gnorisiure pro mercedibusfundi ei tenemur.
QualiSeruiana autem eft, qua creditorcs pigno
ra, liypothccasve perfequunfiir. Inter pignus
autem & hypothccam (quantum ad aftionem
hypothecariam attiuct) nihil  in ter eft. Namde
qua re inter creditorcm & debitorem cc n ie: e-
rit, vt fit pro debito obligata: vtraque hac ap¬
pellations continetur, fed in alijs differentia eft.
Nam pignoris appellatione earn prop l ie rem
continen dicitur, qua; fimul etiam traditur cre¬
ditor!, maxime fi mobilis fit. At ea, qua- fine tra
ditione, nuda conuentione tenetur, propric liy-
pothecce appellatione contineri dicimus.

Seruiana & quafi.'}  Enunciatio 1. Seruiana & quafi Ser
uiana, ex PrEtoris iurifdiftione fiibftantiam capiunt.l.fi
tibi,i 7 -§. z.De paft.vbi Pauius air,  onorario iurc aftio
nemexpafto nafei. Qciodde Seruiana quidem facile
intellcftu eft, quam a pra-tore Seruio inftitutam conftat.
Se<l cum hypothecaria, fiuequafi Seruiana, a Lurilcon-
fultisad inftarillius compofita & introdufta fit^vnde
etiam formula hypothecaria vulgo nominatur)dubita-
ri poteft, vtrum potius ciuilis, quam honoraria dicenda
fit:nifipotiusexiftimandumfit,eas,quEa lurifconfiilns

adinftar

inflit. Imp.

admftar Pnrtoriarom inflitutas funt, quoniam initium
&caufam a Pr*torcacccperunt,meritb ad carunl quo-
quc munerumaggregaii.

Hyjnthecarix vocutur.  ] Sequitur n. Aftio quafi Ser-
uiana, vulgo hypothicaria vocatur.I. 3.D. ad exhibcnd.

De rebus coltmi.]  Sequitur 111. Seruiana adio perfe-
quendis coloni rebus pro mercede obligatis,domino con
ccditur.l.fi cum venditor, 66 . D. de euid .vbi Papinianus
ait, hanc Seruianam in rem efie, & nudam poflefsioncm
auocare. Fingc colonum, quas res in pratdium meum in-
duxerat, mihique pro mercede oppignerarat, alteri tra-
didill'c: fic vt lam vnde meum feruem, nihil repei lamiinre
ciuili vindicare resillas non poflutn, quippe qusnullo
iure meat fint. Agere de dolo malo , cum dolo res alie-
nata non fit, multo minus. Prat.or igitur edixit ifto mo-
do: <j_v o d a 1  colonis mercedis caula oppigne-ratum, ad
alterum peruenerit,eiusrci creditoribus abtiohem dabo.
Quarc ad edidum fuumnccommodata formula , iudiciu
hocdabitifft p<ttem]rem quade agitur ,a colono pro
mercede oppigneratam efse, eiusque cum pignusconuen
turn eft, propriamfuifle, neque pofsefsor vel pecuniam
debitamcreditori foluat, vel eirem cedat, turn pofsefsor
damnetur . Hanc emm ittius adionis formulam efsejpa-
tet ex 1.x.C.fi vnus ex hjeredibusi & ex Ciceronis cpifto-
la,Mequa pofterius commemnrabimus. Itemqueexl.
Paulus,t i.D.quib. modispign. vel hypothec.vbi Paulas
ait,eos qui pignoris iurerem perfequuntur,a vindicatio¬
ns rei eos remoueri folere, fi qualifctinque pofsefsor of¬
feree vellef. neque enim debet quscri deiurc pofselsoris,
cum ius petitorisreaioaeaturfolutopignore. Hoc igi¬
tur inter Paulianam, & Seruianam intcreft, quod ilia ob
res in frauderrrereditorum alienatas datur, hec etiam ft-
nefratidationeconceditur: IIJapoft impetratam bono-
. rum poiiefsionem:  hpc etiam fine pofttfsione conceditur
ilia, etiam fine vlla conuentione pignoris, hec nunquam
nifi pignore contrado datur: ilia & proprietatem St pof-
feffionem, hjc foiam polselftonem auocat, d.l.fi cum ven
ditor,66. D. de euidionib. In ilia refeinditur traditioiin
hac nihil refcinditur,fedtantum pofseflio (vt Papinianus
ibidem fcribit)auocatur. ilia locum habettumdemum,
cum aliunde creditor fuum feruare non poteftihec etiam
cum poteft,!-! 9-D.qui pot.in pign. hab- Ilia nunquam nifi
aduerfus alianos poflefsorcs daturihec etiam aduerfus do
minumipfum, fipolsidetjl.fi quis,36.Denox.adion.Prae
terea cum hec a<ftio pignoris perfequendi caufa mftituta
1 fit, eoque pignoraticia nominetur,in I.3.§.i.0.ad exlnb.

' J.Titius, y.D-quib.mod.pign.fac.l. rem alienam,4i .D. de
pignorat.ad.fcuc  tamen oportet. earn que vulgo nomcn
hoo fount efFecit, longeab ilfa difcrcpare: ham ilia de¬
bitori aduerfus creditorem datur, pignus fuum foluta pe
cunia repetcndi.1 fi rera,9.§.vlt.fupra. Quibusmodis re
cont.oblig.hf c verb creditor!  rem fibi oppigneratam ad-
uerfuspolsidentes perfequenti. Illa in perfonam eft, hec
in rem . Illacontra obl gatum creditorem, hate aduer¬
fus extranemn pofsefsorem conceditur- Ilia eft bon*fi
dei, hfc verb arbitraria.

Tignoris iure  trirewtar. ] Si quidem exprefsa de pignore
conuentio intercelserit. nanvcimi frudlus prfdij ruftici
tacite obligati dominos fundi intelligantur, ac proinde
fatiscautum llltht ab ipfis frinffbus,]. in.predi]v,7.D. in>
quibus cauf nihilopusfuit ill! cautionem ex liippelledti-
lis tacito pignore querere. Itaque conftat,eam fine ex-
prefla & nuiicitpara conueiTtione no' obligsri.l.4.D.eod.
At in vrbanispredijs diisimiliEratio efticum cniin aliun¬
de dominocautum non fit, equuiu eft , res inuedias & il—
latas ipfo iure actacite: ipfi obligariid.l.4" & hccrti iuris
clt,y.C.locat.

Crtditertspigmr*,]  Sequitur nr. Quafi Seruiana ere
ditoribus omnibus ad pignorahypothecasve perfequen-
das conceditui!.l.pignons,r 7-D. depignorib. vbi Vlpia-
nusait,.pignoris perlecutionem in rem par ere actionem
creditor!: & 1. fi fUndus,i 6 . §. y.  code vbi . Marcianus Icri-
bit, in haca&ione vindicate pignus, St quxrian rem pofi
fideat isycum quoadtumeft. Nam.fi non poftidcat, nee

Commentarius. 3i)

dolo fccerit quo minns poflideret, abfolui debet: fi veto
pofsideat, & aut pecuniam foluat, aut rem reftituat,cque
abfoluenduseft . fi verb neutrum horum faciat,comicm-
natio fcquetur. Fingc tr.ihi Scmpronium, mille aureos
a me niutuo accipientem , domum fuam oppigneralle,
poll eandemalienafi'e: iure ciuili vindicare lliam non
pofiiim, quippe qua: nullo iure mea fit. Rtirfusvti polle
Seruiana non videor: cum eanominatim decoloni re¬
bus inftituta fit. Sed^adiuuamur aurca regula: Valeat
*quitas, quKin paricaufa pariaiura defiderat. In Ser-
uiana res nulls, prxterillas coloni ,appellantur. Mens
igitur, & fententia, & sqmtas iuris, non verba ponde-
rentur. Dabitur ergo iudicium his verbis: [Jifateret  ]
earn rem quadeagitur,petitorisdle,dcbitorisquefuif-
fecum ilia oppigneraret, neque pofl'efsor, vel pecuniam
foluat, vel reipfa cedat, pofsefsor damnetur- Qua ex dif¬
ferentia inter Seruianam, & quafi Seruianam inteiligi-
tur. Nam ille proprie propter folius coloni res inftitu¬
ta eft: hxc, ad cuiuluis debitoris res perfequendasperti-
net. Ilia fobs eas res qu^iti funduni indudat & illatte
flint, perfequitur, ac propterea rerum tantummodo mo-
bilium eft.l. certi iuris,j.C. locat. hare turn ad pignora,
turn ad hypotecas pertinet: id eft, turn ad mobilia , turn
ad immohilia. ilia ex conuentione pignoris exprelsa
conceditur, cum ijsde rebus agitur, qus in fundum in-
ueft* illatar fu nt: hxc etiam fi nulla nunquam oppigne-
ratio exprefsa fit . Tacita enim inttreefsifse intelligi-
tur.d.l.certi iuris.& l.eo iure,4.D.in quib.cauf.pign. ilia
Prgton’s in edido noniinatim comprehenfa eft, fuamque
ab ipfo prsetore Seruio formulam habet: h*c a Iunfcon-
fultoquopiam, homine priuato, ad illius inltarcompo-
fita,atqucin vfum introdudlaeft. ficuti videmus apud
Venuleiuminl.ii.D.quarin fraud.cred.Cafsium adio
ncm quandam vltra Prxtoriam introduxifse. Itaqueta-
metfi formula liypothccaria vulgo nominetur, tamen
perfttpeetiam Seruiana interdum etiam vtilis Seruiana
appellatur,vtl.i.C.de precar.l.j.D.depignorib.l.fi cre¬
ditor, z8.D.de pign.ad. verilm h^chadenus. Illud po-
tiusconfiderandumeft,ei qui hac vtituradioneduo pro
banda efse . & rem fibi oppigneratam fuifse & cum op-
pignerata eft in bonis debitoris fuifse.l. & que qondum .

15 .§.i .D.dc pignorib.nam vfque eo de proprietate iudi-
catur in hac adione, vt fi creditor rem euicerita poffef-
fore,pofsit is qui pignoridedit, aduerfus ilium rem po-
ftea vindicantem rei mdicate exceptioncm opponerc.l.
pen.§.i .D. de cxcept.rei iudic.

Quantum adatfivnem.  ] Sequitur 11 ii. Inter pignus 8 i‘
hypothccam quantum ad hanc adionem aftihet, nihil in
tereft.l.f .in fi . 0 .  depignorib.vbi Marcianus fcribit, in¬
ter pignus & hypothccam tantum nominis fonum d.(Fer¬
re . quod ficacc pienJum eft,vt defono ipfo intelligatur,
cumaliterfonetpignus, aliterhypotheca: non autem de
vifoni. non enim aiiudfonant, fed viium atqueidem . id
eft, vterquefonus vnae. ndemq; rem fignificat. Cic. lib.
de Offic. 111. Honeftateigitur dirigenda vt litas eft, Sc
quidem fic, vt hec duo verba inter fe di(erepent,fed tame
vnum fonare videantur: ideft fignificare . Quemadmodfi
ergo du£ tube vnum veluti clalsi cum fonarepoflimt,cum
tamen fono difterant: fic alijs in rebus pignus & hypothe
ca vnum fonant, nimirum rem pro debito obhgatam,(ut
mox Imperator dicet)diuerfo tamen & diferepantefono.

ytraque hac appcllatime contmetur.  ] Sunt qui
reftituendum pntent: a quibus vihementerdiftentio.jNa
vox [vtraque]  in calii fexto eft, & fenfus eft apertifsimus:
Quecunquc res fit, fiue mobilis,fiue immobiiis, fiue tra
dita, fiue non tradita, que pro debito obligata fit, ea res
rttoque hoc nomine contiherr & defignarifolet. Thco-
phi lus autem verbum pro verbo, fuo more non expreffit:
(ententiam arbitratu file (eeutus eft •

Qttee Jwwltraditur.]  Sequitur v. Pignus proprie tradi-
tione fit: maximefi rei mobiliscontrahctur.l.plebs,238.

D de verbonim fign.vbi Caius fcribitiPignusappcliatum
efiea pugno, quia resquf pignori 1  dantur, rnanu tradun-
t'ar. Vnde etiam videri pofi-e verum efie, quod cuidanv

putant,

^24 Franc. Hotom. in IIII.  Lib.

putant , pignuslpropric rei mobi'is conftitui. ItcmJ.fi A
rcnij$.§.2.D.de pignorat.ad.vbi Vlp.ait.proprie pignus
dici, quod ad creditorem tranfit, hypothecam cum non
tranfit nec poffeflio ad creditorem . Verum hsc docendi
caufa, &vtfuis quaique res vocabulis demonftretur, a iu
rifconftiltis tradita funt: cum alioquifrequentiffime pi-
gnus etiam de rebus immobilibusab illis ipfis Gracis Iu —
rifconfultisvfurpetur. vt J.fi neceforias,8. De pign.ad.l.
x.&aJibi frequentiftime,D.depignorib.

T^uda conuentione tenetm.ftbeep.ntur  v i.Hypothecs pro
prie dicitur eius reij qua? nuda conuentione obhgatur,&
rei elt immobilis.d.l-(i re,& hi .D.de pig.ad.L4. D.de pi
gno.& eade lege repetita in 1.4.D.de fid.inftit. vbi lurd-
colulti fcribuntjcontrahi hypothecs perpadum conuen
turn, cum qiiis pacifcatur,vt rcseius propter aliquam can
fam fint hypothec^ nomine obligate. Cicero etiara lib.
Epift. fam.t 3. vwi&maf  hoceodem modoappellat :non
quae creditori tradit* funtifed nuda conuentione obliga¬
to:. Prscterea, inquit, Philotes Alabandenfis i/VoAibcctr B
Cluuio dedit:hzcommiflaefunt. Velim cures,vt aut de
hypothecis decedat, easque procuratoribus Cluuijtra-
dat: aut pecuniam foluat. Hinc formula hypothecaria
dicitur formula padi, quode pignore obligando conue-
niebat.l.3.4.11 .& alibi pnefepe,D.de pignorib.

Tratoris ediclo etiam in perfinam affiones inftitic -
ta funt, de petunia conftituta,recepticiafqua
tota tamen luftiniani imperio , in illam
translata eft) de peculio, de iure
iurando, aliaque complures
paff.D.de con.
pec.If. C. erf.

VIII. In perfonam qtioqtie acSiones ex
fua iurifditfiibne propofitas habet Prjetor: ve-
luti de pecunia conftituta,cui fimilis videbatur
recepticia : fed ex neftra conftitutione ( cum
etfi quid plemus habebat, hoc in actionem pc-
cunise conftitutat transfufum eft) ea quail lu~
peruacua, iufla eft cum fua auftoritate a noftris
legibus. reeedere, Ite;n,Pra?tor propofuit actio
nem de peculio, fi^uorum filiorumque familia-
rum : vteam, ex qua quatritur an act or in r .me¬
rit, & alias complures.

De pecunia, cotiftituta.]  Enunciatio I. Adio de pecunia
conftituta, in perfonam ett, & Praetoris edido introdu-
da.l.i .D.de pec.conft. Idque paulo poft commodiorelo
co demonftrabitur. Eft autem Conftituere , creditori
fine ftipulatione promittere, fe pecumam, vel a fe,vel ab
alterodebitam,certadie foluturum : quod inijs nomi¬
nibus, qua? in diem funt,fieri confucuit. veluti fi tibi an¬
nua, bima, trima die pecuniam deberem, & conftituam
meannua dieperfoluturu: nam(vt ait Vlp-in I.3.D. eod.)
propter has potiffimum pecunias, qua nondum peti pof 1
lunt, conftituta funt induda.

Simtlis videbatur recepticia. ]  Sequitur 11. Adionis con
fiituticia olim fimilis erat receptitia.l-a.C.eod.Vndein-
telligimus recepticiam adionem propterargentarios in-
ftitutam faiffe,& hoc a conftituticia difcrepafle,quod ilia
contra folosargentarios, hec contra omnes, qui corifti-
tuiffent: ilia in quibufuis rebus,hsc in ijs tantiimqua?
pondere, numero, menfura conftant, locum habebat.Re
cipereergodicebaturargentarius, qui quod alicui expen
film tulerat,fine ftipulatione promittebat fe certa die fo¬
luturum. Cuius.confuetudinisetiam mentio fit inl,6.§.
ratio. D.de edendo. Moris autem fuiife, vt argentarij ci
ilium Rom. pecuniam penes fe haberent, multis locis do

cuiuius. Quarcfi roganti alicui,vt pecuniam, qua collo.
cata apud ipfos fuerat, redderent, diem ahqnam conftir
tucrent, qua idfefaduros reciperent, Receptitia adio-
ne tenebantur:quam folennibus verbis compofitam fail¬
le luftinianus in d.1.2. teftatur.

Transfufitm eft.  ] Sequitur 111. Adio recepticiain con
ftitutoriam imperio luftiniani tranflataeft.l.2.C.decoft.
pec.vbi luftinianus ftatuit: vt Jiceat omnibus conftituere,
non folum res, qua:pondere,numero,menfura confiftut,
fed etiam alias omnes, fine mobiles, fiue immobiles,'fiue
fefe mouentes, fiue inftrumenta, vel alias quafeunq; res,
quas in ftipulationem poflint homines deducere. Item vt
liceatpro debito'pure, vel in diem , vel liibconditione
conftitui .

De peculio feruorum.  ] Sequitur 1111. Adiones depe-
culio, ac iureiurando in perfonam funt ,&ex Pretoris
edido manant.l.i .D.de pecul.l.i .D. deiureiur.

Et alias complures.]  Veiuti exercitoriam, inftitoriam,
tnbutoriam,quod iuftu depofiti quatuor de caufis,&c.

finerfus eum, quife fuo alt eriusve nominefolutu¬
rum conflituit, conslitutoria datur actio ;at ft
ftlipulatio adhibita eft,, ex fhpulatu da-
bitur.l.i.&pciff. D.de conjiit.pec.

IX. De conftituta autem pecunia cum om¬
nibus agitur, quicunque pro fe,  vel pro alio fo-
luturos fe  conftituerint: nullaIcilicet ftipula¬
tione interpofita. nam alioqui fi  ftipulantipro-
miferint, iure ciuili teneptur.

Vrofe, vel pro alio.]  Enunciatio I. Siuc pro fefue pro
alioaliquis conftituerit, pratorioiure obligatur.J. cum
C qui,5-§.2.eod.vbi Vlpianusait:Ette id,quod ego de-
beo conftituentemteneri: & quod tibidebetur ,iimihi
conftituatur, deberi. Quamobrem autem hzc obliga¬
te Praetoria fit,non difficile intelledu eft.Conftat emm
ciuesRom. luscmilefic habuiffe conftitutum,vtexnu-
dopado, fine ftipulatione non obligarentur. Quapro-
pter exnudis hifee conftitutis nulla prodita fuerat adio.
HocigituredidoPrstoraequitati naturali fauens,(vt;
ait Vlpianus ) conftituta ex confenfu fada cuftodit: quo
mam graue eftfidem fallere. Vtautemhiecadio dare-
tur, needle erat, id, quod conftituebatur, deberi.J.ha-
denus, 11 .o.eod.& J.r. vbi Vlpianus ait, debitum qua-
cunquc ex caufa pofie conftituiiid eft ,  exquocunque con
tradu,fitiecerti, fiue incerti Debitum autem, vei na-
tura fufficiebat, vel etiam iure honorario. Item in Ejv.

§. 2.Quodexigimus, inquit, vt lit debitum  quodconfti-
tuitur, in rem exadum efhnon vtique vt is,cui conftitui-
tur,creditor fit • Nam ei quod ego debeo,tu conftituen-
D do teneberis, & quod tibi debetur, fi mihi coftituatur,:
debetur. Formulam autem iudicij Vlp. exponitin l.i 6.  ■
17.1 8-  D.eod. [fi apparebat]  Meuium Titio pecuniam-
conftituifle, eamque pecuniam cum conftituebatur, de 1
bitam faille , neque Maiuius aut foluat, aut faciat id,
quod conflituit: ac per adorein non fteterit, quo minus
fieret quod conftitutum eft , turn Msuius damnetur.
Nunc priufquam adaliam adionem tranfeamus nonin-
commodum videtur,duo Pauli refponfa q ux pu gnare in¬
ter fe videntur , conciliare. Nam cum in 1.8 .d.  hoc tit-
planiflime dixiflet, cum qui mihi aut Titio ftipulati fpo
ponderat, ac poftea foli flipulatori conftitucrat, (i Titio
foluiflet, nihilominusalteri teneri: tamen in l.fi ita ftipu
latus,y9-D.de folut.itarefpondit, fi ita ftipulatus, Mihi
aut Titio darelpondes ? & debitor conftituerit,fe mihi lo
luturum: quamuis mihicompetat de conftituto adio,po
teft adhucadiedo foluere: Nam, vtopinor,h*c itaacci
pienda funt ,  vt ipfo iure non liberetur,fed per exceptio-
nem: quemadmodum videnius Caium in 1. vltima.§.vlt.
D.de verb.oblig. fcribeie,cum mihi aut Titio ltipulor,

Titioii

Inttitut. Imp. Commentarius. $ 2 f

Titio ea res folutafit, qua: in eius perfonam defignata
fuit,licet ipfo iure proniifl'or non liberetur,per exceptio¬
nal! tamen defendi.Eodemque pertirict Pauli refponfum
in i.penult.D.dc conlt.pec. Si quis duobus pecuniam con-
ftituerit, tibi aut Titio , etfi ftri&o iure propria afhone
pecunia: conftitutse manet obligatus,etiamfi Titio fol-
uerit:tamep per cxceptionem adiuuatur.

jiliot^ui fi fiipuUtiti.  ] Sequitur 11, Ex conftituto per
ftipulationem fafto,non haec/ed ciiiilis adtio conccditur.
Nam etfi quibufcunque verbis conftitui poffit, vtait VI-
Pianus inl.qui autem, 14. D.eod. tamen vbi ftipulationis
-formula interpofita eft, fatis conftat ciuilem elfe obliga-
tionem:ac propterea ciuilem adtionem nafci. Quaquam
hoc loco accurata quadam & diligcnti animaduerfione
opus eftmam ft priusex ftipulatione pecunia debebatur,
& poftcaconftitutum per ltipulationem faftum fit, non
aliud dicendum crit,quam quod fuperius fub tit. Qjiibus
mod.oblig.folut. dicebamus: eum quia fuo ipfodebitore
nouandi animo ftipulatur , nifi noui quid afferat, nihil
agere.quapropter opus eft, vtfuperioris ftipulationis for¬
mula mutetur. fin autem aut natura, aut iure praetorio
debebatur,commodlffima ftipulatio eli.’quae obligation^
confirmat. Sed quatri video, an fi folum conftitutum fadtu
fit, priftina obligatio extinguatur. Nam fi quidem natu-
ralis fuit obligatio,coftituti vtilitas manifefta eft: fin aute
ciuilis,fiquidem eius modus non immutetur, conftitutum
magnam vtilitatem non habet:fi mutetur , veluti fifiib
conditione,vel in diem, debitum pure conftituatur,dubi-
tari poteft, an priori adfione vti non licerct.  fed cum no-
uum non fit, vt dua: obligationesin eiufdem perfonajde
cadem re concurrant, l.non eft nouum, Deoblig.&aft.J.
hatres, §.non eft nouum. D.defideiuff VJp.rcfpondit,non
modo non extingui priorem obligationem, verum etiam
quamuis adum fit conftituticia, nifi tamen folutio fadta
fit,agi ex ea poffe Lite iila,i 8.§.vetus,D.dc conftit-pecun.

J.duerfus patres, domino tve ,ex contrattu filiorum-

familtds,feruorumqne actiopratoria , quatc-
ms in peculio eft, conccditur, U.&
paffi De pecul.

X. A&iones autem de peculio, ideo aduer-
fus patrem dominumve comparauit Praftor :
quia licet ex contra&u filiorum, feruorumye ip
lb iure non teneantur: xquum tamen eft pecu¬
lio tenus (  quod veluti patrimonium eftfilioru
filiarumque families, item feruorum) condem
jiari eos.

jtduerfuspatrem,dominumve.']  Enunciatio I.Ex filijfam.
feruivc contractu, preform actio de peculio aduerCus  pa-
tre,dominumve cocediturl.i ■&  pafl.D. de peeul.fed cum
peculium aliud fit Caftrenfe, aliud Aducnticium, aliud
Profecticium. quemadmodum in Commentario verbo-
rum luris explicauimus:videndum eft,vtrum de omnibus,
&,fi no de omnibus, de quo iftudintelligi oporteat.Nam
de caftrenfi quidem intelligi non poffe, vel ex eo conftat,
quod patresfam. ineoius habent nullum.l.^.C.de Caftr.
pecul.& filiifam.patrumfa.locum acius,cum de eoagitur,
0btincant.h3.D-ad Macedon.& l.ex caftrenfi, 1 S.infi.D.
de caftr.pecul. vhi Marcianus ait,cum hoc peculium a pa-
trisbomsfeparetur, defenfionis neceffitatem patri non
imponendam . quodeodeni modode quafi Caftrenfi p--
culio intelligendum eft, cum nec in eo paterius vlium
habeat.hcum multa,C.dc bo. qua: lib.Aduetitium autem
eiufmodi eft,vt cum exluttiniani conftitutione,lbluseius
vfusfruftus ad patrem pertineat, is eius nomine non nifi
tanquam legitimus adminiftrator contieniripoffit. i.eum
opus,l.fi.C.de bon. qu|lib. Rejinquitur ergo vt adPro-
fedficium peculium folum hjc adtio pertineat: hoc eft,ad
illud,quod opera & induftria fua non parauit» fed ex pa-

i tris liberalitate accepit. Nam cum illud in patrispotefta-
te fit,fi filio eius adnuniftrationetn permittat, tacite &  vi
ipfa demonftrat,fe,quatcnus in peculio eft, obligan velle.
Cum enim ad ipfum emoJumentum pertineat, equum eft
eum ex lpfius caufa obligari:etiamficum eo contrahi pro-
hibuerit.l.fi quis, 29.eod.quod fi fine dolo malo admini-
ftrationem ademerit, non tencbiturl. infumma, 21. D .
cod-Formu la igitur hfc erit, [fipateret  ] filiu m (feruu Hi¬
ve) Cornelij Nigidio ex caufapeculij, cuiusadminiftra-
tionemhabebat, centum debere:idque peculium ex eo
locupletatum efie,neq; Cornelius Nigidio ex eo peculio
fatis£aciat,tum Cornelius damnetur.

Licet ex contraBu filiorum.]  Sequitur 11. Neque pater
ex filij neque dominus ex ferui contra flu ciuili iure obli-
gatur.l.i. C.ne fihpro patre.St l.penultima, C.quod cum
eo qui. Nam (vtait Vlpianusinl. tam cx contradlibus,
57.D.de iudic. ) tarn ex contraflibus, quamex deliflisin
filmmfam.competit aflio.& Caius J^.D.de oblig.& adt.
B Filiusfamilias ex omnibus caufis tanquam paterfamilias
obligatur. & obid agi cum eo, tanquam cum patrefam.
poteft.Cum igitur iusciuilc filiosfam.obligaretufifi forte
pecuniam mutuo acciperent ( propter legem Letorianr,
& S.C.Macedonianum )ridebatur aduerfuspatrem dari
aft onem non oportere.Nam fiquidem liberi dehquerat,
olim noxalis adtio dabatur. fin contraxerant, neque fol-
uendo eflent,& iudicatum non facerent,nexi addiccban-
tur. Verum h£c quidem de filijsfam. nam feruorum alia
ratio eft, qui ex contradlibus fuis non nifi naturaliter
obligantur.l.ferui, 14.1.obIigari, 43 -D.eod.

^iequumtamen eft.~\  Sequitur hi  -Actio de peculio ex
bono &t  £quo introducta eft-nam cum ad patrem & domi-
num emoJumentum illorum contractuum pertineat, ac
propterea peculium profectitium cum hereditate pater-
na confundatur.l.i.D.fi a pa.quis.gquum eft eorum onus,
quatenus contrahendi caufa,id eft, peculiu ferre poterit,
ad eofdempertinere- hnatura. D.decondict. indeb. nans
- ( vt ait V'lpianus in 1 .1. D.eod. ) ita datur in patrem aut
dominumhec aftio,fi locupletius peculium faftuni eft.
Prsterea parentes cogebantur pan fuos films nexos ad¬
dict creditoribus,fi iudicatumfacere non poffent. Eo-
dem accedit quod neque pater,neque dominus hac aflio
liefoluere cogitur,nifi poftquam id deduxerint,quod
fibi naturaliter debetur.l. penult. C.quod cum eo. See.
&h fedfi,9.§.2.D. hoctit. vbi Vlpianus ait: Peculium
dedufto quod domino debetur,computandum cfle,quia
praeuenilfe dominus, &  cum feruoegiife videatur: item
&fi quid hisdebeatur, qui  funtia eius poteftate.

Tatrimnium efifiliorum.]  Sequitur mi, Peculium
quafi quoddam filiorum & feruorum patrimonium eft.
hfi ex duobus, 31.D- illo tit.vbi Vlpian.ait,eum qui cum
feruo contrahit, vniuerfum peculium eius,quod vbicuu-
que eft, veluti patrimonium intueri. Patrimonium au¬
tem peralluuionem dixit, cum patrimonium proprie m
patrelamil. ponatur, pro quibufuis eius fortunis : fiue
D illse reliftz, fiue qu*fitatfint.Sic dos quafi patrimonium
filiarum ellcdicitur in 1 . 3-D. deminonb.

^iduerfus eu, cuius poflulatu petitor earn fmrnam,
quampetebat, debm fibi iurauit, Trectoria
datur ix.D.deiureiur.

X I. Item, fi quis poftulante aduerfario iura
uerit, deberilibipecuniam,quam peteret, ne¬
que ei foluatur : iuftiftime accommodat ei ta-
lem adionem, per quam non illud qua:ritur,an
ei pecunia debeatur, fed an iurauer it.

Deberi fibi pecuniam.']  Enunciatio I. Is,cuius poflulatu
aftor deberi fibi pecuniam curauit, prf torio iure obli-
gatus eft.hnam pofteaquam,9.D.de iureiur. vbi Vlpianu s
a it, aflorem iureiurando dato, aftionem ad quircre- & I.
qui iuraffe.26.in fi.vbi Paulus ait,iufiurandu ex couen-

Ee none

3 16  Franc. Hotom. in 1111. Lib.

tione proficifci.Nam qui adori iufiurandu defert,fi ador
conditionemaccipiat,quafi quodammodo cotraxiflecuni
eo videtur . Etenim ( vt fcribit VJpianusin i.i. D-quar.
rer. except.no det. ) quia aduerfario iufiurandurn defert,
eum decaufafua iudicem facit.quod Ariftot.l.Rhetoric.
ad Theoded. primo,hisconfirniat verbis: tiS'e  J'/JWtt',

o"ti  <£ai/2e'i to  tiyciv to 1( 6i»7( ivri7ji-UHVat(sia  ox/ aV'ev
££ cwtov aAAov Sei'&cu OLTtZyif S’iS'avt npivea . Aequu
igi tur Prater arbitratus eft, reum ex hoc lureiurando fic
vbligari, vt non ampliusin dubium yocetur, verumne
illud fit quod iurauitjan nonifed vtrum iurauerit, necne:
quafi cum adore ita conuenifiet, vt fi fibi deberi iuraret,
deberefe fateretur. Quod Praitorisedidum ad Reipub.
Roni.rationem, & populi Rom. religionem accommoda-
tum eftiqua tanta fuit,vt quari de periurio cuiufquaa.i in
iudicio nonliceret L3.&pail. D.eod.l.aduerfus,i j.D.de
except. Nam ( vtait Cic.) nullum vinculum adftringen-
dam fidem iureiurando maiores ardius efle voluerunt.
Itaque Polybius libro de Repub. 6.  Rom. rehgionem &
integritatem in iureiurando conferuando , maiorem in
modum collaudat,eosq; Gracis-anteponit,quibusfi quid
creditum fit,quamuis multis cautionibus ac tdtibus inter
pofitis,tamen luduseft fidem fallere,&debitam pecuniam
abiurare:cum apud Romanos raro id vfuueniat.

Jn eipecunia debeatur.']  Nam ea quasftio & controuer-
fia per iufiurandurn decifa eft.l. 1 .& 1. D. de iureiur. vbi
etiam Paulus ait, Iufiurandurn maiorem habere vim,
quam rem iudicatam.

Sed an iurauerit.']  Sequitur 11 .Hoc iudicio,non debea-
tur'ne pecunia,fed iuratum'nefit earn deberi, exquiritur.
d. 1,9.vbi Vlpianus ait, inhacadionehocfolum quari,an
iurauerit dari fibi oportere:vel cum iurare paratus eflet,
iufiurandurn eiremifllim fit. Item by. vbi idem fcribit. -
Dato iureiurando, non aliud quari quam an iuratum fit:
remifla quaflione andebeatur: quafi fatis probatumfit
iureiurando. Quod vfque adeo verum eft, vt Paulus l.in
duobus,i8-in fi.fcribat:Siambo, lureiurando viciflim de-
lato iurarint,alter fe debere,alter fe no debere:pofterioru
caufam iurifiurandi potiore haberi,nec tarnen preiudiciu
altenus piurio fieri-'quia no queret, an dare eu oportcat,
fed an ador iurauerit. Itaq; ide in l.eurn qui, jo.dici pof-
fe ait, hoc iudicio non principalem caufam exerceri, fed
iufiurandurn adorisconferuari. Quod cumitafit,fequi-
tur etiam vt illud concludatur. vbi iuratum effeconliat,
hanc adionem non dari fed paratam'executionem efle.
Apparet etiam ex i/s qug diximus,non quoduisiufiuran-
dum a Prgtorc comprobari/ed illud demum quod ab ad-
uerlario, vel iudice delatumeft 1 nam ( vt aitVlp.ini.
3.) fi quisiurauerit, nemineei iufiurandurn deferente,
Prattor iufiurandurn non tuebitur. Sibi enim mrauit :
alioquinfacillimus quifquead iufiurandurn decurrens,
neminefibi deferente iufiurandurn, oneribus adionum
fe liberabit.Formula igitur adionis hec erit:[fe pateret]
Odauium,Septimio deferente, iurafle fibi dari opor-
tere, nequeei fatisfiat,turn Septimius damnetur.Sed
illud obfeurius eft, de quo iureiurando hie agamus:vtru
de eo quod Praitor Iudexvedetulit,anquod ipfi inter fe
litigatorcs,vel in iudicio,vel extra iudicium detulerunt.
Prstorem enim deferre folere,patetex 1 .iufiurandurn,
j4.§.ait Prsetor.D. eod- Et quidem neque de Prstorio,
neque de iudiciali agi, vel hinc licet intelligatut, quod
ibidem Vlpianusait, Prgtorem coadurum reum, vt fol-
uat: iudicem vero, eundem condemnaturum. nam (vt ait
Caius in Ladmonendijji.) folentfiepe iudices in dubijs
caufis exado iureiurando , fecundum eum iudicarequi
iurauerit. Relinquitur ergo, vt ad conuentionalc iufiu-
randum hfcadio pertineat: quod extra iudicium, vel
ante conteftatam, vel poll conteftatam litem delatum &
acceptum eft. Prxfertim cum hec adiio, vt iam ante di-
ftum eft, propter quendam quali contradum,& conuen-
tionem partium inftituta fit.

Ex edicto T rat oris etiam panaLsactioves inWitutx
funt , in albi corruptorem, in cum qui patrem pa-
tronumue in ius fine uenia uocauitpn eum qui
uocatum inius ui exemir, eximendumue
dolo malo curauit.Lrij.de iurifai-
ctio.l. iiii. &pajji De in tus
uoc.l.i.& pajfi. D.ne
quis eum.

XII. Pcenales quoque a&iones Prsetor bene
multas, ex fuaiurifdid:ionc introduxit: veluti
aduerfus eum qui quid ex albo eius corrupiffet:
& in eum qui patronum vel parentem in ins vo
eaflet, cum id non impetrafiet: item aduerfus eu
qui vi exemerit eum, qui in ius vocaretur, cuiuf
ve dolo alius exemerit, & alias innumerabiles.

Panales cptotpie aBfones.]  Enunciatio I. Przforetiam
poenalesadiooes edido fuoconftituit.Hiec autem actio-
num Prstoriarum fpecies, pars eft fuperioris partis pro-
xim»:qua perfonalesPrgtoriasconftituimus.Tantum ab
illis hoc diflerunt , quod illse aduerfus eosqui ex quafi
contraftu ,h*verb aduerfus eos qui ex deli&o obligati
funt,conceduntur.Species enim deiidi eft,album corruni
pere, parentem aut patronum in ius, fine venia contra
Prxtoris  ednSum vocare, in ins voca turn cripcre.

Ex albo eius corrupiffet.] Sequitur  11. In eum qui  Prat-
ton's album  corrupir, poena lisa  Prairore adioconi'tituta
eft.l. 7. d. de  iiirifdid. vbi Vlpiphus ait , Si quis id quo'd
iurifdiftionis perpetual caufiqnon quod proutrcsincidit,
in albo , vel in charta, vel alia materia propofitum erit,
dolo malo corruperit,dan in eum quinquaginta(fic enim
legendum eft) aureorum iudicium.Eft autem Album,ta¬
bula in qua Prstor edidum fuum perferipfit, palarn, vt
cuique legendi potettas fit,propofita. Sed intelligendum
eft,duo edictorum genera fuifl’e, vnum perpetuum, id eft
annuum,& per vniuerfum Pra’toris imperium ( quod an-
nuum erat)perniar.ens.a 1 ternm paucorum dierum,veluti
citatorium,peremprorium:dequibusin l.peremptorimn,
&ll.feq.D.deiudic.V]piamisautem ind.I.7. detnonifrat
hanc adliontni ad illud fuperius,id eft, perpetuum edidfu
pertinere.opinor,quia popularis hare afiio conftttuta eft,
quantum datur,cum totiusReipublicxintereft.cum vbro
ilia teporalia & breuia edidla corrupta funt,vnius dunta-
xat aftoris intereft, ac propterea non public  a, fed  priua-
taadlione vti debet. Populareenim efle hanc actionem,
Vlpianus ibid, affirmat: id eft,  qus non vnialieui quafi
proprie lxf'o  & iniuria afte<So,fed cuiuis ex populo quafi
vniuerfa Rep.lxf;a con ceditur.  Quod cum ita fit, videa-
mus ne huic diiputationi locus fub hoc rraftatu non latis
commode fitattributus: in quo priuata: adiones expii-
cantur:ideft, quibusid quifque quod fibidebetur,perfe-
quiturrquemadmodum in definitione didum efticum per
adiones populares non quod nobis,fed quod Reip.debc-
tur, perfequamur.Ideoq; non Recuperatorcs dabat Prj
tor, & formulam vfitatam , [ fipateret , ] fed vel Praitor
ipfe cum confilio , vel Centumiri iudicium iftud excrcc-
bant. Quairi autem potelt, cum aftio Aquiliana ob res
corruptas detur,an non hoc cafu fatis eflepotuifiet ? Re-
fpondemus, nequaquam: quoniam ilia priuati damnire.
farciendi, haec iniuri* publicx  caufa inftituta eft.

"Patronum, vel parentem. J  Sequitur 111. In eum qui'pa
rentem patronuve in iu s fine ven ia vocaui t.poenalis a Prg
toreadiocoftitntaeft.l.4.& pafliD-de inius vcc.vndcia
telligimus,id quod deparete lullinianus hoc loco dixit,
nomodoad omnes maiores, verum etiaad paretesno le
gitimos pertinere .quod verb de patrono,idem etiam
deipfiusparentibus& liberis Prsetorem edixiflfe. Pne-
tereafciedii eft, quod de liberishocloeodicitur,id de ict-

lis

A

C

Inflit, Imp.Commentarius.

lis emancipatls accipien Jum efl'e.-cum inter filiumfa.& pa- A’
tremlre inftitui non pofiit.l.lis nulla. D.de iudic.l.vltima,
C.deimusvoc. Porro ne illud quidem prEtermittendum
eft ,caufam huiusedifti ftiilfc reipub. Romans confuetu-
dinem,in qua vocatio in ms, vis queda erat.'vt aiibi docui
jnus.Naft vocatus ire recufiiret,obtorto collo ducebatur.
ledi autem lfta aftione pietate,qug patri etiam ab cman-
fipatis debetur,nemo no videt.Quod cum ita fit,dubitart
pofl'et,an his moribus, quibus per viatores aliquem in ius
vocamus, magnopere lioc ediftum efl'et necefiarium. Ve-
rum vtcunq; fit, Iiec aftio Pretoria eft:eit & in pcrfona,&
ex quodam quail delifto nata,& posnalis,fi quidem quin-
quaginta aureorum mulu elt l.i i.& penult.& vlt.ia.eod.
Priuata piEterea.non popularis.Solus enim pater aut pa-
tronus lxfus cihquare priuatum dabitur iudicium: [fifx-
K«i] M. Hortcnfium Qmntum patremfuum,in ius fine
mea venia vocalic,turn M. Hortenfiuspatri fuo quinqua-
ginta aureos dare damnetur.

Qtii  W ex enteric euvid]  Sequitur 1111. In eum,qui vo- B
catumin ius,vi txemerit,pcenalea Protore indicium con
ftitutum eft l.i .& pail.D.ne quis eum. Pcena autem longe
alia eft,quam fuperioruminam neq; definita eft } & admo-
dummagnam ell'e poteft.Litis enim asftimationecogitur
exemptor foluere: quemadmoduVlp.his verbis docetin
1 .penult.eod. In eu autem qui yi exemit,in fadtum iudicifi
datur-.quo non id continetur quod in veritateelt,fed qua-
tieareseftab aftore eftimata,dequa cbtrouerfiaeft.Hoc
enim additu eft, vt apparet, etiam ft calumniator qms fit,
tamcn hanc pcena eum perlequi. Quibus verbis non figni
ficatur aftorem in litem iuraturum,vt vuigo exiftimatur,
fed earn rem sftimaturu, quam petebat, vt exemptor,etia
fi res non deberetur,tarnen eiusatftimationefoluat.Eiuf-
modi fere pcenam in eibper quem faftum erit,quo minus
quis in iudicio  fiftat, a Prgtore conftitutam Iulianus do-
cet in l.j.D.eod.tit. Formula igiturhuius noftrEafticstiis
hzeerit, [fiptteret  ] L.Titiu,cum in ius a Semproniovo-
catus efl'et,vi a C.Seio exemptum ita ell'e,vt in ius no per- C
duceretur,tum quanti ea res a Sempronio eftimabitur,de
qua controuerfia erat,tanti C.Seius damnetur.

Traiudi dales aciiones in rem funt: de libertate, dc

libertmitate , de partu agnofeendo : quarum
prima duilis, reliqua prater:# funt.

XIII.  Pranudiciales a&iones in rem efleui-
deturiquales funt, per quas qujeritur,an aliqais
Jiber, an libertus fit, vel de partu agnofeendo.
Ex quibus fere vna ilia legitimam caufam ha-
bet, per quam qua»ritur,an aliquis liber fit. Car¬
ters ex ipfius Prartoris iurifdicftione fubftan-
tiam capiunt.

Invent ejje videhtur.']  Enuntia.I. Adtiotres,quE prasiir-
diciales appellantur, in rem efle videntur Prajiudicium,
quomodoalurifconfultis vfurpatur,nul!am aliam ad rem
pertinet,nifi ad qusftionem de capiteihoc eft, ftatu & c&-
ditionealicuiusciuis.Veluti,fi queratur vtrum aliquis: li¬
ber fit,an feru us, libertus an ingenuus,films an non filius:
vtru aliquaprxgnans fit ex viro,an nomvxor illius fuerit,
an non fuerit: &fi qua funt in eodemgenere. Eiusque rei
cxepla funt in J.circa, 1 4 .l.quoties,i S.D.de probation^,
l.i .D.de rei vindic.l.adoptiuum.D.deinius voc.I.vltima,

D.fiingen.efl'e dic.l^.D.de agnofcen.Jib. Quod cum ita
fit,confiderandu eft, ecquid hEcprEiudiciorum trattatio
adhunc locum pertineat,in quo de aftiombuspriuatisjia
eft,rerum priuataru, & qux funt in hominum comercio,
inftituta difyutatio eft. pr^fertim cum caufa liberalise p o-
pularis aftio quodammodo videatur efle : quippe in qua
cuiuis afl’ertori efle liceat quemadmodu vel ex Theophi-
lo intelligi poteft,fub tit. Per quas perf.ag. Qua de caufa

Papinianusin 1.2. D.ne de ftatu def.fcribit,libertatiscaii
fam publicam tutelam mereri. & Vlpianusinl. D.de
lib.hom.exhib.Hoc interdictum,inquit,omnibus copetit
nemo enim prohibeturlibertati fauere. Eodcm acccdit,
quod in l.fed& hK,3y.§.i.D.deprocur. PiEiudiclum ab
aftione priuata maniieftiflimediftinguitur : tametfi pin-
guius Aftionis verbo( cum arquitas cam interpretatione
defidcrat) comprchendi poffit.l. aftionis,37.D.de oblig.
& aft. Preterea fi efl'et aftio priuata, vel in perl'ona efl'et,
vel in rem.In perfonam no eft,quia neq; ex contraftu,aut
delifto nafeitur: neqj verb in qs intenditur aliquid dari,
aut fieri oportere. itaq; nemo damnatur aut abfoluitur,
fed tantum pronunciatur vidcri aliquem efle,velferuum,
vel liberum, vel ingenuum, vt paulb poll docebimus. In
rem przterea non eft:quia res cuius commercium fit,non
deduciturin control!erliam : de quibus folis in rem aftio-
nesinftituuntur . Tametfi enim is,qui feruum fuumefle
intendit , prima fpecie rem eiufmodi petere videatur
( quippe cum ferut in commercio noftro fint) tarnen lon-
ge aliter fe res liabet: non enim mouit controuerfiam de
re, qua fine dubio in commercio fit, fed de ftatu eius in-
certo.dubium eft enim vtriulmodi res fit: cum in rei vin¬
dication agatur de re, quam certum eft,ell'e in commer¬
cio , & ab aduerfario pro fua poflideri. Itaque longe
aliud efle rei vindicationem, aliud prxmdicium , aper-
te Pompon.oftendit in l.i. D.de rei vind. vbi ait eum qui
fuum petere inftituit, non rei vindicatione,fed praeiu-
dicio experiri debere, nifi adiefta caufa, &c. Eodem
accedit quod praiudicia non a Recuperatoribus exer-
cebatur,vtaftionesreipriuat*:led,vt fcribit Paulus in 1 .
non diftinguemus,32.§. deliberali,D.de arbit.Fauordi-
bertatiseft, vtmaioresiudices habere debeat. Maiores
autem indices Decemuiros Jitibus iudicandis intelligen-
dos arbitror, propter orationes Ciceronispro Caicma,
& pro Domo fua. vbi Decemuiri de libertate iudicafl'e
commemorantur,fedpradertim inhac,in qua orator
ita loquitur:Quinetiam fi decemuiri lacramentum in li-
bertatem iniuftum iudicaffent: tarnen , quotiefcunque
vellet quis, hoc in genere folo, rem iudicatam referre
pofle voluerunt. Nam hoc ad liberales caufas pertinere,
paulo pollplaniffime docebimus. lisautem Decemuiris
opinor, pofterioribustemponbus,Prstorem vrblspr*-
fuiffe: cum interdum videamuseum dici featentiam in
iitiufmodi caufispronunciafle.l.indicate,29.D.de except,
rei iudic.l.Titius,43.D.de aft.empt.l.8.D.de probat.Ne
que nos moueat, quod multis in locislcgimus Iudicem
pronuncialfe: nam id verbiim pro Pretore pofitum efle
arbitror: ex l.Ticia,^.  D.folut-mat. vbi Afficanus Pne-
torem apertiflime iudicem  appellat. Sic Vlpianus in I.3-
D.delib.exhib.quum:quxntur vtrum filius in poteftate
lit,necne,Pr*toris notionem interponendameileait.Po
ftremisautem temporibus,nominatim ediftum videnms,
vtcaufse liberales in vrbe a Protore : in prouineijs non
a pedaneisiudicibus,fed a Prslide ipfo cognofcantur.l. 1.
C.deOffic.Prgt.1.2. C.de pedan.iudicibus. Minus etiam
illud pugnat, quod eft in Orationepro Flacco, & milii
nonnunquam Icrupulum iniecit, tres equit* Rom. de
quadam caufa liberali cognouifle.non enim de ciue Ro¬
mano controuerfiaerat, fed de Grxco quodam Dory-
lenli, qui liberali manu afl'erebatur in Afia,L. Valerij
Flacciprouincia. Que  quum ita fint, fequitur necefla-
rio,formulas, quasad finguias aftiones accomnioda-
tE folemus, locum m iftis caufisnon habere:quippe
cum Pretor ipfe cognofcat, qui fibi formulam iudicandi
non prfleriberet. Sacramento enim litigatores conten-
debant.Prstorauterecuconfilio cognita,iuftu alteru-
trius facramentu efle iudicabat: eumqjdequo agebatur,
liberum aut feruum, ingenuum aut libertum, filium Ti-
tij videri ell’e vel non efle, pronunciabat. Vnde ilia
apud Vlpianum ini. diui. 27. D.de liber, cau. Pronun-
ciare debebunt feruum illius non videri. Item: Ne fine
aducrlario pronuncient, ingenuum videri. Item:Cum no
ingenuus pronunciatur, led feruus non videri. Deinpeps
videamus,quamobrem hocjiudicium ita nominctur.Nara

Ec 2 Praha-

328

pratiudicium conffat elfefuperius iudicium, quo fequens
aliqua controuerfia iam turn quodanimodo iudicata &
terminata (it. Ac in duabus quidem polterioribus adio-
nibus prgiudicialibus,facilis&cxpedita'ratio eft.Etenim
fiue opera:pctantur, liue obfequitim defideretur, fiue etia
famofa adio intendatur, fiue in ius vocetur qui le patro-
num dicit, quum alter fe vel ipfius libertum ncgabit, vcl
ingenuum eife contendet,ilIa quidem caufa conteftabitur.
fed quum eius difceptatio ex illius recufatior.is euentu
pendeat,tantifper fuliincnda eft dum hac reculatio in iu-
dicium &cognitionem vocata, exfententiapronuncia-
tione terminetur. Atque hac quidem fententia,vtrocun-
que modb lata (it, alteri caufa fundamentum iacit,eique>
qucmadmodum dijudicanda fit, praficribit: ob eamque
caufam praiudiciuni his cafibus reddi Vlp.fcribit in l.vlt.
D-fi ingen* elfe die. Eadem adionis infequentis ratio eft.
nam fiTerentia poftdiuortium pepererit, neque Tullius
earn prolem pro fua velit agnofeere, iudicium aduerfus
ipfum poftulabit a Pratore,intendensillum alerc partum
oportere. Si TuJliuspartum ex fe conceptum neget,fpon
fionemTerentia fa cere cogetur,iudiciumque in nec ver¬
ba petere:Ni M.Tullij films fit.Quod indicium non prius
difccptandum elfe apparet,quam decernatur, vtrum ale-
re partum Tullius debeat, nec ne. Itaquecuni huiuscon-
trouerfi* decilio ex illius euentu pendeat, rede hoc iu¬
dicium , Praiudicium appellatur. Ex quibus breuiter ita
difputaus, apparet Praiudicium his cafibus ita non in¬
commode definiri pofie,Judicium, cuius ex euentu altera
quadam cognitio, qug tantifper inter ea fuftinenda eft ,
difeeptari debeat* Quod vtrum in caufis Jiberilibus dici,
nec'ne poftit, confiderandum eft. nam in illis nulla inter-
dum alia caufa eft: fed per fe, ac fimpliciter, neque pro¬
pter alitid iudicium inftituuntur-cuiulmodi eius Virginif
caufafuit,quam Claudiusab Appio Dccemuiroappofi-
tusjferuam fuam elfe contendebat. aliaenim nulla Jis
crat,propter quam hare liberalis caufa; cognitio prius in-
ftituenda fuent.ltaquefub tit. De caufa liberalise femel C
quidem (  vtopinor) preiudicij mentio fada eft. Sedre-
iponderi poterit,res omnes ex maiore parte nominandas
efle , & plerunque iudicium de capitc ciuis Romani pro¬
pter aliam aliquam caulam inftitu. folere. cuiufmodiil-
lud eft, quod Afconius commcmorat in Orat. pro Cor-
nelio his verbis; Metellus fecit reum Curionem.eumque
interim quendam ciuem idem Metellus feruum efle con¬
tender, vi arripuiflet,ac verberibusefteciflet, Curio af-
fertorem ei comparauit.dein, quum appareret cum exitu
iudicij illius futurum, vt is liber iudicaretur quern Me¬
tellus verberibus aftedum a fe negarenon poterat: inter
Metellum & Curionem fada padio eft, vt neque arbi-
trium de libertatc vrgeret in Metellum Curio , neque
Metellus perftaret in accufatione Curionis. Hec Afco¬
nius,qui nommatim hanc de caufa liberali cogiutionem,
modo iudicium, modo arbitrium appeilat: tametfi vere
prgiudicium hoc eflet. Similis ratio eft eius caulgquam
Vlpianuscommemorat in l.pcnult. D.de noxal.ad.Siad
libertatem proclamauerit is, cuius nomine noxale iudi¬
cium fufeeptum eft,fuftineri debet id iudicium,quoad de
ftatu eius iudicetur.& lic,fi quidem feruus fuerit pronun-
ciatus, noxale iudicium exercebitur: fi liber, inutile vi-
debitur.Qupquanquam itafe habeant,tamen hoeverum
eft,quod Icribit Vlp.in l.vlt. D.fi ingenuus efle dic etiam
fi caufa alia nulla interucnerit ,id eft,alia controuerfia
nulla inftitutafit,quotiesde libertate aut ingenuitate
alicuius agitur, prgiudicium reddi. Quod autem Theo-
philusfcripfit, preiudicium efleformujam exfolainten-
tione conltantem : verum eft id quidem, led ab ipfo, vt
opinor,non fatis intelledum. Namhisadionibus verum
eft non intenditj, aliquem dare,aut rettituere oportere:
fed fimpliciter poftulari,vt aliquis liber,aut (eruus,filius,
aut non films pvonuncietur; hac enim fortafl'e formula
vtebantur, Huncego hominem ex iure Quiritium libe¬
rum elfe aio, (.unique liberali aflero caufa manu: vel lie,
Huge ego hominem feruum elfe,meumq; ex iure Quiri-
tium mancipium elfe aio. Item,Hunc ego hominem,cum

apud me iuftam feruitutem feruirct, a me manumitfam*
meumq; libertum elle aio. Quod autem Theophilusillud
ita interpretatur,quafi is qui ad libertatem proclamaret,
prscife diceret, f Siapparer]  me 1 berum efle,neqj adde-
ret.Condemna eum ludex:ridiculum, & longiore repre-
henfione indignum eft. nam vt ilia prafatione vfus eflet,
tamen hocaddcre debuiflet, [ »»] me liberum elfe pro.
nunciato. Hac enim fententig ratio fuit,vraliquis feruus*
iiber,ingenuus,aut libertus videri efle pronunciaretur:fi-
cuti fuperius docuimusex l.diui,2 7.D.de Jiberal.cauf.fa-
cit l.circa,i 4-D.de probat.l.adoptiuum,8-D.de in ius voc.
Atque hac quidem hadenus. Dcinceps autem videndunr
eft, in iltiufmodi controuerfijs quis ador, quis item reus
appellari debeat,quod VJp.aperte definit in 1.genera liter
ii.D.deexcept.Generaliter,inquit,in prgiudieijs is ado-
ris partes fuftinet, qui habet intentioncm fecundumid
quodintendit.Qui locus,fi hoemodoab Vlpiano feriptus
efl,hanc habet,vt opinor,fententianrEum,cuius poftula-
B tuiudicium in ea verba conftitutum eft, quibusjn inten-
tione eft vfus, adorem efi'e.quafi diceret, eum qui habet
intetatum inftitutumq; iudicium in ea verba,quibus apud
Pratorem iudicium poftuJauit. Sponfio enim , aut Sacra-
mentu in certa verba fiebat: Ni meus (is leruus: Ni ego lim
liber:Ni meus (is libertus: Ni ego lim ingenuus: Nilhic fi-
liustuus lit.Idqi Vlpianus his declarat verbis in l.i4.D-de
probat. Circa eum qui fe ex libertinitate ingenuum dicat
referendum eft,quis adoris partibusfungatur. &li quidc
in pofleflione libertinitatisfuit,line dubio ipfum oporte-
bitingenuitatis causa agere: docercqj fe ingenuu efle. (in
verb in polfdfioneingenuitatislit & Jibcrtinus efle dica-
tur,(cihcet eius qui ei controucrfiam mouet,hoc probare
debet qui eum dicit libertum fuum. quid enim inrerefl ,
feruum fuum quis,an libertum  contendat? Si quis aute b-
ducia ingenuitatis fug,vitro in fe fufeipiat probationcs,ad
hoc vt lenten tiam ferat quod pro  ingenuitate facientem,
hoc  eft,ingenuum fe efle vt pronuncietur:an ebtemperare
ei debeat,tradari poteft.Et non ab re efle opinor,mortm
ci geri probanti fe ingenuum, & fententiam fecundum fc
danda,cum nulla captio interccdat iuris.Item l.i8.D.eodi
Quoties. pera quad a liberto petuntur , probationes ab
eo qui fe patronum dicit,exiguntur.Et ideo ulianus fcri r
pfit, licet in prafiudicio poflelfor patronuselfe videtur,
verum partibus adoris non libertum fungi debere:fed eli
qui lepatronum efle contendit.Et 1.8.eod.Si films ir. po-
teftate patns efle neget,Prartor cognofcit,vt prius doceat
lilius.quia & pro pietatequapatri debet prsftare,hoc fla
tuendum eft, & quia fe Iibertumefl’equodamodoconten-
dit. ideo enim & qui ad libertate proclamat,prior doccre
iubetur. Supereft vt tllud adijciamus,nequaquam exifti-
mandu efle,has folas tres prgiudiciales adiones elle. video
enim primum in l.i .D.de rei vind. Vlpianu fcribere,Si  li-
beras perfonas qus in noftra potcflatefunt,petere veli-
mus,prgiudicioagendu efle.-vt hgc formula elfe videatur,
Aiohucfiliu meum efleivel lie,Aio hue ex lure Quiriti u
D filium meu efle.nihil enim impedit,quommus hanc quoq;
claufula,perindevtin rei vindicatione,ad(cribamus.Prg-
tereaidem in 1.3.D.de lib.agno(c.aperteait,li dubitetur
an aliqua mulier vxor fuerit,locum elfe praiiudicio; Qua,
obrem haud fcio an generaliter affirmarepoflimus, quo-
ties de ftatu perfonte alicuius agebatur, tones prsnidicifi
reddi folitum fuilfe : de quo tamen eruditiores confide-.
rarepoterunt. Hue ad Iuftimanum noftrum reuertamur.

An aliquis liber.  ] Sequitur n. PrsiudiciaJis adioin
qua de libertate alicuius ambigitur, inrem eft. Quod,
tamen obfeurum alicu i videri poflit.cum adiones in rem
propter res pnuatas, id eft, qua: in I  ominum commercio
funt, inftituta:fint: nimirum vtquisdcminum eius le efle
dicat.l.adionum,zj.D. de oblig. & ad.§.i. fupra, eod.
Caput autem ciuis Ho.liueftatus hominis, non priuata ,
fed publica res efl,& extra patrimonium commercimn-
que hominum pofita.Caufa autem liberalis ha:c vocatur,
que duplex.eft aut enim e feruitute in libertatem, aut
cotra e libertate in feruitute aiiqu is vindicatur.Illa ohm,
a quouisinftitui poterat,qiufeailertore,aut viudice pro-

fitere-

Franc. Hotom. in IIII. Lib.

A

Inflit. Imp. Commentarius. 3 25?

fiterctur & h:s vcrb.s vtcbasur, Hunc ego homincm li¬
bera li aflero caufa manu. Cuius rei apud Piautum & Te-
rentium exemplx func. Huius autem adionis hxc erat, in
fauorem libertatis ,inftltuta ra'io. primum vt vindicis
fecundum liberratemdicerentur: id eft,vt interca in pof.
feflione libertatis eilet is , ruiusdc libertate agebatur:
quemadmodum ex hifloria Virginia notum eft omnibus,
& !.lite,i 4.C.de lib.caufa l.ordinata, 2,4.& alibi f*pe,D.
eod. Dcinde tribus fempcr adiouibus hoc iudicium exer
cebatur.nam fi aflertor vmceretur,adalteram &item al¬
teram aflertionem veniebatur: ficuti patet ex 1 . i.C. de
affert.toll. vndc Affertiones fecund*, in quibus prxiudi-
ciaverfari Fabiu's feribit,libro g .cap.2.& lib.z.cap.i.Eoq;
isCiceroms locus infignis pertinet, quern fuperius ex
Orationepro Domofua retulimus,vbi hoefolo cafu rem
iudicatam referri licerefcribit. Altera verb liberalisadio
ab ijsinftituebatur, quife dominos alicuius elle conten-
debant: & hisfortafic verbis vtebantur: Hunc egohomi-
nem feruum efle , meumque ex lure Quiritiuni manci-
pium cfleaio. Vtrum autem h*c aflio popularis fit,dubi-
taripoteft : cum fere non ea quifquam vtatur, nil! quife
dominum intendit. Scdcertecum priuatx rei d-ici non
poffit, quippe cum de libertate agatur, probabiliusett,vt
ex hac quoq; parte popularis exiftimetur • quad non tan-
tum dominus ,fed etiam quiuis alius profuo in Rem pub.
Audio,cum quife liberum em.entitur vocare in ius poffit,
prefertim cum olimde ciuitatc hie ageretur: quoniam,
ante legem Aeliam Sentiam, quiliberi,ijdem etiamci-
. ues erant: vt libro primo docuimus.

yelt.nUbtrsm.']  Sequitur 111. Praiiudicialisaftio,qua
vtrum ingenuus aa libertus quis fit, quseritur, in rem eife
videtur. De quo pritifquam explicemus, breuiter qualis
huius adionis natura fit,exponendum videtur. H.xcadin
as duplex cff.’tam enim a patrono in libertum, quam ab hoc
' viciflim in ilium intenditur. vti patet ex l.Circa, 14. D-de
; probat. qua: tamencum l.quotics, 1 8. pugnare quodam-
■  modo videtur. vbi Vlpianus lie feribit: Quoties opera:
quafi a liberto petuntur, probationes ab eo qui fe patro-
Bum dicit exiguntur. licet enim in prsiudicio polfcffor
. patronus elfe videatur: tamen partibus adoris non liber-
1  tus fungi debet,fed is qui fe patronum effe contendit. Sed
hate ad ludicandum facillima funt. pofterius enim Vlp.de
patroni aftione loquitur-.qui iuspatronatus petens,ado¬
ris partes obtinere merito dicitur. Vbi verb ius ingenui-
tatis ab altero petitur, confentanetim eft, cum probatio¬
ns onusfuftinere. Itaquealter eiufdem locus mtelligen-
duseftin 1 -vlt. D.fiquis ingen.efledie. Quoties( inquit)
de hoe contenditur,an quis libertus fit: fiue opera:petan-
tur, fiue obfequium defideretur, fiue etiam famofa adio
intendatur, fiue in ius vocetur, fiue quis (e patronum di-
citifiue nulla caufa interueniat,reditur prgiudicium. Sed
&  quoties quis libertinum quidem feconhtetur,liberum
autem C. Sei; fe negat: idem prfiudicium  datur. Reddi-
tur autem alterutro defidera nte. fed  adoris partibus fem
per qui fe patronum dicit fungitur: probareque libertum
fuum needle habet,aut frnon probet, vincitur. Hxc cum

■  ita fint,deinceps videndum illud eft,quod luftin. feribit,

j  Mane aftionem videri in rem efle.nam cum dere priuata,
& qu* in hominum commercio fit,non agatur,quomodo
in re adio dici poteft? Sed refpondetur iccirco Iuftmianu
non precise dixiffe in rem efle, fed videri duntaxat. non
enim intenditur alique dare, aut facere oportererfed agi
tur de re hoc eft,vel de iure patronatus,vel de iure ingc-
nuitatisiquod quia conftituto iudicio petitur,in rem elfe
actio quafi quodamodo procul afpicientiTriboniano vi
detur.Formula igitur eius qui ad mgenuitate proclamat

hec erit:Aio me ex iure Quiritiu ingenufi efle, neq; vn-

quamiuftam (cruitutcmferuiuifle. Eius autem quife pa-
tronu contendit,hgc erit: Hunc ego homincm a me, cum
mihi iuftamferuitutem fcrulret, manumifliim ,meum¬
que libertum effeaio.

De parm agnofeendo.  ] Sequitur mi . Prgiudicialis
actio de partu agnofeendo, in rem efl'e videtur. Sed cum
liuiusactionis bgc vis fit, vt quis partum fuum agnofeat;

atque alatiac proinde qui ea vtitur, intendat aduerfariu
dare facere eportere : eonfentaneum eft ,vt in perfonam
hec adio potius elfe videatur.Veriim intelligendum eft,
hums adionis formulam hanc non efle, vt pater damne-
turagnofeere vel alere: verttm vt mulier prommeietur,
ex aliquo prggtians fuifse, vel non fuifse.l.i .in fin.D. dc
lib.agnofc.Vbi Vlp. ita feribit, Que caufa fi ftierit ada
apud iudicem & pronuciauerit,cum dc hoc agetur ,qnod
ex eo prggnans fuerit nec ne, in ea caufa efle, vt agnofci
debeat,fiue films non fuit, fiue fuit, else fuum. Pretcrea
idem in 1.3.feribit hanc adionem locum habere non mo
do fi fo!uto,verum etiam fi conftante matrimonio partus
editus fueritiaut etiam fi marito mortuo, mulier eum
pariat,qminauipoteflatem recafuruseft. nam fi anus
parium nonagnoicit, preiudicio cum eo vtendum else,

Legitimamcau/amhitbet .] Sequitur quinta. H Prsiudi-
cialibus adionibus,prima que liberalem caufam contmet
ciuilis: reliqu*, prxtoria: flint. Quod tamen obfeurum
ac difficile videtur.nam,vt deprima primum difputemus,
vidcmus per integrum tradatum de Jib. caufa, Praitoris,
edidum commcmorari: & omnium prope leguminfcri-
ptiones ad illud accommodatas eile.Verum,vt opinor,ita
resintelligendacftjVtliberaliscauf* indicium primum
lege duodecim Tabularum fundatu Ss conllitutum ftierit:
poll verb longo interuallo Pra:tor in ednfto perpetuo
nonnulla inftituerit, qu* quoniam acceffionis locum ob-
tinent,propterea principaliterad eius ediflum hsc a&io
referri non debet:quinimo videtur Prstor in edifto illud .
demum inftituifle,vt fi quis liber,fciens,,dolo malo,vendi
fe pro feruopafl'us fitei qui eum feruum putabat: turn
emptori detur in ilium aftio: in dupiuni eius, quod em-
ptionis caufa pr*ftiterit. Jege,re<ftiffime, x 4.CU111 aliquot
infequentibus,D. Cod.Atque h*c quidem de liberal! pr*
iudicio. nam quod ad ingenuitatis caufam attinct, earn
tota opinor efl'e prstoriam: ex titulo edidli perpetui,
ingenuus ej]e dicatur . ] Nam ante edidum ,  o’pinor libe¬
rals caufe partem, hanc actionem fuifl'e. quippe cum de
libertate quoque hie agatur :fi minus ex toto, ccrte ta-
men ex parte:Prstorem vero'peculiarem & propria huic :
controuerfig adionem accommodafle: quemadmodum
videmus fub Naut*,caup.ftabu.De public.& veftig.aiijf-
que nonullis. Supereft,vt dc partu agnofeedovideamus.
nam cufenatufconfultamemorentur lub tit. De lib.agno.
a quibus inftituta videtur hgc adio, non medioenter du
bitari potent, qua de caufa cam Imperator prgtoriaefle
dixeritmififortceodem modorefpondcripoffit, vtfupe-
rius diximus: Pr*torem quide edi&o fuo lampridem h
prxiudicium  inflituifle: poffca verb fenatufconflilta u
agnofcendis libcris,alendisparentibus,patronis, Jibertis,
itemquc de partu fubiedo, efle fada: propter quam cau-
lam interdum hoc quoque prciudiciutn excrccatur. Sed
cum antiquior eius origo fit ex Protonsedido, propte- .
rea non Ciuilis fed Honoraria potius appellata eft.

I{es rindicari fie non poteft , vt affor dari fibi
cam oportere intendat. odio tamen fu-
ris etiam in eum bate formula red
piendee rei caufa 3 conceditur. 1. i.

&pajf. D. decond.furt.

X11II. Sic itaque diferetis adHonibus,ccr-
tum eft,non pofle adlorcm, ftiam rem ita ab ali¬
quo petere, si paret svm dare opor
t e r e . Nec enim quod aiSoris eft id ei dari 0-
portet, fcilicet quia dari cuiquam id intelligi-
tur, quod ita datur, vteius fiat. Nec res, qua:
iam aftoris eft, magis eius fieri poteft. Pla¬
ne odio furum, quo magis pluribus addioni-
bus teneantur 1 ,effeddum eft,vt extra pesnam

Ee 3 tiupia

Franc. Hotom. in IIIL  Lib.

dupli atit quadrtipli,fei recipiends nomine,hae
etiam a&ione teneantur, si paret eos
dare oportere:  quamuis fit aduerfus
eos etiam hxc  in rem adio, per quam rem fuam
quis efl'e petit.

Si paret eum dare .] Enucciatio I. Qui rem fuam petit,
earn fibi dari oportere,ititcndere non poteft. Qua: quide
difputatio propter formularii caufam infiituitur:vtintcl-
ligamus:quibus verbis vti eos oportcat,qui iudtcio expe-
riri volunt .Nam ( vt ait Cicero lib.de Inuent. 2.) ita tus
ciuile habemus coniiitutum, vtcaufa cadat is, qui non
quemadmodumoportet,egerit. Qua de caufa ( vtidem
feribit in ea pro Comcedo ) funtiura, funt formula de
omnibus rebus conftituta:, lie quis autin genereiniuria;,
aut inrationc adionis errare poifit. Exprefli funt ex
vniufcuiufque darnno, dolorc, incommodo, calamitate,
iniuria,publicc a PretorefornmJf, ad quas priuata lis ac-
commodetur. Cum autern in rem agendum eflct, hate in
vfii fuit formula:Fundus qui eft in agro qui Sabinus voca-
ttir,meus elt. Eum ego ex iurc Quiritium meum efle aio.
Quam adionem in Orat. pro Muratna Cicero comme-
morat. Quod fi in perfonam agendum efl'e, luflinianus
fuprahancin vfu efleformulam oitendit: Aio te mihi da¬
re faccre oportere. Nunc ilia quarltio profertur, an qui
rem petituruseil, vti his verbis poffit: &dicere , Aio te
mihi fundu Sabinu,qui metis eft,dare oportere: [ rt dare  ]
dixerit, quaficedere, velreflituere. nam & darepignus
dicimus eum qui dominium eius non transfert: & (iare
rem commodato, vel precanoiitem vtendum dare- Plau¬
tus in Trinumo:Nam beneficium homini proprium quod
datur,'j)roprium erit: quod datum vtendum eft, id repe-
tendi copiaeft, quando veil*. Etincandem fententiant
Dare pro Tradere dixit Ouidius, illo vulgato verfu iibro
de Arte amandi primo:

Mult a rogant tradenda fibi. data reddere nolunt.  (

Hate cum itafint,refpondcmus tamen, Dandiverbum
apud lurifconfultos proprie ficaccipi,vtdominij tranf-
lationem duntaxat fignificet: quemadmodum mox de-
nionflrabimus. ob eam^ue caufam in re fua petenda vfur-
pari hoc verbum non pofle. Scd hate quidem de formulis:
qua: qui confiderabit, & fimul Iuftiniani legem attendet,
qua lege formula: omnes fublata: funt, inftitutumquc vt
quibuluis commodis& congruentibus verbis concipere
adiones liceat,dubitarepoterit,quorfum ifla pertineant?
H*c enim de formulis dilputari, verba ilia demonftrant,

£ fi apparet,  &c- ] nunquid igitur is qui rem fuam petens,
dicit earn fibi dari oportere, caufam  amittet? quid vero fi
latine pinguiusloqueretur, & Dare pro reftituere forte
dixiflet ? cum interdum accidat, vt etiam Dari pro fieri
vfurpetur,velut in l.ftipulatus, 4-D.de vfur. Apparet igi¬
tur hare & a veteribus Iurifconfultisefi'efcripta, &adil-
Jorum temporum rationem referenda efle, quibus in vfu
formula: fuerunt. D

Dari cuiquam.]  Sequiturn. Qui fibi dari poftulat, id
pofiulat", vtquod fiium non eft, fuum fiat. 1 . Vbi autem,
7f.infimD.de verb.oblig.Vbi Vlp.ait,hanc ftipulatione,
Fundum Tufcula. dari, continere,yt dominium omnimo-
do efficiatur ftipulatoriSjCjiioquo mo do. Itaque Paulus in
l.i 67-D.de regul.iur.feribit non videri data,qua: eotem¬
pore quo dantur, accipicntis non fiunt.

Magis eiui fieri .] Sequitur 111. Quod alicuius eft,eius
amplius fieri non poteft. §. Sed fi rem, f. De legat.vbi Iufti—
nianus ait, id quod proprium eftaheuius, amplius eius
fieri non poffe:dominium enim non nili vna ex caufa pofle
contingere. quod idem traditur in I. non vt ex plunbus,
D.de reg. iur. Quapropter VJpianus in 1 . feire debemus,
j 29-D.de verb, oblig. cum quatreretur, an hate ftipulatio
furti fada valeret.Hominem dare fpondes?refpondit non
valere.quod idem traditur in l.nemo, &2.eod.

Fures etiam hac afiione.]  Sequitur 1111. Odiofurtum
inftitutum eft,vt etiam agi liceat,eos dare oportere l.i .&
paff. D.de codid.furt.item l.vlt.D.vfufru .quemad.cau.vbi

A Vlpianusait,proditum fuifl'c,neminem rem fuam,nifi furi
pofle concede re, tk  inftitutum elf a Protore, vtex legum
inferiptionibus apparc t.ftaque proprium nomen ha:c ha-
bet adio, vocaturque Condidio furtiua. Nam meo iudi-
cio , ciuili iurc fi quis cum furelic egifl'et, caufam perdi-
diflet.quof quia periniquum Priori vifum eft,propterea
hanc adionem odio furtuin , vt luflinianus feribit, mfti-
tuit:quoplunbusadionibustenercntur. Nam &ad exhi-
bcndum,& rei vindicatione,& poenaii adione antea tene-
bantur.l.fipro fure, 7-D.cod. Qnantas autem oportuni-
tates hoc Pretorisinftitutum attulerit,operjeprecium eft
cognofccre. nam quod quidamferibunt inreivindicatio-
ne necefiariam dominij probationem fuillc,qu2 plcrunq;
difncilis efl’e folet. l.in rem, D.de rei vind.i.cum res, C.de
probat.hicautem necefiariam non efl'e: vidcamusnefatis
caute dicatur.Ciim Vlpianusin J.i -D-hoc tit.difertelcri-
bat, hanc adionem foli domino permitti. Quod autem
alij putant,eius vtihtatcm in co pofitam efle,quod in vin-
B dicatiorubusrei interitu pofieflores liberantur, hie verb
furesnon liberanturmihuo confideratiusdidum videtur.
cum fatisconftet, rei vindicationem ex mora perpetuari.
l.item (i.i f .D.de rei vindic. Fures autem femper moram
faccre videri.l.in re, 8 infi.D. dccondid. furt. Omnino
igitur fic fe res habet, vt eo cbmodior fit ha , cadio,quam
Vtndicatio,qubd vindicatio locum nifi aduerfus pofleflo-
remnon habet l.adionum, 25. D.de obligat.&ad.qua
de caufa Furius feribit in 1 . vlt .D. de reiyindic.neminetn
compelli in rem adionem pati: quia licet alicui dicere fe
non poflidere. In hac verb condidione nihil opus eft pof-
fesfione probare: nam, vt ait Imp.m §.vlt.fupra,de oblig.
ex delid. Condidio aduerfus  furem ipfum, hs:redemve
eius, licet non poflideat, copetit. quod magnocredito-
riscommodoconftitutumeft. Pr*terea in rei vtndica-
tione nulla furti mentio fit: hie verb certum  eft comme-
morari furtum, cuius folius caufa hate adioconcedicur:
vndealiqua macula furi relinquitur. nam etfi cefletigno
minia in condidionibus, quamuis ex famofis caufis pen-
deant,l.ceflat,3<!.D. de oblig.&ad. tamen fieri non po¬
teft, vt furti damnatum infamia non fequatur: vt fenbit
Marcel.in 1 .non poterit.D.dc furt. Qmdeniui (vtCic.
Verrina 4.fcrib:t_) turpius ingenuo,qutd minus libero di
gnum,quam in conuentu maximo cogi a magtftratu fur¬
tum reddere ? Atque hate quidem ita fe habcDt. Super-
eftjVt videamusquo fenfu verbum [ dandi ] in hac adione
accipi oporteat.nam quomododominij tranflationem
defignaret, ciim ea res fit adoris ? neque enim (quemad-
modum de fenatufconfulto quodam fcribitur,quod ad pe
cum* vfumfrudum pertinet. ) Pretor reruni naturam
immutare potuit,nec efficere,vt quod femelmeum effer,
iterum meum efficeretur. Videamusigitur ne[dare Jin
hac adione nihil aludfignificet,quampr*ftare,refti-
tuerc,reddere.

Si apparet eesdare.J  Formula adionis hanc opinor fuif.
fe : Aio feyphum, quern tu mihi nuper furto abftulifti,
meum efl'e: teque ilium mihi  dare oportere . ludicij ve¬
rb hanc, £/ apparet]  feyphum quo de agitur , quemque
Semproniusfurto abftulifle dicitur, efle Msuij, turn
uius ilium Scpronio daredamnetur. Nam dominij nien-
tionem efle faciendam ex l.i. D. dccondid. furt.p lane
intelligitur.

Quamuis fit aduerfus eos.  ] Sequitur v. Aduerfiis fures
etia in rem adio conceditur-l.fi pro fure,7.D.de condid-
furt. & fupra didum elf,§.vlt.de oblig. qu£ ex  delid.

In rem athones, proprii uindicationes: inperfonam
uerd,condiffiones dicunrur. orta ex eo appel-
Lit:one, quod ohm denunciationss m v\s *

fiebant, qute nunc non ufurpantur.
l.xxv.D. de oblig. & aft.

X V. Appellamus ante in rem quidem aftio-
nes, vindicationes: in perfonam vcro attioncs,.

quibus

Inflit. Imp.Commentarius.

quibus darefacereopOrtere intenditur, Con-
di&ioncs. Condictre enim eft denunciare pri-
fca lingua: nunc verb abufiue dicimus, condi-
dlionem a&ionem inperionamdTe, quaadtor
intendit dari fibioportere.Nulla eoim hoc tem
pore eo nomine denunciatio fit.

Inremquidc  «TEnunciatio  I.Aftiones in re pro
prie vindicationesappellantur.l.aftionu,i$.D.de obiig.
& aft. Quod quo planius intelligi poflit, altc huius vo-
cabuh origins repeteinus: eo libentius,quod hec nondu
aquoquam explicata effe arbitremur. Vindicoconcretu
efle vocabuium, coniugata verba demonftrant: mdico,
praedico. dedico, indico. Et, nifi me animus fallit,a Vim
& Dico fiftum eft : quemadmodum Varro, Iudicoa Ius
& Dico deriuat. Nam in vindicationibus manus cenferi,
&vimquandam adhiberi folitam, quara Cicero quoti-
dianam, Gellius Feftucariam appellat,iampridem in Co
mentarijs orationis pro Ciecina demonftrauimus: docui-
musque vim quam Cicero moribu^fieri dicit, Fcftuca fie
ri folitam: quam etiam Vindiftam appellari Boetius in
Topica teftisett : vbi vindiftam feftucam interpretatur.
Idem etiam probauimus ex Pcrfio lib.i.fub tit.de liber-
tin is: quod modo Vindiftam ,modo Feftucam appellat
earn , quam Liftor eius quern manumittebat capitiimpo
nebat, itemque ex Plutarcho, qui Kirilov intppof  cam ap¬
pellat. Atque ha:c quidem dc vocabuli notione difta
fint • Quod autem ad verbi fignificationem attinet: ego
iampridem in ca opinionelum, vt exiftimemVindicatio-
nem ab antiquis vi ndieijs  originem duxiffe • Nam Ci¬
cero in oratione pro Milone , cum aftiones calumniofas
fignificaret jita feribit; Eum denique qui non calumnijs
litium, non iniuftis vindieijs, ac facramentis alienor fun-
dos, fed caftris, exercitu, fignis inferendis petebat. Sed
aimd hoc tempore, aliud ohm Vindicationem fignificaf-
fe,  loci quos ex antiquis auftoribus proferemus, perfpi-
cue declarant. Scribit enim Afconius in Verrin. 3 .his ver
bis: Lis vindiciarum eft,cum litigatur de earc apud Prat
torem, cuiusincertum eft,quisdebeateffe poffeffor. Et
ideo qui earn tenet, fatifdat pro prxde litis vindiciarum
^duerfario fuo, quo illi (atisfaciat, nihilfe deterius in
pofleffione fafturum, de qua iurgium effet. Rurfus fpon-
fione ipfe prouocatur, ab aduerlario cert* pccunix aut
aeftimationis,quamamittat,nifuafit liereditas de qua
contendit. Quibusex verbis perlpicuum eft, Vindicia*
nihil aliud turn fignificaflc, quam pofleflionem rei con-
trouerfieaiicuimagiftratusdecreto vfque ad finem iu¬
dicij attributam. Id quod ex ijs locis, quos cx lib. Liuij
j.fubfcribsm, planum me fafturum confido. Nam cum
ltaloquutus eflet:M. Claudio clieitti negocium dedit,
vt virginem in feruitutem affereret, neque cederet fecun
dum libertatem poftulantibus vindicias: aliquanto poll
ita feribit: In ea,quje in patris manu fit,neminem efle
alium, cuidominuspofleflionecedat. Vnde peripicuum
efle arbitror,poftulare vindicias nihil aliud efle,quam
poftulare pofleflionem. Cum praefertim non ita multo
poll, ita loquatur: Hoc tantum feiat, fibi fi huius vindi-
cijsceflerit, conditionem filiae (iie qu*rendameffe. Eo-
demque pertinet locus illePompomj, quern cx legefe-
cunda, D.de orig.iur.fublcribam: Cum animaduertiffet
Claudium contra ius vindicias fili* fug a feabduxifle, &
fecundum eum qui fecudumferuitutem petierat,dixiffe.
nam Abdicere a patre vindicias fug fiilig, nifi me animus
fallit, nihil aliud fignificat, quam patn pofleflionem fi-
liaefugdecreto adimere. Cum autem poftea Liuius fic
feribat, Appium petiturum a Marco Claudio,vt decedc-
reiurefuo, vmdicarcquepuellam in pollerum diempa-
teretunquis non videt Vindicare nihil aliud efle, quam
vindicias,flue poffeifionem ad tempus poftulare: &, fi
efteftum fpeftemus, obtinere ? quod locus infequens di-
lucide confirmat. Cum (inquit) mftaret Claudius afler-
tor puclhe, vt Icilius vindicaret, fposlorcsquc daret. In-

ftabat enim Claudius, vt ille vindicias a Decemuiro fta-
tim poftularet,quippe qua in diem tantum pofterum du-
ratuneeffent. ltaque moxinfert: Ita vindicator Virgi¬
nia fpondentibus propinquis: idell, promittentibus illam
poftridie fifli. Sed Dionyfius Halic. lib.11. omnem dubi
tandi caufam praecidit, cum auunculum puell* Nurni-
torium ita loquentem facit: adiAttyes fit  Mw ikJj-
Sipiitt dyopitv'i, (ah ro'p dipeupdfAfyoy rlu! ikdLSiptajr , dkXa.
70'vtpvkdijontt Kvfiov tivoA (Atyji dinnf■  ideft, Eius, qui
in feruitutem exlibertatepoftulatur,dominum vfque ad
exitum iudicij, non eum efie,qui'contra libertatem, fed
qui pro libertate pugnat. Item vbi Appium ita locutum
feribit: iyd 70V (liv yopAov dudyvod,ydvd’vorzp  7 ~tsi>-
yvwiat 7 av sis dxhci<w dyopAivav xfi/Aew,ifin, ix uttpd
701; d<pcupv(Atvoi( eiycu 70 <od(A<e(Ai'yfldlMIS • idiouna.-
kotrsuui av, overi 70 f epypa^a txav. ixMo (liv 701 dixtuoy
iiynudA, dvoivivTuv 7 ayauTl / &oix/j.ivov,Kvphs 1(giTTttTfdsy
ei (At y d/j<po 7 ipt vapih-i if  , 70'v uttlipoL xpa. 7 ftv  tv  adput-
7 os, (J.iy.ft dixns • iorfi d' inuttvos catski  , ioy xuptov dor<t-
yayti'!, iyyvthtts dfyopgtaf dovjtt , ntnAsricHy tori  t Iaa!
dpyjAu, 0 rtw oorcuiip tw 7 nirttpa.yivmcu.  Id eft, Legem
quidem ds vindicijseorum qui in feruitutem afleruntur,
non ignoro: qua: vetat eum, de quo agitur apud aflerto-
rem efle, vfque ad exitum iudicij: neque verb feiens pru-
dens , velim earn legem violare, quam ipfe ftripli . Sed
cum inter eum qui fe dominum, & eum qui fe patrern a C-
ferit, controuerlia eft,xquum efle arbitror, fiquidem am
boadfintpratfentes, fecundum patrem vindicias dari vf-
quead finem iudicij. Cum verb ille abfit, eum qui fe do-
minum efle ait,puellamabduccre, pra:desque idoncos
dare fiftendi earn apud magillratum, quando pater ipfius
adcrit. Qtioinioco vindicias, iyyCvrn’ Grxcc  dixit:
verbo fortafle non fatis ad cam rem accommodato.Sed &
alio loco no nihil a verboru proprictate deflexit,cum eu-
dem Appium his verbis decern cute lnducit^.tifTX/JsfTS
euira 70,\>7a.,ygl Kpiva eivtu  T»Tor T)K orcudia’MS KVplW-U
Hoc ego ^pfiteor ac iudico,huc puell* dominu efle.No.n.
liberalis caula h^c erat, qua alioqui tribus aftionibus ex
Lege xi 1 .Tab-exerccri oportuiflet, quemadmodum in
$.pr|iudiciales docuimus.Sed lisfola vindiciarum apud
Magiftratum inftituta erat. Qu£ cum ita fint, patere
illud arbitror,fi Poftulare vindicias nihil aliud eft,quam
pofleflionem petere: Dare,diccre, decernere vindicias,
nihil aliud effe, quam decreto pofleflionem attribuerc:
quod proprie Addicere appellari, & Vlp. & Caius anti-
quiorinlnftitutionibusoftendunt: cum aiunt Aftorem
vindicare, Reum cedere, Prztorem addicere. Nam fiue
reus cedat, fiue contri vindicet ( vt fecit Virginius ) ta-
menarbitratufuo Prietor addicit. itaquecum Liuius
ita feripfiflet, Id qu od conftat, nondum videtur propo-
nendum: Appium Decemuirum decrefle vindicias fecun¬
dum libertatem . aliquot paginis interieftis fic inquit:
Qui liberum corpus in feruitutem addixiffet. Nam qui-
bus verbis Prftores in decernendo vtebantur, ea omnia
in hoc genere vlurpari comperio:[ da,d;co, addico :  ] Qua
propter non multo paft Liuius ita feribit. Vnius tantum
criminis nifi te vindices, ab libertate in feruitutem con¬
tra leges vindicias non dediife,in vincula te duel iubco.
Item: Audita vox vna, vindex libertatis,ex eo miffa ore,
quo vindicia: nuper ab libertate diftf erant, filentium
fecit. Item:Se itcrum aefepiusiudieem illiferre,ni vin¬
dicias ab libertate in feruitutem dederit.Item: Quod ia
vrbefuerat, cum iniuftf vindiciga collega dicerentur.
Et Afconius in Cornelianam: Quis ille cx Decemuiris
fuerit, qui contra libertatem vindicias dederit, & qui*
ille pater contra cuius filiam id dccreuit.Item Gell.lib.
ao.cap .9  .Poftquam Pretorcsproficifri vindiciarum di-
cendarum caufa longinquas iuresgrauabantur. Verum
hac quidem de re plus fatis. Nunc illud videndumeft,
ecquid inter Vindicationem & Vindicias intereffet.nam
ex fuperiorib.perfpicuum efle arbitror, vindicationem

efle iplam vindiciarum poftulationem. vindicias vero ita

pofleflionem fignificare, vt etiam interdum rem iplam
pofleffam compleftatur. Nam Feftuslib.iy. Vindicie,
r 1  mquit,

Franc. Hotom.

inquit, appcJlanturrcsee.de quib. controuerfia eft;de /
qiiibus Cincius fic ait: Virdicia? olim diccbantur, quae
ex funciofumpts , in iusallatae crant • Seruies Sulpitius
vindiciam efl'eaitab co,quod vindicanturres ex contro¬
uerfia . Quod autem Gellius fupradufto loco moris fuif-
fe dicit, vt cum litigatores in rem przfentem vein Rent,
terre aliquid ex agro, vti vnam glebam, in ius in vrbent
ad Prattorem deferrent, & in ea gleba tanquam in toto
agro vindicarent: confemanefi eft ei maxime, quod Cm
cius dixit, vindicias ex fundo iumi,& in ius aftcrri.Quod
etiam ab eodem Feiio confirmatur,qui in lib.i 7.in voce
Superitir.es, fcribit lege iuberi,vt ij inter quos controuer
iia eft/uperftitibusprzfentibusvindiciasfumant: quo ex
loco venit mi hi in mentem fufpicari, Legem x 11 .his con
ceptam fuifle verbis, [Si qui in iure manum conferunt, uni¬
que fuperflitibus preejentibus uindicias  /«mnio;]Amicos enim
vtriulque in rem praefentem venire (olitos, patet ex Ora-
tionepro Cascina, & lib. de Offic.i. Quo in conuentu,
quemadmodum vismoribus, idcft,commiflisfeftucis,fie- 1
ret, copiose in Commentario x 11. Tabu, demonfti aui-
tnus. Deinccps quserendum videtur, ecquznam vindi-
cationis formula iucrit. Nam huius rei nobis cxiftiman-
dz faculratem Boetius in Top.Ciceronis prfbtiit.’vbiait,
cum qui vindicabat, hzc verba follennia dixifle : [ Hunc
ego hominem ex iure quiritium eum ejjeaioi'j  Opinorcnim
addendum prxterea,[Eiu/que vindicias milii daripofiulo.~]
Nam (i aduerfarius refponderet: At ego enndeai meum
efle aio,ac fecundum me dari vindicias poitulo: turn Prat
tor ei,opinor,qui nec vi,nec clam,nec prccario ab a kero
poffidebat, vindicias dicebat: qug verb poftea fierent, fu-
perius ex Afconio demonflrauimus. Nam ei quidemin
iite vindiciarum explicanda facile aftipulamur. Sedan
loco Ciceronis interpretando, nonnilul ab eo diflenti-
nms: neque mflituto noilro alienum videtur, breuiter,
quantum facultas feret, de ea re diflerere: praftertim cum
opinionem meam vetererore diutius confiderata See o-
gnita mutarim. Verba Ciceronis hzc flint: Si quis in te- C
llamento fe hzredem efl'e arbitraretur, quod turn non
extaret, Jegeageret in hereditatem: aut pro prxdc litit
vindiciarum cum fans accepiflet, fponfionem faceret: ita
de hxreditate certaret. Principio conftat, Lege agerein
harreditatem, nihil aliud efle, quam hzreditatis petitio-
nem (vt Iurifconfulti loquuntur) intendere. quod ex his
locis confirmabimus, Phn.hb.7. L. Papirius Praetorfe-
cundo herede lege agente,bonorum pofieffionem contra
eumdedit. Valerius Max. lib.7. Pifo, inquit, Praifeblus
vrbi, Terentio patri exhzrcdato, bonormn defumftifih;
pofleflionem dedit,hasredesque lege agere paflus non ell.
Secundo loco illud Icire oportet, quod Vlp-tradit m Ire
gulariter,9.D.dehzredit.petit. eum demumhzreditatis
petitione teneri, qui vel ius pro hatrede , vel pro poflbf-
fore poflidet, vel rem hzreditariam, licet minimani.ita-
cjue (inquit Caius) qui vel ex afle,vel ex parte hercs eft,
intendit quidem hzreditatem fuam efle totam , vel pro
parte: fed hoc tantum ei officio iudicisreftituitur,quod E
aduerlarius poflidet. Poftremonotandum illud eft,quod
Pauluslib.Sent.i.cap.i 1.fcribit: Quotieshzreditaspc
titur, fatifdatio ture defideratur ■ &, li fatifdatio non de-
tur, in petitorem hzreditas transfertur. fi petitor fatifda
re noluerit, penes pofieflorem poffeffio remanet: in pari
enim caufa potior eft polfclfor. Ex quibus omnibus per-
fpicuum efle arbitror, eum qui lege in hsreditatem agit,
dici refte pofle, turn hfreditatis petitionem, turn litem
vindiciaru intendere , neq; petitionem hfreditatis aliud
quicquam efle,quam vindicationem. tametfi aliud fit
rei, aliud hereditatis vindicatio:cum ilia fingularunqhgc
vniuerfarum rcrum petitio fit: vti docct Vlp.in l.j.D. de
rei vindie. Secundo perfpicuum eft, eum aduerfus quem
aftio ifta, hoc eft legis aftio in hfreditacc, fiue petitio lie
reditatis , fine lis vindiciarum intenditur , (atildare de-
berc: hoc eft, prides ac fideiulsores dare, fe nihil in pof-
fefsione, pendenteiudicio,detenus fablurum. Iam verb
conftat inter omnes,eu qui ablione ifta vtebatur,fponfio-
nem cii aduerfario poftdiore facere cofueuifle certe pecu

in ill I. Lib.

niz, aut zftiniationis, ni fua cflet hxredftasjde qua coll-;
teudebat. quodab Afconio ita perlpicue traditur: & ex
antiqUorum iudiciorum confuetudine ita notum cfl,vt
admoneri latisfit, probari n hi 1  fitnecelfe . Qua; cum
ita fe habeant, illud quoque patere arbitror, in ca cau¬
fa, de qua Cicero loquitur, hoc eft, eum tabule tella-
menti non extant, & pollbffio proximo data eft,eum qui
fe teflamcnto hfredem putat, quod turn non extat, le¬
ge in hzreditatem aduerfus illum pofleflorem agere de-
bere, fiue vt alijsvtamur verbis, vindiciarum litem,hoc
eft, hereditatis petitione in eum intendere.Ad hoc por-
ro ludicium excrcendum ta duo przftari fohta, qua; nc-
ceflaria ellb docuimus: primum, vt pofleflor fatildet, ni¬
hil fe in pofleffione deterius fabhirum : deinde vt petitor
fponfionem faciat, Ni fua hereditas fit: itaque apud iu-
dicem Recuperatoresve qui de fponfione cognolcent, de
hereditate dccertet. Hocfi Cicerone remoto verum eft,
locum ita rettituendum putarem,vt Jem correctionead-
hibtta, e t  pro a v  Tlegeremus: Si quis teftamento fe
heredem eiicarbitraretur, quod turn non extaret , lege
ageret in hereditatem :&pro przde litis vindiciaium
cum iatis accepiflet, iponfionem faceret: ita de heredi¬
tate certaret. Vt non tarn Afcoiii; audoritas, quam lu-
ris ciuilis veritas a nobis fpeftetur. prefertim cum Iatis.
conftet, his in locis Afcomnm non (emel dormitaflb. Si
omnino verum illud fit,eum qui fe teftamento heredem
putat. lege agere in hereditatem non pofle, quin & pof-
ieflor ei latifdet, &ipie a pofleflore certg perunig fpon¬
fione prouocetur. Quin etiam vindiciarum litem', cum
legis abtione coniungi,& Cicero & Gellius demonftrat.
IJle in hb.de Orat.i .his verbisrAgerent enim tecum le¬
ge Pytiiagorpi omncsjvindicanmquc ornati homines in
dicendo. Gellius autem  iib.20.cap.9.Exiure,inquit,ma-
nuconfertum, verba fiint ex antiquis ablionibus, (jue,
cum legeagitur,& vindicigcontenduntur,dici nunc  quo¬
que apud Prgtorem folet. Quod autem vir quidam do-
btifl.ita hunc ( vt audio ) locum interpretatur,quafi hec .
verba lege  ageret ,ad hereditatis petitionem : reft-,
qua verb ad rei vindicationem pertmerent: meo iudicio
perabfurdumeft. cumPaulus apertiffime demonftret,.
latifdationem in hgreditatis petitione requiri: nec aliud
fit hfreditatis petitio, quam lis vindiciarum : nec deni-
que minus in hfreditatis pet.tione, quam in rcilingula-
ris vindicationefponfio fieri foleat.

Inperfotiam verb.  ] Sequitur 11. Inperfonamadianes
proprie Conduftones appcllantur.I. a<ftionum,2f .D.de
oblig & act. Qua dere paulbcopiofius atquevbenus dif
ferendum videtur. Cbndicereigitureftfimuldicerema
Feiius lib.111. Condnftum interpretatur, fimul dibhi.n..
Ergo condicere, eft diem locumque communi conlenfu
conftituerc, quo quid fiat. Hinc Condicere alicui ccena
Cic. & Sueton.dixerunt,non proiniiita‘readcoenarn,que
admodum vulgo placere video . fed pro  indicere coenam,
& denunciare fe afFuturum. Crafliis (inquit ille, ad Len ,
tit lum !cribens)vt quad  teftata P. Ro. elset noftra gratia,
pene a meis laribus, in prouinciam eft profeclus. Nam
cum nuhi condixifset, ca-nauit apud me in mei generi
Crafsipedis hortis • Suetonius in Tiberio : Sex. Claudio
]ibid:nofo,ac prodigo fcnicotnam ealege cond,xit, ne
quid ex confuetudine immutarct autdemerct. Sed in li-
bris Iurifc.onfukorum cotidiftio.ett (vt ibidem Fcltus i'cri
bit) in diem certum eius rei qua de agitur, dtnunciatio.
Moris enim fuifse, vt iudicio a Prgtore coftituto  diem ex
fuo commodo litigatoresfumcrent, quo in iudicium ve-
nirent: vetera ilia demonftrantapudPlautum in Curcu-
lione,&Gellium lib. 1 6. cap.j. Si'flatuscondiftusvcdies
cum bofte . Sed multo planius locus ille in Orat.pro Co
mado rem omnem cxplicat: Quid enim faftum eft? ve-
nifti domum vitro Rolcij: quod tetnere commififses,in iu
dicium vtdenunciares,rogafti vt ignofccret ,te aftuturu
negafti: deberi tibi exfocietatenihil daniitafti. Quoin
loco denunciare dixit Cicero , quod luliiman.hoc loco
Condicere. Sed hoc nemo neque planius,neque elcgan
tmsexponit Afconio, qui Verrina 3.11c fcribit, Compe.

rendinatio

Inftitut. Imp. Commcntarius.

rendinatio eft, ab vtrifque Iitigatoribus,inuicetn fibide- A
nunciatioin perendinum diem . namquecum in rein ali¬
quant ageret litigatorcs,& poena fe facramenti peterenr >
pol'cebant iudicem • qui daoatur poll tertium diem ( lie
enim Jegendum puto, non Trigefimum) quo dato, de-
inde inter le in perendmuni diem, vt ad ludicium veni*
rent, renunciabant.Hyc Afconius. Eodemque notte il¬
ly pertinet apud Valcrium Probum,I.D.T.S.P.In diem
tertium,liueperendinum .quam formulamin Murasnia-
na Cicero exagitat. Eodemetiain illud Macrobij lib.i,
cap.xvi .pertinet: Comperendini diesdicuntur, quibus
vadimonium licetdecere. Stati,quiiudicij caufa, cum
peregrino inftituuntur . Quibus ex verbis difficile diftu
eft, non alios fuifle dies,quibus cum ciuibus,alios quibus
cum peregrinis iure ageretur. Sed hoc alias. Nunc illud
admonendum eft,lftasfiue denunciationes, fiuecondi-
ftiones,fiue comperendinationes,omnibus in iudieijs fie
ri confueuifle: fiue in rem eftent,liue in perlonam.Quod
cum ita fit, quxri potcrit, quamobrem (bite in perlbnam B
aftiones hoc nomine appellentur. Et meo quidem iudi-
cio caufa hyc eft, quod in rem aftiones (quoniam alteru-
trum pofleflbrcm necefl'ario defiderant, vt ait Iuftinianus
in §.4.de interdict.) liiuni aeproprium nomen Vindicia-
rum, IciLcet fiue Vindicationis habcant. -  vt appareat, no
data opera hoc nomen in perlbnam aftiombus attributu,
fed potiusrehftum fuifle. Verum hyc quidem haftenus.
Nunc, quonia de denunciationibus locuti fumus, & Va¬
dimonium denunciatio quedam erat, opereprecium eft
cognofcere, quid inter Vadimonium & Codicitiouem in-
terfit. Quod vt planiusmteliigi poffit,  rem oranein or-
dine quantum inftituti noftri ratio poftulat, aperiemus.
Vas fponlor erat fiftendi aliquem iudicio fiue publico, fi¬
ue priuato . Sed de priuatis iudieijs  dilferamus. Varro
lib.de ling.lat.v. Vas, inquit,appellants, qui pro altero
vadimoniumpromittebat. Confuettido erat, cum reus
paru eflet idoneus incoeptis rebus,vt pro le alterum darer.
Acron.in  lib.Sermr.Sat.i.vbi verfum huncinterpretat; C
Ille dati) Vadtbus qui iure ex tract us in urbem eft:

Vadibus,inquit,idelt, fponforibus, a Vadimonio,quod
promittit is qui ad ludicium prouocatur, certo die affu-
turum . Vades ideodifti ,quod quieosdederit, vadendi
habet poteftatem. Et Porphyrion, Vades,inquit, Ipon-
fores diet notum eftiquod qui eos dederit, vadere,ideft,
dilcedereinterimliceat. Quy quanquam propter diffi-
nulem fyllabarum quantitatem, dubitationisaliquid ha
beant, illud tamen demonftrant, morem hunc veteribus
fuifle, vt qui litem vellet intendere, aduerfario denun-
ciarct, vt in ins veniret. Si nollet, vel eum cogeret, vel
fponlorem acciperet fore, vt conftituto die fe filieret. Il¬
ia autem denunciatio, Vadatio dicebatur. Nam & qui
denunciabat, & cui denunciabatur,vadari dicebatur. Ci
cero in Quintiana, Vadari vis? promittit,in ius vocas? fe-
quitur. Horatius Serm-i.Satyra 9.

Ventum erat ad Vejhe  , quarta iam parte diet
Trteterita&cafu tunc rejfrondere vadate,

Htbebat  —

Tantavero vadimonij vis erat, vt qui obire illud ne-
glexiflet, int'. rdu lite amitteret;vt apud Horat.eod.loco:

— Tunc refyondere vadato ,

Delebat: quod nifecijj'et , perdere litem.  --

Itemque apud Suetomumm Caligula: Comprehen-
dit, inquit, mentoria vehicula: adeo, vt litigatorum pie
rique, quod occurrere abfentes ad vadimonium non pof-
fent, caufa caderent. Interdum bona eius decreto Prae-
toris poffidebantur, vt poftea uenderenturiquemadmo-
dum ex oratione Qui 11 tiana laalc cuiuis intelleftu eft:
quod turn opinor, obieruabatur, cum magnx alicuiusrei
erat controuerfia. Licebat etiam ei, qui aduerlarium
vadatus erat,fi eum l3titareanitnaduertilTet,adhibitis
atqueantettatis teftibus, iniusrapere: vt exeodtni Ho-
ratij loco apparet:

,_ .Cafu venii obuius illi

jtduerfarius. & quo tu turpijjime  > magnet
JExclamat voce , dr, licet antefiari  ? ego verb

Vppono auriculam : rapit in ius. clamor vtrincme.
Vtriim autem vadandi potdlas a Pry tore impetranda
eflet, dubitan poteft: propter illosPlauti verfesmAti-
lularia .

Tulmentum pridem eieripuit miluius.

Homo ad Prtetorem pbirab audits Aeuenit:
lnfit ibi poftulare,pkrans , eiulans ,

Vt liceret miluium  • adarier.

Contra tamen vocari in ius licuiflefine Prytoris ve-
nia,vel ex eo licet intelligatur,quod edifto Pry tori* ca-
uetur, nepatentem aut patronum in ius fine (tia venia
vocare liceat. Quapropter apud Plautmn in Pcrla, leno
ex tempore in ius vocatur:

S.^ge^ambulainiuslem. D.Quidme in ius vocas >
S.lllic die am apud Vrsetorem : Sed ego in ius yeco.
Etpaulopbll.

D.Sine dicamS. T^olo.D. jfuii.S,Sum[urdus: ambula:
Sequerebac-

Videamusigitur, ne vel inniaioribus caufis, vel cum
abvrbereusabeflet, vadandifacultas impetranda eflet;
alijscafibusnon eflet. Legem enim,&, vt opinor,xn.
Tab.fuifse, vtinius eas,cum vcceris,Cornif.lib. ad He-
ren.z.teftatur. Rurfus interdum a Pretore poftulandam
earn fuifse, coniefturam facio ex eo, quod nonnunquam
pronufsa vadimonia differri ab eo leguntur. nonnun¬
quam ab ipfis legatoribus. luuenalis Satyra 3.

Si magna jlHri) cecidit damns, horrida. mater.

Fullati proceres , differt vadimonia Trtetor.
Pliniusprgierealib.vi i.cap.riii.fcribit Bybium re-
pentinomortuum,cum itidex vadimonium dift’erriiube-
bat.Cic.in Quintiana.Qui quo tempore male agerecoe
pit, in vadimonijs dillerendis tempos omne confumpferit
qui poftea quoque vadimonium mifsum fecerit. item:
Sc iam neque vadari amplius ,neque uadimonium pro.
mittere. Si quid agere fecum velit Quintius,nonrecu-
lare. Hie cunrrem Gallicanam cuperet remfere, homi-
nemin praefentia non vadatur. Ita fine vadimonio diice-
ditur. Vtcunque fit, deinceps videndum eft, quo in loco
vadimonia obirentur. Et primum fatis conllat in iure ad
Pratorem obiri plerunque folita : quod ex infra fcriptis
licebit intelligere. A. Gellius lib.7. Scipio, quum oppi-
dum quoddam in Hifpania oblideret, & ius in caftris fe-
dens diceret,quifpiam interrogauit ex more,in quem
diem locumque vadimonium promitti iuberet. Et Sci¬
pio manum ad ipfam oppidi arcem protedens, Perendie,
inquit,fefefiftant illoinloco. Valerius lib.in.oppi-
dum Badiam nominat, fed inpofterum diem vadimoniu
faftum dicit , & in ad cm oppidi  promiffum. In quo men
dum elfe fufpicor, pro  Arcem. Idem autem de L. Sylla
feribit Florus in Epithome libri 86 .  Liuius lib. 33.Pr.E-
toresquorumiurifdiftio erat,tribunalia ad pilcinam pu
blicam pofueruntteo vadimonia fieri iulleruntnbique eo
anno ius diftum eft. Videamus tamen ne non Temper ad
tribunal Prytoris obirentur, fed in locum aliquem in fo
D rorvnde vna ire ad Prytore pollent. nam Cicero in Quin
tiana, vbi narrat Nymum teftificari fe vadimonium obif-
fe, Quintium verb deferuifle, non in iure id ilium face-
re feribit, fed ad Sextij cuiufdam tabulam: qui,vt opinor,
feriptum faciebat. eoque apud ilium plerunque fieri te-
ftationesfolebant. fpfe,inquit, luosamicoscorrogat,
vtad tabulam Sextiam fibi adfint,horafecundapoftn-
die. Veniunt frequentes: teftificatur ifteP. Quintium
non ftetifle, & leftetifle. Tabula? maxima fignishomi-
lium nobilium confignantur,di(cedltur. Rurfus in ea-
dem Oratione,alio loerf: Ad vadimonium non venerat,

vtais,isqui cumtibi affinitasfocietas,omnesdcnique

neceffitudinesintercedebant. Illico'nead Pretorem ire
conuenit ? Neque fane mihi diffimile veri videretur ,li
qms diceret, vadimonia eo loco turn obiri folita,cum il¬
lud fieret de quo loquitur Vlpianusin J.i .D.de edendo.^
nimirum cumisquiafturus eft, producit aduerlarium fuu
adprztorisalbum, & formulam aftionis qua vti ftatuit,
demonftrat. Id enim antequam in ius iretur, fierifolitu,
vel ex ipfa re exiftimare licet, vel ex eo quod ille trafta-

iii Franc. Hotom. in III I. Lib.

tusdeedendo,tradatum de pollulando antecedit. Sed d
hacdere plus Tatis. Nunc, vt ad propofitatn qu^ftionem
reucrtamur, non difficile eft arbitror, cuiuis intelligere,
quid inter vadimoniurri, & condidionem interfit. Vadi-
monium enim prima denunciatiocft futur*, & nondum
exort* controuerfi*: & ante iudicium acceptum, litem-
que conteftatam fiebat. Condidio verb, denunciatio
eft committendi iudicij, & poll acceptnmiudicium Jitem
que conteftatam fiebat. denique Vadari, eft quad hel¬
ium per Feciales indiocre : condicere verb,diem prslij
committendi conftituere.

Hull* enim hoc tempore.]  Sequitur in. luftiniani tem¬
pore, foilennes ad indicium denunciationesobfoluerat.
J.fi.quis,6. C.Theod.Dc denunt. vel edit, vbi Impp. Ar-
cad.Honor,& Theod.ftatuunt, vt ft quis adionem infti-
tuat, isomiflis denunciationum ambagibus, earumque
intcruaiiis, ftatim in ipfo iudicio rem caufamque fuam
exponat.

^A&ionum tertia diuifio: vt alia rem , aba posnam y
alia vtrunque perfequantur : res autem per cas
petatur, qua vel in rem funt,vel in perfonam
ex coniraElu nata:nifi forte ob id, quod tu -
multu,incendij, ruina y naufragvj caufa
depofitum eft, in duplum agatur.
i.xxxi.De oblig.l.i. C.depof.

X VI. Sequens ilia diuifio eft, quod qusdam
adtiones rei perfequeda; gratia comparata? funt,
quiedam poense perfiequends,quatda miftar fiunt.
Rei perfequenda; caufa comparata; fiunt omnes
in rem adtiones. Earum vero adionum,qu$ in
perfonam funt, ex  quidem,qu« ex contra&u na
feuntur, fere omnes rei perfequenda caufa com ^
parata vider.tur: veluti quibus mutuain pecu-
niam,vel in ftipulatu dedudiam petit adtorutem
commodati,depofitimandati,pro focio, exem-
pto, vendito, locato,condu<9:o. Plane ft depofi-
ti agetur co nomine, quod tumultus, incendij,
ruina,naufragij caufa depofitum fit, in duplum
adtionem Prator reddit, fi modo cu ipfo, apud
quem depofitum fit, autcumharedes eius de
doloipfius agetur: quo cafu mifta eft adfio.

1{ei perfequendacaufa.  ] Enunciatiol. Adionum alia;
rei,alis pan*, alias vtritifque perfequenda; caufa com-
parat* funt. Rei verb nomine continetur hoc loco qu ic-
quid eft extra pcenam legitimam: ideftj iureaiiquo vei ci
uili, vel praetorio definitam,atque conflitutam: pcen* v e D
ro nomine earn duntaxat ,qu*iureconftitutacft. Itaqj
fi poena,qug in flipulationem dedtida efl> petatur, velu¬
ti ,Sialiter fiat, centum dabis? dequoagitur in I.45.D.
de verb.obliga.vel, Si diefupra feripta non foluas, tunc
pcen* nomine intra dies jo.denarios fingulos dabis? quf
formula commemoratur in l.leda,40-D.de reb.cred.rci
nomine poena ilia conuentionalis hoc loco continetur.

At cum JexiubetjVtfurdupli damnetur,duplum illud no
rei, fed pane nomine comprehenditur.

Omnesinrema£liones.]Sequitur  1 i.Nulle in rem adio-
nes, pane: omnes rei folius perfequendc caufa compara-
t£ funt. l.fn honorari js,j j. D. de obIiga.& ad. vbi Paulus
ait: Illas adiones rei perfecutionemcontinere,quibus
perfequimur, quod ex patrimonio nobis abeft. Abeffe
autem illud intelligitur, non modo quod olimfuit, &
hoc tempore abeft.fed etiam illud omne,quod aduerfari)
culpa ad nos non peruenit. Itaque cum id quod iutereft
perfequimur (quod sque in lucro amifib,ac damno illa-
to v ciiatur.J.i .C. de fentent- que pro eo quod int.) rem

qu? patrimonio nollro, propter adnerfarij culpam deeft,
perfequi dicimus . Panam autem per adioncm in rem
ideo nunquam perfequimur, quia nunquam nifi ob deh-
di caufam debetur. Exdelidis autem adiones, omnes
funt perfonales, realcs verb nullquemadmodum fupe-
rius demonftratum eft.

v  ex contraShi najcmuur.]  Sequitur 111. Omnes fe¬
re ex contradu adiones rei lolius perfequenda? caufa
dantur. Nam ( vt ait Vlp.in 1 . adionum. 2 y.D. de cbli-
ga.& ad. jex contradu adio eft,quoties quis fui lucri
caula,cum aliquocontrahit: veluti emendo, vendendo,
locando, conducendo, & csterisfimilibus. Itaque flue
re, flue verbis, fiueliteris,fiue nudoconfenfu contrada
obligatiofit, qugcunque ex ea daturadio, rei cuius cau¬
fa obligatio contrada eft, perfequendE caufa concedi-
tur.Quid igiturfi poenam,qug nobis ex ftipulatione de¬
betur ,perfequamnr? veluti fiftipulari fiimusdenanos
fingulos, finguJis Calendis vfure nomine?Sed Tuperuis

B docninuis hanepa-nam Rei nomine contineri: & folam
hoc loco poenam appellari earn , qu* legibus conftituta
eft. Quid tamen dicemus dedupla, aurtripla,quam is,
quirem emit, fi ei cuida, id eft, iudicioadempta resell
all emptore poftulat ? Nam etfi in flipulationem deduca-
tur, & nifi ftipulata fit, non debeatur,l.i?o.D. de eu id.
tamen cum edido Aedilium inltitutafit ,vidcripoflet
ad altcrum pane genus pertinere. Sed cum folius Icgis-
vi, ac fine ftipulatione non debeatur, exiftimarem ret
nomine panam illam coinpleclendam efi'e.Ex quibus
iiiteiligi debet, panf nomine cam demum accipiendam
efte, que folius legisvi,& fine vlla {HpuLuionis opera.
debetur.

[ere omnes rei perfequenda. ]  Fere dixit,propter depo-
fiti adione,de qua mox dicemus. Qjiod  autem ad Redhi
bitoriam adionem attinet, falliim  eft, quod q uidam  feri
bunt,earn in hoc gencrc numerandam efte. Nam flue
dupla petatur, ftipulationis opera, non folius Jegis vi, id
accidit: flue, Quanto minoris agatur, non poena, fed rei
vel totius, vel partis perfequenda: nomine adio inftitua-
tur. Sane diflimilis ratio eft lllius legis duodecim , vt fi
quid.venditor in prsdiovendendoinficiatuseffet,dupli
poenam fubiret: quemadmodum Cic. fcnbitinlib.de Of-
fic.i 11. nam cum ipfo lurepanadebeatur, mixta potius
adio videri debet.

Loctito conduSlo. ]  Verbis vfus eft multis,nequc tamen
omnia dixit. Satins igitur fuilfet ita dicere, fiuere, flue
verbis, fiue literis, fiue confenfu fadus ell'et. In eode au
te etia genere Iudicatiadio numeratur:quam Vlp.in fi.l.
Biiles,^. de re iudic.rei perfecutioiiem continere fcribit.

Tumitltus, incendij .] Sequitur v. In eum,qui tumultus,
incendij^uinSjiiaufragijcaufa depofitum mficiatus erit,
eius've hfredem fraudulentum, adio in duplum  a Pr*to
re conceditur. 1 .1 .D. depofivbi Pr*toris edidum his ex-
tat verbis: Quod neque tumultus,neque  incendij,neque
ruin*, neque naufragi; caufa  depofitum fit, in fimplum:

1 earum autem rerun ),qutefupra  comprehenf* funt,in ip-
funi, in duplum: in h*redem eius, quod dolo malo eius
fadum efte dicetur, qui mortuus fit, in fimplum:quod lp-
fius, in dupluni iudicium dabo . Cuius edicti ratio per-
fpicuaeft. Acquum enim pr*tor exiftimauit effe, tarri
indignam fraudatorisperfidiam,certoaliquo iudicio pa
naquecoerceri. Nam cum extante ncceflitatedepofne-
rit, crefcit (inquit VJp.) perfidi* crimen: & pubiica Mili¬
tate coercendum eft vindicand* Reip.cau/a.Duplex igi¬
tur huiusedidi ratio videtur efte : prior, quoniaufalijs
cafibus fpatium deliberandi datur, cuirej committenda
fit: hie vero calamitas nullum ad deliberandum tempus
permittit. Altera, quod in ahjs cafibus perfidia nihil exi
mium habet, pr*ter ceteras.-liec verb fingularis eft, & ma
ioreahquo odio digna: quod vbi milericordia opusfuit,
ibicrudeJitasadhibita ell, & calamitas calamitati adie-
da. Diximus autem [ in eum,cpui inficiatus erit:  ] quoniain
h*cin duplum  adio,non nifi aduerfuseum,qui inficiatus
cft,conceditur:vt paulo pollfub §. fed furti quidcmcon-
ftabit. Quod cum ita fit, iudicij formulam hanc roco iu

dicio

Inffit. Imp. Commentarius.

dici© non ommnfi incommode concipiemus: [fi pateret]  A
L-Titium , cum propter inccndij periculum res f'uasex-
portarct, earn rem qua de agitur , apud C. Msemuni de-
pofuiflc, Matuium autem inficiatum id efle : turn Maeuius
nr duplum damnetur . Qua ex formula intelligi debet,
adori duarum rerum probationem incumbere: nimi-
rum ob caufam incendij depofitam earn rem fuilfe,& Ms
uium inficiatum illud efle. In duplo autem fimpJum con
tineri, & paulo poft planius intelligetur: neque hoc loco
difficile exiftimatu eft, cum lufttnianus dicat hanc adio-
nem mixtani die. Nam & rem quae fimpli eft ,& poenam
quae alterum tantum continet, perfequitur.

vtttiones ex maleficiis, qtuedam poenam tantum per

fequuntur,vtfurtnquadam rem,vt furti condi
Bio qu&dam vtranq; vt raping,, damni
iniuria, & in haredem , qui pqs
tods legal urn, vfque dum
in im vocaretnr,fol
uere distulit.

X V11. Ex maleficiis vero proditat aftiones,
aliae tantum poena: perfequendse caufa compara
tse funt, alise rei,alia: tam pcena: quam rei perfe-
quendae, & ob id mifta: funt: Pcenarn tantum per
fequitur quis actione furti. Sine enim manifefti
agatur, quadrnpli, fine nee manifefti, dupJi: de
fola poena agitur. Nam ip Earn rem propria adio
ne perfequitur quis, id eft, fuam efTepetensifiue
fur ipfe earn rem posfideat, fiue alius quilibet.
Eo amplius, aduerfus furem etiam condidio eft
rei. Vi autembonorum raptorum adtio, mifta
efttquia in quadruplo rei perfecutio continetur:
pcena autem tripli eft. Sed & legis Aquiliae actio
damni iniuria mifta eft,non foliim ft aduerfus in
ficiantem in duplum agatur,fed interdum & ft in
ftmplum quifque agat:veluti, ft quis liominem
claudum aut lufcum occiderit, qui in eo anno in
tcger & magni precij fuerit: tanti enim damna-
tur, quanti is homo eo in anno plurimi & maxi-
mi precij  fuerit, fecundum iam traditam diuifio
nem. Item mifta eft adio contra eos, qui relida
facrofandis ecclefiis, vel aliis venerabilibus lo-
cis, legati vel fideicommi sfi nomine, dare diftu-
lerint, ufque adeo vt etiam in indicium vocarcn
tur. Tunc enim&ipfam rem vel pecuniam qua:
relida eft, dare compelluntur, & alterum tantu
pro pcena & ideo in duplum eius fit codenatio.

Ex maleficifs  wo.] Enunciatio I. Adiones ex male-
fici;s turn rei, turn pcena,turn vtriufque perfequendse cau
fa dantur. Nam rei folius caufa comparatam efle condi-
dionem furtiuam, eamq; ex maleficio nafci, nemo igno
rat. Itaque voces iflas [ rei,]  qua alijs in libris defi-
derantur, reftituere ex duobus antiquis codicibus non
dubitauinms.

ABionc furti  .] Sequitur xx, Furti aflio, fiue mani¬
fefti, fiue nec manifelfi fit, folam poenam perfequitur.l.fi
profure,7.§.i .D.decondid.furt.& J.fi pignorc,54.D.de
furt.vbiCaiusitafcribit: Cum furti adio ad pcena’ perfe-
cutionem pertineat, condidio verb &vindicatioad rei
recuperationem,apparet recepta re, mhilominus faluam
efle furti adioncm : vindicationero verb & condidio-
nem tolli. Formula igitur hgc erit, [fi pateret]  Sempro-
niuni furtocentum aureos Meuio abftulifle,eundemque

Sempronium manifeftb deprehenfum efle, turn is in au¬
reos quadringentos damnetur.

Ipfam rem propria aBione.  ] Sequiturni. Furtiua res
non furti, fed in rem adione,autcondidione repetitur.
diCl. l.fipignore : vbi Caius feribit rem ipfam vel vindi-
catione, velcondidione recuperari: aeproinde poft fo-
lutadupli, autquadruplipoenam, vtranquefaluam efle.
Quod idem traditurin J.ancills.C.decond. furt. &l.vl-
tima,C.de noxal. Quantum autem inter vtranqne inter-
fit, fuperiusfub §. fie itaque, fatis expofuimus. indeque
intelligi potuit, formulam rei vindicationis rei furtiug,
nihil omnino a ceteris differ re :nequein ea furti men-
tionem interponendam efle: cum, vt mox dicemus, non
modo aduerfus ipfum furem, fed etiam aduerfus quemli-
bet alium poffeflorem detur.

Sine alius quilibet.  ] Sequitur 1111. Rei furtiua: vindi-
catio, turn in furem, turn in alium qtiemuis conceditur.
§.vlt.fupra deoblig.quatexdelid.Nihil enim ( vtmodo
B dicebamus )abalterius rei vindicatione diferepat : fed
rem ipfam ab eius qui detinet pofl'eflione vindicat.

Vi autem bonorum raptorum . j Sequitur v. Raping adio
fimulrem & poenam perfequitur.§.i .fupra, Vi bono.
rapt.vbiIuftinianusait:Rapingadionem in quadruplum,
triplum poeng, fimplum rei nomine perfequi.nam in qua
druplo inefle & rei perfecutionem.Sed qugri potefl,cum
ereptorfure multo improbior fit & fceleratior,an non
etiam condidio erepte rei caufa concedatur. Ego verb
fententiam meam veterem retineo, vtereptionis nomi¬
ne, non modb hgc,qugvi bonorum raptorum appellatur.
verum etiam omnes qug aduerfus furem competunt, con-
cedantur. Eiusque rei audorem habeo Vlpianum ini.
2.§.penuJ.D-eodem.vbi ait rerum raptarum nomine etia
furti, vel damni iniuria,vel condidione agi polfeivel cer
te fingulas res vindicari pofle. item in l.fiue manifeftus,
r o.§.i. D. decondid. furt. vbi ait, ei quoque qui vibo-
norumraptorumtenetur,condici pofle. Sedhgquidem
- omnesadiones, vtpauloante docuimus, mergfunt.Nam
autjpgnam folam, aut rem folam perfequuntur. Verum
hec Vi bonorum raptorum mixta eft,quippequgrem fi-
mul cum poena perfequatur. Qua de caufa formula eius
hgc concipi potent, [fi pateret]  Flauium Cornelio vi rem
qua de agitur eripuifl'e, turn Flauius in quadruplum eius
rei damnetur. Vnde intelligi debet, quamobrem hec
adio mixta nominetur: nimirum quomam vno atq; eo-
dem iudicio, & rem fimul, & poenam exigit: neque enim
propria adio vlla Vi bonorum raptorum prodita eft,qua
rem aut panam feparatim perfequi liceat. Sed fi domi-
nusrem folam velit exigere, autrei vindicatione, que
vulgaris eft, aut codidione furtiua, qug fadi huius quod
furtum efle conftat, propria eft, agere debebit.

Legis Aquilixaclio .  ] Sequitur v x. Adio damni iniu
ria mixta eft, & poenam fimul cum ipfai re perfequitur.l.
2. & paffi D. ad Jeg.Aquil. Qua de re fuperiusfuo loco
copiose difl’eruimus, fub tit.ad leg. Aquil. Plcrunque au
^ tem accidit,vt res turn demum cum damnum datum eft,
fit plurimi: neque vnquam antea pluris fuerit. quocafu
non mixta, fed fimplex in rem erit bee adio. Apparet
ergo non femper mixtam efle hanc adionem,fed interdu
in rem tantum, interdum etiam in pgnam efle.

Aduerfusinficiantem .  ] Sequitur v x i. Adio Aquilia-
na aduerfus inficiante in duplum datur.l. inde Neratius,
25.fi dolo,D- ad ieg.Aquil.&Litem veniunt,§. cum prg-
diximus,D.depetit.h*red. &Ldoli,^.§.2.D-deferu.cor
rupt.vbiIurifc.aiunt, hancadionemaduerfusconfiten-
tem efle fimpli,aduerfus inficiantem dupli. Quamobre
hgc formula conftituetur, faret]  Lucilium Erotem
Odauij feruum interfeciflc, fadumque illud inficiatum
efle: turn Lucilius in duplum quanti ea res eo anno pluri
mi fuerit,damnetur. Vnde intelligi debet, duo adori in
hoc iudicio probanda efle:damnum a reo datum,& tame
eum id ab fe fadum inficiatum efle-

Quanti plurimifuerit.]  Sequitur v 111 • Qii 1  hominem
iniuria occidit, quanti is, eo anno plurimi fuerit, tanti
damnatur.l.inde Neratius, zj.§. 3 .D.eod. Sedhac de re,

in qua

V .) 6

in qua fpinofe multse qusfiiones latent, fuo loco dtligen
ter & accurate difputauimus.

Reli&itJiicrofanSlis ecclefiis.  J Sequitur ix. Heres,qui
legatum pijs locis, vfquedum in ius vocaretur, foluere di
flulitjdupli tenetur,§. Sed furti, infra eod.vbi lultinia-
nus id adferibit, quod hoc loco prxtermiflum ab illo fuif
fe, vehementermiror nimirum hanc adionem xque vt
illam Aquilianam inficiatione crefcere . Duobusigitur
cafibus mixta eft hxcadio: primum fi reusinficiatuserit:
deindefi tamdiu foluere dtftuleritjdum in tus vocaretur.

jlffionesfamilix ereifeunda, communi diuidundo,

finibus regundis,~ptriufqueacltonis, in remfii
licet & perfonam, naturamparticipan !,
eoque mixta appellatur.Lj.famiL
crcifc.fin.regund.comu.diuid.

XVIII. Qusedam adtiones mixtam caufam
obtinere videntur, tamin rem, quam in perfo-
nara: qualis eft familise ereifeundse actio, qua;
competit coha:redibus dediuideda ha:reditate.
Item communi diuidundo, qua: abtio inter eos
redditur, interquos aliquidcommune eft, vt
diuidatur. Item finium regundorum, qua inter
eos agitur, qui confines agros habent. In qui-
bus tribus iudiciis permittitur iudici rem alicui
ex litigatoribus ex bono & squo adiiidicare:&,
fivniuspars prjegrauare videbitur,eum inui-
cem certa pecunia alteri condemnare.

Familiesereifeundx.  J Enunc.LFamiiixercifcundg adio
turn realis, turn perfonalis adionis naturam proprieta- C
temque participate 1 . item Labeo,2i. D. fam. ereife. vbi
VJp.ait hoc iudicium ex duobus conftare: rebus, & prx-
ftationib. qux funt perfonales adiones. Na ideirco inter
cohgredes datur , vt & hgreditas diuidatur , & quod eo
nomine alterum alteri prgftare oportebit, prgftetur. Dll
bitari tamen poteft, quomodo in re dici poflit hgc adio:
cum adionis in rem proprietas hgc fit,vt & ei,qui non pof
fidet, detur : &aduerfus eum, qui poffidet, intendatur.
quemadmodum abunde fuperius docuimus. Atqut con-
ftat hanc adionem ab eo plerunque intendi,qui poffidet,

& in eum non intendi qui poffidet. l.i.& pafi.D.eod. Sed
refpondemus, in iftis adionibus vtrunque & adorem &
reum efle.l.inter cohgredes,44.§.4. D.eod.l.adionis,37.

De oblig.& adion.cum innumerisfimilibus. Ob eamq;
caufam eos itahoc iudicium inftituere, quafi & vterque
& neuter poflideret. Vnde intelJigi debet ,cum dicimus
iflas adiones aliqua ex parte reales elfe, non earn pro-
prietatem adionis in rem fpedari, qua pofleflio in alte- D
rutro requiritur: fed quareifux dominium poflulatur.
Duplex enim eft adionis in rem proprietas . vna,qua rei
dominium aficritur: altera, qua pofleflioalterius aufer-
tur. Ab liac familix ereifeendg indicium non participat:
ab ilia verb idcirco participat, quia rei fug dominium po
ftulatur. Et tamen etiam hac in parte nonnihil difteren-
tig eft, quod adio in rem certg & definite rei dominium
perfequitur: hgc verb incerte &indefinitg . Nam qug
cuique herqdi res attribuendg fint, in arbitrio iudicis po
fitum eft, vtpofterius intelligemus. lam verb quod ad
perfonalis adionis proprietatem attinet, cuius hgc adio
particeps efle dicitur, res non vfque adeo perplexaeft.
Nam cum fingulg res fingulisadiudicaridebeant: fepeau
tem accidat, vtvnius pars preponderet: confequitur ,vt
alterum alteri condemnare oporteat: hunc in pecuniam,
alterum in partem rei fug. Quod eodemmodo intelli-
gedum eft de eo cohgrede, qui lolus frudus hgreditarios
fundi communis perceperit, aut rem !  greditariam corru
perit, aut confumpferit , Formula igitur hgc erit: L,

ociavi  vs  iudex efto: itaqiie familiam ercifcitor,vt
quid cuique ex hgredibus ex bono & gquo adiudicari,
quidque alterum alteri ex fide bona dare facere opor¬
teat, arbitretur.

Item communi diuidundo.']  Sequitur 11. In adionc com
munidiuidundo , fimtil & in reni & in perfonam agitur.l.
4.D.communi diuidun. vbi VJp.ait, ficut ipfiusrei diuifio
venit in communi diuidundo indicium, ita etiam prx-
llationes venire . Et l.i.vbi PanIusait,hop iudicium id¬
circo necdl'aniim fuifle, quod pro focio adio magisad
perfonales inuicem prgftationes pertineat, quam ad com
mu nium rerum diuifionem: & rede. Nam hoc iudicium
inter eos redditur, qui rem quam alia, atque ex hgredi-
tatis caufa comm unem habent, diuidi, fimulque quod al
terum alteri ex bono & gquo prgftare oporteat, dari fieri
poftulant. Qux verb in adione fuperiore diximus, ea-
deni etiam in hac intclligenda flint. Nam cum reale iu¬
dicium,antequam fit conftitutum vter poflefl’or fit, infli-
B tui non poflit.§.retinendg. De interdid. hoc verb ludi-
cio rede , inquit Scguola, agaturfiue neuter poflideat,
flue alterfociorum fundum non poflideat.i.penult. d.co.
qugri poflet, quomodo dicatur hoc iudicium adionis in
rem efle particeps ? Refpondendum enim eft, non eate-
nus efle particeps, quatenus pofleflionem fpedamus: fed
quatenus nos dominos aflerimus, reique r.oftre domiui
pronunciari poftulamus. Quantum autem ad perfonalis
adionis participation^ attinet,expedita ratio eft. Quia
fi res commode diuidatur,partes eius fie adiudicantur,
vtfi vnius parsprxgrauet, is vicisfim alteri certe pecunie
damnetur . Sin nuiiHs, tota vni adiudicanda elf, & is in -
uicem aJreri tantgpecunig condeninandus.§.eod. de off.
iud. Formula igitur hec erit: C. Caecilivs  iudex
efto .-itaqiie res communes diliidito, vt quid  cuique ex
equo&bono adiudicari, quidque alterum alteri ex  fide
bona dare facere oporteat, arbitretur.

Finium regundorum.  ] Sequitur 111. Finium regundo¬
rum adio fimul & in rem & in perfonam inftituta eft.l 1.'
D-Finium regund. vbi Paulusait, hanc adionem in per¬
fonam efle: licet pro rei vmdicattonc fit. Nam eatenus
in perfonam eft, quatenus id, quod noftrum non eft, no¬
bis adiudicatur. Velutifi fines ita regendifint, vt pars
quxdam ex agro confinis detrahenda fit, qux mihiat-
tribuatur.I.2.3. &4.D. eod. Eatenus autem tn remeft,
quatenus dominium meum aflero : poftuioque vt quid
meum fit, ab arbitro pronuncietur . Formula igitur
hxc crit:L. Acm vs iudex eftoiitaque fines duorum
agrorum, de quibusagitur,regito , vt quid cuique adiu-‘
dicari,quidq; alterum alteri eo nomine d are facere opor
teat, arbitretur. Nam ilia verba [ ex fide bena]  propte-
rea relinquimus, quia nullo cafu intelJigi poteft fides a
confinibusdata fuifle. quemadmodum pofterius docebi-
mus, fub§. adionum, infra, eod. vbi propterea bong fi-
dei hanc adionem efle negabimm.

Vermittitur iudici.]  Sequitur Hit.  Mixtorum iu-
diciorumarbitrioius eft vnirem adiudicare, alteri verb
certamab eo pecuniam attribuere.l.i.D.fi. regund.l.Mg
iuus,ji.D.fam.ercif.l.i.D. commu. diuid. Cuius rcira-.
tioefthgc, quia plerunque res funt eiufmodi, vtaut vix,
aut ne vix quidem diuidi diftinguiquepoflint.ltaque ne-
cefl’e eft arbitrum interdum partem , interdum etiam
rem totam vniattribuere: vti patet ex 1 . fi fanufie, j j.D.
fani.erc.Quade caufa litigatores nequefuam effe,neque
fibi dari oportere rem certam intendunt. Sed todus rei
arbitrium iudici permittunt,vt pro fuo arbitratu ftatuat,
& cuius qugque res efle debcat, & quid  quemque cuique
dare facere ex xquo& b ono  oporteat. Vnde intelJigi
poteft,quapropter in iftis iudieijs vterque & reus &ador
efle dicatur : ac proinde  vterque vtrumque calummg iul-
iurandum prgflet: ideft,& non calummg caufa lite inten
derc,& no calumnig caufa inficias ire 1.2.& l.inter,44.D.
famil. ereife. l.iudicium,1 o.D.fin.reg.l. 2. D.com. diuid. 1 ,
adionis, 37.D.de oblig.& ad-Nam perinde quafi neuter
poflideret,neuter certum fibi deberi contenderet: ita rei
totius arbitrium ac facultatem iudicipermittunt,

jlSiionum

Franc. Hotom. in II 11 . Lib.

A

inititut. ImprCommcntarius.

V7

jt&idntmn quarta diuifio , ad earn furnmim qn£
per vnamquanque pelitur , penmens.

Item ijuibus action. bus fintplum ,
qiubusitem iuplu exigatur.

XIX. Omnes autem aft tones, vel in fimplu
concepts funt,vel in duplum, vel in triplum,vel
in quadruplum. Vlterius autem nulla adtio ex-
tenditur . In iimplum agitur : veluti ex rtipula-
tione,ex mutuidatione, exempto,vendito,loca-
tOjCondufto, mandato, & deniquc ex alijs com-
pluribus caufis. in duplum agimus: veluti turti
nec manifeili, damni iniuria, ex lege Aquilia,
depolitiex quibufdam caulls. Item ferui cor-
rupti: qus compctit in cum, cuius hortatu con-
filiovc leruus alienus fugerit, aut contumax ad-
uerfus dominum faftus eft, aut luxuriofius vi~
uere cceperit. autdenique quolibetmodo dete-
rior faftus fit. In qua aftione earum etiam re¬
rum quas fugiendo feruus abftulerit, sftimatio
deducitur . Item ex legato quod venerabilibus
locis reliftu eft, fecudum ea qua: fupra dtximus.

y el in fimplum concept* fiunt.]  Enunc. I. Nulla aftione
ampliusquam quadruplum pcrfequi pofl'umusad ell,nul¬
la extai aftio quae plus quadruple,quam quanti principa¬
lis res eft exigi permirtat. Tametfi fuille olim Praetorum
ediftis maiorisinterdum multas conftitutas, non dubium
eft. Nam C. Verrem indicium in oftuplum aduerlusDe-
cumanos qui plus ab aratoribus exegiflent, conllituifle ,
Cicero  Jibro Accufationis tertio tellatur. Quadrupli
autem nomine,non queuis aiftimatio litis,aqt multa legis
intelligiturifed tantum eafumma,qus nominatim & defi¬
nite a lege vfque ad quadruplum multiplicata eft. Inter-
dum enim litis asftimatio multo maior eft* vt ft quis feiens
vitiofum tignum aut pecus morbofum vendiderit. Nam
omnia detrimenta qua: ex ea emptione emptor traxerit,
ei prsftabit.l.lulianus, i j.D.deaft.empt. Atq; hoequi-
demexemplum ad litis xftimationem pertinet: Ulud ad
legis poenam refertur, de quo feribitur in 1 .;. in fi. D. de
incend. naufra.&ruin. vt ft quis ex naufragioclauos, vel
tnum ex his abftulerit,omnium rerum nomine teneatur,

ydutiex fiipnlatione.']  Sequitur 11. Ex omnibus con-
traftibus in Iimplum duntaxat agitur: Hue re, fine verbis,
fiue Uteris, flue nullo conlenfu conftent. Simplum autem
appellamus, qualifeunque fumma fit dummodo a lege no-
nunatim ac diferte duplicata non fit. Quod ob earn cau-
fam dicimus, quia nonnunquani cum in id quod intereft
agimus, multo plus quam quanti vere res erat, propter
quam lisexorta eft, exigimus. Ergofimplinomine ,rem D
omnem intelligimus quam lex non geminauit, quantum-
u ; •, per fe atque ex litis atftimatione multiplicetur. Velut
ineocalu , de quo modo dicebamus : Si quis vel pecus
morbofum vel tignum vitiofum , vel feruum fureni feiens
vendiderit. Nam etfi venditor damnum omne pratftare
cogitur, quod centuplo fortafle precium rei vendite fu-
perabit: tamen quoniam lex non certa quantitate litis f-
ftimationem multiplicauit, propterea Iimplum duntaxat
hac aftione contineri dicitur. Verum id ex Aquilian*
aftioms ratione multo planius intelligetur. Nam eo
cafu quo qui damnum dederit, inficiatus fuerit, duplum
nominatim a lege conftitutum eft . Quod autem extra
cafum inficiarum lex quanti plurimi Eflimationemim-
ponit, tametfi decuplo plus fuerit, Iimplum tamen ap-
pellabitur.

In duplum agimus.]  Sequitur in. Aftione nec ma-
infefti furti, damni iniuria, miferabilis depofiti, ferui
Corrupti, pij legati duplum perfequimur.l.in furti,5 o.

D. de furt.l.f •§. j. D. de fer. corrupt.l. item veniunt,io.

. §.4. d.  de petit. h^re.&Li. d.  depofiti.Ir.D.defer.cor-
rup.Sed hoc loco mirum eft, pranerniilfum aTribo-
nianofuilfe, quod ciim momentifit maximi, turn tri¬
bus verbis ablolui potuit : inter has quinque a&iones
hoc interefle, quod duplum primg ,totum eft extra rem:
reliquarum vero , rem ipfam compleftitur. Nam(vt
ait P. ulus in 1 . vt tantum, 14.§.4.0. tie fer. cor.) in hac
aftione extra rem duplum eft: id enim quod damni da¬
tum eft, duplicatin'. Illudjetiam ammaduerfione di-
gnum eft , quod fcribit Vlpianus in J. doli, f .§. 2. D.
de fer. corrup.aftionem legis Aquilixab aftione defer-
uocorrupto eo difterre, quod hecetiam aduerfuscon-
fnentem in duplum eft .• Aquilia autem lnficiantem
duntaxat coercet.

Depofiti ex tjtnbufdam caufis. ]  fx quatuor caufis quas
proximo §. enumerauimus: incendij, ruins, tumu.ltus,
naufragij. Sunt autem & alia; aftibnes qiiibus duplum
exigimus. Veluti fi quis cum fe liberum feiret, dolo ma-
B lo pdiusfit fe venundari. Nam in duplum eius quod em
ptori eo nomine abeft, damnabitur.l.reftiflime,i 4. cum
duabusfequent.D.dc liber.cau. Item aCtio de tutel® ra-
tiombusdiftrahendis.l.teftatoresjf j.D. adminiftr,tutcl.
Item aftio empti,fideagri modo venditor mentiafur:vti
Paulus fcribit lib-Sentent.i.cap.i8.&lib.z.cap.i7.ait,fi
ea qua: lingua nuncupata erant, emptor aut venditor in-
ficiaretur : vt Cicero lib. Offic. tertio teftatur . Item
aftio iudicati, fi quis iudicatum negaret: vt ibidem pau
lus fcribit.

■j Quolibet modo deterior.]  Sequitur 1111. Serui corru-
pti aftione qui feruum ajienuni quoquo modo detcrio-
rem fecit, tenetur. 1 .x. d.  de feru.corrupt. vbi Vlpianus
ait, hanc aftionem a Pnetore coniiitutam efle , non mo-
do aduerfus cum qui feruum e bono malum reddidem ,
fed etiam in eum , qui malum feruum deteriorem efie-
cerit. Memorabile autem eft quod Paulus fcribit in 1 . vt
tantum, 14-e0d.fi filius filiave fam. corrupti lint, vnlem
C hanc aftionem competere, officio iudicis teftimandam
quanti intereft noftra, liberorum noftrormn animos non
corrumpi. Formula autem direfta: aftioms hgc erit,

[ fi parts ] L. Titium Dauo L. Septinuj feruo perfuafifle
aliquid dolo rnalo, quo eum deteriorem faceret, turn I.
Titius in duplum quanti ea res erit, damnetur. Hsc enim
edifti verba funt, exquibus mamfette conftat Perfua-
dendiverbumin efteftu accipiendum elfe: aliud eft enim
fuadere,aliudperfuadere. Qua decaufa partes a ft oris ’
erunt, probare non modo L. Titium malum confilium
Dauo dediffie, led etiam fic ei perfuafifle, corrumpcrctur.
Vnde adio de leruo corrtipto appelhtur.Scd luftinianus
in l.fi quis, 20. C.defurt.pro imperioaliudftatuitjhi-
mirum vt etiam conatus& voluntas nuda puniatur: queC“
admodum fuperiusdiftumeft§. Vndeillud,Deobliga,
qua: ex delift.

I arum etiam rerum.]  Sequitur V. In ferui corrupti
aftionem rerum quas fecum feruus abftulit,leftimatio
deducitur.l.in hoc, 1 o. D- eodem. vbi Paulus ait, in hoc
iudicium etiam rerum asftimationem venire, quas fecum
feruus abftulit: quia omne damnum duplatur. Vlpianus
autem lege infequenti fcribit, furti etiam agipofle: ope
enim & confilio follicitatoris videriresabefle. Necluf-
ficerealterutra aftione egilfe ,quia altera altera non mi
nuitihoc amplius, & condiftionisnomine teneri. quauis
enim condiftione hominem, pmnam autem furti aftio¬
ne confecutus fit: tamen & quod intereft debebit con-
fcqui, aftione ferui corrupti.

lufliniani inflituto , qui in libello conuentionis
plus fibi quam debetur complcxus efil,
yt ex eo fportulx viatoris maiores
folnantur, tripli damnatur.

XX. Triplivero agimus,cum quida maiore
vera arftimationis quanti tatem in libello con-

F F  uentionis

358 Franc. Hotom.

iicntionis inferuit: vt ex hac caufa viatoresiid eft
executores litium ampliorem fummim ipor-
ttilarum nomine exigerent, tunc enirn damnum
id , quod propter cam paflus fuerit reus, in tri-
plum ab adore confequitur: & inhoctriplo &
etiam fimplum, in quo damnum paflus eft, con-
numeratur. qjiod noftra conftitutio introduxit,
qux in noftro Codice fulget: ex qua dubio pro-
cul eft, Ex lege condifticiam emanare.

tumqtnedammaiorcm.~\  Enuneiatio I. Cuius dolo fa-
ftnm eft, vt plus debito viatorcs exigerent, ex legelufti-
niani triplo multatur. Lex aurem ilia Grgce, vt credi par
eft,fcripta,iniuria temporum intercidiu

Maiorem vera teftimationis quantitatem.]  Sic vetus codex
vtlenfusfit, Quantitatem gftimatiohis maiorem vcra.
Aeilimationem autem intelligo eius rei fadive quod iu-
dicio petitur, Nam cum ex modo litis eftimationis fpor-
tulgfoluerentur, adorin libello conuentionis, litem e-
ftimare iubebatur.veluti fi dotnum quam petit,& que fe-
ptingentorum aureorum eftjmille aurcis gftimet.

Vt ex hac caufa viatores.]  Scquitur 11. Viatores pro
modo fnrnm^ petit£ fportulas modo maiores, modo rni-
nores exigebant.Quod cquidem concoquere vix pollum:
tametfivideam huiufceloci hancefl'e fententiam. Quid
enim argumenti reshabet, autrationis, viatoribus mer-
cedem conftitucre, non ex laboris & operg radone, fed
ex quantitate, qug in controuerfiam adducta elt ? Quod
enim is qui princeps Iurifconfultorum nominatus clf,exi-
llimat, hoc loco Viatorum nomine non Apparitoresin-
telligi,fed cos qui caufas inftruunt,qui vulgo Commiffa-
rij appellantur,id eft eiufmodi, vt pleraque illius omnia.
Nam.& viatores & litium executores dicuntur apparito-

res, qui quempiam in ius vocant, & iudicatum exigunt. ^
Merces autem lllorum, fportula vocatur: vt plane conftat
ex J.omnes, 3i.§.executoribus.C.deepi(c.& cler.&inl.
in (acris,x i.C.deproxi.(acror.fcrin.l.vlt.C.defructib.

Erin hoc triple fimplum.]  Scquitur n i. In duplo actio-
nis de maioribus fportulis fimplum conunetur.

Ex qua proculdubio.]  Hunc locum ante annos nouem
ita correximusex ingenio: nunc etiam contra Tiguriiii,
aliorumque librorum auctoritatem, in eadem fententia
permanemus.Condiditiam autem pro codidiohem dici,
loci in Pandcdis complures documentofunt. Ex lege
autem condidio dicitur adio in perfonam, que nouis
legibus,aut S. confultis, aut cohftitutionibus Principum
inftifutii fit-J.i. D.de cond.ex leg.

Ex lege eondiSlitia.]  Scquitur 1111 .Adio,quse ob ma-
lores fportulasexadas datur, condidio ex legeappella- '
tur.Formula autem illius h^c erit,[ fiparet] L.  Odauiii
rnaiorem vera teftimationis quantitatem in libello con-
lientionis dolo malo mferuifle , quo C. Septimius quem
in ius vocabat, viatori ampliorem fummam fportulg no¬
mine penderetitum L-Octauius tnpli damnetur.

Qfitt manifeflo furtc,per metum, calumma caufaute

qui uiatores contra l u ft mi am legem areis pe
cuniam exege'rint, quadruple damnatur.

X XT. Quadrupii autem agitur, velutifurti
manifefti, item de eo, quod metus caufa factum
fit, deque eapecunia, qute in hoc data fit, vtis
cui datur calumnite caufa negocium alicui face-

ret.  ItemCondidicia ex lege, qua; ex noftra con
ftitutione oritur, quadrupii condemnationem
imponens iis executoribus litium, qui contra
noftra; conftitutionis normam a reis, quic-
quam exegerint.

in IIII Lib.

A Velutifurti manifefti. ] Enunciatio I. Actione furti ma¬
nifefti,quod metus caufa, calumnij, in viatores, quadru¬
plum exigitur. Idem autem hie repeto , quod paulo ante
dixi, mirandum efle, quod illeactionesfic coniungantur,
qinfi nihil inter ipfas interfit. Cum illud magnopere in-
terfit, quod quadruplum primg, totum preter rem ipfam
expetaturiceterarum vero, rem ipfam complectatur. Mi-
rum etiam eft oblmione prgtermiflam a Triboniano Vi
bon. rapt, actionem fuille, de qua tameniftorum trium
fimilitudine admoneri facile potuiflet.

De eo, quod metus caufa.]  Actio quod metus caufa , eft
adio praitoria in perfonam ,per quam is a quo terrore &
minis res aliqua extorta eft,& rem,&,fi reus iuflitiudicis
earn non reftituat, triplum praiterea confequitur. 1 . item
fi,i4.D.deeo quod met.caii. vbi Vlpianus aitiSi quisnon
reftituat, in quadruplum in eum indicium a protore pol-
liceri.Quadruplandum autem omne, quodcunqj rellittii
oportebit. item quanti ea res eft, id eft, cum frudibus &

1  caufa. Et§. Quatenus: vbi ait, In quadruplo itafimplum
lnelfe, vt in condemnatione quadrupii res quidem omni
modocontineatur,& cius reltitutio fiat:pcensautem vfq;
ad triplum. Formula autem hate erit, [ (ipateret ] L. Se-
ptimium terrore ac minis rem qua de agitur, a Sextio ex-
torfiffe, neque earn cumaiudiceiubebitur, illi reftituat:
turn in quadruplum quanti ea res erit damnetur.

CalumnixcaufaJ]  Sequitur 11 .Quadrupii damnatur,no
modo qui vt faceret,fed etia qvt ne faceret calumniates
cunia acccpit.Lx.D.de calu.vbi VIp.ait,in eu qui vt calum
mx  caufa negociu faceret,vel no faceret,pccunia accepifle
diceretur, infra annum in quadruplum eiuspecunie, qua
accepifle diceretur:poftannum fimpli in fadum adionem
dari- Item l.j.vbi fic idem feribit: Si igituraccepit,vt ne-
gotium faceret,flue fecit, ftue  non fecit, & qui accepit ne
facere, &fi fecit tenetur. Dabiturautem bare adio nonei
qui pecuniam prsbuit, vt negocinm quis  pateretur. tiu^.
piter enim fecit,inquit ibidem Vlp.fed ei dabitur petitio,
propter quem datum eft,vt calumniaeifiat.Quare fi quis
&ate pecuniam accepit, vt mihi negocium faceret,&a
me ne mihi faceret: duobus iudieijs mihi tenebitur. For¬
mula autem huiusa&ionishsc erit, [/I pam ] C. Ebu-
tium calumni| caufa pecuniam accepifTe,vtiC.Flauio ne¬
gocium faceret aut non faceret.

Ex mftra conjlitutiane.  ] Hoc quoque ex coniedura e-
mendatum a nobis decern abhincannis,contra veterum
librorum audontatem retinuimus.Abeft autem ilia con¬
ftitutio abijs qui extant Codicibus. Adionistamenfor-
mulam huiufeemodi fere fuille arbitramur : [ fi pateret]

C. A ttilium, plus quam quantum ex lege licuit, fportube
caufa a L.Sempronio dolo malo accepilfcitumin quadru¬
plum quanti ea res erit, damnetur.

“Nee manifefti furti & ferui corrupt! affiones natu-
rafua dupliJunf.Damniuerdiniuria & mife-
t  rabihs dcpofitiexinficititionc ; pvj uerd
legati turn ex inficiationp, turn ex
mora foluedi, in duplu crefcit.

XXII. Sed furti quidem necmanifefti aeftip'
&feruicorrupti, aca:terisjde cjuibus lo.cuti fu-
mus, eo ditferunt,qubd hx  aftiones omnino du
plifunt.at ills,id eft,damni iniuria ex lege Aqui
lia, & de dolo mterdum depoliti, inficiatidng:
duplicantur: in corfitentcin autem in fimplum
dantur.Sed ilia,qusde iis conipctit, qua; rclidta
venerabilibus locis flint; non iolum inficiatio-
ne duplicatin', fed etiam fi diftulerit relicHfb-
lutionem vfquequo iuffu magittratiium ton-
ueniatur. In confitentem verb , & antequam
iulfu magiftratuum conueniatur, folucntem,
fimpli redditur..

Omnino

Omnino dupli funt.']  Enunciatio I. Necmanifcfti furti,
feruiquecorrupti adiones non cafu,fed natura fua in du-
plum concipiuntur. l.fi pro furc , 7. D.de condid- furt.8c
§.2.infra,depoen. ten-litig. & l.f.§.2. D.dc i'eruo corru-
pto. Acde furti quidem adionc fuperiusabunde expli-
catum eft.De altera Vlp-d.l.j .fic fcribit:H;ec adio etiam
adnerfusfatentemin duplum elt: quamuis Aquilia infi¬
ciantem duntaxat coerceat.

_/ft illxjdeftdamniiniuria.]  Sequituru. Damniiniu¬
ria &miferabilisdepofiti adiones, in inficiantem dupli,
in confitcntem fimpli funt. d.l. 5 .§. i.de fcr. corrupt. & §.

1. infra, de pen.ten.liti.

Sedetmmfi difultrit.]  Sequitur 11 i.Piorum legatorum
adio,non rnodo in inficiantem,fed & in eum,quern in ius
vocare oportuit,dnpli eft. Quod non fine caufa conftitu-
tum videtur,quia tain diuturna cundatio,fraudatio qug-
dam eft pauperum, qui ituerea & re fua & cius vfu ac fru-
du priuaniur. Quodautem pofteriusait, in confitentem
& antequam iuflu magiftratuum conueniatur,foluentcm 3
fimpli hancadionem reddi, non ita facile eftad intelli-
gendum . Non enim video quomodo in foluentem adio
redderetur. Preterea fi redditttr adio, necefle eft magi-
ftratum antea iuffifie, vt haeres conueniaturiatconuentio
facit, vt dupli adio reddatur. Vidcamus igitur , an alia
ratione Triboniani lcriptum adiuuare potlimus: & ver-
bum [ Soluenttm  ] fic interpretari, Soluere lion recufan-
tem,fed iufta aliqua de canfa impedituin: veluti quod he-
reditasnondum diuifa fit,aut adita, aut vel obfcure,velin
diem, vel fub conditione lcgatum efle dicatur.

J{eus iudicii, quod met us caufa,reus ante condenatio

ncm reftituens,abfoluitur. At in ceteris qua¬
drupli iudiciis. reus omnimodo codenatur.

XXIII. Item adio de eo,cjuod metus cau¬
ia faiftum fit,a ceteris, de quibus fimul locuti fu C
mus, eo differt, quod cius natura taciteconti-
netur. vt qui iudicis iuifu ipfam rem attori re-
ftituat, abfoluatur . quod in ceteris cafibus non
eft ita, fed omnimodo quifque in quadruplum
codemnatur: q> eft & in furti manifefti actione.

Eius natura continetur.]  Enunciatio I. Adione quod
metus caufa conuentus,rem iudicis iuffu reftituens abfol-
uitur.l.itemfi, 14.5.1 .D.quod metus cauf. vbi VJpia. ita
fcribit: Si quisnonreftituat, in quadruplum in eum iudi-
cium Prgtor pollicetur. Satis clementer cum reo Prgtor
cgit, vt daret ei reftituendi facultatem, fi vult poenam e-
uitare.itemiHaec adio cum arbrtraria fit,habet reus licen
tiam vfque ad iententiam ab arbitro datam reftitutio-
nem rei facere, quia non ftatim quadrupli eftadio, fed fi
res non reftituatur: quod fi non fecerit, iure meritoque D
quadrupli condemnationem patietur. Quam ob caufam
fuperius dicebamus in huius actionis formula illam clau-
fulam adijcicndam effe, [Usque reut  J iuflli iudicis rem
reftituat. Verum hac de re in Arbitrariarum explicatio-
ne fufius difleremus.

Omni modo quifque in quadruplum.]  Sequitur n.Pote-
ftasreum reftituentem abfoluendi, nequein furti, neque
in calumni*, neque in viatorum actione permittitur.§. 2.
infra,de pen.tendegit.Ratio eft,quia facultas hgc tantum
in ijs actionibus conceditur,qug arbitral? propterea no-
minanturivt fuo loco docebimus.

jl&iomm quinta diuifio: vt aliaftnt bom fidei,qua
rumhicnouendecim enumerantur, in quibus
luftiniani imperio , bar edit ai ispetitio
eft, ali&ftritti iudicij. 1. ult. C. de
petit, hared.

XXIIII. A&ionum autem quxdambonae

319

fidei funt, qutedam ftridti iuris. Bon* fidei funt
hx  : ex cmpto, vendito, locato, conducto, man
dato,pro focio,negociorum gcftorum, tuteije,
famili* ercifcundae, commum diuidundo,dcpo
fiti, commodati, pignoraticia, prsfcriptis ver¬
bis, qu£e deceftimato proponitur , & ea,qu$ ex
permutatione competit, & ha-reditatis petitio.
Quamuis enim vfque adhuc incertum erat, in¬
ter bona fidei iudicia connumcranda haredita-
tis petitio effet, an non: noftra tamen conftitu-
tio aperte earn effe bona fidei difpofuit.

Quadam bona fidei  ] Enunciatio 1. Adionum airbo¬
rne fidei, alue ftridi iurisappellantur. Elfautem genus
hoc dicendi lurifconfultorum proprium : qui adiones
B bona fidei precise appellat,cum plene fic dicamus, Adio
lies quarum in formuiis addi folet, Qnicquid ex fide bo¬
na dari fieri oportet. Stridi verb iudicij, cum apertius fic
loquamur , Adiones quibus iudex datus ad certain for-
mulam aftringitur. Quod vt intelligamus, priemnni-
tione quadam vtendum eft. Fides eft ( vtait Cicero lib.
de Offic. 1. ) didorum conuentorumque conftantia &
veritasiinde dida,quod fiat quod didum eft. Quod cum
ita fit,fequitur vt bona fides dicatur,cum id,quod didum
acpromiifum eft, bene ac rede fit. Vndeillud Augufli
apud Suetomu, qui popufo promiifum congiarium repo-
fcenti,Bonat fidei feefle refpondit.Sic Plautus in Moftell.

TR. De vicino hoc proximo tuns emit ades f.iius.

7 E. Bona fide

TR. Siquidem es argentum redditurus  , turn honor
Si redditurus non  cj, non erit bona.

Ex quibus intelligi poteft, Adiones bona fidei eas de-
mum proprieappellari,quibuspoftulatur,vt fides data,
bene atque vti par effiferuetur. Nam ( vt ait Vlpianus in
l.exempto, 2. Deadio. empt.) Nihil magis bona fidei
congruit, quam idpraftari, quod inter contrahcntesadu
eft. Quod idem tradit Iauolenusin 1. cum venderem,2i.
D-locat.Exempliim certiflimum eft in adionibus empti,
venditi,locati, condudi, & pro focio. In quibus conftitu-
tum eft ,  vt adores, non certam fumrnam petant, fed hoc
tantum poftulent, quod patebit aduerfarium fibi dare fa-
cere oportere ex fide bona. Cuius formula magna & ad-
mirabibsqtigdam vis eft. Nam, vtait Triphonius in l.bo-
na fides, 31. D.depof Bona fides,qua in contradibus exi-
gitur, equitatem ftimmam defiderat. Itaque cum nihil
tam contrarium fit bong fidei, quam dolus malus.pctfpi-
cuum eft, quicquid dolo comnuilum eft,buius adionis ,vi
acbonitate quadam vindicarnhoc eft,etiamfi nominatim
eiusrei mentio ab Adore nulla fada fit. Hancenim vim
ac proprietatem habet hgc adio natura iua , vt iudex ad
earn fumptus, fumrnam habeatpoteftatem cognofcendi,
an quodalitigatonbus fadum aut didum eft, bong fidei
confentaneum fit,damnandique autalterum ,aut vtrun^
que in id,quod bongfidei ratio poftulare videbitur. Atq;
hocillud eft, quod paulo ante dicebamus, formulam ba-
rum adionum ita concipi, vt non certum quid petatur,
fed tantflm, quantum ex bona fide dari fieri oportebit,
Nam quoties certum quiddam in controuerfiam deduce-
batur,moriserat vt ador conceptis verbis fponfionecer-
tg pecunie aduerfarium prouocarct, ni iure illud poftu-
laret. Pretor autem in ea ipfa verba,quibus concepta erat
fponfiojiudicium concipiebat: Si pateret ita effe,vt fpon-
fio fada ellet, turn reus damnaretur. Erant autem pre¬
terea controuerfiarum genera qugdam , quibus nonccr-
turn quid petebatur, fed illud demum,quod iudex fum¬
ptus ex gquo & bono arbitraretur.Quapropter nec fpon-
fio in illis fiebat,nec Prgtorcertualiquid in formula iudi
cij definiebatifed iudici dato poteftate faciebat ftatuendi
de cotrouerfia ex bono & gquo,&tati rcu damnadi,quatu
ex fide bona illfi dare facere oporteret.Qua de caufa iudi
ciahgcfepius appellabantur. Arbltriaid iudicesin ijsda-

Inftit. Imp.Commentarius.

340 Franc. Hotom. in 11II. Lib.

ti Arbitr:.- quoniam arbiter is eft,vt ait Feftus, qui totius A plores erit illuftrior. Senipronius fundurn 'Tufcularnim

reiarbitrmm aepoteftatem habet. Itaque Seneca lib. de
Clemen, z. ad hanedifferentiam aJludens : Clementina>
inquit, liberum arbitrium habet, nec fub formula, fed ex
xquo Scbonoiudicat.Sponfionem autem in illisnon fieri
folitam,Cicero in ea pro Q_. Rolcio his demonftrat ver¬
bis: Eundemve tu arbitrum & iudieem fumebas?Eidem &
infinitam largitionem remittebas, & eundem in angufhf-
fimam fornuilamfponfionis concludebas ? Boetius autem
in Topica Ciceronisrem planiusexponit: In his, inquitj
iudieijs , in quibus addirur, vt iudices ex bona fide iudi-
centud eft, vbi ita iudices dantur,vt non ftridas inter liti-
gantesilipulationes, fed bon^m fidem qugrant, plurimus
caufarum rfus eft. Hinc ilia Calphurnij aduerfus Clau-
dium notiflima ex libro de Offic. 3. formula: [ Quicqnid
fibt dart facere oportertt ex fide bona  . j Qua ex re fumma
inter ftriftas, & bon* fidei acliones differentia intclligi
debet: edm in illis ita certa definitaque (umma petatur ,
vt fi plus teruncio vno petitu fit, condemnatio parata fit.
In his vero certa fumma nulla nominetur, fedprudentig
iadiciscommittatur, quantum alterum alter! dare facere
oporteat. Sequitur altera , quod in bone fidei aftionibus.
femper iuns qugftio verfatur,fafti verb nunquam: in ahjs
& fafti & iuris, Nam fi fafti queftio in illis eflet, fponfio
necelfario fieret: ac proinde certa fumma in ludicio ver-
teretur.Qua ex re facile intelkftu eft, quamobrem Q_.

Sceuola PontifexMax. dicere foleret, magni cflc iudicis
de iftis controuerfijs cognofcere. Cicero autem in Topi-
cisplurimum in ijs vfum efle lurifconfultorum. Nam vbi
de radio qugftio eft,quiuis mediocri duntaxat intelligen-
tia preditus fumi iudex poteft. Itaque rure nonnunquam
accerfiri folere Iudices, Fabius teftatur. Vbi verb de iure
eontenditur, turn magno ludice, id eft, ( vt Cicero inter-
pretatur ) magno Iurifconfulto, &in iurediu multumq;
verfato', eft opus. Sed locum vtrunq; fubfcribeinus. Ergo
Cicero lib. de Offic. 3. fieferibit: Quintus quidem Scx-
uola Pont.Max.fummam vim efle dicebat in omnibus ijs C
arbitrijs,in quibus ageretur ex fide bona, fideique bonx
nomen exiftimabat manare : latiflime, idque verfart in
tutelis,focietatibus,fiducijs, mandatis,rebus emptis,ven-
ditis, conduflis, locatis: quibus vite focietas continetur.
in his magni efle iudicis ftatuere, prefertim cuminple-
rifqueeflentiudiciacontraria,quid quemquecuique prx
flare oporteret. Idem in Topic. In omnibus igitur ijs iu¬
dieijs , in quibus Ex fide bona eft additum, plurinnis eo-
rum vfusett. Vbi verbetiani, Vtinterbonosbeneagier
oportet, in primisque in arbitrio rei vxorie,in quo eft
Quid equius melius,parati efle debent. IUi enim dolum
nralum,illi fidem bonam, illi gquum bonum, illi quid fo-
cium focio, quid eum, qui negocia aliena curaflet: ei cu¬
ius ea negociafuiflent, quid eum qui mandaflet, etirnve
cuimandatum eflet, alterum alteri preflare oporteret,
quid virum vxori, quid vxorem viro, tradiderunt. Nam
[ torum vfus efl]  reftituendum efle, locus perfpicue de¬
monftrat, ncque vel Boetio,vel vfitate ledioni aflentior, E
Vtadcaufas ea verba pertineant. Sequitur tertiadiffe-
rentia, Quod in aStionibus bong fidei nontam quid in
contrahendo dithim ac pronunciatum fit,fpeiftatur,quam
quid officij flue bong fidei ratio ab vtroque poftulet, in
alijs verb id vnum quod lingua nuncupatum eft, exquiri-
tur.Nam Paulusin 1.7. D.de negot.geft. Tantundem,ait,
inbongfidei iudieijs officium iudicis valet, quantum in
ftipulatione nominatim eius rei fa ft a interrogatio. Et
Pomponiusin 1 . 6 .  D.de cont.empt. In emptis, inquit, &
venditispotiusidquod di&nmfi"t,fequendumeft. Item
Papinianus in 1 . Eucius ,17. D. depofit. Eft conftitutum
(inquit) in bong fidei iudieijs, vt tantundem poflit offi-
cium arbitri, quantum ftipulatio. EtVlpianus in I.quod
fi nolir,3i .§.quia affidua, 17.D.de edil.edift. Ea,qug funt
nooris 8t cofuetudmis in bong fidei iudieijs veniun t,quam
uis exprefla nonfint.At cum de ftipulatione agitur,Cel-
fus in 1 . quicquid,pj. D. de verborum obliga. ita feribit:
Quicquid aftringendx obligationiscaula eft, id nifi pa-
lam verbis exprimatur, omifium efle intelligitur. Exeiii-

cmit abOftauio,fmftibusiam rr.aturisatque penden-
tibus: eumqueab illo ftipulatus eiEfruftuum autem ne-
que in emendo, ncque in ftipulando mentionem fecit:
qugro an fruftus Sempronio debeantur ? Et refpondetur,
fiquidemex ftipulatu agat,quia de fruftibus nihil ex-
preflum elf,fruftus non deberi.l.3.§.i. Deaftio, empt-l-
filiusfam.§. 1 .D. de verborum oblig. fin autem ex empto
agat, deberi.d.l.3. &.l. Iulianus.§. fi fruftibus.D.l. aft.
einpt. Ex quibusperfpicuum eft quodantea dicebamus,
ftipulationis verba ftrifte,&(vt dici folet) ad viuum re-
fecari folereialias verb conucntiones ex xquo & bono po
tins,quam ex ijs, quxlingua nuncupatafur.t, diiudicari-
Quarta differentia exhacipfa fequiturquodammodo :
Tanta enim in iftis iudieijs bonx fidei vis eft, tantumque
in ijs dominatur, vt iudex .pro fuo  mre poteftatem ha-
beat,de ijs omnibus ftatuendi, qu* vel ad ipfam pertinet,
veleicontraria funt: quamuis neque aftoraut reus'no-
minatim id poftularit, neque Prxtoream poteftatem ei
conceflerit. Quod longe aliter in ftriftl’s iudieijs obferr
uatur, in quibus ea demuni iudici Jicent, qux nominatim
ei Prxtor conceflit. veluti, Stipulatus fum abs te feruuru
Stichuni: neque cautionem addidi,ne quid dolomaio
conimitteres.Poffea venenum ei dcdifti.Cum cx fiipula-
tu aftione,qux ftnfti iuris eft, tecum agerem, Prxtor iu-
dicium in hxc verba dedit:[ 57 parem] Mguium Sempro¬
nio Stichum ex ftipulatu dare oportere, turn Mxuius da-
mnetur. Qnxrebaturan iudex fumptusde dolomaio co-
gnofcciiJiftatuendique poteftatem haberet. Vlpian.in 1 .
& eleganter,7.5.1. D.de dol.maJ.aitjno habere.Sin aute
eundem feruurn abs te emiflum, quamuis neque de dolo
malocauiflem, neque Prxtor eius mentionem vllamin
dandoi udicio fecitlet: tamen ibidem Vlpmiusaic , pro¬
pter ilia verba aurea, ( Sipateret  Mxuiurn Semproniofer-
uum Stichum vendidifle, turn qiiam ilium Sempronio ob
earn rem dare cx fide bona oportebit, tanti damnetur :)
poteftatem habere Iudieem, & cognofcendi de dolo ma-
lo,&,fi appareat dolum admiffum fuiffe,Mguium damnan
di'.quippe cum bonx fidei confentaneum fit.dolum in em-
ptione prsftari. Atque hoc nimirum illudeft,quod vulgo
dici folet,Bong fidei iudieijs & actionem,& exceptionem
doll contineri.l.huiulcemodi.§.quiferuum.D.delegat.i.
l.fi quisaffirmauentj^.D.dedolomalo I.fedetfi,D.lolut.
mat.Eodem etiam illud pertinet,quod vulgo dicitur, Vfu
ras in bonx fidei iudieijs non tarn ex obligatione profici-
fci,quam ex officio ludicisadiudicari. I.quxro, f 4.D.I0-
cat.i.in bonx fidei, 1 3. C.devfur.l. Aduerfus.C.locat.l.
vfure. C.depofl.quia tantundem, D.de ueg.geft.I.mora,

3 i.g.i-D.de vfur. Itaque fi moram emptor feceritm pre-
tio foluendo. quamuis neque conuenerit vt eoca/ii vffiras
folueret, neque Pretor in iudicio conftitueiiCo iuflerit ar
bitrum de mora vel vfuris cognolcere:tanien ex vi horum
verborum £ Quicquid ex bona fide, &c. ]  Arbitri officium
erit,& demora cognofcere, & in  vfuras emptorem dam-
nare. Qnod in  flriftis iudieijs loiige (ecus eft: in quibus
vfurgnon nifi a tempore litis conteftatg debentur.l^.C.
cod. 1 .cum quijD.de donat. Atque hxc quidem ita fe ha-
bent. Sed prxclare hoc loco quxri potent, quamobrem
quorundam duntaxat contraftuum hec vis fit,vt aftiones
ex ijs profeftg Iudici libertatem illamafferant , cumin
alijs aliter obleruetur.Etvero priftinam meam fententia
retineo,vtin ijs demu contraftibushecvis fit,qui vitro ci
troq; obligatione pariunt, qui Greco vocabuloa lureco
fiiltis nominantur.i.Labeo,D.deverb.fi-

gnif.Nam cum in ijs alter alteri obligetur,alter in alteru
ex eodenegocio aftionehabeat, ere vtriufq; eft, vt fide
ex vtriufq; parte illo negociodominetur: neq; tarn quid
lingua nuncupatum fuerit, quam quid equi boniq; ratio
ab vtroq; poftulet,fpeftetur. Navtriq; ex gquoid jdeft.
Neque enim magisemptori vtile eft in venditore benam
fidem exquiri, quamhuicin illo: quod eodem modode
locatore& conduftore, itcmque de foeijs iudicandum
eft. At verb in ftipulatione, & vnusobligat folus, & alter
folus obligatur: ob camq; caufam minus ei qui obligatfa

uetu r>

limit. Imp. Commentarius 341

UCtur, quam fi vicilfim obligarctur. Neque quicquam A
omnino ci prater id quod nominatim lingua nuncuparit,
conceditur:cum enimfolus ob!igarer,fatis ocij ac facili¬
tates habuit ad cautionemarque obligationcm fuam af-
fabrc arbitriofuo concipiendam. fcamqueopiuionem 5c
cor.iefturam noltram nurabihter confnmat quod fcribit
Modeft.in l.eum qui,n.D dc donatEum qni donationis
caula pecuniam,vel quid aliud promifit,de mora folutto-
nis vfuras non dcbere, fumm* *quitatiseft: maxime cum
in bony fidei cotraftibus donationis (peeks no depute tur.

a tmpto,veruiito.]  Sequitur 11. O nesaftionesqu*
ex contraftibusnudoconfenlii faftis oriuntur, bony fidei
funt,empti,venditi,locati,conduftt,pro foefo, St mandati
Li .l.ex empto 11 .D.de aft.empt. l.eum venderem, zi.
D-locat. l.pr*fes. C dclocat.l. cum duobus, 5 z.§. 1 .pro
focio l.i. 1.5 .fit 6. D. deobli.fi; aft. Quaiuobrcm quoties
aftionibus iftis agetur, nequecertum aliquid nominatim
in ludicium dcducctur, nequcfponfio cei ta in verba con-
cipietur, ncque Pretor iudicem a (e datum de re certa ac B
definita ftatuere iubeb-it: led id duntaxat pofiulabitur,vt
tanti damnano fiat, quantum alterum alteri ex bono&
xquodare faccre oportebit. Sed exoriturilla queftio,
Non igitur poter t venditor , ab emptore domum, de qua
inter eos conuenit, nominatim peterc? quid verb fi ven¬
ditor negetfe vendidifie? an non licebit emptori Iponfio-
nem facere certs pccunie , nidomum illam emerit a L.
Titio? Verum huic dubitationi fuperius profpexmius,vbi
dicebamusquotiefcunque defafto ambigitur, turn flrifti
iudicij aftionem exerceriifit enim certe pecuniy fponfio,
ni res vendita , aut locata, aut mandata lit: neque Iudici
vlliusalterius rei poteftas datur, nili vtde fafto cogno-
fcat, 8 c  alterutriiis fponfioncm aut facramentum iuifum
efle pronunciet, Quapropter etiamfi rem fuifle venditam
cognofcac, non tamen ad rem tradendam L. Titium da-
mnabit: led cum rem faftam viden pronunciarit, exitus
huiufee iudicij hie erit, vt viftor pecuniam m qua fponlio
faftaeft,aufcrat. Atquehsc quidem ita fehabent. Quod C
autem ad illam qusftionem attinet, An non poterit em-
ptor rem emptam nominatim petere fi velit,aut venditor
certam precij fummam ? Refpondemus poffe : fed non
aftione ex empto: verum ea quy certicondiftio appella-.
tur.l.certfj.D-de reb.cred.Itaq; Vlpianus in I.4 eiuldem
tit.fcribit,rem pignori datam pecunia loluta condici pof¬
fe: cum tamen eo nomine pignoraticia comparata fit,qu*
inter bon* fidei aftiones hoc loco numeramr . Sequitur
altera queftio.Nam quod empti,venditi, locati,condufti
Sc  pro focio aftiones bony fidei efle dicimus: perfpicue
confentaneum eft cum eo quod fuperius docuimus , has
aftiones eo pertinere, vt fides data benefit ratione ferue-
tur. Tam enim emptor venditori, quam hie vicififimilli
fidem dat 1 tam conduftor locatori, quam locator illi:
quod idem in foeijs manifeltum elt. Sed videamus ne in
mandato ratio diflimilisfit.Nam ab eo quidem qui man- D
datum rccipit, fides mandatori datur: eoque refte tons
fidei aftio aduerfus eum concedetur- Verum is qui man¬
dat perfspe fidem non dat nominatim, neque quicquam
promittit.Hoc ad iudicandum perfacile eft.Conftat enim
eum qui mandat, fi minus diferte ac nominatim, tacite
-:amen ac vi ipfa fidem dare, fe indemnem mandatarium
pryftaturum:8; ei non minus obligari,quam hunc ipfi.Ve¬
rum hoc different^ eft, quod hie diferte, ille tacite fidem
dat: eoque direfta aftio aduerfus hunc, aduerlusilium
»utcm contrario competit. Vtranqueautem bone fidei
tffc, perfpicue Cicero in Topicis teftatur,fit Caiusinl.y.
D.deoblig. 8t aft.

H'gocwumgelierHm.'jSequitur  111. H* quad ex cotra¬
ftibus aftiones,negociorum geftorum, tutely,fannliy er-
eifeundy, communi diuidundo, bone fidei funt. l.y.D.de
oblig- fit aft. l.in bony fidei, 1 3>de vfiir. Sed de fingulis
ordine videamus. Ac negociorurn quidem geftorum aftio
duplex eft , direfta 8t contraria: quarum vtranque bony
fidei efle Cicero in Officijs fit Topicis aperte demonftrat:

& Caius indift. 1.6.de obligat.fit aft. Verum ilia mouere
nos poffet obieftio, fi quis qu*r«ret, qua ratione bonam

fide alter ab altero exigeret, ctim neuter alteri fidem de-
deri:. Negocia enim fine mandato Iponte atque vitro ad-
miniftrata (iint, plerunque etiam ignorantis.l.tcrtia, D.
de negoc.geft. Refpor.detur enim, fidem a neutro diferte
ac nominatim datam fuilfe: fed tamen prarfiimi datam, fit
haberi pro eoaefi data ftuffet: quia 8c qui abfentis nego¬
cia lufeepit, promittere videtur fe diligenter, St ex an.nii
fententia gefturum : & is cuius negocia funt, promittere
intelligitur, fe geftorem indemnem pneftaturuni. Qua
decaula nafei ilia mutua obligatio , tjuafi ex contraftu
dicitur : quia lie inter fe obligantur, quafi contraxifl'ent,
fideniqnem muicem dedilltnt. Quod autem ad Tutel*
aftioneni attinet, quy limiliter duplex eft ( nam direfta
in Tutorem, contraria in pupillnm datur ) non dubito
quin vtraque bon* fidei fit. Nam Tutorem quidem fidem
dedifle, fore vt pupillum bona ratione tueretur, manife-
Itiim eft. PupilJusautem qnamuisnominatim fidem non
d.ederit, neque fe tutori obligare poffit, tamen a iure ci-
uili pro eo habetur, aefi dediffet. Sed in mixtisiudicijs
ratio niulto difficilior elt. Quid enim fi mihi fit Tuio,
quern fortalfe viuere antea nefciebam , au t hsreditas re-
lifta, autresaliquaconimuniterlcgatafit, &  cum neuter
noftrum quicquam adhuc attigiffet, tamen vel alteruter,
vel vterque,aut familiam,aut rem communem diuidi po-
ftulet ? quemodo prsfumeretur fidem inuieem dedifle?
Sed refpondetur, hec iudicia bifariam exerceri,nimirum
aut inter eos quorum neuter rem attigit, aut inter eos,
quorum alteruter vel vterque attigit. Attingere autem
appello, vel emolumentumpercepiffe, velfumptusfecif-
fe. Ac fiquidem neuter attigit, profefto difficile diftu eft,
ea bon*fidei efle. Nam fiueaftorcsfpeftemus, certum
eft cosnull2 ratione videri fidem dedifle: liuearbitri po-
teftatem confideremus, ea quidem fumma eft, fit liberri-
ma: led nihil ad bonam fidem a litigatoribusexigendam.
Conftat enim turn demum bonam fidem exigi, cum ali¬
quid dari fieri oportet. Hoc autem cafu nihil omnino eft,
quod darioporteredici poffit. Sin autem vel alteruter,
vel vterque rem attigit,quia vel fumptus in rem commu-
nem fecit,vtin farftis teftis,in cultura, in alenda familia:
vel fruftusaut mercedes percepit,tum verb quomam dc-
betur aliquid ,ius ciuile prsflutmt alterum alteri fidem
dedifle,vt in re communi bona ratione, ac fine dolo malo
verfentur: ac proinde bon* fidei rationalcetur. Quid
igitur de Finium regundorum iudicio dicemus , quod a
Iuftiniano in hunc ordinem aferiptum non eft ? Sea cum
ilia iuris fiftio de fide tacite ,8t,vt Gr*ci dicut, r>T J'lvdyn
data nulla ratione huic negocio conuenire polfit, verifi-
mtle non eft bone fidei claufulam in hoc iudicio inclndi
folere .Qua decaula,nec libro luperioreinter ea iudicia
relatum eft, qu* ex quafi contraftu nalcebantur. nec ad
rem pertinet ,quod exitus huiufee iudicij (i ni ills eft liipe-
riorum: quippe cum eum qui pars agri adnidicata eit.da-
mnari ad pecuniam dandam oportcat. Non enim quod
ex adiudtcationibusjfed quod ex caufis iudicium antece-
dentibus dari oportet,fpeftamus:quen5adiriodum lub eo-
dem tit. demonftratiitmis.

Defofiti,cmmodati.  ] Sequitur mi. Afttonesdepo-
fiti, commodati, pignoraticia, quas obligationes re con-
traftte partunt, bon* fidei lunt.l.i ,§.hanc autem.D.de-
pof.l.j.g.in hac. D-commod.l.fi autem,7.D. depignorat.
aft. Elt autem vna quieque harum aftionum duplextdi-
refta nimirum fit contraria . Nam direfta deponenti,
commodantific oppigneranti datuncontraria verb eicui
commifia , commodata, oppignerata res eft. Ac in di¬
refta quidem quamobrem bon* fidei mentio interpo-
natur, facile intelleftu eft.Conftat enim eos qui rem
receperunt, fidem dare, fe rem refte ac bona fidered-
dituros. In contraria autem, ratio exijs qu* fuperius
difta funt, intelligitur. Nam etfi alij nominatim non
dederint,tacite tamen 8 c  vi ipfa dedilfe iudicantur.Qqa-
rc cum vtrinque obligatio nafeatur, cum Ytrunque.yum-
cem dare facere oporteat, *quum eft, vt non tat^ijuid
nominatim conuenerit, quam quid officijac bon* fidei
ratio poftulet, confideretur.

F f 3 Trxfcri-

34 2  Franc. Hotom. in II11. Lib.

Vrteficriptit verbis qu£ de teftimato.]  Sequitur v. Prgfcri-
ptis verbis aftiones, item *ftimatoria , & qua ex rerum
permittatione compedt, bona fidei (unt. l.i. D. de *lti-
matJ.i -D.derer.permut.l.i.C.eod.Sicenimhunc Jocum
intcrpretor,acdiftinguo,vtPra’fcriptisvcrbisaftionesab
Aeftimatoria & Permtitatoria diftinguantur: quafi ab ijs
qua fingulari aliquo nomine appeJlari poffint, cum alia
tres non poffint: Do vt facias:facio, vt faciasifacio vt des,
Quod autem ad Aeflimatoriam attinet, ea defcribi non
incommode potcrit hoc modo,vt dicatur efle Aftio per-
fonalis, aduerfus eum comparata, qui rem alterius aftti-
matam ea lege vendendam accepit,vtautremipfamin-
corruptam , aut *ftimationem referret. dift.l.i. de alii-
mat.vbi Vlpianus ait,efl'e negociumciuile geitum,& qui-
dem bona fidetac proinde omnia ea locum hie habere,
qua in bona fidei iudicijs obferuantur. Formula ergo
huiufceiudicijhjcerit, [fi patent]  Oftauium a Septi-
miorem quadeagitur,*ftimatam vcndendam accepille,
neque is aut rem mcorruptam , aut aftimationem reddi-
deritjtum quantum ilium ex bona fide dare facere opor-
tebit>tanti damnetur. Nam cum is qui rem accepit,nonii-
natim fidem det: is vero qui rem tradit, tacite obligetur
ad accipicntemindenxnem pr*ftandum,ac proinde vtriul
queinterfit negocium non ad conuentionis formulam,
fedpotius ad *qui& boni rationem exquin: confenta-
neum cft,vtiudici conftituto liberum totius rei arbitrium
petmittatur. Aftio verode permutatione, eft aftio in
perfonam aduerfus eum inftituta, qui, cum pepigiflet vt
res fua cum alterius re commutaretur, poltquam rem al¬
terius accepit, fuam non pr*llat. dift.J.i. d. De rer.per-
mut. Vndeintelligi debet, cum ambocontrahentesdent
fidem interfenonnnatim, acnaturaiiterinuicem,obli-
gentur,camquc caufam vtriufque interfit, non ex verbis,
quibus in pacifcendo vfi funt, fed ex officij & atquitatis
rationerem *ftimari, formulam iudici;in hancf'enten-
tiam concipiendam efl'e: [fi patent]  inter Qumtium &
Sextium conuenifle , vtresfuas inuiccm commutarent,
Quintius autem re Sextij accepta luam non pradkt. turn
quantum ilium ex fide bona dare facere oportebit, tanti
damnetur . Sedhac in re dubitatio qu*dam exoritur.
Nam cum ex permutatione nonnafeatur obligatio ,ni(i
re tradita, ficuti Paulus docet inl.i. D.derer.permut.ac
proinde ex vna tantiim parte obligatio contrahatur: (is
enim folus qui accepit obftringitur ) h*c aftio bone fidei
efl'e non videtur : cum fupertus docuerimus eas demum
aftiones efle bon*fidei, qug vitrocitroque competttnt:
ninurum vt par vtriufque ratio fit.Huic autem obieftio-
ni ficrefpondemus. Etfi h*c aftio non nifi aduerfiisalre-
rutrum ex contrahentibusconcedatur.-nimirutn aduerfus
eum qui accipiendo obligatus effitamen quia non femper
vnus accipiendo obligatur, fed tarn poteft Tidusquam
Matuius accipere, ac propterea vtriufque *queintereft
ex bona fide agi, parent vtriufque rationem effe, Hue Ti-
tius, flue Maeuius obligetur: vtinterea naturalcm obli-
gationem taceam,quam ante rei traditionem intercedere
certum ell- Sequitur vt de contraftu, Do vt facias, breui-
ter explicemus: de quo non finit nosdubitare Vlpianus
in 1-z.D.de precar-vbi ait, precarij nomine,prgter intcr-
diftum etiam prflcriptis verbis dari aftionem , l  que cx
bona fide oritur. Significat enim non commodati aftio¬
nem dari, fed prpfcriptis verbis, quafi ad commodati na-
turam is contraftus pertineret. Simillima ratio eft, cum
de eiufmodi fafto negocium contraftum eft, quod locari
non poffit: veluti fi tibi viginti dem, vt feruum tuum n>a-
numittas. Nam fi locari fadupofict, locatio&condiiftio
diceretur. Huius autem negocij aftionem die bone fidei,
patetex eo, quia & fidesvtrinque datur, & quauisex pa-
ftione ante rem aut datamautfaftim, non nifi naturalis
obligationafeatur: tamen quoniam vni eque vt alteri ac-
cidere poteft, vt ciuiliter obligetur, iccirco vtriufque in-
tereft paftionem no ex verbis, led ex bong fidei ratione
pondcrari. Formula igitur h^c ent, [ fi patent]  Flauium
itacum Numerio conuenifle,vt fi viginti Numerio darer,
Numerals feruum fuum Stichum manumitterct, neque

B

D

Numerius acceptis viginti, fuum feruum manumittat:
turn quantum ex bona fide dare facere Numerium opor¬
tebit,tanti damnetur. Quod autem ad contraftum Facio
vt facias, pertinet, eandem plane rationem effearbitror.
Nam fi conuenit inter nos, vttu feruum tuum manumit-
teres, & ego meum, conftat & fidem vtnnq; datam efle,&
vtriufq; pariter interefl'e, vt in contraftu officij, boneque
fidei ratiohabeatur. Formula igitur hpc efl'e poterit' [ fi
patent ] inter Mamium & Antonium conuenifle, vt feruu
vterque fuum manumitteret, &  cum Antoniusfuum ma-
numileritjMeuius fuum no manumittat, turn quantum eo
nomine Memmn ex fide bona dare facere oportebit, tati
damnetur. Superelt vt de contraftu Facio vt des, difpute-
mus,quern eiufdem efle generis arbilramur. Nam fi inter
me & te conuenerit, vt fi tibi feruum tuum fugitiuum in-
dicem ; mihi des decern, perfpicuum eft vtnnque data efle
fidem,neque pluris tua intercfle,quam mea,vt ex bono &
|auo tides pr^ftetur.Itaque formulam hanc concipiemus,
[ 'fi pateret  ] inter Licinium & Mejimim conuenifle , vt
LiciniusMelino feruum fuum fugitiuum indicaret, Me-
linus in decern daret, & cum Licinius feruum indicaflet,
Melinus decern non detitum quantum ex bona fide Me-
linum dare facere oportebit, tanti damnetur. Hoc enim
exemplum ex Vlp.fumpfimusin l.folent,i f.D.de preferi-
pt. verb. Quare nihil nos nioueat quod Icnbit Paulus
ml.naturalis, ?.§.i.D.eod. Si faciam vt des, & poftea-
quam feci, cefles dare, nulla erit ciuilis aftio : & ideb de
dolodabitur. Nam ilia verbameoquidem iudicio,ad
ilium cafum de quo Paulus ibidem difputat, referenda
funt: nimirum cum id faftum eft, vnde nihil ad alterum
peruenerit: veluti fi feruum meum mamimittam,vtmihi
des decern. Sed, vt opmor, quotiesita tua mterfuit, me
fidem pr*ftare, vt ex eo coinmodum Sc  emolumentum
aliquod perciperes, prxfcriptis  verbis .igcftir: vt in illo
cafu perfpicue diftum eft,quo feruum fugitiuum, tut rem
amiflam indicaui.

Et iuzreditatis petitio.  ] Sequitur vr. Iuftiniani inffitu-
to haereditatis petitio , in bon* fidei actionum nume-
rum recepta eft.l.vlt.C. de h^red.petit. Eft autem herc-
ditatis petitio, actio in rem,qua is qui fehgredemdicit,
aduerfus eum vtitur, qui ius proh^redevel pro poffeffo-
rehabet: poffidetverem hsreditariam ,quamuis mini-
mam. 1. regulariter,s>.D. de petit, hpred. Quare cum fu-
peritis docuerimus, bon* fidei actiones eas demum efl'e
qmbusdata fides exigitur& poftulatur, vtid quod con!
uenit, bona fide pr*ftetur: queri poteft, quomodo hec
actio qu* in rem eft, bone fidei efle poffit. Sed, vtopi-
nor, luftinianus id conftituit,proptcrperfonalesquaf.
dam pr*ftationes, qu* huicactioni infunt •• ficuti fenbic
Vlpianus in l.fed etfi, 2 f .§.pen.D.eod. veluti eorum que
a debitonbus funt exacta, item preciorum . Nam cum
is qui h^reditatem poffidet, aliquid a debit oribus hqre-
ditarijs accipit, tacite fidem dare videtur , fore vt id re-
ftituat: eoque nomine obligatur. Kurfus fiquidcredi-
toribus hpreditari/s pcrfoluerit,  non dubium eft, quin
verusheresipfi obligetur. Quamuisergo poftularein¬
ter fe non poffint,vt quod conuenit, bona fidcpr*ftetur:
quia tamen alter alteri ffipe obligatus eft, iccirco vtilius
vifuroeltiudicij formulam hanc fere in modum concipi:
[fipateret]  hcreditatem qua deagitnr P. Titi;efle, turn
quantum ex fide bona alterum alteri dare facere opor¬
tebit, tanti vlerque damnetur. Quinetiam Caiusm 1.
licetjio.D.eod. id commemorat, quod a iudicifi  ftrictis
alienum efle, Cicero in ea pro Comoedopianiffime de-
monftrant. Itaque, inquit, qui ex afle,vei ex parte he-
res eft,intendit quidem hgreditatem fuam efle totam,vel
pro parte : led hocfolum ei olficio ludicis rc'ftituitur,
quodaduerlariuspoffidet. Etprofectoita eft, vtfi rem
ad exactum iudiciumreuocemus,dici proprie hec actio,
bong fidei non poffit.-fed potius ex eorum numero,in
quibus [Quantum xqutus melitu  ] addl folebat.

Jufimiani

t

Inftit. Imp. Commentarius.

Iuftiniani lege rei uxoriat act to in actorem exdotis  A
ftipulatu translata eh : conhlitutumqueuth&c
bona fidei efict , tacitam hypothecam ha¬
bere t, & cim ea mtdier vteretur,cate-
ris ireditoribus praferretur.l.
wi' C. de ret uxor.act.

XXV. Fuerat antea & rei vxoria: aftio vna
ex bona: fi&ei iudicijs : fed cum pleniorem efle
ex ftipulatu aftionem inuenientes , omne ius
quod res vxoria antehabebat, cum multis di-
uifionibus in aftionem ex ftipulatu, qu$ de do
tibus exigendis proponitur, tranftulimus; meri
to rei vxoria: aftione fublata, ex ftipulatu aftio
quae pro ea intradufta eft, naturam bona: fidei
iudicij tantum in aftione dotis meruit vtbonae
fidei lit. Sed & tacitam ei dedimus hvpothe-
cam . Prseferri autem alijs creditoribus in hy-
pothecis tunc cenfuimus, cum ip.fa mulier de
dote fua experiatur, cuius folius prouidentia
hoc induximus.

Et rei vxorite aSiio.  ] Enuneiatio I. Antiqua rei vxoria:
aftio bon* fidei naturam obtinebat.l.lecietfi,2i.D.folu.
matr. vbi Vlpianusait, doji except ioneni inefle dc dote
aftionijficut in ceteris bon* fidei iudicijs. Eft autem in¬
dicium vxoria:rei, quoties poft diuortium de dotecon-
tentio eftivbifcribitBoetiusin Topica Ciceronisivbi Ci
cero huius in adioais formula, verba ilia folennia fuifl'e
ait, [ Quantum sequinsmelius : ] quod idem libro dc Offic.
j.commemorat: eiusqj rei veftigia qu*dam extant apud C
lauolenum in fi.l.penult.D. folut.mat. &Proculum in 1 .
<|cum Cornelius,Si.D-defolut. Sed qu*ri poteft, quo-
modo iudicium iftud bon* fidei efie dicatur: cum fupe¬
rius docuerimus ea demum huius generis efie, qu* vtriq;
aftionem darent. conftat enim hanc aftionem foli vxori
competere,neque virum vllam eius rei nomine aftionem
habere, quippe qui dotem poflideat, qu*in ipfius bonis
eft. Pr*tereabon*fideie*dicunturaftiones ,quartim
in formula folebat addi, [ex fide bona.  ] In hac autem
aftione, [quantum xquius melius,  ] addebatur. Et certe
ita ferem habere arbitror: vt non proprie fic dicatur,fed
weneral is  bona: fidei aftionii appellatio ptnguius ad hoc
quoque iudicium iccirco produfta fit: quomanfid quod
bon* fidei iudiciorum proprium eft, vt non certafumma
ctatur, fed rei totius arbitrmm iudici permittatur, in
ac aftione obferuatur. Formula igitur hgeerit, [fipa-
teret ] Terentiam M. Tul lio dotis  nomine centum dedifi¬
fe , neque earn dotem M. Tullius foluto  matrimonio re- I
ftituat: turn quantum zquius melius efie videbitur, tanti
Tullius damnetur.

Omne ins quod res -vxoria.  ] Sequitur 11. Aftio rei vxo¬
ri* Iuftiniani inllituto tota in aftionem ex dotis ftipula¬
tu tranflata eft.l.vn.C. de rei vxo.aft.Vnde intelligimus
olim dotis nomine foluto matrimonio repetend* duas
aftionesproditas fuiffe : quarum altera rei vxori* nomi-
nabatur, de qua fuperius diximus-. qu* turn locum habe-
batjcum interpofita fuerat ftipulatio.Illabon* fidei erat,
quiaccrta nulla fumma petebatur,led cum in formula
nominata effet,tamen illud addebatur, [ quantum aquius
melius.  ] H*c ftrifti iudicij  erat, quippe ex ftipulatione
profefta-.eoque cert* pecuni*Iponfio fiebat, ui petita &
nominata fumma deberetur.

TSfaturambonafideiaSiionk.']  Sequitur m. Aftioni ex
dotis ftipulatu Iuftiniani inftituto, natura bone fidei
aftionis attributa eft.d.l.vn.§.fedetfi.Vbi Imperator fta-
tuit, vtbonitas nature fuperiorisilliusaftionis, in hanc
transferatur: quf quamuis natura fua ftricti iudicij fit,ta

men in fauorem dotis,ad exemplum illiusbon^ fidei die
iubetur. Quod ciim ita fit, formula huius actionis, ita
concipi potent: [fipateret ] M. Tullium centum ex ftipu-
Jatu dotis foluto matr.Terentij dare oportere,turn quan
turn squius melius efle videbitur, tanti damnetur.

T acitam ei dedimus hypothecam.  ] Sequitur an. H*c
aftio tacit* hypothec*ius obtinet, &cumipfa mulier
agit, etia c*teriscreditoribus antefertur.d.!.vn.§.i. vbi
lmp.ltatuit,vt mariti bona tacite dotis note vxori obli-
gata finttfiue dotis cotraftus leriptus fit,fiue non fit.quod
in dotis fauorem contra iuris ciuilis regulas inftitutum
eft : qiiibus ad pignus contrahendum pafto conuento eft
opus. 1 .1. D. de pign. aft.Eft etiam contra iuris regulas in
ftitutum,vt mulier ceteris mariti creditoribusantiquio-
rem hypothecam habcntibus, pr*feratur.l. aftiduis,i 3.
C.qui pot.in pig. quod tamen iraintelligendum eft, nifi
illi creditores paftam & expreflam hypothecam habeant.
nam ijsnefifeus quidem pr*fertur.l.fi pignus.D.quipot.

B in pig.hab.De ijs igitur locus intelligendus eft , qui ean-
dem, id eft, tacitam hypothecam obtintnt.

In bona fidei iudicijs ex bono & aequo iudex ipfe li¬
tem afiimandi, & quod inuicem debetur,compen
fundi patehlatem habet. at lufliniani lege, in
omnibus praterquam depofitifiudiciis com
penfatio ipfo iure affionem imminuit.l.
rii. De neg.geft.l.vit.C.de compen.

XXVI. In bonce autem fidei iudicijs 1  ben
poteftas permitti videtur iudici ex bono&
cequo ceftimandi, quantum aftori reftitui de¬
beat . In quo & illud continetur,vt fi quid inui¬
cem preeftare aftorem oporteat: eo compe-nfa-
to, in reliquum is cum quo aftum eft, condem-
nari debeat .Sed & inftriftis iudicijs ex referi-
pto diui Marci, oppofita doli mali cxccptionc,
compenfatio mdueebatur. Sed noftra confti-
tutio eas compenfationes, qua: iureaperto ni-
tuntur, produxit: vt actioncs in ipfo iure mi-
nuant, fiue in rem, fiue in perfonam, fiue alias
quafcunque: excepta fola depofiti aftione, cui
aliquid compenfationis nomine opponi, fane
iniquum efle credidimus:nc fubpnctextu com¬
penfationis depofitarum rerum quisex: aftio¬
ne defraudetur.

Ex bono & aque afiimandi.  ] Enunciatio I. In bon*
fidei iudicijs, iudex non ad eertam (ummam aftrictus eft,
fed quantum ex bona fide dari fieri oporteat, sliimandi
poteftatem habet.l.quia tatunde,y.D.neg. gcft.Atq; hoc
illud eft, quod fuperius diximus, funimam inter ftneta &
bon* fideiiudicia differentiamhanc efle:quod in illis
certa femper ac diffinita liimma fic petitur, vt iudex fta-
tuereuon poflit, plus'ne an minus dari oporteatifed a 1 te¬
rn trmn pronunciare cogitur,;aut illud ipfum quod petitu
eft deberi, aut nondeberi. In his verb nunquam certi
condictio vfurpatur, fedtotius rei arbitrium ac poteftas
iudici tanquam bono viro eommittitur, qua de caufa
Mutium dicere folitum feribit Cicero, magni efie iudicis
in iftis iudicijsftatuere,pr jfertim cum vt plerifque client
iudicia contratia, quid quenque cuique prefiare oporte-
ret. Qiiemlocumfic accipiendumarbitror, vt Sceuola
lurifconfultum loqui agnofiramus, & verba iuris,pro con
fuetudine,vfurpantem. Sic enim iolitum Ciceronem,Iu
rifconfultos loquentes inc’ucere, teftes (unt eius de Ora-
tore libri:in quibus& Sceuolam &Crallum verba iuris
identidem inculcantesvidemus. Quare nemini miruni

videri

Mi-

Franc. Hotora. in III! Lib.

C

yideri debet ,fi iudicia contraria hoc in loco interpre- A
terj 2 a,qu* Dire&isopponuntur. Tantum illud qu*ren
flu eft ,qua de caufa Se*uola putarit iccircomagnis opus
tile ludicibus in iftiseontrouerfijs, quoniam in plerifque
non direfta, fed contraria iudicia lint. Ego duplicem ra
tionem efle arbitror, quarmn altera perlpicua eft ex 1.
furti f 6.in fi.D.deinfamibus.vbi Vlpianus ltafcribit: Co
trario iudicio damnatus,non erit infamis. nec immerito.’
nam in contrarijs, non de perfidia agitur. fed de calculo,
qui fere iudiciofolet dirimi. Itemqueex l.ei apud que
j.D.depof.vbi lie loqui;ur:Ei apud quem depofitum efle
dicitur jContrarium iudicium depofiti datur, in quo iu-
dicio mcrito in litem non iuratur: non enim de fide ru-
pta acitur , fed indemnitate eius qui depofitum fufeepit.

P lam (Tune Vlpianus oftcdit,quod lpfum per fe etiam in-
telligitur, in contrarijs iudieijs de fide non agi. Quod cu
lta fit, fequi etiam videtur vt neque de bona fide agi in
ijs poffit. hoc eft, vt neque mandatarius,neque depofita-
rius, neque commodararius poftulare poffit, vt ea fibi al- B
ter pr*ftet, quae bon* fidei adio poftulat. nunquaenitn
illi diferte fidem dedit . Itaque de folo calculo agitur.
inquit Vlpianusiquod ego interpreter,De compenfatio-
ne: vt adhibitiscalculi's in ita fubdudaque ratione appa-
reat qusreliquifummafiat. Qua de caufa idemferibit,
eodemferc iudicio folerc dirimi: ficenim eum locumac
cipio, non vtalij, qui optimum Accurtiumfecuti, [/ere]
provix&difficulterdiftumputant. Huiufce auiem fen
tenti* me* auftorem habeo Caium in 1 . in rebus, i 8.§.
fed etfi,D.commod.vbi fic (cribit: Quod autem contra-
rio iudicio confequi quifque poteft, id etiam redo ludi-
cio, quo cum eo agitur, poteft faluum habere iurepenfa-
tionis. Tametfi ergo fides tacitea deponente, &man-
dante, & commodante data intclligatur; tamen quoniam
diffimilis iftorum ratio eft, proptereamagnis iudicibus
opus efle Sceuoladicebat m ijsarbitrijs,in quibus adde-
retur [ ex bonafide.  J Altera porro ratio eft, quoniam hec
iudicum poteftas ac libertas propter ilia negocia potilfi-
mum inftituta videtur,quibusvtriufquc pariter intereft,
vt non ex verbis qu* lingua nuncupata funt, fed ex *qui
& boni ratione res difeepteturmimirum in emptione, lo-
catione, focietate, 1 .i.D.de oblig.Sc aft.non enim magis
emptoris quam venditoris intereft,vt officij bonacque fi-
dei ratio habeatur . At fi diffimilis fit contrahentium ra
tio, neque pariter vtriufque interfit,quiamelior vnius ef
fet quam altcnus conditio, turn diligenter videndum &
confidcrandum eft, ne magnopere ab ijs qu* nominatmi
conuenerunt, difcedamus. Quodmagni iudicis efle. Sc*
uola dicebat: ideft, vt Cicero in Topicis demonftrat, Iu-
rifconfulti, vbi ait in ijs iudicijs in quibus [ex bonafide]eR
additum, plurimum Iurifpentorum vfum efle : paratosq;
illos die debere ad dolum malum, fidem bonam,*quuni
& bonum internofeendum. Ad hanc eandem rationem
ilia quo que pertinet, quod plerunque ceflant iudicia con
traria: ideft, locus ijs non eft, neque viciffimpoftulantur.
quo cafu diligenter videndum eft,nefauor dire&*aftio-
nis nimium exaggeretur. qua de caufa nenunequidem
illius antiqui De Officijslibri feripturam afpernor,in
quo non ejj'ent : fed cefient iudicia contraria  feriptum fuifle
ohm dicebamus: tametfi bonam quoque vfitata leriptura
fententiam habeat: mihique anteponenda videatur.

Si quidiuuicem praflare.  ] Sequituru- Inbon* fidei
iudici js tacite compenfationis rationem habedi poteftas
permifla intelligitur.J.in rebus, i 8.§.vlt.D.c6mod.vbi Ca
ius feribit, quod contrario iudicio confequi quifque po¬
teft, id etiam redo iudicio, quo cum eo agitur, poflefal-
u urn habere iure penfationis. Quod cum ita fit,fequi-
tur etiam illud, vt quemadmodum doli,& pa£ti,fic etiam
compenfationisexceptiobon* fideiiudieijs infit:hoceft,
vt quamuis purum indicium datum fit, neque addita ex¬
ceptio fuerit ,[nifi quid viajfim]  reum adori dareopor-
teatitamen iudex pro officio fuo rationem eius penfatio¬
nis habere poffit. Quanquam cum exceptionem doli
nominamus, etiam h*c intelligatur: propter regulam iu-
ris vulgatam, Dolo tacit quipetit,quod redditurus ell,

l.incondemnatione, 173-Dereg iur.Sed cum huiufce rei
tanta fit equitas, quxri poteft, quamobrem olim m ftri-
dis iudieijs ea poteftas tudici non daretur f Et refponde-
tur, duplicem caulam efle : prior eft, qui? in Jiberisiu-
dicijs fedet iudex: vt ftatuit quid alterum ajteri inuicem
dare facere oporteat: ideft, tain adorem reo,quam reum
adori. in ftrictis autem, vt non quid alterum alteri,
(ed quid reum duntaxat Jctori dare oporteat, ex fpom>
fioms formula pronunciet. Altera caufa eft, quia in ftri
ctis iudieijs compcnfatio ipfo iure actionem imminue-
rct, ficut in libens iudieijs videmus ex 1-pofteaquam, 21.
D.eodd.4. C. eodem . propter pluris petitionem femper
ador caufa caderet. A t in alijs iudieijs nulla pluris peti-
tionis ratio ducitur.tantum enim duntaxatpctitur,quan
turn *quius melius arbitro videbitur.

Ex refer ipto diui Mara'.]  Sequitur x 1 x . Ex D.Marci re
fcripto compenfandi poteftas doli cxceptione oppofita
etiam in ftrnftis iudieijs permittitur. Formula igitur li*c
erit, [fipateret]  M*uium Antonio, viginti ex ftipulatu
dareoportere, nisi  Antonxus dolo malo quid petat,
turn M*uius damiictur.

JEHones ipfj  iure mmuant.  ] Sequitur 11 11. Iuftiniani
inftitutojin omnibus prgterquam depofiti iudieijs, com¬
pcnfatio liquida ipfo iure adionem imminuit.l. vlt.C. de
compenfat.l.pen.C.depof. vbi ftatuit vt in quibufuis iudi
cijs etiam fine vlla exceptione poteftas iudici pernutta-
tur,initia vtrinque ratione ftatuendi qu* reliqui fumma
fiat :pr*terquaminadione depofiti. quod tamen vtrum
Iuftinianoacceptumferri debeat, an cum antiqui luris
eflet, id  a fe priijiwtn inftitutum putarit, fatis exiftimarc
non pofliim. vitfeo enim Paulum lib. Sent.2.cap.ihis
hoc idem  tradidifle verbis: in caufa depofiti compenla-
tioni locus non  eft, fed res ipCt redde nda eft.

In afficnibus arbitrarijs,cjuarum alia in rem,alia in
perfonam fimt,reus arbitrio iudicis rem resli-
tuens, abfoluitur :non reslitucns,dam-
natur . Iudex autem quantum fa~
cultasferet, certeereifum
m&ye proferre fenten
tiam debebit.

XXVII. Pr;eterea quafdam a&iones arbi-
trarias: id eft,ex arbitrio iudicis pendentes ap-
pellamus,in quibus, nifi arbitrio iudicis is cum
quo agitur, adlori fatisfaciat: velutirem refti-
tuat, vel exbibeat, vel foluat, vel ex noxali cau¬
fa feruum dedat,condemnari debeat .-fed iftse
adtioncs tam in rem, quam in perfonam inue-
niuntur. In rem,veluti Publiciana,Seruiaua de
^ rebus coloni, quafiSeruiana, qu« etiam hypo-
thecaria vocatur. In perfonam,veluti quibus
de eo agitur quod aut metus caufa, aut dolo
malo fadum eft. Item, ciim id quod certo lo¬
co promiflum eft,petitur. Ad exhibedum quo¬
que adio,ex arbitrio iudicis pendet.ln his  enim
aeftionibus &ca:-terisfimilibus permittitur iu¬
dici ex £equo& bono, fecundum cuiufque rei
de qua adum eft, naturam xftimare, quemad¬
modum adori fatisfieri oporteat. Curare au¬
tem debet Iudex, vt omnino quantum pofsibile
eifit,cert^ pecunia; vel rei fententiam ferat:
ctiamfide incertaquatitate apud eum adu eft.

Arbiter, iudex dicitur qui totius ret arbitrium & fa-
cultatem habet. ficut & Donatus,& Feftus feribunt.
Quod cum ita fit, confentaneum cft,vt Arbitrari*aftio

ties dicantur, in quibus non reftrifte certum quiddam po
ftulatur, fed in tantum quod atquius & melius arbitrio
videbitur. vnde faftum ell, vtCertum & Arbitrarium
tanquam aduerfa opponanturaPlauto,cum in Pcenulo
ficfcribit :

Tfunc Vol ego perij,certo baud arbitrario:

Confulto hoc faSium eft ,mil>i -vt irtfi different.

„ OH o in loco allufifl'c poetam ad aftionesarbitrarias,
facile fane crcdiderim. Cicero autem in ea pro Q^Ro-
fcio, rem aperte omnem hisexponit verbis: Pccuniati-
bidebebatur certa.qua: nunc petitur per iudicem,in qua
legitims patrisfponfio faftacft.Hic tu fi amplius n-s
nurnmo petifti,quam tibi debitum eft, caufam perdidi-
fli: propterea quod aliud eft iudicium ,aliudeft arbi-
trium. Indicium eft pecunis certs, Arbitrium incerts.
Ad iudicium hoc modo venimus, vt totam litem aut obti
neamtis,autamittamus: ad arbitrium hoc animo adi-
mus, vtneque nihil, neque tantum,quantum poltulaui-
mus, confequamur. Eius rei ipfa verba, formuls tefti-
monio funt. Quid eft in iudicio ? direftum, afpcrum,fim
plex . [fi pateret  h-s. 1330  dari oportere.  ] hie, nifi pla¬
num facit h-s 1333  ad libellam fibi deberijcaufamjper-
dit. Quid eft in arbitrio? mite, moderatum, [quantum"]
squius & melius lit dari. Ille tamen confitetur plus le
petere, quam debeatufr : fed fads fuperque habere dicit,
quod libi ab arbitro tribuatur. Itaque alter caufs con-
fidit,alter diffidit. Qua: cum itafint, qusroabste,quid
ita de hac pecunia, dehisipfis h-s iooo.  detuarumta
bularum fide compromifliim feceris,arbitrumve fiimpfe-
ris, Quantum squius & melius fit dari, reprom itti've, fi
peterts ? Hgc Cicero,que tamen a me longe aliter quam
vt vulgo leguntur, commemorata fiint. Verum vtrocun-
que modo legantur, perfpicue demoftrant, aftionem om¬
nem, qua non certum quid, fed quantum ex squo & bo-
no iudici videbitur,poftulatur,arbitrariamefle.Quapro
pter arbitrarium Feftus definit, id quod apud Arbitrum
agitur. Cum autem in bone fidei aftionibus & Arbitros
proiudicibus dicamus, &fummam exaftionis ipforum
poteftati permittamus , fequitur etiam, vt ills aftiones
vere & proprie Arbitrarie dici poffint. Quoniam tamen
fuum iam ac proprium nomen ex formula iudicij adepts
hint, docendi caufa, & vt fuo qusque res nomine appel-
letur, generalc hoc nomenad alteram fpeciem accommo
dauimus. Speciem autem Arbitrariarum intelligo, earn
quarum in formulis, fi non omnibus, at plerifque addi fo-
lebatj [ neepue arbitrio iudicis aSloriJatisfiati]  Nam etiamfi
hoc non adderetur, totius tame rei arbitrium iudici per-
mittebatur. Qua exre quanta inter Bona: fidei & Arbi-
trariasaftionesfimiJitudofit,intelligiplane poteft. quo¬
niam in vtriufque (vti fiiperiusdocuimus)iudex totius
rei poteftatem habet, neque reftrifte certs fponfionis fi
Bibus ac terminis coercetur. Quid autem inter vtrafque
diflerentis fit, in extremo exponemus. Nunc illud ad-
monere opus eft, duas a me harum arbitrariarum (pccies
obferuatas efle - . vnamin qua duplex quodammodo fen- D
tentia pronunciatur , & ante fecundam in litem iuratur:
alteram in qua & vna fententia profertur, nec in litem
iuratur. Defingulisigiturordineuideamus.

yfBiones arbitrarias Enunciatio I. Aftiones,quibus
reus arbitrio iudicis aftori non fatisfaciens damnatur,ar-
bitrarisappellantur.l. item li,i 4.§.4. D. Quod met.cau.
Qusquidem fpecies eft arbitrariarum prior, cuius has
trespropnetates reperio: quod in iftis iudieijs non prius
licet iudici rcum damnare , quam eum iuiferit exbono
& squo alteri fatisfacere: his fere verbis, [arbitror]  debe-
re te aduerfario hac ratione fatisfacere. Idque harum
aftionum ita proprium eft, vt ex eo nomen inuenerint.
Vnde intelligi debet, dtias quodamodo fententias in iftis
iudieijs pronunciari, quarum altera Iuflus, fiue Arbitriu,
altera fuo nomine Sententiaappellatur. Paulus in J.i 8.

D. de dolomal. Arbitrio iudicis in hacquoque aftione
reftitutio comprchenditur: & nifi fiat reftitutio, fequitur
condemnatio quanti ea resell. Neque verb mirumid
cuiquam viden debet, cum Prgtorum quoque hunc mo-

rem fuiflc'conftet ex Orat.pro Quintio in qua perfpicue
lulfus a decreto diftinguitur. lubet, inquit,P.Quintium
fatifdare,autfponfianem cum Sex. Nsuio facere. Recu-
fabant, qui aderant turn Quintio: demonftrabant de re
iudicium fieri oportere, &c. Dolabellainiuriam facere
fortiflime perfeuerat: aut fatifdare, autfponfionem iubet
facere, & interea recufantes noftros aduocatos acerrime
iubet fummoueri. Secunda iftarum aftionum proprietas
hsc eft, quod earnm formuls a Prstore ita concipiun-
tur, vt hanc fententiam addat, [ lie que ea res arbitrio iu¬
dicis reftituetur.  ] cuius rei cxemplum videnms in litem,
i4-§.pro eo,D.quod met.cauf.&apud Cicerone Verrina
4. [fi pateret]  fundum Capenatem, quo de agitur, ex lure
Quiritium P. Seruilij eife, neque is fundus reftituetur,
&c.Tertio illud harum aftionum natura continetur, vt
fi reus arbitrio iudicis parere noluerit, turn ludex aftori
lufiurandum in litem deferat, id eft,iubeat ilium iurare
quanti litem sllimef: vt reum non modo tanti damnet,
B quanti ea res eft, fed etiam quanti aftor sftimauerit; ni-
mirum puniends contumaci* caula.l. quircftituere,68.
D.de rei vindic.l.i.& pafl'.D.inlit.iur. Quod iufiuradum
non omnino harum aftionum proprium elt.id enim cum
bons fidei aftionibus plerifque commune habent.l. 3.
D.eodem. Sed hoc loco exoritur ilia dubitatio. Nam fi
arbitrium illud, & iudicis iufliis nihil nifi denunciatio
quedam eftiriftantis damnationis,nifi reuspareat:ecquis
tam infanus futurus eft, vtnonilli parere malit,quam
grauiorem fententiam expeftare ? Hanc qusftionem
non modo qui commode explicarit,led quifummis di-
gitulis ( vt dici folet) attigerit, reperi adhuc neminem.
Exiftimo autem equidem, quoties damnandus reus vide-
retur, duabus aftionibus opus fuiffe: quod ipfum & Cic.
in Orat.pro Cscina, & Afconius m Verrinas Orat. pla-
niflime demonftrant.Itaque fi prima aftione damnandus
videretur, iudicem ampliafle quidem,tantum vt planius
caufacognofccretur, non vtnon liquere pronunciaret:
C fed tamen illisvfum verbis fuifl'e,qws fiiperius protuli-
mus, arbitro  R,&c.Reum autem fperantem fore,rr
res melius cognofceretur, recufafle. quadecaulain al¬
tera aftione Icntentiam grauiorem pronunciatam fuifle.

Rem reflituat , relexhibeat,velfoluat.  ] Rem reftituat,
in rei vindicationibus, fiue ciuilibus fiue pratorijs: Rem
exhibeat, in aftionibus ad exhibendum: Vel loluatin
aftione. Quod certo loco: de quibus fingulis paulo pbft
commodius difleremus.

Fel ex noxali caufa feruum dedat.  ] Sequitur 11 .Noxalis
aftio vna ex arbitrarijs aftionibus numeratur. Quod
tamen obfcurum duabus de caufis videri poteft. Primuin
quia noxsdedendi iuflus Arbitrij nomineappellari non
poteft, cum Arbitrium in iudicis bemgnitate quodam¬
modo pofitum fit: Noxtededendte facultasnona iudice,
fed a lege ita reo permiffa fit, vt ea etiam inuito iudice
vti po(lit.l.miles,d.§.i .D.de re iudic.l.i •& pafl'.D. de no
xal.aft. Praiterea nufquam legimus iufiurandum in lire
in hac aftione deferri. Videamus ergo ecquid hoemodo
explicari hzcpolfit dubitatio:fi dicamus,treshuius aftio
niscafus efl'e. aut enim feruus pluris eft quam noxa, aut
minoris, aut tanti. Si pluris ell, nihil abfurdi eft dicere,
iudicem priore aftione polfe ex *quo & bono arbitrari,
atque eftimare quanti fit noxa:& iubere reum ilia ratio¬
ne aftori fatisfacere, qui fi contumax fit, poterit altera
aftione per iufiurandum in litem damnari. H*c meo iu
dicio&cum huius aftionis natura, & cum Imperatoris
verbis fatisconfentanea funt. Sin autem feruus minoris
eft,quam noxa, turn meo iudicio perfpicua res eft cx 1.
illud quoque, 40.§. ad officium,D. depetit.hsrcd.&l-
vlt.D.de interd. ludex enim noxa: feruum dederc iu-
bebit. Isque iuflus Arbitrij loco erit: non tam vt res ex
a:quo&bono eftimata videatur,quodin Arbitrio fieri
confueuit:quam legis x 11 .Tab-benignitati obfecundatu.
Quod fi non dedat, inquit Paulus, quantum impenfe in
tollendo opere erogatum eft, tantt condemnet. fi neque
patientiam praellet, neque ipfe tollat cum poifit: in tan¬
tum condemnet, quantum iudex atftiroauerit, atque fi

Inflitut. Imp. Commentarius.

A

^ 4 6  Franc. Hotom. in II11. Lib.

ipfe feciffet. Sin vero par effc ratio videbitur nox*,qu*
(eruiconfequens eft, vt eademprorfusobferuentur . Su-
percft tamen ilia dubitatio,quod Caius in 1. r. D.de nox,
ad.& Vlpian.in l.iteni vcniunt,io.§.fi idem rede,D. de
etit.hfred.fcribunt,harum adionum vim ac poteftatem
anc efl'e, vt ft damnati fuerimns, liceat nobis deditione
ipfius corporis, quod deliquerit, euitare litis sftima-
tionem. Sed cum ex fupcrioribusperfpicue conftetpn-
terdum iuil’um rndicis interuenire, cui ft reus pareatab-
foluatur, neque id negaripoffit: confiderandum eft,an
Caius de ijs iudicijs loquatur, quibus iudcx prima adio
nc ob rem manifeftam reum damnauit: exiftimans fru-
ftratempus in alteram adionem confumptum iri, cum
nihilominusrco liceat tarn antedefinitiuam fententiam,
quam ante noxg dederc; prafcrtim cum vbi ad iudicati
adionem ventum erit, no amplius dedere liceat.d. Litem
veniunt, De petit, h^red. fed h*c difputatio tantum ad
cu cafum pertinebit, quod pluris eft leruus quam noxa.
IncontrariOjiuflus comodiffime fententiamantecedet.

Tam in rem,quam in f;erfonam .] Sequitur in. Arbitra¬
ble adiones tarn in rem,quam in perfonam inueniuntur.
Lqui reftitucre,66.D.derei vindic. Qua in re differen¬
tia inter has & bon® fidei adiones apparef, quarum nul¬
la: nifi in perfonam rcperiuntur.

yelms publiciana, feruiana.~]  Sequitur mi .Publiciana
Sferuiana,& quafi Seruiana arbitrable adionesfunt Nam
quod ad primam attinet, Vlpianusin 1. fed etfi,7.5-4.D.
de public, ficfcnbit-.ln Publiciana adioncomnia cadem
erunt, qux & in rei vindicatione diximus. Atqui rei vin-
dicationem efl’e arbitrariam patet.ex 1. qui reftituere,
68-D.de rei vindic.Cum autem indefinite loquatur, non
dubitauiniusdevtraque Publiciana hocdidum exiftima
re: vein vtriufque formula hac claufiila interponatur,
[neque arbitrio]  ludicisrem reftituat. De Scruiana vero
tefhmonium extatin 1. fifundus,i y.f. in vindicatione,
D-de pignorib.Vbi Marcianusait, In vindicatione pigno-
ris (i poflefl’or rem reftituat, abfoluendum eflc: fin ve¬
rb dolo defieritpoflidere,tanti condemnandiim, quanti
ador in litem iurauerit.

yduti quibus de eo agitur.  ] Sequitur v. Adiones quod
metuscaula, Scdedolo maloin arbitrariarum numero
fiint.l. Item fi,14.5.4. d.  quod met.cauf. vbi Vlp. lie feri¬
bit: Fixe autem adio cum arbitrariafit,habet reus li-
centiam vfquead fententiam ab Arbitro datam reftitu-
tionem rei facere: quod fi non fecerit,iure meritoque
quadrupli condemnatione patietur. Quo in loco iu-
dicem huius adionis perfpicue Arbitrum appellat • Ita-
que aliquantopoft ex edidl verbis hacclaulula comme-
morat, quam in iudicij  formula interponi folitam appa-
ret: [nequeea]  res arbitrio iudicis reftituetur. De doli
verb adione teftimoniii ex tat in LArbitrio,i 8. D.de do
lo ma.vbi Paulus ita feribit: Arbitrio iudicis in hac quo-
queadioue reftitutio comprehenditur: & nifi fiat refti-
tutio,fequitur condcmnatio quanti ea res eft. Ideo au¬
tem & hic,& in rnetus caufa adione, certa quantitas no
adijcitur,vt pofsitper contumaciam fuamtanti reus dam
nan, quanti ador in litem iurauerit. Formula igitur hu
iusadionishjcerit: [ fi pateret]  Antonni dolo malo fal-
fis ponderibus vfum efl’e, quo Meuiusfraudaretur, neque
arbitrio iudicis Mfuio fatisfaciat, turn quanti Mguiusin
litem iurauerit, tanti damnetur.

Quod certo loco promijfum .] Sequitur v 1. Adio de eo,
quod certo loco in arbitrariarum numero cenfetur.l.a.
3.4. & paff D.de eo quod cert.loc-vbi frequentiffune h^c
adio arbitraria nominator, fed alia quada ratione,quam
fuperiores. Naminillisarbitrium aliud efl'e docuimus,
aiiud fententiam:hie verb vnam tantum fententiam pro-
nunciari videmusjquabpfa etiam Arbitnum appellatur.
Caius in 1.3.D.eod.ldco,inquit, in arbitrium iudicis re-
fertur hec adio , quia fcimus quam varia lint pretia reru
per lingulas ciuitates regiones^ueimaximc vini, olei,fru
menu. Quapropter fi alibi, quam Capua: petat, Arbi-
traria debet agere: vt lis tanti xftimetur, quanti adoris
interfuerit earn fimunamCapua; potius quam alibi foJui.

Quibus ex verbis perfpicue intelligitur hancadionem
idcirco arbitrariam appc]lari,quod certa quidem fumma
in eius formula nominatur ,fed tamen arbitrio pruden-
tixque iudicispermittitur,vt tanti litem xftimet,quantu
*quius & melius illi fore videbitur. Qjam fecundam'ar
bitranarum adionum fpeciem efl’e fuperius dicebamus,a
fuperiore hoc diferepantem , quod in ilia dux  quodam-
modofententypronunciantur: in hac vna:inilla in li¬
tem iuratur, in hac non iuratur: quoniam tumdemum in
lite iuratur,cum contumacia, eaque dolofa & fraudulen-
ta coerccnda eft.l.i.& pall’. D.de in Jit.iur.hic autem do¬
lus ommno ntillus arguitur. Formula igitur hxc erit,
[Si fateretj  Nigidium lfipulanti Numeno fpopondill’e fe
centum tritici modios Capua daturum , neque is adori
fatisfaciat, turn quanti ca res hoc loco ex bono & xquo
videbitur, tanti damnetnr. Addcndam enim illam efl'e
claufuhm [neque  ] adonfatisfaciat,animaduerti ex I.4.
eod.vbi VJpianus fie feribit: Interdum iudcx,qui cx hac
adione cognofcit,cum fit arbitraria, abfoiuere rcum de¬
bet, cautione ab eo exada de pecunia ibi fofuenda, vbi
promiflaeft. quid enim fi ihivefoblata pecunia adori
dicatur, vel depofita, vel ex facili foluenda ? In fumma,
sequitatem quoque ante oculos habere debet iudex,  qui
huic adiom addidus eft .

jtdexhtbendum quoque alifio.]  Sequitur vn. Adexhi-
bendum adio inter arbitranas locum obtinet. 1.3.5. i.D.
ad exhibend.vbi Vlpianusait,iu hac adione reum contu
macem per in litem iufiurandum damnari.Vnde intelligi
debet,banc adionem ex fuperiore generearbitrariarum
efl'e. neemirum: aim in contumacia dolus aefraus ver-
fetur. Formula igitur ii xc  erit, [fipateret]  Septimium
earn rem,quam Odauius exhiberi polluht,  habere,ne¬
que is arbitrio iudicis  cam exhibeat.'tum  quanti in litem
ador mrarit, tanti damnetur.

Et cxterisfimiUbus.  J Sequitur vi 11. None* tantiim,
qua: hicnominantur, fed & alia: prxterea quxdam arbi¬
trary funt. veltiti confelforia & negatoriaide quibus cx
tat tettimonum in l.harum,3.D.fifcruit. vind. Item Pair
liana,1.ait Prxtor,i o.§.per hanc,i 4.0. qu x  in fraud ere.
Item rerum amotarum.l.fi cumdos,8.§.vltimo,D.folut.
mat.ItemFauiana,Ltenetur,5.D.fi quidinfraud.cred.

Permittitur iudici ex bono & xquo.  ] Sequitur 1 x. Arbi¬
tral jsadionibus non certum quid,fed quantum xquius
melius poftulari folet.d.l.ideo, & l.centum ,De eo, quod
cert.loco.Hxc autem xftimandi poteftas turn de arbi-
trro, quod in prima iftarum adionufpecie interpomtur,
turn ctia de ea fentetia, qug fola in alia fpecie pronuncia-
tur,intelligenda eft. Sed hie locus poftulat,vt quid inter
bon* fidei & arbitrarias adiones, tu fimiiitudinis,ru difte
rentixfit, videamus.Tribus enim in rebus funilhmas efl’e
inter (e, l'uperiora demonftrant: quod in vtrifijue liberu
fit iudicis arbitnum, in vtrifqucin litem iuretur, in ncu
trisfponfiofieri foleat. Qiiadruplicemautem inter cas
differentiam animaduerto . Primum enim , diflimilh-
ma illarum ratio eff, fi caufam eius poteftatis,qux arbi-
tro tribuitur, fpedenius. Nam fuperius docuimus in bo¬
rne fidei iudicijs,eam poteftatem idcirco iudici permicti,
quoniam *quc vtriufque intererat, quippe cum alter al-
tcriobligatus effet:& ex rebus vitro citroque contra-
dislisnalceretur. At litesarbitraria:, aut ex pofleflio-
ne, aut ex obligatione vnius tantum nafeuntur: vtilla
iudicis poteftas xque vtrique conductre non  po/fit. F.c-
qux'nam igiturillinscatifaeft?Equidem duplicemani-
maduerto, pro duplici Arbitriarum fpecie. Prior eft, fo¬
il luris dementia & bemgnitas: quod noftatim aliquem
damnari patitur, fedeum priusoSicij  fuiadmoneri iubet.
Altera eft, ipfiusadiomsincertaratio:quoniam eiulino-
niodi eft adio,vt iudex ad certain aliquam petitionem
aftringinon poflit: quippe quum quantum debeatur ne-
ador quidem exploratum habeat. Secundatn differen¬
tiam hancrepeno, quod in lllaru formula [ex bona fide:  J
in harum [ neque res , &c.] interponi foleat. Tertiain,
quod ill* in perfonam tantum reperiuntur, prater peti¬
tionem hereditatis,que tamen ipfa perfonaleshabet prx

ffationcs.

ftationes,&a Iuftinianoprimuin in ilium ordincm afcri-
pta eft: H.e vero & in rem & in perfonam . Qtiartam,
quod ill®aut excontraftu, aut ex quadam contractus
fimilicudine acfpecie nafeuntur :  h? verb etia ex genere
quodani ac fimilitudine delifti. Veluti exdolo malo,fer-
uorum noxa,rebns amotis,re per metum excorta.Quan
turn autemaftriftisiudicijsdifterant, nemo nifi admo-
dum hebcs,ex ijs qua: difputata liinc,non facile perfpicit.
eodemquc illud Pauli pertinetinl 37-D.de verb, fignif.
verbum Oportere non adiudicis facultatem pertinet,qui
poteft pluris vel minoris condemnare fed ad veritatem
refertur. Supereft vt illud quxramus, an omnes aftio-
nes quibus incertum quid poftulatur,nimirum illud tan¬
tum quod a:quum ac bonum iudici vidcbitur,Arbitra-
risdicendsfint? Qus dubitatio fane obfeurain primis
& perplexa videtur. Sed quoniam de bono &xquoto-
tahecnoftradifputatioeft,fpero fore, vt ftudium, quod
in eaexplicanda fufcipimus , squi bonique confulatur.
Videamus igitur an ilia: tantum arbitraris dicendae lint,
quiECum rei perfecutoria; fint, turn officio iudicis dif-
ioluendi iudicij poteftatem permittunticxttra: vcro,que
dim vltionis & pcenx perfequende caula comparatg fintj
earn poteftatem iudici non faciunt, hoc nomine appella-
ri non poflint. Illarum exemplum Funeraria nobis aftiev
fuppeditat: de qua Vlpianusml. & fi quis,i4.§.f. D. dc
rehg.& fumpt. fic feribit: Hxc aftio,qua: funeraria dici-
tur, ex squo & bono oritur . xquum autem accipitur ex
eius dignitate qui funeratus eft, ex caufa, ex tempore ,
ex bot\a fide : vtnequcplusimputetur fumptusnomine,
quam faftum eft: neque tantum quantum faftuin eft, ft
immodice faftum eft . Ha:c ilie. Quid autem magis ei
aftioni confentaneum eft, quam vt reus aftori ante fcnC
tentiam farisfaciens, iudicio abfoluatur ?cum quidera
olim omnia iudicia abfolutoria eflent,vtImperatorfcri-
bit infra fub  tit. De perpet. & temp. aft. Qui confentit
PauJus in i.fi reus,73-D.de procur.ciusque rei duo exem
pii videmus apud Ciceronem in Orat. pro>Q_. Rofcio. C
Eiufcemodi videtur efle indebiti condiftio,de qua Papi-
nianus in 1 . 66 .  D.de condift. indeb.fic. feribit; Hgc con-
diftioexbono & equo introdufta, quod alterius apud
alterum fine caufa deprehenditur, reuocare confueuit.
Quibus verbis maxime confentaneum eft, vt reus aftori
ante fententiam fatisfacieas, iudicio abfoluatur. Alte¬
rius generis exemplum nobis aftio de fepulchro violate
fuppeditat,quam Papin.in l.penul.D. defepul.viol. cum
in bonum & aequum conceptam effe dixiflet, paulo poft
ait non in rei perfecutione fed lola vindifta effe conftitu
tam . .Quod cum ita fit, difficile diftu eft, non cogen-
dum effe  mdicem & aftoris dolori, & publicg difeipline
fatisfacere: cum propter exemplum publice mterfit pec-
cata effe no impunita.l.locatio,j>.§.2.T).de pub.& veftig;
rta vulneratus.yi.infin.adleg.Aquil, Itaq; idem Papin.
inl.i.§.i.D.ad fea.Turpil .Fafti quidem qtigftio,inquit,
in arbitrio eftiudicantis • pceng.vero perfecurio non eius
voluntati mandatur,fed legis auftoritati referuatur. Eo. D
demque illud pertinet quod Venuleius feribit in l. vlt.§.
i.D.que infr.cred. Earn actionem reireftituendi gratia,
non pceng nomine dari. ideoque abfolui folere ream, ft
reftituerit. Simillima ratio eft, Prgtorie aftionis iniu-
riarum , de qua luftinianus fub tit. De iniur. fic feribit :
Protores permittebant ipfis qui iniunam paffi funt, earn
eftimare: vtiudex vel tanti reurn condcmnet,quantiin-
iuriam pafius xftimauerit, vel minoris, proutvifum fue-
rit. Quade caufa Vlpianusm 1 .nonfolum, 1 i.§.i.  D.
eod.Inmriarum, inquit, aftio ex bono & gquo eft. Ita-
que cum ad vltionem pertineat, neque rem fed poenam
perfequatur,arbitraria aftio non dicitur. Quod eodem
modo de gdilitiaaftione aduerfus euni,qui feram eo lo¬
co habuit, qua vulgo iter fit, iudicandum arbitror.quam
Vlpianus in l.qua vulgo,41.D.de xdil.edi.Sc Imp.fub tit.

Si quadrup. feribunt eiulmodi efi'e ,-vt fi nocitum libero
homini efle dicetur,tanti reum dainnet quantum gquum
& bonum iudici yidebitur: neque ettim poena in iudicis
arbitrio, fed in Aedilium edifto pofita eft . Idem prgtc-

347

rea d? ijs aftionibus dicendum arbitror, quf quafi ex ma
leficio nafeuntur: veluti in mdicem qui litem fuam fecit.
l.Vlt.D.cxtraord.cognit.in cum qui deiecti & cft'ufi tene-
tur.l.i , 1 ns verbis : Quantum ob earn rem gquum iudici
videbitur, D.  de his qui deiec.vel effiif.

Curare autem dibet, ]  Sequitur x. In hlfce aftionibus Iu
dicis officium eft, certae quoad poteft rei pecuniafvefen-
tentiam proferre • Quam Iuftinianipra:ceptionem male
antehac a fuperiori §.diuulfam, ei coniunximusivt intel-
ligatur, earn non ad quarumuis aftionum indicia, fed ad
arbjtraria tantu pertinere.quod vel bine licebit intelligi,
quia quod deincerta quantitate in aftionem dedufta lo-
cjuitur, neq; ad llriftas aftiones pertinet,quarum omnifi
petit io certaacdefinita eft: neque ad bong fidei aftiones,
quarum in formuJis nulla prorfiis quantitas neque certa,,
neque incerta ponitur . ex quo relinquitur, ad arbitra¬
tes tantum id pertinpre, quarum intentio incertam om-
nino rem fummamvecompleftitur. Decseteris autem iu
R dieijs, non eft nunc diflerendi locus: extatque Vlpiani ea>
de re fententia in 1. in fententijs, j9.D.de re iudic.

Olim qui plus,quam quod fibi debebatur, petiemt,

- caufa cxdebal : minori tamen atatis impruden
tia, autmaiori iuslo aliquo errorela-
pfo, TreStor affionm reflitue-
bat.l.i. ])e minorib.

XXVIII. Siquisagens,in intentionefua
plus complexus fuerat, quam ad eum pertine-
bat, caufa cadebat, ideft, rem amittebat: nec fa¬
cile in integrum reflituebatur a Prsetore, niii
minor erat vigintiquinque annis. Huic enim,
ficut in alijs caufis ei caufa cognita iiiccurreba-
tur, fi lapfus iuuentutefuerat: ita in hac caufa
fuccurnfolitum erat. Sane fi tam magna caufa
iufti erroris interueniebat, vt etiam conftan-
tifsimus quifque labi poffet: etiam maiori yi-
gintiquinque annis fuccurrebatur.Veluti fi quis
totum legatum petierit : polt deiride prolati
fuerint codicilli, quibus aut pars legati adem-
pta lit, aut quibufdam alijs legata data lint, qua:
efficicbant, vt plus petijlie videretur petitor,
quam dodrantem, atqueid eo quod lege Falci-
<fia legata minuebantur.

Tins complexus fuerat.  ] Enunciatio I. Olim qui plus
quam fibi deberetur,petierat, caufacadeban itaque
Paulus lib.Senten.i .cap.i o. Caufa cadimus,inqnit, aut
loco,aiit fumma, aut tempore, aut qualitate. & in I.2.C.
h e  R. De calumniatorib. Quotiefcunqjqrdinatisaftio.
nibus aliquid petitur, ideo petitor cogitur fpecialiter ge¬
nus litis edere, ne plus debito aut eo quod competir, po-
ftuletur. Itaque quodcunque petatur,fpecialiter defi-
gnari debet petitionis fnmma vel quantitas, cum genus
litiseditur.fi quis igitur plus abeo quod ei competit vel
debetur, petierit, rem, & caufani de qua agitur perdit.
Verumhascdefolis ftrifti iudicij aftionibus intelligenda
efle, facile ex ijs quxfuperius difta funt,intelligitur.
eoque illud Ciceronis fpeftare docuimus in Orat. pro
Q^Comoedo: Quid eft in iudicio? direftum , afperum,
fimplex. Si pateret h-s idoo dari oportere : hie nifi
planum facit, h- s iooo ad libellam fibi debcri,caufam
perdit.Eodem etiam illud Plauti pertinet in Moftellaria:
T R .Quatuor quadraginta illi debentur minx .

Etfors & fitnus tantum cH-  D. T^ihiloplmfcto.

TR.- Velim quidem hercle, ft vnonummo plus pet or.

Quod fi bong fidei indicium eflet, maior xquitatis ra¬
tio

Inflit. Imp. Commentarius.

A

^4? Franc. Ho tom. in IIII. L*d.

tio habcbatur. Itaque Vlpianus inl.fi rem alienam,9.§, A
vlt.D. depignor.ad. Qui antefolutionem ,inquit, egit
p igneraticia, licet non rede egit, tamen fi ofterat in iu-
dicio pccmuam, debet rem pignoratam , & quod fua in-
tereft,confequi.

Caufa cadebat.]  Hanc veterem locutioneni in Comen-
tario verboru iuris explicauimus. Dicebatur etiam Ca-
dere formula. Suctpn.in Claudio,hacipfadcreloques,
Nec Temper prsfcripta lcgumfecutus,duritiani lenita-
temquc multarum ex bono & aiquo moderatus eft . Nam
& ijs  qui aptid priuatos indices pluspetcndo formula ex*
cidiflent, reftituit adioncs, Sic.

T{ifi minor er at.  ] Sequitur n. Minorem quisetatiser
rore lapfus plus petendo caufa ccciderat ,Pnetor caufa
cognita in integrum reftituebat. l.i. & pafi'.D. demino-
rib.&lverum. n .§,;.eod.vbi Vlp.ait, non pa Aim mmo.
rib.fubueniri,fed caufa cognita fi capti cfieproponantur.
Damnabatur ergo minor a iudice. Itaque non modo cau
Rm, verumetiam adinnem Tuani amittebat. Pra?corau- B
tern acquitatecognita, ilium inintcgru rettituebatfideft,
adtonem illi fuam intcgram atque incoJume reftituebat.

Btiammaiori.]  Sequitur 111. Praetor etiam maiorcs
qutiufto errore dudi plus pctendoCaufa ceciderant, re¬
ftituebat. Qua de re Seneca lib.Epifttf. fic feribit; Hac
argutiaad fummum bonum itur : per lftud philofophiat
funt nigra: & tqrpes, infamesquc etiam ad albuln feden-
tibusexceptioii’es. Quid enim aliud a’gitis, cum cum
quern intcrrogatisfeientesinfraudem inducitis,quam vt
formula cecidifl’e videatur ?Sed quemadmodum ilium
pxxtor, Tie hos philofophia in integrum reftituit.

jut pars legati adempta.  ] Centum erant in teftamento
legata : Vjginti in codicillis adempti, Jegatariusde codi-
oiliis'ignarusjcentum ex teftamento petebat.

jiut quibujdam tbjs legata.  ] Dodrantem teftator Sem-
pr.QOXP.iu teftame.nto legarat, poll in codicillis nonnihij
preterea Titiq legauit.Sempronius qui de codicillis nihil
auSierat dodrantem ex teftamento poftulabat. C

jltque ideo lege Faicidia.]Hoc  quomodo cohereat eru-
ditior aliquis demonftrabit. Egodum melius aliquid
didicero pro [ atque ideo :  vefdfeo quod : vel atque id eo
quia  ] corrigendum putabo, intercita voce ideo:  vel,vt
rtihil immutetur, locum fic reftituendum , Qua: cfficie-
bant,vtlege Falcidia legata minuerentur, atque ideo
plus petiifi'e videretur petitor quam dodrantem.

Lege Falcidialegata tninuebantur.  J Sequitur I n I - Le¬
ge Falcidia legata ipfo iure minuuntur.l. i .D. quod lc-
gat, & l.penult.C.ad leg.Falcid. Hoc eft, fi teftator plus
dodrante legarit, Lex Falcidia id quod dodrantem exu-,
perat, vi fua, & fine vJJo iudicio de iegatis detrahit, hg-
rediqueattribuit,quodnifaceret, cum Jegatum inte¬
grum legatarius peteret,aut exceptione vti heredem
oporteret, auteum inintegram fumrnam damhari.In-
telligendumeftautem non tantumin adionibusin per-
lonam locum efle his> veriim etiam in adionibus in rem.
Itaque Caiusin 1 . qua:detota,7<>.D.derei vindic. lu- D
fta autem caufa efle poteft, fi forte legi Falcidig locus fit
in teftamento, propter incertam detradionem ex lega-
tis, qua: vix apud iudicem examinatur . Iuftam enim
habet ignorantiam legatarius cui homo legatus eft,quo-
tam partem vindicare debeat.

Tluris petitio re, tempore, loco & caufa fieri diet -
tunreiqueac temp oris exemplaproferuntur.

XXIX.  Plus autem quatuor modis peti-
tur: re, te mpore, loco & caufa. Re: veluti fi
quis pro decern aureis, quiei debebantur, vi-
ginti petierit: aut fi is,cuius ex parte res cft,to-
tam earn,vel maiore ex parte fuam elfe intende-
rit. Tempore, veluti li quis ante diem, vel an¬
te conditionem petierit . Qua enim rationc

qui tardius foluit,quam foluere deberet, minus
Ibluere intelligitur :cadem ratione qui prema¬
ture petit, plus peterc videtur .

Kf, tempore, loco.  ] Enunciatio I. Pluris petitio in re,
tempore, Joco,&caufa verfatur . Aut enim resaliape-
titur quam qua: debetur: aut eadem, fed alio vel tempo¬
re, vel loco,vel modo. Sic Paulus lib.Sent.i .cap.i o-Cau
facadimus, inquit, aut loco, aut fumma,aut tempore,aut
qualitate: loco, fi alibi: fumma , fi plus quam damus, pe-
timtts: tempore petendo ante tempus: qualitate,eiufdeni
fpeciei rcmmeliorem poftulantes. Et in I.i.C.hu m.
De calunimPluspetitur, ficut refponfisprudentumconti
netur,fumma,loco, tepore, caufa,qualitate, aeitimatione.

Kj, veluti fi quad]  Sequitur 11 .Qui maiorem vel fum-
mam pecumai, vel partem rei quam cjuce fibi debetur,pe¬
tit, re plus petere dicitur.

Tempore, veluti fi quit.]  Sequitur 1111 • Qui ante diem
au t conditionis euentu petit,tepore plus petere intelligi¬
tur. §.4-inf. De fideiufl.vbilmp.ait,no fold in quantitacc,
fed etia in tepore minus aut plus intelligi. pins eft enim
ftatim dare, minus eft polt tempus dare. Nam (vtait VI
pianus in l-i. D.de edendo) dies folutionis, ficuti Tumma,
pars eft obligationis . Itaque quod in diem debetur,re¬
de ante folui poteft, licetpeti non potefl: vtait Venule-
iusin l.continuus,i 37.§.i .D.de verb.oblig.Diei nanque
adiedio pro reo eft, non proftipulatore: vt feribit Vlpia
nusin l.eum qui,4i.§.i.D. eod.& 1 . cum tempus,17. De
reg.iur. itaque totum medium tempus ad foluendum li-
berum proinifiori relinquitur.I.ftipulatio ifta,3 8- §.10.
D.eod.Ad hanc autem fimiliterfpecicm pertinetobliga-
tio, qua: temporis alternationem continet-veluti,Caien.
lanuarijs aut Februaries dare Ipondes ? poll annum ,  vel
biennium ? qui enim Caiendis lanuari/s petet, aut ante
biennium,tempore plus petere dicetur. quoniam indif.
iundiua temporis, minus eft in obligati one. 1. fi ita ft/pu-
latusfucro lo.aut 1 5.1.& l.D.deverb.oblig. Sed quod
deconditione hoc locoluftinianus feribit,nimirum vt
qui'ante conditionis euentum petit, plus petere videa¬
tur, dubitationem quandam compleditur.Conftat enim
ibidemum plus efle,vbi minus eft : vbi autem minus
eft, ibi pJusdici nonpolfe. Atqui fic fe res habet,vt
ante conditionis euentum Iurifconfulti nihil deberi feri
bant: fed tantdm fpem efle debitum iri. §. ex conditio-
nali . fuprade vi"rb.oblig.].grege,i 3.5. penult. D.depi-
gnor. Quod cum ita fit, dubitari poteft,quonrodo is,qui
ante conditionis eu entum petit, plus petat ,ac proinde
caufa cadat. Sed vidc.amusne hoc modo reTponderi pol-
fit. Aut enim exiftit conditio,aut non. Sinon cxiftat,
non plus quidem .petierit: fed quiatemere& fine cauia,

& quod fibi non debebatur, petiit,iurementoque dam-
nandus eft . Sin autem exiftat conditio,  negan- non po¬
teft, quin habitafuturi temporis  ratione,coipta iam ef-
fet deberi pecunia, ac proinde plus  quodammodo pro¬
pter euentuscertitudinem petat. Deniquehoc quidem
non eft, dubium,quin cum ius lllud quo conftitutum eft,
vt ij qui male egerint, caufa cadant, non minus iitig 3 ndi
temeritatem, quam pluris petitionem coerceat: etiam in
hoccaTu adores obipfam temeritatem cotrccndi lint-

Qui tardiusfoluit.  ] Sequitur 1111. Qui tardius quam
debuerat foluit, minus foluere intelligitur.§.4. fupra,
De fideiuf.l.fi cui,i a.D. de verb.fig. vbi VJp.fic feribit:
.Minus foluit, qui tardius foluit :nam&  tempore minus
fokitur.Item l.folidum,8j.D.defoJut. vbi Calliftratus
ait, Solidum non folui, non minus quantitate,quam die.
Qua: tamen verba non ita liquidam & apertam fenten-
tiamhabent.Nam aut [ nonmagis aut die quam quantita¬
te ,  ] legendum alicubi videri pofiet.

Quipramaturepetit.]  Sequitur v. Si minus in tempus
cadir, etiam plus  cad ere intelligitur , Nam ( vt Cicero
feribit) Contrariorum contraria funt confequentia.Con
ftat autem cum qui tardius foluit, minus Tbluere: quo¬
niam emolumen turn intermedij temporis adimit credit

tori.

T»'~

Inftitut. Imp. Commentarius.

tori. Sequiturergo, vt qui celeriusfoluit. plusfoluat: A
quemadmodum veteri prouerbio dicitur ,Bis dat qui ci-
todat: &quicelcrius petit, plus petit: quoniam reli-
qui temports frudu debitorem priuat.

Qui quod cert o loco dan ftipulatus eft, alio pure pe¬
tit,plus loco petit: arbitraria igitur agere de-
bebit.l.prima, &pajf. D.quod cert.loc.

XXX.  Loco plus petitur, veluti ciim quis
id,quod certo loco libidari ftipulatuseft,alio
loco petit, fine commemoratione illius loci, in
quo fibi dari ftipulatus eft. Verbi gratia,fi is,qui
ita ftipulatus fuerat, ephesi dare spon
d e s ? Roma: pure intendat fibi dare oportere.
Ideoautempluspetere intelligitur, quiavtili- g
tatcm,quam haberet promiffor,fi Ephefi folue-
ret, adimiteipura intentione. Propter quam
caufam alio loco petenti arbitraria adio pro -
ponitur : in qua fcilicet ratio habetur vtilitatis,
qua: promiftori competitura fuilfet, fi illo loco
folueret,quo fe foluturum fpopondit.Qua: vti-
litas plerunque in mercibus maxima inuenitur:
veluti vino, oleo, frumento: qua: per fingulas
regiones diuerfa habentprecia. Sed& pecuniar
numerat2,non in omnibus regionibus fub eiuf-
dem vfuris foenerantur. Si quis tamen Ephefi
petat, id eft, eo loco petat, quo vt fibi detur,fti¬
pulatus efbpura adione rede agit. Idque etiam
pra’tor inonftrat, fcilicet, quiavtilitas foluendi
faluaeftpromiflori. c

Id,quod certo loco.']  Enuuciado I. Qui quod certo loco
fibi dari ftipulatus erat,in alio pure pent,loco plus petere
dicitur. Quid autem fit Pure petere in hoc §. non ita per-
fpicuum elt. Nam prmia fpecie Iuftiniahus Pure petere
ficinterpretari videtur,Sine commemoratione eius loci,
in quo dari ftipulatus eft. Eamque interpretationem
Theophilusfine vlla dubitationeamplexuseft . Sed vi-
deamus,nehocnon fatisfit. Quanquamcnim is,quiE-
phefi ftipulatus,Roms petens hisvtatur verbis, Aiote
mi hi Epheli centum clare oportere: tamen quid turn po-
ilea? Nunquid enim ob cam caufam Rom* dari oportet ?
Itaq; re diutius confiderata , in earn opimonem addudus
film , vt exiftimem, Pure petere, in hoc loco nihil aliud
fignificare , quam petere fine arbitrij mentione: hoc eft,
fine ea formula,qug arbitrariarum adionum propria eft,

[ quantum tequius melius ]  arbitro videbitur. Vtpurain- D
tcntio,quam paulo poll nominat, Arbitranc adioni e re-
gione opponatur : quafi dicas diredam, alperam, fimpli-
cem: quemadmodum Cicero earn appellat, vt fuperius
docuimus. Etenim fatis conftat ,fi quisciuiii adioue&
certi condidione fic ageret,vt quod Ephefi ftipulatus
efl'et, Rom* fimpliciter fic peteret, Aio te mihi centum
dare oportere: loco plus petere: quoniam loci vtilitatem
adimit promiftori. Quamobrem vtilitatis caufa nOua
quatdam a Pretore adio inftituta eft , in qua fi ador fic
dicat, Aio te mihi Ephefi centum dare oportere, fed hoc
loco mihi fatis crit, quod arbitro videbitur: piuris peti-
tionem vitat: non enim pure, & fimpliciter centum petit:
fed id tantum, quod gquius & melius arbitro videbitur.
Itaque quod Imperator hoc loco pofuit, [ fine commemo¬
ratione loci,]  precise pofitum putemus, & hocaddendum
exiftimemus, [ &fine  ] arbitrij mentione.

Ideo autem plus petere.]  Sequitur x i .Piuris petitio,que
ex loci ratione eft, ex debitoris damno |ftimatur.l.3.D.
quod cert.loco l.pretia reru,p.ad lcg-Falcid.l.i .n.devfur.

Arbitraria aSlio fnponitur.]  Sequitur til.  Res alio
quam quo debetur loco peti per adionem arbitrariam
poteft.l.i.&pafl.D.eod. Non enim eafumma,qne in fti-
pulationcm dedufta eft, reftride ac definite petitur,fed
hoc detnum quod equius melius arbitro videbitur. Sen-
tentia enim Arbitrary adionis eft hgc: Siquidem Ephefi
effemus , centum te mibidareoporteret, nunc cum alibi
fimus, poftulo vt ex £quo bono mihi latisfacias.

Vuraaciione.  j Sequitur mi. Qui conftituto loco
petit,purejhoceft, fine arbitrij nietione, poteii adionem
concipere. Nequeenim vereri debet ne plus petat, cum
vtilitatem loci debitori integrarelinquat, vtmodofub-
iungit. Puram autem adionem earn appellat, quam fu
perms ftridiiuris, &ftridiiudicij nominauit.

Quiaut fub alternatione, autgenus ftipulatus eft,
debet aut fub alternatione, aut genrn petere.

Ham ft pure velfpecie, quauis ea vilior
fit,petat,plus pettjffe tudicabitur.

XXXI. Huic autem, qui loco plus petit, in¬
telligitur proximus is, qui caufaplus petit. Vt
ecce ft quis ita a te ftipuletur , hominem
STICHVM, AVT DECEM AVREOS DA¬
RI spondes?  Deinde alterutrum petat,
veluti hominem tantum, aut decern aureos tan¬
tum . Ideo autem plus petere intelligitur , quia
in eo genere ftipulationis promiflbris eft ele¬
dio,vtrum pccuniam, an homine foluere malit.
Qui igitur pecuniam tantum, vel hominem
tantum fibi dari oportere intendit, eripit ele¬
ction cm aduerfario:& eo modo fuam quidem
conditionem meliorem facit, aduerfarii verd
fui deteriorem. Qua de caufa talis in ea re pro-
dita eft adio, ytquis intendat hominem Sti-
cluim, aut aureos dccem fibi dari oportere, id
eft, vt eodem modo peteret, quo ftipulatus eft.
Praterea li quis generaliter hominem ftipulatus
lit, & fpecialiter Stichum petat: aut generaliter
vinum ftipulatus fit, & fpecialiter CampanuiiV
petat: aut generaliter purpuram ftipulatus lit,
deinde fpecialiter Tyriain petat,plus petere in¬
telligitur: quia cleciionem aduerfario tollit: cui
ftipulationis iure liberum fuit, aliud foluere,
quam quod peteretur. Quinetiam licet vilisfi-
mum fit quod quispetat, nihilominus plus pe¬
tere intelligitunquia ftepe accidit,vt promiftori
facilius fitillud foluere,q? maioris precij eft.

Qui caufa plus petit.]  Enunciatio I. Qui caufa plus
petit,ide fere quod is,qui loco pluspetit, peccat. Caufam
autem hoc loco didam promodo, apparet ex l.obhg.44.
D.de obi. & ad. vbi Paul.ait, modum obligationis effe,
cum decern aut homine ftipulamur.Et certc ita eft,vt qui
decern aut hominem ftipulatus,precise decern pent,alio
atque ftipulatus eftmodo petere intelligatur. Ob earn

autecauiam ei proximusefledieitur,quilocopluspetit.'
qmvtillelocifttahicelediois vtihtatedebitori adimit.

‘Promifforis efi eleSiio. ]  Sequitur ii . In difiur.diuis
cblig. debitoris eft eledio. 1 . plerunque , 1 o. in ft. D. de
iur. dot.l.fi in empt. 34.§. vlt-D. decontr. emptio. Ob
eamque caufam qui illud aut illud ftipulatur, incertum
ihftipulationem deduxilfe intelligitur. l.vbi autem, 7 f .§•
qui illud,D.dc verb.obli-l.pr^tor, 7.§.quod autem. D.de
iniur. Nimiru quia itieertueft, vtru debitor fit ftipulatus,
■qppe cuius eledio fit:quod i#i veru eft, nili ftipulator hoc

G g adiecerit,

Franc.Hotom. in III i Lib,

adiecerit, Vtrum ego y'olncro. d.I.vbi autem.St l.fi quis*
111 eod,

T alis prodita eft aSiio.  ] Sequitur Hi. Quifubalter-
natione ftipulatus eifyub alccrnatione quoquc concipere
adtionem Jebet.l.vbi autem , 75 .§.qui liiud , D.de verb,
oblig, vbi VJpian. ex contrario fcribit, eum qui fibi ele-
dhouem conftituit, poflepure intentionem cor,cipere,&
alrcrutrum duntaxat petere. Formula igitur haicerit,
[ Si patent]  Lflium Ebutio ftipulanti autdeceautStichu
dari fpopondifieitum Ebutnis.aut dece,aut Stichum dare
damnetur. Sedquarri poteft, an cum hscpetitioincerta
fit, iccircoarbitraria haic fitaftio. Etrefpondemus,ne-
quaquam:quia non Iudicis,fed debitotis arbitrio ea pr£-
ftatio permittitur.

Generaliter hominem ftipulatus.]  Sequitur 1111 • Qui
genus ftipulatus, fpeciem certam petit, plus petere intei-
Jigitur. Eadem enim generis, qua: difiundionis ratio eft:
vbi fcribit Iul, in fi.l.cum is, 31. D. decond. indeb. Qui
homincm, inquit, generallter proroifit, fimilis eft ci qui
hominem aut decern debet :& ideofi cum exiftimaretfe
Stichum promififfe, eum dederit, condicet: alium autem
quemlibetdando, liberatur. Atque hunc folum cafum
Pauluslib. SenM. complexus eft: eumque Qualitatem
appcliat, cum inquit, eiufdemfpeciei run meiiorem po-
ltuiamus. Apparet autem eandetn hums cafusrationem
efle, qutefupcriorisfuit: nimirum quoniam eledioni*
vtilitas debitori adimitur'.

Stipulation'll hire liberum fait.]  Sequitur v. Qui genus
promifit,poteft quam volet fpeciem foluendo, liberari.d,
l.cum is, & l.fideiufl'orein, ; 2. D.mand.l.4. D. de tri. vin.
ol. vbi Iurifconfulti tradunt, cum,qui genus debet, ctiam
viliffimum foluendo Jiherari.

Vinum campanum.  ] Theophilus fcribit vinum Cani-
panum omnium aliorumefle peflimum:cum tamen Pau-
lus & Vlpianus eius exemplum proeo quod optimum
eft,adducant.l.ftipuIationum, & feq. D.deverb, oblig,
Florus item lib. 1. Omnium, inquit, non modb ltaha,
fed toto orbe terrarum pulcherrima Campanie plaga eft;
nihil moiliusczlo, nihil vberius folo. Ideo Liberi Cere-
risque certamen dicitur-.hic amifti vitibus montes, Gau-
rus , Falernus, Maflicus, &c, Pliniusautem lib. 3. cap.7.
Qualiter,ait,Campania: ora perfefclixque ilia acbeata
amoenitas? Vtpalam fit,vnoinlocogaudentis efleopus
natur* , lam verb totaea vitalisac perennis falubritas
cadi temperies eft,ta fertiles campi, tarn aprici colics,tan
ta frugum & vitium,oIearumq; fertilitas, &c.

Tyra purpura.]  Purpura Tyria vnde appellata fit, ex¬
plicate Pollucc Angel. Politianusin Mifcellaneis,cap.

1 2.porro PJin. lib.;, cap.i y.  Nunc,inquir, Tyri infula:
omnis nobihtas conchylio,atque purpura conftat. Vitru-
uius autem lib.7.cap. 13 .Puniceum, inquit,purpur^ colo-
rem procreat Africa,id eft,quafi yiolaceumcolorenuTy-
ros autem, rtibeum.

Licet viliffimum fit.]  Sequitur vi. Qui genus ftipulatus
fpeciem petit, quamuisyiliffimani petat, plus tamen pe¬
tere iudicatur. Non enim sftitnatio vcl bonitas ad rem,
fed ad ipfius debitoris arbitrium referri debet: quod
enim contra domini voluntatem eft , melius videri non
poteft. Vnde Neratius: Vfurarij, inquit, rei Ipeciem is,
cuius proprietas eft, nullo modo commutare poteftidete-
rioresn enim caufam yfurarij facercjncn poteft. Facit
autem deteriorem & in meiiorem Ha turn commutando.l.
pen.&vlt. D, deyfu& habit,naminuito f vtaitPaulus)
beneficium nondaturl.inuito,D.dereg.iur.Caufgigitur
conftitutio life erit: Qtii homing ftipulatus erat, Stichu
omniu quidem viliftimu, fed debitoris fortafTe filium na-
turalem petebat, Debitor plus eu petijffe diccbat.Interio
cfhPlus petijttbDepulfioino plus petij.Q^An plus petie-
rit?R, Quia plus petere eft,de quocunq; comodo pJu, de-
trahere,qua dcbeatur.F.Imb plus petere eft,id q> comuni
gftimatione pluris eft petere.Difceptatio exlcripti ambi-
guitate nafeitur: An plus petere nihil aliud fit, qua quod
coniuni eftimationepluris eft,poftularerRcfpodetur,plus
in quocunq; commodo, Sc cuiufcunq; generis fit, verfari.

\ Qui tempore plus petijt, ex Zenonis lege- muU
ctatur-.qm vero aiiterjn triplumfportula-
■ rujufiimani inflituto,darnnatur.

XXXII, Sed hate quidem antea in vfii fue-
rantipoftea verb lex Zenonia & noltra rem coar
ftauit. Et,fi quidem tempore plus fuerit peti¬
tum., quidftatui oporteat, Zenonis diua:me¬
morise loquitur conftitutio, Sin autem quan¬
titate, vel alio modo plus fuerit petitum ; in
omne, ft quod forte damnum ex hac caufa acci-
derit ei in fportulis, contra quern plus petitum
fuerit, commilfa tripli condcnmationc ( ficut
fupra diximus) puniatur.

g Ztji quidem tempore. ]  Enunciatio I. Zenonis lege,qui

tempore plus petijt,&fumptus litis anuttit,& inducias
debitori duplicare cogitur.§.hodie,infra Decxcept.Ni
ea conftitutio, qua iusillud a Zenoiie introdudlum eft,
ci,quo nunc vtimur Codici deeft.

In omne,ft quod forte  ] Sequitur n. Qui re, loco,  caufa
plus petijt, Iuftiniani lege damnum per lportulas ilia turn
tnplo compenfat. Hie autem locus, vere dicam, perob-
fcurus&perdifficilismihiquidemvidetur. Nam fiani-
mum ad illam triplicatlonem referamus, de qu£ fuperius
in §.tripli, didlum eft: conftat earn ad primam duntaxac
pluris petitionem, nimirum (juxre fit, pertinere : ne-
queillud ad locum & caufam accommodari poffe. Vi-
dendum igitur an hxc itaaccipienda  fint, quafihis dua-
buspluris petitionibus, fportute viatoribus fimpliciter,
acnon ex litis iftimationeac modo,  data; triplicarea-
tur. & nihil aliuda luftiniano, quam quod tiiperiusa
Zenone,conftitutumfit: nimirum vt abtorm litis fum-
i  ptus damnetur, fportulas autem triplo perfoluac. Eft &

' alia Iuftiniani conftitutio 1 . vn.C.de plus petit, vtisqui
a debitore maioris fumme quam qua: debeatur.cautione
dolo malo exegerit, ms omne creditt amittat.

Zenonis lege, qui vel minus,vel aliud petiit,potesi

eodem in iudicio cogmtum error em ita corri-
gere , vt idem ludex non ex afhonis
verbis, fed ex eo,puod probatum
fuerit ftntentiam pronunciet.

XXXIII. Si minus in intentione fua  com¬
plexus fuerit aftor, quam ad eum pertineat:
veluti ft cum ei decern aurei deberentur, quin-
que libi dari oportereintenderit.-aut ft cum to-
tus fundus eius eilet, partem dimidiam fliam
1  elfe petierit: line  pcnculo agit: in rcliquiim
enim nihilominus ludex aduerfarium in eodem
iudicio ei condemnat, ex conftitutione diua:
memorial Zenonis . Si quis autem aliud pro
alio intenderit, nihil eum periclitari placet; fed
in eodem iudicio cognita veritate, errorem
fuum corrigere ei permittitur: veluti ft is qui
hominem Stichum petere deberet, Erotem
petieritiaut ft quis ex teftamento dari fibi opor
tere intenderit, quod exftipulatu debetur.

Velutifi cum decern.]  Enunciatio I. Minus non quatuor
modis,aut plus,fed vuo tantum, nempe re, petitur. Ac de
loco quidem & caufa manifeftum eft: de tempore ve¬
rb dubitari poffet. Nam fi tempore & plus peti, & minus
foJuipoteft , vt paulo ante dicebamus: videtur etiam &
minus peti, & plusfolui eodem modo pofl'e. Sane fi pirn

pent,,

!nfHt Imp. Commentarius.

petit, qtii ante tempus petit, plus etiamfoluit ,quiarite
tempus foluic. Quinetia diaie&ica ratkmedifputari pof.
fctjfiminusloliixtjtjui poll tempus foluit,minus etiampe-
tere, oui poll tempus petit. Sed hsc Id cut to neque in
commuiiern rcrnionisconfuetudmem, neque in vfiim fori
& iudiciorum cadlt: quoniam neque quicquam nifi poft
tempus cxadumdebetur; & idiptum nonnunquam longo
poft interuallo petitur.

Irtreliquum  cairn.] Sequitur n . Zenonis Jege ludex
Spud quem minus petitum eft, poteft etiamdc reliquo
fententtam proferre. Lex auteiti ilia, Grxce ,vt opirtor,
fcripta, xnterijt: qusquidem veteribns iudicijs hac in re
conueniebat, quod fine periculo vtrobique agebat, qui
minus petebat: hoc eft 3  oanfa non ita cadebat, vtfiplus
petijfiet.Illudautcm intererat,quod olim altud indicium
a Prxtore de reliqua fumina poftulandutfi erat: quia in¬
dex datus de maiore, quam qu* prsfcripta erat funin.a ,
cognofcere non poterat.Zenonis verb lege poteftasiudici
permiffa eft,etiam de reliquo quod fibi apparebit deberi,
fententiam proferre.

; rroremfuum conigere.]  Sequitur hi.  Qui aliud pro
alio fibi deberi intenderit, poteft eodein in iu'dicio erro-
rem fuum corrigere. Quod cum ab antiquorum iudicio¬
rum ratione vel maxime abhorreat, miritm eft Impera-
torem non addidille , cuius id Principis imperio inftitu-
tum eflet. Conftat enim iudicem a Prattore datum, eitis
tantum reiacfpeciei, & corporis cognitionem habuifie,
de qua ludex datus fuerat. Veluti, Si pateret, fundum
Seruilianum P- Mxuij efle: quamuis pateat fundum Cpr-
nelianum ipfius efle, nifi tamen de fundo Seruilianu con-
ftet, eum abfoluet.

.Autfi quit ex teflamentoi]  S’equitur 1111. Qni aliam
in conuentionis Jibelioadioniscaufiim complexiis erit,
poteft errorem cognitum corrigere.Quod ab ijfd'em fon-
tibusline dubio manauit. Nam ciim tudicium his verbis
datum eflet, Si pateret Odauium Scptimio ftipulanti de¬
cern Ipopondifle, turn Odauiusdamnetur-.certum eft, m-
dicis  potettatem intra fponfionis fbrmulam conclulam lie
fuille,vt lie de ftipulatione nihil pateret, quamuis proba-
retur ex teftamento milledeberi,non potuillet tamen lu¬
dex reum non abfoluere.

lActionum fexta diuifio:ut alia folidum, aha minus
(cuiufrnodi actio de peculio eft, ) exe¬
quatur. l.i.  £>• de pecul.

XXXIIII. Suntpmerea qujedam a&io-
nes, quibus non Temper folidum quod nobis de
betnr, perfequimur: fed modo folidum perfe-
quimur, modo minus: vtecce,  fi depeculio filij
feruive agamus. Nam li non minus in peculio
fit, quam perfequimur: in folidum dominus pa-
terve condemnatur: fi vero minus inueniatur,
catenus condemnat index, quatenus in peculio
fit. Quemadmodum autem pecuiium intelligi
debeat, fuo ordine proponemus.

O uibus non ftmper folidum.  J Enunciatio I. Adionum
ali^ToJidum, alig partem duntaxat eius quod debetur,
exigunt. Que vero ills fint, quibus folidum exigimus,ex
aliarum enumeratione intelligetnr.

Si nan minus in peculio fit.  ] Sequitur u. De pecu io
conuentus non in tolidu.led in id tantum quod in peculio
eftj damnatur.l.quoticsj 4 7 *§*£ femel 3  D. de pecul. Nam
cu ex filiorufamil.&feruoru cotradibus, patres &domini
iure ciuili no tenerentur, Prxtor hanc de peculio adione
inftituit, vteatenusteneretur, quatenus eflet in peculio:
quippe cu eius pcculij frudus ad eosptineret: vt fuperius
docuimus§.de peculio,eod-Formula igit li£c erit,Si pate¬
ret Aureliu L. C^lio L. F. centuaureosmutuo decline,til
Lucius pater quatu ex filij peculio facere poterit danetur.

3fi

A Mia de dote non folidum, fed quantum facere rha-
ritm poteft,perfequitur.fimulq; deminutione
propter fkmptuum retentionem ipfo iure
patitur.l.xif.Sokit.mat.l. i.de impenf.

XXXV. Item fi dote deiudiciomulieragat:
placet eatenus maritum condemnari debere ,
quatenus facereposfit, id ell, quatenus facilita¬
tes eius patiuntur. Itaq; fi dotis quantitati con-
currant iacultates eius,in folidum damnatur: ft
minus, in tantum quantum facere poteft. Pro¬
pter retentionem quoque dotis repetitio mi-
nuitur. Nam ob impenfas in res dotales faftas,
marito quafi rctentio conceffa eft,quia ipfo iure
B  rteceffarijs fumptibus dosminuitur,licutexla-
tioribus Digeftoram libris cognofccre licet.

Tutenus mxritum condemnari.  ] Enunciatio I. Adio  de
dote non folidum, fed quantum facere maritus poteft,
perfequitur l.maritum , 11.13,14. D.fol. mat. vbi Pauius
ait,hocbeneficiumefle perfonale,&ideocum perfona
extingui. Modeftinusautem in l.non tantum,ao.D.de re
iudic. feribit hac ipfa de re his verbis •• Non tantym dotis
nomine maritus in quantum facere pofitt condemnatur:
fed ex alijs quoque contraftibus ab vxore imUcio con¬
uentus, in quantum facere poteft, codemnandus eihquod
& in perfona mulieris gqua lance obferuari equitatislug-
geritratio.Eiqueconfentiunt lunfc.in l.futit quidam ; i 6.
D.eod.l.in condemnatione, De regu.iur.& imp.l.vn. G.
de rei vx.adf.vbi propter reuerentiam, quam vxorestna-
ritisdebent, hocmliitutum feribit. cum revera adeoin
q  folidum teneantur , vtfifoluerint, ind.ebiti condiftione
non vtantur.l.quod nomine, 8.& 9.  D .de  cond.jndcb.Sed
queri poteft, quorfum in hue locum feparatim h^crelata
fint,cum ilia fuperiorediuifionecontineri videantur,qua
dictimi eft hanc aftionem eius efle generis, in quo adferi-
bifoleat [ Quod aquius melius.]  Hkc  enim benign! tas ex
ilia formula manafl’e videtur, Vcrum intelligendum eft,
inter hanc & illam difputationem hoc interefle,qubd ilia
fuperior adrem,hec ad perfonam pertinet. Nam in ilia
quantum in re fit fpeftatur , in hac quid cfficere perfona
poflit. Itaque fi [ Quodsequin*melius. ]  eft, maritus dam-
netur, eius generis erit hacaftio, quo folidum exigitur:
fin quantum facerepoflitjdus quo pars duntaxat.

:  Vropter retentionem quoque.]  Sequitur 11. Dotis repe-
. titio propter fumptuum in res dotales fadtorum retetio-
nem imminuitur. i.quod dicitur, j.&ij.  D.de impenf in
res dot. quod eo p.crtinet, vt inteJiigamus,, e,ttam fi foli¬
dum maritusfoluerepofsitjnon tamen Temper ab eo foli-
dum exigi, fed id demu quod impends deduftisfupereft.
Qtiod autem de impends,hie loquimur,de lieceflarijs tan
turn intelligence efle^nam vtiles non ahter a marito exi-
guntur , quam fi voluntate mulieris fad* fint, & mulier
aliunde foluendofit.l.quod dicitur,& l.fi is,§. quod dici¬
tur,De iure dot-].vtilium,D.de impenf.

Quia ipfo iure.]  Sequitur 111. Dos ob fumptus neccf*
hrios ipfo iure minuitur. l.l.§.i. &1. quod dicitur,j. &
1 j.De impenf. l.fi is.§. quod dicitur, De iuredot-l.dote.
D.de rit.nupt.Quodcum ita fit.quxri poteft,an vxor fo¬
lidum petens, quafi plus petat, damnetur . Sed fuperius
docuimus, neque in bon* fidei,neq; in Arbitrarijs adio-
nibus pluris petitioni focum efle.

jLctiones cum parente,patrono,focio,donatorenon
folidum, fed quantum illi facere pojfunt, per-
fequmtur.l.xvi. xvij. De re iudicata.

X X X VI. Sed fi quis cum parente fuo patro-

Gg 2 nore

3f2 Franc. Hotom. in IIIL Lib.

tiove agat, item fi focius cum focio iudicio fo-
cietatis agat; non plus atftorconfequitur, quam
aduerfarius eius facere poteft. Idem eft, fi quis
cx donatione fua conueniatur.

Cum j/arentepatrono.]  Enunciatio I. Adiones in patro-
fium aut parentum non folidum,fed quantum facere pol-
funt,perfequuntur.I.funt qui,i 6 . 8 t  fequent.D.dere iudic.
Semper enim & liberto & fiho fanda & honefta patroni
& parentis perlona videri debet; ait Vlpianus in lege li¬
berto, D.de obfequent.patron. Quid igitur in fratribus?
Et lane cum Vlpianusfcribit obeam caufam ius tftud in¬
ter focios obferuari, quia ius quoddam in fe fraternitatis
focietas compleditur : lege verum eft, 63. D. pro focio :
dubitarinon poteft,quin idem quoquc in fratribus lit
obferuandum.

Socius cumfocio.]  Sequitur 11. Socius focio non omni-
no in folidum, fed quantum facere poteft, damnatur.d.l.
funt qui, 1 6 .  De re iudic- vbi Vlpianus ait, focium hie bo-
norum omniumaccipiendum efl'e:quod mihifane durum
atqueacerbum videtur.'Cum enim caufam iftius benigni-
tatis conftet efl'e necelTitudinem , qua: inter huiufmodi
perfonas intercedit, focietas autem etiam certarum re¬
rum contrafta necelTitudinem pariat, difficile didu eft
non habendam cuiufuis focij rationem efle ; tametli quo
maior eft focietas, eo maiorem intercedere neceflitu -
dinemnon negemus. Quod autem mihi dubitationem
auget non mediocriter, video eidem Vlpiano h*c aflcribi
verba in.d.l.C. Verum eft,63-D.pro foe. Verum eft quod
Sabino videtur, eti3mli non vniuerforum bonorum focij
funt,led vniusrei,attamen in eo quod facere poflunt,con-
demnari oportere. Hoc enim fummam rationem habet,
cum focietas ius quoddam fraternitatis in le habeat. H*c
ilie. Praeterea illud quoque accedit, quod quum prtetor
inedidoindefinitedefoeijs litlocutus,id eft,non afl'eri-
pferit nominatim de foeijs vniuerforum bonorum, aut
partis tanturn : vetus ilia regula feruanda eft , vt vbi lex
non diftinguit, ibi nec nos diftinguamus : pratfertim in
caufa fauorabill. Na in iure ciuili fauores,quoad facultas
fert,extendere&amplificare folemus. Illud etiam afleri-
bendum eft,quod ait Pomponius in lege,led hoc, 1 i.D. de
re iudic. Quod de foeijs didum eft, vt & hi in quantum
facere poffint, condemnentur : caufa cognita fe fadurum
Prtetor edicit. Caufa; cognitio autem in hocerit, vtne-
ganti fe focium efle , aut ex foli claufula obligatio, non
luccurratur. Poftremo illud confiderandum eft, an non
fuperiore difputationede bontefidei iudieijs, hec quo¬
que claufula comprehenla fit. Cum enim didumfitex
aequo&bonoagi aduerfus focium fo lere, videtur atqui
& boni natura hxc  quoque benignitas contineri. Sed ta-
menaliter feres habet. Nam in ilia difputatione rem,
hoc eft, id quod rcuera in obligatione eft,fpedamus.
Itaque fi quantum ex aequo & bono debetur, tanti focius
damnetur ,in folidum datnnari dicetur. In hac vero,per-
fong ratio ducitur: & ex ilia folidi damnationc propter
eius perfone rationem multum detrahitur.

Ex donatione fua.]  Sequitur in. Qui ex donatione
fua couenitur, non in folidum,led quantum facere poteft
damnatur. 1-inter eos, 1§• 1 ■ D.de re iudic. Vbi Paulus
ait, eu m qui ex caufa donationis conuenitur, in quantum
facere poflit damnari: & quidem eum folum dedudo sere
alieno. Imo nec totum quod habet extorquendum ei,(ed
&ipfius rationem habendam efle, neegeat. Idemque
prteterea verum efle feribit, etiamfi in folidum condem-
natus donator, adione iudicati conueniatur.l.Nefennius,
4i.§.a.eod.& l.qui id quod. D. de donationib.

Compenfationis ratio, quamludex ex cequo & bono
faat, plerunque attionem mminuit.Li.

&pajf. D. de compenf.

XXXVII. Compefationesquoq; oppofitas

plerunque efficiunt, vt minus quifq; confequa-
tur,quam ei debeatur. Namq; ex bono & jequo,
habita ratione eius quod inuicem adorcm ex
eadem caufa pratftare oportet:poterit.Iudexin
reliquum,eum cum quo adum eft,condemnare
ficut iam didum eft.

Tlerunfue efficiunt.']  Enunciatio I.Adiones plerunque
propter cumpenfationem lmminuuntur.l.vlt. C. de com-
penfat. Qua de refuperiusfub. §. inbongfidei, latis, vt
turn res lerebat, difl'eruimus. Hue autem illud Senecse
pertinet exlibrode Benefic.6.Debitoriftiocreditor fgpe
damnatur, vbi plus ex aha caufa abflulit, quam quoddl
crediti. non tanturn inter debitorem & creditorem fudex
fedet, qui dicat, Pecuniam credidilii. quid ergo? Pecus
abcgilli, Scruum eius occidifti, Argentum quod non e~
meras, poflidcs: gftimatione fada debitor dilcedc , qui
creditor veneras.

Ex *quo& bono.']  Sequitur 11. Compenlationes fa-
ciende potellas ludici ex equo& bono permittitur. §. in
bongfidei, lupra eod. Quibusex verbis apparet, hgede-
fenpea ex eius libro fuifle, qui de bong fidei iudi cijs,ia
quibus equi & boni ratio dominatur,diflerebat.

Vrxflare opertettpotcrit index.]  Hunc locum ita correxi-
mus, cum in manu feriptis omnibus [ Condcmnare  ] lege-
retur,inimpreflisantiquis, [Index:]  invulgatismodo
[ Oportet,]  modo [ Voterit  ] duntaxat imteniretur. Co Ha¬
th igitur omnibus, hanc finceram &veram efle iedionem
iudicauimus.

\Attio in debitorem qui bonis ceflit , & pojiea
mediocres fortunas adcptusest, quan¬
tum isfacere pojft , perfequitur.L
iiv r  D- de cesf. bon.

X X XV III. Cum eo quoq;, qui creditori-
bus fuis bonis cesfit,fi poltea aliquid acquillerit,
quodidoneum emolumentumhabeat: exinte-
groir.id quod facere poteft, creditores expe-
riuntur: inliumanum enim erat Ipoliatumform
nis fuis, in folidum damnari.

Idoneumemolumentum habeat.]  Enunciatio I. Tn debi¬
torem qui bonis ceflit, nifi emolumentum idoneum ade-
ptus fit, adio non datur.i.qui bonis, 6 -D.‘de  ceifibon.vbi
Vlpianus dqcet, eum qui bonis ceflit,fi modicum  aliquid
poll bona fuavendita acquilmit, iterttm  bona eius non
n  vendi: modum autem ex quantitate eius quod acquifi-
^ turn eft, adfimari. Modeftinus autem i.feq.ita rem expli
cat,Si tales facultates acquifita: funt debitori,qmbus
Prstormoueri poflit. Vndeintelligiturhancadionem,
nifi caufa a Prattore cognita, non dari. Sed qua; fueric
huius bonorum celsioms ratio & confuetudo, non faci¬
le didu eft. Nam qua in iure ceflio vocatur,antiqmf-
fima eft, & ad rerum fingulanum alienationem pertinet.
Hac autem lege quadam Iuiia introduda eft,vt patet
ex I.4. C.qui bon. ced. poll'. & ex Cod.'Iheod.tit. Qui
bonis ex 1. Iuiia cederepoflunt.Vndeinteliignur,ea lege
cautum fuifle,vt qui line dolo malo eri alieno latisfacere
non poflet, bonis fuis cedendo liberetur.

Quod facerepoteft.  ] Sequitur n.Adio in debitorem
qui bonis ceflit, quantum is facere poflit, perfequitur.
J.4.D. eodera.

Q_VOD

Inflit. Imp. Commentarius, 3^

CVM EO,ffVl ^LlEJi_A I'bf
POTESTATE EST, NEGOCIVM
geftum efle dicitur.

TITVLVS. II,

Tranfiiio ad vberiorem adionum de peculio expla-
nationem : & primitm de ad:lone quod iujju,
qu£ aduerfus domtnum, cuius luffu fcruus
contraxit, in Jolldum a Trout ore confti-
tuta ejid.i.& paff. D.quod infj'u.

I. Quiatamenfuperius mentionem habui-
mus de aitione, qua in pcculium filiorum fami-
lias feruorumq; agitunopus eft,vt de hac adtio-
ne & de cxteris , qua: eorundem nomine in pa-
rentes dominosve dari folcnt, diligentiiis admo
neamus. Et quia fiue cum feruis negocium ge¬
ftum lit, fiue cum ijs,qui in potcftatc parentum
funt, eadem Fere iura obferuantur: ne verbofa

reinftituta eft , quia iure ciliili nulla datur in perfonam
adtio,nifi aduerfus eos,qui ex flic contradtu obligati funt.
Sedcmn id iniquiflimu elfet, quippfi cum his quis domini
iufl’u contrahic, quafi cum iplo contraliere videatur, vt
mox dicemus: qu^ri poteft, an nullo prorlus modo a iure
ciu ill adiuuaretur. Mlhi verb & hac de re, & finuhbus co-
gitanti, Temper vifum eft,iure ciuiii vcl generale de dolo
actionem iftiscafibus coceflam fuifle:vel poteftatem Pro¬
ton datam ex aequo & bono animaduertendi, an adlione
in faftum agendum eflet. Formula autem huius aftionis
lraec erit: [Sipateret  ] Odteuium Septimij luffu Syro Se-
ptimij ipfius feruo centum aureos credidilfc, neq; Septi-
miusOdlauio latisfaciat,tum Septimiusdamnetur.

fidtm domini fequi.J  Sequitur m . Qui cum feruo
domini iulfu contrahit,non fcrui, fed ipfius domini fidem
fequi videtur. d.I.i. vbi Vlpianusait, quodammodo cum
eo contrahi, qui iubet. luifum autem qualecunqueacci-
piendum efle, & quomodocunque interpofitum: dum ta-
men rede atque ordine intertienerit. Paulus autem in.l.
vlt.fcribit: Si dominus vel pater pccuniam mutuam acce-
pturus, feruo filiovc liumerari iullerit, non a&ione quod
iuflii teneri, fed diredo eos obligatos , ipfisque con-
dici polfe.

fiat difputatio, dirigamus lermonem in perfo¬
nam ferui dominiq;: idem intellefturi de liberis
quoque & paretibus, quorum in pot citato funt.
Nam 11  quid inhispropric obferuetur, fepara-
tim oftendemus, Si igitur iulfu domini cum fer¬
uo negocium geftum erit: in folidum Prattor
aduerfus dominum adlionem polliceturifcilicet
quiais,qui ita cotrahit,fide domini lequi videt.

Superior mentionem babuimufi]  §. funt prarterea, fupra
De adlionib.

’Eadem fere iura.  ] Enunciatio I. Ex r.cgociocum fer¬
uis aut filijsfam.gefto, eadem fere iura obieruatur. Nam
cum vtriq; alieno iuri ac poteftati fubiefti fint, ciim vtri-
que quicquid acquirunt,ei,cuius in poteftatcfunt,acqui-
rane.fequitur etiam, vtfi quidnegocij geflerint,eadem in
vtroque iuris ratio conferuetur. [■Here  ] autem dixit,quia
feruus ex contraftibusnon obligatur.l.obligari,43. D.de
oblig. &aft. Filiusfamilias ex omnibus caufis tanquam
paterfamilias obligatur:& cb id agi cum eo tanquam cum
patrefam.poteft.l.hlius, 39-D.eod. Plerunquc autem pa-
tres filiorum infamise occurrcbant, & eorum zs  alienum
diifoJuebant. vtille Curio , quern Cicero feribit Philip¬
pics 2. abfe perfuafumefle,vtfilijfidem liberaret, qui
pro Antonio fideiullerat. quem locum , vt Grammaticos
adiuuemus, aferibere non pigebit. Recordare tempus ll-
lud,cum pater Curio mcerens lacebat in lefto, filius fe ad
pedes meos prefternens, lacrymans te mihi commenda-
bat, orabat, vt te contra fuum patrem, fi feftertium fexa-
gies petcret,defenderem: tantum cnimfepro teintercef-
liffe dicebat.ipfe autem amorc ardens, confirmabat,quod
defidcrium tui diflidij ferre non poll'et, fe in exilium efle
iturum. quo ego tempore tanta mala florentiflim£ fami-
liz  fedaui, vel potius fultuli: patri perfuafi, vt as alienum
filij diflolueret, redimeret adoldcentem lumma fpe &
animi & ingenij praeditum, rei familiaribusfacultatibus,
euoiq; a tua non modo familiaritate , fed etiam congref-
fione.patrio iure & poteflate prohiberet.

Idem tnlelleciuri de liberie . j Sequitur n. In paribus
caufis paria iura intclligenda funt. 1 .1 .D.de fonte.& alibi
perfepe. vndeilla aurea regula: Valeat sequitas , quae in
pari caufa paria iura defiderat. Hinc videmusapud Pau-
Jum in 1 . i.8t vlt. D. quod iufli filiumfa. iuflii patris pecu-
liniam accipientem atquiparari feruo, qui iuflu domini
pecuniam acceperit.

In jolidum prator.  ] Sequitur 111. In eum,cuius iulfu
feruus cum aliquo contraxit, adio a Praetore in folidum
inftituta eft.l.i .D.quod iuflii. Propterea autem a Prseto-

jlduerfw eum,qui feruum fuum alienum’ue, item
liberum hominem naui alteriue negociationi
pmfecit, de eo, quod cum hoc huim rei
caufa gefium erit , in folidum adio
conshtuta ed.l.i.D.de exer-
cit. 1. i. De inslit.

II. Eadem ratione Pmor duas alias in fo¬
lidum a&iones pollicetur: quarum altera excr-
citoria, altera inftitoria appellatur. Exercito-
^ria tunc habet locum, cumquis feruum fuum
magiftrum naui prsepofuit:& quid cum eo eius
rei gratia cui prspofitus erit, contradtum fuit.
Ideo autem cxercitoria vocatur, quia exercitor
is appellatnr, ad quem quotidianus nauis qua:-
ftus pertinet, Inftitoria tunc locum habet,cum
quis taberna: forte, aut cuilibet negociationi
feruum fuum propofuit, & quid cum eo, eius
rei caufa, cui prtepolitus erit, contradtum fuit.
Ideo autem inftitoria appellatur, quia qui ne-
gociationibuspraYonuntur, inftitores vocan-
tur. Iftastamen duas adtiones Pra:tor reddit,
& ft liberum quis hominem, aut alienum feruu
naui aut taberna:, aut cuilibet negociationi pra:
D pofuerit : fcilicet quia eadem jequitatis ratio
etiam eo cafu interueniebat.

Magiftrum naui prtepofuit.\  Enunciatio I. Inexercito-
rem,qui feruum naui prapoluit, ex eo, quod cum co fer¬
uo illius rei caufa gefium erit, in folidum aiftio a Proto¬
re conceditur.hi.de exercit.aft.vndemtelligimus, eum
qui pr^pofitus efl,Magiftrum:qui prepofuit,Exercitorem
dici. Caufam autem huiufee adionis inftituendc hanc
efle,quoniam ad fummam Reipub-nauium exercitio per-
tincat. Nam cuminterdum ignari cuius fint conditions,
velquales, cum magiftris propter nauigandi iveceflitate
contralunt, £quum fuit eum,qui magiftrum naui pr£po-
fuit, teneri: alioqui contrabentes deceptum iri.PrfterCa
ciim fi quid eft ex magiftrorii contra&ibus emolumenti,
id omne ad exercitores redcat: ratio poftulat,vt ad eun-
dem etiam pericula pertineant. Que cum ita fint,illud
qu^ri debet, an iure ciiiili nulla hiscafibusaftio conipe-
teret. Nam etfi in perfona adlio in eos demum inftituta
lit,qui ex (uo ipfotum coutraftu obligati flint,tamen du-

G g 3 rum

3f4

Franc. Hotom. in IIII. Lib.

rum eft inhactanta a*quitate aftionem deficcre. Scd re-
fpondemus,ius ciuile ficprgfecifle Prtetorem vrbanum
mri dicundo, vtei poteftatem pcrmittcrct confiderandi
ex *quo & bono , quibus concedcndum efl'et lege agere,
aut quibus denegandum. Itaque etiam ante hanc for-
mulam conllitutam, non dubitoquin aftioin faftum a
Pra:tore creditoribus permitteretur. Nuncillud admo-
nendi tumus, non ex omni caufa exercitoriam iftam for-
mulam a Prtetore dari: fedeius rei nomine, cui pratpo-
fitus ibi fuerit: id eft, fi in earn rem prsepofitus fit: vtputa
fi onus vehendum locatumfit. Igitur prgpofitiocertain
legem datcontrahentibus.l.i.§.non autem.eod. Quare
formula huiusaftionis hate erit: [ Si patent  ] Valenum
Blepharoni, quern Aurelius ei naui, quant exercet,magi-
itrurn pratfecerat, centumaureos eiusrci cau/a,cui prte-
feftus crat,credidifl'e,neque Aurelius Valerio iatisfaciat,
turn Aureliusdaninetur.

JE xercitor is appellatur.  ] Sequitur 11. Is, ad quern quo-
tidianusnauis qu&ftus redit, Exercitor apnellatur.l.i .§.
4. D. eod. vbi Vlpianusait, Exercitorem eurn dici, ad
quern obuentiones & reditus ontltes perueniunt: fiue is
dominusnauisfit, fiuea dontino nauent per auerfionent
conduxit,veI ad tempus,vel in perpetuum.

Cum quit tub emit.  ] Sequitur 111. Incum,qHiferuum
inftitorem prefecit , ex eo quod cum eo feruo eius rei
caufa geflum erit, in folidurn aftio a Prtetore tribuitur.
1 .I.& pafl'. D. deinftit. vbi Vlpianusait, atquum die vi-
fum Praetori, ficut commoda fentimus ex aftu inftito-
rum, ita etiam obligari nos ex contraftibus ipforum, &
conueniri. Verum intelligendum duo in hac aftione
defiderari: alterum , vt eius rei gratia,cui prepofitus in-
ftitor fuerit,contraftum fitiideft, duntaxat ad id,cui cum
pratpofuit.l. y.§. nontanten, eod. Alterum, vt creditor
feiat neceflariam efle mercium comparationem, cuie-
mende feruus fit prepofitus. fed tamen fufficere, fiinhoc
crediderit: nec exigendum , vt ipfe curant fufeipiat, an in
hanc rem pecunia eroganda fit. i. vlt. in fi. D. de exercit. <
aft. Formula igitur huiusaftionishatc erit: [Sipatcret  ]
Msuium aureos viginti Pamphilo Titij inftitori eius rei
gratia,cui prspofitusfucrat,credidiffe: nequeTitiusMae-
uio fatisfaciat, turn Titius damnetur.

Quinegociationibus.']  Sequitur 1111. Quinegociatio-
nibus preficiuntur, Inftitores appellantur. I.3 .D. eod. vbi
Vlpianusait, Inftitorem appellandum efle ex eo, quod
negocio gerendo inftet.

Et fi liberum quit.  ] Sequitur v . Hse aftiones etiam
citro homo liber,feruusve alienus negociationi prefeftus
eft,conceduntur.l. i.§. cuiusaurem. D.deexercit.I.7.D.
de inflit, vbi Iurifconfulti dicunt,nihil interefle,cuius
conditionis fit vel magifter, vel inf itor: vtrum liber, an
feruus:&vtrum eius qui cum agitur,an alienus.

Eadcmxquitatis ratio.]  Sequitur vx. Aequitatis ratio
in pari caula paria iura defiderat. l.i. D.defonte. Atque
ex his verbis coniefturam facere pofliimus, hoc non no-
minatim ediftoPrtetoriscontprehenfum, fed Iurifconfui-
torum difputatione propter parent caufe rationem infti-
tutumfuifle. ficuticaufg conftitutio declarat: Nonius a
Septimioinftitor taberngfue praipofitus fuerat, eiusque
rei caufa pecuniam mutuama Minutio fumpferat. Mi-
nutiusa Septimio pecuniam fuam inftitoria formula rc-
petebat. Intentio: Tencrismiht aftione inftitoria. De-
pulfio, Non teneor. Qugftio: An teneatur. Ratio: Quia
inftitoria a Prgtore ob feruorum contraftum inflituta
eft •' vt quoniam agi cum ijs  non poterat, cum ipforum
dominis ageretur. Firmamentum : At cum huiufee caufa:
par fimilisque ratio fit. equum eft etiam aftionem dari.
parem autem efle rationem ex eo intelligitur , quod
quemadmodum qui cum feruo contrahit, non ferui, fed
domimfidemfequitunfic etiam hoc cafu quicumNonio .
contraxit,non ipfius fed eius a quo prgfeftus fuerat, fidem
obligationemque fpeftat. Difceptatio ex iuris feripti &
non leripti contcntione nafeitur: An cum par in vtroque
contrahente ratio fit, non fecus ex liberi quam ex lerui
contraftu haec aftio permittatur?

A in dominum , quofeiente vna cum feruo in rebus pc
adiaribus contraBum eft , nifi res sequabiliter
inter creditors partitus fit,aBio,ut alia
tributio fiat, a Tratorc conccdi-
tur.l.i.& pafilD.de tribut.

III. Introduxit&.aliamactionem Prjetor,
quae tributoria vocatur. Namque li feruus in
peculiari merce, feitnte domino, negocietiir,&
quid cum eo eius rei caufa contra&im erit: ita
Pr$torius dicit, vt quicquid in his mercibuse-
rit, quodqueindereceptum erit, idintcr domi¬
num, fi quid ei debebatur,& caeteros creditores,
pro rata portione diftribuatur. & quia ipfi do-
jj  mino diftributionem Praetor permittit, li quis
ex creditoribus quaeratur, quail minus ei tribu-
tum fit, quam oportuerit: hanc ei aftionem ac¬
commodate quae ideo T ributoria appellatur.

Hjtmque fi feruus in peculiari merce feiente domino negt-
cietur.]  Enunciatio I. Dominus, quofeiente cum feruo
in peculiari merce contraftum eft ,fi quid ei debeatur,,
resomnes pro rata diftribuerea Prattore iubetur. 1. i.&
pafl'. D.detribut.aft. Quod vtrefte intelligatur,primum
illud Icire oportet, mercem peculiarem earn efle, in qua
feruus fiio nomine domini confenfnita negociatur,vteius
qua-ftusad ipfum pertineat. Deinde neceilarium efle, vt
dominuslciat atque con/entiat,vt feruus in ea merce ne-
gocietur. Tertio ,ciima credit ore dees reagi  tur, domi¬
num  ita raerces illas partiri, vt fi quid fibi debeatur, in
partitionem iple quoquepro fua virili parteadmittatur.
C non tantum fi quid ex ea, fed etiam ex qualibet caufa ei
debeatur.l. ?. §.m tributum, eod. Qua: cum ita fint, cau-
fam huius aftionishanc fuiffe perfpicimus-.quoniam aftio
de pcculio beneficium deduftionis in folidum domino
prasftabat: haec verb pro rata parte duntaxat.veluti, duo-
decimfunt in mercibus peculiaribus, domino qui.nquc
debentur: Titio item quinque,& totidem Sempronio. Si
depeculio agatur,dominus integraquinque obtinebit.
fin autem agatur tributoria , quatuorduntaxat. Denique
in ilia aftione potior eft domini conditio: in hac verb,par
ompinoelh cuius'rei srquitas eft duplex: ex partecredi-
torum , quoniam ex corum pecunia merces comparatz
funt: ex parte domini, quoniam eo feiente, &prudente
feruus contraxit.

Si quis ex creditoribus.']  Sequitur 11. In dominum,qui
respeculiares iniquediftribuit, hKcaftiovc arquiorfiat
tributio,a Pretorecoceditur.d.i.i •& 1 -ilkid, 7.§.i .D.eod.
vbi Vlpianus ait: Si cuius dolo malo faftum eft, quo mi-
D nusita tnbuerc-tur, in  eurn tributoria datur , vt'quanto
minus tributum fit quam debuerit, pra:ftet.& l.aiius, 1 z.
D.eod. vbilulianusait, tributoria tunc demum agi pofle,
cum dominus in diftribuendo prccio mercis, edifto Prte-
torisnonfatisfecerit: id eft, cum maiorem pastern debiti
fuideduxit, quam creditoribus tribuit. veluti, fi cum in
merce triginta fuiffent, in quam ipfe quidem quindecim
crediderat,duo autem extranei triginta, tota quindecim
deduxerit, & creditoribus reliqua quindecim dederit:
cum deberet fola decern deducere, extranets decenuri-
bueve. Qjigcnm ita fint,queri poteft, quaratione domi¬
nus ad tributionem cogatur. Nam prima fpeci.e videtur .
hxcaftio iccirco Tributoria nominari, quia dominum
cogatdiftribuere. Dicendum eft igitur ,decretum dun¬
taxat a Pretoreinterponi, vtpro rata diftribuat: & fide-
creto dominus non obtemperct, turn demum aftionem
ac iudicium in hgc verba poftulari: [ fipateret]  Mguium
peculiares ferui  fuiDaui merces ex edifto no diftnbuifle,
tuncquantoraimis tributum fit , quam debuerit, tanti
daometuf.

Dominus

Dominus, fine cuius voluntate feruus cdtraxit,quod
in rent eius verfum eSi, folidum pr&Liat: reli-
quum expecuUjviribus diffoluit. ad cuius
tifiimettionem index,nip prius de in rem
yerfo pronunciarit,non trar.pt.l.i.

&pa/f. D.dein rem verfo.

1111 . Prseterea introdufta eft adtio de pe¬
culio, deque eo, quod in remdomini verfum
erit: vtquamuis fine voluntate domininego-
cium geftum erit, tamen fiue quid in rem e-
ius verfum fuerit , id totum prteftare debeat:
fine qu id non fit in rem eius verfum, id eatenus
prseftare debeat., quatenus peculium patietur.

In rem autem domini verfum intrelligitur, quic
quid necefl'ario in rem eius impendent feruus:
veluti, fi mutuatus pecuniam, creditoribus eius
foluerit, autasdificiaruentia fulferit, aut fami¬
liar frumentum emerit, vel etiam fundum, aut
quamlibet aliam rem neceffaria mercatus erit.
Itaque fi ex dee cm puta aureis,quos feruus tuus
a Titio mutuos accepit, creditori tuo quinque
aureos foluerit, reliquos verb quinque quoli-
bet modo confumpfcrit: pro quinque quidem
in folidum damnari debes : pro cteteris verb
quinque, quatenus in peculio fit. Ex  quo fei-
licetapparet,fitotidecem aurei in rem tuam
verfi  fuerint: tot os decern aureos Titium con-
fequi poflet . Licet enim vna fitadtiojquadc
peculio, deque eo,quod in rem domini verfum ^
fit, a^itur: tamen duas habet condemnationes.
Itaque iudex,apud quern de ea actione agitur,
ante difpicere folet, an in rem domini verfum
fit: nec aliter adpcculij adtimationemtranfit,
quam fi aut nihil in rem domini verfum intel-
ligatur, aut non totum.

S/ue quid in rent eius.  ] Enunciatio I. Dominus dc eo
quodleruus finefua voluntate contraxit, quatenus in re
eius verfum eft,in folidum : de caitero pro ratione pecu-
Ji; conuenitur.l.i .D. de in rem verf. vbi Vlpianus docet,
hanc huiusaftionis caufam & ajquitatem die, quia cum
ipfisdominis contradum videatur. Quod tamen obfeu-
rum alicui videri polfit. quoniam h*c inter fuperiores
aCtiones & hanc noltram differentia eft, quod fuperiores
cx eo contraftu naicuntur, qui Icientibus & volentibus D
dominis fafti funt: h*c vero ex eo, qui domino igno-
rante eftfaftus. Sed relpondetur, iccirco cum ipfis do¬
minis contrafturn videri, quoniam in rem eorum ne-
gocium conuerfum eft . Itaque Imp. Antoninus in 1 . j.C.
quod cum eo, See.  Etiam fi, inquit, non mandante, neq;
iubente, neque fubferibente domina, pecuniam mutuant
feruo Prifc* dedifti: tamen ea quantitas/t in rem doming
eius iuftis erogationibus verfaeft , dc inremverfo apud
fuum iudicem conueni: confecuturus fecundum iuriifor-
raam id , quod tibi deberi apparuerit.

In rem autem domini.  J Sequitur n. Quicquid in rem
domini neceffario feruus impederit, id omne in rem eius
verfumintelligitur.l. j.§.i. &l.f.8 c 6.v>. cod.vbi Iurilcon
fulti.fcribuut, toties de in rem verfo effc a&ionem, qui-
bus cafibus procurator mandati, vel qui negocia gelfit,

negociorum geftorumhabereta&ionermquoticsqueali-

qmd confumpfit feruus,vt aut meliorem rem dominus
haberet,aucnondeteriorem.fedfi mutua pecunia acce
pea, domtim domimeam exornauit teff orijs, & quibufda

3ff

alijs,qu* magis ad voluptatem pertinent, quam ad vtili-
tatem, non videtur verfum: needtbere ex eooncrarido
mmum , quod ipfe fafturus non diet. Caufie conftita-
tio: Dauus Minutij feruus centum aureos a Titio routuo
acccpit,vt domini domum tedorijs ornaret. Pbfta Mi-
nutio cam pecuniam repetereinftittut. Intentio : Pecu¬
nia ilia in rem tuam verfa eft. d.  Non eft. Qj.Anfit. R.
Quia in rem verlum dicitur, quod ncceifarib lmpenfiim
eft. F. Imb in rem verfum dicitur, quodcunque domini
patrimoniujm aliqua ex parte amplificauit. Domus au-
tem tua nunc aliquanto pluris eft, quam fuerat. Dilce-
ptatioexferiptiambiguitate nata cli.An quodcunq; do¬
mini patrimonium auxit, in re eius verfiim intelligatur.
Iuftinianus hoc loco refpondet, nequaquam. aliud enim
efferem, aliud voluptatem . Itaque Vlpianusin d.l.3.§.
4.fcribit: quamuis preciofior domus fafta fit,tamen hanc
creditori aftionem no dari:led patidsberedominum ere
ditorem ilia auferre. Idem tamen in 1 . j'.f.i. & alibi no¬
li nunquam fcribit,In rem verfum videri,non tantum fi nc-
ceffarius, fed etiam fi vtilis domino fumptusille fuerit.
Veruntamen hocintereffe, quod fi fumptus non fuerit ne
ceilarius, non amplius in rem verfum intelligatur, quam
eft verum ipfius rei precium . cum fi necellarius fuiffet, in
folidum quanti ea res fuiffet, dominus teneretur.

Si totidecern aurei.  ] Sequitur 111. Cum vninerla pe¬
cunia in rem domini verfa eft, in folidum dominus obli-
gatuseft.Lfi propatre, io.§.2.D.eo.YbiVlp.ait: In rem
verlum videri, proutaliquid verfum eft. proindefi pars
verfa eft, dc parte foreadionem . Item l.ieruus,i7.infi.
D.eod. vbi Africanus perfpicue tradit vfque eo dbminum
in folidum teneri, vt neid quidem, quod domino feruus
debet, deduci polfit.

Licet enim -vna.  ] Seqwitnr j i 11. Adio de peculio &
in rem verfo vna eft, fed duas tamen condemnationes ha
bet. IJi pro patre,i o.§.i. & 1. ffliusfa.i 9.  in fi.D. cod. vbi
Iurifcouf docent adionemde in rem verfo non propria
quandam effe formu Jam, & per fe conftantem, fed ac-
ceflionem & appendieem duntaxat adionisde peculio
infiticiam&exempticiam. quod ex hacformula confta-
bit: [ Sipatem] Mamium Eroti Manilij feruo centum
credidiffe: turn Manilius ei quatenus & in rem eius ver¬
fum, & in Erotis peculio effe conftabit, prsftare darone-
tur. Qua ex formula perfpicue intelligitur creditorem
qui de in rem verfo agere inftituit, de peculio adionem
ita poftulare oportere,vt etiam illud emblema adiici po-
ftulet. Caufaantem perfpicua eft: quoniam id,quod in
rem domini verfiim eft, peculiumauget, atque inidim-
putatur.l. i.in fi.J.fipropatre, 1 o.§. verlum, eod.J. quam
Tuberonis, 7.in fi.D.depecul. veluti fi decern in peculio
ffnt, &totidem crcditafint: fiquidem omnia in rem do¬
mini verfa lint,peculium viginti effe ludicatur. Quapro-
pter fi quid ferum domino debeat, non ante deducitur*
quam lolida ilia decern creditori perfoluta fuerint-

tfec  aliter ad feculj).  ] Sequitur v. ludex hums axioms
non prius ad peculij aEftimationem tranfire, quam de in
rem verfo iudicarit, debet. Veluti, decern in Daui pe¬
culio funt. quindecim illi crcdidi,e quibus decern in rem
domini verfa funt: qua de caufa peculium eft decern &
leptem.Iam verb is fex domino debebat. ludex ita ne-
gocium hoc explicabit, vt primum mihi leptem attri-
buat. deindeexreliquis decern fex dominus deducat,
mjhi duo fa.ntum relinquat .Ergo tranfire ad pcculij aelti
mationem ficintelligendumeft, vtpeculij nomine fhm-
mam illam prascife accipiamus, qu* dempto eo, quod in
rem verfum eft,refinquitur. cum alioqui, vt fuperiu*
docuimus, in peculiu & quod in re verlum eft imputetur,

in aflimando peculio^quodferuus domino , ijsve, qui
eius inpoteftate funt , excepto tamen eius
vicatio , debet, detrabitur .Lv.
tpr ix.§. xvij- De pccul.

V. Cum autem quseritur, quantum in pecu-

liofit-

Inftit. Iinp.Commentarius.

A

3 f6  Franc. Hotom. in Ilii  Lib.

lio fit: ante deducitur, quicquid feruus domi- A
no, eive,qui in poteftatc eius fit, debet: & quod
fupereft, id folum peculium intclligitur, Ali^
quando tamen id, quod ei debet feruus, qui in
poteftate domini fit,non deducitur: veluti,fi
is in ipfius peculio fit. quod eo pertinet, vt fi
quid vicatio fiuo feruus debeat: id ex peculio
eius non deducatur,

Quicquid feruus domino.  ] Enunciatiol. In peculio id
denium mimeratur, quod deduftisijs qua: domino, fa-
miliaive debentur, fupereft. 1 . depofiti,?.D' dc pecul. vbi
Vlpianus & Seruius fcribunt,peculium dedufto quod do¬
mino,& ijs,qui in eius poteftatc funt,dcbetur, coputandu
effe:quia puenifle dominus & cuferuofiio egifle creditur •]
fiquidc ( vt ait Popo.in 1.4.cod.)dominus peculium feruf
totum &adimere & augere & deminucre poteft, Ita- g
queTuberoin lege tequenti peculium ita definit.Quod
leruus domini permiflu feparatum a rationibus domini-
cis habet, dedufto inde ft quid domino debetur. Caul*
igitur conftitutio hare crit: Cum peculium id eflecon-
flaret, quod dominus ibis rationibus non aficripferat,fed
feruum in fuasrationes referre voluerat: Cornelius,cui
viginti Dauusdebebat, ea quidem infu'istabuliseiex-
penfa non tulcrat. Ciim de peculio ageretur, dominus
ea viginti in peculio efle negabat • Intentio: Hvc viginti
e peculio non funt. D. Imo funt. Q_. An fi'nt. R'. Quia
in peculio ca funt, qua: dominus in fuas afiiones non re-
tulit. F- At verifimile eft, me & rekturum & Exa&urutn
aliquando fuifle. Diiceptatio exferipto & ftntentia na-
feitur: An verifimile fit, dominum e'a,quie fibi feruus de¬
bet, eius in peculio non permittere, fed aliquando exa-
dturumefle. Pedius in d.l.fed fi,p. eod. refpondet, ideo
hoc minus in peculio efle , quod domino vel patri debe¬
tur : quoniam non eft verifimile dominum id concedere q
feruo in peculio habere, quod fibi debetur.

In eius ipfius peculio,  ] Sequitur 11. Quod ordiriartus
vicario fuo debet, de illius peculio non detrahitur.l.fi fer
nus,17. D.eod.vbiSeruius refpondifl'e traditur, id,quod
drdinaritis debet vicario, non deduci de peculio ferui or'
dinarij: quia peculium illius in huius peculio eft. Caufae
conftitutio : Pamphilus,qui centum aureorum peculium
habebat, quinquaginta mihi debebat: debebat etiam vi¬
cario fuo fexagmta . Cum de peculio agerem, dominus
hiihi duntaxat quadraginta oft'erebatiquafi nihil aliud in
peculio fupereflet. Intentio: Scxaginta detrahenda non
funt. D. Imo funt. Q_;Anfinr. R. Quia lex pefmittit
iddetrahi, quod feruus ijs,  qui in eadem famiiia funt,
debet. F. At alia lex vicarij peculium in ordinarij pecu¬
lio efle ftatuit. Itaque quod ilia generatim de confor¬
ms dixit, in vicariorum perfona modificandumeft. Di-
feeptatio ex contrarie feriptis nafeitur: An lex fuperior
ab altera modificanda fit. Seruius refpondet efle. jj

Cui quod iujfu,uel exercitoria , uel inftitoria, eidem

etiam in rem uerfo licet agere: fed per Mas,
folidum & fine probationeconfeque-
tur.l.i. D. quod cum eo.

V I. Catterum dubium non eft, quinis cjuO- -
que,qui iuflu domini contraxerit, cuique in¬
ftitoria velexercitoria aftio competitive pe¬
culio, deq; eo, quod in'rem domini verfum eft,
agere pofsit. Sed erit ftultifsimus, fi omifla
actione,qua facillime folidum ex contractu con
lcqui pofsit: fe ad difficultatem pcrducat pro-
bandi in rem domini verfum efle, vel habere
feruum peculium , & tantum habere, vt foli¬
dum fibi folui pofsit.

Dubium non eft quin.]  Enunciatiol. Is cui attio quod
iuflu , vel exercitoria, vel inftitoria competit, de in rem
yerfo tamen agere poteft. l.i.D.quod cum eo,&c. vbi Ca
ius feribit, Prauorem iudicium in folidum polliceri, fi do
mini iuflu negocium gcratur: quod fi non eius iuflii, fed
tamen in rem eius verfum fuerit,eatenus intrOducere
aftionem , quatenus in rem eius verfum fuerit: quod fi
neutrum eorumfit, de peculio afiionem conlfituero . he
l.fi res,? .§.z.D.de in rem verfo: vbi Vlpianusait: Q_uod
feruus domino emit,fi quidem voluntate eius emit,pofle
quod iuflu agi. fin vero non ex voluntate, fiquidem do-
minus ratum habuerir, vel alioqui rem neceflariam vel
vtilem domino emit, de in rem verfo a&ionem fore, fin
verb nihil corum eft ,de peculio dari adhonem. Ratio
autem perfpicua eft, quia de in rem verfo afhogeneralis
eft,eosque omnes cafus compledhtur, quibus res domini
amplificata eft. quarefiueex iuflii diferto,fiueextacito
ac prefunipto negocium id geftum eft. vnde res eius am¬
plificata eft, dc in rem verfo rede agetur.

QuamfactUtme.  ] Sequitur 11 .Superioribus adionibus
folidum &fine probatione : hac verb quantum & in rem
verfum & in peculio efle probabitur, exigitur,l.i .d.  hoc
tit. & l.i.D. de pecul.& l.i.de in rem verfo.Vndeper/pi-
cue conftat adionem de peculio quafi fubfidij loco infti-
tutam efle, vt fi ali js locus non fit, hac vti liceat. ecque
multbfatiuscfl'efupenoribus experiri: primum, quonia
illsfemper folidum exigunt: h»c quantum aut in rem
verfum, aut in peculio efle probabitur. deinde, quia no
facile eft alienis,qui rem familiarem notatam non habet,
aut peculium efle,aut quantum in peculio fit probare.

Is,cui tributoria competit,potefl & de peculio age¬
re: quod ei turn expedit, cum in parte peculij
tantum feruus negociatus efl:at fi in to -
to, vt par fit domini conditio , tri-
butoria vtilior efl. l.i).

D.de  tnbut.

.  VII.  Is quoque, cui tributoria ttftio corn-
petit, atque de peculio & de in rem verfo agere
poteft. Sed fane huic modo tributoria expe¬
dit agere, rnodo de peculio, & dc in rem verfo.
Tributoria ideo expedit agere,quia in ea domi¬
ni conditio prtecipua non eft: id eft, quod do¬
mino debetur, non deducitur: fedejufdem iu-
ris eft dominus, cuius & ejeteri creditares. At
in aftione de peculio ante deducitur quod do¬
mino debetur: & in id, quod reliquum eft, cre-
ditori dominus condemnatur. Rurfusde pe¬
culio ideo expedit agere, quod in hac adtione
totius peculij ratio habetur: atin tributoria,
eius tan turn, quo negociatur. Et poteft quifque
tertia forte parte peculij, aut quarta,vel etiam
minima negociari: maiorem autem partem in
pnedijs, vel mancipijs, autfeenebri pecuniaha-
bere. Prout ergo expedit, ita quifque vel hanc
aftionem: velillam eligere debet. Certe qui
poteft probare in rem domini verfum effe,de in
rem verfo agere debet.

jiequi de peculio.  ] Enunciatio I. Cui datur tributo-
ria, eidem etiam de  in rem verfo agere permittitur.l.
quod inhrrrede,^.§.r.D. derributor. vbi Vlpianusait,
eligere quern debere, qua adtione experiatur, vtrumde
peculio, an tributoria : ciim feiat fibi regrefl'um ad ahum
non furtum . Caufa;conftitutio:Cum Pamphilus in mer-
cibuspeculiaribusnegociaretur, eique decern eo nomi¬
ne ere-

Inftitut. Imp. Comrrrentarius.

ne credidjffem:& poftulauia domino,cuinotmihil etiam A
eodem nomine debebatur, vi mercesex Prstpris edidto
diftribueret, Is mala fide diliribuit: qua de caufa tribu¬
toria mihi a&iocompctebat. fed cum ilia decern vide-
rem in rem domini verfa elfe, d c peculio ?gere malm .
Intentio . Aflio dc in rem verfo mihi competit.D. Non
competit. Qj, An competat. R. Quoniam vbi domini tri
butio non placet, tributoria: adtioni locus eft. F. At etia
vbi quid in rem verfum eft , de in rem verio adioni locus
eft. Itaque vbi qualibec illarum licet agerc , mea ele-
dioeft. Difceptatio ex contrarie lenptusortaeft : An
cumvtriufque adionis cafus concurrant cledio permit-
tendafit. Vlpianus refpondet, permittendam efle.

Sed fane huic.]  Hoc dicit propter huius dift'erentiam,
cumillis tribus fuperioribus, quibusnenro nififtultifti-
trms non Temper vtitur.

Domini conditio pracipua.]  Sequitur 11. In tributorio iu
dicio non melior domini quam cieterorum creditoru con
ditio eft. l.j .eod. Id quod fuperius expofuimus. B

Ant'e deducitur.  ] Sequitur m. In adione de peculio
in id tantum quod dedudo sere dominico fupereft,fit con
demnatio.d.l.i ,D.de tribut.ad.l.4-5.&j.D. depecul.

Totiuspeculij ratio.  ] Sequitur mi. In adione pecu
liari, totius peculij: in tributoria, eius partis de qua ne-
gociatum eft, ratio ducitur.l.aliquando,i.D.de trib.ad.
vbi Caiusfic feribit: Aliquando etiam agentibus expedit
potiusde peculioagere, quam tributoria.na in hac adio¬
ne de qua loquimur,hocfolum in diuifionem venit,quod
in fnercibus eft, quibus negociatur: quodque eo nomine
receptum eft. Atinadionede peculio,totius peculij
quantitasfpedatur: in quo & merces contiuentur. & fie¬
ri poteft ,vtdimidiaforte parte peculij jaut tertia, vel
etiam minore negocietur. Fieri prseterea poteft, vt pa
tri dominove nihil debeat.

Qtii poteftpnbare.]  Sequitur v. Is cui tributoria corn-
petit,fi in rem verfum probare poflit, de in rem verfo de-
betagferel.fi res domino,?.§.i.D. de in rem verf. Idque C
fuperiuscopiose explicatum eft..

Qu&de feruis diBaJunt, etiam adfiliosfa.pertineti

quorum illud proprie S.C. Macedoniano cau-
tum eft, nedepecunia ipfis credita,yel
in ipfos, vel in eorumparentes
etiam, cum fute poteiiati,s
erunt, im dicatur.l.

1. D. hoc tit.

VIII. Qux  diximus de feruo & "domino ,
eadem intelligimus & de filio & filia, nepote &
nepte, & patre, auove, cuius in poteftate funt.
Illud proprie obferuatur in eorum perfona,
quod fenatufconfultum Macedonianum pro-
hibuit, mutuas pecunias dari eis qui in potefta¬
te parentis funt: & ei qui crediderit,denegatiir
actio tam aduerfus ipfum filium filiamve, nepo
tern neptem ve ( fiue adhne in poteftate lint, ii-
ue morte parentis, vel emancipatione, fuse po-
teftatis efle cceperint) quam aduerfus patrem
auumve: liue eos habeat adhuc in poteftate, fi¬
ue emancipauerit. Quse ideo fenatus profpe-
xit: quia fiepe onerati a;re alieno creditarum pe
cuniarum. quas in luxuriant confumebant,vitat
parentum lnlidiabantur. ■

Eadem intelligimus Enunciatio I. Quas de feruo &
domino dida funt, eadem ad filiosfa.& parentes attinent.
].i.& vlt.D quodiufl.l.i.D. hoc tit.

Denegatur actio.]  Sequitur 11. De pecunia filiofa. ere

dita,-neque in ipfius patrem, neque in ipfum etiam fui iu
ris fadurn ms dicitur.l.i. D.de fenat. Maced, vnde intelli
gitur. Senatufconfultum fadurn efle, cuiusaudore.fuifle
Vcfpafianum Suetonius tradit,nefiliorumfam.creditori-
busexigendi crediti ius vnquam efletihoceft, ne poll pa-
tns quidem mortem . Animaduertcndum eft autem pri
nuim, quod Vlpianus feribit in l.j.§.is aute.D. eod.cum
lolum in S. C. committere, qui nuituam pecuniam filio-
fiim.dedit: non qui alias contraxitiputa vendidit,locauit,
vel alio rnodo contraxit. Deinde, quod Imperator Ale
xander relcripfit in 1 . j.C.eod. itemque Vlpianus in l.ite
fi,7-§.quod dicitur,D.eod.pecuniam filiofam. ftudiorum
caufa creditam ad S. C. non pertinere. Qua ex re fingi
cauiieconftitutio poterit, hoc modo: Cum Athenas M,
Tullius filitisfa. ftudiorum caufa mifl'us eflet, neque fatis
vel librorum vel veftium liabcret, eiego viginti credidi.
poll cum a patre pecuniam illam repeterem, S. C. Mace-
donianum mihi obijciebat.Intentio igitur mea hascfuit:
Senatufconfultum ad iftam pecuniam non pertinet. D.
Imb pertinet. Q_. An pertineat. R. Quia S. C. gencra-
Jiter ©nines mutuationes prohibuit.F. Atxquitas po-
llulat, vt de mutuatiombus qua: ftudiorum caufa fadae
funt, S. C. non mtelligatur. Difceptatio ex iuris & xqui-
tatis contentione nafeitur: An cum generaliter Icriptum
fit, tamen propter aequitatem de illts mutationibus non
fit intelligendum.

Vita parentum.  ] Sequitur i u. Magnitudo aeris alieni
filiorumfam. parentibus vitae periculum creat.l. 3.5.1s au
tem.x). eod- vbi Vlpian.ait, pecuniae dationem pernicio-
fam parentibus vifam efle. Itaque Cicero in defenfione
Sext. Rofcij, qui patrem necafle arguebatur: Luxuries,
inquit,hominem &xrisalieni magnitudo, &indomitae
animi cupiditatesad hoc Icelus impulerunt.

Is cui quod in fin, de in r em verfo, exercitoria, in-
ftitoriave competit, poteft etiam dire El bin
patrem dominumve agere. 1 .
xxix. De reb. cred.

IX. Illud in fumma admonendifumus, id
quod iuffu patris dominiye contra&um fuerit,
quodque in rem eius verfum erit: diredto quo¬
que poife a patre dominove condici, tanquam
fi principalitercumipfo negocium geftumef-
fet. Ei quoque qui vel exercitoria vel inftito-.
ria adiione tenetur, diredio pofte condici pla¬
cet: quia huius quoque iuHii contradtum in-
telligitur.

Quod iuffu patris.  ] Enunciatio I. Cui quod iuflb,vel de
1  in rem verfo competit, eidem etiam direjfto licetin pa¬
ttern dominumve agere.l.itemli,7.§.interdum. D. ad S.
C.Maced. vbi Vlpianus ait: Si filiusfani. pecuniam mu-
tuaacceperit. Sc  in rem patris verterit, patrem direfto
& principaliter obligati. Quippecum is qui cum filio¬
fam. aut patris iuflii contrahit,aut ica contrahit vt in rem
patris vertatur, cum ipfo patre contrahere videatur. Ite
i.vlt.D. profocio: vbi Labeofic feribit,quoties infill ali-
cuius cum fiho eius focietas coitur,diredo cum ipfius per
fona agi pofle, cuius perfona in contrahenda focietate
fpeftatafit. Quinetiam Paulus in L.vlt.D. quod iuflu :
Sidominus, inquit, vel pater pecuniam mutuam acce-
pturus, iuflerit feruo filiove numerari,nulla qusftio eft,
quinipfi condici poflit. Quod igitur hoc loco Iuftinia-
nus [ direiU  ] dixit, lie interpreter,nulla filiifam. autler-
ni mentione fafta, fed fimpliciter hoc modo: Si pateret
te mihi centum dare oportere: cum in illis attiombus
longealia formula vtendum fit,quam fupra expofuimus.
Caufie autem conftitutioadfcribenda eft: Cumpecuma
fenio tuo credidiflem, quam is poftea in rem tuaru con-

uertit,

ifS .

tiertit, volui tecum certi con'ditione experiri: Si pateret
te mihi centum dare oportere. lncentio: Certi condi-
iftione rtiihi teneris.D. Nontencor. Q^An tenearis.R.
Quia certa Ifto cafu a Prastere formula dc in rent verfo
inthttit’a eft.F. At etiam hoc'cafii certi coridi&io cempe-
tit, cuippequa: &£iim fuo & cum alieno nomine quis
obi gainsclt, concedattir. 1.certi condi£tio,9§. 2.decer¬
ti cohdidt. quare vbi dine aftiones coneeduntu'r,, eleftio
niea ell. Difceptati# ex contrarie Icriptis naicitur: An
cum dug adliones vnum in cafum concurrant,eleftio afto
ripermittendafit.

Qui vel inftitori'a .'] Sequitur 11 • Cui vel exercitoria,
vel inrtitoria competit, eidem etiam dircfto licet in
pittrem dominumve agere 1. fi inflitorem, ip.D.de re¬
bus credit, vbi Paulus fcribit •’ Si inflitorem feruum do-
minus lubnerit, etiam ei condici polfe: qua/i iuflu eius
contrahatur, a quo praipofitus lit . Item 1. hires,ip.§.
apud.D.de iudic.

Hums mftque injjit.  ] Sequitur 111 • Qui cum alterius B
ncgbciatiom pra’feftocontrahir, eius qui przfecit iuflu
contrahereintelligitur.d.I fiinftitorcm:& liiperius abun
de expJicatum eft.

D E UG X ,A L t.P.'V S ACT 10  T^I B V'S.

TITVLVS III.

Ex priuatis feruorum deliffis noxales in dominos

ait tones dantur: qttibas damnatt p of sunt cor¬
poris obnoxij deditione litis eCsiimatio-
nem effugereiLi. & it. eod.

I. Exmaleficijs feruorum : veluti fi  furtum
fccerint, aut bona rapuerint, aut damnum de-
dcriht|aut mitiriam commiferint.-noxalcs aftio
ncs prodita:-iunt,cjttibus domino damnato per-
mittitur, aut litis ieftimationem fuiferre, aut ho
minem noxise dedere . Noxa autem eft corpus,
quod riocuit: id eft, ferutis. noxia, ipfuai ma-
leficium: veluti furtum, damnum, rapina, in-
iuria. Summa autem ratione perm ilium ell r.o
xx  deditione defimgi. Namque erat iniguum,
nequitiam eonrm vltra ipforum corpora do-
minis damnofamefle.

- Ex malefic'^ sfermrum.,]  Sub tit. Deaftionibus, Impe-
ratordeijs a&ionib. differuit, qua: vel ex contraftu ,
vel ex maleficio liberorum hominum nafeuntur. Proxi-
nio verb traftatu de ijs,qua: ex contraftu feruorum filio-
rumvefamtlias.Dcinceps igiturordo poftulat, vtdeijs
explicet, quxexeorundem maleficijs inftituta.' funt.

Tioxales aStionesprodiue.  ] Enunciatio I. Ex priuatis fer
tlorum delidis adiories in dominos, qua: noxales appel-
lantur, inftitutasfiint.l.r.O.eod. Priuata autem delida
quatuor efle, luftinianus hoc loco fignificat: furtum,
rapinam, iniuriam,& damnum. Hmclulianusinl. zoo.

D-de verb.fignif.& Vipian.in I.j 7-§. C.D.de jdii.dift.No¬
xa: verbum aiuntad prtuatasnoxas pertinere hoc eft ,
eas, qusecunquecommittuntur ex delidis, non publicis
criminibus.

jtut litis ajlmationem.']  Sequitur i t. Noxali damnatus
poteft feruum noxazdedendo, litis aftfimationem eflfuge-
re.d.l.i .vbi Caiuslcnbit, harQ adiorium vim & potella-
tem hanc efle, vt fi damnati fuerimus, liceat nobis dedi¬
tione ipfius corporis quod deliquerit, euitare litis aifti-
mationem. Qua: verba fane obfeuritatem aliquam after-
re poflunt: quafidamnari poftimusadfolam litis xftima-
tionem,ctim Imperator infra fiib tit. De officio iud.aper
■te (erffiat, ludicem difiundiue fententiam pronunciare
debere, P. Mamiun; L. Titio in decern aurcos condem-

no: aut noxa: dedere. tametfi fbli de c cm atirci in conde-
natione'lint : noxa: verb deditio a legeprofiafeatur: vbi
fcribit Vlpianus in Emiles,tf. D. de re iudic. Quaecum
ita fint,'& cbftct iudicem fccundum iegis verba (mini fen-
tentiam cocipereoportere, conlentaiieum cilearbitror,
vt adionisquoq; formula hoc modo concipiatur. f fi pa¬
te-,-et]  Erotem Odauijferuum noxam Septimio nocuilfe,
tti aut quanti ea res erit, tantu Odauium Septimio lol-
nereaut Eroteei noxa: dedere damnato. Eiusqj rei argn
mento funt iilaprxtoris verba in 1 i.D. dehis qui deiec.
vel eftud. [ in iuatcio adijciiun vel noxam dedere . J  Hanc au¬
tem x i i .Tab.legem ex Athenienfium legibus fumptam
efle,locus is,quern ex PJatbiiis vndecimo de Legib.libro
fubferibam , demonftrat: AVv T ’kv i!  TsAu fad l lt  j£v
uAhoTfiwv, rju tic*v  (Mi) ^iwcurlx  7if faa/SivTi? ajjTv-yc-
vo/j.ivu , y.a .t  a.-zespicut , iniv sTi'pay p^c-iew p/.» jetuppova.-, o
7X @Ka-lanoi  /8ckt57J)S- , Tlu' ChdCUE i^ta.Ssee //>i iv£tcvi,
inorChdi-eun’ ajjrdvTrapctS'dra.  Idelt: Si cm alieno fer-
uus feruave vel imperitia vel alia minus confiderata ra-
tior.e noxam nocuerit, neque is, qui damnum palfus eft
caufiim eius damni ex parte praibuent, dominus eius qui
nocuit, aut litis aiftimatione foluito,auteu nox*dedito.

lyvo-fl autem eft.  ] Sequitur i i i. Noxte nomine,audor
maleficij: noxia:,hidleficiumipfum intelligitur. Quod
totuni falfum & ntigatorium,atque ab hoc animali Lati¬
na: lingus miperitilsimo confidnm efle, nemo paulo eru
ditior non videt. Exiflimauit enim Tribonianus,ciJm no-
deditionenominamus plenam efle locutione,profer-
ui aut corporis deditione : cum prxeifa & imperfeda fit,

ac vetuftaconfuetudinefubaudiatur,Nomine.veluticuin

Verrina j-.Cic.perftepefcribit,aliquid Jucriautaccefsio-
nis dare. vnde intelligi debet Noxa: non datiui,fed geni
tiuicafus efle . Erroris can Turn  Tr/boniano verba Caij
pra:bmfrearbitrc>r,in l.i.D-hoc tit. Liceat  nobis deditio¬
ne ipfius corporis quod deliquic, cuuarc litis xRimatro-
nem. Neq; mi hi obijeiat  aliquis edifti P rxtorij  verba in
C j.i .D. de his qti'i deiec. vel eftud. [ In iudicio adijeiom , vel
noxam dedere .] Cum enim ab omni Latime lingue confue
tudine locutio ilia abhorreat, non dubitandu ell vel Tri
bonianivelcuiufuis alterius arte immutatumillud fuiffe,
vt pro n  o x ae,  reponerettir noxam.  Quod aute di-
ximus noxae  genitiuinondatinicafuscflc,dubiufor
taffe qflibufdam videbitur.'illa fimihaconfiderantibus,cu
dicimuSjdaJre pignori,dono comodato,mutuo,foenori,do
ti,& quxiunt iii eodem genere.Primum igitur intelhgei*
du efl,aliud efle dare,aliud dedere. fiquid' dari etiam ca
dicuntur,qua: quandoqjrepetuntunvtconiodatoipfgno-
ri,&c. In dedendi autem verbo,pra:pofitio be  adieda
auget: vt Vlp.in deponendi verbo notauit. Pneterca ca-
ftis illi datiui dilsimillimam habent & vim St ratione ab
eo genitiuo noltro. Ob earn enim caufanrpignori,& co-
modato dari aliquid dicitur , quia tradita respignoris&
comodati vfum prafiat: ftultf/cftautcdiccre feruum qua
drupedemve propterea deditam, vtapud  eum ettidatur
D noxafit, &no.\a: vfiim prgftet.neq;apta vllamfcntcntia
locutio hec recipit,  nifi, vt paulo ante dixi,vocem Nomi¬
ne fubaudianms. Sic enim dedi dicebantur vrbes perfidia:
ac defeftionis nomine.proprie nanqj dedititij diiftifunt,
qui defecerunt. lie dedi dicebatur Mancinus Numantl-
nisfeederis nomine: & qui legatos violarunt, nox.v, ideft
fceleris violatique iuris gentium nomine. Quorum igi¬
tur difsimillimum genus eftj ea fub eandem rationem re-
ubcafe, ftultitia eft.

SeruusnoXie deditus,fi damnum quafita pecunid
refarcire pojjit , a Vraltere inuito domino ma-
nwnitt’itar.ishe autem atiiones turn le¬
gitime. turn pMtoriafiint.Lxxvi.

&l.u. &xxi.D.eod.

11. Dominus noxali iudicioferui fui nomi¬
ne eonuentus, feruum actori noxx  dedendo li-

beratur:

FiTtiic. Hotom. in I II I. Lib.

a"

Inftit Imp. Commentarius.

heratur: nec minos in perpetuum eius fe rui do
minium a domino transferor. Sin autem dam¬
num ci cui deditus eft, feruus refaraerit quar-
fita pecunia: auxilio Pra-toris inuito domino
manumittetur . Sunt autem conftitutanoxales
atftiones, aut legibus, aut ednfto Prtetoris Le-
gibus : veluti furti legeduodecim Tabulartim,
damni iniuria lege Aquilia . Edifto Pratoris:
veluti iniuriariim, & vi bonorum raptorum.

Jtdorinoxxdedendo.]  Enunciatio I. Noxse deditio do¬
minant a litis afflimatione liberat. 1.2. eod. vbi Vlpianus
ait, non debere dominum, quo infeiente feruus tioxarn
nocuit, ex maleficio ferui in plus teneri, quam vt noxa:
cum dedac. Cuius rei ratio fane prudentc excogitata
eft. Nam cum iniqtium v iderctur,dominum magnas fer-
uorum cuipas prjeftarc , quarum plane expers erat con¬
tra durum & acerbum videretur, ei qui damnum paffuS
erat, nulla ex parte fatisfieri-ac proinde (cruum petu-
lantem impune diiccdere: lex earn mediocritatefh Iqua*
eft inter nimium & parum fecuta eft , vt ncque omnern
culpamdormnus priftaret, neque rurfns omni ex parte
damnum paflo iatisfierct, fed pro fuodamnoleruumfibi
haberct. Vndeetiam illud Reipub. vt vtilitatisaccedit,
quodifta ratione ferui cautioresab inferendis iniurijs
redduntur: quippe qui videant fore, vtin eius manuac
pottftatelint, cuiiniuriam lotuleiint. Neque nos mo-
uere debet, quod interdum accidit, vt non multbpluris
fir damnum quam feruus. Lex cnim nulla fingulos cafus
fpeciat: fed generatim de fumma rei ftatuit. Preterea
nemini durum videri debet, quod domini paruas feruo-
rum culpas per  litis a?ftimationem prgtiare cogantur.t
nam eius rei ratio duplex eft. prior, quia natura acquum
eft, ad eum pertinere damnum, ad quern & lucrum per-
tmet .deinde , quoniam ifta ratione difeunt domini
fuos feruosin difciplina contincre.

2 {ec minus.']  Mire dixit, pro, Et fimul, vel Nec non •

jC domino transferor.]  Sequiturn. Serui noxe de-
dittdominium ftatimabipfo dominoin perpetmimab-
fcedit.l. eleftio,z6. in fine, d.  eod. vbiPaulus ait, eum
quiiuffu Protons duAuseft , in eius bonisfieri quidu-
xit. Animaduertcndum eft autem diligenter hoc loco,
Iuftinianum fcribere,nox£ dediti ferui dominium a debi-
tore in perpetuum difccderc: non autem hoc modo, ad
cum cui deditur, in perpetuum migrare. jj£c enim no-
xgdeditio Quiritiarium dominium ( vtTheophilus lo¬
quitur non transfert. fed ( vt ait Paulus in fine i. 2 .d. Si
ex noxal.caufi ) facit, vt noxededitio in bonis eius efle
incipiat,cui deditus eft : hoc eft, vfucapiendi caufam ei
prebeat.l. 3-§. genera. d.  deacq.pofl'.& 1 . 5 '.D. de public.

btuxilioprxtoris.]  Sequitur in. Si feruus noxe de¬
ditus fatisfacere a Aori poisit,a Prgtore inuito domino
manumittitur. Qua ex re verum efle inteiligimus,quod
antea dicebamus, nonfolidum integrumque dominium
huiufee ferui ad cum, cui deditus eft trafireialioqui enim
quamuis ffpe pro capite pccuniam ofFerret, nunquam ta-
men inuito domino manumitteretur .Itaqueluftinianu*
hoc loco dominu ei:cui feruus noxf deditus eft, opponir.

_ 4 ntlegibus,auttdiBo.  ] Sequitur ini.Noxalesa Aio-
nes.'aliae Jegitimg, alif honorarig funt.l.pen.&vlt.C.co.
item l.i.D.cod.vbi Vlpia. feribit, noxalem aAionem dc
damno iniuria dato primum lege x x i -Tab. deinde lege
Aquilia conftitutam eflc.Idem prgterea in l.quoties,2i.
PretoriscdiAumdeferuorum noxis profert. Quodau
tern Iuitmianus hoc loco feribit, Furti nomine aAionem
ex lege x n. Tab.dari,animaduerfioneahqua dignum
eft . id enim de furto nec manifefto tantum a lege infti-
tutum fuiffe, patet ex eo, quod Gellius nominatim feri¬
bit, verberum &deieAioms de fexo pcenam ftinbus fer-
uis impofitam, eorum qui manifefti furti prehenfi client,
propriam fuiffe. lib.i i. cap.i 8. Sed tamen cum poffe-
r joribus legibus ea feruoriim pcena fublata effet,dubitari

i. non debet, quin ijstemporibusobfurta etiam manifefta
hxc noxalis aAio vfurpata fit.

TSfoxahs actio it a caput J'equitur, vt fiue muteti.

dominu s, femper in nouum:ftue feruus manu-
mittatur , in ipfutn: ftue obnoxius liber
feruiat in eius dominum concedatur.

III.  Omnis autem noxalis aiftio caput fe-
quitur, Nam ft feruus tuus noxamcommiferit:
quandiu in tua poteftate fit, tecum eft a&io. Si
autem in alterius poteftatem peruenerit, cum
illo incipit adtio efle. At ft manumifius fuerit:
diredto lpfe tenetur, & extinguiturnoxa: dedi-
, tio. Ex diuerfoquoquediredaadio, noxalis
efle incipit. Nam ft liber homo noxiamcom-
miferit, 8cis, feruus tuus effe cceperit (quod
quibufdam caflbuseffici, primolibrotradidi-
mus) incipit tecum efle noxalis aftio, quasan-
. tea diredta fuiflet.

Caput fetjiiitur.  ] Enunciatio I. Noxalis aAio caput fe-
quitur.l. i .§.14-D.depof.l. qui ex pluribus,2o.& I.vIt.D.
de noxal.aA. vbi etiam regula hasc fic effertur. Noxa ca¬
put fcquitur. vnde intelligi debet :Noxam in hoc pro-
uerbio,non tarn pro peccato ipfo & faAo ferui,quam pro
obligatione & aAione qua: inde contraAa eft, accipien-
dam efle. Caput autem hoc loco pro perfona qua: caput
habeat, & cum qua lege agi pofsit, pofitum arbitror. ve¬
luti quandiu Charilaus meus eft feruus , eius fum ca-
put:ncque enim feruicaput habent.vt aitIuftinianus
- fiiprd, De capit. deminut. At ifi eum Sempronio ven-
dam ,Sempronius eius caput efficietur . fin verb ma-
numittam, iam ipfe caput habere incipiet. vnde Pro ca¬
pite pecuniam pendere dicuntur ferui, qui libertatem
a fuis dommis emunt. Et in eandem fententiani Paulus
feribit inl.tutelas,7.D.decap.minut. AAionum ex deli—
Ao venietium obligatione cum capite ambulare. Itemq;
in l.quod dicitur,i 7.D.de furt.quod dicitur noxam caput
fequi, fic interpretatur, obligationem ab initio contra-
Aain caput nocentis fequi.

Tecum eft actio . ] Sequitur 11. Noxalis aAio femper
dominum & caput obnoxi; ferui perfequitur.l.pen.in fin.
D.eod.vbi Vlp.  ait:Si feruus ad aim peruenifle proponaf,
iure domini noxali iudicio nouum dominum conueniri.

Direfiii ipfe tenetur.  ] Sequitur 111. Seruus,qui noxam
nocuit, manumifius direAa aAione tenetur. 1. quod ab
alio,iy.D. de condiA.furt.vbi Celfusait: Quod ab alio
feruus furripuit, eius rei nomine liberum fatly furti te-
^ neri. item 1-4.C. an feruus pro fuo faAo. & l.ferui,i 4.D-.
dcoblig.&aA. Caufa autem manifefta eft: quia liber fa
Aus, caput iam habere coepit: ac propterea obligatio ilia
qua:anteanaturaliserat,mferuonuncciuilis faAa eft:
&qu*ciuilis erat in domino, in manumiffum tranflata
eft. Id quod ex caufa: conftitutione planiusintcliigetur.
Intentio igitur aduerfus manumiffum hec erit. Tu mihi
ex furto in feruitute faAo obligatus eft. D.Non fum. Q^.
An fit. R.Quia obligatio furti eft iuris ciuilis. lus autem
ciuile ad feruos non pertinec . F. At ita naturaliter obli¬
gatus eras,vt folaferuitutisconditio vim illiiisinipediret.
Aequum eft igitur , vt fublato impedimento vim'fuam
exerat. Difceptatio cx iuris & sequitatis contentionc na
. feitur: An cum feruus obligationis ciuilis expers fit, tame
^quu fit vt naturalis obligatio fublata feruitute fit ctficax.

7 \jtm ft liber boms.  ] Sequitur 1111 • Is, cuius in ferui-
tutem homo liber obnoxius reda Aus eft, noxali a Alone
tenetur- Cuius rei ratio perfpicua ell. Cum enim obli¬
gatio ex noxa contraAa caput fequatur :  caput aute eius
qui deliquit, iam cccperit elleis, cuius in feruitutein rc-

daAus

%6o

Franc. Hotom. in IIII.  Lib.

B

dadus eft: feqnftur neceflario, vt aduerfus eumadio no- A
xalis detur. Quod cumira fit ,pra?clare hoc loco quaeri
poteft, ecquul h.vcad addidos pertincant. Nam fi de¬
bitor cum mihi damnatus cflet,iudicatumque facerenon
poflet, nnhi addidus efl'er, ac proinde ex Jihero in quon¬
dam (cruitutisfpecie redadus, dicendu videretur, adio-
nem noxalem aduerfus me competere. Sed cum neque
iufta,ideft,numeris omnibus perfeda ha:c fit leriiitus,ne-
que in perpetuum addidus fit, fed tanti/per in feruitute
fit,dum vel ipfe fe , vel alius cum Jiberet: difficile didu
eft, de addidis hiuic locum intelligendum elle.

Ob noxam a feruo domino fuo commijfam, ne fi li-

bertatem quidem adeptus ilk fit,aut dominum
mutant,aUlio conceditur:quin & obalieni
ferui noxam actio contract a, dominio
ferui adepto extinguitur. quemad-
modum expeccato domini neque
post conditionis,neque pofi do
minif mutationem actio
conceditur.

1111. Si leruus domino noxam commifc-
rit: aftio nulla nafeitur. Nanque inter domi¬
num, & eum,qui in poteftate eius eft, nulla obli
gatio nafei poteft. Ideoque & fi in alienam po
teftatem feruus peruenerit, aut mamunifliisfue
rit: ncque cum ipfo, neque cum eo,cuius nunc
in poteftate fit, agi poteft. Vnde fi alienus fer¬
uus noxam tibi commiferit, & is, pQftea in po¬
teftate tua elle cceperit, intercidit ad:io: quia in
cum cafum dedu<ftafit,in quo confiftere non q
potuit. Ideoque licet exieritde tua poteftate,
agere non potes:quemadmodum fi dominus in
feruum fuum aliquid commiferit.nec fi manu-
mifliis aut alienatus fuerit, feruus vllam adtione
contra dominum habere poteft.

ylctio nulla nafeitur .] Enunciatio I. Ob noxam,a feruo
fuo domino commiflam , adio nulla nafcituf.l.i .C. eod.

& l.vlt.C-an feruus pro fuo fad- vbi fi quid feruus domi¬
no nocuit, Impp.facete feribunt eum domi a domino con
ueniendunuhoceft, cafligandum, nuliumquealiudinter
dominum & feruum iudicium intercedere.

Tgullaobligatio.  ] Sequitur 11. Inter dominum &feruu
obligationulla contrahitur. d.l.vlt.&1.4.D.de iudic.vbi
Caius feribit,litem nullam nobis elle polfe cum eo,quern
in poteftate habemus.

Si in alienam .] Sequitur lit. Dominus ob noxam a D
feruo fuo commiflam, neque in alteram ipfius dominum,
neque in ipfum manumifliim poteft agere.l.i .C.eod.& 1 .
vlt.C.an feruus pro fuo fad. Ratioautem manifeftaeft,
quia ftatim ex ipfo fado nafeitur obligatio: ncq; ex poft
fado vires fiimit. Eftenim vetus regula, quod ab initio
non valuit, ex poll fado non conualefcere. Nafei autem
obligatio eo tempore non potuit, quo feruus meus erat:
propter earn cauiam, quam modo expofuimus. Itaque
Paulus in i.quod dicitur,i 8-D.dc furt.Quod dicitur,in¬
quit , noxam caput fequi, tunc vtrum eft, vt qua: initio
aduerfus aliquem nataeft,caputnocentis fequatur.

Si alienus feruus.]  Sequitur ini. Adio ex alieni fer
ui noxa contrada, acquifitione ipfius ferui extinguitur.

J.li alienus,37.D.eod.vbiTryphoninus feribit, Si alienus
feruus furtum mihi fecerit, qui poftea in meum dominiti
peruenerit, extingui furti attionem , qua: mihi compe-
tierat, nondum in indicium dedudam : Sed fi poll litem
conceftatam eum alienauero', condcmnandum elle ven-
ditorem. CaufsecollitutioiCallieles feruus tuu$ mihi fur- "

turn fecit. Obligatio mihi contra te nataeft. Cum id
ignorarem, eum feruum abs te fum mercatus. Re coni-
perta, adionem aduerfus tcinftituere volebam . Cum id
me pofle negares, quod te no amplnls nocentis caput elle
doceres,Intentione haces vfus:Noxalis adio contra me,
qui nocentis caput non fum , non competit. D. Imo com
petit. Q_. An competat. R. Qnianoxalis obligatio con
tra te nata, actionem parit. F. At ilia obligatio in eum
cafum deducta eft,a quo inciperc non potuit. Difcepta-
tio ex contrariefcriptisnata eft, An cum obligatio nata
pariat actionem, tamcn fi in eum cafum deducatur, vnde
nafei non potuit, extinguatur.

In eum cafum dedutla.  J Sequitur v. Actio in eum de¬
ducta cafum vnde incipere no potuit, extinguitur.l-quia
in eum,1 6.D.ad l.Aquil.l.j.D.de his,qua: pro non feript.
l.fiame n.D.deiudic.

Si dominus in feruum.  ] Sequitur vr. Ex domini in fer¬
uum peccato,neque (cruus manumiflus,neque nouusdo¬
minus poteft agere. Caufa autem ilia eft ftiperior, quo-
niam qua: ex ipfo fado nata non eft obligatio, ex poilfa-
do nafei non poteft.

Obfoleta veteri nox£filiosfam. dedendi facultate ,

hoc lure ex ipforum delimits in ipfos Jolos aflio
nes dantur.noxalibus iudici'}s ad feruo-
nm tantitm maleficia rejeruatis.

V.Sed veteres quidem hxc  & in filiis familia-
rnm ma/culis & feeminis admifere. noua au-
tem hominum conuerfiitio huiufinodi afjperi-
tatemreeftercfpuendam efle exiftimauit,& ab
vfu conrnnmihocpcnitus vecefsit. Quisenim
patiaturfiliumfuum, &maxime filiam inno-
xam alij dare, vt pene per corpus pater magis
quam films periclitetur : ciim infiliabus, etiam
pudicitia: fauor hoc bene excludat ? Et ideo
placuit, in feruos tantummodo noxales actio-
nes efle proponendas: cum apud veteres legum
commentatores inuenerimus fepius didfum.
ipfos filiosfa, pro fuis delidtis pofle conueniri.

Et in filijsfaniiliarum.  ] Enunciatio I. Apud veteres no¬
xa: deditio non minus filiorum filiarumquefam. quam
feruorum permittebatur. Cum enim eos interficere 11 -
ceretjl.in fuis,ii.D. de fuis & legit, non mirum eft, fi
etiamnoxa: dedere liceret. Sed obiicieturl. vlt.C. de
pat. pot. vbi Conftantinusferibit, iureRomano non li-
cuifle patribus libertatem fuis liberis  eripere. Noxe au¬
tem deditio libertatem eripiebat. Refpondendum igi-
tur, non patrem, fed vel legem, vel ipfummet filium fibi
libertatem adimere. Erat autem aliud olim Nox* dedi-
tionis genus,de quo Varro in vita populi Rom.fic feribit:
Si cuius legati violati efient, quid fcciflcnt,quamuis 110-
bilcs eflentjVt dederenturciuitati, ftatuerunt: Fecialef-
que 20. qui de his rebus cognofcerent, iudicarent &lta-
tuerent, conftituerunt. Hinc Sp. Poftumium,!. Vetu-
rium,Coff. Samnitibus deditos kgimus,apud Liiiium
lib.p. Mancinum Numantinis, apud eudem lib.y f .& J 6 .
Ciceronem lib.de Olfi03.de Orat.i .in Topic.Plutarch.
in Graccorum vita,Valerium lib.i .ca p. 6 . 8 c  Pomponium -
inl.vlt.D.de legationib.

EjSl'crejfuendam .  ] Sequituri 1. Facultasfiliosfa.no-
xsededendi obfoleta elt. Vtrumaurcm lureferipto, an
tacito con(enfu,non fatis hoc ex loco difpicere poilumus.

Et ideo placuit.]  Sequituri 11. Hoc iure feruorum tan
turn nomine, noxales adiones vfurpantur.l.apud anti-
quos,2i .C. de furt. & fer corrupt.

Ipfos filiosfa.]  Sequitur 1111. Hoc iurein ipfolmet fi_
liosfam. ex ipforum delidis adiones dantur.l.noxali 5

33 -&

j j-Sc feq.D.cod. vbi luriftonfi (cribunt , quoties nemo
filiumfa. ex caufu delidt defondit, in cum iudicium dari:
&fi condennacus faerit films, uidicatum faccre debere:
tenere enim coiv.lemnatumem . Quinimo etiam illud
diccndum efle , patrem quoque poll condcmnarionem
filij duntaxatde peculio pofl'e con.ucqiri. Item f.filiu-fa.
if- D.deludic.vbi Vlpiaoiis feribit, filiu.tifamil.fi litem
ftiam faciat, in tantam t|darrtitatcm teneri, qua- tunc in
peculio fuit,cum fententiam diccbat. Item J.i ,§.fi filius.
D.dch'.s qui deiecerunt.vbi idem fic feribit: Si filiusfani.
ccenaculum condudum h.ibuit, & inde deiedum vel cf-
fufum quid fit, de pcculio adionem in patrem non dart:
quia non ex contradu vcnic. in ipfum rtaque filium hanc
adionem compctere.

SI fifV JLD\WES V ,AV V E P^I E M

F E C I S S E DICATVR.

TITVLVs III I.'

Obpauperiein , id eft, damnum ah anirnalibus bru-
tisnon fens datum ,affionoxalislege  x i  X.

Tabul. inftituta eft : vt dominus vel noxes
animal dedat , vel litis xftimationem
perfoluat. Li. eod.

I ARimalium nomine quatratione carent,
fi quidem lafciuia,aut feruore, autferitatepau-
periem fecerint: noxalis adtio lege duodecim
Tabularumproditaeft. Quaeanimalia finoxa;
dedantur,proficitintreo ad liberationem: quia
ita lex duodecim Tabularum feriptaeft. Haec
adfto in ijs, qua; contra naturam mouentur, lo¬
cum habet: vtputa, fi equus calcitrofus calce
percufferit, aut bos cornu petere folitus,pe-
■ tierit. Cseteriim fi Q genitalis fit feritas, ceflat.
awlis! Denique fi vrfus fug it a domino , & fc nocuit,
non poteft quondam dominus conueniri: quia
defijtdominus efle, vbi fera euafit. Pauperies
autem eft, damnum fine iniuria facicntis da¬
tum. Nec enim poteft animal iniuriam fecifle di
ci,quodfenfu caret. Hxc quidem adnoxalem
aftionem hanc pertinent.

Tauperiem fecerit. ]  Enunciatio I. Ob pauperiem ab
animalibusbrutisfadam , noxalisadio legexii.Tabul.
infiituta eft.Li- D. eod. Vnde conieduram capimus, le¬
gem his fere verbis coufcriptam fuifle: [ fi quadrupes  ]
pauperiem fecifle dicetur, turn dominus aut lifts xflima-
tionemfolutio, aut earn noxa; dedito, Quam ex Athe-
nienfium legibus fumptam efie, verba, qua;ex Platonis
libro de legibus vndecimo (ubtcribam,afiendunt:Ki« -oj/
vT'fvyiov,  it i-TTOf ,si K.uav,i{roi  t&V ^iiAiJ-drav a’o-

1/IITtU T°l Tav  , JtcCTSt TOSUTCt IKIIVCIV tIoj  fitb.ct.OjJJ.

Id eft, Si vel lumentum, vel cams, vel equus, vel alia
vlla quadrupes pauperiem alieno fecerit, eodem modo
dominus damnum farciat,vt cum feruus feruave noxam

nocuerit. Significatautem legem proximam, quam fupe-
riore tradacu expofuinms. Plutarchusetiam in Solone
feribit,eum de quadrupedum pauperie legem feripfifle.
verba autem illius hate lunt: (ypetj-t i'&rgj fixdfinc  t e-
‘TfCt'troS'w VO/XalV  , ivfi'tS U KUJJtt J'ax.O^jeC , 'Srctpd.J'vl'a/Ki-
hdi'Jl KK'itf  «Jp<tar»y« J'U’tfl-im. ivoUffllM*

piiv tsfos dmpdXHcu/•  Id ell : Scnpfit etiam legem de
pauperie quadrupedum, in qua caput hoc fuit , vt cams
qui quempiam momordiffet , quatuor cubitorum iugo
vindus dederetur. quod ab ipfo lane prsclare & adfecu-

ritatem accommodate excogitaium eft.

Trofic inns reo ad liberati-mim.]  Sequituri 1. Qui fuum
animal ob pauperiem fadam noxj? dedit, a 1 ms aeftima*
tione liberatur.l.i. eod.ob camque caufam hate quoque
noxalisadioappellatur.

-tc.v xil. Tabul* Jcripta eftjuec autem .Locum  hunc
alijs omnibus inlibris feediflinie contmbatum , quern -
adriiodtim in ordmenvreftituere pofi'emus, iampridem
a nobis hb. Obfeiuat. primademonliratum eft. Quam
noftram fententiam cum eruditiffimo cuiqnc probari vi-
deremus , non dubitauimus libroruni omnium , fortafl'e
etiam Triboniani audoritati ventatem anteponere. ne-
que tamen i n. Tabulartim Verba requirere nccelfc
eft. Nam vox qu.c nonnullos conturbare podet,
adfuperiorem verfuro qui legisfententiam'ihdicabat, re-
fertur : vt fit, Ita lex feripta eft, vt modo fignificauimus.
Et npparet Theopliili diligcrit'ia, qu'i errorem ita ma-
nifeftum , Triboniani tamen audoritate permotus,in-

B fequutus elf. .

jQtfd contra naturam.]  Seqnitur iti.  Adio de paupe-'
rie ob ininia^ia tantuni,qu 4  contra naturam mouentur,
locum obtinet. d. l.i. vbi Vlpianusajt, Seruium ita feri-
bere, tunc hanc adionem locum haberecum commota
feritate nocmt qUadruplex.& generahter hanc adionem
locum habere, quoties contra naturam fera motapau-
pcriem dedit. ideoque fi equus dolore concitatus calce
petierit 1 ,cellareillam adionem . Atficum equum per-
mulfiflet quis, calce eum percuflerit, fore adibni locum.
Cuius Joel feiifus videtur hie efleivtfi  equus cum per-
mulceretur, firuiret, contra natura'nvfsiiire intelligatur:
fi cum irritatur & c^ditur, nequaqnam . Quod cum ita
fit, pro [ dolore]  Jegendum efle [ dolane,  ] taciie credi-
derim. quod etiam in Commentario verborum iiiris ex-
pofiii,&in fequentiaverbariieoiudicibdeclarant.

Si genitalis fit.]  Videndum an, [ ingenitatdis.  ] potius’
legendurp fit.

C Ctfiat aUio.]  Sequitur mi. Adio de pauperie ob

damnum a feris bellijs illafum ,non conceditur. d. 1 .1.
vbi Vlpian. ait, in beftijs propter naturalem feritatem
hanc adionem locum non habere: & ideo fi vrfus fugit,Sc
ficnocuit, non pofle quondam dominum conueniri: quia
defijt dominus efie , vbi fera euafit.

Fugit ailomino.] Sequitur v. Dominus vrfi, qui fugiens ’
alteri nocuit, hac adione non tcrietur. d-l.i .§. 4 -vbi Vfp.
hanc ipTam caufarn aftert, Quia defijt dominusefl'e, vbi
fera euafit. & ideo ,&fi eam'occtdi, meum’corpus efie.'
Cuius foci fententia ha;c eft. Cum enim noxatdedere,
nifi qua in poteflate habet, non poflit, vrfium autem qui
effugit, in poteflate non liabeam, fed is, naturalem ftiam
libertatem receperit, feq'm'tur vt neque hxc adio dari
aduerfus mepoffit.

Vefinitdominusejfie .] Sequitur v 1. Dominium fers be
ltix,fuga ipfius admittitur d-!. 1 .§-4.& l.jq.s.D. deairq.
re.do.qua de re Tub tit.De reru diuificopiosedifleruimus.

D Damnum fine iniuria .} Sequitur v 11. Damnum fine in-

iuri'a facientis datum pauperies appellatur.d.f.i .§.1. vn-
deapparct, non modo kgem xiVi'ab. hbcvfam elfe ver-
bo,fed & Pretorem earn imitatum in edicto fiuo fuiife.

Tfiec enim poteji . ] Sequitur v  111. Animantia fenfu
carentia iniuria facere non dicuntur.d.l.i.§.i.qua de cau
fa ob damnum a quadrupedibus daru, actio ex iege Aqui
lia non datur, quippe que de damno iniuria dato lata fit.

Ob vulnns homini libero d fera beftia in publico ba~
bit a illatwn, in bonum &' ecquum conceditur
aVtio-.ob ext era damna in duplum. neq;
tamen iccirco de pauperie a cl 10
irnpeditur.l.xli j .D.de tdi.ed.

11 . Geterum feiendum eft,a:dilitio ediefto
prohiberi nos canem,verrem,apruin,yi‘funi>leo
nem ibi habere,qua vulgo iter f it. & fi aduerfus

H h ea factum

Infticut. Imp. Commentarius.

A

}6i  Franc. Hotom.

ea faftum crit , & nocitum libero homini
die dicetur ; quod bor.um & tequum iudici
videtur,tanti dominus codemnetur. cjeterarum
rcrum,quanti damnum datum fit, dupli.Prteter
has autem xdilitias attiones, & de pauperic lo¬
cum habebit. Nunquam enim aftiones, prrefer-
tim pcenales, dc eadcmre concurrentes, alia
aliam confumit.

Verrem ,aj>rum.]  In ecidto eft, Verrem, velmino-
rcm aprurr. .

Prohiberi nos eandem.  ] Enunciatio I. Acdilitio edidto
vetitum clt> ibi ferani b.eftiam habere, qua vuJgo iter fit.

], quavplgb, 42. D. dea’dil. edift.ybr edifli verba pro-
feruntur .

<guodbonum&aquum.]  Seqmturii. Ob vulnusafcra,
beitia in via publics homini libero impofitum, in bonum
& sequuum adlio conccditur. d.l. qua vulgb, De *dil. e-
didh Quam tamen non iccircd arbitrariam efle, fuperiiis
lub tit . Deadlionibu* difputauimus. Kationem autem
huiufce adlionis intelligere poifumus cxl.3. D. h qua-
drup.vbi Cams fcribit,non deformitatis rational) haberi,
cum liberum corpus gflimationem non recipiat, fed im-
penlarutfi incurationem fadtarum, Si  operarum amiflaru,
quasq; amiflurus quis eflet, inutilis Fadtus.

Quants damnum datum.]  Sequiturm. Obdamnuma
fera beitia aliterquam honiine libero vufnerandoin via
publica uatum,dupJi aftio conceditur.d-l.quam vulgo,

Et de paupcrie.]  Sequitur mi. Acdilirue adtiones
■ noxalem de panperie adlionem non impediunt. Quod
contra tamen fuperiusdidtum videtur.Quarediilinguen-
da hoc modo res eli. Aut enim vrfusnqui tibi nocuit, tflu-
git:aut in mea poteflate eft. fi cffugit, noxaliscompetere
non poteii: quomodo enim nox* deditio fieret? A verb in
mea poteftate eli,optio tibi ( meo ludicio ) dabitur,vt vel
hac noxali agas,vei Aedilitia.fed noxali vtili, mea quidc
opinionemam direiftam ad Tolas pecudes,non beftias per-,
tinere arbitror. Nequc ad rem pertinet quod fcribit Pau-
lusin ].2.D.eod.vbiait,ob canem folutum banc adtionem
dari.non eniro folutum intelligit, qui eftugit, domimque
poteftatem euafit-.fedqui, cum vinftus non,eflet, tabern*
cuftos erat appofitus. vindtos enim canes domi haberet,
nufquam Acdilesvetant.

Hunquamenim.]  Sequitur v Plures poenales adtiones
quae rei eiuldem nomine concurrunt, nihil inter It  impe-
diunt.l. pen. D.de oblig. & adt. & l.riunquam , D.de reg.
iur. &1. z. D.  de priuat. delidt. vbi Vlpianus ait, nun¬
quam plura delidia concurrent^ facere , vt vllius un-
punitasdetur : neque enim dclidtum obaliud dehdtum
paenam minuere.

DE IIS, TE\ QJ'OS jLGE-
R E POSSVMVS.

TITVtVS.  V.

Sublato antiquo iurc , quo pcrpctucts in caufis

agerc alicno nomine lieebat ,in$litutum
eft.  , vt per procuratorcs omnibus
in caufis agere Licgret, l..
i. Dc procur.

I. Nunc admonendi fumus,agere poffc que-
libet hominem aut fuo nomine, aut alieno. Alie
nOjVcluti ptocuratorio,tutorio,curatorio:cum
olim in vfu fuiffet,alterius nomine agi non po fi¬
fe, mil pro populo,pro Ubcrtatc,pro tutcla. Prae

in Illl  Lib.

tcrca lege Hoftilia per mi Hum crat, furti agerc
corum nomine qui apud holies client, autrei-
pub.caufa abeller.t, quivc in comm cuius tutela
elfent. Scd quia hoc non minimum incommodi-
tatem habebat, quod alicno nomineneq; agere;
nequc cxcipere adlionem lieebat: cceperunt ho¬
mines perprocuratores litigate. Nam&mor-
i'us, & a’tas, & neccilaria peregrinatio, itemque
alia mult.T iulla cau& fape hominibus impe-
dimento flint, quo minus rem fuam ipfx cxe-
qui posiint.

^ut fuo nomine.]  Enunciatio I Agere non tantum
fuo, fed & alieno nomine quiuis potelf.l.i .& palf. D.de
poftul.vbi iurifc. & tutorio, & curatorio,&procuratorio
nomine poAulari lictrc feripunt.

vliminyfu .j Sequitur 11. Antiquitus agi alieno no¬
mine non lieebat, m(i pro populo, pro libertatc, Si  pro
tutela. Cuius rei argumento eft ilia lex xi 1. Tab. quam
Gelliui dap.i. lib- 20. hisprodit verbis: [fiimus vacate
morbus xuitasvc yilium efjtl.qui in ius vocabit,iumcntum data:
Jinolet, aneram ueftemito.]  Quomlcco lumentum pro
vehiculum didfum clfe, nos in Comnicntano eaium le-
gum,ex eod. Gellio & Nomo, abaque tarutidcm Tabul.
lege docuimus. vbi hoc etiam addidimus, legem lllam hoc
etiam modo legi poll’e : [ Itmenium cpiu),Ji yolet,arceram ve
Jicrtmo.]  tametfi verifimile eft, Gelliutoftnperiorero icri-
pturam iccutum efle hoc fenfu :Si nolet arccram fternere,
nefternau/ed iumencum,id eft,vehiculum dmuaxatpre-
beat. Vtcunque lit,  iuris quitted) boCeflefummi conftat:
veruntamen ex ,equo& bonq inliimtum futile ,  vtmaior
annis tso.&cui morbus caula eft,cognitorem det.-Corni-
fleius lib.  ad Hcrennium fecundo teflatur. Quod auteni
1  ad reliqua pertinet,Iultin.ait, tnbns de caufis alieno no¬
mine inftitui litem potuifle.nam pro populo adtorem co-
ftitui needle eft, cum agere vniuerfl non poffint. ltaqne
Cic.Verrin. 1,Sicilia tota, inquit, fivna voce loqueretur,
hoc dicerct, Quod auri,quod argcnti,St rei. qviortiain id
nonpoterat,barum rerumadiorem, quem idontum eife
arbitrata eft,ipfa dolegit. Pro libertatc autem iccirco aliu
agere needle eft, ire leruus lege cgifl'ecognolcaturicum
adfolosciuesKom. legis adtiones pertineant. ItaqUcaf-
fertores, 8i  vindices confhtuti erant. nam;( vtait VlputT
J. 3-De lib.hom.exbib. ) nemo prohibenduslibertafifa-
uere.Ijdem etiam proprie cognitores dicebatunvt Afco-
nius Verrin. j.demonftrat. Iam verb, ctim pupillus agerc
fuam caufam per a-tatem non pofTit,perlp*icuuni eft tiuo-’
rqm eius nomine agere oportcre. Atque hoc eft quod lu-
Jliil.ait, [ fro tutela.  ] quod IheophiJus Latine lingug im-
peritusfiemterpretatus eft,pro tutela adipifeenda. qu<>
nihil obtuflus dici poteft.

1  Lege HrJliliafcrmiJJum .]Sequitur 111. Eorum nomine
qui apud holies eflent, reive pub.caufa abeflent, quive in
eortmi cuius tutela efl'cut, furti agere lege Hoftilia bee-
bat. Queri autem poffet, quamobrem Hoftilia lex de fo--
Jo furtocatierit:cum ij,qui pro'patria capti lunt,aut Kcip.
caula abfunt", fauorem hunc mercantur, vt prelentes
eorum negocia procurent non minus in ceteris damnis'
iniuriadatis , autincontumclijs, quam’in fiirto.vtinihi
aonnnhquant in mentem venerit , pro [~fi*ni eras J
feriptum a Triboniano fuifle [ fuerat.] Scd cum  Theo-
phili audloritate ac librorum omniumconfenfionemo-*
uerer, cogitarc capi, propterea legem Hoftiliam db
furtis fobs latam efle, quia neque tarn facile homines ad
ccteras iniurras abitntibus infereridas' lnipelhmtur ,
quam ad furtuni / cuius & facultas (umma eft abfente
domino, & quafi propofita impunitas : deinde facilius
feliquas iniiirias perlequi reuerfos pofl'e, quam res fnr-
tiuas: que plcrunq; nifimanifefto depreheufe-fint, & re-
pente vmdicentur - dilabuntur .

perproem.atom litigate,  j.Sequitur 1111.Propter vflnfi

Hcceffi-

Inftit. Iinp. Commentarius.

neceflttatemque Reip. inftitutum eft, vt agcre per procu¬
rators iicerer.l. t. D.dc procur.vbi VIp.ait, vfum procu¬
rators, perquam necelfarium efle, vt qui rebus fins ipfi
liiperelfe vel tiolunt, vel non poiliint, per alios pollint,
velagere, vel conueniri. Procuratorem auteui Cicer.in
Orat. pro Cxcina fic definit, omnium rerum eius,qu i in
Italia non fit,abfitvc Reip.caufa,quafi quendam pene do-
minum, hoc eft, alieni iuris vicarium. qua in fententia.
Pomp.fuilfe, Vlp.in d.l.i .dcmonftrat: tametfi verius die
dicar, eum quoque procuratorem efle , qui ad vnam
rcm datus fit.

A foribus eitis. quae-fatifdatio appellatiir ivdi-
catvm solvi.  Vndcautem lieappclktir,
facile eft intclligerc.Namque ftipulabatur quis,
vt folueretur fibi, quod fuilfet ludicatmn.MuI-
to magis is, qniinrem abtioneconiiemebauir,
fatifdare cogebatur, ft alieno nomine indicium
accipiebat. Ipfe autem,qui in rent agebat, li fuo
nomine petebat, fatifdare no cogebatur. Procu
rator verb li in rcm agebat, fatifdare iubebatur

'Procuratores quibufuis verbis , ignorantibus etiam
aduerfarijs , conJUtuipoJfnnt.Li.be procur.

II. Procuratorneque certis verbis, neque
pratfenteaduerfario, imo & plerunq; eoigno-
rante conftituitur. Cuicunque enim permiferis B
rem tuam agerc,aut dctendcre: is tuus procura¬
tor intelligitur. Tutores & curatpres quemad-
modum conftituantur,primo libro expofitu eft.

T^equecertis verbis.]  Enunciatiol. Procurator quibufi
uis verbis, ignorante etiam aduerlario conilitui potelt.
Qni locus nobis dat exiftimandi copiam , ohm certam
fuilfe formulam verbis quibufdam folennibuscoccptarn,
qua procuratores pratfentibus aduerfarijs conftitueren-
tur.quo fortafle adio ilia tn audorem pratfentem, perti-
nerepotuit: Quandoteiniurecoalpicio, polluioanne
fias audor .

Is tutu procurator. ] Sequitur 1 1. Procurator eft, cui¬
cunque rcm tuam agere, aut defendere permiferis. l.i'.D.
eod. vbi Vlpianus ait, procuratorem efle, quia aliena ne-
gocia mandatudomini adminiftrat. eumque vel omnium
rerum, vel vnius rei elfe poffe: dummodo tsratumhabue-
rit.QuinetiamPaulusin 1 . 6 ?.  D.eod.fcribit, etiam eum
qui ad litem fufeipiendam procuratorem dedit, caufat fine
addle non prohiberi. Tametfi cognitor proprie dicere-
tur is, qui litemalterius fufeipiebat, corameocui datus
eft. Procurator autem abfentis nomine ador fiebat: vti
Feftus fcribit.cui Afconius aftipulatur Vcrrma t .his ver¬
bis: Qui defenditalterum iniudicio, aut patronus dici-
tur,fi orator eft:autaduocatus,fi aut ius fuggerit,aut prf-
fentiam fuam commodat amico:aut procurator,fi abfen-
tis(ficenim legendumeft) negociumfufcipiriautcogni-
tor,fi prxfentis caufam noutt, & fic tuetur vt fuam.

Vrimo libro expofitum.  ] Sequitur 111 .Tutores & cura-
toresalijsquam procuratores conftttuuntur modis. nam
aut tettamento a parenribus inftituunjur: aut a lege, aut
a magiilratibus: quemadmodum fuo loco expofuimus.

DE SJ-T iSD^tT lOWBV S.

TITVLVS VI.

Olim is, contra quern vel fuo , vel alieno nomine in
rem agebatur, cogebatur iudicatum folui fatif¬
dare : qui vero agebat, ft fuo nomine , nonfa-
tidabat.finalieno , remratam haberi J'a-
tisdab.it. tametfi tutoribus & curato-
ribus inter dura id remitteretur.1.
i.&pajf. D.iud.fol.

I. Satifdationum modus alius antiquitati
placuit, alium nouitas per vfum amplexa eft.
Olim enim,ft in rem agebatur, fatifdare polfef-
for compellebatur : vtft vittus nec rem ipfam
reftitueret nec litis xftimationem; poteftas ef-
fet  petitori,aut cum to agendi,aut cumfideiuf-

RATAM REM DOMINVM HABITVRVM.
Pcricuhun enim crat, ne iterurn dominus de ec-
demreexperiretur. Tutores vero&curatores
eodem modo, quo & procuratores fatifdare de
here, verba editfti faciebant: fed aliquandohis
agentibus fatifdatio remittebatur.

jtliiis antiquitati placuit.]  Enunciatio I. Olini alia fa-
tifdatiomum ratio, quam qu* nunc vfurpatur, fuit- Satift
dationum autem genera multa flint, nam fatifdare eft, li¬
ft eiulfores eidare ,qui fibi ab aliqtio cauerevult. J.i. D.
qui fatifd. cog., Nunc autem latifdationes eas tra damns,
qu£ in iudieijs vfurpamnr,quoties litigatorum aliquis,nc
indicium eludatur,cauct.

Satifdarepojjejjor.]  Sequitur n. Olim invindicatio¬
ns, pofidlor fatifdare iudicatum folui cogebatur.l.fi pe-
titor, S.& palf.D. ludic.fol.l.fi eum hominem, 34. D.de
fuleiuflivbi VJp. exemplum pjofert eius, qui cum feruum
vindicaretjfatis de lite accepcrat a pofl'efl'ore.Pater etiam
exit -C.vti poflicf.eo interdido redd i to fatifdare debere
petitori eum,qui pofIidet:altoqui in polfeffionem efle.

^ittt cumfideiufl'oribiu.]  Sequitur 111. Cut iudicatum
folui fatifdatum erat, damnatonec foluentereo, poterat
velinreum, velinfideiulforesagere.l.j.&palfim.D.iud.
folui. Inreum tamcn ex hac ftipulatione non agebatur,
fed in rei iudicatte adionc. fideiulfores ergo commifla
ifta ftipulatione tenebantur, qugquantitatem expeditam
liabet: in tantum enim committitur, in quantum iudex
pronunciauent, vtiferibit Vlp.in 1.iudicatum, p.D.eod.

Stipulabatur quis.]  Sequitur mi. Iudicatum folui fa-
tifdatio, ex eo quod aftori fic ftipulantiprasftabatur, no-
men inuenit.nam iudicatum folui.andque didlum eft,pro
folutum iri,& fatifdare iudicatum folui, dare fideiulfores
locupletes,qui ftipulanti adlori promitterent, quantum
iudicio fadio folui oporteret, li reus damnaretur, tantum
luo peritulo folutum iri. tametfi Vlp.in 1 . 6 .  D. eod. Icri-
bat, banc ftipulationem tres claufulas in vnum collatas
habere:dere iudicata,dere defendenda,dedolo malo.

Si alieno nomine.]  Sequitur v. Olim qui in rem indi¬
cium alieno nomine fufeipiebat, rnulto magis quam reus
fatifdare cogebatur.l. Pomp.40.§.z. D.de.proc.vbi Vlp.
ait, eum,qui quafi dcfetifor in rem adtionc conuenitur,
^ prater folitam fatifdationem iudicatum folui, etiam de
ratocauere debere. Quid enim ( inquit) fi in hoc iudi-
cioremmeam efle pronuncietur: reuerfus illc cuius de-
fenfor extiterat, velit fundum vindicare: nonneratum
non videbiturhabere,quodiudicatumeft? Eodemper-
tinetl.qui proprio,46.5.1. D. deproc.vbiCaiusfcribit,
eum qui alium defendit cogt latifdare. neminem enim
alts litis idonettm defenforem fine fatifdatione inteliigi.
itaque qui proprio nomine iudicium accepilfet, fi vellet
procuratorem dare, in quern ador transferat iudicium:
follenniter debere pro iudicatu folui fatifdatione cauere.

Ipfe  autem,qui in rem.]  Sequitur vi. Olim qni in rem
fuo nomine agebat., non cogebatur fatifdare: quippe qui
non damnaretur.non enim adores damnantur,(ed rei vel
damnantur, velabfoluuntur.

Vrocurator vero fi in rem.  } Sequitur vi 1 . Olim qui
alieno nomine in rcm agebat,rem ratam haberi fatifdare
cogebatur. l.i .& palf. D. rem rat.hab. Vlp. autem in 1.
quo enim , 1 z.§.i .eod. Rem, inquit, haberi ratam > hoc
eft , comprobare agnofeereque quod adum eft ,  a fallo

H h 2 prccu-

Franc. Hotom. in 1111 . Lib.

pr«curatafC,VhdeinKlligitur [habcri]  fimiliter vetufte
pofitum e lie,pro Habitum iri.

' Tutores vero & curatores.  ] Sequitur vx 11. Tutorum &
furatorum eadem fere in fatifdando qua: procuratorurn,
fuit conditio, l.feruum,} 3. §. 3-D.de procur. vbi hec edidi
yerba proferuntur.Cuius nomine quis adionein dari Gbi
poftulabit, is eum viri boni arbitratu defcndat: & ci quo
nomine aget, id ratum habere eum ad quern ea res per-
tinet bom viri arbitratu fatifdet. [fire  J autem propter
id addidimus, quod luftin.hoc loco fignificat, & Vlp.in 1 .
vulgo, i^.D.de admin, tut.pianius explicates verbis: Vul
go obferuatur, ne tutor caueat ratam rem pupillum ha-
biturum: quia rem in iudicium deducit: lioc eft, tanquam
domini agit.tutoresenim dominilocohabentunvt lulia.
fcribitl.interdum,f6. §.3. D. defurt. Quid tamen (ad-
dit Vlpian. ) ft dubitetur, an tutor fit, vel an duret tutor:
vel an gefttis illi commiflnsfit? xquum eft aduerfarium
non decipi. Idem & in curatorc eft: vt lulianus fcripfit,

Olim in actionibw in perjontim, procuratores foil
fitifdabant, actor urn quidem , derato: rec-
rum vero, iudicatumfolui-l.xxxiiij.De
procurat, l. xxxiij, D.de procur,

11. Hxc  ita erant,fi in rem agebatur. Si vero
in perfonam, ab aftoris quidem parte eadem
obtinebant, qua: diximus in adione, qua in rem
agitur.ab eius verb partejCum quo agitur,fi qui¬
dem alieno nomine aliquis interueniret, omni-
no fatifdaret: quia nemo defenfor inalienare
fine fatifdationeidoneus efie creditur. Quodfi
proprio nomine aliquis iudicium accipiebatin
perfonam, ivdicatvm  sotvi  fatifdare
nOn cogebatur,

Ab aSioris quidem parte.  3 Enunciatio 1 . Olim qui in
perfonam agebat, fiquidem fuo nomine,no fatifdabat: fin
alieno,rem ratam haberilatifdabat.l.feruum, 3 3.111 fi.D.
de procur. vbi Vlp. lure edidi verba protulit: Et ei quo
nomine aget, id ratum habere eum,ad quem ea res perti-
net, boni viri arbitratu fatifdet. Quod ita tamen intelli-
gendum eft, fi de mandato nonconllet. vbi enimmanda-
tumapparec, non eftneccffaria fatifdatlo.l.fiprocurato-
rcui,6f.D. eod.&1.3.§.2. D.vtinpofieff Jegat.l.nefatif-
datio, 21. D.rem rat.hab. Atque litre quidem de fatifda¬
tione rem ratam habcri,dida fint. Iudicatum autem folui
etiam fi de mandato conftet, fatifdare procuratorem de-
bere, plane conttat, ex eadem l.ne fatifdatio. & l.i.C.
de fatifdatio .

Siquidem aliens nomine.']  Sequitur 11. Olim qui in
perfonali adione defenlbrem fe prasftabat, omnino iatif-
darecogebatur. l.hascautem, v-infi. D.quib. excauf.in
polf.vbi VJp.eandem diftindionem adbibettvt fi alius de-
fendat, fatifdatio necefl'aria fit:fin ipfe, neceffaria non fit.
Satifdatione autem iudicatum folui intelligimus : non
autem derato: quemadmodumpatet ex. l.de pupillo.6.
§.pen.& 1 -vIc.D.de noui op. nunc.& l.fi ad defendendum,
10.D. iudic. folui. vbi Modeftinusperfpicuedocet, eum,
qui alterum defendit, ipfum cogi fatifdare, iudicatum
folui fatifdatione. Quod efim ita fit, quid eft quod Sex.
Alfenus P.Quintijprocurator,poftulanteNacuioiudi-
cium pro focio, negatfe iudicatum fatifdare debere : &
hanc caufam aflert,quia fi Qu i ntius adeflet, ipfe non fa¬
tifdaret ? Dixi iampridem in Quintian® coramentarijs,
mihi obfeurum locum videri -. nunc re diutius deliberata
& cognita,facile in earn opitiionem adducor, vt exiftime,
diflimillimam illis temporib. (atlfdationum rational!
fuifle.quodvt credam,facit lllud velmaxime,quod Quin
tinspoftulanti Nsuio vt fatifdet, refpoftdet feparatum
efle fatifdare,modo ipfe quoque viciflim fatifdet. camque

A rem Cicero non oratorie & artificiose, fed plane & aper-
te, & tanquam ex confefio rare tradit. qu£ tamen quam
hmc noftro iuri contraria fint , fuperior enunciatio
demonftrat.

Omnino fatifdaret.]  Sic emendaui, Theophilum, & rei
veritatem fecutus: cum in aiijs [ omni modo]  legatur:
nullofenfu , quia diftindio in vindicationibusfuiniulfa.

filemo defenfor alien*.]  Sequitur 111. In re aliena ne
mofine fatifdatione defenfor idoncus intelhgittir. J. qui
proprio, 46.§.2.& l.non videtur, f 3. D.dcproctir.& l.in
eo quod, D.dereg.iur.& l.i. C.de fatifd.vbi Imp.fcribitv
rei procuratorem vel defenforetn,etiam fub geftorum te-
ftificatione fadum , in ipfo litis limine iudicatum folui,
fatifdationem in omnibus caufis cogi pfeftare. Cuius rei
ratio perfpicuaeft, nefcilicetvidoprocuratore, cum rei
iudicatg in dominum litis ageretur, obqcipofl'et, rem
inter alios adam,alteri non prgiudicare:itaqne iudicium
a rnagiftratu populi Romani conftitntimi eluderctur.

g Quodfi proprio nomine.]  Sequitur 1 m. Olimquifuo
nomineadionem in perfonam fufcipiebat,fatifdare non
cogebatur. Cuius rei ratio exquirenda eft: & confideran-
dum, quaobremis, qui in rem iudicium accipiebat,fatift
dabat: qui veroin perfonam, nequaquam. Ratio igitur
meo quidem iudicio h|c erat,quia rei pofl'eflbr,re extin-
da liberatur.cauendum igitur erat,necaufediffidens do-
lo malo aliquid committeret: veluti feruo yenenum da-
ret, autdifliparettefta,aut agrosdefereret. Atabeo,
cuius in perfonam agitur, nihil eiufmodi metuitur:quip-
pe, cum non in certam aliquam eius rem agatur, fed vni-
uerse in'ipfum,eitisqj iura omnia,& patrimoniu vniuersu.

Qui fuo nomine quacunque aflione conuenitur, tan-
turn de litis exitu erpefitando vel fatifdare,
vel wrare , vel repromittere cogitur.

2  III. Sedhodiebjecaliter obferuantur.Siue
eniin quis in rem aCtione conuenitur,fiue in per
fonam fuo nomine, nullam fatifdationem pro
litis aeftimatione dare compellitur: fed pro fua
tantiim perfona,qubd in iudicio permaneat vfq;
ad terminum litis,vel committitur fua: promif-
fionicum iureiurando : quam iuratoriam cau-
tionemvocant. v r elnudam promisfionem (pro
qualitateperfona: £ux)  dare compellitur.

Tfullam fatifdationem.]  Enunciatio I. Qui fuo nomine
quacunque adione conuenitur, fatifdare de litis  a:ftima-
tione, non cogitur. De litis autem eftimatione, pro Iu¬
dicatum folui,dixit: qute olim abeo, qui rem poffidebat
non exigebatur, fed ab eo,qui in  perfonam conuenieba-
tur, vtproxime diximus.

> Quod in iudicio permaneat.]  Sequitur 11. Cuiufliisiu-
dicij principalis reus de litis exitu tantum expedando
vel fatifdare , vel rurare, vel repromittere cogitur,!.2.&
palT. D. qui fatisreg. Satifdat autem , qui rem mobilem
poffidet,ni!i fit illuftris l.quoties. C. dedignit-iurat.tan-
tumquiilluftriseft,autquirem immobiiem pofiidet.l.
pen. D.quifatiscog.I.facris,i. C.de prox.facr./crin. Re-
promiflio a clericis praiftatur, fine mobile,flue immobile
rem poflideant.l.cum clericis, l.omnes,C.deepifc.&ckr.

yfique ad terminum litis.]  Sequitur ill-  Quifuono-
niine quacunque adione conueniuntur,eos in iudicio ad
exitum vfquepermanere oportet. Hscauteir. cautio ab
ijla veteri iudicio fifli hoc differt, quod illi fatisfit,fi reus
in iudicio exhibeatur, iicque neccfie eft litis exitum ex-
pedari.l.i.D.fi ex noxal. caul, huieverb, nifi litis exitus
expedetur, nonfatisfit.

TSludampromiJfionem.]  Nonnulli hocainplius,Velfatit
dationem pro qualitafe, &c. quod & veterum librormn
audoritas, & huius loci fententia repudiat.Nudam enim
proiiiiflionem modo dixit,pro,fine iureiurando.

Qui

Inflit. Imp. Commentarius

Qiiaheno nomine eflionem intendit , quicunque is
fit, tuji vel mandatum , v;l dominiprxfentis
auUontatem babeat, de ratofa.nfda.re
cogitur.l.i.C .de Jatifd.

IIII.  Sinautem per procuratorem lis vcl
infertile, vel fufcipitur: in adtoris quidem per-
fona, finon mandatum adtis infinuatuna eft, vel
prtefens dominus litis in iudicio procuratoris
fui perfonamconfirmauerit: ratam rem donai-
nuna habiturnm, fatifdationcna procurator da¬
re conapellitur: eodcm obferuando, & li tutor,
vel curator, vel alias tales pcrfonte, qua alieua-
rum rerum guberrfationcm receperunt, litem
quibufdam per aliuna inferunt.


B

InaEloris quidem perfonx.  ]Enunciatio I. Procurator
agens, mil vel mandatum , vel pracfenti? domini audori-
tatem habeat, de rato fatifdare cogitur,l.i .C.de procur.

& l-i .C.de fatifd.vbi.lmpp.confirmat,eum qui apud ada
faftus eft agentis procurator noncompelli ratam rent
dominum lubiturum fatifdare. hoc enim cafu veluti
praefentisprocuratorem intcroenire. Et l.non foium,;9.

§.i .D. de procur- vbi Vlp. ait, turn qui alieno nomine
agit, quameunqueadhonem intendat, cauere debere id
ratum habiturum eum, ad quern ea rev perrinebit. Eo-
demqtie prxclarus iHe Ciceroni's locus inBruto perti-
net,quem propter eJegantiam fublcribemus. Eift fortaf-
fe ego a tc huius voluntarius procuratorpetam,quod ip-
lecui debes incommode exacrurum negat. at verb, in-
quam, tibi ego Brute non fbluam, nifi priusa tecauero,
amplius eo nomine neminem ,  cuius petitio fit, petitu-
rum. Non me hercule , inquit, tibi repromittere lftuc C
quidem aufus fim. nam hunc qui negat, video flagita-
torem, non ilium quidem tibi molettum, fedafliduum
tamen & acrem fore.

Eodem obferuando ft tutor  . ] Sequitur 11. Quod a pro -
ctiratorc, idem ab alienarum return admimftratoribus
qui per alium litigant, exigitur. nimirum, vt fi per altc-
Tum litem inftituant,is de rato caueat, nifi vel eorum ab-
fentium mandatum, vel pratfentium auctoritatem ha-
beant. Nam quodadipfos tutoresaut curatores perti-
net, fatis conftat,eos ante litis conteftationem non pofie
procuratorem, fcdactorem tantum conHituere.i.neque
11.C.de procur.

I{eus qui procurator em con flit nit, debet pro eovel
intra , vel extra indiciumfub hypotheca iudica-
tumfolui fatifdare: profe verb vel cauere ,
vellfatifdare: nififententia audiend<e ajfue  E

rit,fideiu(forem iudicatum a quo ap-
pellatum non ent,faflurum.

V.  Si veto aliquis conuenitunfi quidem prat
fens procuratorem dare paratus eft: poteft vel
ipfe in iudicium venire, & fui procuratoris per-
fonam per ivdicatvm solvi, fatifda-
tionis follemnes ftipulationes firmare: vel extra
indicium fatifdationem exponere , per quam
ipfe fui procuratoris fideiuftor exiftat pro om¬
nibus ivdicatvm solvi fatifdationis
claufulis.vbi & de hypotheca fiiarum rcrum co-
uenire compellitur: fiuc in iudicio promiferit,
fiue extra iudicium cauerit: vt tarn ipfe quam
haeredes fui obligentur, alia infuper cau tela, vel

fatifdationc propter perfonam iplius exponen-
da,quod tempore fententice recitar.da; in iudi¬
cio inuenietur: vel fi non venerit, omnia dabit
fideiuffor, qute in condemnation continentur,
nififuerit prouocatum.

Siquidemprxfensprocuratorem.]  Enunciatio I. Proctira-
torad defendendum admittitur,cum prafens dominus
vel in iudicio , vcl extra iudicium , iudicatum lolui (atif-
dat.l. filiusfa. 8 . in fi. D. de procur. vbi Prattorisedidluni
refertur, quod dominus iubetur pro co procuratore que
ad litem fufeipiendam dedit, iudicatum folui exponere.
l.fiad defendendum , 10. D.iudic.fol.vbi Modeftinnsait:
Si procurator ad defendendum datus fuerit, fatifdare iu-
bcri iudicatum folui ftipulatione,que non abipfopro-
curatore ,  fed a domino litis interponitur. Ex quo quan¬
tum inter aftoris & rei procuratorem interfit, facile in-
tellcfhi eft. nam ille fola domini praifcntis auCloritate
confirmatur : hie verb etiam fatifdationem defiderat.
Cuius rei caufa perfpicua eft: quia fi in rem iudicium ell,
dedoloinea committendo cauendum efl.fin perfonak,
prouidendum ne poll longum & moleftum iudicium, quo
procurator damnatus erit , dominus male fe defcnlum
contenderet : itaque nouum de integro iudicium infti-
tuendum elfet .

ybi & de hypotheca.']  Sequitur ;i. Reus qui pro procu¬
ratore fuo fatiidat,fua bona,vt fui quoq; heredes tenean-
tur,oppjgnerarecogitur. Que fane magna cautio eft,&
prope fingularis, queq; olim non nifi in populi negoeijs
adkiberi folcbat. Hocemm illud eft, quod veteresdice-
bant, [prxdibtu &prxd'tjs car,crc.  ] nam &fideiulfores lo-
cupletesdabantur,& preterea bona oppignerantur,quod
ad ftabilieridum iudiciorum aubloritatem infticutum elf:
ne vilarationefciliat eluderentur: & quicaufam obti-
neret joptionem haberet vel hypothecam fuam perfe-
quendi, vel ex ftipulatu aduerfusfideiuHbresagendi.

Omnibtu iudicatumJ a ltii claufulit.  J Quas numero tres
efle (iiperius docuimus, ex ].iudicatum,eod.

Alia infuper cautela.]  Sequitur hi.  Reus qui pro fuo
procuratorelatifdat,vel cauere, vel fatifdare cogitur,nifi
lententi^ pronunciation aftuerit, fideiulTorem , iudica¬
tum a quo appellatum non erit, fatifdaturum. Quod ta¬
me n fatis obfeure dictum eftab Imperatore, nifi forte
illo in loco [ omnia dabitfideiuffor,  ] legendum fit [ vel ipfe ,
-pelfideiufior,  ] quemadmodum apud 1  heophilum, crajiTti
vta.pibfioi.'iQs, »t»i  o TiTeiyyvpant.  nam fi cautio (im¬
plex line fatifdatione data eft, locus non latis integer vi-
detur.TametfijVt verum dicam,fi (implex cautio data eft,
fuperuacanea videtur. fin autem fideiufior eft additus,ap-
paretita fatifdationem adhibitaro, vt fideiuffor lullinia-
nipriuilegio renunciarit ,& promiferit fenonreculatu-
rum, quo minus ante principalem debitorem conucnia-
tur. Quod ciim ita fit,perfpicuum eft,vocem [ fideiuffor  ]
tollendam non cffe.imo valde neceflariam efl'e, & fine ea
nullam huiufee loci fententiam fore.

Albfcntium reorum procuratores debent indicatum

foluifatifiare, & quaJuperius tradita funt,
per vniuerfum Imperium obferuari
eportet . 1. i- C. de fatifd.

VI. Si verb reus praifto ex quacunque caufa
non fuerit, & alius velit defenfionem eius fubi-
re:nulla differentia inter acliones in rem vel per
fonales introduceda, poteft hoc facere:ita tame
vt fatifdatione ivdicatvm solvi  proli
tisaiftimationepr^ftet. Nemo enimfecuduve-
tere regula (vt iam ditfu eft) alien tc rei line fatif
datione defenfor idoneus intelligitur. Qus om
nia apertius & perfedtius quotidiano iudicio-

H h j rum

Franc. Hotom. in IIII. Lib.

rum vfu in ipfis return documentis apparent.
Quam formam non fokim in hac regia vr beefed
etiam in omnibus noftris prouincijs (etfipro¬
pter imperitiam fortealiter celebratur _) obti-
nere cenfemus: cum necefle fit omaesprouin-
cias caput omnium noftrarum ciuitatum: id eft,
hanc regiamvrbem, eiusq; obferuantiamfequi.

Et alius vclit defenjionem.  ] Enunciatio I. Abfentisrei
procurator quocunq; in iudicio iudicatuni folui fatifdare
cogitur l.vn.C. delatifd.vbi Impp.conftituunt,vtret tam
procurator , quam defenfor etiam fub geftorum teftifica-
tione fadus, in ipfo litis limineiudicatum folui fattfda-
tionem in omnibus caufis praftare cogatur.

Secundum vcteremregulam.]  Sequitur n. Nemo alie¬
ns rei fine iatifdationc defenfor idoneus intelligitur.
Quod fuperius a nobisexpltcatum eft.

Quotidianoiudiciorum-vfu.]  Sequitur ill* Satifdatio-
num ratio melius ex vfu, quam ex praceptis intelligitur.
njm ( vt Columella lib.i .fcribit) vfus & experientia do-
minantur inartibus: neque eft vlla dtfciplina,in qua non
peccado difcatur. namvbiquid perperamadminiltratum
ceilerit improfperi,vitatur quod fefcllcrat: illuminatque
redam viam dodis magifterium.Hincillud Ciceronis in
primo De Offic. Nec medicos,ncc Imperatores, nec Ora-
tores,quamuisartispracepta perceperint,quicquam ma-
gnalaudedignum fine vfu Sc  cxercitationecofequi pofl'e.

T{on JolUm in hac regia.]  Sequitur 1111 • Satifdationum
forma fuperius tradita , per omne luftiniani imperium
obferuanda eft. i

Caput omnium noftrarum.]  Sequitur v. Coftantinopolis
omnium,qua: in imperio funt,ciuitatum eft princeps- Id
quod a Conflantino Imp. inftitutum elfe. indeque no¬
men fumpfiffe,cum antea Byzantium vocaretur, nemo
ignorat. Appellata eft etiam Nona Roma, quod in earn (
Imperij fedes translata eft.'vt alibi docuimus.

Eiusjueobferuxntiamfequi.J  Sequitur Vi. Conftanti-
nopolitanam iudiciorum formam reliqua Imperij ciui-
tatesimitari debent. Placet tamen quod Proculusfcribit
in 1 .12. D.de Offic. prafid.licetis, quiprouincia praeft,
omnium Roms magiftratuum vice & officio fungi de¬
beat,non tamen ita fpedandum eft quid Romg fadurn fit,
quam quid fieri debeat.

DE TEEfPETFIS ET T EMT OlfJ  -
LIB VS ACTIONIBVS, ET Q_V AE AD
hxredes, & in hteredes tranfeunt.

T I T V L V S. VII.

Olirn ciuiles afftones nullo : pr&torm annuo tem¬
poris fpacio terminabantur. nunc ex conjiitu-  I

tiombm,&illis prtejlitutum, & bis proro¬
gatum tempm eji.furti tamen manifefli
perpetua a Trptore a ft to injiituta eft
Liif.C.depmfeript.xxx.ann.

I. Hoc loco admonendi fumus, eas quidem
a<5tiones,quse ex lege,fenatusve confulto,fiue ex
facris conftitutionibus proficifcuntur, perpe-
tuo folere antiquitiis competere, donee facra
conftitutiones, tam in rem,quam in perfonam
aftionibus certos fines dederunt: cas verb,qua:
ex propria Pratoris iurifdidiione pendent, ple-
runque intra annum viuere. nam 6c  lpfius Pra:-
toris intra annum erat imperium. Aliquid tamen
& in perperam extenduntur: id eft, vfque ad fi-

k nem ex conftitutionibus introdudhim: quales
funt eas,quas bonorum poifelfori, cajterisque,
qui hasredis loco funt, accommodat. Furti quo-
quemanifefti atftio, quamuis ex ipfiusPrastoris
iurifdiftioneproficifcatur: tamen perpetuo da-
tur. abfurdum enim efle cxiftimauit, anno earn
terminari.

jittionesjCjue ex lege.]  Enunciatio I.Olim ciuiles adio-
nes nullo temporis fpacio terminabantur. Cum enim per
petua& legum& Senatufconf & conftttutionum vis ef-
fetjConfentaneum erat, vtnataex ijs adiones ius quoque
perpetuum obtinerent. Nafcuntur autem ex legibus,
Adio noxalts,De Pauperie,De tigno iniundo, Farmlia
ercifcuda,Aquilia,Damniiniuria, &aliaquamplurima.
Ex fenatufconfultis autem : Petitio hareditatis ex Orfi-
ciano & Tertulliano, de quibusfuo loco didum eft. Ex
coftitutionibus,vtadio def'portulis,depio legato,& alie,
que Condidiones ex lege appellantur.

Doneefaerceconftitutiones.]  Sequitur n. Imperatorum
conftitutiones tam in rem quam in perfonam adiones
certo temporis fpacio terminarunt. 1 . 3. C. dc pratfcript.
trig. ann. vbi conlfitutum eft,ne vlla perfonalisadioam-
plius triginta annos duret,& item fub titu. De pratfcript.
decern vel vig. vbt conftitutum eft, vt in rem adiones de¬
cern aut viginti annorum vfucapione prsfertbantu r:id eft,
circumfcribamur ac terminentur.

Vrxtoris iunfdichone.]  Sequitur 111. Adiones edido
Pratorum conftituta, annum duntaxat vnum durabant.
J.inhonorari;s,3?. D.de  oblig. &ad.vbi Paulus ait, ho-
norarias adiones,qua rei perfecutionem habcant, etiam
poftannum durare: efterasintra annum. Sedexoritur
hac quaftio: Si prstorix  adiones ob earn caufam an¬
nua funt,quia Pratoris edidum ex quo nata funt, vim
diuturnioremnonhabet:fequiturvtnon fernper annua
adiones efle poffint. quid enim fi menfe Septembri ,aut
Decembri mihinatafit adio : &Prator iftius adionis
parensatqueaudor& cuftos paucis diebus magiftratum
deponat, albumque fuum auferat? accidere fane poterit,
vt hac adio bidui tantum aut tridui ius habeat. Qua de
re neminem interpretum cogitafle, vehementer miror.
Placet igitur, vt fiaede perpetuo edido intelligenda
fint: quod etfi vim perpetuam adeptum eflet, tamen nc
Jegum imperio omni ex parte par efle videretur,confti¬
tutum eft,ne in perfonam adiones ex eo prodita diutur-
niorem vim habercnt,quam olim ediduipfum habuilfet.

Vlerunque intra annum.]  Hocaddidit propter petitio-
nem poffelfionis hareditaria,& fideicommiflariaivt mox
intelligemus.

Pratoris intra annum.]  Sequitur in 1.Romanis prxtori-
bus imperium & magiftratus non nifi ad annum vnum
mandabatur. Itaque Cicero Verrina 3. Qui pluritnum
tribuunt edido Pratoris, inquit,  edidum iegem annuam
dicuntefle.ItenuSifinem edido Pratorisafferunt Kalcn-
da lanuarij,cur non initium quoque edidi nalcitur a Ka-
lendis lanuarij ? an in eum annum progredi nemo potent
edido, quo Prgtor alius futurus eft in ilium, quo alms
Prgtorfuit,regredietur ?

Quales funt e*.]  Sequitur v . Pratoria adiones qua-
dam erant perpetua conftituta: fed a conftitutionibus
prafinitafunt. Quod codcm modointclligendum cff,vt
fuperius dicebamus. nimirum, vt edido perpetuo poflefi-
foria& fideicommiflaria hareditatispetitio vim perpe¬
tuam obtineret. quippe ciim per earn rantundem bonoru
poflefTor confequerctur , quantum ciuilibus adiombtis
Iieresconfequipoteft.l.i. D.depoftefl.hered.quj tamen
pergeneralem conftitutionem,qua omnes adiones cir-
cuniicripte funt,anguftiorelpacio terminata eft.

furti quoque manifefli.]  Sequitur vi . Furti manifefti
adio Prgtoris edido conftituta eft. Quod tamen abfur-
dum alicni videri poteft , legenti apud Gellium & alios,
lege 12. Tab- vtriufque furti adtonem inftitutam fuifle.

Verutn

Inftit. Imp.Commentarius.

Verum intelligcndum eft, cum ea lege virgarum fuppli-
cium mamfeftarijsfutibus impofitum fuifl'et, pbft legi-
bus Cornelia&Seiftpronia virgxa ciuium Rom.corpo-
ribusfublatx eftgnt.huiufcc furti pcenam Prstorum qui
dem arbitrio permifi'am fuiire : fed cum plerunque qua¬
druple yt credi par eft, tranflatitia poena fuiil'et, tandem
edido perpetuocofirmata&ftabilitam earn poena fuifl'c.

Tamen perpetuo datur.]  Scquitur vi I. Furti manifetti
adioa Prattorein perpetuum tcmpus inftituta cft.Quod
fane obfcure ab Imperatore traditur: quafi verb vlli Pr*
tori liccret in annum infequentem edido progredi, vt
Cicero loquitur. Ergo neque ad veterem iurifdidionc,
nequead perpetuum edidum fimpliciter illud referen¬
dum eft : fed ad vtrunque coniundim : quoniam & tranf-
laticiam cam poenam fuifle credibile eft, & perpetuo edi
fto confirmata eft. Sed quxri video,quid de nec manife-
iti furti adione iudicaadum fit. Et cum fuperius fub tit.
Defurtis planum fecerimus, earn audori fuo , nimirum
Jegi xn. Tab.relidam effe, neque quicquam a Prxtore
immutatum fit,confentaneum eft, vt earn perpetuam ell'e
contra receptam opinionetn defendamus.

Teen ales ex deliElis abiiones haredibus quidetr,-x-
cepto tamen iniuriarum iudicio, at non in k&re-
des,nififortecontefla lisa, defunciofuerit,
conceduntur: ac ne ex defunUi quidem
fraudulento contractu, ex quo nihil
\ adbaredem peruenit ,utio

permit titur.

11. Non autem omnes adiionesjqmr in all—
quem autipfo iure competunt, aut aPrastorc
dantur:&in hatredem jeque competunt,aut da-
rifolent. Eftenim certifsima iuris regula, ex
maleficijs poenales aftiones in haeredem non
competere: veluti furti,vibonorum raptorum,
iniuriarum, damni iniuria. Sedhaeredibus hu-
iufmodi adiones competunt,necdenegantur:

- excepta iniuriarum a6tione,& fi qua alia fimilis
inueniatur. Aliquando tamen etiam ex contra-
<du adio contra hxrcdem non competit: ciim
teftator dolose verfatus fit, & ad h^redem eius
nihil ex eo dolo peruenit.Pcenales autem adio-
nes,quas fupra diximus, fi ab ipfis principali-
bus perionis fuerint conteftata:: & hseredibus
dantur, & contra haeredcs tranfeunt.

Am ipfo iure competent .]Hoc ita leriptum eft,quafi alia
ipfo iure competercnt, alia: verb a Prsetore darentur: & D
quafi non omnes adiones, quamuis iure ciuili inftitutx,
non a Prxtore impetrandse efient. Ergo [ A Vratore dan
tur,]  ficaccipiendum eft, Prxtoris edido inftitutx font,
nam Pretoris nomine modo perpetuum edidu intellexit.

Etin hxredem aqtt'e.]  Enunciatio I. Nonomnesadio-
nes turn hxredibus,turn in harredes dantur. Non enim
vt qui contrahit, pro fe ac fuis hsredibus contrahit: eoq;

& fe & illos obligatific qui delinquit, pro fe ac fuis hxrc-
dibus delinquit. acproinde nec illos obligat • Ciim enim
pee ne non quia peccauit quis, inftituta: fint,vt Plato feri-
pfit: fed ne in pofterum peccet •’ quippe cum id, quod fa-
dum eft , infedum fieri non poffit: metusautem ille ne
in pofterum peccet, propter eius mortem lit fublatus,con
feutaneum eft etiam poenalem aftionem extingui.

Ex maleficijs panales.]  Scquitur 11 .Poenales ex delids
adiones in hxredem non con*ceduntur.l.ficuti,3 8- & l.pu
pillum,3.Deregu.iur.vbi Caius idem,quod hoc loco fcri
bit: in hxredem non folere adiones tranfire, qu£ poena-
les fuat ex maleficio: veluti furti, damni iniuria , vi bo-

norum raptoru, iniuriarum. Quo in loco poenales ex ma
leficio eodc modo dixit,vt hie luftinianusiidqj duabus de
caufis.-primum.vt poena,qua: inftipulationem deduci fo-
let,excludcret: cuius nomine non poenales adiones , fed
rei perfecutorias appellari folere, fuperius docuimus fub
tit.de adionib.§.iequens. deinde adiones ex maleficio
defcendentes,qua: poenales non funt,remoueret. na Furti
condidicia, ex maleficio quidem nafciturifed quiapoena-
lis non eit,hac regula non continetur: in hairedem enim
conceditur,vti patet ex §.vlt. fupra, De furtis: & l.fi pro
fure,§.vlt.D.dc cond.furt.Item adio rerum amotarum,li
cet ex dclido nafeatur, inquit Paulus: tamen rci pcrfeca
tioncm continet. & ideo aduerfus mulicres heredes da¬
tur. 1.contra,<?.§.2.D.de rer.amot.6t l.vlt.C.eod.

Sed bar tdibus hmufmodi.  ] Scquitur ill. Furti raping,
6t damuiadiones hseredibus, atnonin heredes dantur.
l.pupillum, Deregu.iur.8t 1. i.§.vlt.D-de iniur.l.inde Ne
ratius,i3.§.hancad:ionem, D.ad leg. Aquil.

Excepta iniuriarum aSiione .  ] Scquitur mi. Iniuria¬
rum aftio nec hjredibus, nec in hgredes conceditur.l.
iniuriarum,! 3. D.de iniur.Cuius rei ratio perlpicua eft :
nimirum quia nihil abeft ex patrimonio, neque enim in
auertenda 8t minuenda re familiari iniuria verlatur:
fed in fola contumciia. Eoque h^c adio nunquam in bo¬
nis noftris efle dicitur, nifi poft litem_conteftatam: vti
Vlpianus feribit in 1. iniuriarum, i8-eod.

Cumteflater doUs'c.]  Seq.v. Interdum ex contradu de-
fundi fraudulento in h^redem, ad quem nihil peruenit,
adio non eonceditur.l.i .D.depof.vbi Vlp.Prastoris edi-
dumprofert, quoedidocautum eftvtex dolodefundi
in eo quod tumultus,incendij,ruinae,naufragij caufa de-
pofitumfueratcommiflb, hares qui nullum dolum ad-
inifit, non in duplum, fed infimplum teneatur. Idquere
dc hoc loco Theophilus cxpofuit.fi modo de miferabili
depofito id intelligcndum effeadferipfifl'et. namalterius
depofiti Jonge alia ratio eft: Vti patet ex 1. fi hominem ,
7.§.i.D.eod.&l.ex depofiti,1 z.Deobi-&ad.quemad-
modum aliorum omnium contraduum : in quibushec
regula feruatur,vt fucceffores ex dolo eorum,quibus luc-
ceflerunt, non tantiim in id,quod peruenit, veriim etiam
in folidum teneantur. id eft, vnufquifque proea parte
quaheres eft.l.ad ca qua,i 57.D. de reg.iur.& 1. ex con-
trad.49-D.de oblig.&ad.

Fuerint contefiata: . ] Sequitu r vi. Poenales aftiones a
Pratore iam accept* turn ab hfredibus, turn in heredes
exerceri pofTunt.l. poenalia,i64. Deregu.iur.l. omnes,

2 6.D.  de oblig.& ad. Itaque Caius in ].omnes,i 39. De
reg.iur.Omnes, inquit, adiones,qua morte, aut tempo¬
re pereunt, feme! inclufx iudicio  falua permanent.

Olim omnia indicia iccirco abfolutoria dicebantur t
quod ante rem iudicatam ream actorifatif-
facientem abfolui oportebat.

III. Supereftvt admoncamus, quod fi ante
rem iudicatam is,cum quo afium eft, fatisfaciat
aftoritofficio iudicis conueniteum abfoluere,li
cet in ea caufa fuifl'et iudicij accipiedi tempore,
vt damnari deberet. & hoc eft, quod antea vul-
gd dicebatur, omnia iudicia abfolutoria effe.

Satisfaciat affori. ]  Enunciatio I. Officium iudicis eft,
cum,qui ante rem iudicatam adori fatisfacit,abfoluere.l.
fi reus,73.D. deprocur. vbi Paulus ait, poft litem conte-
llatam, officio iudicis permittendum effe, an reus adori
fatisfaciensabfoluendus fit. Atque hoc nimirum mud
eft, quod in formulis iudiciorum a Prxtore addi folebat,
f t{ecjue earn rem a fieri refiituat.]  Cuius rei exemplum VI-
demusinfigne apud Ciceronem Verrina 4. L. Odauius
iudex efto. Si apparetfundum Capenatem, de quo agi-
tur, ex iure Quintium P- Seruilij efle, neque is fundus

ei relh-

^8 Franc. Hotom. in I Hi Lib.

ei reftituatur, turn poflefl'or damnetur. Qnibusexver- i
bis fatis conftat,Pratorcm noil pure iuber; lolitum fuif-
fe,vt pofl'cflor damnetur: led fub coditione tantum: [idjfi
abler i Jatisfaciati]

Omnia indicia abfolutoria.  ] Sequitur 11. ludicia omnia
olim abfolutoria dicebantur. Ideft, non coadfa,& adiun
damfententia pronuncianda nccefliratcm habentiaded
libera , & ad ciuiuni concordiam potius quam ad Icueri-
tatem comparata. Nam Abfolucrehoc loco non ad fen-
tentiam refertur: fed ad liberationem ab inftituta lite, &
moleftijsiudiciahbus. Cuius rci exemplum ellapud Ci
ccronem in ea pro Q_, Rofcio : Dicpaftionem feciife,vt
abfolueretur,non pepigit. Qugrc , quare fit abfolutus:
quod erat fumma innoccntia & integritatc. quid enim
fadum eft? veniflidomum vitro Rofcij: fatisfecifthquod
temere commifilfes in indicium vt denunciares, rogafti
vt ignofeerct': te aftuturum negafti. deberi tibi ex focie-
tate nihil ciamitalti. iudici hie denunciauit, abfolutus
eft. In eandem quoque fententiam Venuleius inl.vlt. I
D. quz in fraud.cred.ficfcribit: Hacaftiorei reftituen-
de gratia, non pang nomine datur . idcoque abfolui de-
bet reusfircftitucrit. Item Caiusin l.j.D.depublic.&
ved. Hoc edido efficitur, vt ante acceptum quidem iu-
dicium reftitttta re , actio euanefcat: poll acceptum vero
indicium nihilominus pcena duret: fed tarr.en abfoluen-
dus eft etiam, qui poll acceptum iudicium reftituere
paratus eft.

D E E X C E T T I 0  7^ / B V S.  .

tit v l v s VIII-

X

E orum cum quibus agitur defendedoru can fa,ft quid

metUy doloyVel errore promiferint, cxceptic-
nes in ftitutce funt: ne jummum ins

fumma iniuria reperiatur. q

I. Sequitur,vt de exceptionibus difpiciamus,
Comparata: autem funt exccpticnes defendtn-
dorfi eorum gratia, cum quibus agitur. Ssepe
enim accidit,vt licet ipfa adlio qua aftorexpe-
ritur, iufta fit ttamen iniqua fit aduerfiis cum,
cum quo agitur. Veroi gratia, fi metu coaftus,
aut dolo indudlus, aut crrorc lapfus, ftipulanti
Titio promififti, quod non debueras promitte-
re: palam eft,iure ciuili te obligation efle:&
aftio,qua intenditur daretcoportere,,efficax
eft :fed iniquum eft te condemnari. Ideoque
datur tibi exceptio, quod meats caufii, aut doli
ntali,aut in faftum compofita ad impugnan- ^
dam adtionem.

Vefendendotum eorum gratia.'}  Enunciatio I. Exceptio¬
ns eorum cum quibus agitur, defendendorum caula in-
ftitutte(unt. 1 . 2 . D.deexcept.vbi Vlpfanus ait, exceptio-
nem diftam efle, quafi quandam exclufioncm, qu£ oppo-
ni aftioni cuiufque rei folet, ad excludendum id, quod
in intentionem condemnationemve dedudum eft. Ex¬
cludendum autem dixit,pro eiiciendum &:dctrahendum.
nam Excipere proprie detraherc eft: lndcquc dicta Exce
ptio eft, quod partem aliquant de vniuerfo actionis iurc
detrahat. quaproptereius formula vfitata hfc erat: [ Ex¬
tra quam , vel nipp , vel fi non:  ] quafi defenfor aliqua ex
parte veramefleactorisintentionem faterctur, fed tame
cum exceptione. tametfi non vtique cxiftimeturconfi-
teri deintentioneaduerfariusquocum agitur, qui exce-
pticne vtitur:vti fcnbitMarcellusl. 8 . IXeod-Vnde iudi-
cioium priuatorum fornuile dicunturalie efle pure, alig
cum exceptione • Pure hoc modo, Si pateret Octauiunt

. Septimio ftipulanti centum fpopodilfe,extra quam fi ter-
rore addubhis fpoponderit, turn is damnetur . Cicero
lib.de Inuent.2. Agit is , cuimanus pratcifa eft, iniuna-
rum: poltulat is,qui cum agitur, a Pratore exccptioncm,
extra quant in reum capitis prasiudicium fiat . Hic,is
quiagit, iudicium purum poftulat: illc qui cum agitur,
exccptioncm addi ait oportere. Ex quibus itadilputa-
tis facile intelledu eft,quod Paulusfcribit in l.execptio,
i2.D.eod.exceptioneni efle corn! itioncm,qua moddexi
ntitreunt dantnatione, modbntinuitdamnationem .

Licet ipfaperfecutieb]  Sequitur 11. Non fi adio per fe ac
vi fua iufta efbcontinuom eunt cum quo agitur,aqua &
iufta eft. Nani fi, vt in facili & vfitato excmplo conlifta-
mus, metu aliquisaddudus ftipulanti promilerit: verum
quidem dbconceptam & contradam ex flipulatu obliga
tionent efle : propter legis verba pure & infinite feripra,
Qui ftipulanti Ipoponderit, obligatus efto: vbi nulla ex¬
ceptio adieda eft, Nifi metu, aut dolo, aut errore addu-
dus Ipoponderit. Ergo remota eius quo cum agitur per-
fona, & ilia coadi prontifl’oris circunftantia , vera ilia re
gula eft, Qui ftipulanti fpopondit, eft obligatus. Sed
quoniant abcoquicunt agitur,metu extortapromiflio
cit, proptcrea atqua & iufta aduerfus illunt efle non po-
teft . Itaque quotiefeunque dabatur exceptio, totics ini
quam efle actionem oportebat. qua de caula Cicero in
Partitionibus ficloquitur: Quare de coftituendis actio-
nibus, accipiendis liibeundisquciudicijs, deexcipienda
iniquitateactionis, decomparanda equitate ante indi¬
cium tractandum videtur.

lure ciuili te obhgatum.  J Sequiturm. Quimetu,do-
Jo , vel errore inductus ftipulanti fpopondit, hire ciuili
obligatus eft.l. fi quisle. D-de  verb, obliga. vbi Vlp. ait,
eum qui, cum aliter eum conueniffet obligari, aliter per
machmationem obligatus  eft,efle fubtilitateiuns obliri-
ctum. quod idem traditurin 1 .dolo,y.C.deinut.flip.Cu
iusreirationemfuperiusexpofuimus. cum enim iurisci
uilis regula fimpliciter & pure his verbis donccpta cflet,
Quodquisftipulanti promiferit, eiusrei caula obliga¬
tus efto: neque adiectum diet, Quod quis. bona fide, vel
Qeiod quislua fponte,ac fine metu: dircCta, afpera, {im¬
plex ilia ratio poftulabat, vt fi Praetor ludiccmhac for¬
mula daret, Si patcret Quintium ftipulanti Sextio cen¬
tum promififle,tum Quintiusdamnetur.'iudex eum dam
netur. quamuis Sextius clamitaretac vociferaretur fe
vel metu,vel dolo inductum promififle . vbi enim Pretor
non diftinxit, ibi nec Iudici diftinguere ius eft. quemad-
modum fi viginti peterem ,& vnde viginti tantum mihi
deberentur, quia Index de viginti prxcise datus eft,dam
nare me cogitur: vti fupra fub tit- de adionib. docuitnus.
Quod eodem modo non tantum in ftipulatione, led etia
in omnibus fere ceteris contractibus iurisfuifle , contra
quam eruditis plerifque iuris videatur, proptcrea exifti-
mo:quiaCic. in Oflicijs fola pupilloruiu& adolefcentiu
negociaexcipit:in quibus ai cipfo  iure,ac fineauxilio
Pratoris dolum vindicandum fuifle. Atquc ifte dolus
nialus, inquit,etiamlegibuserat vindicatus:vt tutcla r 2.
Tab. &circumfcriptioadolefcentum lege Letoria . Ce¬
teris autem in omnibus neceflariu prattorisauxilium fuii-
fc, perfpicue in fequenti verfu demonftrat: vbi ait, Er
sine  lege iudieijs in quibus E x fide  eon  a  ad-
ditur. quod idem lib. 1 .his declarat verbis: lam illispro
miffis non ftandum efle, quis non videt, quacoactus quis
metu,aut deceptus dclo permiferit ? qua quidem plera-
que iure pratorio liberantur , non nulla legibus. Ple-
runque igitur valere demonftrat obligationes quanmis
dolo metuve contractas. raro verb & perpaucis in nego-
cijs, ipfo iure vitiofas efle, & vim uulJam habere : nimi-
rum in pupillis & adolcfcentibus, & fi qui forte perpauci
huiulmodi fucrunt. Sed in emptione & venditionc do-
lum malum obligationem jion impedi(le,cum alijs mul-
tisexcmnlis Cicero eodem loco demonftrat, turn pra-
cipue illo de Pythij & Cannij coirractu. vt fticile intel-
ligi pollit, quamobrem ab eruditiffimis viris diflentiam,
qui diflimilem putarunt e£e rationem eorum contra-

c tn um

Irimtut. Imp. Commentarius, 369

Auuro quos bona; fidei appellanms. nam fi ij propter do- A
Jum ipfo iure vitiarentur, neque obligation'eui dc aflia-
nem parerent, quamobrem diceremus aftioni borne fidei
doli mali exceptione tacite & vi tpfa inefte.Inteiligen-
dum eft lgitur, ex omnibus contradibus iicuifle velin¬
dicium poffulare, cuiusformulam diredo &fimplicitcr
iudex fequicogebaturiautarbitrium, in quo poteftas
difceptatori dabaturlibere arbitno fuo ex xquo& bo-
no iudicandi. Si poftulatum crat iudicium, quia fpon-
fio certa in verba fada crat, iudici; etiam formula cer-
tis verbis a Prtetore concepta , nifi exceptio a Prs-
tore adferipta fuerat , de ea index cognofcere non
poterat . pofitum enim crat in Prastoris poteftate,
quemadmodum iudicum didaret. vnde perlipe iniu-
riofa & iniqua decreta interponebantur, cum Praetor
adoris gratia indudus. exceptionem nollet afleribere.
qua de caufa Tribuni appellabantur. cuius rei teftimo-
nium infignerepcriapudCiceronem libro Academic.!,
his verbis: Poliulatvt excipiantur hscinexplicabilia. B
Tribunum aliquem cenfeo adeant, a me iilam exceptio¬
nem nunquain impetrabunt. ltaque qui fande&inte-
gre ius dicere volebant,facile exceptionem aliquam,qua
fraudem omueni excluderent,aflcribere folebant.quem-
admodum Ciceronem feciffe videmus, qui ad Atticum
feribens, libro fexto fic inquit: De Bibuli edido nihil
noui printer vnam exceptionem. ego tamen habeo <Vo-
S'twa.y.ucrtu , fed tediorem ex Quinti Mutij P. F. edido
Afianco, [ Extra quam fi its.  ] negocium geftum eft , vt eo
ffarinon oporteat ex fide bona. Sinautem poftulatum
eratarbitrium,quoniamadionis formula diferte pote-
ftatem omnem arbitno permittebat exiftimandi quan¬
tum ex fide bona dari fieri oporteret: nihil doli, aut me-
tus exceptione addita opuserat.'vt Cicero demonftrat,
cumait, [vel fine lege  ] iudiciis, inquibus Exfidebona
afl'cribitur.

Et acho efficax efl.  ] Perfe fcilieet, ac vi fua: hoc eft, fi
puraeflet,nequeexceptionecorrigeretur . C

D sturtibiexception]  Sequitur nil. Ei,quimetuaddu-
dusftipulantifpopondit, exceptio quod metuscaufa con
, ceditur.l.4.§. metus, 29.D- de doli aut met. except, vbi
' Vlp-ait, metus caufa exceptionem printer iilam doli pro-
pterea inftitutam efl'e, quod exceptio doli perfonam co-
pleditur eius,qui dole fecit:metus verb exceptio,in rem,
idelt,fine vllius perfonse mentione feripta eft: [ Si inea
re nihil metus caufa faSlumeft.  ] vt non infpiciamus, an is,
qui agit,metus caufa fecerit aliquid : fed an omnino nie-
tus caufa fadum eft in hac re a quocunque, non tantiim
ab eo qui agit.

jlut doli malt. ]  Sequitur v. Qui dolo maloindudus
aliquid promifit, doli mali exceptione adiuuatur.la .D.
de dol. except, vbi Paulus ait, ideo hanc exceptionem a
Prstore propo/itam fuifte, necui dolus fuus per occafio-
. nem iuris ciuilis contra naturalem nquitatem profit. VI-
pianus autem capite infequenti monet,(pecialiter expri-
mendnm efl'e , de cuius dolo quis queratur: non in rem, D
[ Si in ea re dolo mah factum eft : fed flC» Si in ea re nihil do¬
lo mala aStoris faSlum eft.

jlv.t in faSlum.  ] Sequitur vi. Ei, qui errore indudus
aliquid promifit, in fadum exceptio conceditur.l.4.§.
aduerfii s, 1 f .& 1 .2.§.j • D.eod. vbi Vlpia. ait, gcnerali-
ter ex omnibus in fadum exceptionibus doli oriri exce-
ptionenufed tamen aduerfus parentes patronosque,non
de dolo, fed de fado excipiendum efl'e- itaq; fi pecuniam
quam me tibi debere exiftimabam, inft'u tuo fpoponde-
rim cui donare voJebas,Iulianus ait exceptione doll ma¬
ll tueri non pofle:videlicet, fi extraneo promiferim.quod
fi patrono vel parenti, in fadum . quoniam illorum cxi
llimationi non modo viuorum, fed etiam mortuorum
confuleredebemus.d.l.4.& l.Iulianus,7.D'eod.In fadum
autem iccirco appellatur, quia certain ab antiquis Iu-
rifconfultis conceptam formulam non habebat: fedfa-
fttsm ipftitn exponere oportebat,hoc mcdo:[ Extra quam
Cl earnpecuniam/'also tnetibi debere credebam.’]

Attioeius qui quafi pecuniam crediturus fiipu-
latus  m, exceptione non numera¬
te pecuniae conigitur.

II, Idem iuris quis quafi credendi cau
fa pecuniam a te flipulatus fuerit, neque mime-
rauerit. Nam earn pecuniam a te petere pofie
eum, certum eft: dare enim te oportet, curn ex
ftipulatione tenearis. Sed quia iniquum eft,eo
nomine tecondemnari: placet exceptione pe¬
cuniae non numeratse te defendidebere,cuius
tempora nos ( fecundum quodiam fuperiori-
bus libris dictum eft J conftitutione noftra co-
arfitauimus.

Quafi credendi caufa.  ] Enunciatio I, Qui quafi ftatitn
credituroftipulanti fpopondit, iure ciuiiiobligatuseft*
1 . z.§.3-D.de dol. except.

Exceptionepeemix non numerate ,] Sequitur 11. Qui
quafi ftatim credituro fpopondit,exceptione non nume-
rata; pecunia; adiuuatur.d.l-z.S.j.vbi Vlpianusait: Ei
qui crediturus pecuniam flipulatus eft, nec credidlt: &
fi certa fuit caufa ftipulationis, qua; tamen aut non eft
fecuta, aut finita eft nocere pecunise non numerate ex¬
ceptionem .

Cuius tempora nos.  ] Sequitur 111. Exceptio non nume¬
rate pecunie olim qumqueflnis, a Iuftiniano biennis
tantum facta eft.l.in contractibus,4-C.de non num. pec.
&nos fub titn. De lit. oblig. fads multa 1 'uper hac re
diximus.

Actio eius, qui fe non petiturum pactus eft,
pacti conuenti exceptione coni -
gitur.l. vii.D.de pact.

III. Prtetcrea debitor, ft padtus fuerit cum
creditore, ne a fe peteretur: nihilominus obli-
gatus manet: quia padlo conuento obligatio-
nesnon omnino dilfoluuntur. qua de caufa ef-
ficax eft aduerfus eum a&io, quam adtor inten-
dit, SI PARHT, EVM DARE OPORTE-
re.  fed quia iniquum eft,contra padtionem
eum condemnari: defenditurper exceptionem
padti conuenti.

Tgihiiominus obligatus manet.  ] Enunciatio I. Non fi quis
cum creditorepadtus eft ne ab fepeteret,iccircolibcra-
tur,l,creditori,5'.C.depadlis.l.3.§.i.deconftit.pecun.&
1 . fivnus, 2 5.§.pa£hu. D.depaft. Quod tamen itaintel-
ligendum eft, cum ciuilis fuit obligatio:veluti per ftipu-
lationem contrafta. nam cum padta conuenta fint iuris
gentium, cimles obligationes dilfoluere non poflunt, pro
pterregulam iuris,que ait: Quibus quidqueroodiscon-
traduni eft, id contraries modis diflolui mimirum natu-
ralia modis naturalibus, ciuilia ciuilibus.l.nihil tam na-
turale.D.dereg.iur. ltaque finaturalis diet obligatio,
autfolo confenfn fine ftipulatione contrafla, pafto con¬
uento tolleretur. vtipatetex 1. Stichum,9^.§. naturalis.
D.defolut. g.vlt.fupra, Quibus modis tolli.oblig- 1 - Iuris
gentium. §. adco 1 . emptor, 47.]. ab emptione,? 8. D. de
pad. Qua: quidena eo pertinet difputatio , vt comeflu-
ram,quxnuncdemum mihi inmentem venit,&a nemi-
ne adhuc, quod feiam, explieata eft, proponerem: mmi-
rumexceptionesearum duntaxat rerum dari folitas,quas
facti funt, non iuris: ideft, qua; adlionem ipfo iure non
extingnerent: quippe qua: non erant a iure ciuili lnlfitu-
tie ad adiones tollendas & peritnendas, aliarum vero no

3io  Franc. Hotom. in IIII. Lib.

daruvelutifolutio&acccptilatio modifunta iureciuili
adadionesobligationesqueperimendas inliituti.l .fi ac-
ceptolatum,i p.D.de acceptiiat.qua dc caufa,fi cum actio
pcteretur aureorum decern mutuo datorum , defenfor
acud Pra?torem relpondet vel fe ibJnifl'e, vel fibi acce-
ptolatum efle : meo iudicio tnoris non erat, vt Pra?-
tor exceptionem daret, [ TSJJi  ] foluta pecunia eft, aut,
] accept lata eft. fed tpfemet de ea re cognofce-
bat, nequeiudicem co nonnne dabat. ItaquePaulus in
l.fi vnus, 27.§.pactus,D.de pact.propterea pacti conuenti
exceptionem dari fcribit, quiafadieft, nec actionem
tollit.at negatiquia iurisfit,& ipfoiure acceptilatio
actionem extinguat. Sin autem eius rei defenfio propo-
nercturab eo vnde petebatur, qua? resaiurecimli ad
extinguendam actionem inftitiita non efiet,,tum & actio
& exceptio dabatur . veluti Ius ciuile non mftituit mo-
dumYollenda? obligationis per pactum nudum. & tamen
fi conftaret effe factum, actionem non daret; nunc quia
non conftat, actionem dabit cum exceptione,non lple de
eo cognofcat, fed'Iudici poteftatem ea de re cognofcen-
di permittat. Non daturum-autem Pra’torem actionem
eocalli,quo pactum factum efle conftaret, vel ex eo in-,
telifgi licet, quia in hac exceptione quarrnur vtrUm fa -
ctimi fit, nec'ne. vnde apparct,.ft actor fatcretur, exce¬
ptione opus no fore : ac proindc nec actionedanda efle.

QuidpaSlo conueniu  . ] Sequitur 11. Obhgattones non
dmiuno pacco conuento diflbluuntur.d.l. fi vnus . Pa¬
ctum autem conuentum appeilamus,conuentioncm, cui
non acceflit ftipulatio.qua de caufa pleriinquejiudum
appellatur, ideft, nulla ftipulatione cotifirmatuni. Quc-
admodum ergo ciuis Romimus pado nudonontta obli-
gari poteft, vt in ius vocetur : ficfemel obligatusftipuia-/
none,quo vim ac nexum iuris ciuilts obtinet, fimplici p£
cto liberari omnino non poreft. Omni no verolufti-
nianus addidit, quoniam propter auxiltum Prjtoris,qui
exceptione pactum tuetur, magnopere ciuilis objigatio
e-neruart a.c labefactari ccepit, adeo vt creditori qui fic
pactus eft, moranulla fieri intelligatur.l. fi pactusfim,
54. ode pad.

Ejfiiax  e/?.3 Per fe,abfque pr^fidio exceptionis eflet.
i Sedquia imquum eft.  ] Sequitur 111. Debitor,quo cum
creditor de non petendo padus eft, padi conuenti exce¬
ptione adiuuatur.l.iuris gentium, 7. n.de pad. Dabit ergo
Prgtoriudicium,fcd hac exceptione temperatum: [Extra,
quam  ] fi padum conuentum fit, »e pro ea pecunia pete-
retur. Quinetiam Vlptanus in l.reicriptum, 1 o. in fi. &
Lfi cum emptore ,i6.D.  eod. fcribit, doli exceptionem
liibfidium efle padi exceptionis,&m huius locum inter-
dum fucccderc.

jtetio eius , quo iufiurandum deferente, yet debitor
fe non debere, vel poffejjbr rem fuam effe iu-
rauit, iufiunndi exceptione corrigitur.
Ux.&paff. D.deiureiur.

1 1 11 . Aeque fi debitor creditore deferen-
teiuraiierit, nihil fe dare oportere: adhuc obli
gatus permanet. fed quia iniquum eft de periu
rio qiiseri, defenditur per exceptionem iurifi-
iurandi. Inijsquoque abciombus, quibus in
rem agitur, aeque neceflarise funt exccptiones.
veluti "fi petitore deferente poflefior iurauerit,
earn rem fuam efle: & nihilominus petitor ean
demrem vindicet. licetenim verum fit,quod
intendit, ideft,rem eius effe: iniquum tamen eft,
pofieftorem condemnari.

e/tdhuc obligatui permanet.']  Enunciatio [. Non fi debi¬
tor adore deferente mini fe debere iurarit,iccirco obli-
atione folutus eft . Quod tamen concoquere vix pof-

A  fum: tametfi cum alibi diferte ac nominatim feribatur,
naturalem obligationem per lufiurandum ipfo iure rolli,
].Stichum,<jf. §.naturaJes,D.defolut.&l.vlt.D.de iure-
iur. fignificari videatur, ciuilem non tolli. Sed video edi
di verba perfpicue repugnantia, in 1 . ait Pr£tor,D. eod.
Eius rei,de quaiufiutandum delatum fuerit, neque in ip-
fum, neque in cum,ad quern ea res pertinet, adione da-
bo . Quibus verbis apertc Prgtor oltendir, periufiuran-
dum adionem ipfo iure concidifle, ac pennusinterijlfei
Itaque Vipia ini. infequtnti, tumdemum exceptioni
iurifiurandi loco efle ait, cum eft controuerfia, id eiRarrl-
bigitur vtrum iuratum fit, nec'ne. Ex quo facile intelle-
du ett, vbi conftat iuratum fuifle, adionem non dari: ac
propterea extindam obligationem fuifle. Eodem etiam
pertinet, quod vbique traditur, adionem , & exceptio¬
nem, que ex iureiurandonafcitur, no continerequeftio-
nem, ad aliquid debeatur, fed an iuratum fit. quod" fi ita
eft, fequitur neceflarib, vbi iuratum effe conftat, prifti-
B nam adionem non dari, quod etiam edidi verba demon
llrant. Quare videamus ne ilia Iuftimani verba [M-
huc obligatus manet,]  fic accipienria fint, vt fuperius depa-
do nudo dicebanius. nimirum lufiurandum non efle mo
dum diffoluendg obligationis a iure ciuiii inihtutum. ac
proindefi is, aduerlus quern iudicium petitur, apudPre-
torem obijeiat fe iuraffe: Prgtorem de eo noncosnitu-
rum, fed adionem cum exceptione daturum.

Ve periurio quart.  ] Sequitur 11. Romp de periurio ci
uis Romani qufri, iniquum videbatnr.l.aduerfus,i 5.  D.
de except. l.vlt.D.de inlit.iur.& J.4.§.2.D. deiureiuran.
vbi Vlpianusaitjdatoiureiurandononaliud qupri,quam
an iuratum fit:reinifla qufftionean debeatur: quafifatis
probatumfitiureiurando. AtquehincinteJligi-ur,qua-
obrem Laberius  iufiurandum ensalteni emplaffrmn effe
dixerit: a pud  Gellium lib. 1 6. cap.  7. Qua de re fub tit.
deadionibus,§. item fi quzs,2. fufins expUcauiwus. Vita
enim fuilfet vmuerfa ctuttas religione obflricta,fi proba-
tum periurium fuiflet.

Ter exceptionem iurifiurandi.]  Sequitur 11 1. Quide-
ferente adore nihil fe debere iurauit, iurifiurandi exce¬
ptione adiuuatur.l. nam pofteaquam, 9. & pafsim, D. de
iurciur- Dcferriautem ab adore iufiurandumoportet.
namf vt ait Vipia. in l.j. eod. ) fi reus iurauit, nemine
ei iufiurandii deferente, Praitor id iufiurandum non tue-
b. tur: fibi enim iurauit. alioquin facillimus quifq; ad iuf¬
iurandum decurrens, nemine fibi deferente iufiurandum,
oneribus adionum fe liberaret. Valere autem haneex-
ceptioneni non tantum fi ea adione quis vtatur, cuius no
mineexegit iufiurandum, fed etiam fi alia, Paulus fcri¬
bit in lege in duobus,2 8.§.4. D. eod. fimodo, inquit, ea-
dem qusflioin hoc iudicium deducatur. Formula i^i-
tur ha?c, [ Extra quam  ] fi reus adore deferente iurauerit
fe non debere.

Quibus in rem agitur.  ] Seqm'turiv. lufiurandi exce¬
ptio etiam in adionibus in rem neceflaria eft.I-3.§.i. &

) J.fed fi,z.D. de iurciur.

Si petitore deferente .]  Sequitur v- Q_ui petitore defe¬
rente fuam efle rem iurauit,ab eo nihilominus conue-
niri poteft. Quod tamen falfum efle, fuperius docuirr.us
ex edidi verbis perfpicue repugnantibusin l.ait Pretor,
7.D.eod. nififubaudiatur, Si dubitetur an iuratum fit.
quippe cum in exceptione nihil aliud qu*ratur, nifi vtrfi
iuratum fit, nec'ne . Et vt aperte , ficuti mea natura fert,
aninu mei fententiam exponam , nifihuiusloci oratione
fatis animaduertere Tnbonianicam non effe, liberius de
illius temeritate pronunciarem, quam in veteri aliquo
Iurifconfulto diligentiam defiderare audeam.

Iniquum tamen eft.  ] Sequitur v 1. Qui deferente ado¬
re fuam effe rem iurauit, aduerfus eius adionem iurifiu¬
randi exceptione adiuuatur.d. l.nam pofteaquam.& l.fed
fi,2.D.eod.vbi Vlpianus id adfcribit, quod animaduer-
fione dignum eft, multum mterefle vtrum poflefior iura-
.rit, rem petitoris non elle, an rem fuam elle. nam fi iura¬
uerit rem poflefloris non efle, qaandiu quidem poflidet
aduerfus eum,qui detulit iufiurandum, fi petac,exccptio-
» tie

Inflit. Imp. Commentarius.

ne iurifiurandivfimim: (i verb amiferit pofieflione,a£fio- A
neni non habiturum, nc quidem fi is poflidct, qui ei luf-
inrandum dctuht. non cmm remfuam elfe iurauit,fed
eius non die. At fi cum poflideret , dcfercntepetitore
rem fimm efl'e iurauir, amiffia quoque pofleflione fi is,qui
dctuht iufiurandum,naftus fit policflionem, aftionem in
faftum ci dandam.

Afllio eius rei,ie qua iam ante indication etf, n xce-
ptione reiindicatecorngitur. alia autem com
plures mTandeffis exponuntur exce¬
ptions, quorum partim ex ciuili,
partim ex Trxtorio iure flu
xerunt. l.iij. p. Js D. de
except.ret iudicatd.

V. Item fi in iudicio tecum actum fuerit * fi- B
ne in rem, fine in perfonarri: nihilominus obli-
gatio durat, & ideo ipfo iure dc eadem re po-
itea aduerfus tc agi potelt. fed debes per exce-
ptioncm rci iudicatx adiuuari. Hxc exempli
caufa retulifle fufficiat. Alioqui quam ex mul-
tisvarijsque caulis exceptiones necelfarix fint:
cx latioribus Digcftoruni feu Pandedtarum li-
brisintelligi potelt. Quarumquxdam cx le-
gibus, velexijs, quxlegis vicem obtinent, vel
cx ipiius Prxtoris iurifdidtione fubftantiam
capiunt.

Si iudicio team actum. ]  Enunciatio I. Non fi cum ali-
-quo iudicio actum eft, &abfolutus eft, iccirco extiiigui-
turobhgatio. Q_uod taincn mihi perobfeurum eft: cum C
fans conltet, alioqui luforia fore omnia iudicia: ncque
vnquamfinem vllum litibus imponi poile,vti Paulus fieri
bit in 1 .6.D. de except, rei iudic. Singulis, inquit, con-
trouerfijs fingulas aftiones, vnunique tudicati finem (uffi
cere, probabiliratione placuit. neali'ter modus litmm
multiplicatus fummam atque iriexplicabilem faciat dif-
ficultatcm. Rem igitur fie intelligendam arbitror: vt
quaitiuis res ludicata non fit modus a iure ciuili ad extin
gtiendas aftiones inftitutus: tamen fi iudicatum efle con-
ftaret, Prxtor aftionem non darettaeproindepro extin-
fta haberetur. Si non conltaret, Prxtor vtrum iudica¬
tum fiiiifiet, ncciic, non cognoficeret: fed iudicem daret,
qui & de aftione & de exceptione iudicium excrcerct.

TXjhilominus obligatio durat.]  Legendum videtur Adto:
cum in rem ludiciu fuperius nominarit.Itaq; video Theo
philum hunc locu cbiiuertifFe, ol (jtiv dyayas [atvturiv, 8 ic.

I-fo Hire dc eadem re.]  Sequiturn. Deeadem re, dc
qua femel iudicatum eft, aftioipfo iure competit. Dixit D
autem [ If Jo iure , ] ius ciuile fignificans: vt oftenderct,
iusciuilenon lniticuiffe extinguendarum aftionum mo-
dum per rem iudicatam . tametfi tarn ftultus futurus Prx
tor non fit, vt iterum eiufidem rei iudicium conftituatifi-
quidem de eadem omnino re iudicatum luifle conftct: no
tarn, quod aftum ageret, quam quod per exceptioncm
quxri perridicule de co iuberet, quod fibi exploratum,&
inter litigatores confeiliitn diet.

"Per exceptiontmreiindicate .  J Sequitur 111. Aftio de
ca re,de qua femel iudicatum eft,exceptione rei ludicata:
corrigitur.l.3. & pafllD.de except. reiiudic.Vnde iniel-
ligicur, tones de eadem re agi vidcri, quoties apud iudi¬
cem pofteriorem id quxritur, quod apud priorcm qux-
fitum eft. Formula igitur hxc crit, [Si non]  de ea¬
dem re aritea iudipautm clt, qua in cognmone quid
fiequitur iudcx debeat, Neratius bis exponit verbis in
1 '. cum de hoc,17 .D.eo. Cu de hoc an eadem res eft qux¬
ritur, hxc fipcftamii limt: perfonx, ldipfiun dequoagi-
tur,cail(am proXiriia aftioms. nec iam intercftj.qua ratio

ne quis cam caufiam aftionis competere fibi exiftimaf-
fet, pcrindcac fi quis pofteaquam contra eum iudicatum
diet, noHa inftrumenta caufxfuxpeperifTec.

lex latioribus digeflorutn.  ] Sequitur iv. Exceptiones
lungepluribus in caufis efl'e ncccflarias, ex Pandeftis
intelligitur.

Quarumeputedam exlegibus.]  Sequitur v. Exceptioncm
aha: exlegibus, iisvepqux legum vicem obtinent: aliae
ex prxtoris edifto inftitutx fiunt. Quod tamen nonnihil
obficuruni eft: vtlex vlla exceptioncm inftituerit. ne-
gocium enim aut valere omnino, autpro nihilo haberi
iubet : Videndnm igitur, vtrum leges dixerit pro confti-
tutionibus: namexhis non numerate pectin:* nafeivi-
detu r cxceptio an potiiis exceptiones ex legibus eas ap-
pellet, quas prxtor quidem ipfie inftituit,quarumque for
muiav concepit, fed ex legum, aut conltitutionmn, aut
Scnatufconfultoruin vi ac prxfcripto delibatas. Onines
cnim prxtorias exceptiones die, hoc eft, ex prstoris be-
neficio pendere. loci fuperius ex libris De inuentionc&
De offieijs prolati, non obfeure demonftrant.

ExcepiioniMaliceperpetute& peremptory funt,
tpiteaim obi]ci fernper pof]unt,tum obiettct
aflionem extinguunt : alien temporales
& dilatoricCtjua & temp oris can
fa , & dfferend a  tantum
aflionicdparatxfunt.l.
i).&iij.D.eo.

VI. Appellantur alitem exceptiones alix
perpetux & peremptorix, alix tempqrales &
dilatorix. Perpetux & peremptorix fur.t,qux
femper agentibus obftant, & fenper rem de
quaagitur perimunt: quails eft exceptio doli
malt, & quod me tus caufa fadtum eft, & pacti
conuenti,cumita conuencrit,neomnino pe-
cuniapeteretur. Temporales atque dilatorix
funt, qux ad tempus no cent, & temp oris dila-
tionem tribuunt: qualis eft padti conuenti,cum
conuenerit, ne intra certum tempus ageretur, ?
yelutiintra quihquennium. namfinito eo tem¬
pore, non impeditur adtor remexequi. Ergo
ij, quibus intra certum tempus agere volenti-
busobijciturcxceptio, autpadti conuenti,aut
aliafimilis: differre debent actionem, & poft
tempus agere. Ideo enim & dilatorix iftx ex¬
ceptiones appellantur. Alioqui fi intra tem¬
pus egcrint, obiedlaquefit exceptio: neque eo
iudicio quicquam conftqucbantur propter ex-
ceptionem, ncque poft tempus olim agere po-
tcrant: cum temerc rem in iudicium deduce-
bant, & confumebant, qua ratione rem arnit-
tebant.

Mi*perpetua&peremftorU.]  Enunciatio I.Exceptio-
num alia perpetux & peremptotix, alix temporales &
dilatorixdicuntur.l.?-D. eod.vbi Caiuslcribit, ilia* cf-
fe,quefcinper locumhabet, nec euitaripoflunt-.has vcro
que lion femper locum habent fed euitari poflimt.

Semper agentibus obflant.]  Sequitur 11 • Perpetux & pe¬
remptory exceptiones eo dicuntur, quia & femper obij-
ci, & obiefte perimere aftionem poflunt.d.l.3. Semper
autem obijcipoffe dicuntur, quia nec vllo temporisfpa-
cio, nec rei vlliusmutatione amittuntur, vte^,que tem¬
porales dicuntur. Obiefte verb aftionem extinguere
dicuntur, cum alix differant tantunr, &aliud 111 tem¬
pus

27 z  Franc. Hotom. in IIII. Ub.

pusreijciant. Exemplumex padlo connento perpetuo A
flimeirius . nam eius exceptio fic adtionem , cui adie-
dta eft periputatque cxtinguit,vcpofteaquam iudicatum
em verajfl fuiil'e, pofiulari dcr.uo eadem adiio nonpof-
fit.quod indilatorijslongefccuseft.

Temporales atque dilatdrix.  ] Sequitur iii  . Tempo ra¬
les & dilatorix exceptiones eo dicuntur,quia &adtem-
pas tantum obii’ci pofsunt, & adlionem non perimunt,
fed dift’erunt.d.l. 3. Eius generis eft exceptio pacti con-
iienti temporalis. nam ft creditor meuspactus fit (cante
quinquennium non petiturum, & petat tamen , exceptio
dabicur, [ Hifi euts pecunie  ] dies non fit. Hcc excepjcio
temporalis eft,quia poll quinquennium ebijcino poteft,
rurfus dilatona ell, non ex tinguit, fed dift'ert tantum Sc
reijeit adhqnem in finetn quinquemvj: quo exacto,itc-
rjim actio pofiulari potent.

TS[on ltnpediiur  affor.] Sequitur iiji.  Exacto pacti
conuenu tempore, poftulari aetto iterum a credttore po
teft d.l. 3, De except. Atque hoc, quidem aperte Impe- g
rat or hoc locoaffirmat: pauio autem poll antiquities id
iurisfuifle negatide quo non incommodum arbitror hoc
loco confiderare. Primum igitur pofitum hoc fit,de quo
inter omnesconftat, cum, qui lege agendo tempore plus
petebat, ita caufa rectdilfe, vt fi adtionem etufdem rei po
Ilea poftularet, rei iudicatcc exceptione excluderetur.Vc
rum hoc ita intejligendum eft, li^nodo ptirum fucrat in¬
dicium, neque addita fuilfet.excep.tio, [ T^JJi dies]  eius
pecunix nondum vencrit: velutt, [Sipatent  j Seruilium
Cornelio centum dare oportcrc, cuius pecunuc dies fit,
turn Serutlius damnetur. nam hac formula in pridcntia
quidem Seruilius abfoluetur, quia reuera dies nendum
sen it. poll verb reuocari iixius potent, adhoque in eum
referrt: neque rei indicate exceptione excludetur, quia
non de hac pccunia, fed de ea,cuius dies illo tempore ve-
nerat (erat autem ea pccunia nulla)judirati:.m eft. vt fa¬
cile appareat, quaniobrem Crafius fiultum ilium Orato
rem appellet, de quo Cicero lib.de Orar.j. commemo- q
ra , qui a Prxtore poftulabat. vt.illi vndepetereturve-
tus atque-vfirata exceptio daretur , cuius pecuniae dies
fuiflet.  Hoc enim petitoris canfatn aditiuabat. nam fi
jnficiator probaflet iudici ante petitam elTe pecuniam,
quam effet caepta deberi, petitor rurlus cum petcret, ex¬
ceptione rei iu'dicatae excludi non poterat, [f 3 «od eared]
in iudiciumantea veniffet • at fi exceptionem illam non
adhibuiflet,excludi adtor rei iudtcats exceptione potuif-.
fet. quippe ciim pure acfimpliciter depccunia (quarcun-.
que ilia eflet ,fiue nuncccepta eflet deberi, fiue non) iu-
dicatufii duet .nunc  autem non de quauis, fed deed cu¬
ius dies venifiet, iudicatum eft. Atque hxc  quidem de
exceptione [TSjfi.dieseitu]  pecunia: nondum venerit.Lon
ge autem alia eft,ea de qua nunc agimus exceptio,N 1 s 1
padlus fit, fe ante quinquennium non petiturum. cuius
ea, meo iudicio, vis eft atque fcntentia, Nisi  quin¬
quennium,intra quod fe non-petiturum padlus erat,non¬
dum abierit. Quod cum ita fit, videamus, ne adtor de g)
eadem re poll quinquennium iudictum poltulans, exclu¬
di rei iudicatx exceptione non poffitiquafi nuncaliud
quam prius in ludicium dedneat. Turn enim iudicatum
eft, non pecuniam nondeberi,fed quinquennium quo
peti non debuit, noudum prfterijfle. nunc autem aliud
in iudicium vocatur,nimiruman exadlo quinquennio
pccunia debcatur.ac propterea rei iudicatg exceptio non
aduerfatur: quoniam alia de re iamagitur. Duplex igi¬
tur eft differentia inter illam exceptionem N 1 si dies
nondum yenerit, & banc Nisi  padlus fit. prior, quo¬
niam ilia petitorem adiuuat, ne exceptione rei ludtcata;
excludi poftea poflit: ac proindea reo aferibenda non
eft,quoniam ipfo iure pecunia non debebatur. bate ne-
cefsarib reo aferibenda eft, quia pecunia ipfo iure debe-
tur , fed propter padtum conuentum retardata eft folu-
tio.  altera differentia, quod ilia aferipta, quxritur an
propter naturam contradius non debeatur; bac, an pro¬
pter padlum coiiyentum . Ita non afcripta-illa ,dam,natur
petitor: bapnou aferipta,damnatur is,a quopetitur.

Olim anere potcrant .] Hoc duabus de caufis obfeurum
eft. primum, quia non denegabaturlJJis adiio , fed rei
ludicata: exceptio adijciebaturivt ex illo Ciccronis loco
perfpicue intelligitur • deinde quia lege agendo, id eft,
ipfo iure, reuera non plus petebant, quam quantum fibi
deberctur. aliud eft enim ipfo iure plus petere, aliud
propter padtum conuentum •& lex xn. quxpluspeten
tern caufa cadere iubebat, ad eum tantum,qui legeagen-
do, & ip(o iure plus petebat, nanno eum qui contra pa-
dlum petebat, peninebat.

Qui tempore plus petijt , & bis tantundem tem-
poris expeftare cogitur: nec vijiprioris
litis fimptikus perfolutis, alte¬
ram potest insiitucre.

VII.  Hodie autem non ita ftricSe hoc pro¬
cedure volumus: led eum,qui ante tempus pa-
dlionis vc] obligationislitem inferreaufus eft,
Zcnoniana; conliitutioni fubiaccre cenfemus :
quam facratifsimus legislator deijs,qui tem¬
pore plus petierint,protulit: vt & inducias,quas
ipfe ad or fpente indulferit, vcl quas natura
aclionis continet,li conteinp/ierit: m duplum
hnbeant ij,qtii talcm iniuriam pafsi funt;& poft
cas finitas non alitcr litem fufeipiant, nifi om-
r.es cxpcnlas litis  antea accepcrint: vt adores
tali pcena perterriti, tempora litiiiin docean-
tur obiemare.

Zemniatite conjUtutionifubiicere. ]  Enunciatio I. Qui an
te tempus petit, bis tantundem expedlare, litisque lum-
ptus peiferre cogitur.§.fedhec quidem, fupra,Deadlio-
nib. vbi Iuftimanushoc ipfumex Zenonis conftitutio-
ne tradidit. nam ea,G, xce,vt credi par eft,fenpta tem-
porum iniuria intcrcidit. Qui ergo quod fibi Calendis
Maij debebatur, Calendis Martijspoftulauit,isnon cau¬
fa cad it, vt olim: ‘led cuiri iplius aduerlariusobiedla ex¬
ceptione ablbJutuspro illius temporisratione fuertt,non
prius rtfeire luam adtionem poterit,quam Calends lu-
rtix  pratterierint: & fi quid interea vfiira: aut n.orxno¬
mine deberi potuifiet,id totum amittet. prxterea prio-
ris litis temere conteftats fumptus omnes tolcrabit.

Siponte indulferit.  ] Sequitur 11. Zenouia conftitutio
tan: ad psdhor.is,quam ad obligationis tempus pertlnet.
Pactionis autem tempus fignificamus illius pacti con-
lienti temporalis, de quo paulo ante dicti.ni cihObliga.
tionis autem, ciim in diem ihpulatio facta cit.

Exceptiones de procuratorum conditione , veluti

quodmlitesfmt, experfona dilatorice funt. de
infamia , ex vfu & iure fubla-
tefunt.l.ij.& tii.eod.

VIII.  Pi teterea etiam ex perfona funt di-
latoria: exceptiones, qualesfuntprocuratorite:
veluti fi per militem autmulierem agere quis
velit. Nam militibus nec pro patre, vel matre,
vel vxore, nec ex facro referipto procuratorio
nomine experiri conceditur, fuis vero nego-
cijs fuperefle fine oifenfit militaris difciplinae
poliunt.Eas vero exceptiones, qua: olim pro-
curatoribus propter infamiam, vel dantis, vel
ipfius procurators opponebantur icumin  iu-
dieijs frequentari nullo modo perfpeximus,

COIiquiC-

Inftitut. Imp. Commentarius.

conquiefcere fancimns: nc dum dc his alterca¬
tin', ipiius negocij difceptatio proteletur.

Qualesfuntprocurator!*. j Enunciatiol. Procuratorie
exceptiones,ex perfonadilatori*l'unt. 1.2. & 3. D.eod-
vbi tradicur, procurators exceptiones iccirco efl'e dila-
torias,quia qui dicitnonlicere procuratorio nomine agi,
non prorfns litem inficiatur,fed perronam euitat.Duplex
autem h:ec exceptiodh nam aut omnino procurator efl'e
negatur, aut efl'e non pofle contendicur. negatur efl'e, ve-
luticum mandatumnon habct.l.mter quos, ^^-S.j.D.da
damn. inf. contenditur ellfe non pofle , veluti miles fit, vt
Iuflinianus hoc loco demonftrat,au t fi a pupillo fine tuto-
ris au doritate datus fit, l.neque tutores, 2. C.de procurat.
Itaque Vlp. in Lin exceptiotiibus, 1 9.D.de probat. Sed
ctfi,inquit,^curatoria exception quisvtaiur,eo quod no
licuifl'et aduerfario dare , vcl fieri procuratorem,&c.

T^ecpropatre.]  Sequitur 11. Mtlites ne pro patre qui-
dem,aut matre, aut vxore, qaamuis referiptum impetra-
rint.procura tores efl'e pofliint.l. filiusfa.8. §.veterani, D.
deprocur.& J.miIitcm,7.C.eod.

Aut mulierem.  ] Sequitur 111. Mulieri procuratrici
efl'e non licet, l.neque feemina, 74. D.dc procur. nam ab
omnibus ciuilibus negoeijs pudor & naturalis verecundie
ratio feeminas prohibct.l.i.D.de reg.iur.l.i .D.de poftuL
Imperator tamen in L4-C.de procur.feribit aliena nego-
cia per mulieres non aliter agi pofle, nifi in rem fuam &
proprium lucrum mandat^ fint eisacdones.

Suis vero negoeijs.  ] Sequitur 1111. Militibus fuo no¬
mine iudicio agere permittitur.l. quiftipendia, 9. C. de
procur. vbi Imperator militibus non tantum (iiascaufas
agere,verum etiam, fi in rem fuam procurators coftituti
funt, alicnas adiones perfequi permittit.

QisteolimpTocmatoribus.]  Sequitur v. Exceptiones de
agenti procuratorisve infamia turn ex vfu, turn ex lure
fublatsfiint.Huiustamenapud veteres nonnulla veftigia
fuperfunt: vtapud Quintilianum lib. 3.cap.6. Non rede (
agisjignominiofus: qujeritur, an ignominiolus fit, aut an
agere ignominiofo liceat.Item,Non habes tus abdicandi.
quia ignominiofo non eft adio.Et lib.7.c. 5 .Cum ex p!cri
ptione lis pendet,'de ipfa re qri no eft neceffe. Ignominio
fo patri filius prsfcribif.de eo folo iudicatio eft,an liceat.

DE  REP LIC AT IOTs^lBFS.

V7\

T I T V L V S

I X.

Vt exceptio iniqm achonis excludend# cauj'a, fic
replicatio iniqua exceptions: & rurfus du¬
plicate replications , itemque dupli¬
cations caufa triplicate infti-
tutaeftl.ij.Deexcep.

I. Interdum euenit, vt exceptio, qua; prima
fade iufta videtur, tamen inique noceat. quod
cum accidit, alia allegatione opus eft, adiuuan-
di adoris gratia, qua: replicatio vocatur: quia
per earn replicatur,atque refoluiturius exce¬
ptions. veluti cum pa&us eftaliquis cum de-
bitore fuo, ne ab eo pecuniam petat, deinde in
contrarium padi funt, id eft, vt creditori pete-
re liceat: ft creditor agat, & excipiat debitor, vt
ita demum condcmnetur: ft non conuenerit,ne
cam pecuniam creditor petat, nocetei exce¬
ptio . Conuenit enim ita manque nihilominus
hoc verum manet, licet poftea in contrarium
padifint. fed quia iniquum eft creditorem ex-
cludi: replicatioeidabiturexpofteriore pado
conuento. Rurfus interdum euenit, vt replica-

A tio,quee prima facie iufta eft,inique noceat.
quod cum accidit:alta allegatione opus eft,adiu
uandirei gratia: quatduplicatiovocatur. Etfi
rurfus ea prima facie iufta vidcatur, fed propter
aliquam caufam inique adori noceat: rurfus al¬
legatione alia opus eft, qua ador adiuuetur:
quse dicitur triplicatio. Quarum omnium ex-
cep tionum vfum interdum vlterius quam dixi-
mus,varietas negociorum introducit:quas om-
nes apertius ex Digeftorum latiorc voliimine
facile eft cognofccre.

Alin allegatione opus ejt,  J Enunciatiol. Cum exce¬
ptio in fpecie iufta, reuera iniqua eft, replicatio adhibe-
tur.l.2.§.i.D.de except, vbi Vlpianusait, Replicationes
nihilalmd efl'e,quam exceptiones: &a parteadoris ve-
|3 nireieasque iccirco efie neceflarias, vt exceptiones exclu-
dant: (ernper enim replicationem iccirco obijei, vtexce-
pttonemoppugnet. Sic Impp. in Li o. C. de except, feri-
bunr,non exceptionibus adores, ex quibus rcisauxilium
tribuitur, certisex caufis,fcd replicationibus fiiam in-
tentioncm, fi quam habeant,munire. Formulam autern
replicationum animaduerti hanefuifle, [ Aut fi:  ] vt in
Icoufiiio,7. D.dccurat.fur. [ Aut fit]  damnation inter-
pofita,fecundum decretum vendidcrit. I.14. De except,
reiiudic. [Aut fires]  iudicata non fit. Lita'quq,48.’ De
procur. [Autfi ] rnihi mandatum eft,vt a te pctcrem.

Teream replicatur.]  Sequitur 11. Replicatio inde di-
da eft, quod implicatam & quafi teftam exccptiopis ini-
quitatem replicet ,atque patefaciat. d.l.2. §. 2. vbi idem
feribit,replicationem omnem,excluforiam efl’e : earnque
ficreum cxcludere, vt excoptioadorem . Sed videamus
nehinepotiusdidafit,quod tequitatem adionisabex-
cipiente reo tedam & quafi complicatam,exp]icet atque
2  aperiat. Quod autem ad triplicationem attinet, difli-
miliseius notatio eft: quafi enim replicatio,condupli-
catio & gemimitio fuiflet: fic quod tercio poll  adionctn
loco referretur, atque in indicium obijeeretur, triplica-
tionis nomine figmficatum eft.

‘Hihilominus hoe -verum manet,]  Sequitur in. Prius pa-
ftum per pofterius ipfo iurenon tollitur.l. fi vnus, 27.§.
padus. D.de patt. vbiPaulusait: Sicilm quispaduseflfet
ne peteret, poftea conuenerit vt peteret, prius padum
•per pofterius elidi ,non quidem ipfo iureifedper re¬
plicationem .

Replicatio ei dabitur . j Sequitur 1 1 1 1. Qui poft-
quam fe non petiturum padus eft, depetendo pacifci-
tur, aduerfus excepuonem replicatione adiuuatur. d.

3, fivnus.

Qute duplicate vocatur.  J Sequiturv. Aduerfus repli¬
cationem prima fpecie iuftam, reuera iniquam, duplica-
tioconceditur. Sic enim vulgatis in libris Pandedarum
) feriptum eft. tametfi Florentinus codex Duplicationis
nientionem nullam habeat.

Qua dicitur triplicatio  .] Sequitur vi. Contra dupli-
cauonem qua: cum atqua vidcatur, iniqua tamen eft, tri¬
plicatio permittitur.

Interdum vlterius tpuam diximus .] Sequitur vn. Alle-
gadonum vitro citroque opponendarum modus eft in-
finitus. Quod tamen fic intelligendum eft, ne allegatio¬
ns fint iuris, (fed fadi tantum. nam fi obiicietur aliquid
quodiniure confiftat, Praetor ipfe cognitionem fufei-
piet: quemadmodum fuperiore tradatu docuimus.deni-
que (i ab adore obijeeretur,inde primum adio nafeere-
tur.fin a defenfore,quauis antea fada quaeda intcruenif-
fent, veluti ficonuentum fuifletnepeteretur. poftea ite-
rum conuentum vt peteretur , poftremd acceptiiatio
interpofita fuiflet,non a pado defenfionem reus exordi-
retur,fed ab acceptilationeicuius ipfe Prstor iccirco co-
gnitioncfufceperatiquia iuris eft, nonfadi.Toties igitur
exceptiones,replicationes, duplications, triplicationcs,
ceterjq; multiplicationes & altercations perfcribentur,

374 Franc.Hotom. in lin Lib.

quoties in facto confident: cum actio fola, qug propte A Fideiufforibus non datur.  ] Sequitur vi . Ex bonornm
rea mdicii fundamentum eft, fit iuris. ceffione debttorts, fideiufiori non datur exceptio. Cu-

Exccptio reo cnmpcters, nift perfona ipfius ita co¬
lt meat , vt eius omnino propria fit,fideiuJJori
etiam conceditur. l.vij. D.de except.

II. Exceptiones autem quibus debitor de-
fenditur, plerunque accommodari folent etiam
fideiufloribus eius,& re die: quia quod ab ijs pe-
titur,id ab ipfo debitore peti videtunquia man-
dati iudicio redditurus eft eis, quod ij pro eo
folucrint. Qua rati one, & ft de non petenda pe-
cunia padtus quis cum reo luerit: piactiit perin-
dc fuccurrendum efle per exceptioncm padti
conuenti illis quoque, qui pro eo obligati funt,
ac ft etiam cum ipfis padtus diet, ne ab eis ea pe_
cunia peteretur. Sane qutedam exceptiones non
folent his accommodari. Ecce enim debitor, fi
bonis fuis ccflerit, & cumeo creditor experia-
tur: defenditur per exceptioncm, ft bonis cefle-
rit. Sedha:c exceptio fideiufloribus non datur:
ideofcilicet, quia qui alios pro debitore obli-
gat,hoc maxime profpicit, vt cum facultatibus
lapfus fuerit debitor, posfit ab ijs, quos pro eo
obligauit, ftiumconfeqiii.

Vlerunque accommodari folent.]  Enunciatio I. Deblto-
rum exceptiones plerunque fideiufloribus eorum accom -
modantur.l.exccptiones,7-D.deexcept.vbi Paulusait, C
exceptiones rei coherentes etiam fideiufloribus compe-
tere:veluti,rei iitdicats,doli mali,iurifiurandi.at eas qua:
perlome cohsrent,non tranfiread alios. veluti quam fo-
cius, vel parens, vel patronus,vel maritus habet,fifo-
lidum foluere poflit. Atqueilludeft quaproptervocem
£ Vlerunque  ] interiecimus.

Quia quod ab i/spetitur.]  Sequitur 11. Quod a fideiuf-
fore petitur , ab ipfo reo peti videtur. I. fi aiienam, 19.&
alibi fiepe.C.de fideiufinam olim fideitifl'orem etiam ante
reum principalem conueniri ius erat.

Mandati iudicio redditurus. ]  Sequitur m. Quod fide-
iuflfor foluit,id ei reus reftituere mandati iudicio cogitur
l.mandati, 14. C. de fideiufl’. 1. qui fideiufl'orem , & Lex
mandato. D. mandat, quippe cum tacite mandaflereus ei
videatur vt foluat.J.indebitam, 47.D. decond.indeb.

Etfi de non petenda.  ] Sequitur 1111 . Padum cum rep
conuentum ncab eo peteretur, etiam fideiuflbri exceptio
nem parit.l.fi quisreum, 5:.D.de lib-legat-Lquod didum D
eft,3 2. D.de pad.vbi Paulus ait: Quod dicitunficum reo
padum fit, vtnonpetatur, fideiufiori quoque competere
exceptionem.-propterrei perlonam id placuifle, ne man¬
dati iudicio conucniatur. Caufe conftitudo: Cum credi¬
tor pepigiflet ne a reo petcret, poflea fideiullorem con-
uenit. lntentio fideiufforis: Padum ne a reo peteres mi hi
prodeft. D. Non prodeft. Q^. An profit. R. Qiiia nonii-
natim cum eo pepigi, & non tecum : & pepigi in perfo-
nam. Padaautem mteraltos conuenta, alijs non profunt.

F . At inutile tuum padum eflet: mandati enim iudicio
exigam ab reo. Dilceptatio ex contrarie fcriptis nata eft:

An padum cum reofadum iccirco fideiufiori prodefl'e
debeat,neirritum inaneqjflt.

Si bonis fids cejferit.]  Sequitur v Debitori qui bonis
ceflfit,exceptiobonorum ceffionisconceditur.l.4. & palf.

D deceff. bon. vbi lurdconfulti docent, eumqui bonis
ceffit, pofl'e quidem poftea conueniri, fi quid poftmo-
ditniacqnifierit: fed tamen eius habeudam rationem, ne
inopia prematur.

uisrei ratio ex caufe conftitutione mtelligetur. Inten-
tio.Debes mihi centum. d.  Nondebeo. Q^ An debeat.
R. Quia fideiubere, eft fpondereeum cuicreditur, ido-
"neum efle cui credatur, & locupletem debitorem : ac ni
eiufinodi fit,eius obligationem fufeipere. cum autem
fideiufsi, Jocupleserat, neque fpopondi ilium perpe-
tub locupletem futurum.F. Into fideiubere eft, euentutn
omnem crediti prafttare; neque tantum concradus tem¬
pore rede collocari pecuniam aflirmare, verumetiam
in omne tempus periculum eius in fele recipere. Dilce¬
ptatio exvcrbiambiguitatefluxit: An qui fideiubct,non
tantum de contradus tempore, verumetiam de omm re-
liqua temporis fpacio promittere videatur. Et Infti-
nianusrefpondet, hanc eorum qui fatifdato credunt,
mentem & voluntatem die.

Hoc maxime projpicit.]  Sequitur vi 1 .Fideiuflorum obli
gatio in fubfidium debitoris fortunis omnibus euerfi
mliituta eft.

D E I Ts^ T E \ D I C T I S.

T I T V L Y S. X.

Tranfitio ad interdiUa,qu.t conceptis verbis a Tree
tore ad aliquid vel iubendnm, vel vetandum
in caufis prrefertim poffeffio-
nis pronunciabantur.

I. Sequitur,vt di/picianms de interdidfis feu
adlionibus, quteprohis exercentur. Erant au¬
tem interdida , forma: atque conceptiones
verborum, quibus Prretor aut iubebat aliquid
fieri, aut fieri prohibebat. quod tunc maxime
iadebat, cum de pofl'efsionc, aut quafi pofl'efsio
ne inter aliquos contendebatur.

Interdicere in inre Ciuili Temper equidem exiftimaui
antchac idem efle quod prohibere. non tarn quia de
aqu* & ignis tnterdidione,deq; prodigo Cut bonis inter-
dici folet,freques in libris noftns riietio eft.’quam quia di
lucide fiueVlpia. flue qutuis alius, vnde is locus in hunc
tr,i datum relatus eft, paulo poll his hoc cofirmat verbis.
Sunt tamen quiputent proprielnterdida ea vocari, q ux
prohibitoria funt:quia interdicere eft denuciare,& prohi
bere. Verumcu liac totade Interdidisdifputatione pau¬
lo attetiusin Pandedis noftriscofiderafse, facile  animad
uerti eaverbi fignificationecii Interdidorii vfu&natu-
ra minime conuenire. quippe cum innumera fint, qui-
busno tantu nihilprohibeatur,verumctiaaperte,diferte,
nominattmq; iubeatur. veluti ,ciim Praitor vel teftamen-
ti tabulas,vel lib.eril homine,vel liberos alicuius exliiberi
iubet : item cum cum qui vi aut metu quid fecit, opus rd-
ftituere: vel eum qui quid alienutyi alterive obligatum
posfidet, lllud reftituere: aut eum qui vi aliquem de fuo
deiecit, reftituere deiedum iubet.n?m Interdicere bis fn
locis pro vetare ac prohibere interpretan,nulJa omnino
ratio eft. Quarc quid mihi accurate harcofnniaconfide-
ranti in mentem venerit, aperiam: neque tamen qttio-
quam effirmabo, fed dum ernditior aliquis lubtilius ac
certiushac dere difputet, modefle& verecunde tneam
fententiam explicabo. Redijtigiturinmemoriam ,qtiod
apud veteres Grammaticos aliquando’ Jegeram , particu-
lam [ Inter  ] nonnunquam ab Antiqtns augendt & am-
plificandt caufa vfurpatam fuifle: velutietirn dictmusln-
terficere, Interimere, Internecio. Siqunlem Donatus in
illud Tereiiti;, C. Quis homo iftuc? P. Dautis. C. Da-

uus? P-Intertiirbat.C. Quamobrem,&c- [ Inter,  ] in-

quit, mod6fingnificat,n6medujcriter. eft enim adauditia

particula,

particula, vt Interfeftus, Interemptus. Vnde etiam inter-
bibcreapud Plautttm veteres interprctantur, totumebi-
bere. Qua de caufa fufpicari cct-pi, decreta Prsetoris
certa,& , vt ita dicam, impcriofa ,ab antiquis Inter¬
difta nominata efle • Verum aflenlionem meam tandiu
fuftinui ,dum illud in edifto Pratoric, Vt in flum. pub.

J.i. apud Vlpianum animaducrti, quod mihi dubitatio-
nem oronem fuftulit: [ Item, ft per Uctim ,foJ]am, Jiagnum
publicum nattigare liceat , ititeriicam . ] Quo in loco in-
terdicere, perlpicue pro decerncre & imperare pofitum
ell'e , nemo, vt opinor, non videt. Qua cum ita fe ha-
beantj facile in earn opinionem adduftus (iim.vtexi-
llimem omnia quidern Pratorum iufl'a & iniperia gene-
raliverbo dccreta nominata efle. Verum docendi cau¬
fa , vtifemper Iurifconfulcorum mos fuit, ea Interdifta
vocata efle,qua ijs de rebus interponi folcrent, qua
cum priuata non client, indicis priuati hominis arbi-
trio difeeptandx non client, fed Magiftratus imperio &
cognitioni relinquenda. Earum autem, lirem otnnein B
paulo attentius confideremus , tria video clfe genera.
Suntenimalia lacra & religiofa,aliapublica:aliade
vi,qua quidem in poflesfionum controuerfijs velfafta
elfetjVelnefieret cauenduin videretur. Nam priuatas
ad res ,& rei familiaris controuerfias, aftiones accom-
tnod.uafunt. Atfiquisin loco vel facro,velreligiofo,
vel publico, velutiflumme autripa, quid fecilfct, quod
eius loci in ius imminueret: itemfi qua vis in pacata &
libera ciuitate committeretur , aquum fuit, Pratorem
ipfum jimperiumfuum interponerc . Qua de caufa ciim
alia decreta Prgtoris iudicio & prudentia pro re nara
concipienda relifta client: turn liac digna vila funt, qua
non modo certis verborum formulis conciperentur, &
vti concepta eranta Protore pro tribunali pronuncia-
rentur, verumetiam totidem verbis in ediftum referren-
tur, ediftique Pretorij pars quadam elfent: vti patet ex
l.i.C.de interdift. & omnibus inferiptionibus libriPan-
deftarum 43. vt iam quae inter aftiones & interdiftam G
turn fimilitudo , turn differentia (it , exiftimare aliqua
cx parte poffimus . Nam ex vtrifque formula certa
conceptf^ue in ediftum Pretoris relate fuerunt : ex
vtrifque iudicia recuperatona nafeebantur : interdum
etiam conftituebantur. vnde ilia in edifto vnde vi&dc
vi arm. [ Vnde tit ilium deieciJH, de en quod ibi turn ha-
btttt , &c. indicium dabo.  ]&i. i.D.Nevis fiat ei: Si quis
dolo malo feccrlt, &c. in euin in faftum iudicium dabo.
Qmnetiam videmus frequenter id quod paulo ante In-
terdidum appellatumeft, continue poll modo Aftio-
nem, modo Indicium appellari: vtin l.isqui,i.f. li fun ¬
dus. D. quod viaut cl. Ipfe vtile interdiftum habebitj,
fed earn actionem praftare cogetur. Verum hoc ita Ta¬
pe occurrit, vt plura hoc loco exempla commemorare
nihil needle: fit prafertim cum VIp.in l.aftionis, 3 7.D.
deoblig.&aft. fenbat, Interdifta etiam Aftiomsver-
bo contineri. qu.ppectim quadam eiulmodifint, vt ni¬
hil quod fciam,ab ijs ediftis diflerant, quibus aftiones D
conftituuntur. cuiulmodi illud eft: [ 2\[e viS  fiut ei, occ.  ]
nam vt aftionum formula ex alijs ediftis conllituebatur,
fic etiam hoc iudicium ex illo edifto concipietur. [
pateret]  Sempronium dolo malo feciffe, quominus Ti-
tiusin bonorum pofleffione fit, turn quantiea res erit,
ilium damnato. Vtfi quis quareret, qua de caufa illud
interdiftum appelletur , ahamafterre nullam poffimus,
quam quia de polleflione cauetur . Cgtera igiturvidea-

mus Bx vtrifque fponfiones ttebant. itaque Quintilia-
nus l'ibri 7. capite j. fic feribit: Quoties tamen.pote-
rimus.efficiendum eft , vedere quoque benelentiat in¬
dex. Sic enim iuri noftro libentius indulgebit: vt in Ipon-
fionibus quaex interdiftis Hunt, etiam li non proprieta-
tis eft quaftio, fed tantiim pofleflionis •' tamen non folurn
poffedilfe nos, fed etiam nottrum pofledifl'e dicere opor-
tebit. Atque hac quidem inter Aftiones & Interdicts
fimilitudo clt: differentias autem has fere animaducrti.
nam aftiones rcrum funt priuatarum, vt paulo ante dice-
bamus, & ad rei familiaris negocia pertinent: Interdifta

? 7f

vero publicarum rerum funt. Aftiones funt formule qui-
bus Pretor iudicem conftituit, eiquede life conteftata
iudicandi forniam prfferibit: Interdifta, formulg quibus
Pretor folus ac fine conftituto iudicio, de re adfe delata
pro imperio decernit. In lifts Pr£tor iudicibus imperat,
vt de fafto cognofcant: in his litigatoribus imperat, vel
vt ne vim faciant, vel vt reilittiant, vel vt exhibeant. in
illis index priuatus homo cognitoreft; in his Prgtor
ipfe. in illis de proprietate, aut obhgationibus: in hisde
polleflione difeeptatur. Quibus de caulis muItofatius&
preftabilius eft mterdifto agere, quam aftione vti. Nam
( vti feribit Caius in 1 .14. D.de rei vindic. ) Is qui delti-
nauitrem pctere,animaduertere debet, an aliquo inter-,
difto poffit nancifci pofleffionem: quia longe commo.
dins eli ipfum poflidere, & aduerlarium ad onus petitoris
compellcre, quam alio poffidente petere . Sed iam hac
derefatisdiftumfit. Nunc illud feire oportet, przeifa
quadam loquendi confuetndine faftuni efle, vtvulgdln-
terdiccre vfurpeturpro Interdifto vti, certare, conten¬
dere- Iulianusl. 6. D.ne quid in locopubli. £i qui hoc
interdifto experitur ne quid in loco publico interdicat^
nihilominusprocuratoris dandi ficultaseft. Vlpianus 1 .
3. §. 5. D. vti poffid. Labeo quoqueleribit, ex aedibus
meis in xdes tuas proieftum habeo. Intcrdicis mecum,
fi eum locum poffideamus quiproiefto ttgetur, an quq
facilius pollim retinere pofleflioncm eius pofleflionis in¬
terdifto tecum ,ficutinuncpoflidetis£deseas,&'c. Item'
in Li. §.2i. D. deacquir. quod.&eft. Item I. 3 .§.4.D.'
quod viaut ciam. & alijs locis innumeris. Fabius lib. 3.
cap.d.Nondebuiftiinterdicere, fed petere: Anreftc in¬
terdiftum fit ambigitnr : it?tft, Non debuifti interdifto
vti, fed aftione. anrefte aftumiit interdifto ambigitur.

j!ciiambus quee pro his exereentur.  ] Enunciatio I. In-
terdifto.rum lqco quadam aftiones luftiniani tempore
excrcebantur . Qnod idem infra , §. poftremo in-
culcatur.

forms: atque concept tones verborum .  ] Sequitur ij.  In¬
terdicta certis verborum formulis conftabant. Id quod
cx lingulis fere capitibus libri Pandectarum 43. cuius
licet ammaduertere. Neque verohbc mirum eft,cum
fatis conttct , quicquid in iudieijs ageretur , id certis
conceptisque formulis agi felitum fuifle . Sed queri-
poteft , quorfum attinebat in definiendo verbo tftud
addi, quod ad rei naturam explicandam nihil oninino,
vel certe minimum pertinebat : Videamus ergo , a»
propinquius repett genus poflit: fi dicamas Interdictum
efle decretum Prptoris. quoniam ( vt luperius docui-
mus ) Decretum generaie nomen eft earum rerum
omnium , quas Pretor pro imperio & poteftate con-
ftituebat .

jiutiubebtitfieri,nutprohibebnt.']  Sequitur in. Inter-
diftorum partim ad iubendum, partim ad prohibendum
pertinebant.l.i .D. eod. Sed hac de re pofterius paulo
commodius explicabitur.

De pofjefjione , aut quafi pojjefjione .  ] Sequitur 11I I .III-
terdictorum vfus ad pofleflionis & quafi pofleflionis cau-
fas maxime pertinebat. poflideri autem dicuntur res
corporales.l.3.D.dc acquir. pofleff.Incorporales enim
proprie poflideri diet non poflunt, cum federe in ijs
non poffimus. itaque quafi pofl'effio carUin dici folet.
Caufa autem cur ad caufaspofleffionum interdicta ma¬
xime pertineant,hec videtur effe: quia tametfi de re¬
bus turn diuinis, turn publicis etiam interponerentur ,
tamen frequentius& crebrius depoffeffione iurgiana-
feuntur quam de alijs. Cumigitur vrbani Prxtoris of-
ficiumfitvidere,ne in pacata&ltbera ciuitate vis fiat:
refte& ordineftatuit ipfe his in rebus fuas partes inter-
ponere: cum in caulis proprietatis, vbi de pofleflorc iam
conflat ,fine periculo delegari ad priuatos indices ne-
gocium & cognitio poffit.

jl i 2 Sunma

Inflit. Imp.Commentarius

{

V6

Franc. Hotom. in 11II. Lib.

Summa inter diet orum diuific, qua tripartita ett,ut

uel prohibitory, uel reshtutoria, uel exhibi-
toria fmutametfi prima proprie hoc no¬
mine, reliquagenerali uerboDe-
creui appellentur.l.i.D .eod.

II. Summa autem diuifio interdi&orum
hsec eft, quod aut prohibitoria funt, aut reftitu—
toria, aut exhibitoria, Prohibitoria funt, quibus
Prsetor vetat aliquid. fieri: veluti vim fine vitio
posfidenti, vel mortuum inferenti, quo eiius
eratinferendi: vel infacro loco sedificari,velin
flumine publico ripave eius aliquid fieri, quo
peius nauigetur. Reftitutoria funt, quibus refti-
tui aliquid iubet: veluti bonorum pofleflori,
poftesfionem eorumqux quispro hxredc, aut
pro pofieflore posfidet ex ea hsereditate : aut
cum iubet ei qui vi de poffesfione fundi dcieftus
fit, reftitui poffesfionem. Exhibitoriafunt,per
qua: iubet exhiberi:veluti cum cuius de libertate
agitur : autlibertum, cuipatronus operas indi-
cere velit: aut parenti liberos, qui in poteftate
eius funt. Sunt tamen qui putent, proprie intcr-
difta eavocari, qua:prohibitoria funt, quia in¬
ter dicere eft denunciare & prohibere: reftitu-
toria autem & exhibitoria, proprie decreta vo-
cari.Sed tamen obtinuit, omnia interdida appcl
lari, quia inter duos dicuntur.

<

Hac eft, quodaut prohibitoria.  ] Enunciatio I. Summa
interdidorum diuilio tripartita eft.-vt vel prohibendi,vel
rcflituendi, vel exhibendi caufa interponatur.l. i .§.1 -D.
de interd. vbi Vlpianus hoc amplius adiecit, nonnulla
etiam mixta effe, qus& prohibitoria funt, & exhibito-
sia. Sedmirum eft, hanc primo loco diuifionem tradi,
qua; rei naturam & fubllantiam non attingit, fed eius ac¬
cidentia duntaxat, nimirum verborum formani. Videa-
tnus ergo, ne multo melius Vlpianus fecerit, qui in d.l.i.
interdida lie  diuific : vtalia derebusdiuinis, alia depu-
blicis, aliadepofl'eflionibusinterponerentur. Hacenim
diuifione Interdidorum materia & vis prsclare traditur,
vtqua in re ilia verfentur, & qua de caufa inftitutafint,
intelligcre poffimus.Prsterea difputari fubtiliter fic pof-
fet,hanc diuifionem Don tripartitam,fed bipartitam efle.
quoniam ( vt proxime dicebamus ) Interdidorum alia
prohibendi, alia iubendi caufa comparatafunt. Iubetur
autem aut reftitui quid, aut exbiberi. I

Prohibitoria funt, quibus  .] Sequitur It. Prohibitorijs
interdidisPrattor turn vtitur,cum quidfieri vetat.Itaque
in Interdidorum formuliseam vocem vfurpari fa:pevi-
demus,qnaTribuni pl-in intcrcedendo vtcb ;ntur,[»e»#.]
veluti, v«']posfidetis,quo minus itaposfideatis, vnn fieri
veto.Quanquam intclligendum eft, qusdam non verbo,
fed re ac fententia efl’e prohibitoria, cuiufmodi illud eft
ipl.i .D.ne vis fiat ei, &c. Si quis dolo malo fecerit, quo
minus,&c,in poffesfione fit,in eum iudicium dabo.

Vim fine vitio pcjfidenti.']  Significat interdidum Vti pof
fidetisjde quo poftea planius explicabit. Sine vitio autern
hoc fignificat, Nec vi, nec clam, nec precario.

Mortuuminferenti.']  Significat interdidum Demortuo
inferqndo, quod in aliorum ordinem fub libro 43. non
referturifed infinclibrivndecimi,his verbis: Quo quave
illi mortuum inferre inuito tc lus eft , quo minus illi co
cave mortuum inferre & ibi fepelire liccat,vim fieri veto.

In ]oc.ftc.tedificari.~\DC  quo in 1 .& pafl.D.ne qd in Jo.fac.

In flumine public o.~\  i>e quo fub tit. de fluminibus.

\ IfeftitP.toriafunt, quibus reftitui .} Sequitur n t. Rtfti-
tutoria interdida, cum quid reftitui Prstoriubet,mter-
ponuntur.d.l.i.Qua decaufa itafemper conceptafunt,
vt verbum [ refiituas ] addstur. veluti, Quod precario
abiliohabes,id eireftituas. Intelligendumeft autem,
Reftitutndi verbmn duas ad res pertinere. aut enim re*
reftitui iubetur,aut opus.Res,velut in ijs quorum cxem-
plum hoc loco Iuftinianus profert: Opus, velut in 1II0
Dc fluminibus. Quod in flumine publico ripave eiusfa-
dum habes, reftituas.l.i .in fi.D. eod. vbi Vlpianus, ic-
circoait hoc interdidum effe reftitu torium- luberiefiim
eum qui quid;fadum vel immiffum liabet, reftitucre
quod habet.

V eluti bomrum pofteft'orid]  Significat interdidum Quo¬
rum, de quo proximo §. copiufius explicabit.

Qui vide pofteftione .] Apparet fignificari interdidum
Vndevi, cui explicando alius poftea locus aptior de-
ftinatuseft.

JJ Exhibitoria funt.  ] Sequitur 111 r. Exhibitoria inter¬

dida, cum quid Praitor exhiberi iubet, vfurpantur.d.
l.r.eodem. Quapropter illud verbum addifolet e  x-
h 1 b e a  s. veluti, Quem liberum dolo malo retines,
exhibeas. Sed hoc loco qusftio exoritur, quid inter
Adionesadexhibendum & Interdida exhibitoria inter
fit. Et refpondemus hoc interelfe,primum quod ill.* rei
priuatae funt, & quod cuiufque priuatim intereft perfe-
quunturilnterdida verb ad homines liberos,eorumque
ftatum pertinent. Itaque Cains in l.fi liber,13-D.ad ex-
hib.Si liber homo,inquit, detineri ab aliquo dicatur,In-
terdidum aduerfus eum qui detinere dicitur, de exhi-
bendo eopoteff quis habere, nam ad exhibenduni adio
ad earn rem inutilis videtur: quia hare adio ei creditur
competere, cuius  peculiariter intereft. Itaque nonad-
ueriaturl.deeo,i z.D. eod. vbi Paulusair, de eo exhi-
bendo quem quis in libertate vindicare velit,huicadio-
ni locum elk poife. hoc enim in fauorem libertatis con¬
tra iuris regulas Paulo viaeri exiftimare poffurnus. In¬
telligendum eft tamen, interdidum vttumexhibitorimn
reperiri,quodad caufam rei priuats penineat: nimi
rumdetabulis exhibendis. nili forte ( quia publics in¬
tereft teftamenta proferri,qua decaufa publicum indi¬
cium lege Cornelia teftamentaria comparatum eft)ui-
ci pefsit hoc quoque, non tarn priuata?,quam publics rei
die Vtcunque fit, Vlpianus in I.3.§.6.D.ad exhib.fcri-
bit: Si quis extra hasredem tabulas teilamenti, vel co-
dicillos, vel quid aliud ad teftamentumpertinens exhi¬
beri velit, per hanc actionem agendum non effe: fed per
interdicta in hancrem competentia. Secunda differen¬
tia hsc eft, quod actiones ad exhibendum competunt
ijs, quidereiproprietate adurifunt.l. 1. & l.^.g.z.eod..
Interdida verb non adproprietatis, fed ad polieisionis>
controuerfias pertinent.

De cuius libertate agitur. J  Significarur interdidum de
liomine Jibero exhibendo, quod turn  erat neccflarium
ciini Jiberafis caufa iuftituenda erat, & vindicite fecun-
dum Jibertatem dands.

Autlibertum cui patronus.  ] Quam ad rem idem intcr-
didum comparatum eft.

Aut parenti liberos.  ] Cuius rei caufa illud interdidum
inlhtutum eft, de quo tradatur fub tit. meliberkexhib.

Proprie interdiSia ea vocari.']  Sequitur v. Interdida e»
demum proprie videntur, qua; prohibitoria funt. Qua de
re fuperiusdifputauimus.

Sed tamen obtinuit omnia interdiSa appelian. ]  Sequitur
vi. Omnia decreta qua: inter duosdicuntur,communt3
eonfuetudine Interdida nominantur. Quod tameaab-
furde dici lampridem docuimusiquid enim li pluresquam
duolitigent? Quarevel [ inter dwoj eorngendumdice¬
bamus : vt hoc Prstoris decretum & indicium quod ex
fponfione fcquetur inteiligamus : vel [ imerdiatmur  J
vno vei bo,vt fenius hie diet, Quia omnia interdiciurtur,
id eft , in omnibus interdicitur,[in omnibus interdido
agitur, non minus quamin prohibitorijs omnia per ad-
uerfarios interdicuntur.

Secunda

Inftit. Imp. Gommentarius.

Secimda interdictorum dittifio tripartita, utuel adi-

pifcendx, uel retinendct, uel recuperandeepof-
ftjjioni dentur: & deinterdicto Quorum
bonorum.l.ij.eod.&l.i. Qitor.bon.

III.  Sequensdiuiliointerdictorumhareeft:
quod quajdam adipifeendte poftesfionis caufa
comparata funt, quatdam retinendie, qiuedam
recuperanda:. Adipifcenda poifeslionis caufa
interdiCtum accommodatur bonorum poffef-
' fori j quo dr appellatur, qjvorvm bono-
r  v m  , eiusque vis & poteftas hate eft: vt quod
ex ijs bonis quifque, quorum poifeslio alicui
data eft,pro haerede aut pro pofl'eifore posft-
deat: id ei,cui bonorum poifeslio data eft, refti-
tueredebcat. Pro haerede autem posiidere vide-
tur,  quiputat fe hseredem efl'e. Pro poffdfore is
posiidet,quinullo iurc rem haereditariam, vel
etiam totam htereditatem, feiens ad fe non per-
tinere, posfidet. Ideo autem adipifeendar po,C-
fesftonis vocatur interdiCtum: qdiaei tantiim
vtile eft, qui nunc primum conatur adipifeirei
poflesfionem. Itaque ft quis adeptus poiTesfio-
nem, amiferit cam: hocinterdiCtu ei inutile eft.

Qwedam adipifcentU pojfeffionts caufa. j  Enunciatio.I.
Interdida depofleffione vei adipilcend®, vel retinend®,
vel rccuperand® illius caufa iaterponuntur. 1.2. §. ha»c
autem. D.eod.vnde intelligimus, hanepotius fubdiuifio-
nem efle, quam diuifionem. nam cum interdidorum alia
adresdunnas,aha ad publicas, alia ad poifeffionem per-
tineant: h®c poftrema vel acquireod®, veldefendend®,
vel repetend®, illius caufa proponuntur. neque quic-
qhatn in rerum natura quartum reperm poteft. tametfi
qusdam mixta funt, vt poftenus exponetur. Neque verb
nobisaduerfatur quod Vlpianus in l,i. §. 2. D. vti posfid.
lcribit, Pedium dicere omnern de polfesfionecontrouer-
fiam aut eo pertmerej vt quod non posfidemus, nobis re-
ftituatunaut ad hoc, vt retinerc nobis llceat, quod poC-
fidemus.non enim propterea bipartitam diuifionem faext:
quia Reltiruendi verbo etiam earn poflesfionem comple-
&itur,que nunc primum acquiritur.

'jiccomnudaturbonorumpojj'ejjori.]  Sequitur ii.  Inter-
diftum quorum bonorum adipifcend® pofiesfionis caufa
comparatum eft.d.l.2.vbiPaulusait, adipifcend® poflef-
fionis interdi da efle,qu£ competunt his qut ante non funt
nacti poflesfionem.

Quod ex ijs bonit quifque.]  Sequiturni. Cui bonorum
poflesfiodata eft, per hoc interdidum earn poflesfionem
adipifcitur.l.i.D.quor.bo. vnde intelligitur, treshuiufee
negocij gradus eiTe.Nam 8c in edido Pr*tor poflesfionem
pollicetur, 8c ex edido earn pro tnbunali dare folet: 8 c
poftremofi ea penes alcerum eft, iabet cum reftituere-
quod cum ita fit, patet bonorum poflesfionem a Pr®tore
datam non facti efle ,  fed iuris: ideft Pr®torem dantem
ex edicto bonorum poflefsionem, ,non reuera, 8c, vt
vul^us loquitur , de fado earn tradere: led ins duntaxat
&audoritatem ac poteftatem obtinendi. At hoc inter¬
ditto res ipfastradl. quod planisfime confirmatur in l.i,

C. quorum bonorum . Notandum pr®tereaeft, quod Vl¬
pianus ibidem tradit,hoc interdidum non ad fingulas res>
led ad bonorum vniuerfitatem pertinere.

'Proheerede autem po/Jidere.]  Sequitur I III.  Proh®re-
de posiidere dicitur, qui fe putat h®redem efle 1. pro h®-
rede, 11 .D.de h®red. petit, hoc eft, qui iuftam 8c legiti-
marnexiltimandicaufam habet. vt L nonfolum , 33. §-i•

D. de vfurpat.

PropopjJore autem.]  Sequitur v. Pro poflefforepof-

? 77

A- fidere dicitur, qui feiens tuillo ittre rem posfidet.d.Lpro
h®rede. vbi Vlpianus ait,  cum efle qui interrogatus cur
pesfideret, relponftrrus fit, quia posfideo: nec contendet
iehsredem vel per mendacium, necvllam caufam pof-
fesfionis posfit dicere.

Inmdi&umei inutile .eft.]  Sequitur vi. Quorum bo¬
norum interdidum ei qui poflesfionem femel adeptus
fueritnondatur.d.l.i.

Interdiffum Saluianum comparatum eft adipifeer.-
dx pofiesfioni earum rerun/, anas colonies pro
mercede fundi oppigneratcus posfidet.
l.i . 0 . de iv.tcrdifl. Sal.

111 1 . InterdiCtum quoq;,qnod appellatur
Saluianum, adipifeends pofteslionis caufa com-
B paratum cfticocj; vtitur dominus fundi de rebus
coloni, quas fibi pro mcrcedibus fundi pignori
futuras pepigilfet.

jtdipifeend* poffejftonis caufa.]  Enunciatio I. [nlerdi-
ctum Saluianum adipifeend® poli'esfionis caula compara¬
tum eft.l.s.D. eod.&l.i. D.d'eSaluia. ituerd. ex quo mi-
.telligi poteft,rerum oppignerataruro poffesfionemnun-
quama coJonotraditarrtfundi dominofuiflg..,

De rebiu colont, quas fibi pro mercedibeti.]  Sequitur 11.
Saluianum iriterdxduni’acAes a colona pro furidi, nier-
cede' oppigneratas accdmmodatum eit, d.l.i .D-.de Saluiai
■interd.&i.i. C. de precar. Vndedntelligitur, hocintes!-
didumaduerfiisfoiumcolouum polfefloretp.dar;i,quail,
his conceptum verbis fuiflet [ qu,i m illi mercedis caufa
tppignerafti, quade'r'edgitur, idiUireftituds.  ] Quod cerfc
iuraoptimo a Prstore inftitutum eft, vt quod credito-
C ribus oppigneratum effet, eiusreifia debitore frauda-
rctur , illi poflesfio decerneretur. Itaque rede etiam Iu-
rifconfulti ftatuerunt, vt quamuis hoc interdidum ob
res coloni inftitutum elfet ,vtihtaris tamen caufa etiam
ob alias res a quibufuis oppigneratas concederetur . Sed
qu®ftio exoritur hoc loco,qu® obfeura videri folet, quo-
modoeiufdem rei nomine & Interdidum & Adioeom-
parata fint. namadionem Seruianam ad poflesfionem
rerum a colonis obiigatarum adipifeendam pertinere,
fuperiusdidicimusfub tit, Deadionibus. §. item Seruia-
na. Relpondendum igitur , interdidum aduerfiis ipfum
duntaxat colonum inftitutum efle. quod perfpicue tra-
diturin d. 1 .1. C. de precar. adionem autem non aduer-
fus colonum ( tametfi poftulari etiam aduerfiis eum pof-
fit, fed imperite: vti patet ex l.is, qui deftinauit, 24.0.06
xei vindic. ) verum aduerfus alios paratam efle •• in quos
coloni res fuas abalienarunt. 1 . 2-C.fivnusex h®red. 8c
l.Paulus, 1 2. d.  quib.mod.pign. Cuiusrei ratio, meo
iudicio, nequaquam obfeura eft. Fauorabiliorem enim
D domini caulam efle, cum colono agentis quam cum ex-
traneis, nemo non videt: quippe cum illecontraxerit, Sc
res oppigneratas posfideat: hi nihil cum domino negocij
gdferint, 8c (vtcredl par eft) ignorantes oppigneratas
easres fnifle ,easemerint. Caulam igitur inter dominum
8c colonum Pr®tor ipfe fufeepit. 8c quia®quius efl’e vi¬
det , earum rerum poflesfionem penes dominum quam
penes colonum efle, interdidum in earn fententiam in-
terponit. At cum ad extraneum res peruenir, nihil cauf®
elt ,quamobrem non ®quiusfit, apud euitif qui finevllo
dolorem emit, tantifper poflesfionem efle,quam apud
creditorem : dum ludicium conftitutum exerceatur.
Quarequid inter Saluianum interdidum , 8c adionem
Seruianam interfit, non difficile didu eft- Ulud aduerfus
colonum pofleflorem ,hec aduerfiis alios qui rem a cqui-
fteruntdatur. lllud deioia polfesfionc interponitur, in
hac etiam de rei proprietate agitur: vti fuo loco demon-
l’tratum eft. Ulud ad rerum vniuerfarum,hgc etiam ad fin-
cularum poflesfionem pertinet .

Ii 3 Interdi&a

37 »

Franc. Hotom. in II II. Lib.

Inter ditto, vtipoflidetis , & vtrubi, retmcndxpof-

fejjionis caufa comparata Jmt; vt materia,
contentionum quo propter pojfejjionis
(ommodum aut proprietatis litem
naJcuntur,tollatur,l.i.&pafi.

D.vtipofs. O vtrub,

V. Retinenda: poflesfionis caufa comparata
funtinterdida, vti possidetis, & v-
T R v b i: cum ab vtraque parte de proprietate
alicuius rei controuerfia lit: & ante quteratur,
vtcr ex litigatoribus posfidere,& vter petere
debeat. Namque nifi ante exploration fuerit,
vtrius eorumpoflesfio fit, non poteft petitoria
adio inftitui; quia & ciuilis & naturalis ratio
facit, vt alius posfideat, & alius a posfidente pe-
tat. Et quia longe coromodius eft,posfidere po-
tiusquam petere: idco plerunque& ferefem-
per ingens exiftit contentio de ipfapoflesfione.
Commodura autem posfidendi ineo eft,quod
etiamfi eius res noniit, qui posfidet,fi modd
ador non potueritfuam efleprobare: remanet
in fuo loco pofl'esfio. propter quam caufam,
cum obfcura funt vtriufque iura, contra petito-
rem iudicari folet. Sedinterdido quidem vti
possidetis, de fundi vel tedium polfefi-
fionecontenditur : vtrvbi verb interdido,
de reruin mobilium polfesfione.

IntcrdiBa vti poflidetis.]  Enunciatio I. Interdida Vti C
poflidetis & Vtrubi retinenda: poffelEonis caufa compa-
ratafunt.1.2. D.deinterd.item l.i,D. vti poflid. vbi. VI-
pian.ait, Interdidum vti poffuktis efle prohibitorium ad.
retinendam poffefliouem. namhuiusrei caufareddi,ne
vis fiat ei qui poflidet. Retinenda: autem pofleffionis gra¬
tia ea interdida comparata dicuntur, per qua: earn pof-
feffionem quam iam habemus, retincre volumusivti Icri-
bit Paulus lib. Sentent.j.cap.6. Sed rem effe taiem opor-
tet , vtpoflideri poffit. vt in d.I.i. §.pen. vel etiam quali
poflideri. nam etiam obres incorporalcshocinterdiduni
dari,conftat ex i.vlt.D.eod. Itaquecum defumoimmit-
tendo ageretur, relponfum ell hoc interdido vti licere.
].(icut,8.§. Arifto.D fi feruit.vindic. Vtrum autem natu¬
ralis an ciuilis poffeflio fit,nihil intereft.qua de caula
etiam fruduarijs & vfurarijshoc interdidum datur.d.l.
vlt. eod. Sed tamen videndum eft, vt reuera polfideant,
non vtteneant tantum.nam creditoribus in poffeflionem
miflisdari nonlolct.I.fi duo-3.§. creditoreseod. D

De proprietate alicuius rei.]  Sequitur 11 • Hac interdi-
£ta cum de proprietate Jis inftituitur,& qusritur vter
poflidere debeat,interponi folent.d-l.i.§.2.vbi VIpianus
ait, fi inter iitigatorescontendatur, vter poflideat, quia
akeruterfemagis poflidere affirmat, turn ad hoc inter¬
didum remittendos effe. Eodemq; locus ille Feili Pom-
peij pertinet, quern emendatumfiiblcribemus. Poffeflio
eft ( vti definit Gallus Aelius )  vfus polfidendi agri, aut
jedificij, non ipfe fundus aut ager. non enim polfesfio e
rebus qus tangi poffuntdedqui dicirposfideri res,is,vcre
poteft dicere. Itaque in legitimis adionibus nemo ex ijs
qui litigant,poffesfionem fuam vocare audet; fed ad inter¬
didum venit, vt Prytorhis verbis vtatur: Vti nuncpof-
lidctis oum fundum quo de agitur, quod nec vi, nee clam,
nec precario alter ab altero poslidetis, ita posfideatis,ad-
jieriiis ea vim fieri veto.

7 {pnpotefipetitoriaaSiio.]  Sequitur ill.  Adio in rein
priusinftitui,quam ccrttis poffeflorfit, non poteft.l.ordi-
carij, i 3.C. de rei vindic.l.3. C.deinterdift,l.fi quis. C.fi.

A regund.l. exitus. D.de acq.pcff. Itaque VIpianus in hi .•§.
j.D.vtiposfid. fcribit, adionem nunquam poffeflori dan.
quippecumei fufhciatquod posfideat. Prius autem effe
oporteteuni vnde petatur, quam quispetitionera fuam
inftituat,Nam ( vt idem feribit in l.tfi.u.de indid. ) inter
Jitigantes non aliter Jis expediri poteft, quam fi alter pe-
titor,alter polleffor fit: eileenim debet qui onera petito-
ris fuftineat,& qui commodo pofllfforis fungatur.

Vt aliuspojjideat. ]  Sequitur 1111. luadione in rem
vnuni petkortm, akerum poUeifoiem conftitui oportet.
d. J. inter litigantes. nam adio in rem eft, qua quis rem
luam alterius poflesfiqoe in dominum /hum vindicat.

I.onge commodius eji poflidere.  J Sequitur y.  Poflefforis
multdnrelior quam petitoris cdnditio eft. his, qui delli-
nauit, 25-D.de rei vindicatione.

li.tiamjt eimretim Jit.]  Scquiturvi. .Resapud poffcC-
forem, quamuis domim non fit, nifi ador fuam efle pro-
barit,relinquitur.hvlt. C.derei vindic- vbiImpp.aiunt,
B eum qui resalienas posfidet, licet ltiflam tenendi caufam
•nuliam habeat, non nifi fuam intentionem inipJcntiro-
ftituere compelli. quod idem traditur in 1.2. dt J-fruftra,
8.CdeJprobat.hncgantes,p.C.de oblig.& ad.lfiquidem,
p. C.deexcept.

Cum obfcura funt.]  Sequitur vi 1 • In obfcura caufa fe-
cundum pofldi’orem lis datur.d.l. 1 .C.de probat.

De fundi relatdium.]  Sequitur vjn, Interdidum Vti
poslidetis ad res immobiles, Vtrubi ad mobiles ohm
pertinebat.I.i .D.vti posfid.& I.i.D.vtrub. Itaque lie ilia
interdida concepta filnt, vt in priori adferiptum fit'[ ‘vti
.psffidetu , ] m  altero { vtrubi res fuit. ]  quali posfideri
proprie res immobiles dicerentur, mobiles vero efle
apud ahqucni.

Interdicto Vti pofjidetis olim 'pinethat, qui interdi-
cti tempore fine uitio ab aduerfario folo pojj'-
debat: Vtrubi uerd, qui maiore ami par
te.at mine qui litis conteftato tern
pore fic poflidet,utroq; uincit.
Li.utipojs.O l.i-utrub.

VI. Quorum vis ac poteftas plurimamin¬
ter fe differentiam apud veteresIi&bebat. Nam
vti possidetis  interdidto is vnscebat,
quiinterdidi tempore pofsidebat: fi modo nec
vi, nec clam,neeprecarionadus fueratabad-
uerfario pofiefsionem: etiam fi alium vi expu-
lerat, aut clam arripuerat alienam pollcfsio-
nem,aut precario rogauerat aliquem,  vt fibi
pofsidereiiceret. vtrvbi  verb interdido is
vincebat, qui maiore parte eius  anni, nec vi,»ec
clam,nec precario ab aduerfario pofsidebat.
Hodie tamen aliter obferuatur. Nam vtriuf¬
que interdidi poteftas ( quantum ad poflefsio-
nem pertinet) exsequata eft: vt ille vincat: & in
refoli, &in re mobili,qui pofiefsionem nec
vi,nec clam,nec precario ab aduerfario litis
conteftationis tempore detinet.

Qui interdidi tempore.]  Enunciatio f. Vti pofsidetis
interdido vincebat olim, qui rem nec vi, nec clam , nec
prccarjb ab aduerfario pofsidebat.hi .C.vii pofsid.& l.j.

& pafl'.D.eod. Vi autem ab aduerfario pofsiderc dicitur,
qui noivfinitpofsidentcm , co quod pofsidebat, vti arbi-
trioluo, Hue inferendo,fluefodiendo ,fiuearando,fiuc
quid xdificando, fiuequid omnino faciendo, per quod li
beram aduerlarij poflelsione no relinquat.hvim facit.i 1.
D.vndevi,& de viarm.Claaute polsidet,quicclauit ad-
nerfarium,nequc ei dcnijincia1Ut.l-3-S.vIfi D.quod vi aut.

Etiam

Inftit. I mp. Commentarius.

Ztiam ft alium  ] Sequitur n. In hoc intcrdicto vi, A
clam, precario ab alio quam aduerfario poffidere , nihil
nocebat.I. i .in fi. D.eod.vbi Vlpianus ait, verba hxc edi-
fti [ alter ab altero pofftdetis,]  eo pertinere, vt fi quis pofli-
det vi, aut clam, aut precarib: fiquidem abalio, profit el
poflcffio : fi verb ab aduerfario fuo, non debeat cum pro¬
pter hoc quod ab co poffidet, vincere, hasenim poflef-
fiones non proficere. lufta enim an iniuita aduerfus cx-
teros pofiefiio fit, in hoc interdidlo nihil refcrre . qua-
Jilainque enimpoffeifor, hocipfo quod poflelfor eft,plus
iuris habet, quam die qui non poffidet. Itaque fi vfutru-
ctuarius qni naturalem poUeffionem habec, deijciatur
ab alio qui fc fruftuarium contendebat, vel clam illo
alius mgrediatur, aut precarib accipiat, poterit quidem
frudluarius propter ademptam fibi pofleffionem hoc in¬
terdido aduerfus deiedorem vri: proprietartus verb, cui
nihil ademptum eft, non poterit.

Qut maiore parte anni .] Sequitur 111 .Interdido Vtru-
bi vincebatoltm, qui maiore anni parte vi, clam, preca- B
rioab aduerfario poflcderat.l.i .D.Vtrubi. Maiore au-
tem anni parte pofteditVe quis dicitur , etiamfi duobus
menfibus poflederitifi modo aduerlarius eius aut pau-
cioribus diebus ,aut nullis poflederit.l. maiore, i f 6 .  D.
de verb, fignific.

Vxiille ytincat .] Sequitnr iiii. Hoc tempore vtro-
quehoc interdido vincit , qui litis contettatx tempore
ab aduerfario fine vitio poffidet.d.l.i .D. Vtrob. vude hie
locus deferiptus eft.

Toffiiere dicitur non modo is , cuius nomine alius,

quamuis eius luri non fubieffus , poffidet: fed
& quifolo animo poffejjionem retinet.
namfolo animo retineri,non eliam
acquiri pojj'ejjio potefl.l.iq.

vi.ix.D.deacq.poJf,  C

VII. Pofsidere autem videtur quifque,non
folum 11  ipfe pofsideat,fed & fi eius nomine ali—
quis in poflefsione fit, licet is eius iuri fubie-
&us non fit,qualis eft colonus &inquilinus.
per eos quoque, apud quos depofuerit quis,
aut quibus commodauerit, ipfe pofsidere vide-
tiir. Ethoc eft quod dicitur, retinere poflef¬
fionem poftealiquemper quemlibet,qui eius
nominefit in poflefsione. Quin etiam animo
quoque folo  retineri poflefsionem placet: id
eft, vt quamuis neque ipfe fit  in poflefsione, ne-
qiie eius nomine alius: tamen fi non relinquen-
dae poflefsionis animo, fed  poftea reuerfurus q
inde difeefferit, retinere poflefsionem videa-
tur. Adipifci vero poflefsionem, per quos ali
quis poteft,fecundo libro expofuimus, Ncc
vlla dubitatio eft,quin animo folo adipifei pof-
fefsionem nemo pofsit,

Sed etft eius nomine.  ] Enunciatio I. Poffidere dicitur
etiam is, cuius nomine alius, quamuis eius iuri non fubic
ftus,poffidet.l. generahter,9.D. deacqu. poll, nam aim
PauLl.i.D. eod.lcripfiflet, acquiri poflefsionem per nof-
pietipfoi, item per feruum, & filiurn qui in mea poteftate
fit: turn Caius ibi ftatuit generaliter, quifquis omnino no
firo nomine fit in poflefsione, veluti procurator, holpes,
amicus, nos pofsidere videri. quod idem Celfus confir-
mat inl.quodmeo, 18. eod.vbi ait, pofsidere eum cuius
nomine pofsidetur: & procuratoretn aliens poflefsioni
niimfterium pratftarc.

Ter eos quoque apud quos.  ] Sequitur 1 1  . Pofsidere etia

V9

per depofitarium & commodatarium pofl'umus.l.qui vni-
uerfas,30-D.de acqu.poff.quod idem de frudluario, & co
lono,& inquiJino Vlpian. fcribit in 1 .6.§.i.D. de prccar.
Nam, (vt ait Alexander in l.i .Gcomman.de vfiir.)Qui
excondufto pofsidet, quamuis corpora liter tencat, non
tamen fibi, fed dominorei crednurpofsidere. Differen¬
tia ignur hate erit, quod Domimis pro fuo iure,colonus,
pro alieoo: ille tanquam dominus, hie tanquam vicarius:
ille pro fua poteftate, & in omne tempus, hie fiduciaria
opera & ad tempus pofsidet.

Kjtinere poffejjionem .] Sequitur in. Retinere poflef¬
fionem per quemliber, qui noltro nomine in poflefsione
lit,Spofliimus.d.l.generaliter. D.eod.

Solo quoque animo .  ] Sequitur i i  11. Pofiefiio etiam
doio animoretineri potefl.J.4.C.deacq. poll, vbi Impp.
fenbunt, licet poffeflio nudo animo acquiri non poflit,
tamen folo animo retineri pofle. Itaque Vlpianus in 1 .
clam,6.§.i. D. cod. Qui ad nundinas, inquit, profe&us
neminem reliquerit, vfqtie eo pofleffionem retinet, vtfi
du m ille a nundinis redit, aliqms occupauerit poUtffio-
nem,clam poflidcre videatur.

Id efi, yt quamuis ipje .  ] Sequitur v. Animo poffeffio-
nem retinere, eftfiedifeedere, vtreuertendianimusad-
fit.l.3*§. y .&l.clam,6.§.vlt.D. cod. Efi enim animo pof¬
fidere, ea mente & cogitatione elfe, vt pofleffio retinea-
tur, quamuis corpus abiit. Similiterque Cicero Philippi -
ca 11. dixit, Lentonem Cefenium cum fenatu nec animo
efle , nec corpore : quia nec prasferts aderat, nec animo
cum fenatu coniundlus erat. Mine Vlpianus in 1 .1 .§.
quod vulgbjD- de vi & vifym. fcribit, vulgo dici folere,
xftiuorum hybernorumque faltuum nos poffefsiones
animo retinere. nam ex omnibus predijs,ex quibus non
hac mente recedemus, vt omififfe poflefsionem vellemus
idem cfl’e .

Quin animo folo.']  Sequitur vj .Poffefsio acquirianimo
folo non poteft.l^.D. eod. vbiPaulusait, acquiri pofl'ef-
fione& animo & corpore- neque perfeanimo,autperfe
corporc.Cuius rei ratio ex 1 . i.intelligitur.vbi ide fcribit,
dominium rerum quod ex poflefsione nafcitur,originem
ex veteri vacua occupandi confuetudine manafle.ltaque
idem in 1 .8. illo tit. Quemaflmodum, inquit,nulla pot-
fefsio acquiri,nifi animo & corpore poteft: ita nulla amit
titur, nifi in qua vtruique in contrarium aiftum eft.

interdiffum vndevi,ei quidfundo deiectus efi,
quamuis d deiectore vi , clam, precario pof¬
fidere t, pojfefforemrekituit.
l.i.&pafs.D. vnd. vi.

VIII. Recuperanda;poflcfiioniscaufafo-
Ict interdici, fi quis ex poflefsione fundi vel
atdium vi deieftas fuerit. Nam eiproponitur in
terdieftum ynde  vi,  per quod is quideie-
cit, cogitur ei reftituere poflefsionem: licet
isabeoquiyideiecit, vi vel dam vel precario
pofsideat.

Si quis ex pofjefjione fundi .] Enunciatio I. Propter de-
iefiione ex funcio recuperanda: pofleflionis caufa interdi
ci folet.l.i .D.de vi & vi arm. vbi VJp.ait, Interdi drum vn
deviadrecuperandani pofleffionem inftitutum effe: &
nonadomnem vim pertinere, fed ad earn folam qua:
atrox. eft, & ad eos tantum qui de folo deiiciuntur. ita¬
que de rebus mobilibus non dari, cum ex ea caufa furtt

vel vi bonorum raptoruni aftio competat. Deiict autem
eum qui poffidet, flue ciuiliter, fine naturalxter poffi-
deat. nam & naturalem pofleffionem ad hoc interdictum
pertinere. Rurfus nihil intereffe,vtrum is qui delectus
eft, corpore an animo pofsidebat. iccircoque fi quis de
agro fuo, vel de domo procefsifl'et, nemine fuorum re-
® licto:

380 Franc.Hotom. in< Ilii Lib.

libto:mox reiicrtens prohibitusfit ingredi vel ipfum pre
dium: vel fi quis earn in medio itinere detinuerit, & ipfe
pofledtrit, vi deiebfus videatur: ademptam enim ei pof-
feffionerti,in quam animo retinebat, licet non corpore.
Atque hac quidem habtenus. lam vero illud fcicndum
ell, quod & VJpian.pafiim in d.l.i .fed praflertim in§. ex
interdifto, & Cicero in oratione pro Cxcina demon-
ftrant, vim in hocinterdifto duplicem efle,quotidianam
& armatam. Quotidiana vocabatur olim ea, qiiE & mo-
nbus fieri dicebatur, & a Gellio Fellucaria nominatur,
propter eas cautas, qnasin eius orat.commentarijs expo-
iiii. poftea verb fublatis illis formulis Si  ritibus, Quoti¬
diana difta eft in Pandebtis, cum quis fine coablis arma-
tis've hominibus de poflelfioncdeiebhiseft. Dupliciter
(inquit Cicero) homines deijeiuntur > autline coadis ar
matis've hominibus,aut per ciufmodi rationem ac vim .
ad duas diflimilesresduo deuinfta Interdibfa funt. in il¬
ia vi quotidiana nonlatis efle pofle docere, fe deiedum:
nilioftenderepoffit, cum polsideret, turn deiedummeid
quidem fatis eft, nifi docet ita le poffedifle, vt nec vi,nec
clam, nec precaribpolfederit. Hsc Cicero . Atquivl
armatadcieduseft jfinevlia exceptione fimplicitcrre-
ftitui ilibctur: vt illud non vno in loco demonlirat: (>n-
de tu vi ilium deiecifti, eo iUum reflituas .] cum in vi quoti¬
diana interdidum ita concipiatur : [yudetu vi ilium deie-
cijii, cum abs te nec vi , nec cUm , necprecariopnjjideret, eo il¬
ium reflituas.  J Vlpia.quoque vtranque vim lie perfpicue
diltingtiit. Ex interdido vnde vi etiam is, qui non pofi-
fidet, reftituere cogitur. Interdidum hoc quia atroci-
tatem facinoris in fe habet, guaflitum eft, an Jibertoin
patronum,vel liberis aduerfus parentes competit. Et
verius eft,necJiberto inpatronum, nec in parentes Ji-
beris dandum efle.aliter atque fi vi armara vfiisfiiad-
uerliislibeiturnpatronus, vel aduerfus liberos parens,
ham hie interdidum competit.

Vnponitur incerdiSium vnde vi.]  Sequitur 11. Interdi¬
dum vnde vi, cum qui deiecit, reftituere polfefsionem <
cogit.d.J.i. §.6. vbi Vlpianus ait, deiecilfe etiam videri
eum,qui mandauit,vel iufsit,vt aliquisdcijceretur. parui.
enim referre, fuis manibus quis deijciat, an verb per aliu.

Licet is ah eo. ]  Sequitur hi.  Interdidum vnde vietu
ei qui vi, clam, aut prccarib pofsidebat, poflefsionem re-
ftituit.fifed fi vi,14. D.eod.vbi Pompo.ait, eum qui vi ar
mata deieduseft, ipfum fundum recipere,etiam fi vi,aut
clam, aut precario eum pofsideret. Et profedb ita eft,
vt hie locus de fola vi armata intelligi debeat. nam (vti
fuperius ex Cicerone docuimus) in vi quotidiana excc-
ptjo aferibi folcbat [ cum nec vi  , ] nec clam, nec preca¬
rio a te pofsideret.. Quod a luftiniano prjetermifTum
efle valdemiror.

Qui vi rem eripit, fi fuam, eius dominio mul&atur :
fmaliemm, & earn & alter urn tantum refii
tuit.at qui ui alterum de poffefsione dc-
iecitfege lulia de uiffi [me armis
id fecit, priuata: ft cum ar¬
mis,publica obligatur
l.vq.C.unde ui.

IX. Sed ex conftitutionibus facris ( vt fu-
pra diximus ) fi quis rem per vim occupauerit,
fi quidem in bonis eius eft,dominio eius priua-
tur : fi alicna, poft eius reftitutionem etiam a:fti
mationem rei dare vim paffo compellitur. Qui
autem aliquemde poffefsione per vim deiece-
rit: tenetur lege lulia devi priuata, aut de vi
publica. fed de vi priuata, fi fine armis vim fc-
ccrit: fin autem cum armis eum de poffefsione
viexpulcrit, devi publica: Armorum autem

A appellatione non foliim fcuta,&gladios, &ga-
leas lignificari intelligimus : fed & fuftes, &
lapides.

Rjm per vim occupauerit.]  Enunciatio I. Qui vi rent
fuani rapuit, dominio emscaditiquialienam , & ipfant
& alterum tantum reftituit.fi fi quisin tantam,7.C. vn-
de vi,vbi hoc Impp.Valentino, 'I heodofisno,& Arcadio
de poflclsiombus& rebus fob nominatim conftitutii eft.

Tenetur lege lulia-]  Sequitur 11. Qui videpofiefsio-
ne quempiam deiecit, lege lulia de vi tenetur.l.i .D. vn-
dc vi. vbi Vlpianus ait, ne quid per vim admittaturetiam
jegibus Iulqsprofpebhim cue publicorum &priuatorum:
id eft, de vi publica & priuata . iicenim idem etiam ap-
pellatinl.fi pr*fes,t.D. de poen.

Sed de VIpriuata. ft fine armis. ]  Sequitur 111. Vis fine
armis fabtu, priuata: cum armis , publica nominatur. l.i.

) D. ad leg.lul. de vi pub. Sc  de vi priua. nimirum quia fo-
huseft Reip armis vti qua de cauls qui ea vi vtitur, qu*
folius Reipub. propria eft, publicam vim facere dicitur.
Qua- verb factacuiufque propria fint, obfcure lane tra-
ditur a Paulo in hb.SenteiM.&omnino quod ad Pande-'
bias attinet,opinor legem lecundam fub tit.de vi priuata,
errorefcriptons Triboniani eo roniebtem efie,verbaque
Vlpiani efle ex l.quidolo, io.luperioris tit.

foliimfeuta  .] Sequitur mi. Armorum appel¬
latione uuoduis tell genuseontinetur.fi armorum, 41 ,D.
deverb.figmfi.&l.armatos,p.D. de vipublic.vbi Paulus
ait, Armatosnon vtiqueeos intelligendosefle, qui tela
feabuerunt: fed etiam qpi aliutfi quod norere poteft. Sic
Vipiantjsm l.].§.armis,D. vnde yi:  Armis deiebtum, in-
quit,quomodo accipimtis ?  arms funt  omnia tela:hoc  eft,

& fuftes & lapides, non folu  gladi; ,haftat, frame*, ideft
romphex*: Similiter Cicero in eapro Catciua: Armatos,
inquit,fi Latiae loqui volumus, quosappellare rede pof
! fumus ? opinor eos, qui feutis tehsque parati ornatique
funt.quid lgitur? fi glebis, autfaxis,aut fultibusaliquem
de fundo praecipitem egeris, iullusqucfis,quern haiiuru-
bus armatis deiccetis, reftituere.

Interdiftoru tertia diuifto, qua tripar'ita efiijit alia
• Jmpkeia fint, in qmims alter a[lor eft, alter
reus , alia duphcia,in quibus par utriuf-
que conditio eft: & uterque ram
ret ,qudm actor is paries ob-
tinet.l.ij. D.eod.

X.  Tertia diuifio interdiftorfi hxc  eft, quod
autfimplicia funt, autduplicia. Simplicia funt,
vekiti in quibus alter abtor, alter reus eft: qua-
) lia funt omnia reftitutoria aut exhibitoria.
Nam ador is eft, qui defiderat aut exhiberi,
aut reftitui. reus autem is eft,aquodefidera-
tur, vt reftituat,aut exhibeat. Prohibitorio-
rum autem interdidorum alia limpliciafunt,
alia duplicia. Simplicia funt, veltiti cum Prae¬
tor prohibet in loco facro, vel in flumine pu¬
blico ripave eius aliquid fieri. Nam ado reft,
qui defiderat, ne quid fiat: reus, qui aliquid fa
cere conatur Duplicia funt, veluti vti p o s
S 1 de t  1 s interdidum ,& vtrvbi.  ideo
autem duplicia vocantur, quia par vtnufque li-
tigatoris in bis conditio eft, nec quifquam pra»-
cipue reus vel ador intelligitur : fed vnufquifq;
tarn rei, quam adoris partes fuftinet.

:. Quad aut fimplicia fttr.t.]  Enunciatio. I. Interdibforum

tertia

V

Inftitut. Imp. Commentarius. , 381

tcrtia diuiiio bipartita eft , vt aut fimplieia, am duplicia A
fint.l.i.D. delnterd. qua; diuifio ex Interdidoruni for¬
mulism eonceptionitrtis funipta eft: quoniam in qui-
bai'darn Prstor fingtilari nutnero eft vfUs,vnumque dun
taxatalloquitur: in alijs vtrunque: vcluti vndevi tit
ilium deiecifti, eo ilium reftituas : autvtipofsidetis’, ita
pofsideatis'.

InquibustiteraSior . ] Sequiiur ri. Interdida quibus
alter ador, alter reus eft, (implicit vocantur . d.l.i.
Ador autem is dicitur, qui ab altcro quid poftulat, eo-
que ilium in ius vocat: Hens, a quo pofiulatur. Ergo vbi
fimplex , id eft, vnius tantoni poftulatio profertur, ibi
limplex interdidum appellator.

Qualia fnne omnia refhtutnria.  ] Sequitur 111. Omnia
reftitutoria& exhibitoria Interdictafimplicia funt-d.l.
i.nimirum quia & vnus folus in ijs poftulat, & PratCor
vnum folum reftituere aut exhtbere rubet.

Qjri defiderat aut exhiberi . ]: Sequitur i n 1. In inter-
dictisfimplicibus is actor eft, q«i reftitui exluberive po¬
ftulat. reus, a cuto poftulatur. Nam actor perpetub di-
cituris qui ab alio quid poftulat,non tantiini in actioni-
bus, fed etiam in Interdicris.Sie Cains in 1 . in tribus,1 3.
D.de indie-enm dicit actoretn eftein mix tis iudieijs, qui
ad indicium prouocat.

Prohibitoriorum autem.  J Sequitur v. Prohibitorioni in-
terdictorum , alia limplicia funt alia duplicia. quippe
cum in quibufdam vnus lulus poftulct, in alijs vterque.

Veluti cwnprxtor.]  Sequitur vi. luterdicta de loco
facro Sc  de flu min ib. fimplicia funt. naminl.i.D. ne
quid in loc. Prattor vnum foJurn alloquitur: Nequid in
loco facro facias, iivve eum locum immittas. Item, vt in
Li .D. de fluminib. Ne quid in flumine publico ripave
eius facias: ne quid in flumine immittas. Prarterea non
vterqueinter/ealiquid poftulat: led vnus eft qui poftu¬
lat,& alter a quo poftnlarur.

yeluii vrif offtdetisg  Sequitur vi i. Interdicta vti pofsi-
detis, & utrubi, duplicia funt.d. 1.2. de interdict, neque
enim vnus folus poftulat, fed ambo copulati in ius ue-
niuntj&inuicemapiidPntoremaliquid poftulant: ut
apud quern poffefsio iufta fiat, apud eum maneat.

Quia par -vtriujque  . } Sequitur vi 11. Duplicia 'in-
tcrdicta uocantur, in quibus par utriufque lnigatoris
conditio eft , & vterque tam actoris quam rei; partes
obtinet. d.l.i.

Iuftiniani temp ere, cum extraordinary omnia iu-
dkia, efsent, omisfts interdiUornm formulis
index Here ccntrouerfa confii-
tuebat.l.iij.&‘ ult.C. eod•

*  ritio XI. De otdine  & vetere * exitu intcrdicto-
rum fuperuacuum eft ho die  dicere. Nam quo-
ties extra ordinem ius dicitur (  qualia funtho-
die omnia iudicia) non eftnecefie reddiinter-
didiu: fed perinde iudicatur fine interdictis ac
livtilis adtio ex caufa mtcrdicti reckiita fuilfet.

ytttreexitu.  ] legendum videtur r i t v>  vt agendi
&( vt vuJgus nunc loquitur ) procedendi formulam in-
telligamus.

Queries extra, ordinem ius dicitur.  ] Enunciatio I. Cun*
extra ordinem agitwr; interdido vti necefle non eft.l.j*
C.dcintend.vbi Itnpp. fcribunt,interdifta in iudieijs ex¬
traordinary proprie locum non habere. Ordinaria au-
tem indicia dicuntur, in quibus eo ordinequiab anti-
tjuis itiftitutus eft, Jis agttur: vti fuperius diximus fifb
tit- defticcefsionib.fublat.In banc autem fentetiam Fron
tinus lib.de limitib.agror. lie feribit: De pofiefsione con*
trouerfiaeft,de qua ad ineerdidu, hoc eft, iure nrdina-
rio litigator - Et Aggenus aliquato poft: De pofteftione
lit controuerfia, quotiesde tonus fundi liatu per inter¬

didum, hoc eft iure ordinario litigatur.

Qualia junt bodie . ]. Sequitur 11. Iflftiniani tempore
omnia indicia erant extraordinaria.§.i.fupra,De fuc-
cefi.fublat.quod quidem mirandum non eft,fi Grsci ho¬
mines ordinerfi a Romanis obleruatum in iudieijs non
feruarint.

Perinde iudicattir .] Sequitur ril.  Sine interdidlo
perinde iudicatur, quafi vtilis actio ex caula interdidli
oaretur.l.vlt.C.eod.vbi Impp.ftatuunt,vt cum interdictu
pollulabitur, omifsisantiquu anibagibus iudicium exer-
ceatur,& re cognitaac difeeptata fentetia promincktur*

D E V OE TEMEK^E

IITIGANTIVM.

TITVLVS XI.

B Litigandi tementas d Iurifcorfultis partimmulta,
partim calumnia turamento, partim
infamia metu reprejja eh*

I. Nunc achnonencli fumus , magnam cu-
ram egilfc eos, qui iura fuftinebant, ne facile ho
mines ad litigandum procederent: quod & no¬
bis ftudio eft. Idque eomaxime fieri poteft*
quod temeritas tam agentium, quam eorum
cum quibus agitur, moiopecuniaria poena,mo
do iuriliurandi religionc, modb mfamia: metu
coercetur .

Magr.am curam egijfe.']  Enunciatio I. lurifcenfulti ma¬
gnam in litigandi temeritate coerccda diligentiam adhi-

C buerunt. Quod enim ait [ quiim-a fuHinebant , ] de iu-
rifconfultifine dubio intelligendum eft, quod fatis con-
ftat,litigandiformaro conftituifle,iuriqueciuili(vt Ci¬
cero fenbit) prafuille . Diligentiam autem in atstiquis
turn fponfiombus, turn facramentis primum animaduer-
timus: nam moris erat, vt qui ad iudicium alterum pro-
uocarct, fponfione certx pecunis ilium lacelferct, ni ve^
tam bonamque caufam haberet. Sacramentum autem
Varro libro de lingua j. htsexponit verbis : Eapecunia'
qua: in iudicium venit inhtibus, ficramentum a &cro .
qui petebat, & qui inficiabatur, de alijs rebus vterque
quinquaginta airis ad pontificem deponebantaie alijs re¬
bus item certo alio legitfnio numero aflium. Qunudi-
cio vicerat,fiium(acranientum a facro auferebat: vkti,
adErariumredibat.

Modopecuniariapana.  ] Sequitur 11. Litigandi teme¬
ritas & multa:, & iuriliurandi,& infamise metu coercetur.
Multam aute intelligit,fi rcosbpeiSemus, in ijscaufisqua:

D inficiando crefcunt • vcluti iudicati,depofitimiferabilis,
damni miuria dati,&c. Sin verb adores, peenam plus pe
titionis:vt qui plus tepore petit,alterum tantu teporis fine
vllointeruluno expcdet,& prioris litisimpefasreftituat.
lufiurandum verb calumnia: fignificat, de quo tnox dice-
tur:& quod Paulus in l.inter,44.§.4,D.fam.ercifc.duplex
fuifl'e dembftrat.his verbis; Etideo,inquit, iurare debet,
non calumnig caufa litem intendere,& non calumnia: cau
fa ad inficias ire. Infamiam porro ex iudieijs turpibus,de
quibus etiam aliquanto poft explicabit,fignificat.

Iufliniani infiituto, & rei, & adores, & aduocati
iurare coguntur,fe nen calumniandi animo,fed
bona fide & examnu fui fententia liti-
gare.l.if.C .de iureiur.propt.cal.

II. Ecce enim iufiurandum omnibus, qui
<fonueiiiiintur,ex conftitutione noftrade&rtur.

Nam

} 8.2

Franc. Hotom. in IIII. Lib.

Nam reus non aliterfuis allcgationibus vtitur,
nifiprius iurauerit, quod pmans fefebonain-
ftantia vti, ad contradicendum peruenit. At
aduerfus inficiantes, ex quibufdam caufis du-
pli aftio conftituitur: veluti fidamni iniuria,
aut lcgatorum locis vcnerabilibus'reli&orum
nomine agatur. Statim autem ab initio pluris
quam fimpli eft a&io: veluti ,'fiirti manifefti
quadruple ncc manifefti dupli. Nam ex his &
alijs quibufdam caufis ( fine quis neget,fiue fa -
teatur) pluris quam fimpli eft actio.ltcm acto¬
ns quoque calumnia coercctur . Nam etiam
adtor pro calumnia iurare cogitur ex noftra co-
ftitutione, quod non calumniandi animo litem
mouiflet, fed cxiftimando fc bonam caufam
habere. Vtriufqueetiam partis aduocati iufiu-
randum fubeunt, quod alia noftra conftitutio-
ne comprehenfum eft.

Iufiurandumomnibusqui.  ] Enunciatio I. Iuftiniani in-
ftituio, omnibus qui conueniuntur , calumnia; lufiuran-
dum defertur.l.i.C. deiureiur.propt.cal. vbi luftmianus
hoc ipfum itatuit, quod hoc loco commemoratur.

Aauerfius inficiantes.  ] Sequicur 11. Ex damni iniuria
dat, & piorum legatorum caula, hsinficiando duplarur.
§• exmaleficrjsj fupra De aCffonib. vbi haedere fatis co-
piofe diffumeft. Hoc autem eo pertinet, vt intelliga-
nius iufiurandum calumnia: multam pecunianam uon
abro< T are: led prater periurij turpitudinem, etiam hanc
poenam pecuniariam accsdere.

r  Dtijflh v£ l tripli.  ] Du as pofiremas voces partial anti-

A uenimus: fed pro his introdudhim eft &prar-
fatum iufiurandum:& vt improbus litigator, &
damnum & impenfas litis inferre aduerfario
fuo cogatur.

Tro veteri calumnia aSIone.  ] Enunciatio I. Vetus ca¬
lumnia: adio qui in partem litis decimam adores mul-
Cfabat, obloleta eft. Harcautem cuiufmodi fuerit, nuf-
quam legi. Locus tamen figmficare vidctur,moris fuille,
vt ea polt fentetiam pronunciatam vidori, aduerfus cum
qui damnatu erat, detur. quam conicdurani confirmare
videtur.).^.& 4-C.de frudib.&lit. exp. Et deea ipfa men
tio fit in I.3. C.Hermeg.De calumniat. Si per calumnia,
inquit, hoceum facere confidis, remedio repromiflionis
initio poftulatijcalumnig in decimam partem eius quod
petijt, condcmnari eum defiderare potes.

fiiufiquam factum efie.  ] Sequitur 11 .Vetus adio calum-
B niae nufiquam vlurpata fuille legitur.

7 J ro his imndutiumeft  .] Sequiturm. In iocum ve-
teris calumnia: adioms, & iuranietum calumnia:, &dain
natio in fumptus litis inrroduda limt.l.properandum,i 1.
§.fine autem, C.de iudic.vbi luftmianus llatuit,vt vidus
in expcnlarum caufam vidori condemr.ctur, quantum
pro foli tis expenfis litium iurauerit.

Furti, rapin£, iniuriarum , doli vel damnatus , uel
etiam pa Lius -.itemprofocio,uel directa actio¬
ns tutcla, mandati , depofiti damnatus,
infamis efficitur. Li. D. de
bis qui not. inf.

1111. Ex  quibufdam iu dieijs  damnati,igno
minioft ftunt: vcluti furti, vi bonorum rapto-

. . . ill-

quorum codicum audoritate , partim rei veritate addu- c rum, iniuriarum , de dolo , item tutelar,

ft. .s •• .A... ^ A.. mimnfoHif mi/s lohcnn. _ .

di futlulimus: cum adionulla numcretur, que mficiai)-
do tripletur.

Finns quam fimpli eflatlio .] Sequitur in .Ex furti cau-
fa lis etiam fine inficiatione pcenam aftert. Quod vt mi¬
nus perlpicuumeft ,ita nihil adhunc locumpertinere,
facile intelledu eft.

jUtiris quoque calumnia . ] Sequitur 1111. Iuftiniani
inftituto actor de calumnia iurare cogitur.d.l.z.vndc cu
alijs hbrisantiquis verba hare [quod non calumniandi,&c.]
qux  in vulgatis deliint, hue delcriplimus. Exiliimare
autem Iuftiniani inuentum hoc fulife,nulla ratio eft.
nam etiam Ciccronis temporibus id in vfu fuille, ani-
maducrticx Orat. proQ^ Rofcio, vbi lie feribit. Pro
dij immortales, cffe'ne quenquam tanta audacia prxdi-
tum, qui quod nomen referre in tabnlas timeat,id petcre
audeat ? quod in codicem iniuratus referre noluit, id iu¬
rare in litem non dubitet?

Ttriufiquepartis aduocati.  ] Sequitur v. Ex lege lufti-
niam, etiam utriulque partis aduocati iurare de calum¬
nia coguntur.l.rem non nouatm,i z.§. patronqC de iudi.
vbi luitinianusfanxit, utpatroni caufarum polt litem co
teftatam, &intentionem adoris,reiq; depulfionem,ma-
nu facrofancta Euangelia tangentes, lurent (e bona fide
&exanimifuifententia caufam chentisfui defendcre.

In locum veteris c alumni £ aUionis qu£ decima litis

parte multiabat , iufiurandum calumni£in-
trodulium ett,& vt calumniator dam-
[num fmnptusquelitis fusimeai.

III. Hare autem omnia pro vetcri fcalum-
nix  adtione in tro du 61a funt, quae in defuctudi-
nem abijt: quia in partem decimam litis aefto-
rcs mulCtabat, quod nufquam fadtum effe in-

man-

dati, depofiti, direftis, non contrarijs aclioni-
bus. Item pro focio, quae ab vtraque parte di-
reftaeft: & ob id quilibet ex foeijs eo iudicio
damnatus , ignominia noratur . Sed furti qui-
dcm,aut vi bonorum raptorum,aut iniuria¬
rum, aut de dolo, non folum damnati notantur
ignominia, fed & padti . & redde : plurimum
cnim intereft, vtrum ex deli&o aliquis,an ex
contradu debitor lit.

Veluti furti, vi bonorum raptorum. ] Enunciatio  I. Furti,
rapina?, imuriar, doli damnatus, infamis efficitur.l.i .& 6 .
D.de his qui not.infam.vbi Vlpiamismonct,  primum fur
turn hie accipi, turn mamfdlum ,  turn nec manifeftum .

D Prarterea damnationem accipiendam vela qua prouoca-
tum non eft, vel qua: confirmata eft: item cum quis fuo
ac proprio nomine damnatus eft. Sed exoritur quxftio,
cum damnum iniuria datum inter quatuor priuata indi¬
cia numeretur,]. 1. D. de priuat. del. & camera tria infa-
miam afferant, quid ita hoc prstermittatur ? Videamus
igitur, an hire ratio admitti poffit: quia neaue impruden
tia, neque iracundiatamgraui poena dignaeft. aut enim
per imperitiam & culpam damnum datum eft, quod in-
famis notam non meretur: aut confulto & malo animo:
qui, quia contumeliam coniunCtam non habet, (foam fi
haberet, iniuriaru aftionafeeretur, vt fuo loco diximus)
minime dignusvjdetur qui tarn atroci poena multetur.

TuteU, mandati, depofiti. ]  Sequitur 11. Tutelg, man¬
dati, depofiti non contraria, fed direfta aftione damna¬
tus, infamis efficitur. d-l.i. & 6.in fin.D.eod.vbi Vlpianus
hanc caufam alfcrt: quoniam in contrarijs non de perfi-
dia agitur, fed decalculo, qui fere iudicio folet diriroi.
Quamobrem autem direfte & contrari^ afliones dican-
tur, alibi perfxpe demonftratum eft.

Pro

Inflit. Imp. Commentarius.

"Pro focio *b 'vtraque  ] Sequitur hi.  Pro focio
adionequa? vtrinque biredaeft, damnatus, ignominia
notatur. d.l.x. Qn m bem autem vtrinque diredalit>
luo loco docuimus

Tgpnfolum damnatinotantur.  ] Sequitur 1111. Non mo
do ex delido damnati, fed etiam de eo padi internes ef-
ficiuntur.d.l.i.& 6.D.cod.vbi VJp.monet,Pactum lie effe
accipiendum,ficum precio quatociinquepactuseft. Pau
lusautemin l.j. hanc caufamaffcrtiquoniamintelligi-
turconfiteri crimen, qui pacifcitur . Sed queri poteft,
vrrum etiam pactum gratuitum, &condonatio delicti,
infamiam afterat. Itaque califje conititutionem appone-
mus. CumTitius mihi funumfeciH’et,benignitatein-
ductus, iHi culpamdeprecanti veniam dedi, acfine vlla
mcrcede pactus fum, me nunquam eo nomine cum iplo
Ecturum,pbftaliquiseius inimicus extitit, quieum infa-
mem ex edicti verbiselfe affirmabat ■ Intentio Titij. Pa-
ftusnonfum . D. linopaduses. Q_. An padus lit. R.
Quia padus Latine dicitur, qutcunque & quoquornodo
Veiaccepta pecunia, vel gratis tranfegit . F. At atquita-
tis ratio poitulat, vt in obfcura fententia benigmorem
interpretationem fequamur. Benignius autem eft, pa-
dionem folam pecuniariam, non etiam gratuitam intel-
Jigi. Difceptatio ex iuris & jequitatis contentione na-
fcitur . An aequitas poftulet, vt padum eum demum in-
telligamus , qui gratis tranfegit. Impp.in l.non damna-
tis, 1 8-C.eod.fcribunt, Pados in haccaufa eos demum
intelhgi, qui vllos aduerfarijs numos pro mala conlcien-
tia extranladione numeraifenticarterumfimplicem eius
rei gratia padionem, integrant exiftmiationem relxn-
quere. quod idem Vlp.in d.l.tj.conlirtnat.

jin exconrafludebitor.]  Sequitur v. Nullo ex contra-
du padio fada ignoinmiamadfert.l.in adionib.7-D.eo.
vbi Paulus hanc caufam affert, quoniam ex Ins caufis non
tain turpis eft padio, quam ex delidls.

In ius vocatio aftionum omnium initium eft: qui ye
ro parentem y patronum,buiuft:e parentes nut
Llberos fine TrMoris venia yocarit,
quinquaginta folidis mulct atur.

Liiij.psnuL. & ylt.D. de
m ius yocan.

V. Omnium autem adtionum inftituenda-
rum principium, abea parte edidi proficifci-
tur y  qua prsetor edicit de in ius vocando. Vti-
queenim in primis aduerfarius in ius vocan-
dus eft: ideft, ad earn vocandus, qui ius didu-
rus fit. Qua  parte prjetor parentibus & patro-
ms, item parentibus liberisquepatronorum&
patronarumhuncprsftathonore: vtnon aliter
liceat liberis libertisque eos in ius vocare,quam
fiid ab ipfo prtetore poftulauerint&impetra-
uerint. Et fi quis aliter vocauerit, in eum poe¬
na m folidorum quinquaginta conftituit.

jfb ea parte edicii.  J Enunciatio I. In ius vocatio adio-
num omnium principium eft, Nam Agere proprie nihil
aliud eft, quad) de aduerfario queri apud Prxtorem, &
poftulare vtaliquid velreftituat, ve Idee, vel faciat, que-
admodum fuo loco docuimus. Prius igitur moris erat,
vt in ius, id sit, ad eum locum aduerfarius vocaretur, vbi
Praetorpoftuteta ciuium audiebat,iusqueijs reddebat.
ham iln album protons erat, quo in albo adionum om¬
nium formula: pradcripta: patebant: &fi dubium erat vo
cato,qusadiopoftulanda efi'et, prouocator ei fornm-
lam edebat: vt proindcfcirct reus vtrum cedere, an con
tenderevlira deberet, ficut ait VJp.inl.i.D. deedend.
Poll li defendere reus paratus efi'et, iudicium a Prxtort;


A poftulabatur. Qua de caufa in Pandedis primolocode
in ius vocando, pod de edendo, poftremo de poltulando
explicatur. De vadimomo verb & condidione,fub tit.
de Adionibus expofuimus.

In ius -vocandits eft.  ] Sequitur 11. Adio nulla inftitui,
nil! aduerfus eum qui in ius vocatus eft, poteft,

Parentibus &■ patronis .] Sequitur ill.  Qui parentes
patronum, item patroni parentes, aut liberos in ms, line
Prstoris venia vocarit ,quinquagima lolidismulftatur.
I.4.& (eq.D.de in ius voc. Quade refub §.poenales,fupra
De adionibus explicatum eft.

DE' OFFICIO IVDICIS.

T I T V L V S XII.

Iudicis officitm eft , a legibus & moribus inferer<-
g da fententia non recedere: aeproinde in

affione noxali nominatim noxte
dedendi poteflatem dare.

I. Supereft, v{ de officio iudicis diipiciamirs.
Et quidem in primis illud obferuare debet in¬
dex, ne aliter iudicet, quam legibus, aut confti-
tutionibus, aut moribus proditum eft. Ideo-
que fi noxali iudicio aditus eft,obferuare debet:
vt fi condemnandus videtur dominus, ita de-
beat condemnare: pvblivm maevivm  lv
CIO TITIO IN D « C E M AVREOS CON
DEM NO, AVI NOXAM DEDERE.

Obferuare debet index.]  Enunciatio I. ludex aditus ali-
q  ter quam ex Icigum morumque prcfcripto ferre fenten-
tiamnon debet. nam li contra legum pr^feriptum pro-
nunciarit,adeo inutilis fententia eft,vt ne appellatio qui¬
dem necefl'aria (it.l.i.D. qu^fent.lin.appell.

Si noxali iudicio aditus.  ] Sequitur xx. Noxalis adio-
nis iudex debet in condcmnando nominatim noxg de¬
dendi potettatemperinittere.l.miles,6.§.i.D. dereiud.
vbi ait. iudicium folins nox^ deditionis nullum efl'e, fed
pecuniariam condemnationem fequi.

Igor am dedcre  . ] Sic in e dido Prstoris in l.i -D.de his
qui deiec.vel effud.In iudicio adijcianqaut noxam dede-
re.iteml.i. D. Si quadrup. Quod li libere quodfentio
dicendum eft, puto a Triboniano factum id elle, cum No
xe dcditioncm corporis deditionem interpretaretur.

In rerum yindicationibus qui contra petitorem iudi-
cat, debet pojjejjorem abfiluere. quern ft coti-
q demnet , debet ei ut rern ynd cum frublibus

reftituat, iubere. quod ft de litis aftima-
tioncfaufdans. fpacium poftulet,
ei permitti poteft.

II . Et fi in rem aftnm fit, fiue contra peti¬
torem iudicauerit , abfoluere ciebet pofleflo-
rem: fiue contrapoftelforem, iubere ei debet,
vt rem ipfam reftituat cum fruftibus . Sedfi
poifeffor neget in prtefenti fe reftituere polfe,
& fine fruftratione videbitur tempus reftituen-
di caufa petere: indulgendum eft ei. vt tamen
de litis sftimatione caueat cum fideiufl'ore, fi
intra tempus quod ei datum eft,non reftituerit.

Abfoluere debetpojfejftonem .] EnunciatioI. ludex in
rem actionis, li contra petitorem iudicet, abfoluere pof-

Iclluvem

?84  Franc. Hotom. in 1111. Lib.

fefl’oremdelict. l.vlt.C.de rei vindic.I.2,C.deprobat.lta
tamen vtm litisluniptuspetitorem ei condemnetiqucm-
admodum Tub rit. fuperiore diftum eft.

Sine contra pcfiejjlrem . ] Sequitur n. Qui iudex pof-
fefl'orem damnat, lubere dcbct vt rem vna cum fruftibus
reftituat.l.fifundum,i7-&l.centinn,2 2.C. derei vindic.
Item liqui reftituere,68.D.de rei vindic. vbi VJp.hocam
plius fcribit, (I is qui reftituere iuiliis iudicinonparetco
tendensnon poffe reftituere, liqu idem habeatrem ,ma-
nu mrlitari, officio iudicis ab eo pofleflionem transferri,
& fruftuum duntaxat omnisque caul* nomine condem-
nationem fieri . Cuius rei ratio perfpicua cft.nam fi ma¬
la? fidei pofi’eH'or eft, vindicari fruftus extantcspoll'unt,
quia eiuslunt cuius eft ager: confiimpti vero percondi-
ftionem fine cauia repett potiimt.lvj.C. decondift.ex le
ge 4.§.poft lttemjD.fin.regund-J.fi vrbana, 5" 4-D.de cond.
uideb. Sin autem bona; fidei poft'eU'or eft, tunc fi fruftus
lint pendentes, quia illi p2rs fundi efle intelliguntur,].
fruftusj44-D.de rei vindic.non mirurn eft, fi totum refti¬
tuere damnatus, partem reftituere debeat, neque enim
fruftusex iurc feminis, fed ex iure foli cenfentur.l. qui
fcit,2j.D. de vfur. Siniam perceptifint, Pomp, in 1 .fru¬
ftus,47.D-'de vfirr.& Paulus in 1 . bona; fidei.48. D.dc ac-
quir.rerum dom-fcribunt, bona; fidei poflefl'orctn perci-
piendo fruftus etiant exaliena re , fuos interim facere:
quia quod ad fruftus attinet,y loco.domini pene eft. Vtru
autem de fobs naturalibus an ctiam excultis fruftibus
jd fit intelligendumjdiximusfub §. fi quisa non domino,
fupra, De rerum diuif. neque nos eorum commentum
mouet,qui hsc Pauli verba in d.i. bon* fidei, [fed  ow¬
ner,] fic interpretantur, qua fi dixifiet, sed  etiam qui
alterius opera prouenerunf to vt is cafus intelligatur, de
quofcribtt lulian.in l.fcit, 2f,§.i .D- de vfur. Hoc enim
Latini fermonis cofuetudo refpuit, quam ij  qui eiuCmodi
emplaftris vtihoeni generefolitifunt, nun qua agnoue-
runt: vtaltcruni afgumentu omittam ex l.fi eius 78-D.de
rei vindic. vbi eade Paulilfententia perfpicitur,ftatucntis 1
etiam oleas bon* fidei poflefloris elie. Sed fuper fiacre
nimis. nunc iliud quod ad rem attinet, videamus. Nam
quod dicimtis reftitui fruftus debere.fic accipiendum eft,
vt tamen fumptus qui in culturafafti funt: deducatur .
quippe qui eosimminuant.l. quod in fruftus, 46. D. de
vfur.& ).fruftus, 7.D.folu.matr. & l.fi a domino, ^6.§.vlt.
D.de h*red.petit.vbi Paulus ait,fruftusintelligi dedu-
ftis impenfis, qu* qu*rendorum ,cogendorum , confer-
uandorumque eorum gratia fiunt. idque non folum in
bon* fidei poflcflbribus naturalem rationem exigere, ve
rum etiam in pr*donibus quod etiam confirmatur in 1.
fundus qui, yi.D.famil. ereife.

Indulgendum eft ei.]  Sequitur in. Index poffeflbri
damnatoreftituendi ipacium fine fraudatione petenti, fi
de litis *ftimationefatifdet, gratificari poteft. Hoeigi-
tux iudicis arbitrio prudenti*quepcrmittitur,vt tametfi
in rei vindicationibus executio pa rata fit, tamen,fi *quu,
efleanimaduertat,accepta fatifdatione, fpacium aliquod ]
condemnato pr*beat. In iudieijs verb perfonalibus dif,
fimilis ratio eft. quatuor enim menfium fpaciumpr*fcri-
ptum eft.l. vlt.C.deexecut.reiiudic.

In h&reditatis petitione , item fere vt in vindica-
tione , pc ado rem cum ijs cjuos & percepit , &
percipere potuit fruftibus, reftituere cogi-
tur. at poffejfor bona fidei, a tempore
litis, contefiat a tantum.l.xix. De
furcd.pet. l.xxij.C.de rei uind.

III. Et fihsereditas petitafit :eadem circa
fruftus intcrueniunt, qux diximus internire
in fingularum rerum petitione. Illorum au_
tem fruftmun, quos culpa fiia poflclTor non
perceperit: in vtraque atfionc eadem ratio pe

ne habetur, fi pratdo fuerit. Si vero bona: fidei
poflelfor fiicm : non habetur ratio neque con-
fumptorum , neque non perceptorum . Poll
inchoatam autem petitionern , etiam illorum
fruftuum ratio habetur , qui culpa poffefioris
percepti non funt,vel percepti confumpti funt.

Eadem circa fruSius .  ] Enunciafio I- Petitione h*re-
ditatis damnatus,fruftus vna cum rebus ipfis reftituere iu
benduseft. 1. & non tantimi,) p.curn l.feq.D.dehgr.petit.

Qu'is culpa fua pofefjor. ]  Sequitur 11. Prgdo turn in
rei vinoicatione, turn in liereditatis petitione fruftus
etiam quos culpa fua non percepit, reftituere iubetur.1.
2.C.defruftib. l.nialafide^.C.decond.ex l.ccrtu 111,22.
C.dcrei vindic.&l.finauis,62.infin.D.eod.vbi Papnna-
nusait, gcneralitercumde fruftibus gftimandis qu*ri-
tur,animaduertidebere,non an 111ai* fidei poflefiorfrui-
tus fit, fed an petitor frui potuerir,fi ei poflidere Jicuillet,
Tgoti habetur ratio  . ] Sequitur in. Bone fidei  pofleflor
ante litem conteftatam fruftus & perceptos &confum-
ptos fuos facit.l.bonefidei, 48 .D.deacqu.rerumdom.l.
qui fcit.2j.§.1 .D.de vfur.l.fi eius^S.D.derei vindic.l.fi
fruftuarius,i 3.D-quib.mod.vfusfr.vnde intclligimus,fru¬
ftus fimulatquea fundo feparati funt ,quamuis adliuc ibi
iaceant, bone fidei poffeflbris elfe.

Si vero borne fidei. j  Sequitur r 111. Bone fidei pofleflor
fruftus poll motam controuerfiam cofiimptos, vel fua cul
pa non perceptos, reftituere cogitur.d.i. certuni,22. C.
de rei vmdic.& 1 .1 .C. de petit.hered- cuius rei ratio in-
telligitur ex 1 . fed etfi Jege,2 5-.§. Siante,D.eod. vDi Vlp.
aitoninespofleft'oresincipere mal* fidei die,  non modb
pofl litem conteftatam, verumetiam polt motam contro
uerfiam,quia turn omnes pofteflorcspares fiunt, & quafi
pr*donestenentur.ccepitenimfcire,rem adfenon per-
tinentem poffidere fe, is qui interpeiiatur .

jLd exhibenaum damnatus,& rem,&eius caujam,

& fruftus d life  contesiata perceptos reftituere
cogitur. reftituendi tamen fpacitm pdftulan-
u& fatifdanti, concedi debet at fi neque
reslituat, nec fatifdet, quanti
aft or is inter ejl damnat ur.

IIII.  Si ad exhibendum affirm fuerit: non
fuffickjfi C'xhibeat rem is cum quo actum eft:
fed opus eftjVt etiam rei caufarn debeat exbibe-
rc: id eft,vt earn caufarn habeat a<ftor,quam ha-
biturus diet,fi cum primum ad exhibendum
egiflet, exhibita res fuiifet. Ideoque fi  inter mo
ras exhibendi vfucapta fit  res a polfefiore : ni-
hilominus condemnabitur. Prxterea fruftuum
medij teporis,idefteius, quodpoft acceptum
ad exhibendum indicium, ante rem iudicatam
in tcrcefferit:ratione habere debet iudex. Quod
ft neget is cum quo ad exhibendum affirm eft,
in praefenti fe exhibere pofle, & tempus exhi¬
bendi caufa petat,idque fine fruftratione po-
Itulare videatur: dari ei debet, vt tamen caueat
fc reftituturum. quod fi neque ftatim iufllr mdi
cis rem exbibeat, neque poftea exhibiturum fe
caueat: condcmnandus fit in id, quodaftoris
intereat, ab initio rem exhibitam efle.

Ft etiamrei caujam debeat.  ]Enunciatio I- Aftionead
exhibendum damnatus, non rem tantum , led etiam rei
.caufarn exhibere dcbet.l.Iulianus, p. §. quantum. D. ad

exhiben-

Inffitl Imp. Commentarius.

exhibendum. vbi Vlpianusait, Exhibc-tr cfl'e, iu cadcm A
caufa prst-ftare,inqua Am cum judicium acciperetitr.Cau
( • iiaotcm intelhgunus, ius  atque conditional! rei.Itaqy
PaulusiuJ.cumfundus, 31-D.fi cm.pctat. Papiitianusin
vfur.& Cains in l.pr.vterea, lo.D.derci vindic.
locutfftnem hauc fic explicat-Omne quod h j bitu.ruv fuc-
iat pqppr,f eo tempore quo indicium accipicbatiir, re-
ftituta till res fuifli'f: velfitine vfiicaptafit, vtmox dice-
mus.item,partum:fine prxgnans fuerit mulicr, fiue ppftca
conccpcrit.item vti!ifates : G quf ardi%ltfhftJb:ho'c,qUi'd
non eiuibetur, vtl tardius quid exhibt;..ur. Qjinej.iam
Impp.in 1 .exhibitions , 7. C.cod. fenbunt-pum qui rem
deteriorem -exhibiut, quamiiis ad.'ohibc'ndtinf teneri
non poftit, tameiv aciioscjn fadunlVotmtliiri non pofte.

Inter moras cxhibendhefucapta.  } Sequitur 11. N<mfi
res’inter' exhibcRdi moras viucapta fit, 00 minus reui
rpuJcmnatur.d.J. Iuiumis, y,§.proindc. Cauf*conftit«-
tio": Cum tu fcypluim meu.m per biennium & fex mqnfqs,
pof!ediffe«,cgt tecum aJ e,xhibendurii. tu complend® vfii- J$
capionisanimo niuginat is,-fit vfque-eb etin&nfis,dum tri-'
ciinium abcat. (■ nam etiam poll accept um judicium ini-
plcrj v fucapionein,conftat e* l.fippft,, 1 1 7-D.de rei vin¬
dic, fielded fi>i 4.Fanul.er,cifcund. J.&.lapfo.triennio rem
prefers, Ego, qui meam intentioiiem p'efditii, negorem
cxhibei i.lntentio- Noivexhibujfti. D. Imfyexhibui. Q_^

An qxInbucris.R. Quia exhihere,eft profiirxexefnjeiuf-
qne copianiiacere. i i.eod, F- Imqc.xliiberec^iifi cad cm
caufa prxftare , in qua fuit cum ludiciiim acciperetur.
D^Tceptatio ex vcrbi'defihitione r.afcitur: An exhiberC
fit, non tantum rei copiam facercj verumetian) caufam
cius prxftare.

Frulluum niedij temporis.  ) Sequitur in. Aifione ad
exhibendum vittus , frudhis a Jite conteiiata perccptos
rettituere cogitur. d.l. luiianus, & 1. a.icani. videamus,
jS.D.de vfiirpat.

Quodjineget reus.  ] Sequiturnn. ludex cl cum quo
ad exhibendum athim eft', exhibendi fpacium fine frau- C
datione poliulantqgratificari poteft.l.de co,i i.§.fi iufta,
eod. vbi Paulus ait: Si iufta ex caula ftattm exhiberi res
non poftit , uifiu iudicis caucre debebit , fe illo die
exhibiturum.

Fjeque [Utim iufj'u iudicis  .] Sequitur v. Qm tiequc
iuflu iudicis exhibec, neque fe exhibiturum cauet, in id
quoda&oris interfuit damnatur, d.l.Iulian.§. pratterea.
vbi Vlp.ait,vtilitates,fi qua amiffa funt ob hoc,quod non
exhibetur, vel tardius quid exhibetur, slhuiandaseffe a
ludice: & vtjlitatcm aftoris venire in ahhniationein, non
quanti res fit.

Families ereifeunda index fingulis resfmgulas adiu¬
dicare ,& cuimeliorem attnbuerit, quire Jolm
fad us perccpent , ,aut corruperit , confurt-
pferttve, eurn coberedi cert a pecunia
condemr.are pot e ft. l.xix. xv .

Iv. D. eod.


D

V. Sifamilise ereifeunda: iudicio adtum fit;:
lingulas res fingulis hasredibus adiudicare de¬
bet. & fi in altenus perfona prargrauare videa-
tur adiudicatio : debet bunc inuicem cohasredi
certa pecunia ( ficut iam didtum eft) condem¬
nare . Eo quoque nomine cohteredi qirifque
fuo condemnandus eft, quod folus frudtus hx-
reditarij ftindi perceperit, aut rem hsredita-
riam corruperit,autconfumpftrit. Qu*e  qui-
dem fimiliter inter plures quoque quam duos
cohxredes, fubfequur.tur.

Singulis res fingulis hteredibtu.  J Enunciatio I. Judex

crcifcundse famili* additus j its  fingtftas, quoad poteft,
fihgti lis adiudicare cfebet.

Debet.bunc mditem.y  Sequitur 11. Cum imparadjtidi-
catio eft, iscuius pars praiponderatyincertam pecuniam
alteri damnandus eft. i.fi famiJiat, y 5. D.faniil. crcifc.vbi
V]pi3iuisait,fi fioc.iudicio agatur, & diuifi.o tamdifficiJis
fit 4  ytpene impoffibilis clle videatur , poftc iudicem in
vnius perfonam totem cqndeniiigtiqnein copfetirc: , &
adiudicare omnesres.Item I. Mcnitis, y z.§. arbiter, eod.
vbi. liifiantis ait, arbitrum familiaj crcifcirrtdarirrter me
& tc fumptum , queedam mihi , quxdam tibi adiudican-
tetiijpofie penfatiojie vjtro citrqqjdftnqeix.iia^nisfadta,
eum foii.m cuius fuinnia txcederet ,eius duntaxat fum-
nuc qux ita excederct,damriare.

Quofi joins fmHus.~\  Sequitur hi.  Ab eo qnj iolus
fiuttus percepriy rerhque lfiereditariam corinpit ,<aut
cOniuiii|i£t,cciha?iC(fi ccrta.'pecunia attribueiuia tiql.noiv
e.ftanibiigui)ni,<7.& i.cohxredibusjiy.&l.incerci, ip.'Qj
eod.i.ite.nyex diuerfo.i y-i.& pufo, i^.§.3. P-stod .vbi Iu-’
fifc.fcribunt h eredem, non modoeaqi ex rc hxreditaHi
aliquid pefcepifjftipulatusve eft, comunicare debere: fed’
etiam omnia qua: .u fiyiredit.itedoJoculpavc fecerif,pre-.
ftare. vejptift ratiqr.es, h,erc,ditariasdeJeuerit, vel inter-,
Icueritj n.eque eoim folum Jegis Aquifia: uidicmm , fed
ctiain hoc noftrum co calu competcre

Similiter int-erf luresjj  Sequiturnn. Qua fiiperii!S‘
difta funtiiKt.iani vbipiuxesqnam duo haredes funt, lo¬
cum obtinqpt, 1.4.§.'4.p.pod,vbiVlp.ait,dol>itaRduti)ai5,
efle, quin famiJia ereifeunda: iudiciuni.& inter pauciores
hxrcdcs ex pluribusaccipi poftit.

In communi diuidunieff: ics'plitre's fmt , fuperiora
feruahtur: ,/in vna,phnes'ddi^dldaijd<e.funt t
&‘qiiimelioreYndbflv£eni[ierixpiinpe.
cuniam alteri daimM'dtis eft.'at ft  ;

dmdine-fjucau tota rniqui
ei fmiiltter ftpifiietur
tiiltudicddaefl.

V 1 . Eadcm intcruenitmt, ft communi di-
uidundo pi 11 rib us rebus adtmn fit. Quod ft de
vna re, veluti de tun do : fi quidem ifte fundus,
commode regtonibus diiiifionem rccipiatipar-
tes cius fingulis adiudicare debet. & fi vnius
pars pratgrauare videbitur: is inuicem certa pe¬
cunia alteri condemnandus eft. Qi?daficom-
mode diuicli non poftit: vel homo forte,, r,u‘tf
muluserit,de quo actum lit: totus vni adiu-
dicandus eft, & is inuicem alterficertapecunia
condemnandus.

Si c&ntmimi diuidundo depluribus.  Qi Enunciatio I. Cum
de pluribus rebusconiimim diui undo aiftum eft, eaftenl
qu x (uperius dnfta funt,feruamur;M-fami]i®,yy.D.fam'.
ereife. vbi hxeduo indicia comparantur.& 1.3iD.comm.
diuid. vbi Vlp.ait in hoc indicium venire fi quid in his :
damni datum fafhim eft, fiue quid nomine ab eft alien!
ferioriinqaut ad turn peruenit ex re communi. Idemque
-traditiir in 1.4 : §ivlt. Ld. 5 . i. 1. &fi non, 8.§-i.

Fundus commode regionibus  . '] Sequitur 11. Cum diuid i
res poteft, fingulx fingulis partes adiudicandx funt: qui
maiorem habeat, alteri certa pecunia damnetur.l.i .C-
eod.vbi Imp.ftatuit, vt fidiuifio predij finecuiufquein-
iuria commode fieri poftit, cuique fuaportio ccrtis fi-
nibus adiudicetn r.

Commode diuirlinon poftit . ] Sequitur 11 r .Cfi diuidires
no poteft, tota vni adiiidicada eft,& is alteri certa pecu¬
nia danmadusJ. - C.eo.vb< Tmp.ftatuit,vtfiquisagcrc 5 -

K k mode

386

Franc. Hotom. in 1111. Lib.

mode inter focios diuidi non poflTit, vel ex pluribus fin- A dundo,cui locus elt inter focios:& performulam Finium

—.. 1. ,w» in fi miiA (n/«t Am m 'inln/il_ t*ACt 11  n/J a»>ii  m Alin /»i t tnfpt* NT a ... C. i  - - J__ _

guli,aefiimatione iufta fafta, vnicuique (ociorum adiudi-
centur, compcnfatione precij inuicem fa£ta: eoqjcuires
maioris preci) obuenerit, ceteris condemnato.

finium regundorum index, cum fines melius dijlin-
guendifunt, adiudicatione vti , & inuicem cer-
tam alteri pecuniam debet attribuere. Dant-
nandi etiam & ob maleficium, & ob con¬
tumaciam potefatemhabet. ^Adiudi-
catio porro rei dominium ajfcrt.l.
ii.& iiii.D.fin. regun.

,, VII. Si finium regundorum adhim fuerit,
tfifpicere debet iudex, an necdfaria fit  adiudica-
rio. qua fane vno cafu neceflaria eft, fi euiden¬
tic) ribus finibus diftingui agros commodiusfit,
quam olim fuiffcnt diftindi. Nam tunc neceffe
eft ex alterius agro partem aliquarn alteriusa-
gri domino adiudicari. quo Cafu conueniens fcft
vt is alteri certa pecunia debeat condemnari.Eo
quoque nomine condemnandus eft quifqj.Jhoc
iudicio, quod forte circa fines aliquid maliciose
commiiit '(verbi gratia ) quia lapides finales
furatuseft, velarboresfinalesexcidit. Contu-.
macia: quoque nomine quifq; eo iudicio con-
demnatur: veluti, fi quis- iubente iudicemetiri
agros, paffus non fuerit. Quod autem iftis iu-
dieijs alicui adiudicatum fuerit: id ftatim eius
fit, cui adiudicatum eft.

Vno cafu necef'ariaeft.  ] Enunciatio I. In finium re-
gundornm iudicio turn demum adiudicatio neceflaria eft,
cum fines melius diftinguendifunt.l.a. D. fin.regund. vbi
VJpian.ait, Iudici finium regundorum permitti, vtvbi
non poffit dirimere fines, adiudicatione controuerfiam
dirimat. etfi forte amouend.-e veteris obfeuritatis gratia,
per aliam regionem fines dirimere velit, pofle hoc faccre
per adiudicationem & condemnationem.

Quo cafu conueniens eft.  ] Sequitur n. Iscui finium
ftiftinguendorum caufa pars agri alieni adiudicatur,altcri
certa in pecuniam condemnadus eft. d. J.z.&3.vbi Cams
feribit, eo cafu opus elfe,vt ex alterutrius prardio alij ali
quid adiudicetur. eoq; nomine is cui adiudicatur,inuice
pro eo prodi adiudicatur , certa pecunia condemnetiir.

Quod forte circafines.  ] Sequitur in. In hoc iudicio
condemnatio etiam propter delidta facienda eft. I.4. §.4.
D-eod. vbi conuerfo modo Paulus ait: Si dicantur termi¬
ni deieCH vel exarati, iudicem qui de criminecognofcit,
etiam de finibus pofle cognofcere . Eft autem hoc indi¬
cium De termino meto extraordinarium. 1 .1. C.de accu-
tat. & pro conditione perfonarum poena imponitur. J.i. &

. D. de term.mot. 1  Quareintelhgendmn eft, duplicem
me nomine aftronem datum : iri vnarn ciuilcm, ajterani
CUmmalem. nam hpciudicio quanti in litem aftor iura-
Vqrft., tanti reus damnabitur: neque altera per alteram
inipeditur.J.i, C.quando ciuil.aft.

. Contumaciae qmqtfe nomine .] Sequitur mi. Contu-
mseix  caufa etiam condemhationis faciendg potelfasiu¬
dici permittitur.d. I.4. §, 3.D.eod.vbi Paulus ait, cum qui
iudici non pateret inarbore fuccidcnda, vel atdificio in
fine pofito depopendq.psrteve eius,condemnandum efie.

- jtlkui adiudicatumfuerit.  J 1  Sequitur v. Quod alicui
aftiydicatiim eft,acqmmur.ltaque VJpianuscapite Infti-
tutionum 19. adiudicationem inter modosacquirendaru
serumeilumerat. Adiudicatione, inquit, dominianan-
eifeimur, per formulam famiiiae erciicunda:, qua: locum
habet inter coheredes: & per formulam Communi diui-

l

regundorum, qua: ell inter vicinos. Nam fi iudex vm ex
h*redibus,aut focijs,aut vicinis rem aliquarn adiudicaue-
rit,ftatim illi acquiritur,fiue mancipi fiue ncc mancipi fit.

D E TVBL1CIS 1VD1CIIS.

TITVIVS X I II.

Tubltcorum iudiciorum not at 10  diuifio bipar¬

tite', vt alia capitalia fint, quorum damna-
tiociuitatern adimat, alia non capi-
taliaJ.q. D.de pub.iuitc.

I. Publica indicia neque per adiones ordi-
nantur, neque omnino quicquam fimile habent
g cum ceteris iudicijsjde quibns locuti fumusima'
gnaque diueriitas eorum eft & in inftituendo,&
in exercendo. Publica autem dida funt, quod
cuiuis ex populo executio eorum plerunqjda-
tur. Publicorum iudiciorum quidam capitalia
funt, quxdam non capitalia. Capitalia dicimus,
qua: vltimo fupplicio afficiunt,vel aqua: & ignis
intei’di<ftione,vel deportatione,vel metallo. Ca:'
tcra,fi quainfamia irrogant,cu damno pecunia-
rio: hxc  publica quide ftint, non tame capitalia.

Tieque per afliones .  } Enunciatio I. Publica indicia
longe aliter quani prinata* adiones, & conftituuntur
& exercentur. Sic enim verbum illud  , [ lit in tnjiituen-
do,J  interpreter, quia non lnftmii, led  conltmu iudi-
cia propnedicebantur. Confiitui autem indicia priua-
C tarum rerum dicebantur, cum PriEtor iudicem communi
litigatorum confenfu fumptum derecontrouerla cogno¬
fcere , fententiamque pronunciare iubebat. At in public
cis conftituendii longe diftimilis erat ratio.nam & reum
apud Quafitorem fieri oportebat, & ludicesab vtroque
dari, poll fortiri, ac ft biortiri . In exercendo verb hoc
inter ledifferebant, quod ilia vel ab vnomdice,& pie.
runqneftante,eoquepriuato, vela tribus Recuperato-
ribus, pruiarisitem hominibus, nulloque magiftratu fun
gentibus in comino fiebant: li.vc vero ab lpfis Pr.-etori-
bus,fiueQusfitonbuspro tibunali inforo, &fella cu-
ruli ledentibus: quibus aderant iudiccscomplures, vc-
lutiad quinquaginta,autfexaginta, qui in fubfellijs fe-
debant.idque in foro, palarn, &fub dio: cumfex lido-
res  tribu nal Prattoris circumftarent. Qua de re copiose,
fi Dei voluntas ferat,in libro De iudijcis exponemus.ta-
mctfi( vt PauJus feribit ini. 8. D.de pub. iudic-)  ordo
excrcendorii publicoru capitaliu in  v/ii efiedefijt,durante
D tamen poena legunncum extra ordinc  enmina probantur.

Quod cuiuis expopulo.]Sequitur  11. Publica iudicia co
dicuntur,quia plerunquecuiuis e populo ijs experiri per
mittitur, [Plerunque]  autem proFE r e  dixit, illud fi-
gnificans quod VIpianus in 1 . palam,43.§.4.D.de rit.iiup.
fcnbitipublico iudicio cuiuis ex populo experiri licere,
nififi cui lege aliqua accufandi publico iudicio non eft
potellas; Eosauiefignificat, quienumeranturin
fequent.D.de acculat. Quod ante ad huiusappelJationis
caufam attinet,diCtum hoceadem rationeputatur, quafi
cum locum publicum appellamus, ad que cuiuis aditus
patet. Quod tamen iampridem fal/iim efic docuimus,
non enim quia cuiuis patet mforu aditus, iccirco publi¬
cum eft: fed contra quia publicum eft,id eft vniuerfipo-
puli, propterea cuiuise populopatet ad ilium aditus.SL
millima ratipe,n6 quia cuiuis  maieftatis accufatio permit
titur, iccirco publica eftveriim quia non proprie ad vl-
lum ciuepertinet,fed eque & vniuerse ad omnes. Neque
nobis aduerfatur l.quamuis,30.C. ad leg.Iuliam de adult,
vbi Imperator ait,adulterij crunen inter publica,referri,

quorum

Iiistit. Imp. Conlthentarius

quorum delatio in commune omnibus dcfcrtur, quafi
fcriptum cffet, £ QuU eius  jdclatio, &c.  Quod quantum
ab illo difcrcpet,facile intelle&u eft. Multo etiam minus
repugnatquod ait Modefttnus in 1. legeCorneiia. 30. d.
defalfis, Departu iuppofito folos accufare parentes non
quemhbctex popu-lo, vt publicum accufationcm inten-
dat. nam qui (ic dilputat, Si cuiuis ex populo licet agere,
pubiica uccufatio eftinon a ca lifts ad die da, fed contra
ab efte&is ail caufam argumentatur. vtfiquisdiceret, Si
dies eft , To! lucet. At 110s argumentum a califa ad effe-
blum fic inuertitnus : Silollucet , dies eft: Si pubiica ac-
cufatio eft ,  cuiuis ex populo accufare licet. Vt ft quis di-
cerct: Perineum fundum folusiter faciet is, cui feruitu-
tem itinerisconftiiui : non quilibet ex populo, quafi pu¬
blicum iter eilbi. non enirn publicum iter eft, quia quit!is
ex populo eo vtitur: fed quia publicum eft,id cft,vnmerli
populi ( nam publicum dicitur, quafi puplicum ) lccirco
vniuerfuspopuluseovti poteft. Sed quaifint publicaiu-
dicia , & quamobrem fic appellentur , fatij copicse in
Commeotario verborum iuris expofuimus.IUud tanturn
aferibemus quod Plu'tarchus in Solqnis vita commemo-
rat, vndc publicorum iudiciorum, cum originem,tnm
aiquitatem licet intelligcre. In /uivioi [j.£wv o'n^nvof
it,v  eVatpxcrV, li TaV.iroKKaV dShvirtoraj/it KdtCtsVirdtii

VTrip TK.KfluvV ttcTtovBo roc Haxi-H#) yt/vrKnyi'vTO? ill-
pi Yjfl CsclSivSo;  , . ~i£iujjxpiiva xgi (iiKojivu ypd-

QlSsaJTOVCLilX.OUJ.lct Y£U ilCoKSiV, 0 p 9 tu! ((tjtyvTOS liVOfJ. 0 -
0stk lit iroKiiu.s t aacrip ivo's /xipn; tJutasScuiiSeu ysItj-
ycLKyesV dj-.hukosi . liTCo ii li i/optip  S'-jp.^oi mouTa  A oyov
ajJii iicf.pi.v»aovd-y.cnv . ipainQtJi yap'as loixivnitf ohtti-
idj. xihht^ci lav Tx 6 \lav, iKtim ei.mt/ ivtiTav uitxtc/xi-
vav iy, tiijov oi f/ss diiKilpilvoi 'Qf>o£dA*.oviaj. xgi xokdQtat
•JO VS dilKVULlCLf.

(Juxdatn atpiudia [unt.]  Sequitur nr. Publicorum
iudiciorum partim capitalia funt, partim non capitalia.l.
z.  d.  depub. iuaic. Qua dere paululuni confideranduin
elt.nam cum caput in iure ciuili niodb vitani,modociui-
tatem,modo libertatem, modofamiham fignificet, noti-
nunquam etiam pro exiftimatione vfurpetur; intelligen-
dum eft, in hoc difputationis genere nihil aliud capitis
verbo fignificari,mficiuitatero: vel (vt planius loqua-
mur ) locum ac numerum qucm quis in ciuitate, lioc eft,
inciuiumreccnfioneobtinet. Obeamque caufam capi¬
tals iuditia eadici, quorum poena damnatuin ciuem de
ciuitate tollitsfiuemors, fiub feruitils ,fiiie deportatio
contingat. Cum igttur pubiicortim iudiciorum poena,vel
ciuitatem adimat,vel non adimat, neque vlla fit quae
partim adim.at, partim non adimat, perfpicqum eft,re.de
bipartitam hanediuifionem fadam eile.

Quaiitimfupplicio.  Sequitur 1111 • Quorum iudi¬
ciorum pama aut mors eft,aut deportatio,aut metallum,
ea capitalia nominant'ur. d.l.2.de pub.iudic.r.ani his mo-
discaput, id eft, ciuitas adiniitur.neque Aqua- & Ignis
deportationem afleripfi , quoniam eius in locum depor¬
tatio fucceflitivtidcjcet VJpianus in J. 2.0.depoen. Sic lgi-

tur idem V.lpian.in d. 1.2. feribit l.lci capitafedamnatum
cum dici,cui damnato vel mors,vel etiam ciuitatis amil-
fio,velferuitusconngit:& in l.qai cum,i 4.5.2 .d.  de bon.
libert. eum demit videri capitis Sccufalle, qui tali iudicio
appetit cuius poena aut fupplicium habuit ,aut. exiliunr
.quod fit vice deportationis,vbi ciuitas amittitu-r.Sic Afri
canus in l.edido,i 3-D.de bon. pof. Refcapitalis damna-
tum intelligi eum, cui poena, mors, aut aquae & ignis in-
terdidio fit.quod idem Labeo tradit in l.eum patronum
1 o. D.deiur.patro. Qu ibus omnibjusex locis verum;elfe
apparct, quod ftipcnus diximus *. quamuis.Capitis verbo.
mu ha fignificentur,tamen hoc in genere nihil aliud figni
ficari,quam iusciuitatis. Quod obearn caufam pratci-
' pue inculcamus, quia video erudites viros& in Cicero-
nislibrisaffiduc verfatos, mirari quid fit, quod Cicero
in oratione pro Quintio toties dicat, de Quintij capite,
agi in ilia controuerfia, quam tamen rci priuatx fuifle
conftat.vtin exordio , Qmd hocmiquius, quam me, qui
caput alterius,famam,fortunasquedefendam, priorelo-'

j8 7

A cocaufam dicere,& alibiiHorribile eft,caiifatn capitis dt
cereihorribiiius, priore loco dicere. Sed ilia tam mu ids
verbis per fequi, nimirum cftin nugis tragoedias agere :
vel,quod diet folet,fluftus in fimpuJo excirarc. 11a viiius
breuiffimi loci lcftio fubtituloDe verbo.figmfi.m I.103.'
dubitationem omnem toliere potmt : vbi Modeftinus fic
(cribit, Licet capitahs Latine loquenubus, omnis can-
fa exiftimationis videatur tamen appellatio capitalis,
mortis vel amilhonis intelligenda eft. Reite ergo & vere
Cicero,& non,vtahj exiftimant, exagaerciul^ reicaufa,
& ex oratorislicetia, iudicium capius lilud Qumtian sni
appellat. nam cimi non modoiudiciuni elfet profocio,
cuius damnationem turpem cfle conftat: fed etiam de va-
dimoniodeferto, & bonis po(le{Tis,& auiftionc conftituta
diuendendis,vnde niagna infamia necellaribconfcqui-
tur:fatis patet, rede & ex confuetudine Latine loquen-
tium, iliam caufam capitis appellari potuifle . quemad-
niodtim etiam.alia turn priuata indicia , fiueex contra-
3  ftibuSjVt mandati,tutelie,depofiti:fi'ue ex delidtis,vt fur-
ti,rapins,iniuriai:tmn pubiica, quorum omnium damna-
tio turpis eft, Latine iiidicia capitis appellari poflent.
Quanquam idem Cicero in ca pro Q^. Rofcio de illis
quje ex contiadlibus oriuntur loquens, vocem [ Ten'e  ]
addidit;. Si qua funt , inquit, priuata indicia fumm®
exiftimationis, & pene dicarrfCapitis, tria hie funt:
fiducial, tutd*,focietatis. Pr.nterea obferuaui etiam
Quintiliauum non modo iudicium de capite, fed etiam
capitaieillud appellafle, inquode libertate agitur:&
quod', veteres Liberale appellare folebant. nam in cap.
primohbri 4. fic feribit: Quibufdam in ludieijs, ma-
xinveq; capitalibus, vt apud centu m viros ipfi ludiccs exi-
gunt iolicitas & accurataiaftiones.

Si  v. (Sue  indicia infamiam

tanturn cum niulra irrogant, non capitalia dicuntur.d.l.
2.vbi Paulus multo planius ait,noncapitaleefle, ex qui-'
bus pecuniaria, aut in corpus ah qua coercitio poena eft.
C Quod tamen de C^farum temporibus inteiligendum
eft, cum Porcia lex fublata efiet, qua: vetabat ne in cor¬
pus ciuis Rom. animadnertere, finemagno populicomi-
tiatuliceret.Sedexoriturquaftio ex libro Gelhj io.c.

6 .  & Suetonij Tiberio : vbi aiunt, Aedilesplebis Clatt-
diam Veftalem accufafle , quod in conferta multitiidine,
mgre procedcnte carpcnto, pal am optaflet,vt frater fuus
Fulcherreuiuifeeret, atque iterum clafl'em amitteret,.
quo minor turba Roma: foret.neque tamen eos,vt decL '
uitate tollcretur, fed vt graii is gris 2j. millibusdamnit-’
retur,popu!um rogafle . Ex quo dilputari pofl'e videtur, ’
aut maieftatis crimen fempercapitale non fuilTe,autcav‘
pitale indicium etiam turn fuille, cum multa pecutiraria'’
inferretur. Verum hoc ad i'udicaiidum facillirmredear-
bitror: flue quia proprie maieftatis crimen illud no eratr'
iiuequia, quod in altero capitale fuiflet, idin virgme
Vefialipecuniarium fuit, cuiusalia capitalis poena "non'
erat, nifi vt incellus damnataviua defoderetur . Longe
Di verb difficilior ilia dubitatio eft,quam mihimetipfcolim
proponebani ex Verrina oratione quarta : vbi Sthenium
fenatorem Syracufanum corruptarum tabularum publi-
carum,ac proinde falficriniine bisacculatum videmus:
fennel cum poena pecuniaria multatus eft iterum cum rei
capitalis eft damnatus. ilade priore iudicio Cicero ficlo
quitur: Itaque hortari hominescoepit, vt aliquid Sthe ,
nio periculi crearent,criminisq; cofigeret.quicquid in il-
lu.vellent, dicerent-, fimulatque ad fe detul.iflefit,pfo'ba-
turos.ita illi non proeraftinanr: Sthenififtarim educurft. ‘
aiunt ab eo, literas publicas dfecorruptas.Et paulb poll:
Vix ille hoc dixerat, cum , ilte pronunciat, jite.ras public
cascorrupiffe videri. De pofteriore aut fic." Cotenfiishac
iniquitate non fuit. pa lam de fella ac tribunali proniirr-
ciat, li quis abfentem Sthenium rei capitalis reUtfl facerfc !

vellejtjfefe eius nomenxecepturum: & fimul, vt ad caufamt
accedcfet, nbmcnque deferret, Agathinuni noqiimho )
fpitem coepit hortarittutn ille clare omnibusaudientibus,
fete id non efl'e fa durum, neque fe vfque co S thenio efle
iilimicum, vt eum ret capitalis affinem eil'e diceret. Hie

K k  a turn

388

Franc. Hotom. in IIII. Lib.

turn repente Paciliusquidam accedit, ait, Si liccret, no¬
men abfcntis deferre fe velle.ifte verb & licere,& fieri fo-
lere,& fe recepturum. Itaqj defertur. Et paulo poft-Itaq;
fecit, vt exitus principio fimillimus reperiretur. quem ab
fentem reum fecerat,eum abfenteaccufatorecondemnat.
Quibusex locis apparet Sthenium bisfalfi crimineac-
cufatum efle,femel noncapitali iudicio,iterum capitali.
nihil enim ad rem attinet, quod in prouincia haicafta
funt. Videamus igitur ecquid hoc niodo refponden pof.
fit: Tametfi capitale aliquod crimen eft, licere tamen
accufatori mitiore iudicio experiri, & non capitalem a-
ftionem intendere.

Lex Iulia maieftatis damnatos perduellionis ,
morte: mortuos, ignominia afficit: eo-
rumque bona publicat.l. vlt. D.
eod. l.pen. & vlt. C. eod.

11. Publica autem iudicia Iicec funt:lex Iulia
maieftatis, qua; in eos qui contra Imperatorem
vel rempublicam aliquid moliti funt, fuum vi-
gorem extendit.cuius poena,anima: amisfioncm
fuftinet, & memoria rei etiam poft mortem
damnatur.

Lex luliatnaicjlatis.]  Enunciatio I. Lex Iulia maiefta-.
tis ad eos qui contra Imperatorem remve publicam aJi-
quid moliti funt,pertinet.l.i. & pafl. D.ad leg.IuJ.majefl.
Intelligendum eil autem, cum Maieftatis duplex crimen
fit: vnuni,quod perduellionis appellatur, quod ad fumma
Reipub. pcrtinet: alterum, quod generis nomen rennet,
& maieftatis vocatur: (quemadmodu m VIpia.in J. vJt.D.
eod.demonftrat)Tribonianum in hoc §. de folo perduel-
fionis crimine diflerere. De quo quia copiose in Com.
mentario verborum iuris expofui, & ea qua:ad hunc lo¬
cum pertinebant tra&aui, nihil necefl'e eft operam in re-
non ncceflaria confumere.

Cuius pan* animx amijjionem.  ] Sequiturti. Perduel¬
lionis poena mors eft, & memoria: poft rei mortem dam-
natio.d.l.vlt.vbi Vlpian.quiin lq-D-de pub.iud.genera-
liter feripferat, publicam accufationemreo vel rea ante
defundisperitm : tame deperduellione loquens ait,eum
qui in reatu decedit, integri ftatusdecedere. morte nam-
que crimen extingui: nil! fortem quis perduellionis reus
fuit.nam hoc crimen nifi a fuccefl'oribus purgetur, haire-
ditatem fifeo vindicari. quod pnmum a D. Marco infli-
tutum efle, Paulus & Marcianus fcribunt in l.pen, &
vlt. C. eod.

Lege Iulia de adulteri']s& ftupris cautum eH , vt

adulteri& Sodom it a morte multentur :ftu-
pratores honefli , dimidia bonorum
pane: humiles verbe-
ratirelegentur.

III. Item lex Iulia de adultery's coercendis,
qua: non folum temeratores alienarum nuptia-
ru.m gladiopunit: fed & eos, qui cum mafeulis
nefandam libidinem exerccre audent. Sed eade
lege Iulia etiam ftupri flagitium punitur, cum
quis fine vi vel virginem,vel viduam honefte vi-.
tientcm ftuprauerit. Pcenam autem eadem lex
irr.ogatpeccatovibus, fihonefti funt,publica-
tionem partis dimidia: bonorum: fi humiles
corporis coercitionem cum relegatione.

Hon foUtm temeratores. ]  Enunciatio I. Lex Iulia de

R

aduJterijs,nontantum adulteros, fed etiam Sodomitas
morte multat. Vnde illud Martialis lib. Epigram.6.

Lufus erat facne connubia fallere t<edd .

Lufus & immeritos execuifje mares

Vtraque tuprobibes Cxfar , &c.

Hoc igitur ad fui iuris rationem Tribonianusaccommo*
dauit: quoniam Conltantinus,& facnlegos nuptiarum
( vteius verbis vtar) & Sodonutic* turpitudinisdamna-
tos gladio puniri iubet.l. quamuis,30.& l.cumvir, p .C.
ad leg.Iul. de adulte. vbi [ Firtsparitura ,] non [ -tiros,  ]
legendum puto.

Etiam flupri flagitium.]  Sequitur. n. Lege Iulia non
modo deadulteri;s,verumetiam de ftupris cauetirr.l.6.§.
i.D eod.vbi Papinianusait, Legem ftuprtim &adulteriu
promifeue & KctTupgurtKCTipop  appellate, fed proprie
adultenum in nupta committuquod Grarci 0pav  appel¬
lant. Cui confentiens Modeftinus in 1 . inter ftupru m,l oi.
D-de verbo. fignifi. ait inter illafic intereffe, quodadul-
terium in nuptam, ftiiprum in viduam committitur. fed
legem Iuliam de adulterijs mdifferenter hoc verbo vfam
efle. Quod tamen mihi quidem mirum videtur,adulterij
verbum extra coniugatos vfurpatum efle: cumfatis con-
ftet, adultcrum & adulteram dici, quia & ille ad alteram,

& hate ad alterum fe conferat: vt Feftus libro i. feribit
Nam deftupro quidem Nonius idem feribit: Stuprum_»
inquit,quod cum viduiscommittitur, hoefolum dici pu-
tant. Veterespro adulterio 8c  vitioponunt ,Eique Mo--
deftinus nofter (ubfcnbit in 1. ftuprum, 34. d.  eod vbi
hoc  amplius ait,Stuprum in vidua Si  virgine& puero
committi.

Stupraioribus fl lxmefii funt,]  Sequitur r 1 r. Stupri da-
mnatus. fi hondlx  exiftimationis fuit,  dimidia bonorum
parte multatur:fin turpis, verberatusrelegaturr Sic enim
- illud interpreter, quod dehoneftisauthumilibusloqui-
tur:propter l.i umilem, 7.C.deinceft.nupt.

Lege Cornelia de ficariis & ueneficiis cautum efse

ut qui quomodo ,fwe telo , fiue ueneficio ho~
minem Occident ,capite multJetur,
l.uy D. eod. 1. ccxxxiii. D.
deuerb. fignifi c.

1111. Item lex Cornelia de ficarijs: qua: ho
micidas vltore ferro perfequitur, vel eos qui
hominis occidendi caufam cum telo ambulant.
Telum autem (vt Caius nofter in interpreta-
tionelegis duodecimTabularum feriptum re-
liquit) vulgo quidem id  appellatur, quod ah
arcu mittitur. fed nunc omne fignificatur,quod
mittitur manu. ita fequitur. vt &. lapis,&li- 11
gnum 8c  ferrum hoc nomine contineatur : di- ’■
ftumab eo, quod in longinqumn'mittitur, a >■
graeca voce figuratum, thas.  & banc li- J
gnificationem inuenire poirumus & in gra?co ’
nomine, nam quod nos telum appellamus , llir 5
flihos  appellant ris pdmSscu.  qtiod admonett ”
nosXenophon. nani ita feribit iifii'-r&'jfikn  aptfiS.'
0pi7O.\<jy^cu,Tii^di/jitt7ct,fffeiJ'i>teu ) 'TAeTi-.ot f i  Xff- Al’Ss/. 55
Sicarij appellantura lica, quodfignificat ferrefi ”
cultru. Eadem lege & venefici capite damnatur,
qui artibus odioffs, tarn venenis, quain fufurris
magicis homines occiderint, vel mala.medi¬
caments publice. vendiderint.

Homicidal

Inflit. Imp.Commentarius.

ISp

licet extrancus fit,
pcena parricidij puriiatur: & nequc gladio, ne-
que ignibus, neque vlli alij follemni pcente fub-
ijciatur,fed infutus culeo cum cane,&gallo
gallinaceo, & vipera, & fimia & inter eas fe-
ralesanguftias comprehenfus (fecundum quod
regionis qualitas tulerit) vel in vicinum mare,
yelinamnem proijciatur: vt omnium elemen-
torum yfu viuus carere incipiat, &ei ccelum
fuperiliti, dc terra mo'rtuo auferatur. Si quis
autem alias cognatione vel alfinitate perfonas
coniunctas necauerit, pcenam legis Cornelia:
de ficarijs fuftinebit.

B

Hvmkid&s vluirt ft\rt.  ] Enunc.T. Lege Cornelia turn A confeius criminis exifiit
homicidlit, turn qui hominis occidendi esufa cum telo
fuerint, morte multantur. Quoda Triboniano accorii-
inodate ad iuris fui rationem feriptum eft. ciim fatis
conftet, pornam lege Cornelia inftitutam, fuifle aquas &
ignis interdiftionem, cui deportatiofucceflitPaulusau¬
tem in l.j. in fi.D. ad leg. Corn, retn fic explicat: Legis
Cornelia; poena, infule deportatio eft , & omniu bonoru
ademptio . fed folent hodie capite puniri, nifi honeftio-
re loco pofiti fuermt .vt poenam legis fuftineant: humi-
liorcs enim folent vel beftijs liibijci, akiores vero depor
tantur in mfiilam . Quodautem de telo hominis occi-
dendi caufa geftato cautum eft demonftrat, id quod Ci¬
cero in Miloniana feribit. tacitequodammododareip-.
lam legem fefc  defendendj poteftatem,quas non modo ho
minem occidi ,fedeile cum telo hominis occidendi cau-
favetaret: vtcum caufa, non telum quasreretur, quifui
defendendi caufa telo eflet vfus, non hominis occidendi
caufa habuifl'e telumiudicaretur. VndePaulusin 1 -pe¬
nult. D. de vi public. Qui telum , inquit, tutanda; fa-
jutis fine caufa gcrunt,nonvidentur hominis occidendi
caufa portare.

Telum autem  . ] Sequitur 11. Teli verbo non modo
quod arcu, fed & quodcunque manumittitur, intelligi-
tur.l-penuIt-D.de vi public. &l.ficalumnietur.§. telum.

D-de verb.fignific.

^idmonet nos Xenophon.  ] Hunc locum exXenophontc
ita legendum & corrigendnm effe, docuit vir doftiflimus
Ant. Auguftinus lib.Emend.4. cap. j.

Significat ferreum cultrum.  ] Breuem & incuruum, quo
etiamnunc Angh fvtatfdio ) vtuntur. Iofephiis lib-An¬
tiquit. 1 .formani fic explicat : Keu oi ancttptoi S'i uMdsfetm
( Aural J” ehriv 0701 )tot* (■edxtcct iTrkfjbjj'Jv• ygafJMt
fytptS'tctr ’ja.fa.mKwtoisfj.iv to  /utyeSo; tci~s  rav mprav
ciy.tvdt irroeif^ttstn S'l yjj  •trapacaLnaioK tous  Csso pa-
(jMeovciugst Y.aLKKtjAsaj.s.ti'p dp ugh'zsfoanyoptajroihn<r<&ov
TatKaCov.  Ideft: Qui ficarij vocantur( funt autem hi
prasdones)tum maxime graflabantur: vtebaiiturq; gla-
diolis Pcrfici fere acinacis magnitudine, infkxis, & fimi-
libusearum quae a Romanis ficcseappellantur, vndehoc
quoque nomen predones adepti funt. Verum hasequi-
dem ita fe habent. Fabius autem libro 10. cap. 1. Per
abufionem, inquit ,-Sicarios etiam omnes vocamus, qui
caedem teio quocanqne commiferint.

Et yenefici capite damnantur.  ] Sequitur i r 1. Hac lege,
quiquauis arte hominem occiderit, venenumve vendi-
deritjtenetur.l.i.&^.D. eod. Sufurros autem magicos
intelligit • de quibus lege duodecim Tabularum cautum
fuifle, Plinius lib. 2 g. cap.2. teftatur, vbi hxc legis  verba
profert: [Qui malum carmen incantajfet.  ] item , fru-
ges excantajjet . J Alia quoque legis emfdem verba repe-
rio apud Seruium m ifliid Virgliij: bttcjue Jatasalio >idi
traduceremejjes.  vbiSeruius: Magicis,inquit,quibufdam
ambus hoc fiebat. Vndeeftin xT1 .TabuIts ■' [_2fpyeedit-
nam fegetem pellexerhs. J

LcgemTompeiamde parricidijlatani effe: cau-
tumquefuijfe , ut parricida in culeum infutus
cum cane ,gallo gallinaceo  , uipera &
fimia in profiuentem deiiceretur.
l.ix.D. eod.l.i.C.eod.

„ V. Alia deinde lex afperrimum crimen no-
„ uapeena perfequitur, qns Pompeia de parrici-
,, dijs vocatur: qua cauetur, vt fiqilis parentis,
,> aut filij, aut omnino afFectionis eius , qua: nun-
„ cupatione parrieidij continetur,fata praqiara-
,, uerit (fme clarrV,’ iiue palam id emfus fuerit)
„ necnoniseuius dolomalo id factum eft, vel

AjfeBionis eius quxnuncup. parricides . ] Sic correximus,
freti eius libn audoritate , vnde hec deferipta funt: ni-
mirum l.vn. C. de his qui par. vel Jib. occid. cui turn Ar-
gentinenfisjtumTigurinus liber confentit. Antea vero
fic legebatur, AfSmtatis eius qua; nuncupatione paren-
tum. Senlus eft autem, quafi dixiifet: Aut omnino ea-
rum perfonarum ,quarumcedes parricidij nomine con¬
tinetur : quas Marcianus enumerat in l.i. D. ad leg.
Pomp, de parricid.

T$uncupatione parricidij continetur,  ] Enunciatio I. Par¬
ricidij nomine multorum aliorum, quam patris cedes
comprehenditur.d.l.i. Cuius rei rationem Charifius li¬
bro quarto, de Catachrefi loquens, his exponit verbis.
Vt parricida, inquit, dicitur, qui fratrem,aut fororem
occidit • cum fit idle propile parricida, non qui fratrem
aut fororem, fed qui patrem occidit. De paricida autem,
quum vnum,r,afcribitur,Feftuslibro i^.ficfcribitiPari-
cida non vtiqueisqui parentem occidifl’et, dicebatur,
„ fed qualemcunque hominem . Idem autem fuifle indi-
^ cat lexNume Pompilij: Si quis hominem liberum dolo
feiensmorti duit, paricida efto.

Licet extrancus Jit.  ] Sequitur 11. Parricidij criminc
etia confeius,licet extr^neus fit,tenetur.l.vtrum,( 5 .D.eo.

Infutus culeo cum canei]  Sequitur 111. Supplicium Par¬
ricide eft, vt infutus culeo cum cane, gallo gallinaceo,
vipera, & fimia in profiuentem deiiciattir.d.l. i.C. de ijs
quiparent.St 1 . poena,9.D. eod.vbi Marcianus ait, more
maiorum earn conftitutam poenam fuifle: quod mihi
fane obfeurum eft, fi maiores ab eo tempore repetamus,
quo Cicero Sext. Rofcium defendit. neque enim id opi-
nor Ciceronem prgtermiffurum fuifle, cum de folo cti-
Jeoloquatur. videturque Tribomanus aliquid ex Con-
ftantini lege ei loco more fuo adfuiffe. qaanquam Sene¬
ca libro de Clementia 1 .de Cgfare Augnlto fequensiNo
culeum, inquit, non carcerem decreait. Quinetiamlu-
uenalisdeferpente & fimia loquitur. Plutarchus etiam ■
n  in Gracchis feribit, C. ViUium in culeo cum anguibus in-
^ futum fuifle. Sed hac de re & alijs in libeilo de Legibus
nonnihil attigimus.

Omnium elementorum >fu.  ] Hec Cicero in orat. pr6
Sext. Rofcio: Id quod omnibus notum eft.

Mias cognatione yel a frnitate Sequiturim. Qui
quempiam ex alijs cognatis affinibusve occidit, lege Cor
nelia de ficarijs tenetur. l.poena, p. D. eod.

Lege Cornelia de falfts cautum efse , ut qui
falfumullom inflrumento admiferit:
fi feruus esl , necetur:fi liber,
deport etur.Li.Bseod.

VI. Item lex Cornelia de falfis, quae etiam
teftamentaria vocatur, pcenam irrogat ei qui
teilamcntum, vel aliud inftrumentum- falfum
feripferit, fignaUerit, recitaue rit , fubiecerit,

quive

35/0 Franc. Hotom.

quive fignum adulterinum fecerit, fculpfcrit,
cxprdfent fciens, dolo malo Ei usque legispee
na in feruos , vltimum fupplicium eft (quod
etiam in lege dc ficarijs & vcncftcis feruatur)
in liberos verb deportatio .

Quct etiam teftamentaria.  ] Enunciatio I. Lex Cornelia
de faliis etiam teftamentaria vocari folet.l.30. D ad leg.
Cor. defalf. vbi Modeftinusfic feribit. Lege Cornelia
teftamentaria obligatur, &c. Item Pauluslib.Sentent.v.
Lege Cornelia teftamentaria tenetur, &c.Sic autem ap-
pellata videtur, quodmaiore eius parte defalfo in tefta-
nientiscommiflo cauerctur. Cicero Verrinaj. Corne¬
lia teftamentaria, nummaria,c£tere complures,&c.Quo
ex loco conftat,Nummariam ab ea parte qua de nummis
cauetur,appellatam fuifle.

Teftamentum vel aliud inftrumentum.  ] Sequitur i i-Cu-
jufvis generis falfitas lege Cornelia vindicatur.l-i.& pall".
D.eo. Itaqueapud Paulum additur, Amouerit, refigna-
uerit, delcuerit, quirenummos aureos,argenteos adul-
teraucrit, Jauerit, corflauerit, raferit, corruperit, vitia-
uerit,vultuve Principtim fignatam monetam prxter adttl
terinam reprobauerit.

In feruos vltimum fupplicium  . ] Sequitur hi.  Semi
falfi damnati morte multantur liberi vero depertantur.

1 -1.in fin.D.eo.vbi Marcianus ait, poenam falfi, vel quail
falfi, deportationem effe, & omnium bonorum publica-
tionem.&iiferuuseorum quid admifertr, vltimoTup-
pjicioaffici. Quafi falfum autem intelligit. cum aliter
falfitas commifl'a eft, quam vti nominatinvlege Corne¬
lia cautum erat: quicafusex Sriatufconfultis, aut Prin-
cipum placitisad eius legis rationemacccmmodatifunt.

De tti publica damvatw deportatur  : de priuato

triente bonorum multatur;boncftf autem mu- {
lieris raptor, morte afficitur.l.x, de
uipub.Li. de uipriu.l.un.

C.de rapt. uirg.

VII. Item lex Iulia de vi publica feu pri-
uata, aduerfus cos exoritur, qui vim vel arrna-
tam, vel fine armis cDmmifcrint. Sed fi qui-
demarmatavis arguatur, deportatio ei ex lege
India de vi publica irrogatur: fi verb fine ar¬
mis , in tertiam partem bonorum publicatio im
ponitur . Sin autem per vim raptus virginis,
vel vidua:, vel fanblimonialis, vel alterius fuerit
perpetratus : tunc & raptores,&ij qui opera
huic flagitio dederunt ,capite puniunturjfe- J
cundum noftra: conftitutionis diffinitipnem,
ex qua hocapertius poffibile eftfeire.

De vifta publica, feu priuata.  ] Enunciatio I. Vis cum
armis fada publica: fine armis, priuata nominatur. Cu¬
ius rei rationem hanefub tit.Vi bonorum raptorum ex-
pofuimus- quia eorum eft tantum armis vti,qui Rempub.
obtinent. Lex enim x 11. Tab* cum telo effe nemim pri¬
uato permittebat. vtfuperius diximus .

Deportatio ei.ex lege.  ] Sequitur 11. De vi publica dam-
natus, deportatur; de priuata, tertia fuorum bonorum
parte multatur .1  qui dolo, ,io, in fi. D. ad leg- Iul. de vi
pub.vbi Vlpianusait, damnato de vi publica aqua & igni
interdici. Notum eft autem ,huic poena deportationem
filcceffifle . Cicero Philippica i. Quid quod rogatur is
legibus C&faris, quantifier ei qui de vi damnatus fit,aqua
& igni interdici,&c. Item 1 .1 .& vlt. D. de vi priuata. 1 . hos
accul'are,! z.§.oronibus.D. de accufat.

in 11  n Lib.

A "Per vim raptus virginis . ] Sequitur in. Honefta? fitu-
lierisraptus ex lufiimani conftitutionecapite multatur.
l.vn. C. de epife. & cler.

Lege lull a peculatus damn at ?, beportanturtqui ve¬
rb indices admimflrationis tempore de pecu-
lati funt, quorumve opera id fafium
eft , capite mubantur. Lit/.

D.eod.l.vn. C.eod.

VIII. Item lexlulia peculatus cos punit,
qui publicam pecuniam, vel rem facram,vel re-
ligiofam furati fucrint. Sedfiquidem ipfi ra¬
dices tempore adminiftrationispublicaspecu-
nias fubtraxerint, capitali animadtierlione pu-
niuntur: & non lolum hi, fed etiam qui mini-
fteriumeisad hocexhibuerint,vel qui ftibtra-
d'tas abhis feientes fufeeperint. Alij verb qui
inhanc legem inciderint,poena: deportationis
fubiugentur.

Qui publicam pecuniam.  ] Enunciatio I. Qui pecuniam
publicam, remvc iacram aut rcJigioiam furatur, lege Iu-
lia peculatus damnatur.l.i .& 4-D.ad leg.Iul.pecul.Item
J.£.§.i.D.eod. vbiLabeo peculatum definit,pecunia:pu
blic* aut facne furtum, non ab co fadum cuius periculo
fuit. Vnde autem Peculatus didusfit, nemo ignorat.
Sed quarri poteft, quam o b rem, qui  iacram pecuniam
aduerte rit, peculatus, ac non potius lacrilegtj  damne-
tur. IdquenonntiJJiseruditis hominibus placere video.
Videarmnigitur ccquid refpondert  poflit, vel iegifiato-
remvna atque eadem rogatiofte turn de public*, turn
defacra: petunia: furto ftatuilie: legem autem a primo
capite,quo de peculatu cauebattir, nomenaccepiffe: vel
potius Peculatus nomen generale effe, & ad cuiufvis pe¬
cuniae furtum,qua: modo m hominum commercioef-
fet, pertinuiffe.

Siquidem ipfiiuiices .  ] Sequitur 11. Qui iudex pecu¬
niam publicam , quam adminiftrabat,auerterit,capite
damnatur.l.vn.C. decrim.peail. vnde hie locus delcri-
ptus eft,qui fanefubobfeuruj videtur : cum de Iudicibusi
loquitur, qui pecuniam publicam adminiftrant. quafi
verb ad officium ludicis adminiftratio pecuniae public*
pertineat. Sed hoc ei tempori videlicet attribuendum
eil> quoOdares Honorius & Theodofiusimpetrarunt.

Qui minifiemtm eis ad hoc  .] Sequitur I ii  . Quorum
opera fadum eft, vt iudices depecularentur,ijcapite
damnantur. d.l.vn.

Tan# deportationis.  ] Sequitur mi. Ob fimpheem
peculatum fola deportationis pcenaimponitur. 1 . 3. D.
eod. vbi Vlpianus ait, peculatus  poenam, aquae & ignis
interdidionem elle: in quamhodic deportatio fucceffit.
Porro qui in euni ftatum deducitur, ficutiomnia priftina
iura,ita & bona amitteret.

jllias pleras/jue publicorum iudiciorum lege effe,
qut& cum alps compluribus iuris diftm-
tationibus, ex Tandeclarum
Itbris cognofcendx fint.

IX. Eft & inter publica indicia lex  Fabia de
plagiarijs, quarinterdum capitis  poenam ex fa-
cris conftitutidnibusirrogat, interdum leuio_,
rein. Sunt pmerca publica.iudicia,lexIulia
de ambitu, & lex Iulia repetundarum, & lex
Iulia de annona, & lex Iulia de refiduis, qu« de

certis

c

Inflitut. Imp. Commentarius.

certis capitulis loquuntur: & animat quidem A
amifsionem non irrogant , aiijs autem pcenis
eos fubijcinnt qui prsecepta earum neglexcrint.
Sed depublicis iudicijs hjfcc expofuimus :vtvo-
bispofsibilefit fummo digito, & quail per in-
dicem ea tetigifle. alioqui diligentior eorum
fcientia, vobis ex latioribus Digeftorum feu
Padedtarum libris Deo Propitio aduentura eft.

De plagiarijs . ] Enunciatio I. Lex Flauia dc plagiarijs
publicum iudicium conftituit.].plagij,i 3. C.ad leg. Fau.
de plag. Vtrum autem lex Flauia, vt hoc loco, &111 Co¬
dice vbique : an Fabia aut Fauia, vt apud Ciceronem in
Orat. pro C. Rabirio, & in Pandeftis legendum fit, non-
dum, quodfeiam, exploratum eft . Plagium autem eft,
cum quis hominem ingenuum vel libertinum inuitum
celat, vinftumque habet, cmitve feiens dolo malo, in ea-
rumvequa re lociuseft: aut cum feruo alieno feruaeve
perfuafit, vt a domino dominavc fugiat, veleumeamvc
inuito vel infeiente domino dominavc celauit, vinftum
habuit, emit feiens dolo malo, quivc in ea re focius fuit.
quod ex Calliftrato in l.pen. D.eod. intelligitur. Suidas
autem diftum putat ex eo , quod TrKctytai  fiat. nonnulli
exeo,quod lege Fabia damnatus plagis damnabatur.
quod falfum efle, patet ex l.vlt.eod. vbi Hermogenianus
ait,ca lege posnam pecuniariam conftitutam fuill'e.

Interdum capitis pcenam  , ] Sequitlir 11. Plagiarij non-
nunquam capitis, nonnunquam leuiori poena multantur,
l.vlt.C. eod.vbiConftantinusftatuit, vt qui filium alte-
rius furripuerit,fi ingenuus eft, gladio : fin feruus, aut li-
bertus, bellijs (ubijeiatur. Item l.vlt.D.eod.vbi Hermo¬
genianus fcribit,plagij damnatos pro dclidli crinrine mul
tari, & plerunquein metallum damnari.

Sunt prater e a public a.  ] Sequitlir in. Ob crimen am¬
bitus ,repetundarum, annonat, &dtrefiduispublicaiu
dicia conftituta funt-hi .D-de pub.iudic. Dcijs autem in
libello de Legibus explicauimus.

Summo digito ,& quafi per iudicem  .] Prouerbium eft,
Summo digito attingere, pro IcuiterSt quafi negligen-
teriduiSum ex ijs qui onus tollentem extremisdigitis,
quafi dicis caufa , & perfun&oric adiuuant. Cicero pro
Ca:lio : Equidem multos & vidi in hacciuitate, & audiui
non modo qui primoribus labris genus hoc vita:, & ex¬
tremis, vt dicitur, digitis attigiflent, See.  Quod autem
ait Per indicem , figmficare videtur, non digitum indi-
cem: fed quos Graci vvKKdfixf  appellant, vulgus Tabu-
lam librorum : qua in re nomen hoc a Cicerone etiam
vfurpatum eft . vt fit fenfas, Quafi indices, & fumrna
duntaxat rerum qua: in iure ciuili recondite funt, capita
leuiterafpexerint, quafique litora legerint. Suetonius
in Augufto: In altero volumine indicem rerumafege-
flarum , quern vellet incidi atneis tabulis, feripfit. Hzc
autem ante quadriennium lie fenpferam , erantque a
Lugdunenfi typographo in fuum codican }  me non repix-
gnante relata .

FINIS LIBRI QJV  A R T [.

I

’V

r-lfi:

■ fait : ;

3 .mi,I

I

-nai

• *iin


KjijR ,?.«y j .

.'-siiVtio i

•I

-me f|''rrtii:s ti¬
ll! .SsJ.-fal*?
ni.f&Ks.:|

::A

. •' ' -v /.

■" ■ ! r.y;

. 1 ! “  ■'!! nd

0\-'  Eli ■ :  '■ '■!■ \’i |,r>! '(!>' (C 3 g >

irtrnsi* mu ;i.rts;..; i*f»• ,-n.itq 3& ,i'i£l
.niV.iim amZ

. fi’. : . . .<.n d

■I-E-SMi

t  f! ) r.-Is-,■: jm'i

'*• "J ’•> • .

VVj - 1

-*n> jiJ (%!*•' •

KtfVrw. 1.-.:
-ibiii f3«3i*;.>
-aHtT aag(ii»
msua oauw
err; .'mil £ (

y: .duq ,al

winnaii* 3 il <?«3

■!:, •;''A sWj V■,

■ onq . ■.lijquj?);’.

' • -'o x

..',j .dwjiiitis-v; X
• ' ni ;';tv Xja.iio ■_

HiUiffiojiSbib

. ! ...i 111

..nsti* om-nud

’ ; , . •i-)t

■ ■ ' -rucK imfi-rorr.: :q abizrnon

' . ' KHigib

jibn*! la'l aic

' j%jc B. • ’ ■ ■

it n:'wfM »i 3-. : sM'iOniii < * nl

c ■' ’3! ift 3Y . J.3 ittUSESjltfllr
elsqso ; r , ir ■■'■■■ rri JSxr3f;iib

yiittaiasiri .mr ~ : )id atipik -t. . /jqlsuj-it'l ,

- Jg-at* mm  . >v n : l»A «*

asH ■ : . , iiii y.Al^  , rniiji,;l

saapjns-;-.  ••  ■■ "■■■■’■”?■?*woe «»jss

-Htpiflo;'- p  ?!n3mJ£:§«J

. ■■ ! isi sJnsr;^;

•sjnpq! eifujxrjcq
3rrr.*;OTii uaa nv.-

i'xasiiJp

i, • .

::v}l-pri  ijjp 1;lu  >

-O’i 3 v:>fuTf:n , o<> 7 ;>

-r , jj-.' - 'diiiic

nisnoj •jornv.m'ii) izpzU.

.

3

i tige

: i'O'J

; -•*

>■>!>.

.’ii-'qm: i
nil  - : ? dot

Jh sw3caabaotn*"  o i'I aaCi a.;di

a xuuaifi

Si'iiioial

: -I

■■¥  V

Sftii

i • ’V''

.^•«a

■ : i-Miiq

.-b Bicill p.l  .1 .■

•ut - ,i Lc.3 t r'.oi.. .i :t!

- . :'. toel: id . . ■ ,

n: i - . .J Yi  , ci'iX-t i a ,

-i’.on .Du.q <--0

t Ju aw-ui i'ii. ;ci'i . : j  p: i .<  ■-.idi •■m

rr: mfricnsd.l •«(..(«'<>; .,,n. ■ u-i ■■■ ..-rj

-t.j ni ,i-S-mi  >>■.' ■■ r>tto j-yjdfid

S X.'-l I . ■■ . ‘ ■ tl-.' > -d ! *.MO 3v,f)!it

aVifit'i iriii'j S>< d - -c■ i.>s;r>fjVi : r>sryioL 1  jv ,ji .d'r,. l j

II. , 31 Iiii'.. yy*.•:(«<- b<>».,'*.>!• ' 'wn l  w ■, ,.i<

.ijj/i suiioi i E3 ni sviiiji-’dot,>,noni  jin  ,,  :  <1

ifibii ... . ■ ■ ■ • iiif;C . op

iilii.-i/ld.?', 3l.:i >w.s;toAv '■ v 10uq,riii}V‘. ifi'jms

... ,. >3X3

"’-'tiiid; .Lc : 1  33 x ^1  t sS»«iuHf, ;>oup

.3  in as riiij t::: S ti 00  »>j< 4  Wia&f^ d i.a ( >is

Jiii V_p I £

I i a 7  -M I i

c

< ,


\