-#T Kf2. W ' COMMENTARIU: IN EPISTOLAKS.AP0ST0LI PAULI AD S0.S1IOJ CONCINNATUS jEONARDUM KLOFUTAR, SS. THEOLOGIAE DOCTOREM, INSTITUTI STUDIORUM THEOL. DIOECE8ANI DIRECTOREM NEC NON STUDII BIBLICI N. F. IN EODEM INSTITUTO PROPE£?SOREM P. O., CAPITULI CATHEDRALIS CANONICUM HONORARIUM, CONSILIARIUM CONSISTORIALEM vst ETC. ETC. ipimlii s. apostoii padli AD HttKAKttS CONCINHATUS PEE LEONARDUM KLOFUTAR, SS. THEOLOGIAE DOCTOREM, INSTITUTI STUDIORUM THEOL. DIOECE8ANI DIRECTOREM NEC NON STUDII BIBLICI N. P, IN EODEM INSTITUTO PROFESSOREM P. O., CAFITHLI CATIIEDRALIS CANONICUM HONORARIUM, CONSILIARIUM CONSISTORIALEM ETC. ETC. L ABACI. SUMPTIBUS AUCTORIS. TYPIS KLEIN ET KOVAO. 1880 . Approbatio. ,,v»ommentarius in epistolam s. Apostoli Pauli ad Romanos concinnatus per P. T. R. Dominum Leonar- dum Klofutar, Ss. Theologiae Doctorem, Instituti studiorum theol. dioecesani Directorem nec non Studii biblici N. F. in eodem Institute Professorem p. o., Capituli cathedralis Canonicum liono- rarium, Examinatorem prosynodalem, penes Forum episcopate judi- ciale Judicem, c. r. supremi Consilii pro rebus scholasticis instituti membrum“ nihil continet, quod doctrinae Ecclesiae catholicae bonisque moribus adversetur. Speramus, lectores multum ex eo fructum percepturos esse; quare lubenter hoc opus adprobamus, omnique commendatione dignum declaramus. Labcici die 29. Januarii 1880. OirysostomiiM, Episcopu8. Praefatio ad lectorem! ox post editionem commentarii mei in evangelium s. M a 11 h a e i permulti partini ore, partim literis me adierunt, ut etiam breves commentarios in s. Pauli epistolas exararem, qui, uti commentarii in evangelia s. Matthaei ets. Joann is usibus inservirent scholasticis. Ex parte votis hisce eatenus satisfeci, quatenus in plures s. Pauli epistolas commentarios exaraveram eosque ope litho- graphiae imprimendos curaveram. Quum tamen illorum com- mentariorum exemplaria per multiplicem usum trita sint, ita ut nunc temporis paucissima adhuc exstent exemplaria, hunc novum commentarium in s. Pauli epistolam ad Romanos typorum ope edere mibi proposui. Quia etiam hie eommentarius proxime destinatus est in usum theologiae studentium, ideo in eo concinnando brevitatis studiosus fui, quin, uti puto, ipsa perspicuitas detrimenti quid pateretur; tali modo libertati eorum, qui" in praelectionibus scholasticis eo uterentur, relinquens, ea, quae a me breviter dicta essent, fusius pertractandi. In exarando commentario usus sum com- mentariis cum antiquis: S. T h o m a e A q., F r a n c i s c i 1 * Toleti, Gruilielmi Estii, Cornelii a Lapide, Jacobi Tirini, Joannis Steph. Menocbii, Bernardini a Piconio, turn recentioribus: Dr. F r. Xav. Reithinayr, Dr. Adalbert Maier, Dr. Joanais Theodori Beelen, Dr. August Bisping, Dr. Wilhelm Reischl. Ceterum etiam hunc commentarium plenissime subjieio ecclesiae judicio. Ldbaci festo s. Pauli primi Eremitae 1880. Auetor. Prolegomena m I2pistolam ad Romanos. §• 1 . Origo et status ecclesiae Roman a e. u a n d o eeclesia Romana existere coeperit, certo determinari Ante s. Pauli in urbem adventum (coll. 1,10—14; 23.) et ante epistolae hujus exarationem earn jam a longiori tempore exstitisse, docent ipsa apostoli verba, qui in hac epistola (1, 8.) scribit: „Fides vestra annunciatin’ in un i ver s o mundo“; patet id porro inde, quia (coll. 12, 6. seq.) eeclesia Romanaeo tempore praepositos habebat et magistros i d o n e o s. Prorsus credibile *st, p r i m a semina doctrinae chri- stianae sparsa fuisse Romae per quosdam Judaeos Romanos, qui festo Pentecostes effusionis s. Spiritus testes facti et per apostolos conversi, domum reversi alios etiam Christi cognitione imbuerunt (Act. 2, 10.). Romae enim ab eo tempore, quo Hierosolyma a Pompejo capta erat (ergo ab anno 68. ante Christum), Judaei permagno numero degebant, qui serius libertate donati, novis aucti sunt advenis. Hi vero Judaei Romani, uti alii in dispersione degentes, in rebus religiosis cum Judaeis patriam (Judaeam) incolentibus, in arctissimo nexu manebant, et ideo Hierosolymam templi dona mittebant et festa frequentabant. Quum tamen hisce parvis initiis Christi cognitionis Romam illatae per illos Judaeos Romanos conversos, baud possit explicari, quomodo a. 59., quo s. Paulus epistolam ad Romanos scribebat, eeclesia Romana tarn bene or din a ta fuerit, uti earn epistola (12, 6. seq.) supponit, recte juxta traditionem statuitur, ecclesiam Romanam a Petro apostolo fundatam fuisse. Testatur id jam (saec. 2.) Dionysius, Corinthiorum episcopus, qui ecclesiae R o m a n a e plantationem 6 Prolegomena. eodem modo Petro tribuit, quo Corinthiacae ecclesiae planta- tionem Paulo (apud Euseb. hist. eccl. II. c. 25.). Testantur id porro: Eusebius (hist. eccl. II. 14—17. coll. cum. Chrouico), Hieronymus (de viris illust. ad nomen Petri) et Paulus Orosius (hist. lib. VII. c. 6.), s. Augustini et Hieronymi coaetaneus, qui dicunt, Petrum sub Claudio Caesare, et quidem juxta sanctum Hieronymum secundo anno, juxta Eusebium et Paulum Orosium exordioregni ejus, Horn am venisse, verosimiliter (coll. Act. 12, 17.) post liberationem suam e carcere anno 42. (quum ah hoc tempore usque ad concilium Hierosolymitanum, i. e. ab anno 42—52. de ejus praesentia in Oriente et de activitate ipsius nil commemoretur), ibique evangelium praedieasse, ecclesiam fundasse, — et exinde per 25 annos (quamvis non continuo Romae commoratum) ecclesiae illius episcopum fuisse. Veritatem hujus rei confirmant etiam antiquissimi catalogi Romanorum Pontificum: nimirum catalogus Liberii (a. 352.) et multo antiquior catalogus Hippolyti (a. 234.); unde recte colligitur, traditionem hanc esse ex saeculo I.; testantur porro id omnes recensiones libri Pontificalis, catalogus Felicianus (ab a. 530. usque ad Papam Felicem IV.), et tandem graeci catalogi, qui omnes referunt, Petrum 25 annis ecclesiam Romanam rexisse. Quum Petrus, docente s. Hieronymo (de viris illustr. c. 1.), anno 67. martyrium subiisset, ideo, si juxta prius allata testimonia Pontificatus ejus Romanus 25 annis duraverat, debebat anno 42. Hierosolvma Romam venire, in quern annum etiam ille a s. Luca (Act. 12, 17.) commemoratus Petri discessus in alium locum incidit. Claudius Caesar nimirum primo anno imperii sui, i. e. anno 41. Herodem Agrippam instituit regem Judaeae. Hie itaque proximo paschatis festo, ergo a 42., venerat in novam suam metropolin, Hierosolvmam, atque ad Judaeorum gratiam captandam J a c o b u m occidi, Petrum vero incarcerari jussit. Si itaque Petrus a. 42. Hierosolyma in alium locum discesserat, hoc anno autem ipsius Pontificatus Romanus per 25 annos inceperat, utique per ilium locum alium debet Roma intelligi. ') Fun- dationem ecclesiae Romanae tribuit Petro apostolo etiam Theo¬ dor e t u s, qui in commentario suo in epistolam ad Romanos (ad 1, 11.) dicit: „quia primus eis magnus Petrus doctrinam evangelicam praebuerat“. Conferatur etiam Irenaeus (adv. haer. ') Cf. Historisch-politische Blatter, Jalirgang 1873. 2. B. S. 658— 666. Oder B. 73. Prolegomena. 7 lib. III. 3. n. 2. et lib. III. 1. n. 1.), Cajus presbyter, (saee. 2.), Zephyrini, sumrni Pontificis, coaetaneus (apud Euseb. hist. eecl. lib. II. e. 25.), et Tertullianus (de praescript. c. 36.). Ecclesia Romana ab initio maximam partem ex Judaeo — christianis constabat; Petrus enim per eminentiam (coll. Gal. 2, 8.) erat apostolus c i r c u m c i s i o n i s, i. e. Judaeorum. Quum postea (a. 52.) Claudius Caesar Judaeos assidue tumultuantesexpulisset Roma, decreto isto etiam Judaeo-christiani emigrare coge- bantur, quo factum est, ut fideles ex gentibus, i. e, ethnico- christiani, tantum Romae remanerent. Quum post .Claudii mortem (a. 54.) iterum Judaeis permissum esset, Romam redire, etiam multi Judaeo - christianorum, inter hos Aquila et Priscilla conjuges, qui prius Roma discedere cogebantur (coll. Rom. 16, 3.), Corintho Romam reversi sunt. Jam hi Judaeo-christiani reduces, ne iterum tumultibus implicarentur, a consortio infidelium Judaeorum penitus abstinebant, atque ethnico-christianis se adjungebant, quo factum est, ut ecclesia Romana eo tempore, quo Paulus epistolam ad Romanos scripsit (a. 59.), complexa esset Judaeo- et ethnico- christianos, sed, ut e quibusdam epistolae locis (1, 13; 11, 13; 15, 15.) recte colligitur, major erat pars fidelium ex gentilibus. §. 2 . Occasio et consilium epistolae. Quod ad occasionem et consilium epistolae attinet, in ipsa epistola reperiuntur utriusque vestigia. In multis enim locis (1, 13; 15, 23. 24.) manifestat s. Paulus desiderium suum Romam veniendi, ut tanquam doctor gentium etiam Romanis aliquid conferret gratia e spiritualis eosque in Me jam suscepta confirmaret (1, 11.). Id autem eo ardentius desiderabat, quo magis sperari poterat, fore ut religio Christi in urbe Roma firmiter fundata, radices suas celerrime in totum terrarum orbem diffunderet, atque ethnicismum sensim everteret. Jam vero apostolus in eo erat, ut desiderio suo satisfaceret, quum, uti ex epistola (15, 23—25.) patet, Corintho Hierosolymam, inde vero Romam profieisci sibi proponeret. Voluit itaque apostolus hac epistola Romanos ad suum adventum atque ad suam intereos activitatem prae- paraf'e. Quum eo tempore Phoebe, diaconissa ecclesiae Cen- chreensis, Romam profeetura esset, usus est apostolus hac occasione, quum ei epistolam nostram, in qua fundamentales religionis christianae doctrinas, nec non relationem Judaismi et ethni- 8 Prolegomena. cismi ad religionem christianam proponit, Romanis tradendam commiserit. — Utrum lites inter Judaeo- et ethnico-christianos etiam Romae, uti in aliis eeclesiis, ortae fuerint, atque apostolum ideo tarn fuse de Judaismo et ethnicismo atque de utriusque ad religionem christianam relatione (utinonnullicums. Augu- stino et Hieronymo putant) loqui, certo dici nequit. §. 3. Argumentum e p i s t o I a e. Epistola haec duabus constat sectionibus: dogmatic a nimirum et practica (seu paraenetica). I. Prim a sectio, dogmatica, continet priora undecim capita (c. 1—11.), cui tamen praemissum est exordium seu prologus (1, 1—17.), in quo apostolus praemissa dedicatione et salutatione consueta (1—7.), Deo gratias agit pro fide lectorum et magnum suum eos videndi desiderium manifestat (8—15.); aperit in fine hujus exordii (16. 17.) praecipuum hujus epistolae thema, dicens: evangelium esse virtu tern Dei ad salutem omni credenti, Judaeo et ethnico, quia in eo manifestatur via ad salutem (turn inchoatam injustificatione, turn completam in aeterna beatitudine), nimirum per fidem in Jesum Christum. Thema hoc absolvitur tribus partibus: 1. In prim a parte (1, 18—5, 21.) agit de natura justi¬ fications per fidem, et quidem: a) demonstrat justificationem necessariam esse tarn gen- tilibus, quam Judaeis, quum omnes peccatores sint, et ideo perniciei aeternae obnoxii (1, 18—3, 20.). b) Docet, quomodo ilia justificatio hominibus contingat, nimirum per fidem in Jesum Christum (3, 21—31.). c) Yeritatem justificationis per fidem in Christum pro bat ex s. scriptura V. T., in qua justificatio per fidem absque operibus legis et circumcisione exemplo A b r a h a m i docetur (4, 1-25.). d) Dein disserit de praeclaris hujus justificationis fructibus seu effectibus (5, 1—11.). e) Tandem comparationem instituit inter Adamum, auctorem peccati et mortis, et inter Christum, auctorem justitiae et vitae (5, 12—21.). 2. In parte altera (e. 6—8.) loquitur de justificatione subjective considerata; et quidem primum occurrit abusui Prolegomena. 9 doctrinae de justificatione per fidem obtinenda, ostendens, per earn minime concedi libertatem peccandi, sed potius earn provo- care ad studium virtutis el sanctitatis, quia christianus, qui per baptismum Christo unitus et cam eo mortaus est (secandam veterem hominem) atqae cam eodeia ad vitam novam, continue sancte agendam, resarrexit, p e e c a t o plane mortaas esse debet, idqae tanto magis, qaam non sit amplins sab lege, capiditates excitante atqae irritante, sed sab gratia (6, 1—23.). Id probat fasias primum exemplo axoris, qaae a lege viri liberatnr ejas morte, et inde concladit, etiam christianam, qai inbaptismo secandam veterem hominem (mystice) cam Christo mortaas est et cam eo ad novam resarrexit vitam, liberatam esse a 1 e g i s dominio (7, 1—G.). Ne aatem qais ideo, qaia(v.5.)dixerat, lege capiditates ad peccata irritari atqae excitari, pataret, ei legem et pecca- tam esse anum idemqae, ideoqae legem per se malam, none (7—13.) aberias explicat relationem legis ad lapsam genas hamanam. Docet nimirnm: Lex in se non est mala, potias saneta; astprohibitionibas saisdacitad agnitionem peccati, facit, at homo in ipso latentem concapiscentiam cognoscat, atqae ita hominem, saa indole ad peccandam pronam, ad peccatam irritat atqae excitat. Homo enim nataralis mente saa qaidem ap- probat legem, bonam jubentem et malam prohibentem, sed, qaam sit pronas ad peccandam, contra snam volantatem meliorem per concapiscentiam rebellem malam agit. Sed ipsam hoc dissidiam (daalismas) in natara hnmana in homine excitavit desideriam redemption is atqae ita ad recipiendam Salvatorem disposait (14—25.). — Deiude exponit, nos christianos ab ilia daplici servitate peccati et mortis liberatos esse in Christo Jesa. Christas nos liberavit e potestate peccati, qaam, offerendo sao corpore immacalato in sacrificinm, peccatam deleret, uobisqae donaret Spiritam sanctam, per qaem nobis tribaitar virtas legem Dei adimplendi. Christas liberavit nos e potestate mortis; nam Spiritas sanctas, qaem nobis donavit, est vera animae vita, simalqae s p o n s i o firma, olim etiam corpora nostra (at secandam animam et corpns regenerati simas) vivificatam iri (8, 1—11.). Ideo etiam vitam agere debemas non secandam carnem (concapiscentiam malam), sed secandam spiritam (per Spiritam sanctam directum et confortatam), et, si ita (secandam spiritam) vixerimas, samas filii Dei, et aliqaando erimus haeredes Dei, cohaeredes aatem Christi. Sed at cohaeredes Christi atqae consortes gloriae ejas esse possimas, debemas, ati Christas, tribalationes atqae 10 Prolegomena. afflictiones constanti ammo perferre, ad quod faciendum nos excitare debet magnitudo praemii futurae felicitatis (12—18.). Ad futuram corporis glorificationem sperandam nos excitat gemebundum desiderium, quo mundana creatura universa liberationem sui a servitute corruptionis exspectat, cui desiderio gemebundo etiam cor nostrum consentit. Nam etiam nos, quando secundum spiritum (animam) redemptionis et salutis in Christo compotes facti simus, nondnm fruimur consummata ilia salute (perfecta adoptione filiorum Dei), quum corpus nostrum adhuc redemptions indigeat. Consummatam redemptionem habemus nunc solum in spe; attamen interim earn exspectantes, ad versa quaevis patienter ferre debemus, qua in re Spirit us sanctus adjutor uobis adest, qui in nobis et pro nobis a Deo petit (19—30.). Praeter Spiritus sancti auxilium ad omnia adversa patienter toleranda debet nos excitare firmissima persuasio, quod Deiim diligen- tibus omnia cedant in bonum. Quam disputationem apostolus concludit egregio epilogo (31 39.). 3. In parte tertia (c. 9—11.) occurrit s. auctor objectioni, quam quis doctrinae ipsius de universalitate gratiae facere posset, ideo, quia longe maxima pars populi Judaici reject a et ab adoptione in populum electum N. T. et a bonis ei promissis, nominatim a justifications exclusa sit, dum docet: a) Illarn adoptionem in populum Dei N. T. et justificationem non esse ex jure aliquo generation is carnal is vel ope rum humanorum, sed esse beneficium gratuitum, nullo jure debitum. Veritatem hanc probat exemplis electionis patriarcharum Isaac et Jacob (9, 1—13.). Inde sequitur, in Deo nullam esse injustitiam, quia beneficia sua indebita hominibus ex mera misericordia confert, quod ulterius verbis s. seripturae con- firmat (14—29.). Docet porro: b) Illam exclusionem ex parte Judaeorum esse merit am, quia in Christum non erediderunt (9, 31—10, 21.). c) Illam exclusionem non esse universalem, quianonnulli ex Israelite pervenerant ad fldem et ad bona populo Dei N. T. promissa, neque esse perpetuam; nam, quando plenitudo gentilium in ecclesiam intraverit, omnis Judaeorum po- pulus ad Christum convertetur et particeps tiet bonorum novae oeconomiae, ecclesiae N. T. (11, 1—32.). Concludit cum solemni doxologia divinae bonitatis, sapientiae et scientiae Dei (33 -36.). Prolegomena. 11 II. In seeunda sectione , pr ac tica seu paraenetica (12—15, 13.), cui conclusio adnexa est (15, 14—16, 1—27.), monet lectores ad agendam vitam christiano homine dignam (12, 1. 2.), ad rectum do no rum gratiae (charismatum) usum (3—8.); ad varias virtutes exercendas (9—21.); ad praestandam obedientiam civilibus magistratibus (13,1—7.); ad studium charitatis erga proximum (8—10.), ad sobrietatem et casti- tatem (11—14.). Docet porro Judaeo- et ethnico-christianos, inter quos ob cibos et festa erant disceptationes et temera judicia, charitatis regulas, dum nimirum doctiores (ethnico- christianos) hortatur, ut (fide) infirmos Judaeo-christianos, quorum non pauci existimabant, etiamnum observanda sibi esse statuta legis Mosaicae quoad cibos et dies, benigne tractent, nec contemn ant; Judaeo-christianos vero vicissim monet, ne ethnico-christianos temere judicent eosque ut improbos con¬ demn e n t (14, 1—18.); tandem utrosque adhortatur ad conser- vandam pacem et promovendam mutuam aedificationem (19—23.). Idipsum docet etiam capite sequenti (c. 15.), dum firmos fide monet, ut Mrmorum imbecillitates Christ! exemplopatienter ferant (15, 1—4.); ut studeant concordiae et fraternae c h a r i t a t i (5—13.). Deinde excusat se, quod ipsis scripserit et quaedam aspere dixerit, quum id officium muneris apostolici ab ipso postulasset (14—20.); pollicetur, se in itinere suo in Hispaniam ad i p s o s venturum , sed antea Hierosolymam vadet (25—29.); interim eos obsecrat, ut pro ipso Deum orent, ut, omnibus feliciter peractis, laetus Romam veniat (30—33.). Commendat illis Phoeben, ecclesiae Cenchreensis diaconissam, cui epistolam hanc ad Romanos perferendam tradiderat; permultos Romanos christianos suo nomine nominatim salutat (16,1—16.); dein hortatur eos, ut dissensionum et scandalorum auctores fugiant (17—20.); tandem plurium nomine Romanis salutem dicit, et solemni b e n e d i c t i o n e ac insigni d o x o 1 o g i a epistolam claudit (21—27.). — Ex hoc argumento proposito elucet simul gra- vitas hujus epistolae. In hac epistola occurrit quasi siimma theologiae s. Pauli; nam in ea expresse et fuse pertractat f u n da¬ rn e n t a 1 e s religionis christianae doctrinas; nimirum originem ethnicismi, significationem et sortern futuram Judaismi, ac utriusque ad christianismum relationem; porro doctrinam de peccato et redemptione, atque antithesin inter Adamum et Christum, nec non utriusque ad genus humanum relationem. 12 Prolegomena. §• 4. Quando et ubi epistola scripta sit. Quod attinet ad tempus, in ipsa epistola vestigia ejus reperiuntur. Juxta epistolam nostram (15, 25—30.) apostolus, quum ad Romanos seriberet, in eo erat, ut s t i p e m per Macedoniam et Achaiam colleetam, Hierosolymam perferret, quo negotio peracto R o m a m abire voluit. — Quodsi haec comparemus cum iis, quae uarrantur in Actibus apostolorum (19,21. et 20, 3. 22.), patet, apostolum epistolam nostram scripsisse in t e r t i o itinere apostolico, dum tres menses in Acbaia et Corinthi versaretur (anno 59.). Nam docente priori Actuum loco (19, 21.) s. Paulus in tertio itinere Ephesi diutius commorans, propositum cepit, per Macedoniam et Achaiam iter faciendi, indeque Hiero¬ solymam et tandem Rom am proticiscendi; — juxta alteram vero locum (Act. 20, 3. 22.) iter illud per Macedoniam rev era suscepit in Achaiam (nimirum post tumultum contra ipsum a Demetrio Ephesi excitatum coll. Act. 19, 23. seq.), et ibi atque Corinthi tres menses transegit, stipem colligens pro pauperibus Hierosolymitanis, a se Hierosolymam deportandam. Quod vero locum attinet, epistolam seriptam fuisse Corinthi, inde patet, quia in fine epistolae (16, 23.) commemorantur Cajus, apostolihospes, etErastus, arcarius civitatis, qui(coll. 1. Cor. 1,14. Act. 19, 22. 2. Tim. 4, 20.) habitabant Corinthi; et quia apostolus ad epistolam deferendam usus est Phoebes ministerio, ecclesiae Cenchreensis diaconissae; Cenchreae autem erant portus Corinthi. §. 5. Epistolae ad Romanos authentia et integritas. Autheutia epistolae hujus est indubia; contestatur earn uno ore omnis antiquitas Christiana. Citata indubia occurrunt jam apud Clementem Rom. (ad Corinth, c. 35. coll. Rom. 1, 29.), apud Poly carp urn (ad Philipp, c. 6. coll. Rom. 14, 10. 12.), apud Theophilum Antioch, (ad Autol. III. 14. coll. Rom. 13, 7. 8.); in epistola ecclesiae Viennensis et Lugdunensis ad Asiae Phrygiaeque ecclesias (ad Rom. 8, 18.). Nomine Pauli earn citant s. Irenaeus (adv. haer. III. 16.), Clemens Alex, (stromatum III. 4. 11.), Tertullianus (de coron. c. 6., adv. Prolegomena. 13 Prax. c. 13.), et subsequi Patres et scriptores omnes. Etiam haeretici, uti: Bas Hides, Valentinus et Mar cion ad earn frequenter respiciunt. — Imo ipsa c o g i t a n d i ratio, tractandi methodus et dictio, pro uti et adjunct a, quae in hac epistola de auctore ejus commemorantur, clare docent, auctorem epistolae esse apostolmn P a u 1 u m. Integritas epistolae'(nimirum cap. 15. et 16.) a pluribus est impugnata, et quidem ideo: 1. Quia, teste 0rigene, haec capitainMarcionis codice defuerunt; 2. quia codices in collocanda doxologia (16, 25—27.) inter se discrepant, quum alii earn ad finem capitis 16. contineant; alii vero cum lectionariis graecis et nonnullis versionibus post finem capitis 14.; alii earn in utroque loco babeant; alii earn plane o m i 11 a n t. 3. Quia faustorum apprecatio ter occurrit, etproinde toties epistolae finis indicatur (15,33; 16,20.24.), quodineptum videtur. Quapropter alii haec duo capita appendices habuerunt a s. Paulo serius additas; alii c. 16. appendicem, c. 15. vero postscriptum declararunt, serius epistolae adpositum; alii hoc de utroque capite asseruerunt; alii tandem utriusque capitis originem Paulinam negarunt. Sed utrumque caput est genu in a epistolae pars. Nam a) omissio in Mar cion is codice nullius est momenti, quia, eodem Origene teste, Marcion s. libros pro libito suo tractavit et mutilavit. b) Quod divers it atem codicum respectu doxologiae attinet, ilia sufficienter explicatur e prae- lectionibus ecclesiasticis. Quum enim c. 16. nihil contineat, quod ad auditorum institutionem aut aedificationem mo- ralem promovendam esset aptum, in conventibus sacris non prae- legebatur; attamen, ne perpulchra doxologia ad finem c. 16. omitteretur, et quum c. 15. jam apto modo finiretur, (nimirum faustorum apprecatione), adponebatur ad finem c. 14, etprimum in mar gin e adnotata, serius textui ipsi inserebatur. Dum itaque doxologia ilia in codicibus, qui ad usus ecclesiasticos non erant destinati, locum suum competentem, i. e. ad finem c. 16. occu- paret, — in libris, qui praelectionibus publicis inserviebant, jam post c. 14., jam post c. 16., ergo bis est scripta. Quae codicum diversitas dein alios librarios permovit, ut doxologiam illam plane omitterent. c) Triplex faustorum apprecatio facile explicatur, si statuitur, apostolum r ever a saepius habuisse 14 Cap. I. v. 1. consilium, epistolam suam finiendi. Si tandem tarn multos nomi- natim salutat, id facile inde explicatur, quia eos in Asia ant in Graecia (unde Romam profecti sunt) cognoscere poterat; ni dicamus, plures ei innotescere potuisse aliorum narrationibus. ’) Sectio I. theoretica (dogmatica) a c. I—II. Pars I. l)e justitia ex fide in Jesum Christum (1, 1—5, 21.). Caput I. Argumentum. Praemisso exordio (1—17.), in quo apostolus praemissa dedicatione et salutatione consueta (1 _ 7 .) t Deo gratias agit pro Me lectorum et magnum suum eos videndi desiderium manifestat (8—15.), aperit in fine hujus exordii (16. 17.) praecipuum hujus epistolae tliema, dicens: evangelium esse virtutem Dei ad salutern omni cre- denti, Judaeo et ethnico, quia in eo manifestatur via ad salutem, nimirum per Mem, quae justitia ex Me ab omnibus quaerenda est, quia omnes homines, tarn gentiles, quam J u d a e i, sunt impii, injusti, peccatores (18.). Id probat primum de gen- tilibus (19—32.), qui cognitionem Dei e mundo creato eis revelatam propria culpa amiserunt atque hinc in turpissimam idololatriam et mox in alia nefaria scelera delapsi sunt. Y. 1. „Paulus, servus Jesu Ckristi.“ Causa, cur apostolus nomine Paul us et non Saul us utatur, sita est in consuetudine Judaeorum, qui inter Graecos Romanosque versantes, nominibus Judaicis vel prorsus abstinere, vel saltern ea aliquando immutare solebant, et graecae romanaeque linguae conformabant. Apostolus noster soil., ut permulti putant, jam a nativitate sua utrumque habuit nomen. Quamdiu igitur inter Judaeos vixit, usus est nomine Saulus; quamprimum autem itinera inter gentiles susceperat, adhibuit qua civis romanus nomen suum romanum: P a u 1 u s (contractum ex voce: parvulus, ad quam nominis significationem fors alludit verbis (1. Cor. 15, 9.): minimus apostolorum.). ‘) Cf. Guntneri Introduotio in ss. N. T. libros, pag. 279. Cap. I. v. 1. 15 Similis casus adest in evangelista Marco. Nomen ejus hebraeum est: Joannes; ast quum ad gentiles itinera suscepisset, nominatin' in s. scriptura solo nomine romano: Marcus (Act. 15, 39.). — Alii vero putant, causam liujus quaerendam esse in transitu ad novam religionem; nam (coll. Act. 13,9.) post conversionem apostoli liujus prima vice legitur: P a u 1 u s , ut signaretur epocha vitae ejus, qua accepit novam religionem. Sed prior sententia praeferenda e S t. — Servus (SovXos). Homo juxta doctrinam scripturaes. nun- quam sui juris est, sed semper certo dominio subditus. Antequam fit christianus, subditus est in ethnicismo Sat ana e, in Judaismo autem legi Mosaicae. Per susceptam vero fidem in Jesum Christum, ergo qua christianus, consecrat se per baptismum Christo, qui Dominus saepissime in N. T. dicitur, ejusqueprae- cepta ex amore servaturum se esse promittit; verbo: homo per fidem fit servus Christi. Attamen in inscriptionibus s. Pauli ali- orumque apostolorum vox haec (ser vus) praeter generalem notionem, qua omnes christiani sunt servi Christi, etiam adhuc specialem complectitur, ut scil. significet illam servitutem, qua tanquam Dei ministri et legati in pvaedicando Jesu Christievangelio servierunt. Ita et h. 1. — De vocibus: Jesus, Christus conf. commentar. in evang. s. Joan. pag. 3. — „Vocatus apostolus Verbis his et sequentibus e x p 1 i c a t, in quo sit servus Christi, scil. vocatione missus ad praedicandum Christi evangelium in to to mundo. — (xXrjtos) adjectivum verbale (a xalm vocare), vocatus, i. e. vocatione nimirum apostolus. Dicit s. auctor hoc de se ideo, ut moneat, se munus apostolicum non sibi arrogasse (aut per hominem fuisse constitutum apostolum), sed a Christo illud sibi esse deman- datum. Vocare (xaluv) in N. T. saepe dicitur de invitatione seu vocatione ad beatitatem aeternam per professionem religionis christianae seu per fidem in Christum obtinendam (Mattli. 20, 16; 22, 14.); speciatiin vero adhibetur de vocatione ad munus apo¬ stolicum, ut h. 1., ubi additum est: apostolus. Primum tribui solet in N. T. Deo (Patri), alterum Christo (Marc. 3,13. Tit. 1, 1.), ita tamen, ut fiat secundum voluntatem Dei. Primos apostolos vocavit Christus, dum his in terris versabatur, ante suam passionem; P a u 1 u m vero mox post suum in coelurn reditum, sed aeque immediate (Act. e, 9. 1. Cor. 15, 8.); hinc recte nomine apostoli se appellat. — Apostolus (anooralos ab anoarellm mitto) generatim est omnis legatus, missus cum mandatis ad expedienda negotia. In libris N. T. vero apostoli per eminentiam vocanturilli religionis christianae doctores, quos 16 Cap. I. v. 2—3. Christus e reliquorum discipulorum numero electos, perpetuos sibi conjunxerat comites, quibus demandaverat mirnus religionem ipsius inter Judaeos et ethnicos propagandi. — „Segregatus“, nimirum divino decreto e reliquorum hominum mimero (Act. 9,15; 13, 2.). — „Ad evangelium Dei", i. e. ad portandum ad omnes gentes laetum mmcium de Messia et de salute per eum. Vox tvayyiXiov (ex si, bene, dyysXog, nimcius) apud scriptores classicos ponitur de praemio, quod datur afferenti laetum nuncium; dein de ipso laeto nuncio cujuscunque generis. In novo Testamento, quia Judaeis nullus nuncius magis laetus erat, quam de Messia et regno ejus, vox ilia designat per eminentiam: laetum nuncium de Messia, deMessiae regno; bistoriam Jesu Messiae, doctrinam Messianam, i. e. doctrinam vel de Messia, vel Messiae, et quidem vel omnem, vel aliquam ejus partem. — Genitivus: Dei est genitivus origin is, ergo evangelii, cujus auctor est Deus. Y. 2. „Quod promiserat per prophetas suos in scripturis sanctis", i. e. quod laetuiii nuncium (seu salus in Christo), quamvis nunc demum apparuerit et per apostolos praedicatum sit, jam olim per prophetas a Deo promissum et in scripturis Y. F. consi- gnatum erat. — Verbis hisce docet s. Paulus uni vers ale m indolem, catholicitatem religionis christianae respectu t emporis, atque unitatem antiqui et novi Foederis. Ex his verbis autem simul elueet, omnes prophetias Y. F. Deum habere auctorem. — TtQotnriyydlaro aor. I. med. a nootnayytlui, ante annuncio; in N. T. in medio, ut hie loci, promitto. V. 3. „Da Filio suo Pertinent verba haec ad praegressa: ad evangelium Dei, ita ut sensus sit: ad evangelium, cujus objectum est Filius Dei (secundum utramque naturam). — Formula: filius Dei jam in V. T. usurpatur de regibus, m agist rati bus et omnino de omnibus, qui Dei locum inter homines tenere credebantur (ps. 81, 6. Jerem. 31, 20.); etiam de populo Israel adhibetur. Speciatim vero in N. F. dicuntur christiani, vere tales, filii Dei (cf. dicta 8, 14.). Ast longe eminentiori ac sublimiori sensu Filius Dei nominatin' Jesus Messias in N. F., quatenus vocatur apud Joannem (1, 18.) unigenitus Dei Filius, qui est in sinu Patris, cui existentia aeterna, c r e a t i o mundi adscribitur, et qui expresse Deus appellatur (Joan. 1, 1. 2.), qui tandem homo factus est (Joan. 1, 14.). Eandem prorsus doctrinam exhibet s. Paulus de Jesu Christo, quum etiam ipse Jesum vocat proprium Dei Filium (Rom. 8, 32.), ei adscribit existentiam aeternam et creationem Cap. I. v. d. 17 (Col. 1, 15. 16. Hebr. 1, 13.), eum dicit D o m i n u m turn novi regni divini, turn ornnis creaturae (Col. 1, 18—20; 2, 9. 10. 1. Cor. 15,24.), imoipsum Deiun eum appeliat (Korn. 9,5. 1. Tim. 8,16.). Quotiescuuque itaque formula: Filius Dei in ST. T. adponitur verbis: Jesus Christus, inservit ciarius determinandae signi- ficationi nominis istius, manifestandae dignitati summae divinaeque naturae ejus, qui voce Christus designator. — „Qui factus est ex demine David secundum carnem “; i. e. ille, qui ab aeterno erat Filius Dei ex substantia Patris, factus est secundum naturam humanam ex progenie (posteritate) Davidis, nimirum ex substantia Mariae Yirginis, Davidicae stirpis, idque Spiritus s. virtute (Matth. 1, 18. 20.). — y.azd aaQy.a. ad denotat primo camera, i. e. massam ossibus molliorem, sanguine perfusam; dein corpus humanum; per metonymiam: naturam humanam, hominem, tandem naturam humanam sensualem, animalem, quatenus ex peccato originali concupiscit adversus spiritum. Hie loci verba: secundum carnem denotant: secundum naturam humanam, seu: quatenus homo erat; seu: si humanam ejus spectes na¬ turam. Id elucet ex eo quod verba Joannis (1, 14.): ml o Xoyog ado^ iytvkro, de conjunctioue divinae naturae cum natura humana in Christo accipi debeant; dein, quia scriptura s. de spirituali profectu humanae in Christo naturae loquitur (Luc. 2, 52.), eique puros humanos affect us tribuit, uti gaudii, comrni- serationis, indignationis, tristitiae etc.; imo s. Paulus aperte dicit (Hebr. 2, 17; 4, 15.), ipsum per omnia ho mini bus similem factum esse, excepto peccato, quae omnia soli corpori tribui miniine possunt. Y. 4. „Qui declaratus est Filius Dei in virtute" / i. e. qui, etsi secundum naturam humanam sit filius Davidis, tamen decla¬ ratus est Filius Dei potenter. Verba iv dvvdfisi sunt adverbialiter sumenda: potenter. Cf. Col. 1, 29. 2. Thess. 1, 11. —„Secundum Spiritum sanctijicationis Verba haec, quum sint opposita verbis: secundum carnem, non possunt intelligi de Spiritu sancto, sed de divina in Christo natura. Nam nvsvna. dyiwavvrj? est ex hebraismo dictum pro nvsvfia dyiov, quae verba autem non sunt speciatim de Spiritu sancto, de t e r t i a in Deitate persona intelligenda, sed generatim de Deitate, uti saepe in s. scriptura D e u s in oppositione ad hominem, qui est ad^, simpliciter msvfiu. (spiritus) dicitur (Joan. 4, 24.). Ita etiam divina iii Christo natura dicitur msv/ia (1. Tim. 3, 16.), et msvfta aioinov (Hebr. 9, 14.). Juxta liane explicationem verbum oqlfoiv sumendum est cum s. 2 18 (Jap. I. v. 4. Chrysostomo significatu: declarare, demonstrate. Hinc sensus est: Qui potenter declaratus est Filius Dei secundum naturam ejus divinam (quae Spiritus est.). — „E reswrrectione mortuorwn i. e. per resurrectionem suam a mortuis. Praepositio ex h. 1. uti saepe alias (3, 20.) valet: per. — Resurrectio Christi a mortuis revera erat documentum Messianae et divinae ejus dignitatis: quia de Messiapraedic- tum erat, fore ut a morte redeat in vitam (Act. 2, 24; 13, 32.); — quia Christus, licet in diversis s. scripturae locis, quatenus est homo, dicatur a D e o revocatus fuisse in vitam, tamen etiam, quatenus est Deus, sua potestate vitam recepisse perhibetur (Joan. 10, 19.); — et quia resurrectio Christi erat documentum et si gill urn quasi veritatem doctrinae ejus confirmans; atqui doctrinae ejus pars erat doctrina ilia, qua se Filium Dei esse, divinam sibi inesse naturam docebat. Etiam apostoli docent, resurrectionem Christi a mortuis esse certissimum summae dignitatis Christi documentum firmissimumque tidei christianae fundamentum, quo concusso ipsa fides vana esset et inanis (Act. 1,22; 2,27.31; 13, 35. Rom. 6, 9. 1. Cor. 15, 3—20. 1. Petr. 1, 3; 3, 21.). — Nonuulliinterpretes, Theodoretum secuti, iv duva/xst inetonymice exponunt de miraculis, nvevfia dyimvvri? de Spirit u sancto, ex verosumuntut praepositionem temporis, ex quo, ita ut idem valeat ac: inde a, atque hunc statuunt sensum: Qui declaratus est Filius Dei per miracula, virtute Spiritus s. ad ipsius nominis invocationem patrata, ex quo a mortuis resurrexit. — Et iterum alii s. Chrysostomum secuti, statuunt, ab apostolo hie tria proferri argumenta, quibus Christus declaratus est Filius Dei, et verba apostoli ita exponunt: Qui. . declaratus est Filius Dei per potentiam miraculorum, quae patravit, per Spiritual s., quern dedit credentibus in se, etper resurrectionem mortu- orum, qua se ipsum suscitavit e mortuis. — Quia expositio altera statuit, Christum coepisse declarari Filium Dei inde a resur- rectione, quum id jam antea in ejus nativitate, baptismo et transfiguratione factum esset; — tertia vero explicatio rerum or dine m turbat, quum effusion em Spiritus s., quae juxta hanc interpretationem putatur significari per voces: secundum Spiritum sanctificationis (quod baud credibile est) ponat ante Jesu Christi a mortuis resurrectionem, — ideo prim a expositio ob suam simplicitatem et facilitatem praeferenda videtur. — Vulgata vero et Patres latini ita habent: Qui praedesti- Cap. I. v. 5. 19 natus est Filins Dei etc. ut sensus sit: Qui (Christas) ut homo ab aeterno praedestinatus est a Deo ad hypostaticam cum Logo unionem, ergo ad verum, naturalem Filium Dei. Ast explication huic non tautum obstat verbum 9q}£i», quod in s. seriptura nusquam significat praedestinare, sed etiam verba sequentia: invirtute secundum S p i r i t u m sanctificationis ex resur recti one mortuorum, quae, stante ilia, baud apte exponi possunt; quod jam inde potest intelligi, quia interpretes latini in illis explicandis maxime divergunt, et ideo, ut aptus prodiret sensus, verbis s. Pauli aliquid adder e debent, v. c. et ut talis patuit turn perpotentiam miraculorum, turn etc.. — „Jesu Christo, Domino nostro.“ Verba haec nectuntur cum praecedentibus (v. 2.): de Filio suo, et quod interjacet, parenthesi ineludendinn est. — Christas dicitur Do minus, quatenus ille per suam obedientiam usque ad crucis mortem Patri praestitam nos e servitude diaboli, peccati et mortis redemit sibique vindicavit in novo regno suo in populum pecu- liarem, cujus proinde, quatenus homo, Dominus effectus sit; et quatenus ei ad dexteram Dei exaltato Pater omnia subjecit (Ephes. 1,19. Col. 1,18.). — Ceterum verbis: Jesus, Christus, Dominus designat apostolus Christum in ejus triplici relatione. Jesus (salvator) dicebatur secundum naturam humanam; Chri¬ stus (unctus) ut Messias; Dominus secundum naturam divino- humanam in relatione ad nos. V. 5. „Per quern accepimus gratiam et apostolatum i. e. a quo (Christo) accepi gratuito beneficium apostolatus. yamv xal urtoorolriv est hendiadys pro: ydoiv xijg dnoozol^ig, gratiam aposto¬ latus. Vocat vero apostolatum gratiam, quia sine ullo merito sola gratia Dei ei contigerat. — „Ad obediendum fidei in omnibus gentibus Vox niazmg est genitivus non subjecti, quasi seusus sit: ad obedientiam, quam fides efficit; sed est genitivus objecti, quasi diceret: ad faciendum obedire fidei; et quum per fidem h. 1. metonymice (effectus pro causa) intelligenda sit praedicata doctrina fidei, seu doctrina Christiana, sensus est: Ut omnes natioues (ergo etiam vos Bomanos) ad obsequium doctrinae christianae, vita moribusque praestandum, perducerem. — Ex hisce sequitur, fidem non esse solummodo actum intellect us, sed etiam v o 1 u n- tatis. — vnaxor/ nomen verbale (ab vnuxovto, aures praebeo ad audiendum) est: auseultatio, et inde: obedientia, obsequium. — e&pT] h. 1. gentes, nationes omnes, Judaeis non exclusis. — „ Pro nomine ejus“, i. e. propter gloriam ejus dilatandam, scil. accepi beneficium apostolatus. — Eo enim, quod homines in Christum 2 * 20 Cap. I. v. 6—7. crederent doctrinaeque ejus vita et moribus obsequium praestarent, gloria Christi dilatata est. V. 6. „In quibus etiam vos estis.“ Verbis bis innuit, ab ipsis etiam monita ejus atque instituticnem esse suscipiendam, quia et ipsi ad illos populos pertineant, ad quos edocendos munus suum acceperat. — „ Vocati Jesu Christi i. e. Dei vocatione discipuli Jesu Christi effeeti, sen Dei vocatione christiani. — Genitivus: Jesu Christi est genitivus possessoris (ut Philem. v. 1.), quia vocatio ad fidem constanter Deo Patri tribuitur. V. 7. „ Omnibus, qui sunt Romae, dilectis Dei, vocatis sanctis.“ i. e. omnibus lidelibus Eomanis, Deo caris et gratuitae voeationis ejus beneficio sanctis. — ayioe, ut Hebraeorum: Kadosch, uni- versim denotat: a communi usu et eonsuetudiue segregatus acDeo consecratus. Quare etiam in V. T. p o p u 1 u s Israel hocce praedi- cato ornatus erat, utpote quum Ileus ilium ex omnibus populis ceteris elegisset et segregasset atque inito cum illo foedere sibi consecrasset. In N. T. autem sancti dicuutur christiani, quatenus ex tota Judaeorum infidelium et gentilium multitudine segregati et Deo consecrati sunt, ut nimirum a peccatis mundati et cum Deo uniti, vitam agant sanctam. — „Gratia vobis et pax,“ scil. sit, vel detur et multiplicetur. Gratia (x«^) et p a x (slpijvij) veluti causa et effectus inter se cohaerent; sicut in dono aliquo causa doni est amor donantis, ipsum autem donumilliuscausae veluti effectus, ita gratia, quae hie est Dei favor, benevolentia, amor erga homines, est causa, principium omnium, quae ex hoc favore et amore Dei sequuntur; ergo causa, principium omnium bonorum, quae per Christum nobis christianis, favore et benevolentia Dei, in religione Christiana contingunt (ut illuminatio, remissio peccatorum, sanctificatio, corroboratio, glorificatio). Summus flos atque effectus, seu finis hujus gratiae est pax, scil. interna, quae est hominibus in Deo et cum Deo, quam mundus nec dare, nec auferre potest. (Cf. commentar. in Joan. 14, 27.). Optando igitur principium (gratiam) et finem (pacem) omnium bonorum spiritualium, optat, ut ait s. Thomas, apostolus omnia bona, quae sunt inter haec duo extrema. — „A Deo Patre nostro“; i. e. auctore Deo Patre, cujus nos filii (adoptivi) sumus per gratiam. „Et Domino Jesu Christo,“ scil. auctore et largitore, aeque ut a Deo Patre; nam verba haec pendent ab uno. Addit hoc, quia aditurn ad Patrem habemus per Filium tantummodo. — Ex his apostoli verbis s. Patres recte ostendebant Christi divinitatem Cap. I. y. 8—10. 21 et cum Patre quoad essentiam aequalitatem, quia largitio gratiae et pacis Christo aeque ac Deo Patri tribuitur. Nunc a v. 8—17. captat Romanorum benevolentiam, primo gratias agens Deo oh illorum fidem iu toto mundo celebrem, ac manifestans desiderium suum eos videndi atque adeundi, enuncians praecipuum thema epistolae, evangelium seil. esse virtutem Dei in sal u tem omni credent i. V. 8. „Primvm quidem gratias ago Deo meo.“ Deo meo; in hoc est filialis pietatis et amoris expressio. Deum dicit s u u m, ob ipsius gratiam et benignitatem singularem, quam expertus est; dein quod ipsum veneretur seque totum voluntati ejus dedicaverit. — „Per Jesiim Christum" , i. e. auctore Jesu Christo (scil. gratias ago). — Nam sicut a Deo omiiis gratia nobis datur per et ob Jesum Christum, qui ut Dens-homo et redemtor est mediator inter Deum et homines, per quem, nostrum summum sacerdotem, solummodo accessum ad Patrem habemus, ita etiam per Christum omnis gratiarum actio a nobis reddenda est Deo. Quapropter etiam ecclesia omnes orationes concludit verbis: Per Dominum no¬ strum J. Ch. — „Pro omnibus vobis", i. e. vestrum omnium causa (nuJlo facto discrimine Judaeo-christianos inter et ethnico- christianos). — „Quod fides vestra praedicatur in toto mundo"; i. e. quod videlicet vestrae christianae fidei professio toto orbe celebratur. Vox mans h. 1. subjective sumenda de professione christianae religionis. Y. 9. ,, Testis enim meus est Deus"; i. e. per Deum contestor, me verum dicere. — „Cui servio in spiritu meo in evangelio Filii ejus"; i. e. cui tanquam minister servio sincera mente in evangelio Filii ejus praedicando et propagando. — „Quod sine intermissions memoriam vestri facio", scil. in orationibus meis. Hoc est unum ex duobus, quae Deo teste invocato, Romanis affirmat. ddialei »}, sine intermissione, hjperbolice dictum pro: assidue. V. 10. „ Semper in orationibus meis orans, si forte aliquando per Dei voluntatem tarn felix sim, ut veniam ad vos"; quasi diceret: Semper Deum inter alia orans, utjuxta vehemens meum desiderium ipsi placeat, iter meum quamprimum ad vos dirigere et prosperare. — Verbis his alterum illud continetur, quod cum juramento Romanis affirmat. Adverbiorum sin tog ydy nor i congeries denotat ardens Pauli desiderium, simulque animum apostoli divinae voluntati plane submissum. — svoda&jaogai fut. I. med. ab tvodoo, feliciter duco; in medio: successum facio, felix sum, ut h. 1. 22 Cap. I. v. 11—13. V. 11. „Desidero enim videre vos, ut aliquod impertiar donum obis spirituals ad confirmandim vos“; i. e. magno desiderio teneor, vos videndi, ut communicem vobiscum aliquod donum ex iis, quae accepr, quo vos in fide confirmem. — %d.Qic>jia, effectus rrjg ydoiroq, est quodlibet donum gratuitum; h. 1., uti e versu sequenti elucet, est sermo sapientiae, sermo scientiae etdonum prophetiae (coll. 1, Cor. 12, 8—10.), quae Paulus in utilitatem ecclesiae acceperat, quorum usu, soil, docendo, exhortando et consolando, Komanis christianis prodesse poterat. — confirmo. Y. 12. „Hoc autem est, ut simul confirmer inter vos pier communem fidem, vestram et meam“. Quiim scilicet prius (v. 11.) dixisset apostolus, ad confirmandum vos, verbis hujus versus, ne arrogantius loqui videretur, significat, se loqui de mutua quadam confirmations, qua fieret, ut et ipse vicissim ab illis confirmaretur. Ecclesiascil. estvivus organismus, est corpus (Christi mysticum), cujus singula membra sunt in arctissimo nexu et sibi invicem inserviunt, uti membra corporis naturalis. Episcopus corro- borat docendo, exhortando et consolando vitam fidelium in fide, ac iterum episcopi vita in fide accenditur et crescit per vivam fidelium fidem. Verba haec simul docent magnam Pauli mode- stiam. V. 13. „Nolo autem vos ignorare fratres, me saepe consilium ad vos veniendi cepisse, (et prohibitum esse usque hue). — Verbis his significat, se non tantum desiderasse eos adire, sed etiam consilium cepisse eos adeundi, simulque se excusat, cur desiderio nondum satisfecerit; impeditus enim erat evangelio in aliis regionibus praedicando. Phrasis: ov &t).m vpdg dyvouv saepe occurrit in epistolis s. Pauli, et denotat: scire vos volo, seu: memores vos esse volo. uStlcfioi (fratres). Vox haec latiori significatu denotat saepe homines quoquo modo sibi conjunctos, sive vinculo originis (ergo con- sanguineos popularesque), sive vinculo religionis ejusdem; ideo in N. T. ebristiani saepe voeantur dSiXqoi (fratres), uonnunquam: ddslqioi iv y.volqi (fratres in Domino). — „Ut aliquem fructum habeam etiam in vobis, sicut et in ceteris gentibus“; quasi diceret: (Consilium ad vos veniendi saepe habui ideo) ut etiam inter vos, sicut inter alias gentes fructum aliquem apostolici laboris habeam, doctrinam nimirum vobis ab aliis traditam, oontinuando, augendo et corroborando. — Adest hie sermo metaphoric us, a sat ore desumptus. Paulus est sator; mundus gentilis est ager; fideles singuli sunt fructus, quern apostolus ultimo non sibi, sed Christo colligit, qui autem ipsi etiam utilitati est ob praemium aeternum, quod ejus causa recipit. Cap. I. v, 14—16, 23 Y. 14. , t Grands acbarbaris, sapientibus et insvpientjhus debitor sum"; quasi diceret: Ex injuncto mihi munere apostolico omnibus, sine ullo aut gentis ant culturae diserimine, debeo doctrinae mi- nisterium. — 01r(v est Graecus, i. e. homo e Graeeia oriundus aut Graeciae incolis annumerandus, ut h. 1. Si vero Wltjrsg, rations hahita o r i g i n i s aut r e 1 i gi o n i s, opponuntur J u d a e i s (ut Bom. 2, 9; 10, 12. Gal. 2, 15.), denotat vox ilia gentiles (v. 16.). pdQpaQog primitus dicebatur, quia alia loquebatuv lingua (1. Cor. 14, 11; Act. 28, 2—4.). Graeci hoc nomine compellahant exteros, quin saepius aliud voce hac designarent, quam hominem aliena lingua utentem (Herodot. 2, 158. Ovid. Trist. 5, 10. 37.). — Apud Philonem Alex, ipsi Judaei barbarorum nomine compellantur, quod certe indicio est, vocem hanc non semper contemtus causa fuisse adhibitam. Potuit ergo et Paulus voce hac uti de Romanis (tanquam non Graecis), quin eos offendere vellet. — aoyol (sapientes) sunt apostolo saeculariphiloaophia imbuti; insipientes {avoqroi) vero imperiti, qui ilia carebant. V. 15. „Ita, quod in me, promptum est, et vobis, qui Romae estis, evangelium praedicare" . Vult dicere: Itaque, quantum in me est, paratus sum, seu vehementer cupio, etiam vobis Romanis laetum salutis in Christo nuncium praedicare. ovto< sic, ita; sed h. 1. vim liabet illationis: itaque, quia soil, omnibus doctrinae ministerium debeo. — ro nijo-Ovgov a nobOvgo,- promptus, paratus; h. 1. neutrum cum articulo idem ac nqoO-vfila, promptitudo. — hvayyshXtir , uti in medio, h. 1. notat laetum salutis nuncium praedicare. V. 16. „Non enim erubesco evangelium/'; quasi diceret: Licet Jesus Christus crucifixus Judaeis sit scandalum, etgentilibus stultitia reputetur (1. Cor. 1,18—31.), non me propterea pudet illius evangelii seu illius annunciation is de Christo crucifixo et opere ejus redemp- torio. — Per evangelium intelligitur ipsum praedicationis apostolicae objectum, doctrina evangelii, annunciatio de Christo crucifixo et opere ejus redemptorio, seu nova gratiae oeconomia cum omnibus suis doctrinis, institutis et charismatibus. — „Vir- tus enim Dei est in salutem omni credenti" ; i. e. quia in se continet (soil, doctrina evangelii) vim salvandi seu salutem conferendi omni credenti, turn inch oat am riii justificatione, turn com p let am in aeterna beatitudine. — Hie jam aggreditur s. Paulus materiam hujus epistolae principalem, eamque totam hac ipsa sententia brevissime eomplexus est. — Vocat evangelium ipsum potentiam seu virtu tern, quia in se continet et manifestat vim salvandi 24 Cap. I. v. 17. sen manifestat v i a m, quae ad salutem ducit; addit D e i ({hov, genitivus origin is), quia Deum habet auctorem; sen quia est virtus, qua ipse Deus operatin'. — Per atizr^iav intelligit Panins oimiem per Christum nobis paratam salutem, quae bac in vita inchoatin' in justificatione et sanctifications, in altera autem beatitate aeterna perficitur. — „Judaeo primum et Graeco i. e. Judaeis po- tissimum et gentilibus. — Distribuit apostolus totam bominum universitatem bipartite, in Judaeos et gentiles. — nomtov, J u d a e o primum, potest bifarie intelligi; vel: primum Judaeo, quia prius tempore annunciatum est evangelium Judaeis, quam gentilibus; vel autem npcSrov (primum) est idem ac: potissimum, ac si diceret apo¬ stolus: Judaeis potissimum, quia promissio salutis per Christum dandae, non gentilibus, sed Judaeis facta erat. Explicatio altera ob alia loca (c. 3. 9. 11. 15.), in quibus de Judaeorum praerogativa agitur, praeferenda est. — eXhjv, Graecus; Sub hoc nomine (ceu pars pro toto) intelliguntur juxta usum loq. scripturae o m n e s gentiles, ideo quia lingua graeca per omnes geutes maxime esset communis; nam inde ab Alexandri M. tempore pleraeque gentes graece loquebantur. V. 17. „Justitia enim Dei in eo vevelatur ex fide infidem“. — Simioavvrj fttov potest vel significare aliquid, quod in Deo est (ita ut sit ti-tov genitivus subjecti, possesSoris) scilicet justitiam, qua Deus justus est; vel vero aliquid, quod a Deo est, quod Deo auctore et largitore contingit (ita ut ■d-sov sit genit. auctoris, origin is), scil. justitiam, qua Deus hominem justum facit (conf. 3, 30; 4,5.). — Alterum praeferri debet; quia dimioawt] haec dicitur apparere (anoxalvm8ia.i), adesse per fidem (did niareme), quod de divina proprietate dici non potest. Vox dixaiorrvvri derivatur a verbo dimiooi, quod sensu forensi denotat: justum declaro (i. e. aliquem eum esse judico, in quo nihil sit vituperii), culpae expertem babeo aliquem, absolvo aliquem; dein notat: justum facio (justifico), i. e. impertio alicui ?r)v dimtoavvijv, seu impertio ei remissis peccatis internam sanctificationem. Nam in justificatione, uti concilium Tridentinum (sess. VI. c. 7.) docet, cum remissione peccatorum simul sanctificationem et renovationem in- terioris bominis accipit homo per fidem ob merita Christi, simulque evadit filius Dei et haeres vitae aeternae. Hinc dixaioavvrj est ille status hominis, quo Dei beneficio per fidem ob merita Christi a peccatis eorumque poenis liberatur, interne renovatur et sancti- ficatur, filius Dei et haeres vitae aeternae evadit; seu: est translatio Cap. I. v. 17. 25 ab eo statu, in quo homo nascitur films primi Adami, in statum gratiae et adoptionis filiorum Dei per secundmn Adamum, Jesum Christum; verho: justificatio (die Rechtfertigung). — Nam juxta doetrinam s. Pauli sunt omnes homines impii, injusti, peecatores (adixoi). Omnes, Judaei et gentiles, suntpeccatores, et ideo filii irae Dei. Ex hoe statu misero (zfjg ndixlug) homo non valet se liberate; etiam per legem non potest veram nancisci dtxfuonvvrjv. Nam homo suis viribus in praesenti naturae lapsae statu non potest legem implere; potius lex suis prohibitionibus et mandatis in liomine lapso et ad peccandum prono praebet occasionem ad peccandum, quum excitet eoncupiscentiam ad peccandum. Miseri hominis, qui continuo vixerat in dissidio cum Deo et secum, Deus misertus est, nobisque e gratia in Christo veram donavit dixmonvvriv. Christus scilicet sacrificio mortis suae delevit culpam generis humani; et ipse Spiritum s., qui post lapsum primi hominis a genere humano discessit, nobis iterum promeruit. Et hie Spiritus s., quum charitatem in corda nostra effundit atque ita voluntatem purgat et corroborat, nos aptos reddit, ad voluntatem Dei faciendam, i. e. ut revera interne justi et sancti evadamus. Si enim homo a peccatorum culpa liberatus est, sponte et quasi necessario gratia sanctificans, seu Spiritus^anctus in ejus cor profluit, uti aer omne spatium vacuum penetrat. — Verba in nioistug (ex fide) nominant fontem, unde ilia dixouo zo/Acp, (3, 20. 21. et Gal. 3, 11.), elucet, verba bt nt iavroig est idem ac : iv aXhjXoig (invicem, mutuo). Y. 25. „ Quippe qui commutarunt veritatem Dei mendacio“; i. e. quippe qui Deum verum commutarunt cum idolis. — Hie denuo causam assignat, cur Deus gentiles tradiderit cupiditatibus foedis in impuritatem. rr t v dhj&siav rov &sov (veritatem Dei) ob sequens w wiWm explicanda sunt per: Deum verum (non per: veram de Deo notitiam); et i psvdog (mendacium) vi antitheseos sumendum est de diisfalsis, de idolis. — Idolum vero recte dicitur mendacium, quia id non est, quod dicitur (soil. Deus). — „Et venerati sunt et coluerunt creaturam potius quam creatorem“. — as^d^o/iai est dnaS, Xsyofisvov in N. T., et denotat uti <7&(Son, colligo, accumulo. — rj/jfa oQyrjg (dies irae) est dies judicii extremi, quae alias etiam dicitur: jgiga xvqiov (dies Domini), ijfisQa sgiaewg (dies judicii), rlfitaa iaydrtj (dies novissima), r}jxif>a ixsivg (dies ilia) vel sim- pliciter: jgtQa (dies). Dies judicii extremi dicitur dies irae, quia tunc non erit misericordiae locus; — dies revelationis justi Cap. II. v. 6—8. 37 j u d i c i i, quia palam exercebitur justum in omnes judicium. — Juxta haec Pauli verba peccatori culpae vertitur, quod liabeat cor durum et impoenitens. V. 6. „Qui reddet unicuique secundum opera ejus“; i. e. qui omnibus, nemine excepto, pro bonis operibus bona seu praemium, pro malis operibus mala seu supplicium retribuet. — Verbis his docet indirecte, qualem fidem hominem justificare, nimirum fidem caritate formatam. V. 7. „Iis quidetn, qui secundum perseverantiam boni operis, gloriam et honorem et incorruptionem quaerunt, vitam aeternam“; i. e. iis nimirum, qui constanter bene operando felicitatem aeternam quaerunt, dabit vitam aeternam. — Quod prius generatim dixerat, illud nunc in sequentibus (v. 7—11.) speciatim exponit. — Ad £orijv uianov ex praecedenti versu supplendum est dnoStdtru (dabit). do£a, ripfi et dtp&uQoia exprimunt bona vitae aeternae; bine simul sumpta notant idem ac Oj? aiwiog, i. e. felicitatem aeternam. 86$a est b. 1. gloria, splendor vitae futurae, qui ex Deo refulgens, a Christo in altera vita justis communicabitur. — «pr/, honor, Dei approbatio. — dq&aoala, incorruptio, ergo immortalitas. V. 8. „Iis autem, qui sunt &x contentione“, i. e. iis autem, qui sunt immorigeri seu rebelles contra Deum et legem ejus. — Vox tx cum genitivo posita (uti h. 1. ix tot dung, scil. owe), saepe indicat originem; quia vero origine rei etiarn indoles ejus soletdeter- minari, formula haec frequenter ita occurrit, ut designet i n d o 1 e m, qualitatem, seu id, quod personae aut rei proprium est; v. C. oi in nsQiTogfig (4, 12.), oi tx vdfiov; oi ix nixsxt cog (Gal. 3,7.): hinc etiam h. 1. oi. ix iQi&eiag est idem ac: oi ioigovrtg, qui rixautur, qui contentiosi sunt; h. 1. ob contextum: qui refrac¬ ta rii, rebelles sunt. — irtt&siu rixaudi studium; in N. T. rixam, contentionem notat; inde facile iQigtor denotat: rebellis, refractarius, — „Et qui veritati quidem renituntur, obediunt autem injustitiae, ira et indignatio (scil. erit vel retribuetur). Quum versu 6. adsit verbum dnodmmt., etiam hie exspectatur in fine accusativus: -tt-vgov et oQyrjv; sed ut sententia tan to vivacior esset, maluit apostolus ponere nominativum, ad quern supplendum est: irTtta (erit) vel tinodofiijtrsTou (retribuetur). anst&ito (ex « priv. et nuttm) mihi persuader!lion patior, renitor, inobediens sum; — nutted persuadeo alicui aliquid; in passivo et medio: persuadeor, fidem habeo, obedio. — dbijttsm (veritas) h. 1. est plena veritas, uti in conscientia et in religione Christi manifestatur. — tidtxia in- justitia; conf. 1, 18. — 38 Cap. II. v. 9—12. V. 9. „Afflicdo et angustia in omnem animam hominis, ope¬ rands malum, Judaei primum et Graeci“. Vult dicere: Sumrna miseria erit (sen retribuetur) omnibus hominibus, qui peccaverint, sive sint Judaei, sive gentiles; primum tamen Judaeis, dein gen- tilibus. arevopoQta (ex mevog angustus et regio) proprie angustia loci, dein angustia, anxietas animi. — Utraque vox ■Oligng et vXdova >) uth. 1. — iw vouov h. I. idem ac (v. 14.) za zov vopov, statuta legis. naQa^azr/s (a nctQccftaivm transgredior) proprie: qui transgreditur; metaphorice: violator legis, praevaricator. V. 26. „Si igitur praeputium statuta legis observat, ncmne 'praeputium ejus circumcisio hahebitur“f Yuit dicere: Si gentilis natura duce atque magistra, moralia legis Mosaieae praecepta observat, uonne die judicii justi perinde a Deo habebitur, ac si esset eircum- cisus? (quum nimirum rem circumcisione significatam exhibeat opere). Cf. 1, 32. dwcampaza. — dxQo^vcrzla hie abstracto pro con- creto posito, idem est ac dxQopvcrzrjs, praeputiatus, i. e. gentilis. V. 27. „Et judicabit, quod ex natura praeputium est, si legem exacts observat, te, qui per liieram et circumcisionem violator legis es“. Vult dicere: Imo gentilis, qui a natura incircumcisus est, si legem exacte observet, sui comparatione condemnabit te, o Judaee, qui, legem scriptam et circumcisionem habens, legem acceptam violas. — ml h. 1. habet vim intendendi: imo — zeUw, finio, perficio, impleo, exacte observo, ut h. 1. — Praepositio did h. 1. ut saepe, indicat conditionem, in qua constitutus homo aliquid facit vel patitur. — xqi'vm, judicabit, i. e. condemnabit, nimirum exemplo et sui comparatione. ita loquitur Christus (Matth. 12, 41. 42.) de Ninivitis et regina austri. ygagga est hie vogog yeygccfipsvog, lex scripta. — Nunc v. 28. et 29. probat, quod prius (v. 24—27.) dixerat, circumcisionem nimirum, nisi Cap. II. v. 28—29. 45 adsitlegis observantia, nihil prodesse, docendo, professionem Judaismi et circumcisionem non sola re externa constare, sed utrumque internum quid esse, respicere ipsum a n i m u m (mentem internam). V. 28. „Uon enim, qui in manifesto, Judaeus est“ ; quasi diceret: Non enim, qui genere et professione Judaismi externa Judaeus est, is verus et Deo placens Judaeus est. — „Neque, quae in manifesto, in came, circumcisio“; i. e. neque circumcisio aspec- tabilis, quae fit in corpore, est vera et Deo placens circumcisio. V. 29. „Sed qui in abscondito, Judaeus est“; quasi diceret; Sed file verus Deoque placens Judaeus est, qui animo, per fidem et internas virtutes, est talis, qualem Judaeum, verum Abrahami filium, esse oportet. — „Et circumcisio cordis, in spiritu, non litera“; i. e. et vera Deoque placens circumcisio est cordis cir¬ cumcisio, ea nimirum, quae in animo peragitur, non ea, quae fit secundum literam legis Mosaicae. — Circumcisio cordis est ea, quae in. animo peragitur, qua animus hominis purgatur a sordibus peccatorum, non amplius subditus concupiscentiae pravae, etrepletus est gratia sanctificante (&> wWfMrtt). Talis circumcisio hominem facit verum filium Ahrahami; quae autem tantum in Christo reperitur. Cf. Col. 2, 11. et Phil. 3, 3. „ (Jujus laus non ex hominibus, sed ex Deo“; i. e. hujus veri, corde circumcisi Judaei laus non est apud homines, qui externa tantum vident, sed apud Deum, qui cor et animum intuetur. — Ceterum oratio in v. 28 et 29. est elliptica; nam in v. 28. bis deest subj e ctum, in v. 29. bis deest pr a e d ic a t um. In priori post av ydo o' iv qavtrid supplendum est: 3 lovSalog, et post ouqxI supplendum: numoif; in v. 29. post iv kcvttzw supplendum: ’Iovdalog, et post ov yQUf/yMti addendae voces: nunzoif ion. — to (pavegov, quod aspectabile est, quod sub sensum oculorum cadit. - Praepositio iv hie dicitur de statu, in quo quid est. ov (cujus) referendum ad o' iv t(S Kovnzbi ’Jovdaiog. Caput III. Argumentum. Caput hoc duabus constat partibus; in prim a (v. 1—20.) ostendit apostolus, etiam Judaeos gratia Salvator is indigere, praemittens tamen solutionem objectionum (v. 1—8.) inde ortarum, quia gentiles Judaeis aequiparando sen tire videtur, Israelite a Deo nihil praeclari praestitum fuisse prae ceteris gentibus. — Solutis his objectionibus aggreditur (v. 9-20.) Judaeos, atque ostendit, illos aeque ac gentiles esse sub peccato, probans 46 Cap. III. v. 1—3. id multis scripturae V. T.locis. In altera autemparte (v. 21—31.) suam de justificatione doctrinam aperit, docens, earn obtineri gratis per fidem in Christum. V. 1. „Quaenam igitur praestantia Judaei? aut quae utilitas circumcisionis“ ? — Quaestio baec orta est ex proxime (2, 25—29.) dictis, ex quibus apostolus videri poterat gentiles in re religiosa omnino aequasse Judaeis. Quam consequentiam quum ex verbis suis duci nolit s. apostolus, earn ad modum objection is sibi proponit ac statim refellit. Vult igitur s. apostolus verbis kujus versus dicere: Si ita, uti prius (2, 25—29.) dixi, res se habet, quaenam igitur sunt Israelitarum praerogativae, aut quaenam est circumcisionis utilitas? Adest ergo in hoc versu duplex quaestio; prim ae statim (v. 2.) respondet apostolus; secundae in capite 4. to neQKTcrov idem ac rj ntqiaada, praestantia. V. 2. „Magna quovis modo“; i. e. multae sunt sub quo vis respectu Israelitarum praerogativae. — nolv, soil, to nsQiaaov, quod idem ac nollrj nsQiaosia. — yard ndnu tqokov interdum significat: omnino: valet vero etiam idem, quod: quovis inodo, sub omni respectu; quod hyperbolize adhiberi solet, ut signi- ficetur: multa ex parte, sub multo respectu. Ita h. 1., prout docet vox sequens: 7tQ(Stov. — „Nam primum quidem, quia con- credita sunt illis eloquia Dei“. Vult dicere: Primum quidem prae- rogativa est Israelitarum prae gentilibus, quod Deus eis, ut amicis suis, concredidit legem, prophetias de Messia venturo, oracula, figuras (typos) futurorum in ecclesia scil. Christiana. — Vo xtiqmrov, scil. to nsQioaov potest denotare primum, scil. omamentum seu primam praerogativam, et simul cogitari potest, apostolum numero plura ornamenta similia voluisse recensere; dein autem ab ea re abstinuisse, quia per dubium v. 3. additum ad aliam rem conversus fuerat (facit id 9, 4. seq.). — Potest vero nQmzov (primum) etiam idem denotare ac: primarium, praecipuum, ita ut jam origi- narie fuerit ei consilium, hoc tanturn tractandi, silentio pressis aliis. — Sed alteri interpretationi obstat particula giv. — Per loyic*. intelligendae sunt omnes revelationes V. T., praeprimis oracula de Messia venturo. — In dictione imatev&qaav (scil. oi /ovSaioi) td loyta, positum est td loyia in accusativo. Verbum enim mattvm pertinet ad ilia verba, quae, quum in activo habeant dativum aut genitivum personae, si passive eonstruuntur, vertunt ilium dativum aut genitivum personae in nominativum, manente accusativo rei. V. 3. „Quid enim, si nonnulli non crediderunt % num incredulitas illorum fidem Dei irritam reddet“ ? — Verbis his occurrit objectioni Cap. III. v. 4. 47 novae, ex praecedenti responsione nascenti, quum qnis posset apo- stolo dicere: Quid profuerunt Judaeis eloquia Dei, si incrednli fuerant? — Respondet ad hoc: Esto, quidam, imo plerique noil habuerint fidein promissis divinis, incredulitas illorum hand potest inanem reddere Dei fidelitatem in suis promissis. — Agitur hie de promissionibus divinis absolutis. — niuziq h. 1. saepe ut alias, fide litas ill praestandis promissis. Y. 4. „Ahsit“! nimirum, ut quis ita cogitet, (Deum scilicet lidem suam in promissis suis non servare.). — w ytvoizo est for¬ mula cum detestatione negantis, velut rem absurdam ideoque impossibilem. — yivoizo optat. aor. 2. med a yiyvofxai. — „Sit autem Deus verax“. — Dum apostolus hoc dicit, non edicit, qualem Deum in s e consideratum esse velit; sed indicat, qualem in hominum persuasione eum esse velit, itautsensus sit: Deus in omnibus dictis et promissis suis verax ab omnibus agnos- catur (seu habeatur). — „Omnis autem homo mendax“, scilicet reputetur (si nimirum cum Deo comparetur). — „Sicut scriptum est“, scihcet psalmo 50. (v. 6.). — Dei veracitatem et fidelitatem non vinci hominum incredulitate, probat exemplo et verbis D av i d is, quae citat juxta versionem 70. — „Ut justificeris in dictis tuis et vincas, cum dijudicaris“ . — Davides nimirum post commissum adulterium et homicidium, poenitens , p u b 1 i c e professus est peccata sua, dicens: „In te peccavi, et quod coram te malum est, feci“. — Professionem hanc ideo publice facit, ut tu (Deus) justus appareas in dictis tuis (i. e. in sententia tua de me lata), et tu vincas, si dijudicaris (i. e. et ut tu justus agnoscaris, si quis ob graves poenas, quas in me infers, justitiam tuam vellet negare). — Dum igitur s. Paulus verbis Davidis utitur, vult dicere: Sicut Davidis peccatum, quod publice professus est, justitiam Dei in poenis infligendis illustriorem reddit, — ita etiam incredulitas Judaeorum Dei fidelitatem non solum non reddit inanem, sed et illustriorem. Nam non obstante eorum in¬ credulitate, non retractat suas promissiones, quas Judaeis feeerat. — In voce loyoiq, qua dicta seu eloquia Dei generatim com- prehenduntur, h. 1 . simul spectari debet notio specific a eorum dictorum sen eloquiorum divinorum, quae promissiones conti¬ nent. — dimww&ai h. 1 ., eodem modo uti prius (2,13.) sumendum. — Ex citato scripturae testimonio consequebatur, hominum iniquitatem quodammodo facere ad gloriam Dei. Ne quis, quia apostolus id negare non vult, ulterius inde colligat, injustum esse Deum, si improbis poenas infligit, occurrit huic consequentiae. 48 Cap. IK. v. 5-8. V. 5. „Si autem injustitia nostra justitiam Dei demonstrat, quid dicemus % numinjustus est Deus, qui iram infert“ ? Vult dicere: Si Dei justitia spectator et illustrior redditur hominum injustitia, quid inde inferemus ? num forte Deus injustus est, si poenas infert in peecatores? — awhrrgu h. 1. manifesto, demonstro, (idem ac Ssixvvfu). — opyrj h. 1. posito antecedente (ira) pro consequente (poena), denotat poenam. — „(Secundum hominem dico)“. —xar wv&Qmnov Uym. Phrasis haec in diverso contextu diversum habet sensum. Hie loci (Gal. 3, 15. 1. Cor. 9, 8.) phrasis haec denotat: more hominum loquor, qui tali modo solent colligere, seu: utor verbis repetitis a vita communi, atque respicit ad verba praegressa : num injustus est Deus? — quippe quae de Deo stricte non dici, imo ne cogitari quidem ab homine pio possint. V. 6. „Absit! alioquin quomodo judioabit Deus mundum“ ? Vult dicere: Absit haec impia cogitatio; nam si Deus injustus esset, genus humanum non posset judicare; atqui credimus omnes, Deum esse judicaturum omnes homines. — xoufiog, mundus, h. 1. contin ens pro contento: genus humanum. V. 7. „Si enini veritas Dei in meo mendacio abundavit in gloriam ejus, quid adhuc et ego tanquam peccator judicor“ ? Vult dicere: Si enim veracitas Dei clarior et illustrior facta est per injustitiam meam (peccata inea), cur ego condemnor et punior tanquam peccator ? — Assumit s. Paulus in s e personam peccatoris, quasi diceret: Si peccata hominum per se justitiam Dei elariorem et illustriorem reddunt, atque ejus gloriam promovent, cur igitur adhuc homines tanquam peecatores puniuntur? — aXtj&sia h. 1. est veritas Dei moralis, i. e. ejus veracitas. — ipsvcr/ia. (mendacium) h. I. idem ac dSixia (injustitia); — et x/jivoum idem ac: mra- xoivogm, condemnor (uti v. 8. xqi/xk idem quod xurax^tga). — V. 8. „Et cur non (sicut calumniamur, et sicut ajunt quidam nos dicere), faciamus mala, ut veniant bona“? Vult dicere: Quart) potius non peecemus, cumulemus peccata peccatis, ut inde major Deo gloria proveniat, sicut aliqui per ealumniam dicunt de nobis, verba nostra sic interpretantes, quasi nos ita loquamur? — Apo¬ stolus sic illam impiam consequentiam (v. 6.) h. 1. ex eo repellit, quod, si vera sit, jam sequatur, omnino licere malum facere, si bonum inde eveniat. — „Quorum judicium justum est“, i. e. eorum, qui dicunt, faciamus mala etc., quum pessimum sithocagendi principium, justa est condemnatio. Nota. Peccatum per se et directe non facit ad Dei gloriam (imoperse avertit a Deo): sed tantum per accidens (Jap, III. v, 9—10. 49 et praeter intentionem peccantis, quatenus Deus per suam potentiam et sapientiam scit ex malis elicere bona, et quatenus peccatum a Deo punitum manifestat Dei justitiam. (Damnati annunciant in aeternum Dei justitiam). — Revertitur s. apostolus ad trac- tatum superius, inde a c. 2,1. coeptum, liunc: Non solum gentiles, sed etiam Judaeos esse sceleratos poenisque divinis dignos; quod quidem, quumc. 2. ex ipsis Judaeorum moribus perversis demon- strasset, et initio capitis bujus ab exceptionibus vindicasset, — nunc utpote Judaeis loquens, aptissime confirmat (v. 10. et seq.) diversis V. T. locis. V. 9. „Quid igitur ? num praestamus"f — Sunt duae inter- rogationes. — ti oh est formula argumentantis ex ante dictis et illaturi inde consequentiam, quam repulsurus sit; sensus est: Quid consequitur ex ante dictis? Num praestamus, i. e. sumusne nos Judaei praestantiores gentilibus? — ngoiisa-dai in medio est idem ac: vntq&iuv, praestare, antecellere. — „Omnino non". — Verba ov mkh; in se tantum considerata, possunt denotare vel: non penitus, vet etiam: penitus non, prorsus non, omnino non. Alteram significationem poscit consilium auctoris ex sequen- tibus cognoscendum, quippe quae ostendunt, apostolum nil prae- stantiae concedere voluisse Judaeis prae gentilibus. — Non pugnant tamen haec cum v. 1. et 2.; ibi enim de ornamentis, a Deo benigne genti Israeliticae concessis, de beneficiis ex tern is (i. e. delege, scripturis, prophetiis etc.), hie autem de dignitate interna loquitur, de vera justitia, a qua sola petenda est hominis vera dignitas et praestantia. — „Antea enim convincimus, Judaeos et Graecos omnes esse sub peccato"; i. e. jam in superioribus (c. 1. et 2.) probavi, Judaeos et gentiles omnes esse peccato obnoxios. — Verbis his r a t i c n e m dat, cur dixerit, Judaeos omnino non praestantiores esse gentilibus. — ^qouitwoixm (ex tzqo antea et ahidoyMi accuso, dein convinco) est: antea convinco. V. 10. „Sicut scriptum est". — Omnes sub peccato esse, copiosius adhuc ad convincendos Judaeos, ex scriptura, tanquam propria eorum lege (ut infra v. 19. dicit), probat apostolus. Utitur autemv. 10—12. talibus scripturaelocis, quae universalitatem perversitatis moralis evincunt; dein v. 13—17. loca adjungit, quibus scriptura diversis hominibus diversa vitia inesse testatur. V. 18. iterum ad omnes respicit. — Citatur autem in sequentibus locus psalmi 13. (v. 1—7.), prouti in Septuaginta (non in textu hebraeo), et jam temporibus s. Hieronymi legebatur, quamvis codex Vaticanus eundem tantum in m argine adscriptum habeat. 4 Commeutarius. 50 Gap. III. v. 11—13. Liberius vero locum protulit s. apostolus, quin tamen sensum mutaret. — Occummt autem singulae partes totius loci liujus etiam in psalmis aliis (uti 5 . 9 . 35 . 139 .) et Jesaia ( 59 , 7 . 8 .), ita ut dici etiam possit, apostolum loca diversa in V. T. dispersa, de vitiositate hominum. agentia, in unum hie collegisse. J ) Ceterum quod enumerata in hisce versibus vitia attinet, non censenda sunt in singulis hominibus omnia ilia vitia, sed alia in aliis; ita tamen, ut omnes sint vel fuerint sub peccato. — „Non est justus, ne unus quidem", nimirum in universo hominum genere, quantum ad naturae corruptionem attinet, et antequam quis justificetur per fidem in Christum. V. 11 . „Non est sapiens", i. e, non est, qui sapiat ea, quae Dei sunt. — avncov a avnito, animum adverto ad aliquid, perpendo, intelligo, sapio; dein in specie, sicut dawszog (insipiens) ex hebra- ismo denotat impium, ita wa#! et avncSv denotat pium, i. e. eum, qui intellectu suo recte utitur ad Deum ejusque voluntatem cognoscendam et obedientiam ei exhibendam; ergo qui vere sapiens est, qui sap it ea, quae Dei sunt. — „Non est exquirens Deum"; i. e. non est, qui colat Deum (nimirum bonis actionibus). — V. 12 . „Omnes declinaverunt"; i. e. omnes a via virtutis ad vias pravas deflexerunt. — „Simul inutiles facti sunt"; i. e. inepti ad legem implendam et opera pietatis exercenda; seu facti sunt corrupti. — iv/quom (ex « priv. et xquu utilitas) est: inutilem reddo; in passivo: ineptus sum; de moribus: corruptus sum. — „Non est, qui fadat bonum, non est, ne unus quidem"; i. e. non est, qui faciat opus Deo acceptum; seu: non est, qui virtutem exerceat. — /orycrrdri/i'-iov, bonitas, benignitas; h. 1. idem ac zo XQqazbv, bonum (scil. moraliter). V. 13 . „Sepulchrum apertum guttur eorum". Yult dicere: Sepulchro aperto simile est guttur eorum, quia nimirum, sicut sepulchrum apertum exhalat tetrum ac pestiferum foetorem, ita ex ore illorum impuri, pestilentes noxiique sermones exeunt. — dvupynivog part. perf. pass, ab avolyw, pateo, aperio. — „Linguis suis dolose agebant"; i. e. linguis suis utuntur ad dolum et fraudem (aliud nimirum loquentes, aliud facientes). — iboliovaav estimperf. in forma Alexandrinorum pro tdohovv verbi bohote . a ) Ceterum verba: sepulchrum.. dolose agebant — occurrunt etiam in psalmo 5 . (v. 10 .). — „ Venenum aspidum sub labiis eorum "; i. e. ex ore ') Cf. Ileithmayr Comment, in den Roin. Brief S. 147, Estius p. 84. a ) Cf. Winer Grammat. p. 87. — Cap, III. v. 14r-19. 51 eorurn ealumniosos sermones proferunt, quibus maxime fama proximi laeditur. — Venenum aspidis est imago calumniosisermonis; — aamg (aspis) serpentis genus, veneno quam maxime lethali praeditum. — Verba haec occurrunt etiam in psalmo 139. (v. 4.). V. 14. „ Quorum os exsecratione et amaritucUne plenum est“, nimirum ita, ut vix aliud proferant in eos, quibus offensi sunt, quam contumelias et maledicta. — Verba haec leguntur etiam in psalmo 9. (v. 7.), dou-co;, preces, dein imprecatio, exsecratio. nwqia, ainaritudo, amarulentia, dum odium cordis in ore et sermone apparet. V. 15. „Veloces pedes eorurn ad effundendum sanguinem“; i. e. parati et veloces ad caedes et oppressions innocentium com- mittendas. — txyjca inf. aor. I. ab ix/m efi'undo. V. 16. „Contritio et miseria in viis eorum“ ; i. e. omne eorurn studium est, ut aliorum conterant salutem eosque miseros reddant. — Vi arum nomine signiflcantur juxta usum loquendi Hebraeorum studia et actiones. V. 17. „Et viam pads non cognoverunt“; i. o. nolunt ingredi viam pacis, qua aliis felicitatem et salutem afferant. V. 18. „Non est timor Dei coram oculis eorum“; quasi diceret: Oculis mentis suae non considerant, Deum ubique praesentem proindeque timendum esse tanquam justum vindicem malorum. — cpopog proprie timor, dein reverentia et reverontiae genuinae conformis cogitandi, sentiendi et agendiratio. — Verba: Veloces pedes . . . usque ad: non est timor . . occurrunt etiam in Jesaia (59, 7. 8.). V. 19. „Scimus autern, legem, quaecunque dicat, eis loqui, qui sub lege sunt 11 . — Ne Judaei dicant, haec scripturae testimonia nil ad se pertinere, sed de gentilibus esse intelligenda, — praeoccupat illos apostolus, ac probat, de J u d a e i s principaliter esse ea intelligenda, quia scriptura, quae est propria eorurn lex, Judaeis praecipue loquitur, uti in prophetis videre est. — Vox vo/iog in diverse contextu diversas habet significations; nimirum: a) proprie est lex, et dein , ut Hebraeorum T h o r a , singula praecepta Mosaica etiam denotat (Exod. 12, 49.); denotat porro b) complexum leguih, per Mosen a Deo datarum; c) inde libros Mosis, quibus continentur illae leges divinae; tandem d) aliquando occurrit de omnibus libris V. T., quatenus omnes simul religionis quoque praecepta continent (ut Joan. 10, 34; 4* 52 Cap. m. v. 20. 12, 34.). Hoc ultimo significatu vox haec initio hujus versus est sumenda; respicit enim in ea apostolus ad loca prius citata, quae non e libris Mosis, sed ex aliis V. T. scriptis attulerat. — Per formulam: ot iv vdgm, soil, ovzsg, designantur J u d a e i (cf. 2,12.14 ; 6, 15.), alias, ivvogol, oi vbgov iyovtsg, ot vno voptov (scil. om?); ergo: qui in legis disciplina sunt. — „Ut omne os obstru- atur“; i. e. ut adeo omnes homines sileant et nemo glorietur, se absque peccato esse; aut audeat, se a peccato excusare. to ha h. 1. non est f i n a 1 i t e r (islwcos), sed d e e v e n t u (ixpauzag) sumendum, et denotat: ita ut, ut adeo; nam in aprico est, apostolum non voluisse dicere, quod Deus i d e o s. libros dederit et per eos locutus sit, ut omnes homines sileant. — ipgatsov, occludo, obstruo. — „Et obnoxius fiat omnis mundus Deo“; i. e. et omnes homines, etiam Judaei, rei convincantur, seu confiteantur, se esse Deo judici obnoxios ad aeternam damnationem. — i modmog zm, obnoxius, reus alicui, alicujus judicio obnoxius, poenae obstrictus. V. 20. „Quia ex operibus legis nulla caro justificabitur coram eo“; i. e. quia nullus homo per opera legis Mosaicae vere fiet justus. — vopog h. 1. tota lex Mosaica. — ndaa (omnis caro) est hebraismus pro: qui vis homo. — Opera legis sunt ea opera, quae lex Mos. aut facienda jubet aut vetat. — dixatmlgasrai (justi¬ ficabitur) in futuro; tempus futurum exprimit vel notionem possibilitatis; vel positum est, quia respicit auctor ad tempus quo manifestum fiet (die judicii), qui justitiam coram Deo adepti sint, qui non. — „Per legem enim cognitio peccati“, scil. datur. — Verbis his ratio datur, cur per opera legis Mos. nemojustificetur. — Causa hujus est in ipsa impotentia legis, ut quae nil aliud praestat, quam ut per earn homo nanciscatur notitiam ejus, quod faciendum, aut omittendum sit, ergo et peceati; porro per legem adducitur ad agnitionem et conscientiam p eccati sui; nequetamenhabet lex virtut em expiandi peccata, reconciliandi cum Deo et proinde justifieandi (cf. 7, 7. et Hebr. 10, 3. 4. et Gal. 2, 16. ubi eandem doctrinam pandit apostolus). Finis enim legis non erat, ut hoininem justificaret, sed erat, ut hominem conscium redderet infirmitatis humanae et ne¬ cessitatis auxilii Salvatoris atque ita praepararet ad Christum, redemptorem; erat ergo paedagogus ad Christum (Gal. 3,24.) Dum autem ita loquitur s. Paulus, non negat, multos in V. T. justitiam veram consecutos esse; hoc tantum edicit, earn illos non per sola opera legis consecutos fuisse, sed unacum his per Cap. III. v. 21— S3. 53 fid em in M e s siam v e n t u r u m, per quam anticipabant meritum redemptionis Christi. Y. 21. „Nunc autern sine lege justitia Dei manifestata est“. Postquam ostenderat apostolus, ex lege Mosaica non esse justitiam, docere nunc incipit, unde ea petenda sit, nempe ex fide in Jesum Christum. — vwl (nunc), i. e. tempore, a quo Christus suum opus redemptorium perfecerat. — Sixcaoavw t &sov, justitia Dei, i. e. ea, quae a Deo est et qua nos Deus justos faeit. — Verba: %v#is v6gov (sine lege) pertinent ad neyaviqtotal, etdenotant: nulla legis Mos., positivae, ratione habita, — ita, ut illi, qui justitiae hujus nunc participes fieri cupiunt, non necesse habeant, Mosaicae legis statuta observare. — Addita sunt verba haec ethnicorum causa, utpote qui possint justificari, quin statutorum Mosaicorum jugo submittantur. — nscpaveQoorai, mani¬ festata est, scil. per evangelium Christi, quod illam palam et publice annunciat (coll. 1, 17.). — „Testificata per legem et pro- phetas a . Verbis his probat, quod ilia justitia, qua Deus homines justos facit, non sit nova, sed jam prius exstiterit, quum olim fuerit praenunciata sacrorum librorum oraculis. Verba lex et prophetae significant integrum V. T. (uti lex — vofiog v. 19.); et per haec verba apostolus ob oculos babet vaticinia V. T. Messiana, quia in et cum Christo haec justitia Dei innotuit. — Versu sequenti illustratin’ notio justitiae uberius, ratione habita fontis ejus, dein causae proximae efficientis (objectivae), conditio¬ ns (seu causae subjectivae), et ambitus ejus. —Foils est Deus ejusque gratia; causa efficiens Christus, qui obj ective omnibus hominibus illam justitiam Dei per mortem suam promeruit; con¬ ditio — fides; ambitus — omnes omnino credentes. V. 22. „ Justitia autem Dei per fidem Christi in omnes et super omnes, qui credunt“; i. e. justitia nimirum Dei, quae per fidem in Jesum Christum in omnes homines venit, qui credunt in eum. Si est particula explicativa: nimirum. nlang ’Iycror X. est idem ac: nianq tiq 'Jqoovv Xo. (coll. Col. 2, 5. et Gal. 2,16.). Per verba dg ndvraq mi ini navtag docetur, prorsus universale m esse justitiam, qua nos Deus vere justos reddit. — dq ndvraq.. nmtvovzag, scil. iq^srai (venit) vel ylvsrm. Cf. dicta 2, 17 . — „Non enim est discrimen“ ; i. e. nullum enim est discrimen inter Judaeos et gentiles respeetu justificationis; seu: nullus est, qui possit aut unquam potuerit aliter justificari, quam per fidem in Jesum Christum. V. 23. „ Omnes enim peccaverunt et carent laudeDei“. Verbis his rationem dat, cur justitia Dei sit in omnes homines. — 54 Cap. III. v. 24—25. varsQsia&Ki proprie: posteriorem esse, sive loco, sive tempore: dein relinqui, inde carere, indigere (2. Cor. 11, 8. Phil. 4, 12.). — do'ftt laus, gloria; So^a rov ■o-sov estjaus, quae a Deo venit; hinc: carent laude Dei (#*ov — nagd -d-sov) est: carent laude ea, quam Dens tribuit, seu laude vera. — Quuni Me defectus gloriae Dei, uti e contextu patet, sit sequela peccati, ergo originarie homo earn habuit, — utique gloria Dei h. 1. nil aliud esse potest, quam imagoDeisupernaturalis,justitiaorigi- naria, seu status gratiae sanetificantis. — Nunc in se- quentibus describitur justificatio per varias ejus causas. Y. 24. „Quippequi gratis justificentur gratia ejus“; i. e. homines nimirum peccatores gratiam justificationis sine ullo bonorum operum merito, ex gratuita Dei misericordia consequuntur. — Gratia ejus; nam causaeffieiens justificationis — estmisericors Dens. (Cone. Trid. sess. 6. cap. 7.). „Per redemptionem, quae est in Christo Jem“. — Verbis his indicatin' modus, quo justificatio generis humani effecta fuit, quatenus Christus illud pretium appenderat, quod Deus pro infinita sua justitia ad redimeudum genus humanum ex potestate peccati, maledictionis, diaboli et mortis, postulavit, soil, effundendo sanguinem suum. — anolmqwcuq proprie redemtio, liberatio dato pretio; dein liberatio generatim; metaphorice est liberatio e statu miseriae et collocatio in meliorem conditionem. — Adhibetur hoc sensu saepe in s. scriptura de Christo, utpote qui homines e potestate peccati, maledictionis, diaboli et mortis, morte sua (san¬ guine in pretium redemptions effuso) liberavit, Deo Patri reconciliavit eique acceptos reddidit. (Cf. Cone. Trid. 1. c.). — Sensus totius versus est: Homines peccatores justificantur ex gratuita Dei misericordia per redemptionem, quam fecit Jesus Christus sanguinis sui effusione; seu: peccatores justificantur ex gratuita Dei misericordia per Jesum Christum redemptorem. Y. 25. „Quem proposuit Deus metimam expiatoriam“; quasi diceret: Quern Deus nobis dedit (seu in propatulo posuit) ceu victi- mam expiatoriam. nqoxi-drpi, propono, in propatulo pono. — 'datrnjQtov. Yocem hanc diverse explicant interpretes. Nonnulli respiciunt earn significationem, qua subintellecto vocabulo btiftspn denotat oper¬ culum arcae foederis (quod thronus gratiae dicebatur Exod. 25, 17.), versus quod veluti praesentiae divinae svmbolum spargebatur a summo sacerdote sanguis victimae (Hebr. 9, 5.), ita ut sensus esset: Constituit Deus Christum tauquam thronum gratiae, ad quem accedere possimus obtinendae justificationis causa. — Cap. III. y. 25. 55 Attamen, quamvis haec typica explicatio non sit aliena a cogitatibus s. Pauli, illi merito dbjicitur, per illam effici, ut apostolus videatur duas diversas imagines in uno loco baud apte commiscuisse; nempe Christum proposuisse sub imagine operculi arcae, versus quod sanguis victimae spargebatur, et simul sub imagine ipsius victimae, cujus sanguine expiantur peccata. — Vox iXaarr'iQiov (adjectivum verbi ilucrxogca, expio) proprie denotat id, quod ad expiationem pertinet. Hie loci potest triplici sensu accipi; vel ut masculinum, et dein ilcumjQiog est propitiator, ex pi at or, uti multi interpretes, s. Chrysostomum secuti, vocem hanc intelligunt; vel autem potest sumi n e u t r o genere. In hoc casu potest iterum sumi vel substantive, ita ut idem sit ac HouTfiog, propitiatio, expiatio, uti Vulgata hanc vocem vertit, qua versione stante vox abstracta est idem ae con- creta: propitiator, expiator. Vel veropotest sumi adjective, ut sit supplendum &vga vel itoor (sacrificium, victim a), quod si suppletur, esset vox ilaarijoiov formata simili mode, uti icumt^qiov (sacrificium eucharisticum), vel juxta Septuaginta (Exod. 10, 24.) earnfciov (sacrificium pacificum). Juxta hoc ilaanjQiov est victim a expiatoria, piacularis; quae explicatio reliquis praeferenda est, partirn ob verbum: -rqoi-O-sro, partim quia h. 1. sanguinis Christi mentio fit. — »Per fidem in sanguine ejus“. Verba haec continent duas appositiones coordinatas, ad magis illu- strandam notionem vocis llarmjijior additas. Prior: per fidem in dicat conditionem, ex parte h o m i n i s necessariam, ut Christus sit ei ilctorriQiov; altera: in sanguine ejus monstrat modum, quo Christus factus sit llmrriQiov, nempe per suum in cruce effusum sanguinem; nam alga denotat h. 1. sanguinem a Christo moriente in crime effusum, seu mortem Christi cruentam (Act. 20, 28. Ephes. 1,7; 2,13. Rom. 5, 9. Hebr. 9, 22.). — Verba dux niaxmg non sunt conjungenda cum verbis fa rqj aifiau, quia tunc articulus rijg esse deberet ante fa ? est addi- tameutum explicans, verbum arniuov, hocsensu: signum, nimirum circumcisionem. — Verba: zrjg iv rfj' d.nQojvazia melius junguntur cum voce nicrzswg, turn ob locum, quo sunt posita, turn quia niczig est illud, quod apostolus Abrahamo profuisse absque circum¬ cisione docere vult in omni hoc loco. — rrjg mozsceg est genitivus origin is, justitia, quae Abrahamo ex fide contigit. — rrcpyayig, sigillum, documentum, quo rei veritas comprobatur, tanquam sigilluin seu signaculum testimoniale. Circumcisio quidem principaliter fuit instituta ad significandum foedus, quod pepigit Deus cum Abrahamo ejusque posteritate (coll. Gen. 17, 10.) Ast quum foedus illud cum Abrahamo ob ejus fir mam fidem de Messia ex ipsius semine nascituro et inde provenientem justitiam pactum esset, utique signum foe¬ deris simul etiam est documentum justitiae fidei, i. e. tale signum, quo justitia ex praecedente ejus fide orta comprobatur et firma redditur. — „TJt esset pater omnium, qui credunt inpraeputio“. His verbis exponitur fiuis, ob quern Deus voluerit, ut eircum- cideretur Abraham jam antehac justificatus. Finis fuit hie, ut Abraham tamquam is, qui esset per fidem justificatus, etsi adhuc praeputiatus, deinde autem circumeisus, hoc modo esset pater Cap. IV. v. 12—13. 65 tam eorum omnium, qui praeputiati crederent, quam cir- cumcisorum, qui fidem ejusimitarentur. — Vox nary q latiori significatu denotat relationem non carnalis, sed spirituali s co- gnationis, ratione exempli. — 8i axqo^vozlag idem ac iv axyofivozity et hoc intelligendum de statu, conditione, in qua quis ver- satur. — „ Ut imputaretur et illis justitia“, i. e. ut, sicut Abrahae, etiam illis praeputiatis gentilibus tides imputaretur justitia seu ad justitiam, et ex fide sua illi quoque justificentur, sicut Abrahamus ex fide sua justificatus est. — Sententia haec est consequens ex praegressa, sed parenthesi includenda. V. 12. „Et esset pater circumcisionis, eis (nempe), qui non solum e circumcisione sunt, sed etiam incedunt vestigiis fidei patris nostri Abrahami, quam habuit, dum inpraeputio erat“. Yultdicere: Ideo Abrahamus, cum justificatus esset in praeputio, adhuc tamen accepit circumcisionem, documentum justitiae, ut esset pater cir- cumcisorum, i. e. Judaeorum, iis soil., qui non tantum carne cir- cumeisi sunt, sed etiam imitantur fidem, quam ille adhuc praeputiatus exhibuerat. — Post ml ab initio ex praecedenti versu (11.) sup- plendum est: stg zb shut avzov. Ob genitivum nsQizofzijg deberet esse zdbv azoiiovvrcov; sed etiam dativus crzoiyovcn, si sumitur ut dativus commodi, aptum fundit sensum. — Verba: o ix nsQito/xijg ita sumenda, uti 6 ix nimmg (3, 26.). — Post monour^ govov mente supplendum est: ovoi. V. 13. „Non enim per legem promissio Abrahamo (facta est) aut semini ejus, ut haeres esset mundi, sed per justitiam jidei —- Quod modo apostolus de circumcisione dixerat, nimirum Abra- hamurn non ratione habita circumcisionis justificatum fuisse, ideoque earn (externam) hominem non reddere verum Abrahami filium, id nunc probat respectu legis. Solummodo loco notionis: fi 1 i u s, adhibet notionem correlatam: haeres, quia argumenta- tionem adnectit illi Geneseos loco, ubi Abrahamo terra Chanaan tanquam haereditas pro posteris ejus promittitur. — yaq, quia versu hoc demonstrat, quod prius dixerat, scil. Abrahamum esse patrem omnium credentium, non solum circumcisorum (Judaeorum). Hoc autem ita probat, quum ostendit, Abrahamo et semini ejus factam fuisse promissionem possessionis orbis terrarum, non ratione habita legis Mosaicae (quae nondum aderat), sed justitiae ex fide partae; unde consequitur, haeredem fieri aliquein non per legem, sed per fidem. — Post inayyslla supplendum est iyevezo. — Per promissionem, Abrahamo factam, intelligenda est haereditas regni Messiani, toto orbe dilatati, Cominentarius. 5 66 Cap. IV. r. 14-15. quod possident spirituals Abrahami posteri, i. e. fideles. — aniqficcu; ij (aut) est conjunctivum, quia promissio ilia, sicut facta fuerat Abrahae, ita quoque facta fuit semini ejus. Per semen ob antecedeutia et subsequentia intelligendi sunt posteri Abrahae spirituales, i. e. fideles (credentes). — amw eivca; pronomen avzdv grammatice pertinet ad ’Afacutfi, sed logice simul includit aniq^a, hoc modo: ut (nimirum Abrahamus) in semine suo haeres esset mundi; nam non in Abrahamo, sed in ejus posteris promissio ilia impleta est. Abrahamo quidem (coll. Gen. 12,7; 13,15; 15,18; 17,8.) data fuit promissio, fore ut possideant posteri ejus carnales terrain Chanaan (Palaestinam); sed, quum ei et altera promissio data fuerit, „fore ut intebenedicantur omnes nationes terrae“, quae promissio evidenter ad tempus Mes- sianum spectat, etiam s. Paulus hanc terrae promissionem typice intelligit, notionemque terrae Chanaan extendit in illam omnis orbis terrarum, tanquam territorii regniMessiani. Sen aliisverbis: Terra Chanaan, quae Abrahamo pro posteris ejus carnalibus promissa erat, apostolo est typus regni Messiani, quod spiri¬ tual es posteri Abrahami occupant et possident, i. e. fideles in ecclesia Christiana, quae est regnum fidelium, in quo rex est Christus, et quod regnum in sua consummations devicto omni malo, in fine mundi totum orbem terrarum comprehendet. V. 14. „Si enim, qui e lege, haeredes sunt, vana est fides, et irrita reddita promissio". Hie probat (yap) apostolus modo pro- latam sententiam, nimirum promissionem haereditatis pendere a fi d e, argumentando ex absurdis, quae sequantur, si ilia haereditas penderet a lege. Vult itaque dicere: Si haeredes promissionis Messianae Abrahamo datae (ergo haeredes regni Messiani ejusque salutis) solum essent Judaei, qui legem habent Mosaicam, fides, quae in scriptura s. tantopere celebratur et in Abrahamo causa fuit justitiae ejus, inanis et inutilis esset, promissio autem Abrahamo facta foret abolita, quod tamen esse non potest. — tj mt niatBcag, quia opponuntur verbis: oi ex voimv xhjQovojioi (v. 14,), posita sunt, pro : oi ix nlattmg xXriqovopa dat (qui fidein babent, baeredes sunt). —- „ Ut per gratiamf 1 , ut baereditas ilia esse intelligatur gratuita et indebita. Staute bac explicatione post iva suppletur, y aut ysvrjzai; si autem cow sup- pletur, sensus est: ut intelligant, eos, si Deus promissionem in eis implet, baeredes promissionis esse non ex merito, sed ex gratia. — „TJt firma sit promissio omni semini“. Verbis bis d u p 1 i c e m affert rationem, quare Deus vult, ut promissionis baereditas bomini obveniat ex gratia, et non ex merito; prim urn, ut promissio Dei sit firma. Si scil. Deus impletionem pro¬ missionis ex lege pendentem statuisset, se ipsum coercuisset, quum earn iis solum dare potuisset, qui legem observant, i. e. nulli, quum nemo legem perfecte impleat. Quum autem Deus earn ex gratia pendentem statuerit, gratia vero non, uti divina justitia, per peccatum coercetur, Deus tali modo possi- bilitatemin tuto collocavit, in promissione data fidem servandi. — Altera ratio est, ut promissionis non solum Judaei, sed etiam gentiles participes fiant, dum dicit: „Omni semini, non ei solum, quod ex lege est, sed etiam ei, quod ex fide Abrahami“; i. e. omnibus bominibus, non tantum Judaels, qui legem acceperunt, sed etiam gentilibus, qui Abrabamo fide similes sunt. — Si nimirum impletio promissionis penderet ex lege, solum Judaei earn participare potuissent; atqui illius omnes, qui fidem Abrahami imitantur, possunt participes fieri, hinc et gentiles; nam omnes credentes sunt 5 * 68 Cap. IV. v. 17—IS. filii Abrahami spirituals, et quia filii, bine et baeredes. — „Qui est pater omnium nostrum, 11 ; i. e. qui Abrabamus pater est omnium nostrum credentium, tarn Judaeorum, quam gentilium. Quod statim v. 17. probat. V. 17. „Sicut scriptum est: Patreni multarum gentium posui te“; i. e. constitui te praeordinatione et proposito certissimo. — Est scil. praeteritum propheticum pro futuro ob certitudinem rei futurae. — Promissio haec, quae continetur Genes. 17, 5., ubi redditur causa nominis Abram, in Abraham mutati, proxime (sensu literali) de carnali Abrahami posteritate agit, interprete apostolo (sensu typico) intelligenda est de spirituali Abrahami posteritate, de populis fidem Abrahami sectantibus. Citatum hoc est tanquain parenthetica sententia sumendum, uti graeci inter- pretes faciunt. — „Coram Deo, cui credidit 11 . Graecum: xazhavzi ov inieszsvas &tov per attractionem dictum est pro: xazivavzi zov ■Ozov, ip inlarivae. — mzwam proprie: e regione, ex ad verso; dein coram, in conspectu; ubi de Deo adhibetur, denotat (uti ivwmov, imvziov) improprio significatu mox: Deo judice, mox: ex Dei voluntate, ut h. 1. Graeci e contra summit prae- eunte s. Chrysostomo significatu: ad exemplum, instar. Sensus est: qui (Abrahamus) pater est omnium nostrum, non judicio hominum, secundum quod est solum pater Judaeorum, sed ex Dei judicio et voluntate, et quidem ideo, quia credidit Deo proinittenti, se velle eum facere patrem multarum gentium. — „Qui vivificat mortuos“, i. e. qui emortuum corpus Abrahae et Sarae vivificat ad generandum, nimirum dando eis ad ( generandum simpliciter (absolute) impotentibus, virtutem generandi; de quo v. 19. expresse sermo fit. — „Et vocat ea, quae non sunt, tanquam ea, quae sunt“; i. e. qui non existentia vocat e nihilo, et ea faeit existere. Per zee prj ovza sunt relate ad Abrahamum intelligendi multi p o p u 1 i, quos ei Deus tanquam posteritatem promiserat, et qui tunc temporis adhuc pr) ovza erant. Postquam in praegressis apostolus probaverat, Abrahamum non ratione habita operum, nec circumcisionis, nec 1 egis, sed per fidem justificatum fuisse, nunc describit fidei, quam Abraham habuit, indolem. V. 18. „Qui contra spem cum spe credidit 11 ; i. e. qui, quamvis naturali via spes non adesset, futurum credidit propter promissionem divinam. - tzuq slnida, contra spem, i. e. contra id, quod secundum naturae leges (via naturali) sperari poterat. — n ilnidi, cum spe, i. e. sperans. In verbis: contra spem cum spe est Cap. IV. v. 19—20. 69 oxymoron. — „Ut fieret pater multarum gentium Verba haec exprimunt id, quod Abrahamus eredidit. — „Secundum dictum: Sic erit semen tuum“. Sic (ou'tw?), nimirum innumerabile, uti in- numerabiles sunt stellae eoeli. Eespicitur hie ad locum Geneseos (15, 5.), ubi proxime de posteris earnalibus sermo est. Apostolus eo utitur, ut firmet sententiam, Abrahamo promissnm esse, fore ip sum patrem multanim gentium. Et vere quidem; nam, quum aliae promissiones divinae spem dederint, fore, ut ex Abrahami sobole benedictio veniat omnibus gentibus, sicque Abrahamus fiat pater spirituals multarum gentium, ipse Abrahamus, quia inexspectatam sobolem carnalem, sibi promissam, accepturum se esse eredidit, i m p 1 i c i t e etiam credebat ea, quae cum istius promissionis impletione, tanquam sequela ejus conjuncta erant. V. 19. „Et non infirmatus jide“, i. e. cum non esset infirmus fide; quoad sensum idem ac: cum esset fide firmissimus. — „Non consideravit corpus suuni jam emortuum i. e. mentem suam non fixit in eorpore suo prae senio simplieiter (absolute) jam impotente ad generandum. — „Cwn fere centum annorum esset“. Dicit: fere centum annorum, quia annos 99 natus erat. — „Et languorem uteri Sarae“; i. e. et non mentem fixit in utero Sarae, concipiendo jam non apto, quippe quae 90 annorum erat. vtxooicug (a vexQom 2. pers. perf. pass. vsvdxgiocai) proprie interfectio; passive idem quod nvsxQ^a-Oiu (das Abgestorbensein) et translate significatu: torpore consummatus, ut h. L, ubi intermortuo Abrahami corpori oppo- nitur praemortuus uterus Sarae, concipiendo jam non aptus. — Si Abrahamus, audita promissione filii ex Sara, risisse atque dixisse in corde suo legitur (Gen. 17,17.): „Putasne cente- nario nascetur filius et Sara nonagenaria pariet“, verba haec non sunt du bit antis, sed ad mir antis firma fide susceptam Dei promissionem, ac si diceret: Nuniquid rem tantam et hucusque inauditam facturus es mea causa? (cf. Estius). Y. 20. „De promissione vero Dei non dubitavit incredulitate“, i. e. nulla laboravit incredulitate, ut de promissione divina dubi- taret. — rrj amm-iq Ost dativus causae seu instrumenti. — d'taxQivofiru, contendo, discepto; dein dubito, haesito ut h. 1. — „Sed corroboratus est fide“, i„, e. fortis factus est, seu fortem se exhibuit quoad fidem. — ivSwa;i6a, corroboro, confirmo, in passivo : eorroboror, fortis fio. — „Dans gloriam Deo“, scil. credens et profitens eum omnipotentem. Hisce aperitur modus, quo Abra¬ hamus firmum fide se praestiterit. 70 Cap. IV. v, 21—24. V. 21. „Et persuasione plenus, eum, quod promisit, posse etiam praestare“, i. e. plenissime persuasus, quod Deus, quae promisit, possit exsequi. — His verbis exponitur ratio, ob quam Abrahamus Deo promittenti flrmiter crediderit. — nXqQoqiOQeimi-ai primum denotat: impleri, plenum esse; metaphorice: in animo aliqua re impleri (1. Thess. 1, 5.), idea quadam plenum esse (Hebr. 6, 11.); speciatim: plenum esse persua- sione, certitudine (Hebr. 10, 22.), ita et h. 1. — e nrjyyslrai est in medio; ergo promisit. V. 22. „Ideo etiam reputatum est ei ad justitiam“; i. e. quia tantam habuit fidem, Justus est a Deo habitus, seu justificatus est. — Est conelusio ex dictis. — Fides Abrahami conjuncta erat humilitati, quatenus agnovit, se per opera sua non posse justificari (v. 5.); conjuncta orat(v. 17. seq.) porro firmissimae in Deum fiduciae, quatenus finnissime credidit verbo Dei, quamvis naturali via id, quod Deus promiserat, sperari non posset; dein erat conjuncta p erf ect i ssimae subjeetioni voluntatis ejus erga voluntatem Dei(v. 18. et20.), et tandem quod magnarn posterorum multitudinem credidisset, implicite simul credidit in Christum, futurum redemptorem; unde non mirum, si apostolus dicit: „ideo etiam reputatum est ei ad ju¬ stitiam"; quippe quum per hanc fidem anticiparet meritum redemptionis a Christo perficiendae. Y. 23. „Non scriptum est autem propter ipsum solum, repu¬ tatum esse ei“ (nimirum ad justitiam ob fidem); i. e. hoc autem, quod ob suam fidem justificatus est Abrahamus, scriptum est non tantum ipsius causa (ut fides ejus laudetur). V. 24. „Sed etiam propter nos“, i. e. nostrae instructionis causa et ad nostram fidem provocandam. — „Quibus reputabitur, credentibus in eum, qui e mortuis suscitavit Jesum, Dominum nostrum“; i. e. lit sciremus, etiam nos justificatum iri, si credamus in Deum, qui suscitavit a mortuis Jesum Christum, Dominum nostrum. — Hisce verbis docet s. apostolus, historiam Abrahami habere simul typicam significationem pro omni tempore. Abrahamus nimirum factus est spiritualis pater omnium eredentium; his tor ia ipsius repetitur in quo vis, qui verus ejus filius fieri vult; ipsius fides debet esse nostra fides, si volumus veram consequi justitiam. Abrahamus credidit, Deum posse mortuos vivificare, dum credidit, Deum posse (coll. v. 17. et 19.) corpori ejus emortuo generandi virtu tem suppeditare, et (coll. Hebr. 11, 17. 19. cum Genes. 22, 5.) filium ipsi immo- Cap. IV. v. 25. 71 latum ad vitam revocare, atque ei dare magnam posteritatem, ex qua Christ us, salvator ac redemtor, naseiturus esset; — nos christianos credereoportet, Deum a mortuis'suscitasse Jesum Christum, redemptorem. Objectumfidei utrimque idem est, nimirum potentia Dei et Messias venturus vel in- carnatus. Abrahamus credidit, Deum posse corpus ejus emortuum et filium immolatum vivificare; nos chris tiani vero credimus, Deum corpus Christi vere mortuum ad vitam revocasse. V. 25. „Qui traditus est propter delicta nostra“. naQsdo-Ot], scil. dg tiavazov, ut mortis supplicium subiret. — Traditus est, scil. a Patre (coll. 8, 32.). — did indicat eausam finalem, ita ut sensus sit: qui (Jesus) traditus est a Patre in mortem, ut expiaret delicta nostra. — „Et suscitatus est propter justificationem nostram“. Simi'oaig est proprie: justitiae attributio, actus, quo confertur justitia; dein vero etiam denotat ipsam justitiam concessam. — Constans est s. scripturaedoctrina, morte Christi peccata hominum expiata esse (cf.3, 25; 5,6. Ephes. 1,7. 1. Joan. 1, 7.); hie autem dicit s. apostolus, Christum suscitatum esse propter ju stificationem nostram. Poterat apostolus ita dicere. Quia Christus per resurrectionem suam factus est plenus redemptor, utpote victor mortis (maximeconspicuae sequelae peccati), et consequenter victor peccati etinjustitiae; et quia Christus post resurrectionem miserat Spiritum sanc¬ tum, qui in ejus ecclesia homines regenerat et renovat iisque vitam novam, gratiae, seu justificationem tribuit; ideo recte vita nova seu justificatio adscribitur resurrectioni Christi (a Lap., Gordon.). Alii (Card. Cajetanum secuti) rem ita exponunt: Causa efficiens justification^ est quidem gratia Dei et mors Christi. Kequiritur vero juxta s. apo- stoli doctrinam (3,25.) etiam fides hominis tanquam conditio. Fortissimum vero motivum ad fidern Christo et Deo habendam, est Christi resurrectio a mortuis, qu^enus documento est, revera eum fuisseMessiam a Deo ad expianda peccata missum (Joan. 20, 28.). Quia itaque resurrectio Christi est m o t i v u m fortissimum ad f i d e m , fides autem conditio justificationis, ideo dicit apostolus, resurrexisse Jesum, ut justi¬ fication! nostrae esset locus. Quae explicatio etiam veritate gaudet. 72 Cap. V. v. 1—2. Caput V. A r g u m e n t u m. Postquam in superioribus capitibus pro- baverat, nostram justificationem per fidem tantum obtineri, mine disserit de bujus jusfcifieationis effectibns (v. 1—11.); dein utrumque parentem generis humani, Adamum et Christum, proponit lectori eosque inter se comparat, ostenditque simul discrimen inter utrumque (v. 12—21.). Y. 1. „Justificati ergo ex fide, pacem habemus ad Deum“. — Adest hie lectio varians. Vulgata legit: habeamus, et cum ea codices nonnulli (A. C. D. I. K.), versio Syriaca, coptica, Origenes, Chrysostomus et Theodoretus legunt: ngsv; alii vero codices multi et versiones habent tyogev (habemus). Sensus in essentia est idem. Sed quum lectio 0> I J - SV contextui non satis convenire videtur, quippe quum apostolus nihil indicet, orationem suam jam nunc flectere voluisse adexhortationem; et quia, si apostolus nunc exhortari voluisset, pro s/siv drjijrrjv adhibuisset ant xcnfystv aut (fvldarruv aut xhjqsTv siQ'ijrgv, praeferenda est lectio i%ogsv; qua stante sensus est: Igitur justificati per fidem in Christum, pacato et tranquillo ante Deum sumus animo et a malae conscientiae terroribus liberi, utpote Deo reconciliati. — „Per Dominum nostrum Jesum Christum i. e. auctore Domino nostro J. Ch., quatenus nos per mortem suam Deo reconciliavit. — Ergo primus justi- ficationis nostrae fructus est pax, tranquillitas conscientiae ex meritis et ob merita Christi. V. 2. „Per quem etiam accessum habuimus per fidem ad gratiam istam“, i. e. per quem Christum participes facti sumus per fidem gratiae justificationis. — Christus est objectivus, fides vero subjectivus mediator hujus gratiae. Per yfioiv (gratiam) intelligit s. apostolus h. 1. proxime gratiam justificationis, ex qua, uti ex quadam radice, pax prodit; sed unacum ilia simul intelligit omnia bona spiritualia, quorum homo justificatus per fidem particeps fit, uti illuminatio ad Deum cognoscendum, corro¬ borate per laetam spem et charitatem efficacem, sanctificatio, adoptio filiorum, glorificatio. — „In qua stamus“, i. e. quam gratiam nunc possidemus. — „Et gloriamur in spe gloriae Dei“, i. e. in qua sen de qua gratia etiam gloriamur, sperantes illam gloriam, qua Deus justificatos in aeterna beatitudine est glorificaturus. — Vulgata habet: gloriae filiorum Dei. — Firma spes gloriae futurae est secuadus fructus justificationis nostrae. Cap. V. v. 3—5. 73 V. 3. „Non solum autem“, scilicet gloriamur in liac gratia de laeta spe gloriae futurae. — „Sed gloriamur et in tribulationibus"; i. e. sed gloriamur etiam de afflictionibus et pressuris. Apostolus h. 1. cogitavit maxime de illis afflictionibus, quas christiani evan- gelii causa paterentur. ov govov est gradatio (ut 8,11. 23; 9,10.). — „Scientes, tribulationem constantiam operari“; quasi diceret: Utpote qui scimus, vel quia scimus. Hie causam exponit, cur in afflictionibus suis glorientur justificati. vnogovrj est proprie permansio ineodemloco, dein constantia, perseverantia; b. 1. est stabilis et p«rpetua permansio in tenenda christianae religionis recta professione. Quum vero constantia haec inter mala nequeat manifestari, nisi per patientiam, factum est, ut nonnulli (etiam Vulgata) sensu non diverso verterent: patientiam. Y. 4. „Constantiam autem probatam indolem, probatam vero indolem spem“, scilicet operari. Yultdicere: Constantiam in adversis nos reddere probatos, quo dein accenditur spes futurae gloriae seu beatitatis aeternae. Soxifig, probatio, exploratio; dein probata indoles personae vel rei. V. 5. „Spem autem non pudefacere“; quasi diceret: Spem hominis christiani (rj llnig cum articulo) in Dei promissis fundatam non fallere unquam. Dicit per metonymiam, effect'll pro causa posito, spem non pudefacere, quia nimirum pudore afficitur, qui spe sua frustratin'. — „Quia charitas Dei effusa est in cordibus nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis“. Verbis his redditur ratio, quare spes hominis christiani non fallit, quia fundatur in charitate Dei. Quum hie loci sit sermo de effusione charitatis per Spiritum sanctum et in versibus sequentibus de morte Christi pro nobis peccatoribus tolerata, elucet, verba: charitas Dei proxime intelligenda esse de charitate Dei erga nos. Apostolus vult dicere: Spes nostra (Christiana) nos non fallit, quia in charitate Dei, qua nobis Spiritum sanctum dedit, et dein Filium suum pro nobis adhuc peccatoribus in mortem tradidit, firmissimam habet sponsionem, quasi pignus suum. Quum autem haec Dei charitas erga nos turn solum sit fundamentum, sponsio (pignus) spei nostrae, si etiam nostram charitatem erga Deum accenderat, seu si etiam nos Deum diligimus, patet, per verba: charitas Dei simiil intelligendam esse charitatem erga Deum, sen charitatem, qua nos Deum diligimus (uti Concil. Trid. sess. VI. c. 7. intelligit). — Apostolus adhibet h. I. verbum iy.ykiv, effundere, quod sumpta metaphora de aquaru m effu- sione (Joan. 7, 38.) abundantiam notans, in Actibus (2, 33.) 74 Cap. V. t. 6. adhibetur de effuso Spiritu sancto, hie vero de charitate Dei abundanter effusa in eorda justificatorum. Haec eharitas Dei abundanter effusa erga eos, qui justificantur, in eo est, quod illis primum donat Spiritum sanctum, qui in eis tanquam in templis suis (1. Cor. 8, 16.) substantialiter inhabitat, eos justos et adoptivos filios Dei facit, sanetificat, et, uti s. Petrus (2. Petr. 1, 4.) dicit, eos efficit divinae consortes naturae. Si justificati dicuntur consortes divinae naturae, id non ita intelligendum est, ac si humana eorum natura immutaretur in divinam (seu rev era deiflearetur), aufc hypostatice anima uniretur divinae naturae, aut anima cum Deo una esset sub¬ stantia; sed istud consortium divinae naturae consistit in eo, quod per Spiritum sanctum, snbstantialiter in justificatis inhabi- tantem et animabus eorum peculiari et ineffabili modo se unientem, in justificatione anima nostra supra naturam sublevaturin vitam Dei (Iren. 1. 5. c. 9.), nimirum, uti s. Thomas (I. II. qu. 110. a. 4.) dicit, secundum quandam similitudinem partici- pando naturam divinam, scilicet divinum esse, cognoscere, v e 11 e et v i v e r e; ex qua supernaturali assimilatione animae nostrae cum natura divina oritur (utidicit s. Thomas) divinus quidam status, summa animae cum Deo unio, qua vere divinae gloriae perfectionisque participes sumus, et ideo evecti in vitam Dei eique assimilati efficimur gratia adoptionis filii Dei. Conf. dicta 8, 9. ’) Y. 6. „Nam, cum adliuc infirm essemus, Cliristus suo tempore pro impiis mortuus est“. Quod spes non pudefaciat, prohat ulterius ex morte Christi, quae erat secundum divinae erga nos chari- tatis testimonium, et cujus scopus erat liberatio nostra ah ira Dei. Adest hie lectio varians. Pauca textus monumenta in. habent ah initio, sed reliqua etiam non consentiunt; partim enim legunt stye (si quidem), partim si yuQ, partim si Si, partim sig ri, quod etiam Vulgata habet, quae proinde sententiam tanquam inter- rogationem accipit: utquidenim? — Alia textus monumenta illud in habent ab initio et post aa&svwv. Si jam internae rationes spectantur, lectio, quae illud in initio habet, alioquin difficilior est, hine et verosimilior. Quod ipsam significationem vocis in attinet, denotat: adhuc, estque particula temporis, ') Conf. Kleutgen. Theologie der Yorzeit. 2. B. S. 109—124. Jungmann. Tractatus de gratia S. 231—238. Dr. Ludwig Hundhausen. Das 2. Pontifical- schreiben des Apostelfursten Petrus. S. 143—148. Cap. V. v. 7. 75 quo significatu si accipiatur, logice cohaeret cum verbis: omav rj/xav do&err] avrov autem idem valet ac: avrov, vivente eo. Christus per mortem nos Gap. V. v. 11—12. 77 reconciliavit; ipse gloriose post resurrectionem vivens, salvat nos, quatenus nos per Spiritum s. regenerat et renovat, atque continuo apud Patrem pro nobis intercedit (cf. dicta 4, 25.). V. 11. „Non solum autem, sed et gloriantes in Deo“. Ad ov fiovov supplent nonnulli: op habens pro tv <»', atque ea verba refert ad hog uv&Qcanov, ita ut sensus sit: In quo Adarno omnes peccaverunt. (Ita et Origenes et s. Augustinus, Estius). Juxta hanc versionem omnes dicuntur peccassein Ada mo, quatenus, quando Adamus propria voluntate peccavit, in eo, tanquam iu capite et radice totius generis humani, omnes erant, non tantum p h y s i c e , sed et m or a liter existentes; hinc etiam, quum Adamus peccasset, et ideo sanctitatem et justitiam suam originariam amisisset, omnes homines constituti sunt peccatores, atque nunc in eo statu nascuntur, in quo erat Adamus post lapsum; quapropter etiam sequelae peccati, morti subjecti sunt. Hoc sensu scribit s. Augustinus: „Omnes in Adam peccaverunt, quando omnes ille unus homo fuernnt 11 . — Versio et explicatio haec sensum totius loci hujus verum quidem proponit; sed verbis icp’ <<> infert, quod apostolus duobus versiculis sequentibus exponit. Porro versio: „in quo“ obstat constructioni grammaticae. Nam pronomen relativum

om Velo/iev ixdwaa&cu 11 , quod Yulgata recte vertit: eo, quod nolumus exspoliari. (Cf. Phil. 3,12; 4,10.). Hinc et h. 1. icp », quod idem valet ac: em zowcp, on, seu diou, reddendum est per: e o, quod, seu: quia; sed, uti ex expositione v. 13. et 14. data elucet, supplendum est simul: in eo, scil. Adamo. — Omnes peccaverunt, nimirumper Adamipeccatum, quatenus consortes facti sunt peccati, quod commisit Adamus. — Errant interpretes rationalistae (cum Pelagio), dum de pro- prio, personali, actuali cujusvis hominis peccato hie apo- stolum loqui existimant, tanquam de causa, ob quam singuli et omnes homines moriantur. Nam duaozdi'etp h. 1. accipi nequit de actuali, proprio cujusvis hominis peccato, sed sumendum est de peccato, cujus consortes facti sunt omnes in et cum Adamo, tanquam sui generis capite et parente, uti omnes ss. Patres uno consensu intellexerunt. Nam v. 14. ipse apostolus dicit, mortem regnasse etiam super eos, qui non peccaverunt simili prae- varicatione, uti Adam. Si loco nostro edixisset, propria, actualia, personalia peecata omnium hominum esse causam universalitatis mortis, turn in illis, de quibus v. 14. dicit: qui non peccaverunt simili praevaricatione, ut Adam 11 , nil fuisset, ob quod morti essent obnoxii; dicit autem, nihilominus in eos etiam mortem regnasse; hinc ob aliud id evenisse cen- sendum est, nempe ob illud, quod Adamus generis humani caput, parens et radix commiserat. Praeterea, si in voce r'uxaQzov apostolus cogitasset de peccato actuali, singulorum proprio, quo Adamum peccando imitantes, ei similes redditi essent, et quo, sicut ille suo, mortem tanquam poenam contraxissent, non potuisset ab apo- stolo dici (certeqne inepte dictum fuisset) quod dicit sequentibus versibus, v. 15: unius delicto multi mortui sunt“; — v. 17. „unius delicto mors regnavit per unum“; v. 19. „per unius inobedientiam peccatores constituti sunt multi“. Causam miseriae hominum hie dicit Adamum, non exemplum, quod imitando miseri fuissent redditi. — Tandem ista verbi ^a^nov explicatio prorsus inconveniens est an tithe si, qua apostolus Adamo opponit Christum. De Christo dicit (v. 17.): did zov ivog ’hqaov Xq. (et similia v. 18. et 19.), quibus, uti nemini obscurum ac incertum esse potest, nil aliud edicit, quam: auetore Jesu Christo tanquam causa cogitato, reconciliationem justitiamque et Cap. V. v. 13—H. 81 « per hanc — salutem hominibus contingere; nam justitia per Christum non est propter solam imitationem, quia et antiqui, qui Christum praecesserunt, ideoque eum imitari non potuenmt, justi- ficati sunt per Christum; et justitia Christi contingit etiam par- v u 1 i s, qui omnino non possunt eum imitari. Haec ergo antithesis inter Christum et Adamum inepta et errouea esset, si verboi? guqrov de propriis, actualibus singulorum hominum peccatis accepto, miseria, quae voei -ddvmog indicatin', in homines non per Adamum venisse, sed proprio singulorum hominum peccato contracta esse dicatur, quum apostolus de Adamo v. 16—19. aeque prae- positionem Sid haheat, uti de Christo. Y. 13. „ Usque ad legem enim peccatum erat in mundo; pec *• catum vero non imputatur, cum lex non est“. Modo ostenderat apostolus nexurn c a u s a 1 e m inter peccatum et mortem, dixeratque, mortem omnes homines pervasisse, quia causa mortis, peccatum, in omnibus reperitur. Quum prius (4, 15.) apostolus ipse dixisset: „ubi non est lex, nec praevaricatio 11 , poterat quis facile opponere: Quomodo erat tempore illo, quo nulla lex, hinc etiam nullum peccatum erat ? Quomodo poterat hominibus mors infligi, quum causa illius, peccatum, deesset? — Ad hanc objectionem respondet apostolus sententia generali: Etiam usque ad Mosaicam legem peccatum erat in mundo (seu inde a temporibus Adami usque ad legem Mosaicam homines peccata committebant); sed ab Adamo usque ad Mosen nulla erant peccata actualia, quae mortis poena punirentur, quia nulla aderat lex positiva, quae mortis poenam statueret in sui transgressores; nam peccatum non imputatur ad poenam mortis (quod ex v. 14. sequitur), ubi non adest lex positiva, quae mortis poenam statuat. — Unde vero minime sequitur, ac si sola lex naturalis non fuisset imputabilis; hac de res. apo¬ stolus jam prius (2, 14.) mentem suam manifestaverat. Ceterum per vocem dgmnia. sunt hie loci intelligenda peccata actualia, propria cujusque voluntate a posteris Adami commissa, quod aperte postulant verba: non imputatur. — Ad vocem elloysTzoa est ut subjectum cogitandus Deus. Vulgata loco praesentis: impu¬ tatur habet imperfectum: ,imputabatur, cum non esset lex. Sensus in substantia idem manet. Sed praesens contextui* magis congruit, quia sententia est universalis, dum stante Yulgata sententia directe refertur ad temp us ante Mosen. Y. 14. „Sed regnavit mors ab Adam usque ad Mosen etiam super eos, qui non peccaverunt secundum similitudinem praevaricationis Commentarius. 6 Cap. V. V. 15. Adami“. Apostolus vult dieere: Quamvis. ab Adam usque ad Mosen peccata propria, actualia, quum nulla esset lex positiva, mortem ut poenam minitans, non imputarentur ad poenam mortis, — tamen mors toto isto tempore in omnes homines grassabatur, quinon, utiAdamus, legem positivam transgressi essent; — inde sequitur, ob aliam causam mortem evenisse, soil, ob illud peccatum, quod Adamus, parens et radix generis humani, commiserat, et quod causa erat mortis. Peccatum ergo hoc originate debet esse in omnibus, quia in omnibus idem reperitur effectus, soil. mors. — dgagtcivtiv ini roi ogoimgau rrjg naQaft. 'Adag est : peceare ita, ut peccatum similitudinem habeat cum peccato ab Adamo commisso, sen perpetrare peccatum simile peccato Adami, i. e. peccare contra positivam legem. — „Qui est typus futuri“; i. e. qui Adamus est typus futuri Adami, i. e. Christi, quern alibi (1. Cor. 1*5, 45.) dicit novissimum Adamum. Dicit Christum, qui jam apparuit, futurum (gilhov) Adam, quia respicit ad tempus, quo Adamus vixit. — Est vero Adamus typus Christi per comparationem a eontrario. Uterque nimirum est caput et radix, ille peccati, hie j ustitiae; ille mortis, hie vitae; ille damnationis, hicsalutis; Adamus peccando posteritatem suam perdidit; Christ us moriendo genus hu- manum reparavit. Y. 15. „Sed non sicut delictum, ita et gratia scil. est. Vult dieere: Sed, quamvis Adamus sit typus Christi, tamen est discrimen inter Iapsum Adami et Christi gratiam redemtionis; nam m u 11 o plus profuit generi humano gratia Christi, quam peccatum Adami illi obfuit. — yaqiaga est idem ac dwQed yaQizog, donum gratiae seu gratuitum; ydgig es t fons, dtoQsa vero effectus ejus. Per to ydqwga est intelligenda plenitudo gratiae, quae nobis in Christo contigit, gratia redemtionis. — nacjamonia est lapsus Adami; sed hie, causa pro effectu posita, sunt intelligendi effectus tristes, quos peccatum Adami in genus humanum produxerat. — Sententia haec insequentibus demonstratin' et modus diffe¬ rentiae ostenditur. — „Si enim unius delicto multi mortui sunt, multo magis gratia Dei et donum in gratia unius hominis Jesu Christi in multos abundavit“. Apostolus vult dieere: Nam majoris ,efficaciae fuit benedietio, quae per Christum contigit, quam noxa Adami. — noll<$ gallon est formula affirmantis, majoris effi- caciae esse yaqiaga, quam n uQccmwga. Itaque nollw gallon jungendum est cum verbo iasQfoffsvaev, ut sensus sit: Multo abun- dantior fuit, i. e. yaqiaga multo efficacioris effectus fuit in bonum, Cap. V. v. 16. 83 quam naodmatia in malum. — dni&avov, mortui sunt, i. e. morti obnoxii. —■ Loco: ol nollol in priori parteexspectatur navzeg (coll. v. 12.). Selegit autem s. auctor vocein nollol ad notionem lianc designandam, ut ita optime esset antithesis cum voce hog, quia nollol semper indicat multitudinem, navreq vero denotat quidem semper omnes, omnes autem non semper sunt multi (Aug.); fecit p>orro hoc etiam ideo, uti Estius observat, ut con¬ form ita s esset prioris membri cum posteriore, ubi apostolus baud apte poterat ponere navzeg, quum gratiae nondum omnes parti- cipes facti sint. — /drug est Dei favor, Dei benevolentia, amor erga homines, quae est causa, fons omnium donorum (rear duQemv). — Verba: ivyaqni (in gratia, i. e. per gratiam) nectenda sunt cum verbo ineoioatvnev, et significant charitatem Christi, in qua pro nobis ille Deo Patri se obtulit, qua oblatione nobis gratiam et dona omnia nobis promeruit. — Primum itaque diserimen est, quod gratia ex Christi mentis promanans, longo abundantiora et plura conferat bona, quam sunt mala, quae peceatum Adarni invexit in genus humanum. V. 16. „Et non sicut per unum, qui peccaverat , donum“ , i. e. non tantus effectus sequitur per unius Adami peceatum, per quod mors introducta est in mundum, quantus per Christi gratiam redemption^. — Hisce indicatin' a 11 e r u m diserimen inter Adamum et Christum, bog li. 1. masculine sumendum est ob verbum dftaq- rrioavzog; si neutro genere accipitur, debet lectio dfiaQr^azog assumi, utiVulgatahabet: per unum peceatum; sensus manet idem. — „Nam judicium quidem ex uno in condemnationem; donum autem ex midtis delictis in justitiam“. Verba haec continent pri¬ mum argumentum, quo sententia initio hujus versus prolata pro¬ batin'. Sensus est: Nam si judicium (decretum) Dei ex uno primi bominis peccato processit ad sententiam condemnatoriam (omni¬ bus coll. v. 15.), — gratia redemptions non tantum ab illo uno peccato liberat, sed ab omnibus etiam aliis peccatis, quae a posteris Adami propria voluntate (spontaneitate) peccato ejus super- addita sunt. — Ad verba elg xardxqipa subintelligi debet lyivtzo (factum est). — xqlfia, substantivum verbale (a xofaio), denotat id, quod quis statuit ant decreyit, decretum, judicium sen sen¬ tentiam a judice latam (Urtheilsspruch); h. 1. vox haec intelligenda est de sententia, qua Dens cum poenae denunciatione Adamo interdixit, ne arhoris vetitae fructu vesceretur (Gen. 2, 17.). — y.azdxqiji.a est sententia condemnatoria. Quamdiu Adamus non peccavit, xolpa aderat, quia erat decretum Dei ante peceatum 6 * 84 Cap. V. v. 17. latum; sed, postquam peceaverat, eonversum est in xazdxguM. — *£ hog, soil, natjccmcofiaros. Nonnulli hog masculine sumentes, subintelligunt: Adam, hoc sensu: ex uno, scil. Adamo pec- can te. Sensus remanet idem; nam Adamus eo ipso, quod man- datum Dei transgressus esset, xolga illud converti fecit in xuzdxgipiu. Sed prior explicatio praeferenda est, quia ilia stante adest anti¬ thesis, scil. unum peccatum ($? hog) et multa peccata (ix zioXXav Tzugartzoipdriov). — ydgia/xa idem quod supra Solgrjgn. — Sixalmfia est, quod pro justo rectoque declaratum est, lex, decretum (ut Luc. 1, 6.); dein id, quod juste recteque factum est, recte factum (ut v. 18.); tandem idem ac Sixuioirvvri, justitia (seu dixalsxne, justification ut h. 1. V. 17. „Si eniin unius delicto mors regnavit per unum; multo magis, qui abundantiam gratiae et doni justitiae .accipiunt, in vita regnabunt per unum Jesum Christum 11 . — Verba haec continent alterum argumentum, quo probatur prior pars versus 16. (et non sicut per unum, qui peceaverat, donum), uti et alterius partis versus 15. (scil. majoris efficaciae fuisse donum Christi, quam noxam Adami). Antitheses in hac sententia sunt: zip zov hog nagoi.nzay.azog et o'l ztjv nigwuuav... XayfSdvovzeg; dein 6 &dwiog IjUcuTtXsiGsv et iv £(ofj fiaoilsvaovinv. — zov hog et did zov hog, scil. arOgwnov (coll. V. 12.), quam expli- cationem postulat oppositum: did rov hog 'hpzov Xgtazov. Etiamsi satis esset dicere, mors regnavit delicto unius illius ho- minis {rov hog), tamen majoris emphaseos causa addidit: per unum ilium h o m i n e m (Sid zov hog). — Participium Xayftd- vovzsg cum articulo, notionem substantivi habet; adest tempus praesens, tanquam continuum, quia in dies homines abundantiam gratiae et doni justitiae accipiunt. — Singed zrjg 8ixcaoGvvy\g, donum justitiae est idem ac: justitia donata. — iv £"<» fj, in vita, scil. ovzsg; sub est intelligenda vita aeterna; verba autem: in vita regnabunt per unum Jesum Christum, continent descriptionem beatitatis futurae et perennis; id jam indicat futurum: regnabunt; praeterea etiam ipsum verbum regnare; nam beatitas piorum frequenter in s. scriptura hac imagine solet designari (cf. Matth. 19, 28. Luc. 22, 30. 1. Cor. 6, 2. 3. 2. Tim. 2, 11. 12.). — o&dvazog i^aaiXevas; mors peccato introducta, apparet ceu dominium habeas, genus humanum vero, in Adamo lapsum, tanquam dominio ejus obnoxium, quia propter nexum cum Adamo homines eodem modo moriendi necessitati subjecti sunt, sicut per nativitatem suam (ex Adamo) £ Cap. V. t. 18—19 85 participes facti sunt peccati. — Sed hoc mortis dominium s. Paulus tanquam praeteritum (ifatriXsvat) notat; partim quia Christus initium et tons novae vitae jam apparuit etsese Adamo peccanti opposuit; partim quia in illis, qui sunt Christi, nexus cum Adamo veteri jam disruptus est atque illi mortem jam devicerunt, quum germen novae et aeternae vitae jam in se susceperint, quod in beata resurrectione ad maturitatem perveniet. V. 18. „Igitur, sicut per unius delictum, in omnes homines in condemnationem; ita et per unius justitiam in omnes homines in justificationem vitae**. — Hie nunc, post longam parenthesin, in qua institutae comparationis quasdam ostendit disparitates, redit ad id, quod v. 12. inceperat. Ibiincepit; propterea sicut etc.., hie: igitur, sicut, i. e. sicut per unius (Adami) peccatum judicium (to xfiga ex v. 16.) ad condemnationem venit seu pertransiit in omnes homines — ita per unius (Christi) recte factum in omnes homines transiit justitia (seu justificatio, ^doier/jn coll. v. 16.), quae operator vitam aeternam. — Nonnulli utroque loco St ho?, quia articulus rov deest ante hog , sumunt neutro genere: per unum delictum, et: per unum recte factum. Sed prior explicatio est praeferenda, quam etiam Vulgata sequitur, quia praegressis (v. 17.) melius congruit. Ceterum sensus in substantia non mutatur. — dixalmga h. 1. eo significatu est su- mendum,quodenotatrectefactum (Rechtthat,gerechteHandlung), vel uti Vulgata habet: justitiam; poscit hoc antithesis, in qua positum est cum praegresso naQanrmgaTog de Adamo adhibito; po- stulat id porro etiam v. 19., ubi respectu Adami pro naQiinr^pu posita est naganog et respectu Christi pro dixaicoga Iegitur manor;. Intelligenda autem est per dtxalwga mors Christi, quae erat docu- mentum summae obedientiae, atque eo ipso summus actus mo- ralis. — Dicit: in omnes homines in justificationem, quia objec¬ tive et quantum ad voluntatem Christos illam suo obedientiae sacrificio omnibus hominibus promeruit. — hg dixahmiv fro fjg; genitivus £mifg est genitivus effectus, ergo in justificationem, quae liberal a morte et vitae aeternae participem facit hominem. — Post tig xaraxgiga et dixaimmv £orjg supplendum est ifhtro. V. 19. „Sicut enim per-inohedientiam unius hominis peccatores constituti sunt multi; ita etiam per obedientiam unius justi constitu- entur multi* 1 . Versu hoc declarat seu exp on it (ydg est h. I. ex- plicativum), quid intellexerit per illud: Si hog mx^anrmgatog et quid per: Si hog Si.xaimgmog, et quo mo do condemnatio et vita (v. 18.) ab hoc duplici actu utriusque parentis in omnes homines 86 Cap. V. v. 20. veniat, seu: i n q u o sit una alterave f u n d a t a. Condemnatio fundatur in inobedientia Ad ami, vita in obedientia Christi. Si, ut h. i. docet apostolus, otnnes per unum hominem istius inobedientiae participes facti sunt, ergo peccatores vere et proprie evaserunt — turn sponte sequitur et alterum, soil, omnes per liberam obedientiam unius (Christi) vere et proprie justos factos esse. — nagaxoij debet intelligi de actu inobe¬ dientiae Adami erga Dei mandatum; vnaxorj de obedientia Christi, quae vero fiiit perpetua et per omne vitae tempus (Phil. 2, 8.). — xcmtfradr^ovxcu; futurum, est ideo positum, quia justificatio hominum successive per temporum decursum fit. — Vox nollol h. 1. est ita explicanda uti v. 15. — Ceterum praesens locus clare docet, falsam esse haereticorum opinionem de imputata justitia; nam, sicut per Adami pec- catum, ait s. Paulus, omnes homines constituti sunt peccatores vere et proprie, ob peccatum singulis inhaerens (et non per imputationem inobedientiae Adami), — ita et vere et pro¬ prie justi constituti dici debent homines, per Christi justitiam et obedientiam, ob inhaerentem. eis justitiam, quia alias com- paratio non consisteret. Contractae nimirum per Adamum culpae, vere singulis ex eo natis inhaerenti, respondet solum data per Christum justitia, omnibus ex eo renatis vere inhaerens. V. 20. „Lex autem insuper intravit, ut abundaret delidum“. Ne ob dictum v. 13. „usque ad legem peccatum erat in mundo“, putaret quis, per legem abolitum fuisse peccatum, opportune dicit hie s. apostolus, quod tantum abest, ut per legem Mosis sublatum fuerit peccatum, quin potius magis invaluerit. — vofiog nuQtiuffkd-tv, lex insuper intravit, i. e. lex prohibens peccatum medio tempore inter A d a m et Christum (inter exordium pec- cati et exordium gratiae) subingressa est, scil. post ingressum in inundum peccatum. r 6 Ira, ut abundaret delictum, est h. 1. fina- liter ( zehxag ), non autem de eventu (ixpunxtfig) sumendum, ita ut sensus sit: Lex data erat, ut augerentur peccata. Ultimus finis legis datae utique non erat augmentum et abundantia peccatorum; hocenimesset Deo peccataadscribere; lex, uti ipse apostolus docet (7, 10.), proprie data erat, ut hominem perduceret ad vitam, scil. veram, ad aeternam salutem (coll. Matth. 19, 16. 17,), ut peccata, quum lex ea prohiberet, rninu- erentur et coereerentur. Factum autem est, non ex indole legis, quae (coll. Rom. 7, 12.) sancta erat, sed ex vitiatae bumanae naturae concupiscentia, ut lege data consecuta sit Cap. V. v. 21. 87 abundantia delictorum (peccatorum). Lex soil, in hominibus lapsis et ad peccandum pronis, probibi tionibu s et mandatis suis (coll. 7, 7—13.) concupiscentiam excitabat et ad pec- candum irritabat (juxta illud: nitimur invetitum), etita factum est, ut homines cupiditatibus per concupiscentiam excitatis se tradendo, in legem jmpingerent et per multiplices ejus transgres- siones peccata peccato adderent, sen peccata augerent. Hac autem delictorum abundantia edocebautur homines infirm itatem suam et legis ad justitiam insufficientiam, atque ita intel- Jigebant, sibi potentiori remedio, auxilio liber at or is, Salvator is, Chris ti opus esse. „Augetur morbus, scribit s. Augustinus (in ps. 102.), creseit malitia, quaeritur medicus, et totum sanatur". — Sic ergo ultimus finis legis datae non erat ipsa abu n d anti a et aug men turn peccatorum, sed id, quod ex ilia peccatorum abundantia e on s e quitur, ni- mirum agnitio infirmitatis hmnanae et necessitatis auxilii Salvatoris, Christi (ergo lex paedagogus ad Christum, coll. Gal. 3, 24). Ut autem iste finis ultimus legis datae obtineretur, DeuS id, quod proximo lege data ex vitiatae humanae naturae concupiscentia consecutum est, nimirum augmentuin et abundantiam peccatorum, p e r mi s i t. (Ita juxta Aug. et s. Thomam Estius aliique). — „Ubi vero abundavit delictum, superabundant gratiaov, sell. xqovov, quo tempore, postquam; quae ex- plicatio optime respondet, si ov sumitur ut particula temp oris. Al ; > ov summit ut particulam loci: in quo, scil. genere humano.— vnsQemQi'rjtrsviTsii j %il(>iq, s u p e r a b u n d a v i t gratia, i. e, mise- ricors Deus superabundantem gratiam effudit; quum quanto major iniquitas peccantis, tanto major gratia remittentis. V. 21. „Ut sicut regnavit peccatum in morte, ita et gratia regnaret per justitiam in vitam aeternam per Jesum Christum, Dominum nostrum — iv ftavazcp, in morte, est idem ac: inferendo mortem (soil, animae et corporis), et praepositio fo h. 1. est in- strumentalis, indicans, quo mo do peccatum dominium suum exerceat. — Per mortem h. I. esse intelligendam mortem tarn corporis, quam animae, colligitur ex antithesi: did dixaioavvgg elg Carfv uhdnov. Nam siept dixaioovvrj morti spiritual! seu animae oppouitur, ita, quod exprimitur verbis sis aiwnov opponitur morti phvsicae seu corporis, dixaioavvij h. 1. intel- ligenda est ilia, quae supra (1, 17.) ab apostolo dicta erat dwmo- ovvr) -Osov — „Gratia regnet per justitiam", i. e. vim suam exserat per justitiam, quae est fructus illius %dQirog, sicut in sententia 88 Cap. VI. v. 1-2 opposita ■davazog est fruetus p e c c a t i (zfj; cffiaQtiag). — Per Jesum Christum, qui est unus mediator inter Deum et homines (1. Tim. 2, 5.). Pars II. De justificalione subjective considerata (6, 1—8, 39.). Caput VI. Argumentum. Postquam s. apostolus in praegressis de- monstraverat, hominem tantummodo per fidem in Jesum Chri¬ stum justificari et salutem consequi aeternam, nunc loquitur de justificatione subjective considerata, proponens, quosnam effec- tus justificatio in homine producat. Ne autem quis inde, quia dixerat, gratiam tanto ahundantius se manifestasse, quanto major fuerit iniquitas, perperam colligeret, in peccando esse perseverandum, huic ahusui doctrinae propositae occurrit, ostendens, per earn rninime concedi lihertatem peccandi, sed potius earn provocare ad studium virtutis et sanctitatis, quum christianus, qui per baptismum Christo unitus et cum eo mortuus est, atque cum eodem ad vitam novam continuo sancte agendam resurrexit, peccato plane mortu u s esse deheat, idque tanto magis, quum non sit amplius sub lege, cupiditates excitante ac irritante, sed sub gratia. V. 1. „Quid igitur dicemus? num in peccato permaneamus, iit gratia abundet“ ? Apostolus vult dicere: Quum prius (v. 20.) dixerim, gratiam superabundare, uhi abundavit peccatum, an fors inde colligemus, permanendum esse in peccato, peccata peccatis accu- mulanda, ut amplius abundet et commendetur gratia Dei? — Nonnulli codices cumVulgata loco eonjunctivi (deliherativi): ertigivwpsv legunt futurum: imgttovgsv (permanetimus); sensus remanet idem. — Hanc perversam cogitationem repellit, dicens: V. 2. „Absit“, i. e. absit a piis mentibus haec impia eogi- tatio. — „Quippe qui peccato sumus mortui, quomodo adhuc vivemus in eo“ ? — Phrases Paulinae: vivere peccato, legi, justi- tiae, Deo, significant servitutem et obsequium, quod his impenditur, aut commercium (nexum), quod cum iis habetur; et e contrario: mori seu mortuum esse peccato, legi etc., est: ab horum servitute et obsequio penitus esse liberum et a commercio (nexu) cum illis alienum (Gal. 2, 19. Col, 2, 20, Cap. VI. v. 3. 89 1. Petr. 2, 24.). Apostolus vult ergo dicere: Quum a peccati commereio et servitute simus liberi, seu penitus soluti ab oruni nexu cum peccato — quomodo nos iterum peccatis iinplicabimus, rursus peccato servitutem impendemus? — Incompatibile videtur apostolo: peccare et christianum esse. Y. 3. „An ignoratis, nos , quicunque baptizati sumus in Chri¬ stum Jesum, in mortem ejus esse baptizatos“ ? — Sententiam prius (v. 2.) expressam, scil. quod christianus mortuus sit peccato, in sequentibus (v. 3. et 4.) illustrat atque probat ex ritu et significatione b a p t i s m i. In primaeva nimirum ecclesia plerumque baptismus conferebaturpertrinam corporis immersionem, quam dein sequebatur e m e r s i o. Haec autem immersio et emersio, quae liebat in baptismo, erat symbolum duorum effectuum principalium baptismi, scil. remiss i o nis peccato rum, ergo mortis veteris hominis in nobis, — et regeneration^ seu resurrectionis novi hominis. Uterque effectus hie fundatur in Christi morte et resur¬ rection e; quia vetus homo in nobis moritur tantum propter mortem Christi, seu aliis verbis: remissio peccatorum est sequela mortis Christi; novus homo autem in nobis naseitur, seu nos regeneramur propter resurrectionem Christi (cf. 4, 25.) quia post resurrectionem, qua opus redemptions absolutum fuit, quum per earn factus sit victor mortis (maxime conspicuae sequelae peccati) miserat Spiritual s., qui in ejus ecclesia homines rege- nerat et renovat, iisque vitam novam, gratiae, tribuit. Ideo etiam immersio et emersio, quae in baptismo fiebat, erat simul symbolum mortis et resurrectionis Christi. — Baptizati sumus in Christum Jesum. — fiami^uv (scil. zit'ct ) dg tlv a vel dg zt generatim significat: aquae immergere aliquemeumin finem, ut junctus, addictus, mancipatus sit ei, cujus nomen cum praepositione slg conjunctum est.') Hinc pctmhftrivca dg Xqkttov est: per baptismum Christo ut redemptori et domino addici, consecrari eique incorporari, inseri; per baptismum enim homo de perverso genere primi Adami excerpitur (dntudvsrai, exuitur Col. 3, 9.) et in genus alterius (secundi) Adami (Christi) transfertur, Christi corpori inystico ut vivum meinbrum inseritur. — Ita etiam verba: panzi&a&a i dg xtdvKTov avrov, denotant baptismo Christo jungi, ut cum eo moriamur. Quod enim in Christo, capite et parents omnium fidelium, factum est, idipsum factum est in omnibus, qui per fidem et baptismum ') Cf. Commentar. in evang. s. Mattli. 28, 19, 90 Cap, VI. v. 4—5. facti sunt membra ejus. In Christ! morte omnss, qui sunt ejus, revera mortui sunt secundum veterem hominem (coll. v. 6.), atque in ejus resurrectione omnes, qui sunt ejus, resurrexerunt secundum novum hominem. Christi mors et resurrectio debet spiritualiter in singulis hominibus, qui volunt aeternam con- sequi salutem, renovari (repeti). Qua de re perpulchre scribit s. Augustinus: „Quidquid gestum est in cruee Christi, in sepultura, in resurrectione tertia die, in ascensione iu coelum et in sedere ad dexteram Patris, ita gestum est, ut his rebus, non mystice tantum dictis, sed etiam gestis, configu- r ar e t u r vita Christiana, quae hie geritur“ (Enchir. c. 25.). — Quodsi vero cum Christo mortui sumus, ideo etiam, quia Christus mortuus sepultus est, cum eo sepulti sumus, ut cum eo tanquam novi homines resurgamus. Ideo dicit. V. 4. „Cons&pulti igitur sumus cum eo per baptismum in mortem“. Verba dg -Odvarov possunt conjungi vel cum verbo &Qmnog). — owsoznvQca&tj proprie: concrucifixus est, i. e. una cum Christo crucifixus 92 Cap. VI. v. 7. est. Nam si in baptismo conjunct! sumus morti ejus (quippe qui simili modo, uti Christus, secundum veterem hominem mortui sumus), turn etiam, quia haec Christi mors erat mors crucis, vetus homo unacum Christo crucifixus est. — Crucifixio haec hie denotat compressionem et exstinctionem pravorum desideriorum, malarum cupiditatum et passionum, quae hominem ad peccandum incitant, et etiam, si istas non comprimit et occidit, revera ad peccandum seducunt. — „Ita at aboleretur corpus peccati". Verba haec possunt sum! ut finis crucifixionis cum Christo (iV«= ut); vel vero ut explicatio, quomodo ilia crucifixio fiat (ha = it a ut). Altera explicatio praeferenda est. — acS/xa trjg dfxaQrlag, corpus peccati est corpus, quod peccati est, quod velut in manu et potestate est peccati, (tanquam domini), seu: corpus, cui peccatum dominatur et quod pro instrumento est peccato, i. e. malae concupiscentiae in eo habitanti. Hinc corpus peccati est idem, quod apostolus alias (Gal. 5, 24.) dicit: caro cum vitiis (passionibus) et eoncupiscentiis ( voi' (menti) seu z(S taco dt>'&Qoonco (homini interiori), non autem oppo¬ nitur, uti in epistola ad Galatas (5, 17.), in qua loquitur de homine sub gratia constitute (seu regenerate), zw nv&v'fiazi, de quo in iis tantum, qui per fidem et baptismum regenerati sunt, sermo esse potest; in regenerate enim 6 vovg, a Spiritu s. collu- stratus et rectus, fit nnvgn. — Quia autem etiam in hominibus justificatis (regeneratis) istud dissidium inter carnem et spi- ritum perdurat, quum concupiscentia cum suis cupiditatibus etiam iu homine regenerate spiritual oppugnet, potest dici, apostolum ex parte etiam ad hunc statum hominis justificati respexisse. Quapropter etiam ecclesia in persona omnium fidelium orat, Cap. VII. v. 15. 109 dicens: „Ut nos Unigeniti tui nova per carnem nativitas liberet, quos sub peccati jugo vetnsta servitus tenet. 11 — Loco eaQxixog plures codices et Patres graeci legunt octQxivog, quod proprie est: earneus (fieischern), i. e. ex came constans (2. Cor. 3, 3.). Sed, quum nondurn liquidum sit, idem ac to y.axov ; quapropter sensus idem manet, si cum Vulgata legitur: Quod volo bonum . . . quod odi malum. — Hoc dissidium internum in hominis natura jam gentilibus notum erat; uti illud Ovidii: „Yideo meliora proboque, deteriora sequor. “ Quum peceator secundum legem insitam a natura (2, 14. 15.) capax sit cognoscendi boni malique; et quum vires liberi arbitrii ejus non penitus defecerint propter peccatum, utique talem vo- luntatem imperfectam (velleitatem) circa bonum habere potest, quod sat luculenter probat ipsa experientia. Y. 16. „Si autem, quod nolo, hoc facio, consentio legi, esse honam.“ — Ex superiori jam sententia infert apostolus, legem esse bonam, ita argumentans: Si homo non vult, quod facit, id ideo non vult, quia istud non approbat; istud autem idcirco non approbat, quia contra legem est; hinc legem bonam esse confirmat, quando facit, quod mente sua non vult. Ergo mens ejus consentit legi, quamvis contra legem agat. — Apo¬ stolus dicit: consentio legi, quia lex ipsa de se dicit, se esse bonam (Deut. 4, 8. aliasque). V. 17. „Jam vero non amplius ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum — Yerbis his infert alterum apo¬ stolus ex altera sententia v. 15., atque vult dicere: Jam vero ex dictis sequitur, quod non ego, i. e. mens mea malum agat, sed peccatum in me habitans, i. e. mala concupiscentia mihi insita (postremo autem peccatum origin ale, per quod istud dissidium in natura humana ortum est). — vwl ds non est particula tem- poris (nunc, praesenti tempore), sed est colli gent is; jam vero (nun aber). — Attamen per omnes has sententias (v. 15—17.) edictas, liberum in homine arbitrium ante legem vel sub lege constituto non tollitur; peccatum enim generatim et in quovis casu speciali dominium eo nanciscitur, si homo illud ei permittit, quod autem tit vel per ejus incuriam, vel inde, quod non statim ab initio en erg ice concupiscentiam malam impugnaverit. Cap. VII. v. 18—21. Ill V. 18. „Scio enim, non habitare in me, hoc est, in came mva, bonum.“ — Quod prius dixerat, soil, peeeatum (concupi- scentiam) in homine habitans esse, quod malum facit, quod ipse non vult, id in sequentibus versibus (18—20.) fusius expo nit. — oida jag, scio enim, i. e. novi per experientiam — ovx oixu . . uyccdov est negativa expressio pro: oixu iv fy.ol rj duagtca. dyai96v, bonum, scil. a mente mea cognitum et concupitum, quamvis voluntate imperfecta. — zovz irsziv iv rtf octoxi gov, hoc est in carne mea, i. e., in parte (naturae meae) animali, sensuali, quae est sedes concupiscentiae, contiuuo ad malum incli- nantis atque excitantis. Hisce verbis restringit verba iv spot, atque docet, non to turn hominem (totam personalitatem) esse peeeatum; nam pars rationalis in homine vult bonum, quamvis ista voluntas sit imperfecta, mera velleitas; in parte hominis ani¬ mali (sensuali) nulla est inclinatio ad bonum, non est quidquam, quod ad bonum faciendum inducat. Quod probat, dum dicit: „Nam velle adest mihi; sed operari bonum, non invenio.“ - Ad verbum Mfoiv ex prioribus jam subintelligendum est uyad-ov. — nKQdxsipai proprie: adjaceo, dein tropice: ad sum, praesto sum. Permulti codices in fine versus tantum habent ov, dum alii et versiones nonnullae cum Vulgata legunt ovy svqiaxco, non invenio, i. e. non adest mihi, non mihi praesto est. — ovy svqiaxm idem ac: ov nagdxurat iaoi. — zd xodov idem ac aya&ov. Sensus ergo est: Nam velle bonum, mihi praesto est; sed ut illud, quod velim bonum, etiam exsequar, non adest mihi. — Quod h. 1. s. apostolus edicit, jam Christus effatus est: „Spiritus quidem promptus est, caro vero infirma 11 (Matth. 26, 41). V. 19. „Non enim, quod nolo, facio bonum, sed quod nolo malum, hoc ago; V. 20, „Si autem, quod nolo ego, hoc facio, non amplius ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum.“ Verbis v. v. 19. et 20. repetit dicta v. v. 15. et 17., additis v. 19. illis duobus verbis {xalov et xaxov), quod Vulgata jam v. 15. facit. V. 21. „lnvenio igitur legem, volenti mihi facere bonum, malum mihi adesse.“ — Apostolus h. 1. concludit ex disputatis inde a v. 14. — Versus hujus variae sunt constructiones et expo- sitiones, quae plerumque inde ortae sunt, quod interpretes vocem vogog de lege Mosaica intellexerint. Omnes hae expositiones difficulter et violenter aptantur verbis et contextui. Difficultates vero hae omnes evanescunt, si vogog sumitur sensu latiori: norma, lex generatim, quum scil. apostolus hac sententia relationem 112 Cap. VII. v. 22—24. partis rationalis et sensualis (animalis) in homine, supra expositam, ad certam normarn reducere vellet. Quod vox Wuojhoc significatu latiori sumi possit, dubium non est; nam statim v. 23. loquitur de alia lege in membris. Vox dgagziav). — fiXenoi est idem ac V. 21. tvgiixw. — o rouog izegog iv rolg gt/.sai gov est idem ac pogog zijg dganr lag, nimirum concupiscentia mala, quae in membris, i. e. in carne seu in parte hominis animali (sensuali) sedem suam habet et dominium exercet. — b zolg j islsal gov est idem ac (v. 18.) b rfi (Trxrjxi gov; cf. v. 18. dicta. — vogog rov voog est dictamen mentis, i. e. conscientia, quae homini dictat, legem Dei esse ob¬ servandam. — dvziazQttzsvogcu proprie: exercitum duco contra aliquem; dein repugno, adversor. — ar/judoniCu (ai%gdlwzog cap- tivus) captivum facio; dein in servitutem redigo; phrasis desumta est de bello et pugna. — Sensus est: Sed experior, adesse in carne mea, in parte mea animali aliam vim, concupiscentiam, quae se opponit atque adversatur dictamini mentis meae (i. e. conscientiae), et me quasi captivum sibi ipsi reddit. Y. 24. „Miserum me hominem! quis me liberabit de corpore mortis hujusf‘ — Verba haec sunt exclamatio gementis sub jugo et servitute peccati, et anhelantis ad libertatem. — dr- ■Orjwnog opponitur voci: iyeb; hinc loquitur apostolus in persona omnium hominum, quia omnes sunt subjecti servituti Cap. VII. v. 25. 113 peccati in hac vita, damnationi et morti autein in altera, quin suis viribus ex hac misera sorte se possent liberare. Hie vero jam apparet neeessitas gratiae in Christo; lex enini liberare non potest. — zovzov pertinet ad Saratov; amga zov -Ou- vuzov est idem ac supra (6, 6.) acSga zijg agccQziag, soil, corpus, cui peccatum et per peccatum mors (spiritualis et aeterua) domi- natur; nam ■Odvaxog ob contextual est mors spiritualis et aeterua. Y. 25. „Gratias ago Deo per Jesum Christum, Dominum nostrum Adest hie varietas lectionis. Text us receptus, quern in versione expressimus, habet: evyaQiazco zep Otai; longe major textus monumentorum numerus habet lectionem: yapig deep (gratiae Deo); reliquae vero lectiones, uti j? yagig zov &sov (sicut Y u 1 g a t a habet), ortae sunt, ut verbis his apta exprime- retur responsio ad verba v. 24. — Priores duae lectiones sunt optimae et relate ad sensum non differunt; juxta illas ab apostolo non datur quidem hie (v. 25.) responsum ad superiorem excla- mationem ; quis me liberabit de corpore mortis hujus? — uti id fit, si Vulgatae lectio teneatur, cujus sensus est: Gratia Dei est, quae per Jesum Christum me liberabit a corpore mortis hujus; — sed expressa est ab apostolo gratiarum actio ob acceptam per Chri¬ stum liberationem a sorte misera hominis veteris, quem prius in sua persona descripserat, quasi diceret: Gratias ago Deo meo, ego, novus homo (seu christianus), quod me per Jesum Christum libe- ravit e miserabili ilia captivitate, qua nondum regeneratus deti- nebar. — „lgitur ego ipse mente quidem servio legi Dei; came autem legi peccati — Concludit (Jpa, ovv) totam superiorem di- sputationem (7 — 25.). — Pronomen avzog clarius designat sub- jectum iym, de quo prius sermo erat; quasi diceret: Ego qua talis, ego pro mea parte, i. e. ego solus, sine mediatore Christo. — vopog zov deov uti v. 22.; et verba: eyw vol dovlsva> voutp deov quoad sensum idem valent ac supra (v. 23.): Delector legi Dei secundum interiorem hominem. — rij aapxi, carne, i. e. parte mea sensuali (animali); — legi peccati, i. e. concupiscentiae rnalae. Quodsi totam cogitatuum seriem inde a v. 14. usque ad finem breviter proponere volumus, sequens est: Ante peccatum erat in honline, uti ipse in harmonia exstitit cum Deo, per- fecta harmonia. Quod homo ut bonurn cognoverat, id etiam volebat; to cognoscere et to velle erat in intima harmonia; et hisce principalibus animae viribus (rationi et volun- Couimeutadus. 8 114 Cap. VIII. tati) perfecte erant subditae vires (animae) inferiores atque corpus (corporis appetitus et desideria). Commisso autem peccato primo non tantum hominis harmonia cum Deo destrueta est, sed etiam ipsa in bomine harmonia cessavit; inter to cognoscere et to velle ortum est dissidium, atque etiam vires animae infe- riores et pars hominis animalis (sensualis) rationi et voluntati hominis non amplius obediebant. Ab hoc tempore homo non amplius volebat, quod ut bonum cognoverat. Eedemptor, qui mox post lapsum promissus erat, iterum istud vinculum inter to cogno¬ scere et to velle in conscientia restituit, quae (conscientia) hominem impellit, ut bonum, quod cognoscit, etiam velit. Sed, ut bonum, quod cognoscit, etiam perficiat, impedit eum pars ejus animalis (sensualis), coneupiseentia, quae suos proprios motus inordinatos contra ordinem rationis sequitur. Sic loco unitatis originariae in homine adest internum dissidium, et loco pacis prioris est in eo perpetuapugna. Ast per summam corruptionem, in quam genus humanum in gentilismo cecidit, periculum imminebat, ne conscientia hujus dissidii in- terni magis magisque interiret; vox conscientiae magis ac magis infirmius sonabat. Ideo data erat lex veteris Testamenti, ut in homine conscientiam istius dissidii interni et culpae conservaret, atque in eo desiderium redemption is ex- citaret, eumque ad recipiendam gratiam redemtionis iu Christo praepararet. In regeneratione ex Christo hoc dissidium in ho¬ mine saltern quoad i d e a m tollitur, quatenus exterior, vet us homo cum pravis cupiditatibus suis in baptismo cum Christo moritur, atque homini interiori per gratiam sanctificantem vis tribuitur, appetitus carnis vincendi. Sed, quamdiu corporalis vita hac in terra durat, permanet etiam injustificato (in regenerate) ilia pugna; regeneratus morte, qua semel cum Christo in bap¬ tismo mortuus est, debet quotidie mori per quotidianam cruci- fixionem suae carnis, prouti etiam germen regenerationis, quod in baptismo nobis insitum est, in fine dierum, in universali re- surrectione, ad perfectam maturitatem perveniet (Bisp.). Caput VIII. Libertas in Christo per Spiritum sanctum. Argumenturn. Praegresso capite ostenderat apostolus, uos omnes duplici servitutisubjectos esse, scil. peccati et mortis; nunc vero capite 8. exponit, nos ab ista servitute, hinc etiam Cap. VIII. v. 1. 115 a damnatione liberatos fuisse in Christo Jesu. Christus nimirum liberavit nos e potestate peccati, qnum offerendo suo corpore immaculato in saorificium, peccatum deleret, nobisque donaret Spiritum sanctum, per quem nobis tribuitur virtus, legem Dei adimplendi. — Christus liberavit nos e potestate mortis; nam Spiritus s., quem nobis donavit, est vera animae vita, simulque s p o n s i o firma, ohm etiam corpora nostra (ut secundum animam et corpus regenerati simus) vivificatum iri. Ideo etiam vitam agere debemus non secundum carnern (con- cupiscentiam malam), sed secundum spiritum (per Spiritum sanctum, directum et confortatum); et si ita (secundum spiritum) vixerimus, sumus filii Dei, et aliquando erimus haeredes Dei, cohaeredes autem Christi. Sed ut cohaeredes Christi atque consortes gloriae ejus esse possimus, debemus, uti Christus, tribulationes atque afflictiones constanti animo perferre, ad quod faciendum nos excitare debet magnitudo praemii futurae felicitatis. Ad futuram corporis glorificationem sperandam nos excitat gemebundum desiderium, quo mun- dana creatura universa liberationem sui a servitute corrup- tionis exspectat, cui desiderio gemebundo etiam cor nostrum consentit. Nam etiam nos, quamvis secundum spiritum (animam) redemptionis et salutis in Christo compotes facti simus, nondum fruimur consummata ilia salute (perfecta adoptione filiorum Dei), quuin corpus nostrum adhuc redemptions indigeat. Con- summatam redemptionem habemus nunc solum in spe; attamen interim earn expectantes, adversa quaeque patienter ferre debemus, qua in re Spiritus sanctus adjutor nobis adest, qui in nobis et pro nobis a Deo petit. Praeter Spiritus sancti auxilium ad omnia adversa patienter toleranda debet nos excitare firmissima persuasio, quod Deumvere diligentibus omnia cedant in bouum. Quam disputationem apostolus concludit egregio epilogo. V. 1. „ Nulla igitur nunc s&ntentia condemnatoria vis, qui sunt in Christo Jesu.“ — Nexus versus hujus cum praegressis est: Prius (7, 24.) interrogaverat apostolus, quis eum liberaturus sit ab illo dissidio interim, quod..ducit ad peccatum et per peccatum ad mortem, atque ideo etiam ad damnationem? et per gratiarum actionem indirecte respondit: Deus est, qui per Christum nos liberavit. Inde jam concludit: Itaque, si verum est, quod Deus nos per Christum liberaverit, nunc pro iis, qui sunt in Christo, nulla datur condemnatio, sententia condemnatoria (s. Thom.). — 8 * 116 Cap. vni. v. 2—3. vvv, nunc; voce hac indicat apostolus, se velle de novo statu loqui, diverso ab illo, quern capite praegresso (7—25.) descripserat, i. e. de statu hominis n o v i, regene rati. — xazdxQipa , con- demnatio, sententia condemnatoria; oi h X^iazcp sunt illi, qui per regenerationem Christo inserti, incorporati sunt, uti palmites viti, et ah eo continuam vim vitalem hauriunt. In his, utpote Christo in time unitis, vivit Christus (Gal. 2, 20.) atque Spiritus ejus operatur, ita ut in iis nil adsit, quod damnationi ohnoxium esset. — In nonnullis codicihus post vocem ’.hjaov ad- huc legitur: yp xard tsuqm ntpmcaovaiv dXld xazd nvevya. — Sed, quum haec verha in permultis optimis codicihus (B. C. D. F. G.) et in plurihus versionihus (etiam in Vulgata deest pars altera: xatd nrsvfia) non adsint, videntur glossema esse, ortum ex v. 4. Y, 2. „Lex enim Spiritus vitae in Christo Jesu liberavit me a lege peccati et mortis:“ Verbis his dat causam, cur nil dam¬ nation^ sit in christianis vere talibus. — Quid sit lex Spiritus vitae, facile intelligitur ex opposite: lex peccati et mortis. Sicut per legem peccati et mortis intelligitur vis coneupis- centiae malae, quae homini nondum regenerate dominatur, atque in eo mortem corporalem et spiritualem operatur, ita verba: lex Spiritus vitae denotant vim seu vivificantem Spiritus sancti efficaciam, aut, uti dicerepossumus, gratiam sancti- fieantem, quae liberat a peecato et morte (spirituali atque ae- terna) ac vitam veram in nobis operatur. — Verba iv Xqktzcp ’ iTjGov pertinent non ad rijs (quia dein articulus rifg esse deberet ante iv XQurzcp), sed ad verbum r]lsvOi(tmsb (liberavit): in Christo Jesu, in unione cum ipso, liberatur homo a vi peccati et mortis; turn enim, si homo Christo intime unitus, ei incorporates est, Christus in eo vivit, penetrat atque vivificat eum Spiritus Christi et liberat a potestate peccati. — Dicit: liberavit me, quia liberatio ilia in regenerations jam facta est. Nam sicut in capite praegresso in sua persona descripserat statum ho¬ minis nondum regenerate, ita hie statum novi, regene¬ ra ti depingit iterum in sua persona. V. 3. „Impossibile enim legi — eo quod injirma erat propter carnem — Deus, postquam Filium mum misit in similitudine carnis peccati, et quidem propter peccatum, — condemnavit peccatum in carne.“ — Versu hoc et sequenti dare exponit, quomodo et a d quern finem facta sit in Christo liberatio a potestate (dominio) peccati. — zb ddwazov h. 1. sumendum est substantive, atque idem valet ac: adwapla, impotentia, imbecillitas, simulque Cap. vm. v. 3. 117 est appositio ad principalem sententiam sequentem: 6 &sog . . . xonexotvi. Haec legis impotentia sita erat in eo, quod aoa posset hominem libevare a dominatu peccati sea coacupisceatiae, quum tantum juberet aut vetaret, quia vim daret ad Dei voluatatem perficieadam. — vopog est lex Mosaic a. — h> a> } eo quod, quia; cf. 5, 12. — Sia zfjg aaqxog\ verbis his redditur ratio, quare lex illud praestare non posset, quia sensualis (animalis) in homine natura, concupiscentia mala (cdyl), ex peccato orta, in legem rebellis, ejus adimpletioaem impediebat. — Ad nip-ipag subintelligendum est tig zov xorr/xov (in mundum). In hac autem missione Filii Dei in mundum (uti Gal. 4, 4.) to turn rede in p- tionis opus, praeprimis oblatio ejus in mice, simul subin- telligenda est. — rov Lavrov v'tdv est idem ac v. 32. idiov vlov, siuim, proprium Filium, quae verba unit ate m naturae Filii cum Patre indicant, et qui a Joanne (1, 18.) 6 vtog o /xovoyevijg, Filius unigenitus, dicitur. — zfjg dfxaQziag, caro pec¬ cati, i. e., caro, in qua peccatum habitat (coll. 7, 18. et 6, 6. ffrajwa dfxaQriag). — ofioiwfia , similitudo, quae vox non tantum ad vocem referenda est, uti Gnostici et Manichaei fe- cerunt, qui inde concludebant, Christum non veram carnem, verum corpus, sed tantum modo fictitium corpus (Scheinleib) habuisse; sed o/ioicoua potissimum pertinet ad zfjg dfiaQztag. Si apostolus diceret solum: iv o^oim/iau aapxdg, doceret id, quod Gnostici et Manichaei docebant; Christus enim non apparuit in similitudine carnis, sed habebat veram carnem, verum corpus. — Sed iterum non poterat solummodo dicere: iv oai>xl dfiayziag , quia dein Christum peccato commaculatum docuisset. Dum autem dicit: in similitudine carnis peccati, docet, quod Christus habuisset corpus, corpori nostro (quia mortalis natus est, ac miserias et mortem passus), peccato commaculato, quidem simile, sed peccato non commaculatum. Nostra nimirum caro (corpus) propter generationem naturalem commacu- lata est peccato, dum Christi caro (corpus) per supernaturalem Spiritus sancti operationem ex immaculata Virgine Maria producta, peccato infecta non erat. — xal ntpl dfiaQriag. Verba haec a ca- tholicis interpretibus varie -sumuntur et explicantur. Nonnulli, inter quos Estius, (s. Chrvsost., Theodoretum secuti), uti et Vulgata, verba haec connectunt cum verbo xaz&xQivs, atque in his verbis assumunt prosopopoeiam, quatenus apostolus loquitur de peccato, quasi de tyranno, quern de possessione regni, quod invaserat, ejecit Christus, ita ut esset sensus: Condemnavit peccatum 118 Cap. Yin. v, 1. tanquam reum iniquitatis (peccati), quod injuste insurrexerit contra Christum, mortemque innoeenti et insonti intulerit, idcirco do- minio suo peccatum est privatum et juste damnatum. — Ipsi ex- positioni huic quidem nil est obmovendum; ast ohstant ei diffi- cultates multae grammaticales. Primum, stante hac con- structione et expositione, participio mi/izpug eripitur verbum finitum, et sic anomalia constructionis augetur; nam turn debet suppleri ante o ■ffsog verbum noir)£ intelligunt corpus Christi suspensum et mortificatum in cruce. Per carnem, corpus Christi immaculatum, quod pro peccato in sacrificium obtulit, peccatum erat damnatum et destruetum atque dominium ejus abolitum (cf. Hebr. 9, 26.). Nam, sicut Christi mors erat mors omnium, qui ex eo vere regenerati sunt; ita etiam ejus de peccato victoria erat victoria omnium ex eo regeneratorum. Peccatum quidem ut vis ad malum incitans et tentans (ut c o n c u p i s c e n t i a) etiam in regeneratis adhuc per- durat, sed dominium ejus ablatum est. Y. 4. „Ut statutum legis impleretur in nobis/ 1 Hisce doeet, quem in finem (iv«) Deus peccatum in came Christi condem- naverit seu dominium ejus destruxerit. Finis erat, dicit, ut nos legem (moralem) adimpleremus. — dimitnga est h. 1. (ut 2, 26.) statutum; dicit in singulari numero, quia collective positum est, uti to igyov (2, 15.), ita ut designet complexum omnium sta- tutorum seu mandatorum legis moraiis. — Verbum nlr/govoilai designat totalem, plenam adimpletionem. — Christus victoriam Cap. VIII, V. 5—7. 119 de peccato reportavit; eandem et nos de peccato adipisei debemus; id vero fit plena legis adimpletione. — iv ifouv, in nobis, quo docet, veram legis adimpletionem esse in tern am, et non solum externam. — Dicit consulto in passivo: impleretur, quia adimpletio legis non est tam opus hominis, quam potius gratiae divinae. — „Qui non secundum carnem ambulamus, sed secundum Spiritum"; i. e. qui vitam instituimus non secundum diotamen carnis seu secundum desideria concupiscentiae malae, sed secundum dictamen Spiritus sancti in nobis inhabitantis. — xard a kqxu. est idem ac: xard rogov rgg aaoxog seu vijg dgantlag (7, 23.), secundum dictamen seu desideria concupiscentiae malae. Y. 5. „Qui enim secundum carnem sunt, student eis, quae carnis sunt; qui vero secundum Spiritum sunt, eis, quae sunt Spiritus/ 1 Hisce verbis ulterius e x p 1 i c a t duplicem vivendi rationem, carnalem et spiritualem. — ydn h. I. est, ut v. 3., particula explicativa: scilicet, nimirum. — ol yard odoxa dvrs? sunt illi, in quibus caro, pars in Lomine animalis, concupiscentia, est dominans prin- cipium; et ol xard avt-vga sunt illi, in quibus Spiritus sanctus est principium dominans. — cpyovico h. 1. denotat: studeo (trachten). — rd rijg aaQxog sunt ea, ad quae concupiscentia inclinat, quae concu¬ piscentiae placent; r d rov msiftarog vero sunt ea, quae sunt con- sentanea Spiritui sancto, — sublimiora, divina. V. 6. „Studium. enim carnis, mors, studium vero Spiritus, vita et pax/' Verbis his assignat cans am, cur spirituales studeant iis, quae sunt Spiritus (i. e. sublimioribus, coelestibus, divinis), quia studia et desideria carnis afferunt mortem spiritualem et aeternam, dum ii, qui student iis, quae sunt Spiritui sancto consentanea, nanciscuntur vitam veram, spiritualem (gratiae) et aeternam (gloriae), atque pacem, quae oritur ex unione cum Deo (Joan. 14, 27.). — Ad -d-dvarog et stnijvr] supplendum est verbum : ton; et per ■Odraroc est intelligenda mors spiritualis et aeterna, uti per £a>rj vita spiri- tualis (vita gratiae) et aeterna. — Vox qiQovrj/Aa, studium (das Trachten) cum voce conjuncta idem valet ac lyn&vixla, d esid erium. V. 7. „Quoniam studium carnis inimicitia contra Deum/' Verbis his ratio redditur, cur studium carnis ad mortem perducat; ratio est, quia studium carnis est inimicitia contra Deum, qui fons est omnis verae, sublimioris vitae (seu est Deo inimicum). — ix&Qu-ug, inimicitia; sed h. 1. vices gerit adjectivi, uti anuqria (7, 7.). — »Legi enim Dei non se subjicit." Sententia hac reddit rationem prioris. — Attamen studium carnis non tantum non 120 Cap. Yin. v. 8—9. se subjicit legiDei, sed etiam ei est rebell is, ei repugnat.— vopog rov Obov est lex Dei in abstracto (uti 7, 22.), eoraplectens omnem modum manifestationis legis hujus. — „Nec enirn potest“, soil, legi Dei se subjicere, qnia in oppositum tendnnt studinm carnis et lex Dei. Pars enim in homine animalis (sensualis) post lapsnm protoparentis sequitur snam, propriara legem, suos appetitus et desideria, concnpiscentiam oculorum, concupiscen- tiam carnis et superbiain vitae; lex Dei autem praecipit oppositum: suimet abnegationem, mortificationem, paupertatem spiritus (humilitatem). — Quum haec repugnantia contra legem Dei, haec inimicitia in Deum efficiat, ut homines Deo placere non possint, ideo concludit apostolus snam argumentationem, dum dicit: V. 8. „Qui autem in came sunt, Deo placere non possunt.“ Deo enim placere tantum illi possunt, qni sunt tv nvsvpan, ei similes atque voluntatem ejus faciunt. — tv vrsg , voces et nnipa considerentur magis tanquam vitae elementum, in quo vivunt et agunt, unde suam vim vitalem hauriunt; dum v. 5. et avsvfin considerantur magis tanquam vitae norma, juxta quam homines vivunt et agunt. V. 9. „ Vos autem non estis in came, sed in spiritu.“ Nunc antithetice applicat ad christianos (Romanos) id, quod modo (v. 8.) dixerat, et vult dicere: Vos vero jam baptizati et per Spiritum sanctum renati, non estis tales, quibus caro, concupiscentia mala cum suis desideriis et cupiditatibus dominatur, sed estis tales, quibus spiritus, a Spiritu sancto illustratus, confortatus et directus, dominatur. — Per nvsvpa. h. 1., uti ex versu 10. clare elucet, ubi nvsvpa opponitur rap rrmfiari, est proxime intelligendus spiritus humanus, ast non in se solum, sed quatenus a Spiritu sancto renovatur, collustratur, confortatur et dirigitur, ab ipso quasi ani- matur et penetratur. Nom sine divino Spiritu (nvevfm) juxta doctrinam s. Pauli homo est tantum Vv%rj (substantia spiri¬ tu a 1 i s), corpus vivificans, sensualiter percipiens, sentiens et cupiens, — Wv%ixog — et corpus materiale, cuQxixdg. Si Spiritus sanctus spiritum hominis animat, renovat, collustrat et dirigit, mens ( vovg) hominis fit nrsv/ia, atque ipse nvsv/MTixdg. Quapropter s. apostolus hoc posito addit: „Si quidem Spiritus Dei habitat in vobis. a Haec Spiritus sancti in christianis (justis) inhabitatio a multis theologis explicatur eatenus, quatenus Spiritus s. habitat in Cap. YIII. v. 10. 121 christianis per charitatem, ant per fidem charitate for¬ ma tarn. Sed inhabitatio haec solum esset ivoixrjmg xcn hegystav, dum fere omnes Pat res antiqui (Irenaeus, Cyrill. Alex., Basil., Epiphan., Athanas., Chrysost., Ambros., Aug., Greg. Naz.), cele- berrimi ecclesiae doctores (s. Leo, Thomas Aq., Bonaventura) ac s c h o 1 a s t i c i, ’) nec non interpretes, cum antiqui 2 ) turn recentiores, 3 ) docent ivoixrj(nv ymx ovriav , suhstantialem, atque in hoc praeci- puam N. P. praerogativam prae Y. F. conspiciunt, quod in N. F. Spiritus s, ova-imSmg, in substantia, detur. Hanc oh causam dicuntur a s. Paulo corpora christianorum t e m p 1 u m Dei, i. e., Spiritus s. sensu proprio (1. Cor. 3, 16; 6, 19.), et a s. Petro (2. Pet. 1, 4.) ohristiani — consortes divinae naturae, prouti ipse Christus animam justi dicit mansionem et sedem Dei, templum ac thronum Dei, imo et sanctissimae Trinitatis (Joan. 14, 23.). Inde etiam intelligitur, cur christiani vocati sint m>6Vfiaz6cpoQoi , et cur in inscriptionibus, nuper repertis in catacumbis, anima Christiana vocetur Spiri tus sanctus, aut Spiritus Domini. 4 ) — „Si ve.ro aliquis Spiritum Christi non habet, Me non e$t ejus.“ Spiritum D ei hie s. apostolus nominat Spiritum Christi. Ex hoc versu, quia apostolus Spiritum sanctum mox Spiritum Dei, moxSpiritum Christi dicit, deducunt recte Patres, Christum esse Deum, et Spiritum s. procedere a Patre Filioque. — Juxta apostoli verba solum ille est verum ac vivum Christi mem- brum, quern Spiritus ejus vivificat atque inhabitat; qui hunc Spiritum non habet, positus est extra communionem cum Christo, ad eum non pertinet, non est vere christianus; est veluti aridus palmes in vite, veluti mortuum membrum in corpore. Qui vero Spiritum Christi habet, ille habet etiam ipsum Christum; nam Christus et ejus Spiritus quoad essentiam seu naturam divinam unum sunt (ubi est divina natura, ibi quoque sunt tres personae divinae). Ideo prosequitur s. apostolus: Y. 10. „Si autem Christus in vobis“, nimirum cum Spiritu s. et per Spiritum s. (Joan. 14, 20.). — „Corpus quidern mortuum, propter peccatmn/ 1 — vsxqov, mortuum, i. e. morti obnoxium ac ') Suarez, Vasquez et reliqui fere omnes. 2 ) Cornel, a Lap., Menoch., Tirin., Bernardin. a Piconio. ■’) Windischmann imGalat. BriefS. 100, Reitlimayr, Bisp., Beelen, Reisclil in h. 1. — Conf. ICleutgen. Theologie der Vorzeit II. B. S. 3S1 — 394., qui hanc rem fuse et exquisite pertractat. ’) Cf. Die romischen Satakomhen von P. Maurus Wolter, im Broschuren- Verein, 2, Jahrgang, Nr. 9. et 10. 122 Cap. Yin. v. 11. mortis neeessitati subditum est corpus propter peccatum originale. Apostolus autem h. 1. corpus propter originale peccatum morti obnoxium per prolepsin vocavit mortuum (nxgov) ob antithesin, quae adest inter rtxobv et Corpus enim post peccatum Adami in se gerit germen mortis, ita ut perpetuo tendat ad mortem; vera corporis vita incipiet post resurreetionem. Illi interpretes, qui (cum Origene) verba vexobv Si anagriav explicant per: mortuum peccato (vsvtxofdfih'ov rfj d/iaQritfj , i. e. cum suis membris non amplius serviens peccato — verbis vim infernnt. — Similiter errant, qui rex qov vertunt per: m or tale; id enim notat &vrjTo?. — „Spiritus autem vita propter justificationem.“ — Per nnvpa h. 1., ubi oppo- nitur rip adfuai, est iterum intelligendus spirit us hominis, et quidem eatenus, quatenus eum Spiritus Christi (seu Spiritus sanctus) implet, vivificat, corroborat et dirigit. — fooij, vita; apostolus non dicit fjj, aut ftoV, vivit (utiVuIgata habet), sed fan} (vita), quia in voce fcoj; major vis est, scil. spiritus hominis justificatus, tot us vita est, quia Christum, qui est ipsissima vita, etSpiritum ipsius in se habet; unde patet, per intelligendam esse vitam gratiae, seu vitam hominis justificati. — did dixaioavvqr, propter justificationem, quam nimirum efficit Christus in nobis ha- bitans per Spiritum suum. Corpus autem non semper mortuum erit; sed veram vitam, quam spiritus noster propter inhabitationem Spiritus Christi in nobis vivit, olim etiam corpora nostra participabunt, ita ut totus homo secundum spiritum et corpus per Spiritum sanc¬ tum, qui est in se vita, omnia animans, vegetans et vivificans, nove vivificetur. Ideo prosequitur s. apostolus: V. 11. „Si vero Spiritus ejus, qui suscitavit Jesum e mortuis, habitat in vobis, is, qui suscitavit Christum e mortuis, vivificabit et mortalia corpora vestra propter inhabitantem Spiritum suum in vobis.“ — Verba: Spiritus ejus, qui suscitavit Jesum e mortuis — sunt periphrasis Spiritus — DeiPatris, atque sententia: si Spiritus Dei Patris habitat in vobis, quoad sensum non est diversa a verbis praegressis: Si Christus in vobis est. Si enim Christus in nobis est, habitat in nobis Spiritus ejus; Spiritus autem ejus est simul Spiritus Patris. — Spiritus s. est mediator regenerationis hominis ex Christo; ille ut prin- cipium vivificans se demittit in cor hominis, et dum charitatem in istud diffundit, istud charitatis vinculum inter Deum et hominem, quod per peccatum disruptum erat, iterum restituit. Sed nostra ex Christo regeneratio non tantum est regeneratio spiritus (animae), Cap. VIII. v. 11. 123 ilia debet complecti etiam nostra corpora mortalia; et sponsio (arrha), quasi p ign u s hujus resurrectionis corporis data est christiano * in Spiritu sancto, qui in eo habitat. — Hie est sensus verborum s. apostoli, si cum Vulgata, multis Patribus atque interpretibus (juxta COdd. D. E. F. G. I. K.) legimus did to Zvoixovv avrov nvsiifia. — PluresPatres graeci (juxta codd. A.B. C.) legunt: did tov ivoixovvtog kvtov msvfiatog (p e r inhabitantem Spiritum suum in vobis), quam lectionem etiam Tischendorfius tenet. — Juxta hanc lectionem Spiritus sanctus repraesentatur utcausaefficiens (seu mediator), per quam ilia corporum vivificatio perficietur: repraesentatur ut interna, etiam corpora renovans, vis; qua explicatione divinitas Spiritus saneti clarius expressa esset. Si vero legimus Accusativum did to ... TzvsvfiK, propter ..., Spiritus sanctus est tantum sponsio (arrha) nostrae resurrectionis corporalis. - Quia hie cogitatus po¬ sterior saepe in epistolis s. Pauli occurrit (2. Cor. 5, 5. Ephes. 1,14), prior vero, scilicet, quod vivificatio corporis futura sit per Spiritum sanctum, non in illis legitur, lectio cum Accusativo praeferenda est. Ceterum in substantia sensus non divergit, sive una, sive altera teneatur lectio. — Vera enim vita, quae in nostro spiritu (anima) per inhabitationem Spiritus saneti efficitur, se simul ex- tendit ad nostram naturam corporalem (ad corpus); etiam haec jam in hac terra nove vivificatur, quatenus in baptismo, per quern corpori Christi mystico inserimur, corpori nostro inseritur germen vitae gloriosae, quod in universali resurrectione ad perfectam perveniet maturitatem. — Sicut igitur Christus, pri- mitiae dormientium (1. Cor. 15, 20.), i. e. primus mortuorum, qui a morte ad vitam immortalem surrexerunt, a Deo Patre ad vitam immortalem et gloriosam resuscitatus est, quia natura ejus humana hypostatice cum d i v i n a natura conjuncta erat, — ita etiam n o s ad vitam immortalem et gloriosam resuscitabimur, quia Spiritus sanctus non quidein hypostatice, attamen substan¬ tial iter in nobis habitat. — Jesus Christus, qui, ut Dens de Deo, propria virtute (Joan. 2, 19; 10, 18.) a mortuis resur- rexit ad vitam immortalem et gloriosam, h. 1. ut homo ad illam vitam resuscitatus dicitur a Deo Patre, et quidem per appro- priationem, quia, quamvis omnia opera ad extra tribus personis sint communia, potentiae (et providentiae) opera in s. scriptura adscribuntur Patri, quale est mortui ad vitam resuscitatio. — • Ceterum ex tota apostoli disputatione elucet, renovationem corporis, ejus ad vitam gloriosam resurrectionem, dependere a spiritus renovatione et immutatione per Spiritum s., 124 Cap. VIII. v. 12—14. atqne illos tantum cum corporibus gloriosis resurreeturos esse, quorum spiritus ante mortem vivi fuerint vita gratiae. V. 12. „Itaque, fratres, debitores sumus non carni, ut secundum, carnem vivamus.“ Versu hoc et seqnentibus forma illativa (dga ovv) colli git ex praeeedentibus exhortationem, non amplius secundum carnem (malam concupiscentiam), sed secundum spiritum esse vivendum. — £«) patefiet in nobis, Cap. VIII. v. 19. 129 quando divina omnipotentia renovabuntur et transformabuntur cor¬ pora nostra, quod fiet tempore adventus Cbristi ad judicium; quare cum hac manifestatione (dnoxdlvxpig) simul intelligendus est adventus Christi ad judicium (nagowicc). Y. 19. „Nam exspectatio creaturae revelationem fiUorum Dei exspectat — Quod ad nexurn hujus versus cum praecedenti attinet, a diversis diversimode statuitur. Nonnulli (cum s. Chrysost., Theophyl., s. Thoma) putant, hoc versu illustrari magnitu- dinem futurae gloriae filiorum Dei, quae nimirum tanta est, ut et ipsa creatura, rationis expers, earn participatura sit. — Praefe- renda vero est sententia eorum, qui statuunt, apostolum hoc versu dare r a t i o n e m pracedentium, cur futurum sit, ut ilia gloria cer- tissime in nobis reveletur, quia tot a natura, tota creatura, rationis expers, istam gloriam sollicite exspectat, ut deinceps (coll. v. 21.) et ipsa gloriae particeps fiat; nam non glorificabitur creatura, nisi glorificatis filiis Dei. — Per vocem xrlatg, quia distinguitur (v. 23.) a creatura tumana, h. 1. nec intelligi possunt ehristiani (Aug.), nec Judaei, aut gentiles, nondum conversi, qui ab apostolo xotTfAog, nunquam vero xrimg vocantur; necangeli, quum bi nec vanitati subjecti sint (v. 20.), nec liberandi a servitute cor- ruptionis (v. 21.), — sed intelligenda est creatura, rationis expers, tota rerum universitas, tota rerum natura (die ganze leblose und lebendige Natur) in antitbesi cum bomine. (Ita jam Irenaeus et recentiores). — Hanc totam rerum naturam apostolus per prosopopoeiam fingit velut personam, quae magno desiderio exspectat gloriam filiorum Dei, ut et ipsa gloriae illius particeps fiat. — dnoxaqadoxia (ex and, xctQa, caput, et dox s® seu Soxtvm, observo, ergo dnoxa^adoxico erecto capite prospicio) b. 1. significat sollicitam, intensam et constantem ex- spectationem. — Revelationem filiorum Dei, i. e. illud temporis momentum, quo illi, qui his in terris secundum spiritum jam sunt filii Dei, etiam externe, secundum eorpus, qua tales apparebunt, qua baeredes Dei et regni ejus, ornati gloria Cbristi et transfigurati in splendore Dei. — De tali renovatione et glorificatione totius rerum universitatis, creaturae rationis expertis, seu naturae, jam loq&untur prophetae V. T., uti Je- saias, qui (65, 17.) dicit: „Ecce ego creo coelos novos et terram novam, et non erunt in memoria priora, et non ascendent super cor.“ Ita etiam loquitur psalmista (101, 27.). Similiter etiam in N. T. ilia renovatio totius naturae directe descripta legitur (Act. 3, 21. Matth. 19, 28.), cum sit ibi sermo de Comiueutai'iuii, 9 130 Cap. VIII. y. 20. anomzcurrdou navrmv (de restitutions omnium, totius universi) et de nahyyevsciq (rege neration e). Praeprimis vero de hac re loquitur s. Petrus in altera epistola (3, 13. seq.), ubi docet, coelos et terram, qua parte conflagrabunt igne, peri- turos esse; qua parte autem ab igne non consumentur (scil. quoad substantiam), in melius mutatum iri, quae mutatio secundum scripturam vocatur renovatio mundi. V. 20. „ Vanitati enirn creatura suijeda est, non sponte, sed propter eum, qui subjecit sub spe.“ — Verba haec continent eausam, cur creatura, rationis expers, sollicite exspectet revelationem filiorum Dei, quia vanitati subjecta est. — Quid sit pazcuozrjg h. L, ex- plicatur v. 21. per correlatum: dovXslu zrjg cp&ooag (servitus corruptionis). Tota natura continuae mutationi et corruptioni obnoxia est (Ecclesiastes 1, 2. 14). Per verbum vntxuyq reprae- sentatur uazaiozrjg lit d o m i n a, xztoig vero ut s e r v a. — ov% howu, non sponte, i. e. invita. Dum dicit: in vita, indicat veram eausam istius exspectationis anxiae. Subjecta est corruptioni, morti, invita; hinc continuo aspirat, ut ab hac servitute libe- raretur. Quod natura, seu creatura rationis expers, invita sit morti subjecta, inde patet, quia creaturae sensibiles renituntur corruptioni, morti, illamque fugere student (quippe quum natura- liter res quaeque appetat stabiliter conservari). Quum rerum natura a Deo bona esset creata et unaquaeque res naturaliter suam appetat perfectionem, ilia dissensio interior, pugna in natura non poterat esse ab initio. Huic pugnae interiori, con¬ tinuae immutationi, defectioni ac corruptioni rerum natura erat subjecta, ait apostolus, propter eum, qui subjecit (earn). — Nonnulli per %w vnozd^avza intelligunt D e u m , qui tanquam Do- minus omnium creaturarum, etiam naturam, creaturam rationis expertem, propter hominis peccatum corruptioni subjecit. Hi in- terpretes ob oculos habent verba ilia, quae Deus post peccatum commissum ad Adamum dixit: „Maledicta terra in opere tuo; in laboribus comedes ex ea cunctis diebus vitae tuae“ (Gen. 3, 17.). Quibus verbis Deus rerum naturam male dicto subjecit, quamhomo, quum cum ea quoad corpus conjunctus ejusque dominus ac rex esset constitutus, suae inobedientiae hinc et maledicti consortem fecit; atque ab hoc tempore natura ingemiscit et rebellis facta est in hominem, qui rebellis factus est in Deum, Dominum suum. Quod maledictum ejusque sequelae tarndiu durabunt, donee redemptio humani generis eonsummata fuerit, quod Set, quando corpora hominum, corruptioni erepta, ad vitam aeterne gloriosam resurgent. Cap. VIII. v. 21. 131 — Alii vero cum s. Chrysostomo per zov vnora^avza intel- ligunt A d a m u m ant hominem generatim, ita ut sensus sit: Propter hominem suhjecta est corruptioni (soil, rerum natura), homo erat, qui illam miseriae hujus consortem fecerat. Quae ex- plicatio melior videtur, quamvis sensus quoad suhstantiam non differat a priori. Tota rerum natura ante lapsum suhjecta erat homini, quasi domino et regi suo, erat quasi latius ampliusque vestimentum spiritus humani, prouti corpus erat propius ipsius vestimentum. Natura ipsa, utpote ratione ac lihero arbitrio de- stituta et ideo studii veri ac honesti incapax, non poterat i n s e et per se perfectionem suam nancisci, sed tantum in ho mine, propter quern a Deo creata erat et cum quo (homine) quoad naturam physieam in nexu existebat. Si homo Deo obedientem se- praestitisset, corpus ejus et cum eo tota rerum natura consors facta fuisset gloriae immortalis. Ast homo rebellis factus est in Deum per peecatum, et ita dissidium est ortum inter spiritum hominis ejusque corpus et rerum naturam. Corpus et rerum natura dominio spiritus nolebant amplius subjici, sed suas ibant vias, et cum essent destinata, ut participarent immortalitatem spiritus, morti et corruptioni obnoxia evaserunt. Attamen corpus et rerum natura in se gerunt germen immortalitatis et glorifica- tionis, et quando in genere humano redemptio secundum spiritum consummabitur, illud immortale glorificationis (renovationis) germen ad maturitatem perveniet. Homo igitur est, qui rerum naturam illi corruptioni subjecerat. Sed haec subjectio non in per- petuum durabit; nam facta est cert a spe liberationis, quae continget in universali resurrectione. — Verba in ilniSi pertinent ad vnezayi], non autem ad vnozalgcivza, ideoque verba intermedia parenthetice legenda. V. 21. „Fore, ut et ipsa creatura liberetur a servitute cor- ruptionis in libertatem gloriae liberorum Dei.“ — xal avrtt, e t ipsa, nimirum ita, uti liberi (filii) Dei. Inde patet falsitas ex¬ position^, qui v. 19. per vocem miaig hominem intelligunt. — In verbis: and zijg dovlsiag zrig q>&0Qag est zijg cpdoQag genitivus appositionis, hoc sensu: a servitute, quae consistit in cor- ruptione. Eerum natura continuo per res (formas, Gebilde), quas producit, ad istam libertatem aspirat, sed omnes res, quas producit, iterum morti, corruptioni obnoxiae sunt; dum ergo frustra ex se id nancisci studet, quod solum in spiritu hominis invenire potest, id efficit ejus servitutem; dum vero inge- miscit et desiderat, ostendit, conditionem ejus praesentem 9 * 132 Cap. Vm. v. 22—23. non esse n a t n r a 1 e m, p r i m i t i v a m. — si? zrjv iXsv&sQlav ? do^rj? . . \9sov; adest Me constructio praegnans, quae, si resol- vitur sententia, ita esset: liberabitur et collocabitur (««- cza-thfaezai) in libertatem. — Hsv&sQia zij? dofy? est oppositum zij dovlsiq. zij? cp&ogas, atque denotat libertatem, quae consistit in gloria liberorum Dei, sen: cum qua conjuncta est gloria liberorum Dei. — zij? do%ri? est genitivus appositionis. V. 22. „Scimus enim, omnem creaturam congemiscere et con- dolere usque adhuc.“ — Versu boc respicit apostolus ad servi- tutem corruptions, cui creatura subjecta est ( v. 21.), et a qua liberabitur. — Scimus, soil, ex consideratione naturae et e reve- latione, praesentem naturae statum non respondere ideae divinae. Dum dicit in numero plurali: scimus, innuit, opinionem ipsius circa rerum naturam esse etiam lectorum suorum. — avamafriv et uvvmdirsiv ; verbis Ms compositis significatur, gemitum et do- lorem esse communem omnium mundi partium {zij? ndarj? xziosm?). — uvvmdivK) est proprie: una do lores partus sentio, una doleo in partu; deingeneratim: dolores sentio, doleo. Metaphora desumpta a muliere parturiente (quae gemit ob partus dolores, expectans ab onere liberari), consulto electa est ad signi- ficandum dolorem naturae, quae in se gerit germen vitae immortalis, gloriosae, et simili modo, uti mulier, parturiens, magno dolore nititur ad prolem in lucem edendam, laborat, ut illud re- novationis (glorificationis) germen ex se progigneret. Sed ilia (natura) non potest prius ad partum pervenire, donee homo etiam secundum corpus renovabitur, donee corporalis regenerate ejus, quae in baptismo initium sumpsit, in gloriosa resurrectione perficietur, consummabitur. — Usque a d h u c, i. e. ab illo tem¬ pore, quo vanitati subjecta fuerat (v. 20.), usque in hanc horam. Y. 23. „Non solum autem, sed et ipsi nos, primitias Spiritus Tiabentes, et ipsi (nos) in nobismetipsis gemimus.“ — Inter plures lectiones hujus loci praeferenda est ilia, quae rjfieT? habet ante nmol zijv dmigyrjv, uti habent codd. D. F. G. et Vulgata. — Adest in hoc versu gradatio, atque ad ov govov ex v. 22. supplendum est: ndaa if xzitn? irvazsvd^si xcu owcodlvsi — non solum r e r u m natura ingemiscit et dolet, sed etiam nos. Per verba: avzol et: ml rjpsT? avzol sunt intelligendi omnes Christiani. — Verba: zrjv dTzaQyrjv zov nvsvgazo? iyovzs? continent causam gradationis. — dztaQ'/ri zov tivsvfiazog; msvgazo? non est genitivus subjecti (Chrysost.), hoc sensu: primitiae, i. e. dona prima, quae d a t Spiritus sanctus; nec est genitivus appositionis: primitiae in Spiritu s. constantes, seu: Spiritus s. tanquam primitiae; sed est genitivus partitivus: primordia donorum, seu prima dona Spi¬ ritus sancti, nobis soil, collata in justificatione, quae est prior pars redemtionis. Hinc quoad sensum verba dnaoyj tov nvsvpatos non different a verbis: d^qa^mv tov nvsvjxutos (2. Cor. 1, 22. Ephes. 1, 14.), quibus Spiritus sanctus veluti arrha (Handgeld) aut pi gnus (Unterpfand) plenae haereditatis promissae designatur, quae aderit, quando et corpus glorificationis aeternae consors erit. — iv iavzoTg, in no bis me tip sis, i. e. ex intimo corde; quae verba indicant intimum animi dolorem. — „Adoptionem exspec- tantes, redemptionem corporis nostri.“ — Versu 15. dixerat apo¬ stolus, nos christianos secundum spiritum jam esse liberos (filios)Dei; h. 1. autem dicit, nos adoptionem illam exspectare; sed ideo nulla est pugna inter utramque apostoli sententiam. Nam vio&mta h. 1., uti ex additis verbis: redemptionem corporis nostri, patet, significat perfectam consummationem bujus adoptionis, quae fietper ipsius corporis glorificationem(reno- vationem); nam tunc, quando etiam corpus gloriae coelestis, seu glorificationis consors erit, tot us homo secundum corpus et spiritum redemptionis consors Set. — Redemptionem corporis nostri, scil. a mortalitate et fragilitate. V. 24. „Spe enim salvati sumus.“ Verbis his rationem dat, cur dixerit, christianos exspectare adoptionem. — zj? ilnidi est dativus restrictionis; redemptio nostra nondum consum- mata est, quia corpus nostrum illius nondum consors factum est. Ergo perfectam, consummatam redemptionem nondum re, sed s pe tantum habemus. Quapropter in verbo iirm&tjpsv cogitandum est juxta contextum de perfecta, con sum mat a salute, quae includit glorificationem nostrorum corporum. — Aoristus saca&ripsv refertur ad tempus, quo per baptismum ipsis facta est spes con- summatae redemptionis, seu salutis. — „Spes ve.ro, quae videtur, non est spes; nam, quod videt quis, cur etiam speret?“ —- Unis vice prima metonymies denotat ipsam rem spei; et verbum p.inuv utraque vice significat: possidere, frui (2. Cor. 5, 7.). — Vult ergo apostolus dicere: Spes tantum est rei f u t u r a e; nam nulla est spes rei, quae jam possidetur. — Si itaque nos jam perfectam, consummatam, adoptionem nacti essemus, nulla jam restaret causa sperandi, seu spes Christiana sublata esset, quod autem esse non potest. V. 25. „Si autem, quod non videmus, speramus, per patientiam exspectamus.“ Hisce verbis s. apostolus concludit superiorem 134 Cap. VIII. y. 26. (v. 24.) argumentationem, et vult dieere: Si ergo spes Christiana * semper consistit, atque ilia pro sna natnra est spes rei, quam nondum tenemus (scil. adoptionis perfectae), profecto conseqnitur, nos patienter earn exspectare oportere (cf. v. 17.). V. 26. „JEodem modo et Spiritus adjuvat infirmitatem nostrum." — Quod ad nexum sententiae hujus attinet, praeferenda est expo- sitio eorum, qui (Estius) statuunt, apostolum hie respicere ad verba immediate praegressa: per patientiam exspeetamus, ita tamen, ut apostolus voce mrravxmg respiciat ad v. 16., et verbum ow- ap-zdctL'.phma h. 1. respondere verbo ovppaqzvqei v. 16., tanquam dicat: Nostram glorilicationem futuram patienter exspectemus. Nam sicut Spiritus sanctus contestatur spiritui nostro, quod simus liberi (filii) Dei, ita idem Spiritus nos infirmos coadjuvat, quum in nobis et pro nobis oret. — zb nvevga est, uti v. 16., Spiritus sanctus. — avvccvTiXafifidvopca (ex w et dvxdappdvoficu, a d j u v o , succurro) ; praepositio aw indicat, accessum auxilii; primum nos operam demus oportet, dein nobis succurrit Spiritus sanctus. — Lectio xfj da-9-svsiip ob praestantissimos codices (A. B. C. aliosque) et Y u 1- gatam praeferenda est lectioni in plurali: wi? aaftsvsicug. — „Nam quidprecemur, sicut oportet, nescimus." Verbis his explicat, qualem i n f i rmitatem ob oculos habeat. Infirmitas scil. nostra consistit in eo, quod nesciamus, quid nobis in diversis vitae con- ditionibus expediat (utile sit), et proinde ignoramus, quid a Deo petere debeamus; dein nec sciamus, quomodo petere oporteat ea ipsa, quae recte alioquin petuntur. Quam saepe aliquid petimus, quod, si Deus concederet, nobis noceret; et iterum, quam saepe petimus, ut Deus hoc illudve a nobis avertat, quod tamen nobis prodest! Ita ipse s. Pa ulus nescivit, quid oraret, quando ter Dominum rogavit, ut auferretur ab eo stimulus carnis, angelus Satanae, donee audivit: Sufficit tibi gratia mea; quo re- sponso accepto desistebat ab ilia petitione, quam non Spiritus s., sed ejus caro et sanguis ipsi suggessit (2. Cor. 12, 7. seq.) — Lectio nQocfsv^ta/zs&u (aor. 1. med. conj.) praeferenda est lectioni in futuro med. ngwev^oue-tta. Verbis %t nqo ps&a designatur objectum petitionis, seu id, quod precando petere debeamus; et per m&b del, quod v. 27. explicatur verbis: mxa *w, indicatur, quo mo do nos precari oporteat. — „Sed ipse Spiritus pro nobis supplicat gemitibus ineffabilibus.“ Verbis his explicat, in quo istud Spiritus sancti adjutorium consistat. — vnsqe.vxvyid.vu (quod solum h. 1. legitur) est idem ac: ivxvyydvu vnsq ijptfiv, scil. rm &s<$; ivxvyidvuv est proprie: incidere in aliquem (auf Jemanden Cap. VIII. y. 21—28. 135 trefen), a dire aliquem, nt ab eo tibi aliquid expetas; unde pieces face re, precar i, supplicare aliquem {nvi vel nvog), deprecari pro aliquo (vtiIq two?). — Verba vuSq yfrtcov sunt critice dubia, quum in antiquissimis codicibus desint; sed sunt etiam ob praepositionem vnlq in verbo imosvrvyydvsi superflua. — Haec Spiritus sancti supplicatio non fit verbis, homini precanti suggestis, aut cogitationibus, menti illius injectis; sed fit per tacitasuspiria, a Spiritu sancto precanti mota. Suspiria ilia dicuntur ineffabilia (tacita), quia nec ore verbis extends, nec mente verbis intends efferuntur, adeoque talia sunt, ut gemens ipse nesciat, quid per suos gemitus a Deo postulet. Is ergo, qui hosce gemitus edit, nescit, quidnam sit id, quod Spiritus s. per hos gemitus ipsi a Deo petit (Beelen). De tali supernaturali oratione (precatione), quae in ecclesia primitiva saepe inter alia dona, prae- primis cum dono linguis peregrinis loquendi, a Spiritu sancto fide- libus infusa erat, loquuntur mystici Tauler, s. JoannesaCruce, s. Theresia (cf. Bisp.). V. 27. „Qui autem scrutator cor da, scit, quid sit stodium Spiritus — iqsw&v ab igswam, scrutor. In verbis: 6 igsw rrjv ’qpsqav, melius vertitur per: in mortis pericula conjicimur (wir scbweben in Todesgefahr). — cog nQoflazec ocpuyifg, sicut.oves mactationis, i. e. ha- bemur et tractamur sicut oves mactationi destinatae. Quae fata adversa praeprimis competunt in christianos primitivae eeclesiae. Y. 37. „Sed in Ms omnibus longe superiores minus.“ — iv zovroig ndmv refertur ad omnia ilia, quae duobus versibus praegressis enumerata sunt. — Praepositio into in vnsQvwmpsi) tribuit verbo significatum superlativi: multum seu plenissime superiores sumus (bei weitem, gimzlich iiberwinden), soil, istis omnibus afflictionibus et periculis. — „Per eum, qui dilexit nos“, soil, per Christum, qui nos prius dilexit et nobis suum amorem inseruit. „Amor onus, scribit Thomas Kempensis, sine onere portat, et omne amarum dulce ac sapidum efficit.“ — Vulgata habet: propter eum; sensu eodem manente, soil, per auxilium Christi, qui dilexit nos. V. 38. „Persuasum enirn liabeo, neque mortem, neque vitam, neque angelos, neque prineipatus, neque instantia, neque futura, neque potestates“ ; V. 39. „ Neque excelsum, neque prof undum, neque alicm quamvis creaturam, posse nos separare a charitate Dei, quae est in Christo Jesu, Domino nostro Id, quod modo (v. 37.) dixerat apostolus: >,in his omnibus multum superiores sumus", hie con¬ firm at (y«Q) ex sua persuasione, dicens, in tota rerum univer- sitate nil esse, quod nos posset separare a charitate Dei. — In vocibus ■davurog et fcoj), uti in sequentibus membris, inest proso¬ popoeia. — -d-dvarog h. 1 . est apostolo mors corporalis, cogitata tanquam violent a cum suis terroribus; et fan) est vita tempo¬ ralis cum suis bonis et voluptatibus. Quoad sensum voces hae idem valent ac, quod postea (14, 8.) dicit: „Sive vivimus, sive morimur, Domini sumus.“ — In sequentibus adest quaedam varietas lectionis. Nonnulli testes (etiam Yulgata) post ovrs «^a«legunt: ovrs Cjovaka (potestates); et multa textus monumenta ovrs d'wdfisig , quod communiter. post ovrs doyai legitur, post ovrs pillovra. habent. Praeferenda est lectio, quae solum habet: ovrs uyysXot, ovrs doyai ; et per angelos, quia vox haec h. 1. absque epitheto occurrit, intelligendi sunt angeli boni; per dgyag autem (uti per igovolag et dvvdfisig, si legantur) mali angeli; nam hae voces absque epitheto adhibentur etiam alias (Ephes. 6, 12. Col. 144 Cap. Vin. v. 39. 2, 15.) de malis angelis, quorum, uti bonorum, varii dantur ordines. — Dum autem apostolus dicit, etiam b o n o s angelos uos non posse separare a cbaritate Dei, hypothesin statuit i m p o s s i- bilem, quomodo in epistola ad Galatas (1, 18.) dicit anathema angelo de coelo, si annunciet evangelium, contrarium illi, quod ipse apostolus annuneiaverat. — Expressions sequentes: n e c instantia, nec futura, designant metonymice omnia, quae in tempore Hunt, sicut exeelsum et profundum metonymice denotant omnia, quae in s p a t i o continentur. Per verba: nec alia quaevis creatura designat apostolus omnia (praeter bic enumerata) creata. — aydmq rov &tov est charitas Dei erga nos, quam Deus nobis in Christo, salutis nostrae mediatore, exhibuit, et per Spiritual suum in corda nostra effudit. Quae charitas, quum sit supra omnem temporis differentiam et omne spatium, quia aeterna, sublime fertur ad ipsum Deum, e quo emanavit. Nonnulli codices post fisllovza legunt ovn dwa/isig, quae verba Vulgata reddit: neque fortitudo; si legantur, intelligenda est potentia et robur principum hujus mundi. Pars III. Judaeorum exclusio a populo Dei et a bonis pro missis N. T. (c. 9 — 11.). Pars, quae nunc a capite 9. usque ad c. 11. inclusive sequitur, constituit ultimam partem totius tractationis de j ustificatione tarn Judaeorum, quam gentilium, per fidem Jesu Christi. Declara- tionem justificationis per Mem Christi apostolus jam initio epistolae hujus (1, 16. 17.) proposuerat, eamque dein (3, 20 — 4, 25.) expoliavit, interpositis aliis (c. 5 — 8.) ad ampliorem explicationem novae oeconomiae (scil. gratiae) per redemptorem Jesum Christum. Quum autem Judaei ex sua generatione carnali a patriarchis et ex operibus legis sibi privilegia et jura tribuerent, apostolus capite 9. (quod jam c. 3. et 4. declaraverat), fusius probat gra- tuitam esse gratiam fidei et justificationis per Mem, quum Deus suam gratiam nulli hominum debeat. Capite autem 10. docet, causam rejectionis, seu exclusionis Judaeorum ab adop- tione in populum Dei N. T. et a bonis ei promissis, esse eorum incredulitatem; et tandem capite 11. ad Judaeorum dolorem leniendum docet, hanc eorum rejectionem solum esse partial em, neque perpetuam, quia, quando plenitudo gentium in ecclesiam intraverit, omnis Judaeorum populus ad Christum convertetur. Cap. IX. v. 1. 145 Caput IX. Argumenturn. Postquam s. apostolus dolorem suum ob rejectionem partis longe maximae populi Judaici, nee non magnitndinem sui am or is erga fratres Judaeos significaverat (v. 1—5.), doeet, ob banc rejectionem promissiones divinas non irritas factas esse, quia adoptio in populum electum novi Testamenti et justifieatio non est ex jure aliquo genera¬ tion^ carnalis vel operum bumanorum, sed est bene- ficium gratuitum nullo jure debitum. Veritatem banc pro bat exemplis vocationis Isaac et Jacob, qui gratuita elec- tione constituti sunt patriarcbae (progenitores) populi electi V. T. (6-13.). Inde autem sequitur, in Deo nullam esse in- jus t i t i a m, quia, quum sit 1 i b e r r i m u s gratiarum et bene- ficiorum suorum dispensator, beneficia sua indebita bominibus ex mera misericordia confert, quod ulterius verbis s. scripturae confirmat (14—29.), uti id jam prius probaverat exemplis typicis (Isaaci et Jacobi). V. 1. „Veritatem dico in Christo, non mention Ut apo¬ stolus de sineeritate et veracitate sua Judaeo-cbristianos lectores, qui propter doctrinam ejus, Judaismo oppositam, dubitare pote- rant, certissimos redderet, istam b. 1. primum modo positivo et dein negativo, dicens: non mentior, expressit. Verba: in Christo multi interpretes de juramento explicant: teste Christo, seu: per Christum juro. Sed, quum hie non adsit verbum ofivvm (juro), explicatio haec non potest ex usu loquendi probari. Hinc verba: in Christo explicanda sunt de conjunctions spiri¬ tual! cum Christo, de viva communione et unions cum Christo, ita ut apostolus his verbis nil aliud dicere velit, quam: rem. veram dico ut christianus. Nam apostolus pro certo habet, christianum ut talem, quum sit membrum corporis Christi mystici, a veritate recedere non posse, ideo addit: non mentior, i. e. sincere loquor. — „Una mecum testante conscientia mea“; i. e. quod in sequentibus veritatem dico, testem simul rnihi adduco conscientiam meam. avfx.fiaQTVQovarjg ; vide dicta 8, 16. — „In Spiritu sancto.“ Etiam haec yerba nonnulli de formula j ura¬ ni e n t i explicant: teste Spiritu sancto, eaque connectunt cum verbis: non mentior, sed absque sufficienti causa; nam verba haec pertinent potius ad verba rJVfipaQivQowriq aweid'ijaemg, ita ut sensus sit: Testem simul mihi adduco conscientiam meam, a Spiritu sancto directam et informatam. Verbis: in Spiritu Commentarius. 10 146 Cap. IX. v. 2—3. s., indicat apostolus, conseientiam ipsius, quam testem adducit, non errare, utpote quum sit a Spiritu s. directa et informata, „Quia interdum conscientia errat, dicit s. Thomas, nisi per Spiritum sanctum rectificetur, snbdit: in Spiritu sancto.“ Y. 2. Tristitiam mihi esse magnam et continuum dolorem cordi meo.“ Post vocem dy/a> ponendum est comma, et on red¬ dendum per: quod, quia inservit ad indicandum, quid sit id, quod tanta asseveratione affirmat. Yeram doloris causam s. apostolus h. 1. non exprimit; satis tamen indirecte intelligitur ex sequentibus, quod nimirum partis longe maximae Judaeorum rejectio tristitiae ejus et doloris sit causa. V. 3. „Optarem enim ipse anathema esse a Christo pro fra- tribus meis/‘ Yerbis his exprimit magnum suum erga Judaeos amorem. yv%6pev est imperfectum indicativi (ab svxo^ai opto) optabam; attamen non est explicandum sensu: optabam prius (antequam christianus factus sum), sed est hypothetice su- mendum: optarem, ita ut sit intelligendum: si fieri posset. Respondet igitur Latinorum; vellem, et Germanornm: ich wollte wohl, atque significat, impletionem voti esse impossi- bilem. — avad-ega in usu loquendi classico non differt ab avd^ruxa, quae scriptura voeis attic a est. Utraque vox derivatur ab dm et &dto seu ri&rifu (sursum pono) et proprie notat: rem sursum positam, suspensam; speciatim: donum in honorem Dei suspensum, doharium Deo consecratum, parieti vel columnae templi appensum, uti aurum, argentum, clypeus, phiala aliaque. Hoc sensu vox haec occurrit apud Lucam (21, 5.). Septua- g i n t a versores vocem dvd&sga constanter adhibent pro Hebraeorum: cherem (a char am, occidit, delevit), quod in A. T. proximo denotat exsecrationem, quae in personas aut res proferebatur (1. Keg. 20, 42.); dein ita dicebantur ipsae res aut personae, exsecrationi et exitio devotae (Lev. 27, 28. 29. Jos. 6, 17.). Po¬ steriori autem tempore apud Rabbinos ipsa poena ejectionis a synagoga seu excommunicationis, quae loco poenae capi¬ tals inducta est, appellata est cherem (conf. commentar. in evang. s. Joannis 9, 22.); et hanc significationem ejectionis ab ecclesia seu excommunicationis vox dvd-9-sfia habet etiam in lingua ecclesiae christianae. Hie loci (uti 1. Cor. 12, 3; 16, 22. Gal. 1, 8. 9.) vox haec sumenda est significatu: aeterno exitio sacratus seu devotus, quod docent verba: a Christo, scil. separatus; nam ex separatione aChristo prodit exitium aeternum (dncoXsccc). „]Sron enim, scribit s. Augu- Cap. IX. v. 4. 147 s t i n u g, nisi cum d i a b o 1 o est, qui non est cum C b r i s t o. “ Quapropter reete Origenes et s. Chrysostomus avd-O-sfia sivca explicant per: a salute separari; aut s. Thomas: „se- parari a fruitione Christi, quae est in gloria.“ Apostolus igitur vellet, si fieri posset, exsecrandus, exitio aeterno devotus, deditus esse, si eo fratres suos, Judaeos, ad salutem in Christo adducere posset. — Ceterum hie non est quaerendum, nuin tale voturn licitum sit, necne; prolata enim sunt verba haec heroico charitatis excessu; verba autem, quae charitas effatur, non esse ad latum unguem premenda, docet perpulchre Thomas Kem- pensis: „Amor modum saepe nescit, sed super omnern modum fervescit 1 ' (lib. de imit. 3. 5, 4.). S. Paulus optime sciebat, se edicere rem impossibilem (Deus enim non ordinavit, ut pri- vatio beatitudinis m e a e sit medium et procuratio salutis a 1 i e n a e); sed tamen ita loquitur, quia omnia reliqua haud apta ei vide- bantur ad magnitudinem sui in populum Judaicum amoris expri- mendam. Analogicum dictum legitur in libro Exodi (32, 31.), ubi Moses pro populo Israel, peccatis inquinato, oravit: „Aut dimitte eis hanc noxam (peccata); aut, si non facis, dele me de libro tuo“, i. e. ex libro viventium in coelo. Simili modo lo- quuntur in excessu charitatis in Deum multae personae vitae m y s t i c a e deditae, dicentes, se Deum amaturas esse, etiam tunc, si eas aeternae damnationi addiceret. — „Cognatis meis secundum, camem“, i. e. qui per generationem carnalem nati sunt ab eodem patre Israele (Jacobo), sicut ego. Verba igitur haec sunt ex- plicatio verborum: pro fratribus meis. — Ast charitas et propensio apostoli in populum Judaicum non solum nititur naturali vinculo consanguinitatis, sed etiam et praeprimis prae¬ ro gativis, quae huic populo datae erant, et quas v. 4. et 5. enumerat. V. 4. „Quippe qui sunt Israelitae.“ Prim a praerogativa, ob quam apostolus populum Judaeorum diligit, est, quia illi originem ducunt ab illo insigni et honorando, a Deo dilecto patriarcha Jacob, qui, quia cum Deo luctatus est (Gen. 32, 28.), ab ipso Deo, i. e. Dilio Dei, quern ille vir, cum quo Jacob luctabatur, repraesen- tabat, acceperat nomen I s r a-e 1 (compositum ex hebr. s a r a, luctatus est, et El, Deus). Nomen itaque Israelitarum erat honorificum (coll. 2. Cor. 11, 22.). Vult igitur apostolus dicere: Vos Judaeo - christianos summe diligo; non solum, quia consan- guinei mei estis, sed etiam, quia nobilissimam originem ab illo patriarcha trahitis, quern Deus praeprimis dilexit eique nomen 10 * 148 Cap. IX. v. 5. symbolicum: Israel dedit. — „Quorum (est) adoption Nominator hie altera praerogativa. vio&asla, adoptio (filiatio); b. 1. non earn intelligit adoptionem filiornm, de qua locutns est capite praegresso (8, 14. 15.), quae ebristianis propria est; sed earn significat adoptionem, qua, praeteritis populis aliis, Deus populum Israel, quern Deus ipse fiiium suum primogenitum dicit (Exod. 4,22.), sibi in peculium elegerat, eumque singulari amore et cura prosecutus erat, atque eximia in eum beneficia contulerat. Sed adoptio haec V. T. typus erat adoptionis verae N. T., eo factae, quod Cbristus factus sit frater noster. — „Et gloria Nominaturbic tertiapraerogativa. — So£a, gloria, h. 1. est visibilis et gratiosa praeseutia Dei, Israelite olim se manifestans in nubis et ignis eolumna inde ab exitu ex Aegypto (Exod. 14,19.) in itinere per desertum (Exod. 13,21.22.), in nube lucida super montem Sinai (Exod. 24,16.17.), et arcam foederis in taber- naculo (Exod. 40, 33. 34.), et in templo Salomonis (1. Reg. 8, 10. 11. 2. Chron. 7, 1. Ezecb. 43, 2 — 7; 44, 4.), quae in Y. T. frequenter nominatin' gloria Jebovae, et quae a Targumistis etTalmudistisaetateposteriori: Scbecbina, babitatio, coha- bitatio divina, dicebatur. Praerogativa bac, ut soil, ipse Deus in populo suo habitaret, nullus alius gaudebat populus. — „Et foedera.“ Est quart a praerogativa. — dia&ijxcu. Per banc vocem intelligendum est foedus a Deo cum Abrabamo initum (Gen. c. 12.), cum Isaaco et Jacobo repetitum (Gen. c. 26. et c. 28.), atque serius mediatore Mose cum populo Israelitico renovatum (Exod. c. 19. et c. 24.), unde pluralis: foedera. Si vero, uti nonnulli codices habent, legitur numerus singularis: Siattr^g, cogitandum est de illo foedere, quod Deus in Abrahamo cum populo Israel inivit. — „Et legislation Quinta praerogativa. vo/iotf-stria, legis¬ late, i. e. quibus solemniter a Deo per Mosen data est lex in monte Sinai (cf. ps. 147,20.). — „Et cultus.“ Sexta praerogativa. Xargsia est omnis cultus sacer Judaeorum ab ipso Jebova institutus et constitutus (cum sacrifieiis et omnibus ceteris cerimoniis). — „Etpromissiones.“ Est septima praerogativa. Per promissiones sunt intelligendae promissiones de Messia, quas Deus Abrabamo et serius per prophetas populo Israel fecerat. Y. 5. „Quorum patres“, scil. sunt, i. e. quorum progenitores sunt Abrabam, Isaac et Jacob, illi viri, qui virtutibus fulgebant, et qui a Deo pro se et posteris splendidas acceperant promissiones. Haec est octava praerogativa. — „Et e quibus Christus (est) secundum carnem Haec est ultima et summa populi Judaici Cap. IX. y. 5. 149 praerogativa, quum ipse Christus ex hoc populo prognatus sit se¬ cundum humanam suam naturam, quatenus Maria, mater ejus, filia erat populi hujus. — xma oaQxa; cf. dicta 1, 3. Sed verba haec simul iunuunt, Christum aliam etiam habuisse naturam, exJudaeis non prognatam (scil. divinam). — „Qui est supra omnia Deus, celebrandusinsaecula. Amen.“ Ante omnia observandum est, lectionem nostram, teste Cal me to, habere omnes codices, graecos lati- nosque, epistolarum Pauli, necnon graecos omnes latinosquePa tres. Quod vero ad ipsa praesentis loci verba attinet, pro diversa inter- pungendi ratione varie explicantur. — Irenaeus (adv. haer. III. 16. n. 3.), T ertullianu S (contr. Prax. n. 13. 15.), Hippolytus (contra haer. Noetum n. 6.), Origen es (commentar. 1. 7. ad h. 1.), Hilarius (de Trinit. 1. VIII. 37.), Athanasius (contra Arianos in Ora- tionel., Epist. ad Epictetum contr. haeret.), Basilius (ad Euno- mium 1. IV. c. 2.), Gregorius Nyss. (contr. Eunom. in Oratione 10. ), Ambrosius (de Fide lib. I. c. 9.), Augustinus (de Trinit. II. 13., contra Faustum c. 3. 6.), Hieronymus (Epist. ad Algas.) — ponunt comma post vocem accQxa, atque integram doxologiam referunt ad Christum, ita ut haec doxologia anti¬ thesis esset cum verbis ro xura aaQxcc, hoc sensu: E quibus (scilicet Israelitis) Christus secundum humanam naturam originem ducit, qui est Deus super omnia, laudandus seu celebrandus in aeternum. — Si verba haec ita explicantur, praesens locus est praeclarissimum Christi divinitatis testimonium (locus classicus). Quapropter etiam antiqui Patres: Athanasius, Hilarius, Ambrosius, Cy rill us Alex, et alii hoc loco passim usi sunt contra Arianos. Alii vero interpretes, Eras mum secuti, post vocem traQxa, vel post verba ini ndvrmr ponunt punctum, ita ut verba haec doxologiam Dei Patris continerent, qualis (doxologia) saepius in Pauli epistolis legitur (Rom. 1, 25; 16, 25—27. 2. Cor. 1, 3; 11, 31. Gal. 1, 4. 5. Ephes. 1, 3.), ita ut sensus esset: E quibus Christus secundum humanam naturam originem ducit. Qui est super omnia Deus, laudetur seu celebretur in aeternum! — Vel: E quibus Christus secundum humanam naturam originem ducit, qui est super omnia. Laudetur- seu celebretur Deus in aeternum! Quod praesentis loci verba ita sint interpungenda, uti habet Vulgata et uos in versione expressimus, eaque ad Christum referenda, sequentia postulant: 1. Us us loquendi; nam in omnibus doxologiis in Deum Patrem, quae in N. T. leguntur, vox evXoyipdg semper posita 150 Cap. IX. v. 5. legitur ante vocem 6 &edg (nti Luc. 1, 68. 2. Cor. 1, 3. Ephes. 1, 3. 1. Petr. 1, 3.). 2. Postulat id structura grammaticalis. Si enim ilia verba doxologiam in Deum P a t r e m continerent, s. apostolus non illo ordine, quo leguntur, verba sua posuisset, sed scrip- sisset: svXojrjzog tig znvg aiwvctq 6 cov ini nctvzwv t9 tog, uti fecit in altera adCorinthios epistola (1, 3.) et in epistola adEphesios (1, 3.); aut saltern adjecta particula 6s lectores attentos reddi- disset, verba ilia ad Christum non esse referenda. 3. Poscit id etiam con text us. Quum nimirum in ante- gressis s. Paulus de Deo Patre non loqueretur, sed de Christo et de populi Israelitici praerogativis, nulla apparet ratio, cur apo¬ stolus h. 1. doxologiam in Deum Patrem dicere voluisset. E contra vero prorsus conveniens est, ut apostolus, quum antea di- ceret, Christum secundum hum an am naturam prognatum esse ex populo Judaico, nunc conditionem quandam c a r n a 1 i origini oppositam exprimeret; quod fecisset, si verba ilia adChristum referantur, quibus divina Christi natura praedicatur. 4. Explicationem nostram commendat ipsa traditio, quia, uti supra notatum fuerat, antiqui Patres et scriptores praesentis loci verba ita interpungunt eaque ad Christum referunt. Atqui regula hermeneuticae est, ut in locis dogmaticis sententiae eo modo separentur aut conjungantur, quo ab antiquis Patribus factum est; nam hi, vel ab apostolis vel ab immediatis eorum discipulis edocti, certe scire debebant, qua ratione in locis saltern gravio- ribus sacri libri, absque distinctionis signis editi, sint inter- pungendi. Nostrae interpungendi rationi atque explication! adversarii objiciunt, doxologias, qualem praesens Pauli locus continet, nusquam de Christo adhiberi, nec uspiam Christum a Paulo Deum vocari. — Sed utrumque id falsissimum est. Nam et similes doxologiae in Christum leguntur apud s. Pauluin in 2. ad Timotheum epistola (4, 18.), in epistola adHebraeos (13, 21.): „Cui gloria in saecula saeculorum. Amen.“ (Conferatur etiam Rom. 16, 27.) — Leguntur porro tales doxo¬ logiae in utraque Petri epistola (1. Petr. 4, 11. 2. Petr. 3, 18.) et in Apoealypsi (1, 6.). — Ita etiam falsissimum est, si ad¬ versarii dicunt, Christum a Paulo nuspiam Deum vocari. Nam in ilia Pauli oratione, quae legitur in Actibus Apost. (20, 28.), apostolus Christum aperte vocat Deum, qui suo sanguine ecclesiam sibi acquisivit; et in epistola ad Titum (2, 13.) Christus a Gap. IX. v. 6. 151 Paulo vocatur magnus Deus. Addi possunt porro Ioca epi- stolae ad Philippenses (2, 6.), ubi Christus in forma Dei esse dicitur; epistolae ad Colossenses (2, 9.), ubi iu Christo plenitudo divinitatis inhabitare perhibetur, atque epistolae ad E p h e s i o s (5, 5.), ubi s. apostolus dicit, fornicatorem, aut immundum, aut avarum nullam habere haereditatem in regno Christi et Dei, i. e. in regno Christi, qui simul Deus est (nam in textu graeco de e st articulus row). — Sed, etiamsi nusquam Christus a Paulo Deus vocaretur, id haud nostram everteret sententiam, causam vero adversariorum juvaret. Quum s. Paulus Christo talia tribuat, quae soli Deo conveniunt, non minus aperte eum Deum praedicasset, quam si ipsum hoc no men Dei eidem tribuisset. Dicit enim, in Christo omnia esse creata (Col. 1, 16. 17.), ipsum esse ante omnia, i. e. aeternum, atque in eo omnia con stare, i. e. omnia per eum conservari, quae omnia soli Deo propria sunt. 1 ) De vocibus tv7.oyr)zoq, almv et dprjv vid. 1, 28. — Postquam apostolus dolorem suum ob rejec- tionem partis longe maximae Judaeorum, non obstantibus multis magnisque eorum praerogativis, manifestaverat, aggreditur nunc partis dogmaticae hujus epistolae thema principale, ostendens, adoptionem in populum electum N. T. et justitiam coram Deo (seu justificationem) non esse ex jure aliquo generation is carnalis vel operum humanorum, sed esse beneficium Dei gratuitum, nullo jure debitum. Id probat exemplis Isaaci et Jacobi, qui gratuita vocatione (electione) constituti sunt patriarchae (progenitores) populi electi V. T. Y. 6. „Non autem ao si irritum factum esset verbum Dei.“ ovy <... est r e s p o n s u m ad priorem interrogationem. Ad on simul ex priori interrogatione supplendum est: hoc est dicendum: (gentes etc.). — Particula ovv respicit ad antegressa de Judaeis et gentilibus vaticinia (v. 25—29.) et ad versum 16. - Integrae orationi huic subest imago desumpta a cursu publico in Cap. IX. v. 31—32. 169 stadio; justitia {Simioovvri) est met a, ad quam omnes currunt, sed simul est etiam praemium certaminis. — Ut s. apostolus discrimen inter christianam justitiam et Judaicam prae- primis accurate designaret, sententiam modo prorsus singulari exprimit, dum dicit: Gentiles, qui incuriosi erant certaminis et cursus, assecuti sunt praemium certaminis; Judaei vero, qui in illo certamine et cursu laborabant, praemio exciderunt. — 6'icoxoo, persequor; tropice: magno studio sequor, studeo, stu- diosus sum. — £&rq absque articulo h. 1. est generice positum: gentiles universe, uti oppositum ’lomr/l. — r« /.irj dimxovra. dixcuoawrjr, i. e. gentiles, qui justitiae assequendae non studebant, scil. implenda lege externa, quum talem non haberent. — dixaioavvtj tx nimswg, justitia, quae percipitur per fidem in Chri¬ stum , s e u justitia, quam Deus cuique credenti tribuit gratis (coll. 3, 22.). In Christo nimirum ap'erta est alia via ad justitiam assequendam hominibus, via fidei; tides in Christum ejusque opus redemptionis est fundamentum et radix totius salutis. Y. 31. „ Israel vero, studens legi justitiae, ad legem justitiae non pervenit — Verba rdfiov dixaiocrvvrjg prima vice posita pro dixaoinvvijv vogov, intelligenda sunt de justitia, quam lex Mosaica docet etpostulat; altera autem vice verba ilia denotant justitiam evangelicam, quae a Deo cuique credenti in Christum tribuitur gratis; ergo illam, quae ab apostolo (3, 22.) vocatur justitia Dei per fidem Jesu Christi. Alii (cum Estio) utraque vice legem justitiae simpliciter sumunt pro justitia; quae explicatio ob suam simplicitatem praeferri videtur. Y. 32. „Quare ? quia non ex fide, sed quasi ex operibus legis;“ i. e. quare Israelitae illam veram justitiam non sunt adepti ? Quia studuerunt earn sibi comparare non ex fide, sed quasi ex praestitis legis (Mosaicae) operibus ilia haberi potuisset. — Particula mg (quasi) inservit designandae opinioni subjectivae; Judaei putabant solis externis legis operibus veram justitiam comparari posse, sed per haec opera finem (justitiam) non sunt assecuti; si ex fide illam adipisci studuissent, haec (fides) eos ad Christum duxisset, atque in eo veram justitiam assecuti fuissent. Atqui in superbia sua offenderunt in Christum, uti ait: „Ojfenderunt enim in lapidem offensionis.“ Verbis his causam subjicit ejus, quod dixit: Israelitas non ex fide quaesivisse justitiam; nam (yap) offenderunt ... — li&og Tzpoaxo^/xatog , lapis offensionis est Christus ab effectu seu eventu (non a fine), quatenus ob ejus humilem eonditionem externam Judaei eum utMessiam agnoscere 170 Cap. IX. v. 33. noluerunt, sed repulerunt. Metaphor a desumpta est ah iis, qui per viam incedentes, in lapides, quos non vident, pedibus impingunt. Lapis offensionis est hebraismus pro lapide, in qnem offenditur. Y. 33. „Sicut scriptum est: Ecce pono Stone lapidem offensionis, et petrarn scandali, et omnis, qui credit in eum, non pudefiet.“ — Sicut scriptum est, scil.inJesaia (8, 14. et28, 16.). — In posteriori loco (28, 16.) sub imagine electi lapidis angularis sermo est de extraordinario institute, de nova theocratia, quam Deus Sione (Hierosolymae), in centro theocratiae veteris Testamenti fundaturus est, et quae multis in salutem, multis vero in perniciem erit. Propheta ergo loquitur hie de f u t u r o regno M e s s i a n o (seu ecclesia Christi). — In priori loco (8, 14.) dicitur Jell ova ipse lapis offensionis; Christus autem est Jehova Y. T. Christus, cujus vitae terrenae initium humilitatem ostendebat, qui ab asseclis suis ante omnia humilitatem postulabat (beati pauperes spiritu), et qui fidem in suam doctrinam exigebat, Judaeis superbis, suae origini carnali et suae justitiae confidentibus, offensioni erat; quia omnis eorum sentiendi et agendi ratio erat contraria Christi doctrinae et vitae, repudiabant eum. Quod jam senex Simeon, Christum in ulnis tenens, praedixit: Positus est hie in r u i n a m multorum in Israel, et in signum, cui contr adicetur“. (Cf. Luc. 2, 34.). — meTQa av.av8d.lov est idem ac lidos nuoaxounaiog. ay.dv- Salov apud scriptores classicos seriores est idem, quod axuvddlrjdQov, bacillum (das Stiibchen) in muscipula (Mausfalle), cui esca infixa est, et quod a mure tactum, in sublime fertur, muscipulam claudit, muremqne inclusum capit; metaphorice est: laqueus ali- cui positus, insidiae alicui structae, quae autem esse possunt vel res (factum, verbum), vel personae, quae occasi¬ on e m praebent alicui, aut i n c i t a m e n t o sunt ad lapsum moralem, aut moralem interitum. Ita h. 1. Christus. — xal nd? . . . xKTaMxvrfhjoeTai , i. e. et omnis, qui crediderit in Christum, spe sua non frustrabitur, sed sicut credidit, consequetur salutem, hie inchoatam per gratiam justifications, aliquando vero per gloriam aeternam in coelo. Caput X. Argu men turn. Quod apostolus jam prius (9, 32. et 33.) innuerat, quod scil. J u d a e i ipsi ob suam incredulitatem sint causa suae exclusions ab adoptione in populum Dei N. T. et a bonis ei promissis, id toto hoc capite explieatius docet atque Cap. X. v. 1—2. 171 probat. Ne autem eos vel ob modo dicta, vel ob dicenda offendat, statim initio hujus capitis rursns suum in eos affectum et benevolentiam suumque in eorum salutem ardens desiderium patefacit; laud at eos ob studium ipsorum, quod tamen vitiosum, scientia necessaria non est directum, quippe quum justi esse coram Deo quaererent per legis observantiam, ignorantes justitiae verae acquirendae rationem, quam Deus instituit, nimirum per fidem, quum finis legis et fons justitiae sit Christ us (v. 1—4). Probat dein variis scripturae s. locis, per fidem Christi obtineri veram justitiam (v. 5 — 10.), et unicuique eredenti, nullo gentis discrimine, illam offerri obtinendam, quum soil, per legatos divinitus missos, fides in Christum omnibus annuncietur (v. 11—16.); quapropter Judaei increduli non possunt se excusare, ad se non pervenisse evangelii praedicationem, aut ipsos non intel- lexisse praedicationem evangelicam, ostendendo ex Moyse et J e s aia, Judaeos, si gentiles praedicationem evangelicam intelligunt, etiam illam intelligere posse (v. 17—21.). V. 1. „Fratres! desiderium quidem cordis mei, et deprecatio ad Deum pro illis ad salutem“ (scil. est). — Ob particulam [tsv (in i? ixiv tvSonia) exspectatur in sequentibus. d«, quae particula autem non sequitur; sententia illi (piv) opposita in sequenti repre- hensione (v. 3.) sita est. — Per vocem addyoi alloquitur non solum Judaeo-christianos, sed totum coetum cbristianum, ex Judaeis et gentilibus collectum. — Pro vnsQ tov ’Jcrgaijl, quod liabet textus receptus, Lachmann et Tischendorf cum Vul- gata legunt vnlq kvtwv, pro eis, i. e. Judaeis. Verbis igitur hujus versus exprimit apostolus suum intimum desiderium in salutem Judaeorum, quod desiderium eum urget, ut preces faciat ad Deum pro eorum salute. — Quum apostolus pro Judaeorum salute oret, ergo eos non putabat ab aeterna salute reprobatos; frustra enim orasset; hinc in capite praecedenti non agebat de praedestinatione ad gloriam aut de reprobations ab ilia, sed de eorum casu a just iti a (seu justificatione). — svdoxta h. 1 . est desi¬ derium. — sig oonrjQMv, ad salutem (scil. est), valet idem ac: Iva ffm&cSffi , ut salutem participent, turn inchoatam per justifica- tionem, turn consummatam in aeterna beatitudine. — Rationem hujus desiderii et deprecationis pro Judaeis affert v. 2., dum dicit: V. 2. „ Testimonium enim perliibeo illis, studium Dei eos habere“. — Ratio erat, quia divinae legis essent studiosi. — Zijlog &sov est studium, zelus Dei; qui intelligendus est de illorum studio in observanda lege Mosaica. — Judaeos, praeprimis illos, qui ex 172 Cap. X. v. S—4. secta pharisaeorum erant, divinae legis fuisse studiosos, s. literae testantur (Act. 21, 20. Gal. 1, 14.). — Sed studium hoc eorum erat vitiosum; nam dicit: „Sed non secundum cognitionem“, i. e. sed studium hoc eorum non erat directum cognitione necessaria; nesciebant enim (nfci v. 3. dicit), qua via et ratione quaerenda sit justitia, qua Deo placetur. Y. 3. „Ignorantes enim Dei justitiam, et propriam justitiam quaerentes constituere, justitiae Dei non se siibjecerunt.“ — Verbis his probat, cur illorum studium non sit secundum cognitionem.— dixaioavri] rov &eov est justitia, quae homini per Christum a Deo contingit, et quidem per fidem (cf. 1, 17.); dwcaoovvri idea est ilia justitia, quam homo ex suorum operurn merito (per legis ob- servantiam) sibi comparare, seu Deo gratus acceptusque esse vult. Haec 3ixaioavv-q i8ia est eadem, quam apostolus alias dixoaoovvri vopov, vel £!; igy oiv nominat. — In verbo CrpovvTsg latet cogitatio, studium eorum propriis viribus justitiam consequendi, frustraneum esse. — Apostolus h. 1. justitiam Dei exhibet tanquam legem (aliquam), cui obtemperare debeat, quicunque voluerit justificari; dicit enim: justitiae Dei non se s u b j e c e r u n t. Qui nimirum vult justificari, debet Deo revelanti se submittere; submittit autem se Deo is, qui justitiam eo modo quaerit, quo Deus eandem acqui- rendam praecepit, scilicet per fidem. Jam huic justitiae Dei tanquam legi, Judaei se non submiserunt, quum sibi, absque fide in Jesum Christum, ex suorum operum meritis parare vellent justitiam. — vtietay^eav est aoristus 2. pass., sed h. 1. significatione medii: se non subjecerunt. Y. 4. „Finis enim legis (est) Christus.“ ttXog denotat finem (Ende) et scopum (Ziel). Si vox sumitur ultimo significatu: scopus, sensus verborum s. apostoli est: Tota veteris Testamenti lex, tarn moralis, quam ceremonialis,tendebatadfuturumSalvatorem, eum tanquam ultimum suum scopum habebat. Lex moralis scopum habebat, externa severitate populum Israel ad venturum Messiam educandi, praeparandi et ducendi; erat igitur cum suis mandatis absolutis paedagogus ad Christum, uti earn s. apostolus in epistola ad Galatas (3, 24.) vocat. Quum igitur Christus ipse apparuisset, officiaetservitiapaedagogisponte cessabant; lex qua talis scopum suum et sic etiam finem suum assecuta est. — Legis autem ceremonialis erat, typice Christum ejusque regnum significare; habebat, uti in epistola ad Hebraeos (10, 1.) legitur, u mb ram futurorum bonorum, non ipsam bonorum substantiam. Quum ergo haec bonorum essentia, Cap. X. v. 5. 173 Christus ipse, in rnundum venisset, umbra, tvpus, sponte cessavit. — Si sensus ita statuitur, utraque vocis zilog significatio h. 1. servatur. Si autem apostolus dicit, legem in Christo scopum f i n e m q u e suum esse assecutam , id non ita intelligendum est, ae si lex Mosaica moralis posthac nullam vim obligantem relate ad nos christianos haberet; potius etiam lex Mosaica moralis ceu manifestatio voluntatis divinae perpetuum habet valorem (of. Matth. 5, 17.); sed s. apostolus vult tantum dicere, illam legem moralem ut extern am et cogentem cessasse. Nam, postquam Christus per Spiritum sanctum charitatem, quae est plenitudo legis, in cordibus nostris effudit (5, 8.), lex ilia, antea mere externa, facta est interna, quae in charitate voluntatem inclinat, ut christianijustificati et sanctificatiper Christum, sponte sua, non autem legis terroribus admoniti, faciant, quod lex praecipit (cf. 2. Cor. 3, 3. 1. Tim. 1, 9.). — Estius, nonnullos interpretes graecos se- cutus, vocem zilog sumit significatu: impletio, perfectio, atque hunc statuit sensutn: Christus est, per quern lex pro nobis perfecte impleta est. — Ast, si apostolus id dicere voluisset, non scrip- sisset zilog, sed tihjQcoim, uti infra (13, 10.): TzhjQcofia vopov j aydnrj. — „Ad justitiam omni credenti“ i. e. ut omnes, qui in eum credunt, justitiam, veram et internam, consequantur, i. e. gratiam justificationis. — Quod ergo lex Mos. praestare non poterat, soil, veram justitiam, justificationem et sanctificationemj, conferre, hoc praestitit Christus; conditio ad illam obtinendam ex parte hominis est fides; et haec justitia destinata est omnibus; nam dicit: omni credent!. — Veram justitiam et salutem hominem solum- modo consequi posse per fidem, probat apostolus ex s. scriptura (v. 5 — 10.)^ et quidem ita, ut ex ipsa lege Mosaica demonstret, Mosen praeter justitiam ex lege consequendam, simul etiam signi- ficasse justitiam ex fide. Pro justitia ®ex lege adducit v. 5. locum ex libro Levitici (18, 5.), dum dicit: V. 5. „ Moses enim describit justitiam ex lege: Quicunque homo ea fecerit, vivet per ea.“ Ita legit textus receptus, Lach- mann, Tischendorf. Alii vero cum Vulgata loco iv avzolg legunt: iv aizi j, soil, dimiocrivr\. Sensus in essentia idem manet. — yydcpsiv notat: aliquid describ-ere, aut scribere de aliquo, ita ut idem sit ac: yodqsiv mol uvog. Si legitur: iv avzolg, per avra, scil. nQoazdygaza, sunt singula praecepta intelligenda, atque apostolus vult dicere: Moses ipse distinguit justitiam ex lege con¬ sequendam a justitia ex fide, quum dicit: ilium, qui omnia praecepta legis observat, victurum esse vita longa et prospera, 174 Cap. X. v. 6—8. atque vera et aeterna apud Deum (Matth. 19, 17. Luc. 10, 28.). Quum autem ex lege, quae nullam dabat g r a t i a m, omnia praecepta legis nemo implere et per ea vitam (veram) habere possit (id fit tantum per fidem coll. 1,17.), utique tali modo lex homini monstrabat v i a m ad fidem in Christum; unde sequitur, justitiam veram neminem per legem consequi posse. V. 6. „Justitia vero ex fide ita dicit: Ne dixeris in corde tuo: Quis ascendet in coelum ? id est Christum deducere.“ Y. 7. „Aut quis descendet in tartarum? id est Christum e mortuis reducere." V. 8. „Sed quid dicit: Prope te verbum est, in ore tuo et in corde tuo, hoc est verbum fidei, quod praedicamus.“ — Apostolus v. 6. et 7. justitiam fidei negative exprimit, versu 8. autem id facit positive. Locus, quern h. 1. s. Paulus adducit atque exponit, depromptus est ex libro Deuteronomii (30, 11 — 13.); sed locum hunc non adducit consueta formula: , xrjgv- £a>°go fides ex auditu, auditus autem per verbum Dei.“ — Ex citatis Jesaiae verbis infert s. apostolus, quod jam v. 14. dixerat, scil. quod fides ex auditu nascatur. Apostolus vult ergo dicere: Fides nascitur ex auditu; auditus autem effi- citur per praedicationem verbi Dei, factam per apostolos a Christo missos. Conclusionem ipsam: ergo cujusque officium est, audiendi evangelium annunciatum — reticet apostolus, tanquam sponte ex dictis liuentem. — Ceterum in hac pericopa s. Paulus duas graves sententias pronuuciat: 1. fides nascitur et propa¬ gatin' non per literam mortuam s. scripturae, sed verbo vivo, viva voce; et 2. ad annunciandum evangelium opus est legitima missione. Invenimus ergo li. 1. directe expressum principium traditionis et apostolatus catholicae ecclesiae. — Loco Xqisxov (uti et Vulgata legit) textus receptus habet: &eov; turn qrjpa xtsov est idem ac (>rjfia seu Xoyog x^qv/rcrofitvog &sov (verbum Dei annunciatum). V. 18. „Sed dico: Num non audieruntV‘ Facit h. 1. sibi- metipsi apostolus objectionem: Sed interrogo, num fors prae- 12 * 180 Cap. X. v. 19. dicationem evangelii non audierunt? Excusabiles fuissent Judaei increduli, si evangelii praedicatio ad eos non pervenisset; ast in- excusabiles sunt Judaei, nam jam psalmista praedicationem evangelii in toto terrarum orbe praedixit, dum dicit: „Imo ve.ro: In omnem terrain exivit sonus eorurn, et usque ad fares orbis ter¬ rarum verba eorum.“ Psalmus hie (19, 5.) proprie loquitur de coelo astrifero, ubique locorum Dei gloriam enarrante; s. Paulus vero verba ilia mystice refert ad apostolorum evange- licam praedicationem per universum orbem terrarum. Et merito id facit; nam tunc temporis, quo s. Paulus haec scripserat, jam in plerisque partibus mundi, tunc noti, evangelium erat annun- ciatum; certe vero Judaeorum terrain permeavit haec praedi¬ catio, ut nemo Judaeorum se excusare posset, se illam non audi- visse. — fievovvye est particulagraviter affirmantis: imo vero, ita sane (freilich, ja wohl). — cp&oyyog uvrcov, soil. evayyeh£o- H&vw. Verbis hujus versus (18.) s. Paulus simul docet, gratia m fidei, per quam est adoptio ad populum Dei N. T. et ad bona ei promissa, a Deo fuisse omnibus, et nominatim Judaeis oblatam. V. 19. „Sed dico: Nim Israel non cognovit?“ Quaestione hac apostolus sibi alteram facit objectionem, quam simul re- fellit. Poterant scil. Judaei semet excusare, se, quamvis praedi¬ cationem evangelicam audierint, illam non intellexisse. Sed etiam hanc excusationem reprimit s. apostolus locis s. scripturae. Adducit primum locum M o s i s (Deut. 32, 21.): „Primum dicit Moses: Ego ad aemulationem vos excitabo per non — gentem, per gentem insipientem ad iram vos provocabo.“ — nQwrog est vel idem ac TtQoreqog, prior (Joan. 1, 15. Act. 1, 1.), vel vero vim habet adverbii: p rimum (zuerst); deinde Jesaias, quern sec undo loco citat. — in om i&vu, per non-gentem, i. e. per gentem, quae proprie non est gens, quae nomine gentis indigna est. Judaei sese nominabant gentem, populum ttccr i^oyfa, ethnicos vero contemptim designabant tanquam non-gentem, aut iSvog dav- vszov (gentem insipientem, quia idola stulte adorabat). — In loco citato jam dicit Jehova Israelite, quod ipse, quia eum irritaverant et ad iram commoverant, amando idola, quae dii non sunt, etiam illos sit irritaturus atque ad iram provocaturus per gentem stultam, dum eis suum amorem subtrahet illumque gentilibus exhibebit, atque ita eos ad zelotypiam (aemulationem) provocabit. — Com- minatio haec autem sensu sublimiori impleta est vocatione et ad- missione gentilium ad fidem et ecclesiam N. T. Vult igitur Cap. X. v. 20—21. 181 apostolus dicere: Si gentiles, qui a Judaeis contemptim voca- bantur non-gens, gens rerum divinarum ignara, praedieationem evangelicam intellexerunt et per fidem (in Christum) facti sunt populus Dei, uti jam Moses praedixerat, quod gens insipiens (per fidem) Judaeos ad salutarem aemulationem (ad fidem) sit provocatura, utique Judaei non possunt se excusare, quod illam praedieationem iutelligere non potuerint. — Ceterum oratio a lie- go rica est, ducta imagine a matrimonio: Jehova est s ponsus, s pons a populus Israel, qui negleeto Jehova et idola amando conjugalem fidem fregerit. Idipsum probat ex Jesaia (65, 1.2.). V. 20. „Jesaicis autem audet et dicit: Inventus sum ab eis, qui non quaerebant me, manifestus f actus sum eis, qui de me non interrogabant.“ Y. 21. „De Israele autem dicit: Tota die expandi manusmeas ad populum renitentem et contradicentem.“ — dnotolfi^ xul Isysi, i. e. audacter et libere dicit, Judaeorum offensionem non veritus. — Citatum hoc, quod apostolus ordine verborum transposito adducit, prolatum est ab apostolo juxta Septuaginta, et quidem libere ad sen sum tantummodo. — Subjectum in svq^v et i&nemccc est D e u s, qui per prophetam loquitur. Ceterum svgi&rjv est praeteritum propheticum profuturo. — ^rjzslv {hov, Deum q u a e r e r e, dicuntur illi, qui Deum colere volunt eique placere. — insQcozd. co, quaero, interrogo de aliquo, h. 1. eum curare. — mjog ’laQoirjl, i. e. de Israelitis. — Uyu, scil. Jesaias ex per¬ sona Dei. — ixTisrdvvvfu (a netdea, pando), expando. — anu&m, mihi persuaderi non patior, renitor, inobediens sum. — avzikiyw, contradico, adversor, rebellis sum. •— Yult s. apostolus verbis v. 20. et 21. dicere: Etiam Jesaias, nihil veritus suorum popu- larium offensionem, audacter et libere praedixit, quod ethnici, qui de venturo Messia nil sciebant, nec desiderio ejus tenehantur, eum invenerint, (scil. fide ex auditu apostolorum concepta); Judaei autem, ad quos toto tempore veteris Foederis manus suas per iufinita miracula et dein per praedieationem evangelii extenderat, ut eos amanter ad se invitaret, eum repudiaverint. (Cf. Matth. 23, 37. Joan. 15, 22.). — Non possunt itaque Judaei se inscitia excusare. — Hi duo versus ultirni simul efficiunt transitum ad sequentem tractatum gravern. 182 Clap. XI. v. 1. Caput XI. Argumenturn. In praegressis ostenderat s. apostolus, plerosque Judaeorum sua culpa exclusos fuisse ab adoptione in populum Dei N. T. et a bonis ei promissis, nec eos posse se excusare, ae si praedicationem evangelii non audiverint, aut istam non intellexerint. Capite hoc eos so lari studet. Dicit nimirum, quamvis plerique Judaeorum a populo Dei N. T. exclusi fuerint, tamen non esse putandum, quod Deus populum suum qua talem omnino rejecerit (v. 1—7.), dum docet, pauciores ex Israe- litis pervenisse ad fidem et ad bona populo Dei N. T. promissa, reliquos vero cecidisse incredulitate et obstinatione sua, quae ob- stinatio olim a prophetis praedicta (6—10), salutaris facta est ethnic is; nam incredulitate Judaeorum factum est, ut ethnici citius participarent salutem evangelicam. Tandem docet, obsti- nationem atque incredulitatem hanc Judaeorum non semper duraturam esse, sed futurum esse, ut omnis Judaeorum populus, quando plenitudo gentilium in ecclesiam intraverit, ad Christum convertatur et particeps fiat bonorum novae oeconomiae, ecclesiae N. T., atque ita Dei misericordiam consequatur (11—36.). V. 1. „Dico igitur: Numquid repulit Deus populum suum?“ Quia supra (v. 20. et 21.) apostolus dixerat, Judaeos ob incredu¬ litatem suam a Deo repulsos esse, ethnicos vero propter fidem factos esse populum Dei N. T., poterat quis ex istis vaticiniis falso colligere, gentiles, tanquam novum Dei populum, fuisse substitutes in locum populi Israelitici, hunc autem omnino a Deo fuisse repulsum. Falsam hanc collectionem praeoccupa- turus s. apostolus, ipse earn sibi hie proponit et statim refellit, ita ut sensus sit: Quia talia de Judaeis et de gentilibus vatici- natus est Jesaias, numquid forte repulit omnino a se Deus po¬ pulum suum? — In voce: repulit (anmaaro) est emphasis, hoc sensu: repulit omnino atque in to turn. — „Absit!“ i. e. non rejecit Deus populum suum omnino atque in toturn. — Probat id exemplo suo. — „Nam etiam ego Israelita sum, ex semine Abrahami, tribu Benjamin i. e. nam etiam ego sum Judaeus, sicut et illi, qui rejecti sunt, et tamen non sum repulsus a Deo, quum nunc sim fidelis (christianus), imo et apostolus, quod doeumento est, Deum populum suum non omnino a se repu- lisse. — Epitheta, quae ad vocem Israelita addita sunt: ex semine Abrahami et tribu Benjamin, ideo posita sunt, Cap. XI. v. 2. 183 ut appareat, ipsum esse genuinum (germanum) Israelitam, utpote de semine Abrahami ortum, i. e. secimdum carnalem generationem Judaeum, non proseljtum; — imo de tribu Benjamin, quibus verbis adhuc magis accurate suam originem Judaicam determinat. Tribus Benjamin unacum Juda et Levi Jehovae fidelis permansit, dum reliquae ab eo defecerint. V. 2. „Non repulit Deus populum suum, quem praescivit.“ — Sic iterum apertis verbis rejicit illam falsam collectionem. Yerbis: quem praescivit confirmat antegressam declarationem, qua dixerat, Deum non repulisse populum suum, ita nt s e n s u s sit: Deus non potuit Israeliticum populum universum qua talem repulisse, quum eum ab aeterno lit populum suum et Christi fidem complexurum, ideoque sibi fidelem futurum, praeviderit. De verbo nyoeyveo, praescivit, conf. dicta 8, 29. — Per verba: populum suum intelligendus est Israeliticus populus universns, non solum Israel spiritualis (in Christum credens). — „An nescitis, quid scriptura dicat in Elia1“ — Israeliticum populum universum non fuisse a Deo rejectum, apostolus nunc (v. 2—6.) novo argumento inde probat, quod ex popularibus ipsius coaevis non omnes fuissent increduli, sed plures a Judaeis, fide suscepta adoptati sunt in populum Dei N. T. et participes facti bonorum populo Dei N. T. promissorum, quemadmodum et Eliae pro- phetae temporibus non omnes Israelitae a cultu veri Dei ad idololatriam defecissent. — Formula: an nescitis ( r\ ovx oidazs) inservit revocando ad memoriam rem, quam nescire turpe sit, aut etiam talem, quae notissima sit, lit h. 1. (cf. 1. Cor. 9, 24.). — (v ’ Hlitt ., in Elia, i. e. in eo s. scripturae loco, ubi de Elia sermo est. Simili modo legitur apud Marcum (12, 26.): ini zov fidzov, in rubo, i. e. in eo scripturae loco, ubi est sermo de rubo ardenti. Est in his formula citandi Iibros sacros antiquis rabbinis usitata, qui eerta scripturae loca, ubi haec vel ilia leguntur, aut commemorato nomine personae, loci vel rei, cujus ibidem praecipue mentio fit, aut etiam verbis initialibus indicare solebant. — „Quando conqueritur apud Deum de Israeli Yerba haec pendent a verbis: ovx oidazs. — ivzvy^avsi, conqueritur, soil. Elias. — invy/avuv xczrd zivog est: .a ecus are aliquem, conqueri de aliquo. Idipsum vult dicere auetor Vulgatae, qui habet: in- terpellat adversum Israel; quia interpellare aliquem inter alias etiam notat aliquem a dire, vel ad preces pro aliquo faciendas, vel adversus eum, quod idem est ac: conqueri de eo. — Locus, qui nunc v. 3. et 4. adducitur, depromptus est 184 Cap. XI, v. 3—4. ex libro 3. Re gum (19, 10. 14.), et quidem paucis exceptis juxta Septuaginta. Y. 3. „Domine, prophetas tuos occiderunt, et altaria suffo- derunt, et ego relictus sum solus, et quaerunt animam meam.“ Verba haec locutus est Elias, fugiens Jezabelem, impiissimam uxorem Achabi, regis Israelitici, quae bunc seduxit, ut idoli Baal is cultum introduceret et prophetas sacerdotesque Jebovae, quotquot inveniri poteraat, occideret. Etiam Eliae mortem mini- tata est, quia vehementer invehebatur in Baalis sacerdotes; quare aufugit in desertum, ibique verba haec ad Deum locutus est. — Per &vqoco h. 1. fere idem ac axlriQvvm (9, 18.), sed notio ejus nonnihil magis intensiva est: mngom (a noo~gog tophus, der Tufstein) est proprie: lapidescere facio (versteinern), dein sensu translate generatim: induro, obdurefacio, offirmo (gefiihl- los machen, verstocken); in N. T. z^v xagdiav zivog (aut zd vorf- puza zivog ) c o r c u j u s d a m i n d u r a r e; et quum cor {xagSia) juxta usum loquendi s. scripturae designet vel intellectum vel voluntatem, nagorn significat pro contextu vel aliquem ad intelligendum inept um (hebetem) reddere, vel contu- macem, obstinacem reddere; et in passivo: ad intelligendum ineptus sum, hebes sum, mente excaecatus sum; vel obstinax, con turn ax sum. Hie loci tanquam subjectum cogitari debet x9sog atque haec excaecatio a Deo facta, eo modo explicanda, quo supra (9, 18.) illud: Ileus, quern vult, indurat. — Vult ergo apostolus dicere: Ceteri vero, qui nimirum oblatam justifi- Cap. XI. y. 8—9. 187 ficationis gratiam per fidem in Christum accipere recusarunt, in- tellectu et voluntate inepti redditi sunt (a Deo) ad suscipiendam salutem in Christo, eo, (uti in seqnentibus dicit), quod Deus eis gratiam suam subtraxerit. — Nunc versu 8. et 9. duobus locis s. scripturae probat, jam olim praedictam fuisse illorum obcae¬ ca tionem. Vaticinium primo loco (v. 8.) adductum, compo- situm est ex duobus scripturae locis, scil. Jesaiae (29, 10.) et Deuteronomii (29, 4.); sed utroque loco apostolus ad sensum tantummodo recitat. V. 8. „Sicut scriptum est: Dedit eis Deus spiritum soporis.“ Verba haec desumpta sunt ex Jesaiae oratione acerba (29, 10.). — xarccvv^tg (a mravmam compungo) est compunctio (das Zerstechen); dein dolor vehemens, tristitia summa. Quum tristitia summa animum inertem faciat, ut stupeat, Septuaginta interpretes voce mravvgig utuntur etiam significatu: stupor, sopor (Betaubung), cui significatui etiam textus hebraeus favet, quum vox hebraica: thardema denotet soporem. Et hoc sensu vox etiam in praesenti loco sumenda est. — „Oculos, ut non videant, et aures, ut non audiant usque in hodier- num diem.“ — Verba haec desumpta sunt ex sermone valedic- torio Mosis, quern ad Israelitas habebat (Deut. 29, 4.). Sens us versus 8. est: Sicut soporatus (somni indigens) apertis oculis non videt atque apertis auribus non audit, ita contigit Judaeis tempore Christi, qui pertinaciter occludentes animum suum veritati, clare ipsis propositae, facti sunt prorsns insensibiles (mente) et quasi dementes in rebus lidei et salutis. — Qui autem pertinaciter veri¬ tati apertae resistit, hunc tandem Deus indurat, denegans ei gratiam suam ulteriorem. — Verbum idwxtv (dedit) ita explicandum est, uti (1, 24.) verba: tradidit illos Deus in deside ria cor da eorum; aut (9, 18.) verba: Deus, quern vult, indurat — exposuimus. — Verbis: usque in hodiernum diem, vult s. Paulus significare, illam Judaeorum obcaecationem, qualis jam tempore patrum (majorum) eorum erat, perdurare ad ipsum illud, quo scribebat, tempus. — Nunc v. 9. et 10. alterum locum ad- ducit s. Paulus ex psalmo 68. (hebr. 69.) v. 23. et 24., quo probet, fuisse jam olim praed-ictam illam Judaeorum obcaeca¬ tionem et obdurationem, de qua loquitur. V. 9. „Et David dicit: Fiat mensa eorum in laqueum et in tendiculam et in scandalum et in retributionem.“ Locutio: ytrq- &7]tm . . eig nayiSa . . sig &ijpav etc. est hebraistica, dictum scil. est pro: yerr/^'xjrm tj TQcim^a avrmv nayig, Hrpja etc. Locutio 188 Cap. XI. v. 10—11. simul est metapborica, imagine deprompta ex re venatoria ab avibus ant feris inescatis. — nayig, laqueus, quo animal capitur ; -O-rjoa (quae vox in versione Septuaginta deest) a &tjo - dtjodg fera, est proprie venatio, eaptio; dein instrumentum vena- tionis seu captionis, tendicula, qua fera capitur; h. 1. meta- phorice ut nayig et axdvdalov denotat causam interitus, exitii. De voce oxavdalov cf. dicta 9, 33. — dvratzodo/ia (ab ariumodidmfu) est id, quod retributum est ; sensu bono ; praemium (Luc. 14, 12.), sensu malo: poena, vindicta, ut h. 1. Sensus verborum apud psalmistam est: Dum incuriosi edunt et bibunt, vitaeque lautiori se committunt, eos inopinate opprimat calamitas atque exitium in justam peccatorum ecrum poenam. — Dum dicit: fiat, et postea (v. 10.): obscurentur oculi eorum, sunt haec, ut dicit s. Augustinus, verba prophetantis (fiet, ob- scurabuntur), quibus poenae denuneiantur a Messiae adver- sariis olim luendae; quae poenae versu 10. distinctius expri- muntur. V. 10. „ Obscurentur oculi eorum, ne videant, et dorsum eorum semper incurva;“ i. e. spiritualiter (mente) excaeeentur et obdu- rentur, atque calamitatibus et malis gravibus opprimantur. Loco ultimi bemistichii in textu hebraeo legitur; „Lumbos eorum per- petuo fac nutare.“ Septuaginta vero interpretes, quos apostolus sequitur, potius psalmistae mentem expresserunt, quam verba reddiderunt; qui nimirum pondere pressi dorso incedunt incurvato, illorum quoque nutant lumbi, qui sunt inferior dorsi pars. — Quod ad ipsum locum psalmi citati attinet, sequentia sunt no- tanda. S. psaltes summis pressus est calamitatibus ab adver- sariis suis. Precatur itaque Deurn, ut ipsi opem ferat, quum insons ab eis vexetur, nec ullum auxilium ab hominibus speret, rogans, ut res temporales, quae illis ad vitam sustentandam et re- vcreandam prodesse debebant, ipsis vertantur in exitium. — Da- ides au tern erat typus Cbristi; adversarii vero Davidis erant typi adversariorum Cbristi et ecclesiae ipsius. Hinc dempta imagine vult apostolus dicere: Quod David contra adver- sarios suos supplex adeptus est, id impletum est nunc in Cbristi adversariis. Doctrina divina, evangelium, quod coram eis ceu cibus spiritualis in mensa quasi expansum est, et quod per fidem suscipere debuissent, versum est eis propter iucredulitatem eorum in exitium. V. 11. „Dico igitur : Num offenderunt, ut caderentl“ Nexus orationis sequens est: Quia in praecedentibus dixerat apostolus, Cap. XI. v. 11. 189 Judaeos in Christum tanquam in lap idem offensionis impegisse, facile quis putare potuisset, actum esse de tot a natione Judaica et quidem in perpetuum; quapropter quaerit nunc, utrum lapsus ille sit irreparabilis, et sine ulla spe aliquando resurgendi? Quaestione autem hac utitur, ut transeat ad enarranda altissima divinae erga Judaeos et gentiles pjovidentiae consilia, dum docet, lapsum Judaeorum fuisse gentilibus ad salutem. — Dico igitur, i. e. qnaero igitur. — imaiouv est expressio mitior pro srtaQoj&ricrav (v. 7.), electa fors propter tropicum oxavSalov (v. 9.); «rat'w, impingo pede in lapidem, offendo (straucheln). - iva sumi potest vel &/?«- two ?g (de eventu, consecutive), vel zshx. — So^d^co, illustro, honorifico. Vulgata habet futurum: honorificabo, quod magis quadrabat ad vocem: quamdiu. — Simoviav gov, ministerium mourn, i. e. apostolatum, nimirum sedulo et gnaviter illo fungendo, ut quamplurimos gen¬ tiles ad Christum perducam. Y. 14. „Si forte carnem meam ad aemulationem provocem et salvos faciam aliquos ex eis.“ — gov rrjv oaQxci est idem ac: roiig ovyysvsig gov xara auQxa (9, 3.), cognatos meos secundum carnalem generationem. — Sens us v. 13. et 14. est: Nam vobis ethnico- christianis, qui, quum sim constitutus gentium apostolus, putare possetis, me animum in Judaeis convertendis minime occupatum habere, dico: Quatenus divinitus constitutus sum gentium apostolus, gnaviter officio meo fungor inter gentiles, ut hos ad Christi fidem perducam; sedsimul etiam hac ratione Judaeis popularibus prodesse volo, si forte ob gentiles, meo mjnisterio salutis evangelicae parti- cipes factos, ad sanctam quandam aemulationem provocare possim fratres meos secundum carnalem generationem, atque ita nonnul- lorum procurare salutem. Y. 15. „Nam si rejectio eorum, reconciliatio (erat) mundi, quid assumptio (erit), nisi vita e mortuis f“ Hisce com probat 192 Cap. XI. v. 16. (y«p), cur tantopere desideret, utJudaei ad aemulationem provoca- rentur atque ad Christum converterentur, quia consummatio (perfectio) redemptionis non prius futura est, quam totus populus Israeliticus receperit fidem Christi. — i j anofiotij, quia opponitur zfj nQO(TXr]\psi (assumptioni), est h. 1. rejectio, et dehet intelligi majoris partis populi Israelitici oh ejus incredulitatem rejectio. — jiQoulrjipig ob antithesin est plenaria Judaeorum assumptio ad fidem, seu plenaria eorum conversio ad Christum. — Mundi (xotr^ov), i. e. gentilium. - tig pro zt, et supplendum est: hzca (quid erit). — r/ ex vexQwv cum antiquis interpretibus (Orig., Chrys., Theodor., Anselm., Cajetao^ explicandum est sensu proprio de universal i mortuorum resurrectione (dvcurzcung vsxqmv 1. Cor. 15,12. 13. 42.), non autem de spiritual! resurrectione, de novitate vitae ex morte peccati (Estius); quia tali modo istis verbis nil sublimius edi- ceretur quam praegressa voce xcczaXlayij , per quam intelligi debet id, quodantea(v. 12.) vocaverat divitias mundi, gentium. —Sivero (cum Orig., s. Chrysost., Theodoret., etc.) de universali mortu- orum resurrectione explicetur, verba haec docerent, turn uni- versalem mortuorum resurrectionem, turn finem mundi (no¬ vum coelum et no vam t err am) dependere a plenaria Judaeorum ad Christum conversione (cf. v. 25.). Vult ergo s. apostolus verbis hujus versus dicere: Si rejectio Judaeorum occasio fuit, ut gentiles gratiarum divitiis in Christo ditarentur, quern fructum adferet universalis Judaeorum ad Christum conversio? quern alium, quam universalem mortuorum resurrectionem? — Seu aliis verbis: Si obstinatio Judaeorum occasionem praebuit ad annunciandum evangelium in universo mundo, si ergo ilia designabat initium salutis omnium hominum, soil, per justificationem; plenaria Judae¬ orum adreligionem christianam assumptio designabitperfectionem (consummationem) salutis (seu redemptionis). V. 16. „Si vero primitiae sanctae, etiam, massa; et si radix sancta, etiam rami.“ Versus hie continet in forma conclusionis hypotheticae confirm a tionem spei, quam versu praecedenti edi- xerat s. apostolus, soil, fore, ut aliquando omnis populus Israeliticus ad Christum convertatur. Sententia ipsa est tropice expressa; similitudo soil, desumpta est partim exeo, quod in lege Mosaica fiebat, partim ex ipsa natura, ab arbore. — rj dna^rj sunt primitiae, quae ex copia frugum Deo consecrantur; h. 1. propter vocem cpvQafia. (quae denotat massam seu farinam aqua subactam), significat panem primitiarum, Juxta legem Mosaicam (Num. 15, 19—21.), si massa subacta est, pars prius adimi et ex ilia Cap. XI. v. IT—18. 193 paais subcinericius confici debebat, qui per sacerdotes Deo offerebatur. Per hunc Deo consecratum panem primitiarum, quaecunque massa fieret postea ex eo frumento, reputabatur s an eta. — Quodautem ipsam explicationem utriusque similitudinis attinet, interpretes dis- sentiunt. Nonnulli s. C b r y so s to m a m secuti, putant, per utramque metaphoram unain idemque significari, et per primitias et ra- dicem intelligunt s. patriarchas; per mass am et ram os autem Christian os ex Judaeis colleetos. — Sed praeferri vi- detur explicatio eorum (a Lap., Menoch., Tolet.), qui per primitias intelligunt apostolos et primos fideles ex Judaeis colleetos. In his imp licite tota Judaeorum gens erat Deo sacrata, atque ita destinata, quae ad religionem christianam assumeretur. — Per r adi cem autem intelligendi sunt s. patriarchae, et per ramos, omnes ex eis prognati Judaei. Hi patriarchae fuerunt sancti, per suam iidem et sanctitatem pertinebant ad veram theocra- tiam, quae in Christo apparuit, erant membra ejus ecclesiae, quae est catholica, i. e. compleetens omnia tempora; hinc etiam posteri eorum, singuli Judaeorum destinati erant, ut ad earn (ecclesiam) assumereutur. In patriarchis ergo implicite erant omnes Judaei assumpti. Si ita verba haec explicantur, elucet, quod etiam s. Thomas observat, „apostolum hie non loqui de a c t u a 1 i sanctitate; — non enim intendit ostendere, Judaeos incredulos esse sanctos, ■—■ sed de sanctitate potentiali. Nihil enim prohibet, eos reparari in sanctitatem, quorum patres et quorum lilii sunt sancti“. — Eodem sensu adhibet s. apo¬ stolus vocem cipog (1. Cor. 7, 14.) de liberis parentum fidelium. V. 17. „Si autem nonnulli ramorum defracti sunt, tu vero, cum oleaster esses, insitus es in eis, et particeps factus radicis et pinguedinis olivae V. 18. „ne gloriare adversus ramos.“ Quod apostolus jam versu praegresso innuerat, scil. ne gentiles propter suam ad Iidem assumptionem s u p e r b e prae Judaeis se efferant, eosque contem- nant, cum hi in suis primitiis et in radice sua Deo jam sint consecrati, id nunc v. 17. et 18. expresse pronunciat. — Per¬ sists hie in altera imagine arboris, quum haec sit aptissima regni divini in terris (sen ecclesiae) imago. Germen ecclesiae terrae illatum erat statim post lapsum Adami in prima redemptoris promissione; radix ejus erant patriarchae (et pro- phetae) per suam fidem et spem in venturum Messiam; stir p's hujus arboris erat theocratia (ecclesia) veteris Testamenti, summit as (corona) ejus erat ecclesia novi Testamenti. Commentarius. 13 194 Cap. XI. v. 18. Membra ecelesiae novi Testamenti sunt singuli rami ejus. Judaei propter suum carnalem e patriarckis (i. e. radice arboris kujus) ortum erant naturales rami ejus, quasi nata ecelesiae ehristianae membra. Sed propter incredulitatem suam ab hac Dei arbore defracti sunt, et in eorum locum insiti sunt gen¬ tiles, fidem habentes, qui prius in oleastro creveraut, et nunc similes facti sunt ramis olivae, utpote participantes pinguedinem olivae. — Perpulchre itaque comparat s. apostolus etknicismum ante Ckristi tempora (in antithesi cum Judaismo) cum oleastro. In ethnicismo enim homines p r o p r i i s viribus relinquebantur, erant arbor agrestis, quae quidem f lores et saepe splendentes {lores mittebat, sed erant steriles {lores, ex quibus fructus pro- germinare non poterant. Judaismus contra erat arbor, a Deo ipso plantata, culta et recta, et quae tanquam florem ultimum et pulcherrimum ferebat beatam Virginem Mariam, Deiparam (Eisp.). — nvsg, nonnulli;4ta dicit apostolus ex teneritudine et lenitate (ut3, 3.), quamvis dicerepotuisset: plerique. —• rj dyQie- louog (ex dyyog, agrestis et Ihzia., olea) est olea agrestis, olea¬ ster; h. 1. optime sumitur adjective pro: ex zrjg dygulaiov, i. e. cum esses in oleastro natus, oleastri surculus. — ivsxsvzQia^ijg b> uvzolg potestreddivel: insitus in i 11 is, i. e. loco seu in locum eorum, soil, ramorum detractor um; vel potest reddi: insitus inter i 11 o s, soil, ramos, qui in oliva reinanserant, nec ab ea defracti fue- rant. Sed prior explicatio: in locum eorum, praeferenda est, quia to or xldd'cov (v. 18.) iterum sunt rami defracti. — eyxerzQi^co, insero. — Juxta repraesentandi modum, hie ab apostolo propositum, surculi feri (oleastri) arbori generosae, nobiliori (olivae) inse- runtur, quum tamen ex agriculturae institute surculi nobiliores arboribus agrestibus (sylvestribus, malis) inserantur. Sed olivae, uti antiqui et recentiores peregrinantes referunt, hoc peculiare est, ut surculi oleastri, stirpi olivae insiti, similes fiant ramis olivae (i. e. generosi), atque hanc foecundent; ita ut etiam hac ex parte apostoli modus repraesentandi non possit ineptus dici (Bisp.). — xal (rvyxoivmvog . . . iysvov, i. e. per hanc insitionem, tu gentilis, factus es verus et genuinus patriarcharum filius, par- ticeps simul omnium bonorum ecelesiae ehristianae seu novi Testa¬ menti. — Per pinguedinem intelligenda sunt omnia bona ^gpiritualia) ecelesiae ehristianae (novi Testamenti), nominatim ymstificatio. — Vult ergo apostolus verbis versus 17. (qui con- stituit protasin) et prioribus versus 18. verbis (quibus conti- netur apodosis) dicere: Quodsi quidam Judaei exclusi fuerunt Cap. XI. v. 19—20. 195 a populo Dei N. T. et a bonis ei promissis, in locum ipsorum autem vos gentiles illius beneficii gratuiti participes facti estis, non tamen est, quod vos gentiles hane ob rem superbe vos prae Judaeis incredulis efferatis eosque contemnatis. — „Si autem glo- riaris, non radicem fere, sed radix te.“ Adest bic breviloquentia ; quapropter ante verba: non tu radicem fers etc., suppleri debet: cogita, per pend e. Verbis Ms superiorem admonitio- nem, ne soil, superbe prae Judaeis se efferaut eosque contemnant, novo argumento corroborat. Apostolus vult dicere: Quodsi su¬ perbe, o gentiles! prae Judaeis vos efferatis eosque contemnatis, perpendite, salutem vestrain referendam esse ad Judaeos propter eorum majores, patriarcbas et prophetas, qui, quia in Christum crediderant, sunt radix fidei vestrae, ob quam nunc partici- patis bona ecclesiae Christi. Sic s. Paulus h. 1. idem docet, ac Christus apud Joannem (4, 22.) mulieri Samaritanae dixerat: Salus est ex Judaeis. V. 19. „Dices igitur: Defracti sunt rami, ut ego insererer.“ — Verbis his occurrit objectioni, quam gentilis ex modo dictis ad gloriationem suam tuendam facere posset; atque sensus est: Tu gentilis, fors ex iis ipsis, quae modo dixi, arripies tibi argu- mentum ad gloriationem tuam adversus Judaeos incredulos tuen¬ dam, et dices: Deus incredulos Judaeos ideo rejecit, ab oliva, ar- bore ecclesiae, defregit, ut nos gentiles in eorum loco insereremur. V, 20. „Bene; mcredulitate defracti sunt; tu vero fide stas.“ — Voce xaXwg (bene, recte) cone edit apostolus factum, scil. gentiles fuisse insitos in locum defractorum ramorum Judaicorum; negat vero nexurn causalem, scil. Judaicos ramos defractos fuisse propter gentiles inserendos, dum docet, non gentilium causa defractos fuisse, sed ob eorum incredulitatem; nec illorum defractionem causam extitisse insitionis gentilium, sed horum fidem, dum dicit-: tu vero fide stas, i. e. tu vero gentilis per fidem insitus es in saeram olivarn (arborem ecclesiae) et consistis ramus in ea. — „Ne superbi, sed time;" i. e. ideo cave, ne anirno efferaris propter hoc, sed potius time, ne quando et tu, sicut Judaei propter incredulitatem ab arbore olivae fran- garis et decidas. Vult ergo apostolus verbis versus 20. dicere: Concedo, insitos olivae (arbori ecclesiae) fuisse gentiles in de¬ fractorum ramorum Judaicorum loco; sed defracti illi sunt non ideo, ut tu gentilis insereris, sed ob illorum incredulitatem; tu autem per fidem insitus es in olivarn (arborem ecclesiae) et con- 13 * 196 Cap. XI. v. 21—23. sistis ramus in ea. — Causam, cur timenduin sit, att'ert versu sequenti, dum dicit: V. 21. „Si enim Deus naturalibus ramis non pepercit, ne forte nee tibi parcat;“ i. e. si enim Deus Judaeis, qui ob suam naturalem a sanctis patriarchis originem non erant insititii, sed naturales rami olivae (naturalia ecclesiae ejus membra), non pepercit, sed propter incredulitatem eorum ab oliva eos defregit (ab ecciesia expulit) — timeo sane, ne tibi gentili quoque, ramo non naturali, sed insititio, non parcat, si a fide deficias, ni- mirum te similiter frangendo et rejiciendo. — Si cum textu re- cepto et Vulgata legitur: prjnmg ovds . ante prjnwg in cogitatu supplendum est:

h. 1. est particula declarantis valetque: nimirum. — did yaQizog . . fioi, per gratiam mihi datam. Per gratiam h. 1. intelligit munus suum apostolicum, gratuito illi a Christo collatum ') Cf. Eeischl in Matth, 12, 32. Cap. XU. t. 4—6. 207 (cf. Ephes. 3, 8.). Allegat auctoritatem suam apostolicam, ne videatur arroganter agere, quod Romanis praecipiat (Estius).— Uym h. 1. praecipio; ab hoc verbo pendent infinitivi sequentes vn&QCfiQOvuv et (pQOvelr. — »Ne justo praeclarius de se sentiat, quam oportet sentire, sed ut sentiat (de se), ut modeste de se sentiat.“ In graeco adest elegans paronomasia. cpQovelv notat: sentire, judicare, scil. de se. — vneQcpQovscr est: justo praeclarius de se sentire; naQ 6 del iXadtXyia usurpatur speciatim de amore illo, quo fideles (ebristiani) tanquam totidem fratres in Christo, utpote filii ejusdem Patris coelestis, inter se conjungi debent. (Cf. 1. Thess. 4, 9. Hebr. 13, 1. 1. Pet. 1, 22.). — cpikosToqyoi; vox cpdouTorr/og .et oTooyrj solent dici de vehemen- tiori amoris alfectu, v. c. de eo amore, quo proles et parentes mutuo se amant. Vult apostolus dicere: Quod ad fraternam cha¬ ritatem attinet, tenerrimo amore invicem vos prosequamini. — „Ad honorem quod attinet, vos invicem praevenientesf‘ i. e. in praestanda mutua observantia (reverentia) unus alteram praeveniat. Commentarius. 14 210 Cap. XII. v. 11—14. V. 11. „Ad studium quod attinet, non pigri.“ Per anovdijv intelligendum est stadium in juvando proximo. — „Spiritu fer- ventes“, i. e. sitis ammo ferventes, nimirum ad exsequenda ea, quae vestri sunt officii. Per nvsvga intelligendus est spiritus ho- minis, Spiritu sancto succensus, qui spiritum hominis per fidem illuminat et per charitatem facit ardentem. — „Domino ser¬ vientes i. e. sed memores sitis, vos Christi esse servos. Verbis bis monet, fervorem istum solummodo in Christi servitio esse de- bere. Nonnulli codices graeci et interpretes latini pro: Do¬ mino servientes, habent: tempori servientes (r« xcuq$ Sovluvovzeg), quasi apostolus diceret: Fervor vester ne sit impru- dens, sed temporis opportunitatem in omnibus captate. Quamvis sensus non sit insptus, nec apostolo indignus, tamen prior lectio ob auctoritates antiquissimas et praestantissimas praeferenda est. V. 12. „Spe gaudentes“, i. e. ob spem futurae retributionis gaudete. — rfj ilniSi est dativus causae, et per spem intelli- genda est spes futurae retributionis. Haec enim spes facit, ut in omnibus Christo serviamus et patienter afflictiones sustineamus. — „In afflidione patientes“, i. e. in affiictionibus hujus vitae constantes et fortes sitis. ■— „Orationi perseveranter insistentes", i. e. piis precationibus ad divinum implorandum auxilium assidue vacantes sitis. V. 13. „Necessitatibus sandorum communicantes i. e. indi- gentiae christianorum de vestris facultatibus subvenite. xQ B,a > ne- cessitas; xqs'mi h. 1. sunt ea, quibus opus quis habet ad vitam sustentandam. Hie loci adest diversitas lectionis; nam pro iQucag codices quidam et Patres habent pivsiaig, memoriis; cujus lec¬ tionis duplex datur sensus; vel: Memoriam habete christianorum pauperum, communicantes cum eis vestras facultates (Ambros.); vel: Christianorum, qui vel defuneti sunt vel adhuc supersunt, ju- giter habete memoriam, ut tarn doctrinam, quam mores eorum imitando, cum eis commuuicetis (cf. Estius). Sed longe major est numerus testium lectionis prioris. — „Hospitalitatem exer- centes;“ i. e. hospitalitatem erga christianos peregrinantes dili- genter exercete, ne nimirum exponantur injuriis coeli aut malo- rum hominum, aut divertere cogantur apud infideles (Estius). — d'mxeiv, persequi; dein studere, operam dare alicui rei, hinc exercere. V. 14. „Benedicite persequentibus vos“, i. e. beneprecamini iis, qui odio Christi vos persequuntur, affligunt et vexant (cf. Matth. 5, 44.). — evloysh, benedicere, dein laudare, bene optare, beneprecari, ut h. 1. — „Benedicite et ne exsecramini“, i. e. bene- Cap. XII. v. 15—19. 211 precamini, inquam, illis, et nolite mala illis imprecari. xaruQao&ca, exsecrari, diris devovere, mala impreeari. V. 15. „Gaudere cum gaudentibus, et Jlere cum flentibus quasi diceret: Fratrum vesfcrorum christianorum res, sive prosperas, sive adversas, velut vestras reputate, gaudeutes de illis, dolentes de his. — Charitas enim reddit omnia communia, prospera et mala. Hie loci pro impe rati vis adhibiti sunt infinitivi, quod apud Graecos saepe fit (cf. Phil. 3, 16.). V. 16. „Idem erga vos invicem sentientes“, i. e. eodem animi sensu erga vos invicem aft'ecti estote, seu Concordes inter vos estote. — Quia autem superbia est inimica concordiae, ideo dicit: „Non alta sapientes“, i. e. ideo non elate sentiatis de vohis, ita ut supra alios eminere velitis. — „Sed humilibus vos abduci patiamini quasi diceret: Sed humilibus negotiis, relationibus et conditionibus ne subducite vos, si id postulat salus fratrum chri¬ stianorum. — „Ne estote sapientes apud vos ipsos.“ Vult dicere : Ne in rebus agendis vestra ipsorum opinione adeo prudentes videa- mini, ut putetis, vos aliorum consilio, monitis et instructione ca- rere posse, nag savroTg , apud vos ipsos, ex hebraica locutione idem ac: vestra ipsorum opinione. V. 17. „Nulli malum pro malo retribuentes vult dicere: Nemini, nec christiano, nec ethnico, si forte vos laesisset, malum malo rependite. Hisce prohibet v in die tarn. — „Studentes bono coram omnibus hominibus i. e. studete exercendis virtutibus (recte factis) coram omnibus hominibus, sive fidelibus, sive infide- libus. (Cf. Matth. 5, 16.). Vulgata habet: Providentes bona non tantum coram Deo, sed etiam coram omnibus hominibus quorum verborum sensus est: Studete recte factis, ut non Deo tantum probemini (seu placeatis), qui cor intuetur, sed etiam omnibus hominibus, aedificantes eos per recte facta. — Sed omnes fere codices graeci exhibent lectionem priorem. Y. 18. „Si fieri potest, quantum in vobis, cum omnibus homi¬ nibus pacem habentes.“ Hisce verbis hortatur eos, ut in pace vi- vant cum omnibus hominibus, sive fidelibus, sive infidelibus. Quia autem non semper a nobis pendet, in pace vivere cum om¬ nibus, ideo apostolus dicit: si fieri potest, salva scilicet justitia et veritate; et: quantum in vobis, ne scilicet praebeatur a vobis occasio dissension is. V. 19. „Non vos ipsos ulciscentes, dilecti“ . Vult dicere: Si quando laesi ab aliquo fueritis, illatam injuriam ne ipsi uleis- camini. — „Sed date locum irae“, i. e. sed Deo permittee, ut 14 * 212 Cap. XII. v. 20-21. illatam injuriam ulciseatur. Per oQyr)v b. 1. intelligi debet i r a Dei. Cf. dicta 4, 15. — „Scriptum est mim“, seil. in libro Deu- t e r o n o m i i (82, 35.): „Mihi vindicta; ego retribuam, dicit Dominus f i. e. mibi competit vindicta, ego, ntpote justissimus judex, retri¬ buam. Allatus scripturae locus solum quoad sensum congruit turn hebraico textui, turn versioni septuagintavirali. V, 20. „Si igitur esurit inimicus tuus, ciba ilium; si sitit, pota ilium; hoc enim faciens carbones ignis congeres super caput ejus.“ Locus bic desumptus est ex Proverbiorum libro (25, 21.), et quidem juxta versionem Septuaginta. Loco idv (si igitur), Vulgata et quidam codices legunt: sed si {ctlla Mr), ut bic esset nexus: Non tantum non sumenda est privata vindicta a tuo laesore, sed contra, si etc. Nomine cibi et potus signi- ficantur omnia beneficiorum genera. — Carbones ignis est he- braismus pro: carbones igniti, ardentes, et: carbones ar- dentes congerere super caput alicujus, est sermo tropicus, qui bifarie potest exponi, vel in malum vel in bonum. In malum sensus est: Hoc si feceris, reddes eum graviori poenae obnoxium in judicio Dei, velut si coacerves carbones ardentes super caput ejus, si soil, non resipiscat. Sed explicationi buic obstat totus context us, nec cbristianam sapit doctrinam, qua jubemur inimicorum salutem quaerere. Quapropter verba ilia in bonum (cum s. Aug., Hieron., Tboma) ita explicanda sunt: Si inimicus tuus necessitate aliqua premitur, tu illi succurre; si id feceris, excitabis in eo poenitentiae dolorem, quo fiet, ut, superatus tuis beneficiis, cedat suamque inimicitiam deponat. „Nulla, ait s. Augustinus, est major ad amorem invitatio, quam praeve- nire amando.“ V. 21. „Noli vinci a malo, sed vince bono malum“, i. e. ne patiaris vinci te a malitia inimici tui, ita ut vindictam expetas, sed malitiam ejus tua erga eum vince benefieentia. Jam Seneca (de benef. 7, 31.) dicit: „Vincit malos pertinax bonitas.“ Caput XIII. Argumentum. Adhortatur ad praestandam obedientiam civilibus magistratibus (1 — 7.); dein ad studium chari- tatis erga proximum (8—10.), ad sobrietatem et castita- tem (11—14.). Y. 1. „Omnis anima potestatibus eminentibus sese subjiciat.“ Huie admonitioni verosimiliter occasionem praebuit perpetua Ju- Cap. XIII, v. 1. 213 daeorum proclivitas ad rebellandum contra Romanos, quales tunc temporis, uti Suetonius (in vita Claudii 25.) et Dio Cassius (hist. rom. 60.) referunt, Judaei fuerunt. Quum autem Romani Christian os pro secta quadam Judaic a haberent, facile etiarn hi de rebellione suspecti eis videri poterant; qua- propter necessarium existimabat apostolus, Romano-christianos ad- hortari ad praestandam civilibus magistratibus obedientiam. — naoa xpv%rj ex hebraismo valet idem ac: unusquisque. — igowicu, potestates, abstractum positum pro concreto (uti Tit. 3, 1.), sunt ii, qui publica potestate praediti sunt, sive reges, sive provinciarum praesides, sive quarumcunque urbium ac locorum magistratus. Vocantur eminentes (vnsQfyowau) respectu subdi- torum, seu eorum, qui non sunt publica praediti potestate. — vno- TaaffBa&m (imperat. med.), subjiciat se, quatenus nimirum sub- ditus est illornm potestati aut jurisdietioni. Ceterum ipse con¬ text us (v. 4. et 7.) docet, apostolum loqui de potestate laica, seu de civili magistratu. — „Non enim est potestas, nisi a Deo“. Verbis his rationem dat praegressi praecepti, atque apostolus vult dicere: Divinae originis est civilis potestas. Deus enim est supremus omnium dominus, et quatenus homo aliquis in po¬ testate Dei vicarius est, habet jus aliis imperandi. Quapropter religio Christiana solum scit de regibus gratia Dei, atque offi- cium civili magistratui obediendi declarat pro r e 1 i g i o s o; christianus ergo, dum civili magistratui paret, Deo paret, non ho minis, sed Dei servus est. Imo et turn, ubi populus ipse sibi prin- cipem seu regem eligit, potestas, quam exercet, a Deo est. Hanc enim populus non potest dare, quia ipsam non habet; ipsam vero populus qua to turn non habet, quia singuli earn non habent; singuli autem earn non habent, quia quoad naturam humanam omnes sunt aequales; hinc nemo sibi jus aliis impe¬ randi arrogare potest (Bisp.). „Quae autem sunt, a Deo con- stitutae sunt Dixerat prius apostolus, potestatem in abstracto (seu in se eonsideratam) esse a Deo; nunc hie iterum illud affirmat de potestatibus in concreto, seu de hominibus, publica potestate praeditis, scilicet d i v i n a ordinatione constitutes esse illos; et hoc ideo, ne quis, uti ebservat Estius, excusaret et di- ceret, se potestatem quidem ipsam venerari, sed ea fungentes malos esse, proindeque in dig nos, quibus obediatur. Quam excusationem apostolus hac parte exclusit, afflrmans, homines pu¬ blica aliqua potestate praeditos, pariter divina ordinatione constitutes esse, nimirum mediate, quatenus ob depravationem 214 Cap. xra. v. 2—4. humanae naturae, cujus auctor est Deus, ad firnnun vitae socialis ordinem et jurium securitatem procurandam, Dei voluntas est, ut homines in civitatem sen societatem civilem eoeant et sub com muni imperio civili ille vitae socialis ordo procu- retur et jurium securitas vigeat; hinc illi, qui ad ilium finem asse- quendum jure imperii gaudent seu potestate publica praediti sunt, divina ordinatione constituti dicendi sunt. Christianus non inquirit, num civilis magistratus, qui nunc jus imperii tenet, sit legitim us, nec ne; ei satis est, scire, quod sit et existat, et huic obedientiam praestat, quia a Deo constitutes est. V. 2. Itaque, qui se opponit potestati, Dei ordinationi resi- stit.“ Yult dicere: Quum civiles magistrates a Deo sint consti¬ tuti, quicunque, qui se magistratui opponit, divinae ordinationi, adeoque ipsi Deo resistit. dvnrmrmTv , se opponere, repugnare; dv&sarijxev perf. ab dv&imrjfu, resisto. — „Qui autem resistunt, sibi ipsis judicium accipient; u i. e. qui autem resistunt divinae or¬ dinationi, sententiam condemnatoriam divinam experientur (cf. Matth. 23, 14.). Per xglpa intelligi debet sententia condemnatoria divina, sed solummodo eatenus, quatenus magistratus civilis est exsecutor illius, uti verba sequentia docent. (Cf, 2, 2. 3.); quo autem non negater, talesresistentes etiam in futuro saeculo pu- nitum iri. — iavtoie est dativus in com modi. Quid sit facien¬ dum, si magistratus aliquid praecipiat, quod legibus divinis ad¬ verse tur, apostolus non docet. Hoc in casu magistrates non est vicar ins Dei, et turn valet illud Petri apostoii effatum: Obedire oportet Deo magis, quam hominibus“ (Act. 5, 29.). V. 3. ,,Nam magistratus non sunt timor bono operi, sed malo“, i. e. magistratus non est timendus bonis, sed rnalis. Verbis his con firm at (/dp) sententiam antecedentem: sibi ipsis judi¬ cium aceipient. In verbis ovx dot (pofiog abstractum positum est pro eoncreto, et valent idem ac: ovx dal >po(3eQot, non sunt timendi. — Bt Tin dya&qi igycp, alia. T(p y.ay.ca dictum est per quandam prosopopoeiam pro: teg dya&o'r igyov, cilia rd xaxov n, cubile, dein concubitus. daeXyeia (ab daelyt]g, qui nimius est in aliqua re) est quaevis effrena libido, lascivia. — „Non in contentions et aemulatione“, i. e. non rixae (altercationibus verborum) et aemulationi indulgentes. A e m u 1 a ti o (Eifersucht) est prava quaedam affectio cum livore, cum scilicet quis doleat, alium esse consecutum id, quod ipse cupiebat obtinere. V. 14. „Sed induite Dominum Jesum Christum quasi di- ceret: Sed curetis, ut Cbristo Domino, tanquam novae vitae prin- cipio, impleti eique intime juncti, ejus indolem imitando, eum quo- dammodo etiam externe repraesentetis. Induere Christum. Metaphora hac saepe utitur s. Paulus (Gal. 3, 27. Ephes. 4, 24. Col. 3, 10. 1. Thess. 5, 8.), qua vel Christum, vel novum hominem, vel virtutes Christianas induere dicimur. Est autem: induere Christum, Christo, tanquam novae vitae prin- cipio, impleri eique intime jungi, ita ut indolem ejus imitando, omnia sensa, cogitata et voluntatis desiderk hominis in Christi voluntate et spiritu quasi submergantur, sdh Christus quodam- modo externe in eo repraesentetur. — „Et carnis curam ne gerite ad desideria;“ quasi diceret: Et corporis vestri curam ne agite ita, ut eo malae cupiditates (desideria) in vobis excitarentur. Ergo corporis cura gerenda est ad sanitatem ejus, non vero ad luxum et voluptatem. Cap. XIV. v* 1. 221 Caput XIV. Argumentum. In duobus eapitibus praecedentibus s. apo¬ stolus charitatem erga proximum multoties commendavit; in hocce autem capite docet, quomodo charitatem istam ostendere debeant, soil, eo, quod non temere judicent alios, atque benigne ferant infirmitates eorum. Occasionem huic adhortationi dedit ipse status coetus christiani Romani. Erant nimirum Romae non pauci J u d a e o - christiani, qui existimarent, etiamnum observanda sibi esse statutalegis Mosaicae quoad cibos et dies; dum ethnico- christiani praecepta ilia tanquam nullam obligationis vim habentia negligebant. Quum jam ideo Judaeo-christiani ethnico-christianos pro legis transgressoribus haberent, hi vero illos tanquam evangelicae liber tat is ignaros atque infir mo s fide de- spicerent, apostolus, quum utrumque obesset fovendae chari- tati fraternae, utrosqne ita arguit, ut eos doceat charitatis r e g u 1 a s; dum nimirum doctiores (ethnico-christianos) hortatur, ut infirmos Judaeo-christianos benigne tractent, nec contemnant; Judaeo-chri- stianos vero vicissim monet, ne ethnico-christianos temere judicent, eosque ut improbos condemnent (1 — 18.). Tandem utrosque monet, ut operam dent paci conservandae et promovendae mutuae aedificationi (19 23.). V. 1. „Infirmum vero fide recipite.“ Vult dicere: Ilium, qui necdum habet persuasum, quid in religions Christi vetitum et quid libere permissum sit; seu, qui de libertate, per Christum adepta, nondum satis instructus est, in contubernium vestrum comiter recipite, et habete ut fratrem. niang h. I. est fides Chri¬ stiana respectu practico; ergo animi persuasio, quid in fide Christi vetitum, quid liberum sit. (Cf. v. 2. 22. 23.). — „Non ad dijudiaationes cogitationum i. e. quin cum eo contendatis, an bene, an male sentiat respectu legum ritualium. — S. Paulus in epistola ad Galatas valde acriter invehitur in eos, qui ritualia aliqua praecepta observabant, dum hie cum Romanis benigne eum agentem videmus. Causa hujus diversae ejus agendi ra- tionis in eo sita est, quia in epistola ad Galatas cum illis agit, qui legi Mosaicae virtu tern..justificandi tribuebant, non autem fidei in Christum; h. 1. vero cum iis agit, qui virtutem fidei in Christum agnoscebant et confitebantur, ceremonias tamen aliquas simul retinebant, tanquam a Deo institutas; quod in initio permissum est conversis ex Judaeis propter eorum im- 222 Gap. XIV. v. 2—5. becillitatem et nimium legis zelum, ex antiqua consuetudine ab incunabulis imbibitum (Toletus). Y. 2. „Alius quidem credit, manducare omnia.“ Vult di- cere: Qui firmus fide est, credit, sibi licere quibuslibet cibis, mundis et immimdis, vesci. — „Infirmus vero olera manducat quasi diceret: Iufirmus vero fide, sen qui persuasum habet, ab- stinendum esse etiamnum a cibis, Mosaica lege vetitis, tantum veseitur oleribus aliisque cibis, lege non prohibitis, lie soil, usu eorum coinquinaretur. —- Vulgata pro indicativo legit: m a in¬ duce t; quani lectionem codices graeci non exhibent. Stante ea lectione sensus esset: Infirmus vero fide putat, id non licitum esse; is itaque olera et cibos, a lege Mosaica non prohibitos, man- ducet, ne contra conscientiam peccet. Y. 3. „ Qui manducat, non manducantem ne contemnat;“ quasi diceret: Is, qui quaevis sine discrimine manducat, ne con- temuat abstinentem a quibusdacu tanquam imbecillem. — „Et qui non manducat, manducantem ne judicet\“ i. e. et abstinens a quibusdam, non abstinentem ne eondemnet tanquam improbum, tanquam legis transgressorem. xoIvhp h. 1 . idem ac xaraxQmiv, condemnare (cf. 2, 1.). — „Deus enim ilium assumpsit;“ quasi diceret: Nam Deus eum (non abstinentem) in suam domum, in ecclesiam assumpsit; est igitur famulus, servus Dei, et proinde non est ab alio judicandus. — Verbis his rationem assignat, ob quam non debeat quis eum condemnare. V. 4. „Tu quis es, qui judicas alimum famulumV‘ Vult di- cere: Tu, a quibusdam abstinens, quis tandem (cujus auctoritatis) es, qui audes damnare servurn alterius fieri (soil. Dei)? — „Do- mino proprio stat aut cadit;“ quasi diceret: Habet dominum ac judicem suum, soil. Deum, a quo vel absolvetur, vel condemna- bitur. — „Stabit autem“, i. e. confido, eum absolutum iri. — „Potens est enim Deus, ilium stabilire quasi diceret: Nam potens est Deus, gratiae suae auxilio efficere, ut firmus stet, nec libero ciborum usu cadat in etfinicismum. V. 5. „ TJnus quidem judicat diem prae die.“ Postquam de ciborum discrimine, lege Mosaica constitute, egerat, nunc agit de dierum distinctions et observantia. Et apostolus vult dicere: Alius, fide infirmus, diem unum alio sanctiorem habet (v. c. sab- batum, neomenias). m*.Qu valet fi. 1. prae; et: judicare unum quid prae alio, est: majoris habere unum, quam aliud. — „Alius autem judicat omnem diem;“ i. e. alius autem, fide firmus, per- aeque aestimat quemvis diem, habet pro sancto et Deo sacrato. — Clap. XIV. v, 6—7. 223 „Unusquisque in mente sua persuasus sit;“ quasi diceret: Quivis hac in re agat juxta dictamen conscientiae suae, ne, si contra agat, peccet. nlriQocpoQeiv (ex nhjgijg et epogsco fero) proprie: ple¬ num seu toturn ferre; metaphor ice: totum esse in aliqua re, perficere earn; passive: plenum esse; metaphor ice: plenum esse persuasione, seu persuasum esse. Cf. 4, 21. — Ceterum verba haec apostoli male detorquent haeretici contra dies festos, ab ecclesia institutes, et jejunia atque quorundam eiborum abstinentiam. Apostolus enim loquitur de discrimiue eiborum ac dierum observato ab iis, qui ex Judaeis christiani facti, legi Mosaicae ac pristinis observantiis adhuc tenacius inhaererent. Quod enim ad ecclesiae leges attinet, dubium non est, quin illae, uti justam habent ohligandi rationem pro tempore novae legis (novae oeconomiae), ita vere et in consci entra filios eccle¬ siae obligatos teneant (Estius). Y. 6. „Qui olservat diem;“ i. e. qui certum aliquem diem festum prae alio celebrat. qgoveh, studere, operam dare alicui rei, h. 1. observare, curare. — „Domino olservat“, i. e. in hono- rem Dei celebrat. xvgtcp est dativus commodi valetque idem ac: in honorem Domini. — „Et qui non olservat diem, Domino non olservat Yult dicere: Et qui certum aliquem diem festum non celebrat, pariter in honorem Domini Dei hoc omittit. — „Et qui manducat, Domino manducat i. e. et qui sine eiborum discri- mine quaevis manducat, in honorem Dei hoc facit. — „Gratias enim agit Deo quasi diceret: Nam manducaturus pro concessis cibis gratias Deo agit. — „Et qui non manducat, Domino non manducat i. e. et qui abstinet a cibis, lege Mosaica vetitis, in honorem Dei ab iisdem abstinet. — „Et gratias agit Deo;“ i. e. et pariter gratias agit Deo pro cibis, ipsi in lege Mosaica permissis. V, 7. „Nemo enim nostrum sibi ipsi vivit , et nemo sibi ipsi moritur.“ Quod in antegresso versu monuerat, scilicet christiano omnia facienda esse in honorem Dei, id nunc pro bat. Probat autem ex eo, quod Christian us non sit homo liber et sui juris, sed Christi et per Christum Dei servus, quippe quuni a Christo sanguinis ipsius pretio sit redemptus e servitute peccati, diaboli et mortis, atque ita in ipsius redaetus potestatem (Cf. 6, 19. 2. Cor. 5, 15.), ejusque factus servus. Vult ergo apostolus dicere: Nam nemo nostrum, qui christiani sumus, quasi subnet ipse finis sit, vivit in suuin honorem, et nemo mortem subit, ut post mortem propter se, tanquam sui juris, vivat. — iavicp dativus commodi: sibi ipsi, i. e. in suum honorem. 224 Cap. XIV. v. 8—11. V. 8. „Sive enim vivimus, Domino vivimus; sive morimur, Do¬ mino morimur;“ quasi diceret: Si enim vivimus, vivimus Christo (et per eum Deo); si morimur, morimur Christo (et per eum Deo), ut scilicet etiam post mortem ab ipso pendeamus simusque ipsius. — „Sive ergo vivimus, sive morimur, Domini sumus“, sci¬ licet Christi (et per eum Dei), utpote pretio sanguinis ejus empti. xvqIov est genitivus possessoris. V. 9. „Ad hoc enim Christus mortuus est et revixit, ut et in mortuos et viventes dominaretur.“ Vult dicere: In hunc enim finem Christus mortuus est et revixit, ut dominium exerceret in universum genus humanum. Verbis his dat causam, cur Christi simus, non nostri. Multi codices pro nostra leetione habent: urd&avsv ml aviazq (mortuus est et resurrexit), ita et Vulgata. Et iterum alii omnia tria verba legunt, ita tamen, ut i£ri h. 1. est particula explicativa : nimirum; nam vult exp lie are, illarn Judaeorum et gentilium assumptionem cessisse in gloriam Dei. Minister (didxovos) dicitur Christus h. 1., quemadmodum et apostoli vocantur rainistri novi Foederis, nimirum qua- tenus evangelium salutis praedicavit. mQizofiij, circumcisio, ahstractum positum pro concreto: circumcisi, i. e. Judaei (3, 30.). — dlrptua zov &sov est Dei veracitas seu fidelitas in praestandis promissis, uti patet ex statim sequentibus. — „Ut confirmarentur promissiones patrum;“ i. e. ut nimirum ita adim- plerentur promissiones olim patribus eorum (Abrahae, Davidi et ceteris) a Deo factae. Promissio nimirum Messiae, Salvatoris, a Deo facta fuerat non gentilibus, sed progenitoribus populi Israelitici (Deut. 18, 15.). Praedicta quidem erat etiam salus gentilium, sed promissio facta est nulla; hinc in Judaeis assumptis apparebat Dei veracitas seu fidelitas in praestandis promissis. (kpcaovv, ’firmare, ratum facere. rwv nazsQwv est genitivus objecti, i. e. promissiones patribus factae. — „Gentes autem pro misericordia glorificare Deum;“ quasi diceret: Gentiles autem, quibus nulla facta fuit promissio salutis in Christo, dico, glorificasse Deum pro misericordia ipsis exhibita. Quamvis Judaei et gentiles per Dei misericordiam redempti sint, 234 Cap. XV. v. 9—10. tamen datur discrimen aliquod inter Judaeos et gentiles. Jndaeis nimirum factae sunt promissiones de Messia et de salute in eo, et ideo, quamvis per misericordiam factae fnerint, propter veracitatem Dei per justitiam quandam erant adimplendae et exhibendae. Gentilibns contra, licet praedicta fnerit et eorum in ecclesiam Christi receptio, nulla fuit peculiariter facta promissio; quapropter Deus nulla promissione obligatus erat ad praestandum; ideoque per meram misericordiam ad gratiam redemptionis vocati censentur. Unde ethnico-christianis ipsis colligendum relinquit, quod non debeant se superbe efferre et contemnere Judaeo-christianos. dogaacu, glorificasse, in aoristo, quia apostolus illam gentilium in ecclesiam assumptionem jam fact am supponit. Y. 9. „Sicut scriptum est“, nimirum in psalmo 17. (hebr. 18.) v. 50. Probat nunc quatuor adductis testimoniis, prae- dietum olim fuisse, fore ut Deus misericordiam gentilibus exhiberet; idque facit, uti Estius monet, maxime propter J u- daeos, ut quibus difficile esset persuadere, gentiles vocandos esse ad participationem beneficiorum Messiae, sibi, non gentilibus promissi. — „Propterea laudabo te inter gentes, et no¬ mini tuo cantabo" In psalmo hoc promittit David, se inter gentes celebraturum esse Deum propter liberationem suam e manibus hostium; sed verba haec, quum David tvpus esset Messiae, do- cente Paulo, pertinent etiam ad Messiam, in cujus ore perfecte impleta sunt, quando apostolorum ministerio praedicatum est evangelium omni creaturae et etiam gentiles in ecclesiam Christi recepti sunt; nam tunc celebravit Christus Deum inter gentiles. Verba: nomini tuo cantabo denotant idem ac: laudabo te. gjalhtv est cantare unaeum pulsatione instrumentorum musi- corum; inde \pnlgoq proprie pulsatio instrumentorum musicorum fidibus instructorum; dein ipse cantus hac pulsatione conjunctus. Vult igitur s. apostolus verbis versus 9. dieere: Sicut apud psal- mistam ipse Christus dieit: Laudem tuam praedicabo inter gen¬ tiles. — Sic probavit, praedictum fuisse, fore ut gentiles in eccle¬ siam Christi assumerentur. V. 10. „Et iterum dicit“, scil. scriptura inDeuteronomii cantico (32, 43.) juxta 70. — „Laetamini gentes cum populo ejus.“ Vult apostolus dieere: Vos gentiles, cum participes facti sitis adoptionis in populum Dei N. T. et bonorum ei promissorum, unaeum Judaeis jubilate et una collaudate Deum. Populus Dei sunt Judaei; conf. 9, 4. Cop. xy. v. 11 — 13 . 235 Y. 11. „Et iterum“, soil, in psalmo 118. (hebr. 117.) versa 1., dicit scriptnra. — „Laudate Dominum omnes gentes, laudato, eum omnes populi.“ Quum hoc loco omnes gentiles invi- tentnr ad laudandum Deum, eo ipso, s. apostolo interprete, intel- liguntnr divinam consecuti misericordiam et participes fact! adop- tionis in populum Dei N. T. V. 12. „Et iterum Jesaias dicit •“ quasi diceret: Et post ilia superiora testimonia adhnc Jesaias testatur (scil. 11, 10.). Locus citatus est juxta versionem Septuaginta. — „Erit“, i. e. continget aliquando. Yerbum iarcu (evit) non est conjungendum cum voce p/fc (radix), sed est absolute positum; nam in versione 70 ad banc vocem adhuc Iegitur: in zg r/(ieQ<£ eixewfi (die ilia). — „Radix Jesse, et qui exsurgit, ut imperet gcntibus, in eum gentes sperabunt.“ rj qi£a (radix) et 6 anardfisnog (qui exsurgit) sunt nominativi absoluti, et bl'Ca h. 1. sumi debet significatu: surculus. Sur- culus Jesse vero significat Messiam, ex Davide, filio Jesse, oriundum secundum carnem, qui, uti in textu kebraeo Iegitur, stabit in vexillum populorum, ad quern etiam gentes con¬ fluent (seu se converteut). anmapwos particip. praes. med. (ab dinarr,[u), praesens loco futuri positum more prophetico. Vult ergo apostolus verbis hujus versus dicere: Erit aliquando, ut gen¬ tiles ad Messiam, oriundum ex stirpe Jesse, patris David secundum carnem, et ad eundem ipsum, qui exsurget ad imperandum gen- tilibus, undique confluant et in eum sperent. Sic igitur iterum verbis praedicta est gentilium in populum N. T. seu ad ecclesiam christianam assumptio. Y. 13. „Deus autem spei repleat vos omni gaudio et pace in credendo;“ quasi diceret: Deus autem spei nostrae auctor, vos in suscepta fide repleat omni spirituali gaudio et pace. •— Totam exhortationem superiorem (c. 14—15., 1-12.) pio concludit voto. Apostolus Deum hoc loco vocat Deum spei, ut supra (v. 5.) Deum patientiae, quatenus est spei nostrae auctor per con- cessam gratiam justificationis, qua adoptivi filii ejus effeeti (8, 15. 16.), hae redes sumus secundum spem vitae aeternae (coll. Tit. 3, 7.). Per spem hie debet intelligi spes consequendae vitae aeternae; ex hac spe..progerminant velut fruetus gau- dium et pax; ipsa spes autem nititur fide. De gaudio cf. 14, 17. — de pace cf. 1, 7.), — „Ut abundetis spe, virtute Spi- ritus sancti;“ quasi diceret: Et hoc eum in finem, ut exuberetis in ilia spe per virtutem Spiritus sancti. In Yulgata Iegitur: et virtute Spiritus sancti; sed particulam et nullus graecus codex 236 Cap. XV. v. 14—15. hoe loco habet; porro abest ilia, teste Estio, etiam a nonnullis manuscriptis codicibus Vulgatae. — Ne correptionem atque in- structionem sibi adbibitam moleste ferant Romani, dicit Estius, excusatione utitur cum laude eorum conjuncta, quum dicit, nec apud illos deesse, qui simile officium praestare possiut. Neque enirn, quod bic eis attribuit, ad onines eos et singulos refe¬ rendum est. Dicit ergo apostolus: Y. 14. „Persuasum autem liabeo, fratres mei, et ego ipse de vobis, quod et ipsi pleni estis bonitate, repleti omnia sciential Vult dicere: Quamquam vos in literis meis ad vos datis, monue- rim, tamen persuasum babeo, fratres mei, etiam ego ipse de vobis, quod jam ipsi sine me monitore pleni sitis bonitate, repleti omni scientia veritatis cbristianae. — Hisce se excusat apostolus, quod Romanis scripserit. ----- dya&txxrvvri, bonitas, quae se ma- nifestat per bona erga fratres opera. Dicit: pie nos bonitate, propter multitudinem bonorum operum erga fratres; non autem, quod in ea jam perfecti esseut, ut plus eapere non possent (Estius). ml avzol, et ipsi, i. e. jam ipsi vestra sponte sine me monitore. — „Potentes etiam vos invicem monere“, i. e. ideoque tales, qui possitis etiam vos invicem monere. Y. 15. „Audacius autem scripsi vobis, f ratres, ex parte i. e. in literis meis monitoriis audacius, liberius, quam pro vestra bo¬ nitate et scientia necessarium erat, scripsi vobis, fratres. — Sic excusat libertatem suam in scribendo. — zoXgrjQox&gov neu- trum comparativi positum est adverbialiter pro roXinjgoTSQcog. Alterum membrum comparationis reticetur, quod sumendum est ex contextu, et ita exprimendum: audacius, quam pro [vestra boni¬ tate et scientia necessarium fuit. — Verba dnb gsgovg, ex parte, possunt jungi vel cum zoXptjQorsQov, hoc sensu: aliquantulum audacius (liberius) scripsi vobis; vel autem cum iyoaqja, hoc sensu: in nonnullis epistolae meae locis liberius scripsi vobis. — „Tanquam in memoriam vobis revocans“, i. e. non tarn, ut docerem vos, quae nescitis, quam ut in memoriam vobis re- vocarem tanquam scientibus. — „Propter gratiam, quae data est mihiaDeo;“ quasi diceret: Et hoc (scil. quod audacius scripsi) feci, ut satisfacerem apostolico muneri, concesso mihi a Deo. — Per idgiv (gratiam) intelligit munus apostolicuin; verba haee simul referenda sunt ad ilia: audacius scripsi. — „Ut sim sacerdos Jesu Christi ad gentes“, i. e. eum in finem, ut essem sacerdos Jesu Christi apud gentiles. — Verbis bis indicat finem muneris sui apostolici. — Xmopgyog saepe quidem idem significat ac diaxovog Cap. XV. V. 16—17. 237 soil, ministrum; sed h. 1., uti appositio isQovqyovvrK . . . docet, speeiatim significat sacerdotem. — „Velut sacerdos admini¬ stratis evangelium Dei.“ Hisce verbis exprimit modiim, quo esset s. apostolus sacerdos Christi ad gentes. isoovoysw (ex tsQog et o/iat) sacris operor, administro sacra. V. 16. „Ut fiat oblatio gentium accepta, sanctificata in Spiritu sancto“, i. e. ut fiat sacrificium, quod sunt gentiles, praedicatione mea evangelica ad Christum conversi, Deo gratum et acceptum, quippe per Spiritum s. sanctificatum. — Apostoli loquendi ratio est m e- taphorica, ducta similitudine a functionibus sacerdotalibus in sacrificando. Sacrificium sunt gentiles ad Christum conversi; nam, quatenus homo verbo Dei praedic-ato credit, obedit, — interne se ipsum Deo tradit, seu se offert spiritualiter; — praedi- catio evangelii est actus sacerdotalis, quo sacrificium istud Deo offertur, quatenus Christi verbo, fide suscepto, ipse Christus susci- pitur et fidelibus traditur, fideles autem per fidem Deo traduntur (offeruntur); sacerdos autem est ipse apostolus. Unde patet, praedicationem evangelii esse functionem sacerdotalem, et qui evangelium praedioat, Deo offert sacrificium metaphoricum, tradendo soil, homines per fidem in Christum Deo, tradendo Chri¬ stum fidelibus (Cf. Phil. 2, 17.). — G-rata, nimirum per fidem; sanctificata, i. e. grata oblatio, quippe quum sanctificata per Spiritum s. — „Allusio est, inquit bene Estius, ad ritum veteris sacerdotii, quo hostiae, Deo offerendae, sanctificationibus quibusdam extern is praeparabantur ac mundabantur, ut accepta¬ ble esset sacrificium. Ita significat apostolus, gentes, prius im- mundas, per fidem operante Spiritu s. mundatas et sanctificatas, a se velut sacerdote, gratam et acceptam offerri hostiam Deo.“ — nQoatyOQci tmv i&vwv, genitivus objecti, i. e. sacrificium, quod sunt gentes. — Inepte Calvinus hinc occasionem sumpsit, verum in ecclesia negandi sacrificium, et unicum praedicationis sacrificium stabiliendi; nam turn etiam affirmari deberet, etiam metaphorica sacrificia justitiae, misericordiae et cordis con- triti, quae passim leguntur, sacrificia Y. T. sustulisse; quod vero factum non est. V. 17. „Iiabeo igitur gloriationem in Christo Jesu in Us, quae ad Deum pertinent — Prius (v. 16.) dixerat apostolus, quern in finem ipsi fuerit concessum munus apostolatus; hie vero loquitur de felici ejusdem successu, in gentilium conver¬ sions conspicuo. Pacit autem hoc ad sui apostolatus commen- dationem, ut eo insinuet, jure se potuisse monitorias ad illos 238 Cap. XV. v. 1?—19. dare literas. — mviyoig esfc gloriatio, li. 1. materia glo- riandi, per quam inteliigit prosperum successum in evangelii praedicatione apud gentiles. — Verba: in Christo Jesu jungi debent cum voce xavygaiv , hoc modo: habeo materiam gloriandi in Christo Jesu, et sensus est: Prosper evangelicae apud gentiles praedicationis successus non meis viribus, sed Christo, per me operanti, tribuendus est. — nqog rov dtov, in iis, scil. rebus, quae ad Deum pertinent, i. e. in rebus divinis, sacris, seu in mu- nere meo sacerdotali. V. 18. „Non enim audebo aliquid dicere eorum, quae per me non ejfecit Christus, in obedientiam gentium i. e. non enim audebo gloriandi causa commemorare aliquid earum rerum, quas per me operatus non fuerit Christus ad gentilium conversionem efficiendam. — Verbis his removet a se suspicionem inauis et vanae gloria t ion is. — tig vaaxorjv ixtvdv, i. e. ad efficiendum, ut gentiles obedirent evangelio, seu: ad gentilium conversionem. t&vc5v h. 1. est genitivus subjecti, seu personae. — „Verbo et opere“, i. e. evangelii praedicatione et miraculorum perpetratione (scil. efficiendam). Per verbum intelligenda est evangelii prae- dicatio; per opus autern perpetratio miraculorum, uti statim ipse ex plica t. V. 19. „Virtute signorum et prodigiorum,“ i. e. effeetione signorum et miraculorum. or/fieTu et zioma notione non diffe- runt; utrumque vocabulum significat rem inusitatam, mira- biliter contra natunun factam. Attamen, quamvis notione non different, eandem rem inusitatam diverse exprimunt; nam oryxtiov est res inusitata, mirabiliter facta, qua Deus aliquid significat (v. c. cibatio 5000 hominum, qua significabatur ilia mysteriosa hominum innumerorum per s. eucharistiam), dum zigag rem de- notat extraordinariam, miram, quae terrorem incutit (v. c. ejectio daemonum, sedatio tempestatis in mari). —- iv h. 1. in- strumenti: vi, virtu te. — „Virtute Spiritus sancti“, i. e. virtute, qua Spiritus sanctus evangelii praedicationem adjuvit (in me et auditoribus), et varia charismata in credentes effudit (coll. 1. Cor. 12.). — „lta ut ah Hierosolyma et in circuitu usque ad Illyricum absolverim evangelium Christi;“ quasi diceret: Eo eventu, ut inde ab Hierosolyma et in regionibus circumjacentibus usque ad Illy¬ ricum laetum de Christo nuncium absolverim, seu doctrinam Christi propagaverim. — Hisce verbis significat am hi turn suae activi- tatis apostolicae, evangelium praedicans ab Hierosolyma usque ad Illyricum, non recta via, sed quaquaversum per adjacentes hinc Cap. XV. v. 20—23. 239 inde regiones. An ipse in Illyria evangelium praedicaverit, certo dici nequit, quum nec Acta Apostolorum, nee epistolae apo- stoli id diserte doceant. Quum tamen saepe in Macedonia fuerit, facile fieri poterat, ut ipsam adiret Illyriam, quum regio haec contermina esset Macedoniae. — mwl. Depone re veterem hominem 91. Deus vivus cur ita vocetur 166. — Quo modo Deus hominibus notitiam sui praebeat per creaturas 28. 29. — Quo sensu dicatur hominem indurare 160. — Quo sensu omnia ex Deo, per Deum et ad Deum 205. — Deus nulli debitor est 204. — Est gratia- rum liberrimus dispensator 158. 160. — Deus vocando gentiles ad populum Dei N. T., Judaeos vero excludendo non est injustus 158. — Deus omnes in obedientiam conclusisse dicatur quo sensu 202. — Dei sapientia in ipsius erga Judaeos et gentiles agendi ra- tione inscrutabilis 203. — Deus pa- tientiae et consolationis 232. Dies — nox quid notent 219. — Dies judicii, variae ejus nominationes 36. dixcaoavvi] — d'txaioco 24. Dilectio Dei et proximi inseparables 217. Diligere proximumsicut seipsum quid sit 216. — Diligentibus Deum omnia cedunt in bonum 135. 137, Discrimen inter lapsum Adami et gratiam Christi 82—84. Dissidium in homine est sequela peccati Adami 110-—112. D i v i t ia e (nlovr os), quid vox haec notet 190. — Divitiarum altitudo quid sit 203. Doctor ingnorantium est dux caeco- rum et lux 42. D o c t r i n a Christiana est protypum vitae hominis 97. Dominium peccatiinhomine quomodo oriatur 110. Dominus cur Christus vocetur 19. Dominus Sabaoth 168. Doxologia 31. 149. Durities cordis erit iraeDei causa et poenarum mensura 36. E. Ebrietates, quid per eas intelligen- dum 220. Ecclesia est corpus Christi my sti- cum 22. 207. — Est oliva 194. — Hujus olivae radix sunt patriarchae 193. — Ejus rami naturales sunt J u- daei 193. 196. — Ob incredulitatem pleriquo Judaeorum ab arbore eccle- siae (ab oliva) defracti sunt 195. — Gentiles vero per fidem in illorum locum inserti 195. sunt gentiles 169. ix praepositio inserviens ad exprimen- dam rei vel personae cujuspiam qua- litatem 37. 57. 67. Electi Dei quinam 141. Electio gratiae quid sit 185. brvyyavco quid notet 134. iv Xqktti p quid significet 145. ir oj quid notet 117. Epistolae ad Romanos occasio, con¬ silium 7. — Ejus argumentum 8. — Quando et ubi scripta fuerit 12. — Ejus authentia et integritas 12. 13. 254 Esca et potus non est regnum Dei 228. Esse seu sedere ad dexteram Dei quid sit 141. — Esse in Christo 145. Ethnicismi fons est peccatum 29. Evangelium quid significet 16. — Evangelium suum quid vocet s. Paulus 41 — Evangelium virtus Dei ad sa- lutem 23. — Ad evangelium annun- ciandum opus est legitima missione 179. — Evangelii praedicatio in toto terrarum orbe jam olim praedicta 180. Excaecare quid sit 186. F. Falsus testis quis 216. Pest a. Perperam haeretici verba apo- stoli de festis et jejuniis Judaeorum detorquent contra festa et jejunia ab ecclesia instituta 223. Pides quid sit s. Paulo 25. — Fides est actus intellectus et voluntatis 19. — Est omnis justitiae radix et funda- mentum 25. 62. 169. — Nascitur et propagatur verbo vivo, nou per literam mortuam s. scripturae 179. — Est ex auditu 178. — Necessaria ad salutem, non tamen sufficit sola 25. — Nos facit Abrahae filios 65. — Fides justificans non est nuda, sed operibus virtutum ornata 61, — Hinc conciliantur Paulus, justifi- cationem tribuens fidei, et Jaco¬ bus illam operibus attribuens 58. — Fides ex Habacuc est eadem ac ex Paulo 26. — Fide homiuem ju- stificari, quo sensu intelligeudum 24. 25.55. 58. 61. —Fides cordis (interna) et professio fidei externa ad salutem necessaria 176. — Fides metonymice de praedicata doctrina Christiana 19. — subjective de professione christi- anae religionis 21. — Fides de auirni persuasione aut conscientia 221. 230. — Fidei nostrae praecipua objecta: incarnatio, morsetresurrectio Christi 71. 175. — Fidei gratia a Deo omnibus oblata est 180. — Fides sub vetere Testameuto 52. 53, Figuli et luti similitudo quid in prophetarum mente significet, quid ex s. Paulo 161. 162. Filius Dei, filiiDei quinam dicantur 16. 125. Fornicatio quid 33. Frater, quid vox haec significet 22. Fructum ferre Deo quid sit 101. — Fructum ferre niorti 102. Fur, quis 216. Cl. Galea christiani — spes 220. Gaudium in Spiritu s. 228. Gentiles legem scriptam habent in cordibus 40. — Ante Christum erant oleaster 194. — Gentilium vocatio in populum Dei et ad bona N. T. est gratuita 155.163.165.233. — Gentiles dicuutur non — gens 180. Genua flectere quid significet 184. Genus humauum habet, uti singuli homines, aetatem infantiae et adoles- centiae 105. Gladius signum juris et necis 215. •— Gladius christiani est verbum Dei 220. Gloria Dei quid 164. — Gloria Dei peccato illustrior redditur quo sensu 48. — Glorias Christi comparticipes erimus, si cum eo adversitates patienti. animo feramus 128. — Gloriae coelestis finis ultimus est gloria Dei 138.— Glo¬ riae futurae magnitudo non est conr- parabilis magnitudini afflictionum 128. — Glorificare seu celebrare Deum digne valemus tantum per J. Christum. 250. Graeci dicuutur gentiles 23. 24. Gratiae notio 185. — Gratia Dei est Dei favor, benevolentia, amor erga homines 83. — Gratiae auxilium 97. 99.125.197. — Gratia et pax 20. — Gratiae agendas Deo per Jesum Chri¬ stum 21. 250. — Gratiam vocat s. Paulus apostolatum suum 19. 206. II. Haeres Dei est christianus 127. 128. Harmonia in homine ante lapsum, dissidium post lapsum 113. 114. Homicida quis 216. 255 Homo quasi duplex in christiano: in¬ terior et exterior 120. — spirituals et earnalis 101. — Homo lapsus solis suae naturae viribus pervenire potest ad cognitionem Dei 28. Honor; in Dei honorem christiano omnia facienda sunt 223. Hospitalitas 210. Hu mil es oportet esse omnes homines, quia omnes peccatores 53. — et quia gra- tuitaDei misericordia justificantur 54. I. Idolum est mendacium 31. ilaovtfQiov quid significet 54. 55. Impenetrabilia nobis sunt tria: bonitas, sapientia et scientia Dei 203. Imprecationesins. scriptura 187.188. Imputare ad justitiam quid signi- I fleet 61. Incarnatio, mors etresurrectio Christi sunt praecipua fidei objeeta 71. 175. Incredulitatis sedes in corde 175. — Incredulitas plerorumque Judaeorum jam olim praedictal79. — Causa rejec¬ tions eorum 167. 168. 179. 195. Induere Christum quid sit 220. — Induere novum hominem 91. Indurare hominem quo sensu dicatur Deus 160. Inhabit a tio substantialis Spiritus sancti in justifieatis 74. 121. Inobedientia Adami causa condem- nationis nostrae 86. I n s i p i e n s quis juxta s. scripturam 50. Integritas epistolae ad Romanos 13. Iuvisibilia Dei sunt attributa di- vina 28. Invocare nomen Domini quid sit 177. Invocationi nominis Domini tribuit s. Paulus salutem quo sensu 177. Ira Dei quid significet 27. Irreligiositas •— immoralitas 28.,, Isaac filius promissionis 152. Israel promissionum 152. J. Jacobus dictus Israel cur 147. •— Ad dignitatem patriarchae assumptus ex mera gratuita Dei voluntate 154. 156. Jacob et Esau typicae personae 153— 156. — Jacob dilexi, Esau odio habui quo sensu 156. Jacob et Paulus conciliantur 58. Jactator quis 33. Jejuni a. Verba apostoli de Judae¬ orum jejuniis non obstant jejuniis ab ecclesia praeceptis 223. Judaei ad rebellandum proclives 213. j — Judaei nata membra ecclesiae chri- stianae 194, — Ob sanctos patriarchas Deo cari 192. — Judaeorum rejections causa erat incredulitas 167. 168.179. 195. — Rejectio eorum jam praedicta 166. 167. •— Eorum casus non est irreparabilis 197. — Non est univer¬ salis 182.183.198. — Nec perpetuus 189. — Sub finem inundi resipiscent 192.198. — Ex Judaeorum casu gen- tilium vocatio et salus 189. — Et ex g'ontilium conversions ad fidem ali- quando Judaeorum conversio 197.198. — Judaeorum error erat, quia in ex- ternis operibus et non in fide salutem quaerebant 172. — Judaeorum zelus non erat scientia necessaria directus 172. — Judaeorum octo privilegia 147. 148. — Eorum obstinatio prae¬ dicta 187. Judaeus nomen lionorificum 41. — Quis verus Judaeus 45. — Judaeus legi Mos. subjectus quasi uxor ma- trimonio copulata 100. Justificari hominem per fidem quo sensu intelligendum 24. 25. 58. — Justificatum se esse nemo scire potest certitudine fidei 127. — Justificatus est haeres Dei, cohaeres Christi 127. 128. — Est consors divinae naturae 74, — In justifieato habitat Spiritus s. substantialiter 74. 121. Justifi cationis notio 24. 25. — Ju- stificatio est beneficiuin Dei gratuitum probatur exemplis Isaaci et Jacobi 151—154. — Justificatio consistit non in tegendis, aut non imputandis pec- catis 63. — Justificatio, quamvis fiat per fidem, non est meritum fidei 60.61. — Fit ex gratuita Dei miseri- 256 cordia 54. — Justification^ fons, causa efficiens et meritoria, conditio et ambitus 53. — 55. 173. — Ejus fructus: pax, adoptio filiorum Dei, exultatio in spe gloriae Dei et in ipsis tribulationibus 72. 73. — In justificatione datur Spiritus s. sub- stantialiter 121. — Justificationis gra¬ tia omni credenti oblata 53. 177. Justitia. — Quare justificatio vocetur justitia Dei 24.53. 87. — Inhaerens est, non imputata 86. — Justitia pro¬ pria quid 172. •— Justitia ex fide ab omnibus quaerenda 27.171. — Justitia fidei diversa ab externa operum 169. — Justitia Christiana et Judaica 169. — Justitia et peecatum e diametro repugnant 97. 98. — Utriusque servi- tutis dispar exitus 98. 99. J u s t i bonis operibus merentur vitam aeternam 37. k. xaivort]g quid sit 102. xagdia quid in s. scriptura significet 29. xXrjzol quo sensu dicantur christiani 136. — Iidem qui ixXsxzoi 141. L. Lapis offensionis Christus 169. L a u s D e i idem ac gratia sanctificans 54. Laudare seu celebrare Deum digne tantum valemus per Jesum Christum 250. Leg alia, relate ad quae s. Paulus Galatas increpat, Romanos non 221 . Legis justitia 169. Lex, variae vocis hujus significationes 51. — Sine lege, saltern in corde scripta, nullus homo 40. Lex Mosaica dabat notitiam et co- gnitionem peccati, non autem habebat virtutem expiandi 52 — Non poterat' liberare a dominatu peccati 117. — Erat occasio peccati 104. 106. — Pae- j dagogus ad Christum 52. — Opera-' batur iram 66. — Erat litera 103. Lex mortis 102. — Erat quasi ma- ritus, Judaeus legi subjectus, quasi uxor, matrimonio copulata 100. — Faciebat Judaeos servos 126. — Legis Mos. proximus finis erat abundan- tia et augmentum peccatorum; ulti- mu s veroagnitioinfirmitatis humanae et necessitatis auxilii Salvatoris 87. — Lex sancta; hinc non lex, sedcon- cupiscentia mala est causa peccati et mortis 106. 107. — Lex est spiri¬ tuals 108. — Lex spiritus vitae, lex peccati 116. Lex et prophetae 53. Libertas in Christo per Spiritum s. 114. 115. Longanimitas Dei 36. 164. Lucis arma quaenam 219. Lutum. Quid similitudo figuli etluti significet in prophetarum, Jesaiae et Jeremiae, mente, quid ex s. Paulo 162. Ivzqw, aTioXvTQeoag 54. II. Magistratus civiles a Deo insti- tuti 213. 214. — Sunt ministri et vicarii Dei 215. — Eis obediendum propter conscientiam 215. — Ofixcium magistrate civili obediendi est re- ligiosum 213. Majestas Dei quid 30. Merces bonorum operum vita aeterna 37. 128. Miracula cur vocentur sign a, cur portenta 238. Missio ad praedicandum evangelium praedicta a Jesaia 178. — Missio di- vina basis est et fundamentum no- strae salutis 178. Modestia Pauli 22. 207. Mori peccato, legi, justitiae, Deo, quid significet 88. Mors stipendium peccati 99. — Poena peccati originalis 80. — Mortis dominium s. Paulus veluti praeteri- tum sistit 85. 257 Mors Christi documentumsnmmae obedientiae 85. — Documentum amo- ris, misericordiae et justitiae Dei 56. Moses typus humanae voluntatis gra- tiam appetentis 160. f ivrrrriQtov quid significet 198. sr. N a t u r a liumana per peocatum origi¬ nate non totaliter corrupta 110. Necessitates sanctorum 210. Nomen Dei idem ac Deus 43. N o v i t a s spiritus 102. N o v u s homo 91. N o x — dies quid significant 219. O. Obdurare quid notet 160. Obduratio hominis a Deo et ab ho- mine 160. Obduratorum figura Pharao 160. Obedientia Christi causa nostrae ju- stificationis 86. Obsequium etiam id, quodcultus205. Obtrectator quis 33. Occasio epistolae ad Eomanos 7. oixtirjfxol quid sit 205. 01 ea seu oliva est ecclesia 193. — Ejus pinguedo sunt omnia bona ecclesiae christianae 194. Omnia ex Deo, per Deum et ad Deum 204. Opera bona •— arma lucis 219. Oratio quasi certamen cum Deo 242. Originale peccatum docetur a s. Paulo 80. 85. 86. Osculum sanctum 246. Osor Dei 33. P. Paederastiae ipsi philosophi dffditi 32. nalaiorr/g 102. TmQourzrjoca vox sacrificalis 205. nKQBmg et cicpsmt; quomodo differant56. Passio necessaria christiano 128. Patientia Dei erga peccatores 163. Patientiae Deus 232. Patriarchae radix arboris ecclesiae — sancti 193. Paulus, Saulus 14. — Mira ejus cha- ritas erga Judaeos 146. Cur se vocet gentium apostolum 191. — Ejus diversa agendi ratio relate ad Galatas et Romanos 220. Paulus et Jacobus inter se conci- liantur 58. Pax primus fructus justificationis 72. — Pax et gratia quomodo inter se cohaereant 20. — Pax cum omnibus habenda 211. Peccata contra naturam 32. Peccatum practica negatio Dei 29.— Peccatum originale est peccatum na¬ turae 78..— Est universale 79. 80. — Inter peccatum et mortem nexus cau- salis 78. — Peccatum dicitur etiam mala concupiscentia seu fornes, quae remanet etiam in renatis 92. 104. — Peccatum seu fomitem peccati Chri- stus per mortem suam suo dominatu privavit 118. Peccatores sunt omneshomines50.51. Perseverantia in bono ut adsit, at- tendenda est Dei bonitas et Dei seve- ritas (seu justitia) 196. Petra scandali Christus quo sensu 170. Petrus fundator ecclesiae Romanae 5. 6. Pharao obduratorum figura 160. Philosopliia vana 29—31. Phoebe, diaconissa 243. n.iazig de animi persuasione 230. — De fidelitate in praestandis promissis 47. 7ivevparixog quisnam 120. noQrsia, fornicatio 33. tt.wqob) quid notet 186, Potentiae opera Deo Patri adscribun- tur 123. — Gratiae et charitatis opera Spiritui sancto 125. Potestas civilis est divinae originis 213. Praede s tin are 137, 138. Commentarius. 17 258 Praedestinatio. S. Paulus in hac epistola c. 9. non agit de praedesti- natione ad gloriam aut de reprobatione ab ilia; sed de vocatione ad fidem christianam et de gratia justi- ficationis per fidem 156.157.162. Praedestinationis actus in tem¬ pore apparentes 139. — Praedestina- tionem a b s o 1 u t a m ad gloriam Pau¬ lus non docuit 138. Praedicare est sacrificare 237. Praedicatio evangeliinecessaria 178. Praeparare ad gloriam quid sit 163. 164. Praerogativae populi Israel 147—149. Primitiae sanctae sunt apostoli et primi Judaeo-christiani 193. —• Pri¬ mitiae Spiritus sancti 132. Primogenitus Dei Filius est Chri- stus 139. P r i n c i p e s, publica potestate praediti, sunt divina ordinatione constitut.i 213. 214. — Sunt Dei ministri et vicarii 215. — Eis parendum est — tributa solvenda, non tantum ex metu, sed et in conscientia 215. Principia christianae pietatis duo; primum: omnis homo peccator et irae divinae obnoxius 49. 53. — Se¬ cundum: justificamur gratuita Dei misericordia 54. Privilegia octo Judaeorum 147—149. TCQoyivfatjxuv quid notet 137. nQo&eaig \9eov quid sit 136. — nooOtmg rj xuz ixloyrjv 155. Promissio Abrahamo facta quaenam65. PromissionesDei absolute factae 200. ngooinurs non est intelligendum de absoluta praedestinatione ad glo¬ riam 137. 138. Prophetiae donum quid sit 136. Propositum Dei quid sit 136. — Propositum secundum electionem 155. Ttqmozoxog 139 P s al m u s, quid vox haec signifieet 234. < 1 - Quaerere Deum quid sit 181. R. Redemptionis principalia momenta incarnatio et resurrectio Christi 175. — Redemptionis consummatio pendet a conversions Judaeorum 192. Reges sunt gratia Dei 213. Regnum Dei non est esca et potus 228. — Verbis his male abutuntur haeretici contra jejunia ab ecclesia praecepta 223. — Regni divini historia breviter proposita 202. Regnum Messianum est ecclesia Christiana 66. Religio Christiana est lex fidei 57. — Frangit superbiam humanam 57. Religionis Christ, summa redu- citur ad duo: credere et confiteri 176. Renovat.io mentis 206. Reputari ad justitiam quid signi- ficet 61. Resurrectio Christi est documen- tum Messianae et divinae ejus digni¬ tatis 18. — Est fundamentum fidei christianae 18. — Fundamentum no- strae justificationis 71. Resurrectio corporis nostri est sequela inhabitantis Spiritus sancti in nobis 123. — Resurrectio corporis gloriosa dependet a spiritus renova¬ tions 123. Romana ecclesia quando existere coeperit 5. S. Sacrificium Christi sufficiens pro redimendis omnibus hominibus 94. Sacrificium mysticum corporis nostri 205. Salus Messiana quid sit 65. 190. Sal us nostra ex Dei misericordia 139. — Salus tribuitur invocationi nominis Domini, quo sensu 177. — Salus inchoata 133 — perfecta 218. Salutationis apostolicae verba docent Christi divinitatom et ejus cum Patre aequalitatem 20. 21. S a 1 v a r i salute inchoata quid sit 133. Sancti vocantur christiani 20. 259 Sanguis Christi quidsignificet55. Sapiens in s, scriptura quis dicatur 50. — Sapiens apud se 211. Sapientia divina quid sit; ejus profunditas 203. ffaQXixog, aaoxivdg 109. il6rrroQyng 209. yQeJcu 210 . quid significet 100- XQTjfianafiog 184. tpuV.eo, xpalpog 234. Corrigenda. ab initio lege » V a fine „ ab initio _ a fine „ v rt ab initio „ a fine „ V V rt « .. ab initio „ n rt vobis legis eand em suo in' V praecedentium expolivit vides creandam gravitate omni.