Lit. 20.—	VIDEM, 16. - 30. SEPTEMBRA 1951.	Leto	II. — Štev. 25
UREDNIŠTVO in UPRAVA via Mazzini, 10 - Videm-Udine	Naročnina:	letna	350—	lir,	mesečna 180,— lir.
Duhovnik mora z ljudstvom
Preč. g. Ivan Trinko je šel prvi v boj za beneške Slovence, za ohranitev njihove lastne osebnosti in za priznanje njihovih pravic. Sedaj mu je glava okrašena z lovorjevim, vencem, kot priznanje zmagovitemu borcu.
Toda naša borba se nadaljuje, kakor-se nadaljuje raznarodovalna akcija, ki je včasih zahrbtna, včasih ra.ilna, vedno pa zelo močna. In sedaj, ko preč. g. Trinko, obložen s tvojimi 88 leti, odhaja v vrste naših slavljencev, kdo bo prevzel njegovo delo?
Nobenega ni, ki bi dvomil o tem, da so bile njegove zmožnosti visoko nad povprečnostjo. Vendar pa imamo preveč zaupanja v duhovne sile našega naroda da bi obupali, da bi ga drugi ne mogli zadovoljivo nadomestiti.
Iz naših dolin izhajajo številni duhovniki, ki so in ki se tudi čutijo Slovenci, ker so vsi, tudi tisti, rojeni v najbolj zapadnih vaseh Terske doline, naučili že v materinem naročju naše govorice. Naša. beseda jim je bila njihova duševna hrana, kot je bilo mleko hrana za njihovo telo. Nihče ne -sme samega sebe zatajiti.
Največkrat je strah pred javnim mnenjem tisti, ki marsikomu zveže roke in noge in tudi.... jezik. In prav take duhovnike slišimo le prečestokral, ko pridigajo s prižnice, da tisti, ki je pravi človek, ne sme biti suženj kakšnega javnega mnenja, ne sme se bati neupravičene kritike drugih ljudi.
Vsakdo je dolžan odgovarjati za svoja dejanja edinole pred svojo vestjo in pred zakonom. Vest pa prav gotovo ne bo branila, ampak bo celo ukazovala, da se je treba boriti za zmago svobode lastne osebnosti. Kanonično pravo, ki je edini zakon, katerega mora duhovnik ubogati v izvrševanju svoje službe, vsaj tako trdijo oni ob vsaki priliki, nima nobenega člena, ki bi prepovedoval duhovniku boriti se s svojim ljudstvom za njegove pravice.
Pojdite po vsem svetu in učite vse narode v njihovih jezikih, pravi evangelij. V resnici vidimo, da je v gornjem Poa-dižju in v dolini Aosta vsa duhovščina soudeležena v borbi svojega ljudstva za priznanje in spoštovanje njegovih pra vic.
Pri nas pa se nekateri bojijo zavzeti jasno stališče in marsikje po Beneški Sloveniji se ne poučuje krščanski nauk in se ne pridiga v jeziku ljudstva. Na ta način se duhovniki ne držijo svojega poslanstva, ki obstoja v tem, 'da branijo šibke in zatirane, ker se tako postavljajo na stran zatiralcev, ki sicer nimajo pravice, imajo pa silo.
Ali naj iz navedenega ugotovimo, da obstoja slovenska duhovščina samo iz neborbenih slabičev? Tega doslej ne bi mogli trditi, ker se je en človek, en sam, doslej junaško boril za vse, medtem ko so drugi bojazljivo molčali in se krasili z njegovimi uspehi. Ta človek si je priboril spoštovanje vseh, medtem ko so bili drugi deležni samo preziranja.
Sedaj pa je čas, da stopi vsak na svoje mesto, da si vsajcdo vzame svojo odgovornost in da se bori v okviru ustavnih možnosti za ohranitev kulturnih dobrin našega ljudstva. V nasprotnem primeru bodo imeli drugi zaslugo za vodenje te borbe in bo duhovnikom ostala sramota, da so se taki borbi upirali na isti način, kot so vodile borbo za združitev in neodvisnost Italije samo laične sile, ki so zato nujno končale v protiklerikalnem taboru.
Kaj tnkeaa se pri nas ne sme zgoditi. Duhovnik, ki se je odpovedal svoji lastni družini, da bi se lahko v celoti posvetil skupnosti, mora imeti v tej borbi svoje mesto v prvih vrstah.
U Rimskim parlamentu so deputadi Terehi, Bruno, Dami, Ghislani an Quin-tieri, ta pa?vi tri komunisti, ta četarti socjalist an ta peti demokristjan, predlo-žii načart za napravit lec, de bi sigurou plaču šindikam na postopni način po importanci kamuna za usak mjesac. Plača, ki bo deštinana za šindika, ta jo bo muoru mjet an obedan šindik ne bi smeu jo zavarnit.
šindiki boju mjel tele plače: za šindi-ke kamunu do dua taužent ljudi lir 15 taužent na mjesac; za kamune od 2 do 10 taužent lir 20 taužent; za kamune od 10 do 30 taužent lir 50 taužent na
ir a h h m: n -
Tempo addietro abbiamo pubblicato alcuni brani di un memoriale che Gianfranco D’Aronco aveva fatto affinchè rappresentanti delle popolazioni slovene della Slavia Veneta lo firmassero e lo inoltrassero a Roma alle autorità centrali. Crediamo opportuno pubblicarlo ora integralmente in italiano affinchè tutti i friulani possano giudicare quanto è o-nesto e sincero il direttore del «Nuovo l'riuli», organo della Democrazia Cristiana, che ora ci attacca e ci vuole considerare «italianissimi« :
Le popolazioni slovene dei Comuni di S. Pietro al Natisone, S. Leonardo, Stre-gna, Savogna, Grimacco, Drenchia e Pilifero in Val Natisone, di Taipana in Val Cornappo, di Lusevera in Val Torre, di Resia in Val Resia e di Prepotto, nonché delle frazioni slovene annesse ai Comuni di Tarcento, Montenars (già Arte-gna), Attimis, Faedis e Torreano — tutti in provincia di Udine — comprendenti, secondo i dati ufficiali, circa 35.000 persone e costituenti la cosidetta Slavia Friulana o Benečija, non hanno avuto prima d’ora occasione di richiamarsi alla Autorità competenti, in quanto hanno sempre nutrito fiducia che lo Stato Italiano tenesse nella dovuta considerazione la loro condizione di sudditi allogeni ed alloglotti, in base agli impegni inter-
mjesac; za kamune od 30 do 100 taužent ljudi lir 80 taužent na mjesac; za kamune, ki maju vič ku 100 taužent ljudi bojo šindiki mjeli pa 120 taužent lir na mjesac. U velikih kamunah ki maju vič ku 30 taužent ljudi boju plačani tudi ašesorji; u tistih buj majhanih pa aše-sorji na boju plačani.
Od 16 kamunu Beneške Slovenije po tistim lecu boju mjel plačo po 20 taužent lir na mjesac šindiki iz Sv. Petra Slove-nov, Podbenesca, Sv. Lenarta, Tajpane, Brda, Rezje, Praprotna, Torjana, Fojde, Ahtna, an Nem, zak maju usi vič ku dua taužent ljudi; šindiki iz Sovodenj, Grmeka, Sredenj, Dreke an Gorjani (Montenars) boju pa mjel 15 taužent
lesniieGr
nazionali assunti nei riguardi delle minoranze d’altra schiatta.	'•
Ma nelle recenti discussioni e< polemiche circa la concessione d’uno Statuto particolare alla Regione del Friuli, hanno dovuto notare ripetuti tentativi di mettere in dubbio o di negare la loro appartenenza alla stirpe slava, la conservazione presso di loro della lingua slovena (accanto alla italiana e atla friulana) e la loro volontà di rivendicare il riconoscimento delle conseguenti prerogative autonomistiche. Contro tali ingiuste e menzognere asserzioni e manovre ritengono di dover ora sollevare la loro protesta e di far presente quanto segue.
Le popolazioni slovene del Friuli annesse allo Stato Italiano sin dal 1866, hanno sempre ed incontestabilmente dimostrata in pace ed in guerra, la loro volontà di riconoscere lealmente la sovranità dello Stato Italiano e di continuare i millenari, pacifici e fraterni rapporti di vicinanza con le finitime popolazioni comprese nell’ambito della Regione del Friuli.
Nel contempo reclamano il riconoscimento dei diritti inerenti alla loro condizione di minoranza allogena, sanciti nel trattato di pace. Ammaestrati dalla dolorosa esperienza del passato, dichiarano di considerare troppo generiche e vaghe le garanzie contenute nell’art. 6
lir na mjesac zak tisti kamuni ne pridejo z ljudmi na 2 taužent. Ašesorji pa u Beneški Sloveniji na boju mjel plače zak su usi majhani kamuni.
Usak šindik kamuna, ki mà več ko 2 taužent ljudi bo koštal 260 taužent na ljeto, za ta druge buj majhane pa 195 taužent na ljeto; mjel pa boju tud trinajsto plaču na Božič. Beneška Slovenija za plačati suoje šindike bu mjela use kupe no spežo za tri miljone an 835 taužent lir. Use tiste soude boju muorli sami kamuni plačjat an se vje, de s tistim, se boju dajila povečala, an tle par nas, ki smo buohi, se bo judem dost poznalo. Pru bi bluo, de tiste plače jih governo sam bo tarpeu.
——- - -a.—
della Carta Costituzionale, qualora non vengano confermate e determinate in concreto mediante uno Statuto Regionale che ne fissi chiaramente l’estensione e la modalità d’applicazione.
Conseguentemente reclamano la concessione di un Ordinamento particolare alla Regione del Friuli, di cui fanno parte, analogo a quello del Trentino - Alto Adige, e in ogni modo tale, che assicuri alle minoranze la possibilità di tutelare i loro peculiari interessi economici e morali, anche nell’ambito della Regione stessa. Tale possibilità sarebbe affatto esclusa nel caso che venisse applicato al Friuli lo schema d’autonomia normale tracciato dalla Costituzione Italiana, giacché le popolazioni slovene del Friuli, comprendendo quelle della provincia dì Gorizia e della Val Canale, assommano a 50.000 persone, di fronte ad una .maggioranza friulana di oltre 800.000.
Infine ritengono sommamente giovevole al riallacciamento dei buoni rapporti con gli Stati confinanti ed alla stessa condizione delle minoranze italiane in essi comprese, una sollecita, giusta e lungimirante sistemazione giuridica di tutte le popolazioni allogene soggette alla sovranità italiana senza creare in loro la necessità di chiedere l’appoggio di altri stati per le loro rivendicazioni.
Abbiamo grande fiducia che il sopra esposto venga preso in benevola ed adeguata considerazione
V zadnjem času je vlada določila 1.600 milijonov, ki naj se uporabijo v teku desetih let za ureditev gorskih vodnih bazenov. Iz podrobne porazdelitve te vsote je razvidno, da jo bodo uporabili v celoti za vodne bazene v zapadni Furlaniji, zlasti pa za ureditev zgornjega teka reke Bele.
Zalibog smo zaman iskali tudi dia skrajnem spodnjem koncu seznama, da bi bila kje omenjena Terska, Kamaht-ska ali Nadižka dolina, še enkrat smo se morali prepričati, da nas ne poznajo, kadar je treba kaj napraviti ali kadar je treba kaj potrošiti za naše doline.
Priznamo, da so v zgornji dolini reke Bele potrebna razna dela, zlasti po opustošenju pretekle zime. Vendar pa pripominjamo, da je tudi v naši deželi mnogo nujnih del in da je treba urediti vodne tokove, ki vse preveč izjedajo zemljišče, katero je pretežno peščenega značaja.
Omenimo naj še, da je struga Tilmen-ta dovolj globoka in zato njene vode ne predstavljajo nevarnosti poplave za Furlansko nižino; struga Tera pa je skoraj na višini zemlje na obeh bregovih in samo šibki jezovi zabranjujejo, da voda ob deževju ne poplavi polja v Furlanski nižini.
Zato bi bilo zelo potrebno pobrigati se za ureditev vodnega bazena Tera in njegovih pritokov, ker le na ta način bomo lahko preprečili škodo, ki bi jo prestopajoče vode lahko povzročile s povodnjimi v Furlanski nižini.
Toda Karnija ima svojega senatorja Gortanija, ki je dvigni’ svoj glas v Rimu in interveniral na raznih ministrstvih, da so odobrili dela, ki koristijo njegovim ožjim rojakom.
Furlanska ravnina ima poseben konzorcij s svojimi poslanci, ki se zaradi višjih ciljev, ali zaradi volivne špekulacije brigajo, da spravljajo v.tek zadeve, ki jim prinašajo direktno korist. Beneška Slovenija pa se zdi, da je tista dežela, katero se lahko popolnoma brez škode pozabi.
Da bi odpomogli takemu težkmeu položaju, je potrebno povrniti se v ustavno zakonitost, ki predvideva za našo pokrajino upravno avtonomijo, s posebnim statutom, kateri naj zaščiti manjšino pred krivicami, ki bi jih lahko povzročili ostali preb. dežele, ki so številčno močnejši.
1*
<(/'
Molžn)a na daljavo
Šindiki bojo mjel plaču ?
Iznajdljivost italijanskega genija ne pozna mej : Marconi je prižgal iz svojega laboratorija električne žarnice v Avstraliji in prav tako se je posrečilo De Ga-speriju, da molze beneške krave sedeč v Viminalu.
V tolikih letih odkar De Gasperi vodi vladno barako, smo lahko ugotovili, da se v tem človeku prav dobro družita italijanska iznajdljivost in nemška metodičnost. V resnici je ta »molžnja« res znanstvena. Človek ne napravi niti koraka in ne gane niti z roko, ko se že pojavi davčni izterjevalec in zahteva plačilo tega ali onega davka. Ker pa je sedaj potreben denar za ponovno oborožitev divizij (tudi Mussolini je revež imel tako slabost) je kontrola še bolj poostrena.
Ni mogoče niti umreti, da bi pri tem ne zaslužila država, ker ji morajo otroci plačati visoke odstotke od tistega, kar jim je lahko zapustil oče po težkem delu celega življenja.
In kot bi že vse drugega ne bilo dovolj, je predviden za leto 1952 poseben davčni popis, ki naj bi dal državi nove milijarde. Kje in kako jih bodo dobili, ni znano. Prav gotovo bodo rekli, da se je dvignila proizvodnja mleka in se bodo širokousti-li o nekakšnem napredku.
£
PRAPROTNO
Kuo se živi tie par nas? žornali nič na praveju; je previč slabó an zatuó jim in-tereša le mučat, ko deb ne bló ljudi u Idrijski dolini.
Praviju, de tel nou šindik, gospuod Koson, ima dobré intencjoni za zbuoj-šat use kondicjoni našega kamuna. Mi pa mu ne vjerjemo, zaki ga poznamo an vjemó aost mu stojo njega interesi par sarcu. Targouc je nimar targouc. Nas Slovence pa nas ne obrajta, čeprav su bli njega te stari Slovenci. On nejče bit vič an zatuo mi muoramo po laško z njim guorit. A kar je hodu kupovat h nam krave je znóu povjedat po slovensko, kulku jih če plačat tistim našim ku-metam, ki njeso zastupil taljansko. A use dnó vjemo, ki gospuod Koson bo i-méu velike težave par njega djelu, zak ta stara miništracjon mu je pustila dan debit od kamuna za 10 miljonu lir. Te novi konsej je prosù prefeturi, de pride na pomuoč našemu kamunu za plačjat tist doug, ki še stuo ljet če pasajo na bomo mogli plačjat. U Praprotnim nas je le dua taužent ljudi an usi buohi; kuo se bo moglo plačjat tajšan velik doug če na usakega človeka pride za plačjat nic manj ku pet taužent lir. An potlé tuole nje zadost, usako ljeto se kamun zadou-ži za dan miljon an pù, zak špeže, ki jih muora uzdaržat za use tiste impjegade plačjuvat, so velike. Dan imjegad košta najmanj osem sto taužent lir na ljeto. Mi bi rajši videl, de se kajšnega pošje damù, saj smo par starim djelal samo z adnim al narvič dvema impjegata. Je rjes, de sada je velika burokracija, a na smjemo pozabit, de pred 50 ljet praprot-^ ski kamun je mou vič ljudi. Statistike nam praveju, de par starim nas je blo usih kupe 2300 duš, donàs pa nas je samo 2000. Tale je narbuiša rječ za prit do konca. Zmanjšati število od impjega-du, zak su pru tist, ki nas najvič košta-jo-
* * *
U torak, 28,augusta je biu za kumeta Antona Durla iz naše vasi an nasrečen dan, zak ga je njehà krava z rohmi za-djela u to čeparno uoč an mu je zlo hudo rano nardila. Nasrečniga kumeta so muorli hitro u špitau pejat, de so mu dal parvo pomuoč ; zdravit pa se bo muoru zan dobar mjesac dni.
GRMEK
U nedejo 16. setemberja bomo mjel na brjegu Sv. Martina an velik praznik. Te praznik je poznan na delečim oku. Vsake ljeto na te praznik, ki se kliče kua-ternica, so paršli judje od usjeh kraju. Tud med Lahami ta praznik je dobro poznan. Kumetje garmiškega kamuna, ki jim ostane šele staro vino ga z bari-gljami nesejo h cjerkvi na te brjeg. Kar se judje	napijejo	dobrega	an	sladkega
Vinca, se	po	usjeh	brezjeh	an	dolinah
cdmanejo lepe slovenske domače pjesmi. Tua Lahi se na morje naveličat poslušat naših 1 j epih pjesmi. Usake ljeto se je le na brjegu na Prjevale genjale s, plesom. Troštamo se, de puobje iz teh vasi tud ljetos organizajo ples.
KLODIC — Cul smo, de videmska prefektura je nardila an konkors za luošt farmačijo	tu	našo	vas. To	je na velika
dobruota	za	naše	judi, ki	do	sada za
njih potrjebo so morii iti na delečin po medežine, tud kar je bla velika sila.
ČEDAD
U torak 4. setemberja so mjel u Čedadu riunion šindiki usjeh naših dolin. Na telim riunione so bli blizu tud videmske autoritadi an konsiljeri provincial, tisti ki smo jih votai na telih zadnjih vota-cionah. Sindiki naših dolin so jim po-vjedal use te2ave an potrjebe, ki jih majo naši ljudje. Troštamo se, de tisti konsiljeri, ki ljudje so jim dal zaupanje, de bojo znal prašat od Rima to kar so nam obečjal pred votacjonmi.
Je že dosti cajta pasalo odkar je biu napraujen naš kamunski akuedot. Im-pieža, ki je djelala ta akuedot, kar je henjala djelo je pustila na cjestnem robu use puno kamenja an zemje, takuó, de judje, ki gredo tam blizu misleju, de se še djela. Tuo djela judem velike težave za uozit, zak’ je par kajšnim kraju cjesta tud zlù uozkà. Impreža, ki je djelala tist akuedot je sigurno bla plačana tud za pospravit use kamenje an zemjo po henjanem djelu. Na kamun so judje šli vič krat proteštavat zavuj dižordina na cjesti. Kamun se je začeu potlé inte-rešat an zatuò se troštamo, de bomo vi-dali u malim cajtu usé tu reguli.
ŠT. LENART
SKRUTOVO — Smo zvjedel, de višno, fabrika cementa v Skrutovim, jo bojo prodal sedanji gospodariji velikimu tru-stu cementa »Italcementi«, ki je gospa-dar vič ku 60, pa stuo producjoni u naši daržavi. Ta trust ima že no fabriko tu Cedade, pa djeluci, ki u njej djelajo, se njemajo nič zlo dobru. Namjen »Ital-cemente« je til, de bi monopolizirala u suoje roke usé fabrike za na mjet konkurence, an potlé priti do tega, za poši-jat proč djeluce, ko sje že zgodilo tuo u njih fabrikah. Skrutovska fabrika, ki je sama u Beneški Sloveniji, u cajtu ku bi paršla v roke »Italcementi«, bo višno zaparta, zak ta trust je že napra-vu tu Cedade nove forne, de bojo preu-zel uso producjon cementa Sv. Lenarta. S tem usi djeluci našega kamuna na bojo mjel vič djela, saj je že znano, de čedajska fabrika njema namjena za nove djeluce uzet, ampà zmajšat število še tistih, ki jih jima.
Par takim namjenu, judje Škratovega se obračajo že sada na autoridad, de naj poskarbe, deb na ustavili še tiste fabrike, ki je u Beneški Sloveniji. Naš šindik to parvo rječ, naj na pozabi, de je on ta parvi ki se muora za tuo interešat. Sa je biu votan za branit naše interese, an ne samuò za karte podpisuvat.
SOVODNJE
CEPLETIščE — U nedejo 2. telega mjesca smo mjel u Cepletišču velik praznik. Judje so nas paršli hledat od usjeh kraju; nje mankalo dobré pijače an hu-bance an zatuò pa ne samo Ceplješan an juški judje žele, de bi bli pohostu taki prazniki. Henjal so sp lesam po pou-noči; tisti puobje, ki so bli organizal ples an bufet so mjel velik šeft. Bi ne blo slavo, de bi jim šlo še hljetu takuò dobro.
SV. PETER SLOVENOV
Pru bi bluo, de tud naš šindik, usaki krat ko se zbere konsej komunal, naj napravi take avize an jih po vaseh lož na prestor kjer jih usak človek lahko bere, de bi takuo usi judje vjedel kadà je cajt za iti potlé na kamun poslušat. Mislemo, de bo cajt opustit tisto gardo navado, de kar se menajo na kamu-ne ob reči, ki interešaja use naše judi an ni obednega, x'e tam posluša. An tuole djelajo po večih kamunah.
U našim kamune je dost invalidu od uejské an tud zdravih judi, ki so buohi, an brez djela. Zatuó kamunski pohla-uarji bi muòrali mjeti skarb, de se prej daje djelo te potrjebnim, ku pa tistim, ki majo doma premoženje. Vernò, de naš cjestar ki je pred dvemi Ijeti ušafu tisto djelo, ima majhano družino an tud poseduje neki hrunta, nima mižerje u hiš an zatuò bi blo pru, de tisto djelo, ki ima ga pusti kajšnemu invalidu od uejské, ki ima buj veliko družino an, de je brez djela.
Pred dvema ljeta špjetarski kamun ie imeu dva cjestarja, ku pa je adiin od
teJih umaru, so pa še ta drugeha proč poslal an so uzel tistega, ki je donas, to je Domeniš Natal, ki je biu pru u tistim cajtu kamunski mož. Ta rječ nie pravična, zak’ zakon lepuó pravi, de kamun na srnje apalte al djela dat tistemu, ki je tud kamunski mož; še žlrhtan od ka-munskih judi na smjeju kaišno djelo cd kamuna dat. Za Domenisa pa zakon nje nič vajù an on, ki je biu u tistim cajtu kamunski mož, je sigurno gouoriu tuo an ta druge, če rejč, de je na en krej proč poslu starega cjestarja, na ta durg se je pa sam sebi dau djelo.
U kamunskim konsej u so že vič krat pohouarjali, de bi tistega cjestarja dal proč, zak se je ušafu tisto djelo u cajtu, ku je biu na kamune; ker je tkaj dižo-kupanih invalidu, ki so doma buohi an majo vič pravice do tistega djela ku Domeniš. Cajt bi biu, de bi se tista rječ rešila an de bi paršu do kruha rjes po-trjeban človek.
AŽLA — U Ameriki je umaru Jusič Feliks iz naše vasi. Ranki je šu po svje-te ku emigrant že ljeta 1911 an od takrat se nje ankul varniu damù. Novica od njehovi smarti je paršla u našo vas pred neki dni.
Muoramo povjedat, de u naši vasi ai blizu nje, so nekšni rjes hudobni judje. 2e vičkrat nam nekšan pobere kar čez noč usé rubinete od korit, tiste, ki smo takuo s težavo kupil. Tisto tatvino smo denuncjal karabinjerjam, de ušafajo uon tatu an ga dobro štrafajo za tako njega djelo.
SREDNJE
SAD BREZ GA SADIT — PAR-DJELAK BREZ MALTRE
Naš judje, tist, ki so ostal še doma, de njeso šli po svjete gledat kruha, gledajo doma zaslužak, kjer ga morejo uša-fat. Stari an mladi judje, tist k’majo djelo an k’so brez djela težkuo čakajo mjesac avošt an njega dažeuno luno. Ce avoštna luna je dažeuna po naših lotjeh an traunikah vepaha puno gob. Za po-bjerat tele gobe judje, posebno iz sre-denjskih vasi imajo veliko skarb. Kar začnejo gobe se vit po useh sanožetah, lotjeh an tjejah judi s kosami na ràma-nah al pa s korpo u rokah, ki pobjera-jo gobe an gledajo zaslužek. Narbuj špu-gane gobe so babe an ardane. Dost od njih kar uberejo gobe jih si,bit predajo, če jim jih draguo plačjavajo. Ce pa jim jih plačjavajo dobar kup, jih zrježejo an posuše an čakajo cajta, de gobe bojo buj drage. Avoštna luna nam je parnesla dost zaslužka, troštamo se, de nam ga bo parnesla tud setemberska.
AHTEN
Pred nekej dni smo bé tu Ahten an tu Purčinju vezitani od največjih hlàu, ki su tu Vidme. So paršli horé senator Piemonte, on. Ceccherini taz Vidma, kapo od, dipartimenta foreštalja dr. Malisani, konsejer provincial Giorgini an Išpetor foreštal dr. Marinelli. Vizitali so djelo, ki e se začeu pred mjesci za cjesto riarditi, ki na veži Ahten s Purčinjam.
Usi no vjedo, ki Purčinj o njema cje-ste, ki judje tele uasi no muorejo use parnesti ta na harbat. An takoviš so se po 85 ljet, ki smo pod Taljo decideli nam dati nekej fonde za narditi cjesto. Tana njej to djela 70 djelouce, ma no njeso plačani po tarifi šindakal; djeluce r.o plačujejo dan tant: tim oženjenim no dajejo 600 lir, tjem za ženiti paj 500 lir. Djelajo no 7 ur podne. So klotje, tele, ma možje so šli ještes djelat, zak djela no njemajo. Zatuó ro muorli zbrati to pot, ker druhač ne bi ne vjedali š čes skuhati. Za tele reči so paršli horé usi te možje, ki no lovijo velike štipendje, plus sihurno njeso rinunčjali njih tra-šferto za vijač, ki so nardili od Vidma tu Ahten in automobil. So sihurno čakali, ki djelouci ne jim dejta no veliko akoljenco.... ma teha njeso vidali. Djelouci no vjedó kaj to jim pride za 7 ur djela an, ki s 500 lir po dne no njeso plačani. Zatuó no njeso še pohledali jih. Anjelé no pravijo, ki no če djelo ustavit za nekaj časa, ker no mančajo fondi, ma pohlauarji so sihurali, ki no če se interesati an, ki cjesta na če beti na usako modo nareta prej kuj zima. Tele so kondicjoni, ki naši governanti no nam dajejo.
Mi bi še moučali, če štampa governativa na bi ne pisala tekaj horé čez tuo an hualila take gospodarje, tej če naše živenje to dipenda od te njih »dobruo-te«. S 500—600 lir na dan ne moremo na nobedno modo beti kontenti an bi tjeli rado vidati kuó no bi tjeli narditi djelouci Rima an Milana če za paio no bi jim dajali tuo koj nam.
MALINA — V četartek na delegacija od našo uas ne šla dol u Uidme do vice-prefeta za prositi, ki djelo za storte a-kuedot naj bode plačan. Zujteà ke mi ne moremo storte še tuo a gratis, ti ke smo storli pot. Viceprefet e povjedu, ke jedna leč na vore k komun more prositi ke judi storita tisti djeli, ki su konsiderar.i »necessari igienicamente e sanitariamente« a gratis. Bomo vidali, še bomo mjeli kej le nu bojo kuj besjede nu mi, zutejà, ke nu nam kličejo sciavi, bomo muorli še storti use sami kdur governo ustancjuva niki ne miljarde lir za storti akuedot od Medio Friuli. G. viceprefet Vicario e delegou za ezaminati našo pratiko konsiljer provinčjal dr. Rizzoli.
TAJPANA
DEBELEŽ — Tu Debeiežu to je 120 judi. Uas na je ložena čisto na plane, kjer na začnč Karnajska dolina. Pucšt on je rat important, zak od kle no pa-suajo usi judje uasi Karnahte an Vi-škorše. šištemacjon Debeleža na je dobra; kle ve marnò dan ljep albergo, ki o more lošti spat 20 person an na pride korjera od Vidma dua krat na dan. Po Ijete ve vidimo pouno foreštjerje, ki no pridejo h nam od plana za no mar ajarja freškega žjoldat. Usé ljepo, ma to manča tuó, ki to boj koventà.
Njemamo ne fontane dobré uode; judje no se muorejo sarvijati uode od potoka, ki on teče par uasi, ki še če to nje fin donàs točalo neč, zdraua na nje sihurno. Tu uodi nehà potoka no se spe-rejó use porkarije, an teha potoka no se sarvijajo dvje velike uasi sa prati use njeh reči.
Keteri, ki dou po Laškem o ne vje, bi ne vjervou teha, zak vero kle par naši uasi, o pejé žej več koj 30 ljet, akuedot, ki on daje uodo za piti Taržizmo an u-sjem tjem komunam, ki so dou oku. Kuo te koštalo, ki od teha akuedota, po kete-rem na se peje najbuojša uoda cjele pro-vinčije, to se pusti tu Debeležo no majhano fontanico? Neč. Keha te kolpa? Našega komuna, ki o nje znou se interesati par Karnejskemu konzorcju akuedota od Taržizma. Tale je zarjes na čudna rječ, ki mi kle u horah ve muoremo piti uodo od potoka, dou po Laškem paj no pijó uodo od naših najbuojših zvje-ralah. če Lahi no bi vjedali tuóle, ne bi tjeli sihurno se smejati an ne bi mjeli ražon rejči, ki smo zares nàzat.
Tuole o ma vidati te novi konsej komunal, zak to nje koj zatuó, ki fontana na koventà judam, ki no tu Debeiežu stoje, ma so še težje, ki no usaki dan Parhajajo tu našo uas. Dan mau cur ta Pred inkono o bi tou storti usò drugo
figuro narditi našej uasi. Te rjes, ki mi Debeleži njemamo majedneha tu , kon-sejo, ma tuole to njema bete dan motif zak te 20 može, ki no sedè tana te stóu no kudajta, ki tele problem o nje njih kompetencje. Konsejerji so bi votani zak no djelejta interese cjeleha komuna, e mi Debeleži smo na part njehà.
VISKOšA — Smo mjele pouno spe-rance za mjete korjero ke na peje od naše uasi du Cento. Ministero o ni kon-cedou, nu itako mi ve muoremo biti še nje izolani od usjeh čentrou.
NEME
V nedejo 8. setemberja smo mjeli veliko segro, ke ne učnela žej petak. Ne ba še velika peška nu pouno judi so paršli zujteà, ke ne ba še segra od vina. * * *
Od sadà za naprej korjera ne če iti regolarmente še od našo uas du čento. Itako Njeme ke so be prej koj uera dan turističen kraj, na more priti spekat fre-kuentana od judi ke nu pridejo du čento s tramam li s trenom.
BRDO
Tjezi, ki nu majó sjeno za rediti nu kravo, no hleu za jih daržati zdolé, ma ke nu njemajo soude za ju kupiti, nu morejo storte domando du komun za ju amjeti nu plačjati potem no mar po Ijete.
PODBRDO — Petak 7. tale mjesac e mar Molaro Peter, ki je mjeu 79 ljet.
REZIJA
OSOJANI — Kakor vsako leto smo tudi letos v nedeljo 2. t. m. praznovali že-gnanje. Letošnja cerkvena slovesnost je bila kronana z obiskom misijonarja o. Simeona Di Lenardo, ki je rojak iz naše vasi in je dolga leta preživel kot misijonar v Braziliji. Tako je letos zopet bral mašo v naši vaški cerkvici, kjer je pred 15. leti pel svojo novo mašo. žegnanje so vaščani proslavili tudi z manjšo veselico in srečolovom.
RAVENCA — Ana Šmit iz naše vasi je bila obdolžena, da je čarodejka in so jo tako imenovali tudi v dopisih videmskemu časopisu »Messaggero Veneto«. Žena se je po pravici pritožila, ker dejansko se ona jieča samo z nabiranjem in pripravo zdravilnih zelišč, ki jih tudi moderno terapično zdravilstvo priporoča pri zdravljenju raznih bolezni. V naših krajih ljudje dobro poznajo zdravilno moč raznih rastlin in jih znajo tudi u-porabljati, kakor so nasvetovali že Heu-man, Kneipp in drugi izvedenci v ljudskem zdravilstvu. To pa seveda nima s kakim čarodejstvom prav nobenega o-pravka.
■ llllllllllllllll'm'mi'IIIIIHIIIIIIIIIMIIIIIIIIIIIIIHIIIMIIIIHIIHIH
POŠTA
PETRIčIč Anton - Milano - Tvoje pismo smo prejeli. Tista zadeva je malo komplicirana, treba je, da imaš malo potrpljenja, ker se ne da rešiti vse naenkrat. Mi se bomo interesirali za to stvar in takoj, ko bomo uspeli Te bomo pismeno obvestili.
TOMASETIČ Ivan - Belgija - Za plačilo naročnine »Matajurja«, ki ga želiš prejemati, se lahko poslužuješ mednarodnih kuponov, to so take marke, ki imajo veljavo po vseh državah; kupiš jih lahko v vsakem poštnem uradu, tudi v Belgiji. Mi Ti bomo od prihodnje številke začeli pošiljati naš list. Tudi drugi Slovenci, ki so tam in bi želeli prejemati naš list, naj pošljejo svoj naslov na našo upravo in mi bomo takoj pričeli s pošiljanjem lista tudi njim. Če Ti je mogoče širi čim bolj naš list, da bo tako mogel priti v roke vsakega našega rojaka, ki živi v kraju kjer si Ti.
BLAZUTIč Peter - Švica - Pregledali smo vse dokumente, ki si nam jih poslal glede zadeve s penzijo, ki Ti pritiče po padlem sinu v N.O.B. Povedati pa Ti moramo, da ta stvar ne bo tako hitro rešena, kot Ti misliš. Te dni bomo poslali vse dokumente na odsek bivših partizanov in od tod jih bodo poslali v Rim, kjer rešujejo taka vprašanja.
M. S. - Videm - Poleg pisma, ki smo Ti ga že poslali v preteklosti, Te obveščamo, da knjiga »Storia della Jugoslavia«, kl jo je spisal monsg. Ivan Trinko, je bila tiskana v tiskarni »D. Del Bianco« v Vidmu. Obrpite se torej na to tiskarno, če imajo slilčajno Še kakšen izvod.
DREKA
Dost kokodekanja, malo jajc
Malo jih je takuo starih judi u našim kamune, de pomnejo od kar so parvi krat dreškim vasem obečjal taljanski pohlavarji zlajšat maltro an fadijo, ki so jo mjel za nosit uodo za njih potrjebo. Maltro, ki so jo mjel zavoj pomanjkanja uode judje iz dreških vasi je bla neprenesljiva. Tisti judje, ki so ostal doma, de njeso šli po svjete hledat kruha, se prežive pa u‘Dreki. Ta parva rječ zanje za prit do kos kruha al pulente, je žvina. Pomislita judje kake težave smo mjel kar je bla šuša za nosit no uro od deleča, na harbatu z barihlami an z Ijem-pami uodo, kfnsmo jo nucal za nas an našo žvino. Tisti, ki so sadà narbuj stari judje našega kamuna, so bli otroc šele kar se je huorilo o prožetu za par pejat uodo po naših vaseh. Prožet an akuedote za naše vasi so tka cajta ru-nal, vič cajta ku Mojžesovo barko. Nu pa čast Bogu, bomo mjel nodo sadà po naših vaseh dok bo dažeuna ura.
Za tuole napravjeno djelo se je na
šarokim ohlasiu an pohualu videmski »Messaggero Veneto«. U njim so ble zapisane take hvale an lage, de bruozar, ki ga na prebirajo an zastopijo naši judje, zak če bi ga prebjeral an zastopil bi se buj arzburli ku kar so začeli djelat za uodo parpejat. Laške dite, ki so gor uzel djelo, so parpejale laške djeluce za sabo, naši domačini so bli pa brez djela an tist, ki ga je teu ga je muoru iti hledat u Belgijanske mine. Zavoj tega se bli napravili šjopero dvje stuo dreških djelucu. To jo tista »sanja« od te starih, ki je ratala resnica an, ki o nji piše videmski »Messaggero Veneto«. Je blo bujš, de tist žornal, je biu pisu, de kmetje iz Dreke za tisto »sanjo« so plačjuval 85 ljet velike dajila s troštam, de njih »sanja« se bo uresničila.
TRINKO — Par Trince smo mjel u saboto osam telega mjesca noviče, ki so se ženil. Trinko Gildo iz naše vasi je po-ročiu Bric Rožino iz Kraja. Ljepemu an mlademu paru želimo vesejé an srečo u njih žiuljenju.
Štev. 25
MATAJUR
Stran J
SIAMO FRATELLI
Friulani ed italiani!
dopo un anno circa dalla sua uscita voi ancora non sapete cosa sia veramente questo giornale poiché essendo scritte in lingua slovena non potete leggerlo e la stampa italiana ne ha sempre ialsa-to gii intendimenti.
Il suo scopo era ed è di dare alla minoranza slovena che vive nella provincia « Udine un foglio scritto nella propria lingua e che reclami il riconoscimento «d il rispetto dei	suoi	diritti.
Voi tutti sapete	che	la vita sulle	nostre
montagne è quanto mai dura. Lavorare dall’alba al tramonto, curvare la schiena •sotto il peso della gerla dall’infanzia fino alla vecchiaia per guadagnarsi una ietta di polenta.	E sapete che	la	gente
della Slavia, come è	laboriosa,	è	anche
Paziente e pacifica : lavora e sopporta tutto in silenzio mentre le Autorità semina approfittino proprio di questo spirito Pacifico per dimenticarne costantemente i bisogni.
Non lasciatevi ingannare da quella stampa che parla di continuo interessamento del Governo per i nostri bisogni ® decanta grandi lavori compiuti nelle nostre valli. Se qualche cosa si fa è sempre poco in confronto ai bisogni che in Un secolo di cattiva amministrazione si sono accumulati. E si fa qualcosa solo
in certi posti, là dove la popolazione si è svegliata ed ha gridato.
Solo perché nella Val Natisone ci si è svegliati e si è gridato si è inaugurato ora un acquedotto mentre nello stesso tempo alla popolazione di Forame (Atti-mis) si vuole farlo costruire con il lavoro gratuito dopo che si è già costruita la strada a proprie spese.
Questo stato di cose deve cessare e ci deve essere giustizia anche per gli sloveni delle montagne orientali del Friuli.
Al tentativo di falsare i suoi scopi e porre una divisione tra slavi. e friulani Matajur risponde ingrandendosi e arricchendosi di una parte scritta in italiano. Cosi non sarà più suo compito solo quello di difendere gli interessi degli, sloveni veneti, ma anche di stabilire un sempre maggior legame tra loro ed i friulani che la Gran Madre Roma munge e spella con la massima scrupolosità.
Se gli sloveni lottano per ottenere un miglior tenore di vita, è contro il malgoverno e quella mastodontica burocrazia di due milioni di impiegati che succhia la ricchezza di tutta la nazione che essi si volgono, non contro i friulani che si trovano nelle medesime condizioni di abbandono e di sfruttamento. La giusti-zia verrà per tutti quando sapranno conquistarsela, uniti e concordi.
Non è possibile quest’anno fare un «ritratto politico» del 1950. Come si possono ricordare senza un lieve movimento di fastidio, le polemiche per la formazione dell’ultimo governo, il gran battagliare per Trieste alle Camere e sui giornali, la partenza delle truppe per la Somalia «lembo d’Africa riconquistato alla Madre Patria», lo scaricamento del Primo contingente d’armi americane? «La prego accogliere il mio compiacimento e i miei ringraziamenti ch’ella Verrà estendere a tutte le autorità civili e militari, ai lavoratori portuali, ai ferrovieri, agli operai e ai cittadini di ogni categoria della patriottica Napoli «he hanno dimostrato tanto senso di responsabilità e tanto spirito di responsabilità nazionale» telegrafò il Presidente del Consiglio ai Prefetto di Napoli dopo questo scaricamento. Sembrò il proclama della vittoria dopo una battaglia difficile e risolutiva. In realtà non si era battagliato che contro qualche titolo di
giornale e i portuali napoletani avevano pensato alla benedizione delle poche migliaia di lire strappate alla loro miseria permanente piutosto che alla responsabilità nazionale.
Il Corriere Militare continua ancora da parte sua, a pubblicare settimanalmente una pagina di messaggi speciali del Corpo di Sicurezza alle famiglie restate in Patria. «Il soldato Espositi assicura di star bene e bacia i figli. Il sergente Raffaelli non riceve notizie dalla fidanzata». Esiste anche in Somalia il servizio di Posta aerea- e di telegrafo e il sergente Raffaelli con un semplice telegramma saprebbe subito se la fidanzata continua ad essergli fedele o lo ha tradito. Ma solo a patto di mantenere sul «Corriere Militare» la pagina dei messaggi speciali Roma si può ancora illudere di avere i suoi legionari sparsi per il mondo, nelle terre d’oltre mare».
Enzo Forcella v «Rivista del Movimento Comunità», meseca februarja 1951.
Tra una visita e l’altra — ha raccontato nei giorni scorsi un giornale del nord riferendo le consultazioni di De Gasperi a Castelgandolfo per la soluzione ‘iella crisi — il Presidente qualche volta esce per recarsi a visitare il cantiere dove stanno costruendogli la villa che la DC gli ha offerto stanziando all’uopo venti milioni, in occasione del suo recente settantesimo compleanno........
La notizia ci ha fatto una certa impressione. Venti milioni sono qualcosa, anche in questi tempi di moneta svalutata. Bastano e alla villetta e all’orto....
La Democrazia Cristiana è dunque cosi ricca da poter stanziare venti milioni per festeggiare il settantesimo del suo Presidente? E le quote dei suoi tesserati forniscono gettiti tanto considerevoli? Per un «partito di centro che guarda a sinistra» c’erano forse, investimenti più produttivi: colonie estive, case per i cavernicoli e così via».
Iz «Il Mondo» - dne 4 avgusta 1951.
» * »
UGO LA MALFA. Sa guidare ma non può tenersi in esercizio perchè non possiede l’automobile e, dice, essendo rispettosissimo dei beni dello Stato, non ha nessuna intenzione di allenarsi con quella del Ministero.
GIUSEPPE SPATARO. Guida dal 1916 e gli piace moltissimo condurre l’automobile. I tedeschi gli portarono via la macchina di sua proprietà, che non ha mai sostituito con un’altra. Perciò guida quella del Ministero.
Iz «L’Europeo» dne 19 avgusta 1951.
* * *
Redditi giornalieri:
Alessandro Torlonia, principe L. 3,000.000 X. Y. alto funzionario ministeriale	L.	10.000
Mario Bardi, manovale del-l’ATAC	L.	800
Mario Castellani, usciere del Ministero	L.	700
Anna Bacchetti, insegnante ginnasiale in una scuola privata	L.	500
Antonio Marchetti, bracciante di S. Gregorio (Tivoli) : non lavora tutti i giorni e neppure tutti i mesi; quando lavora	L.	550
Iz «Risorgimento Socialista» dne 25 avgusta 1951.
* * *
«Alcuni uffici sono come i camposanti. Su ogni porta si potrebbe scrivere: «Qui riposa il signor Tal dei Tali».
Iz «Corriere di Trieste» dne 1. septembra 1951.
IL NOSTRO POPOLO
iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiimimimifiimiiiiiiiiiiiiiiiitiiuiiiiiiitiiiiiiiuiitiiiiiiiiiiiiiiimiimiiimiiiiiiiiiiiiiijiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii
Da troppi gli Sloveni Veneti sono considerati appartenenti ad un popolo inferiore e per essi si usa un termine dispregiativo: »sclavaz«. Invece essi appartengono ad un popolo veramente notevole per ricchezza spirituale anche se diviso in una parte che vive in Jugoslavia (1,300.000 persone), nel Territòrio Libero di Trieste (100 mila), in Italia (80 mila) in Carinzia (80 mila) oltre ad altri nuclei minori sparsi in altri Stati e che hanno un proprio sviluppo culturale.
Ma per sfatare i malintesi, frutto di ignoranza, già nel 1936 l’Editore Vallar-di di Milano pubblicò un vocabolario Italiano-Sloveno nella cui prefazione era scritto :
»... quest’ opera deve considerarsi anzitutto un coraggioso tentativo di avvicinare e di unire i due popoli di queste provincie mediante un’azione comune di educazione e di cultura, azione che dovrebbe mirare sopratutto al nobile scopo di far conoscere agli uni e agli altri quanto di buono e di grande vi è nella storia dei due popoli. Questo bisogno di conoscerci a vicenda, per stimarci di più non fu d’altronde forse mai sentito tanto fortemente quanto in questa ora storica	;r.
Difatti, i rapporti civili fra gli Sloveni e gli Italiani di queste provincie non furono fin qui che una gara continua di voluti e non voluti malintesi ed errori. Questi due popoli, che nei loro rapporti quotidiani si trovano tanto vicini gli uni agli altri da coabitare, per così dire nella stessa casa, nello stesso piano, si conoscono nella loro vita e nella loro storia, meno di quanto si conoscano — sembra un paradosso e non è — gli abitanti della Zelandia con gli abitanti dell’Equatore.
Non occorre ora ricercare le cause gravi e molteplici di questo fatto. Certo è che ormai bisogna liberarsi definitivamente dai vecchi e vieti pregiudizi e cercare per altre vie di riparare questa grave lacuna.
La storia degli Sloveni nel loro passato e nel loro presente è veramente istruttiva ed interessante. Basti osservare il rapido sviluppo commerciale di questo popolo numericamente piccolo, che si è conquistato cionondimeno una invidiabile forza finanziaria, adattando alla sua vita produttiva tutte le più moderne forme della cooperazione bancaria ed economica. Il popolo sloveno, che è un popolo di lavoratori sobri e diligenti, può
La nostra lingua
  	    "'«imiti»......................
Principali regole per la lettura della lingua slovena
Come in altra rubrica cercheremo di diffondere tra i friulani la conoscenza della grandezza spirituale del nostro popolo cosi in questa cercheremo di diffondere la conoscenza della lingua.
Questa volta per venire incontro anche a coloro che pur sapendo parlare la lingua slovena non hanno avuto modo di fare esercizio di lettura, riportiamo qui sotto le differenze di pronuncia che passano tra lingua slovena e quella italiana.
J, j ■= si legge come in italiano la i;
es. : morje	(leggi	morie = mare)
kaj	(	»	kai	= cosa [pron. interr.])
L, 1	=	in	fine di parola si legge come la u breve;
es.: pepel	(leggi	pepeu = cenere)
popil	(	»	popiu = bevuto)
seguita da consonante si legge pure u breve: es.:volk	(leggi	vouk = lupo)
kadilnica	(	»	kadiunica = turibolo)
Lj, lj - Nj, nj =	quando la j è unita a l ed n,	allora si pronuncia come in
italiano	gl,	gn, come in famiglia, cagnesco	ecc.
es. : volja	(leggi	voglia = volontà)
trdnjava	(	»	trdgnava = fortificazione)
zelenjava	(	»	zelegnava = verdura)
njiva	(	»	gniva = campo)
O« c — si pronuncia come lo z italiano nelle parole spazzola, pizzicare, giustizia; s, s
resnica	(leggi resniza			= verità)
pravica	(	»	praviza	*= giustizia)
mamica	(	»	mamiza	= mammina)
Slovenci	(	»	slovenzi	= sloveni)
tujci	(	»	tuj zi =	stranieri)
cena	(	»	zena =	prezzo)
konec	(	»	konez =	fine)
curek	(	»	zurek =	zampillo d’acqua)
mùtec	(	»	mutez = muto)	
S. 8
'U
*>, ò = si pronuncia come nelle parole italiane cielo, città, celebre;
mogoče	(leggi mogoče			— forse)
navzoči	(	»	navzoči	= presenti)
Soča	(	»	Socia =	Isonzo)
čakati	(	»	ciakati	■= aspettare)
čok	(	»	ciok *»	ceppo)
čuk	(	n	ciuk =	gufo)
čreda	(	»	cireda = il gregge	
V, v
g
in sloveno ha sempre un suono duro e si pronuncia come in italiano nelle parole gara, gobbo, ghiro, ghetta, ecc.;
.:	gora	(leggi gora = montagna)
gibati	(	» ghibati = muovere)
generai	( » gheneral — generale)
H,
” in sloveno si aspira sempre e si pronuncia come nelle parole: hlod - tronco d’albero	hoditi	-	camminare
hiša = casa	rahlo	*•	soffice
hvala «= grazie
Z, z
2, ž
= si pronuncia	come in italiano	ss;
es. : sonce	(leggi sonze =	sole)
vas	(	»	vass ** paese)
velesejem	(	»	velessejem = fiera	campionaria)
vojska	(	»	voisca = truppa)
— si pronuncia come in italiano se in sciame, sciare; es.: šiba	(leggi sciba »	bacchetta)
šop	( » sciop =	mazzo di fiori)
koš	( » kose =	cesto)
duša =	anima	naše = nostro
prinašal = portato
~ seguita da vocale si pronuncia come in italiano. Se invece è seguita da
consonante oppure in fine di parola, o se si trova isolata; si pronuncia come la u;
es.: vleči	(leggi	uleci «=* tirare)
hlev	( »	hleu = stalla)
življenje	( »	žiuljenje ■= vita)	„
jaz sem v	Vidmu (leggi jas	sem u	Vidmu	=	io	sono	a	Udine)
= si pronuncia	come la s dolce	italiana	in	esempio,	esalare,	ecc.;
es.: zima =	inverno	zajec = lepre
miza -	tavola	praznik - festa
zeleni m	verdi	zrak ** aria
rftn
*= si pronuncia come la j francese nella parola Jour non c’è questo suono. ,iT6	.	’
es. : žaba =	rana	dežuje = piove
senožet	■» prato	žito = frumento
giorno. In italiano
essere considerato oggi come un serio fattore economico. Chi ne studierà il suo sviluppo in questo campo, ne dovrà ammirare la grande forza produttiva e la tenace intraprendenza.
Nè meno eloquente è la lotta sostenuta da questo popolo per la conservazione dei suoi costumi e della sua lingua. Quantunque la sua vita intellettuale si trovasse per secoli e secoli a disagio, esso seppe mantenere pura e rigorosa la sua lingua, conservandone tutti i caratteri e i termini dell’antico slavo.
Purtroppo, causa le incessanti invasioni di popoli dal IX al XVI secolo attraverso i paesi abitati dagli sloveni, non pochi preziosi tesori andarono distrutti. Ad onta di questo mutismo storico, un esempio classico della cultura slovena abbiamo nel fatto che nelle corti di alcuni principi longobardi si parlava sloveno e che nel XVI secolo il patriarca longobardo Bertrand volle fondare a Dividale un’Università anche per gli sloveni. E quasi di conseguenza vediamo uscire in Udine il «Vocabolario Italiano Schiavo».
Questo «Vocabolario», che si conserva nella biblioteca del Liceo di Lubiana, assieme ai capitoli della chiesa di Cer-gneu (Tarcento) del 1497, è uno dei più vecchi documenti del parlare slavo del territorio goriziano e veneto.
Verso la metà del secolo XVIII ricomincia la continuità dell’intelletto sloveno, del risveglio letterario.
L’ammiratore di Napoleone, Valentin Vodnik, poeta, letterato ed etnografo e Francesco Prešern, il principe dei poeti sloveni, segnano la prima tappa di questo risveglio letterario.
D’allora la letteratura slovena ha fatto passi veramente giganteschi. La letteratura slovena conta oggi nomi di scrittori insigni in ogni scibile umano.
Chi ne sa --------- qualche cosa delle
novelle di Cankar, di questo elegante e modernissimo scrittore, innamorato di Maeterlink e del Flaubert, e che potrebbe per certe sue magnifiche novelle esser chiamato il Guy de Maupassant sloveno? Chi ne sa qualche cosa delle superbe liriche dello Župančič? Chi del-1’Aškerc, il poeta dell’eresia e della ribellione? Chi degli scritti pieni di vita e di energia del Kristan? E chi del Kette, il poeta dolce e giovanile, il cantore della gioia e della vita? Chi dell’AIeksandrov, il poeta delicato e triste, il Leopardi della poesia jugoslava? E chi ne sa qualche-cosa dei classici, del Prešern, del Vodnik, del Jurčič, del Kersnik, del Trdina, ecc.? Chi del Debevec, elegante traduttore in versi della «Divina Commedia?». Chi del popolarissimo lirico Gregorčič, chiamato l’usignolo di Gorizia? Tutta u-na fioritura fresca e sempre verde di canti e di racconti e di ricerche spirituali, tutto un mondo nuovo, originale ed esotico, che innamora e seduce, che fa amare e sognare, pensare e piangere.
E oltre agli artisti e ai poeti, vi è una numerosa schiera di scienziati e di linguisti: questi ultimi specialmente furono sempre una superbia gloria degli sloveni. Basti infatti menzionare il Miklošič e il Kopitar, il Pleteršnik, l’Janežič e il Cop. Le opere di questo sono tutte pubblicate in tedesco e fanno veramente o-nore a quella prerogativa tutta propria degli sloveni, che con tanta facilità e duttilità apprendono le lingue più difficili. Dei matematici basti ricordare il Vega, il creatore dei logaritmi decimali.
Eppure tutto questo si ignora dalla maggior parte degli italiani.
Il professore F. Musoni, in un pregevole articolo, pubblicato nel 1893 nel periodico milanese «La geografia per tutti», riferendosi agli studi geografici in mezzo agli sloveni, constatava, fra altro, quanto segue:
«... un popolo, non ricco, non potente, non autonomo, composto di appena 1,300.000 individui, e la cui letteratura, soffocata nel suo nascere dai gesuiti, e rinata appena ieri, ha fatto in poco tempo progressi mirabili dando prova di ingentissimo ingegno naturale, e il disprezzo, che comunemente si suol fare da noi, dipende, più che altro, dal non averne perfetta conoscenza e sopratutto dall’ignorarne la lingua».
Perciò cercheremo di far conoscere ai friulani tutto questo affinchè, con una maggiore reciproca conoscenza, si cementino i legami tra i due popoli e svanisca ogni ombra di disprezzo.
ZA NAŠE DELO
Za tiste, ki majo koze an uce
Nje pru dajat kozan an ucam seno kar kmet se muora zlo maltrat za ga spravt u kopo al pa u senik. A par jih je dost, ki puste, de raj blejejo uce an koze po hlevah, raj ku jih popejejo past. Uca an koza bi lahko pasla cjelo ljeto zuna zime. Za pozime jih ridit, muorta že tel mjesac parpravt za zimo »frodje«, takuo ki jim pravimo par nas. Za nardit te snope »frodje« je narbuojš listje maleko-ve, čerješnjove, biu an čaren jasen, čar ren habar, dob, brjeza an še dost drugih. Tuole listje ga lepuo okljestemo an naberemo u majhane snopiče; an par dnevu ga pustimo na soncu, večkrat ga preobarnimo, de se lepuo posuši, potlè ga pa denemo u senik. Po zime, koze an uce, vam tiste rade objedo, veje od snopu vam ostanejo za kurit ohinj.
DJELO NA VARTU
Tiste gospodinje, ki njeso usjale špinače augusta mjesca, lahko to še narde, cajt je do sred setemberja. Kjer ta zelenjava ima u sebe dost sostane, ki so za človjeka potrjebne, bi muorala mjet u-saka hiša, a na žalost naše gospodinje tega premalo sadijo. Ta zelenjava je dobra za jo kuhat na pomlad, sejemo jo pa tele mjesac. Pred zimo špinača požene rast an se utardi, de bo pod snjegom, če pade, mjela tako moč, de snjeh ji na nardi škode. Pomladi zlo hitro rase an je kuhana, takuo tud saruova, pravo zdravilo posebno za tiste otroke, ki majo slabo kri an tud odraslim djela dobrò.
Zemjo kamar sjejete špinačo je potr-jeba dobró nahnojit, narbuj rase na lahni ilouni zemji. Na smijete jo pa zalivat z hnojnico, kjer bi ušafala slab okus (sauor). Za posjat adan kuadratni meter uzamite ejerka 4 grame sjenja, tuo je okuole tri stup do štjer stuo zarili. Sjenje od špinače je zdravo za sjat an pet ljet če je staro, še prjet, ku začne zemja zmarzovat pa muorta špinačo lepuo opljet an ne globoko okopat. Ce du-go cajta nje snega al pa če je hud mar-zu vjetar, jo murata pokrit s smrjekovim vejami al pa s slamo, de je ne djela škode mraz. Spinač je dost sort, pa za jesensko sjeteu je narbujša »eskimo« an »gaudri«.
SPRAUJANJE ORJEHU
U naših krajih nje dosti orjehu an za-tuo je potrjeba, de tiste malo, ki jih je, dobró shranite, de ne bojo že za koledo usi hudi pljesnjovi. Ce čjete, de se vam orjehi dobro ohranijo skuozi cjelo ljeto je potrjeba, de jih operete prjet ku jih spravite. Orjehi se operejo u no malo
slani uodi (na 100 litru uode 2-3 kg. soli) an potlé jih posušite na ajarju, de so popunoma suhi. Med sušenjem jih vič-krat premešajte, de se lahko posuše od usjeh strani, potle jih pa spravite u ža-kje al pa u koše na šolarju, de ne sples-novjejo an zatohnijo. Na ognjišču al na soncu pošušeni orjehi njemajo prave ur-jednosti, kjer počarnejejo bužine, burja rata pa hranka.
POBJERANJE GRAZDUJA
Po navadi mjesca setemberja se je začelo par nas targat že grazduje, Ijetos pa bo use drugač. Ljeto je blo mokreno, zatuo grazduje je ostalo odzat an se use še skor zeleni po naših brajdah an Vinj alah. Po navadi kar so ble lepe sončna Ijeta smo čakal skor do zadnjih dni telega mjesca za targat grazduje, Ijetos pa bomo muorli čakat še naprej dok se
Dati, ki mi jih napišemo su tisti uze-ti od seznama proteste kambjarje, ki su depožitani tu kančeleriji Tribunalija. Ce bo kajšna pomota, »Matajur« se ne uza-me odgovornosti. Tistim, pa ki jih bo interesalo bo u drugim napisau popravila an pojasnila.
Junija mjesca
Brasiola Leonilde - Ahten	Lir	6,068
Berrà Ivan - Tajpana	»	25.000
Blarasin Guerino - Tarčent	»	28.985
Boer Jakob - Čedad	»	5.000
Costa Bruno - Tarčent	»	66.000
Cappelli Bruno - Tarčent	»	100.000
Cappelli Bruno - Tarčent	»	100.000
Cernoja Amalija - Čedad	»	4.000
Kalinjon Livja - Loh pri		
Podbenes.	»	5.000
Del Cot Ernesta - Tarčent	»	200.000
Del Cot Ernesta - Tarčent	»	200.000
Del Cot Ernesta - Tarčent	»	200.000
Del Cot Ernesta - Tarčent	»	200.000
Del Cot Ernesta - Tarčent	»	200.000
Del Cot Ernesta - Tarčent	»	200.000
Rupil Angela - Tarčent	»	39.682
Luci Franc - Njivica	»	100.000
I.uci Franc - Njivica	»	100.000
Luci Franc - Njivica	»	100.000
Luci Franc - Njivica	»	100.000
Majer Enzo - Tarčent	»	15.000
Melisa Ivana - Skrutovo	»	5.000
Makorič Diana - Čedad	»	13.685
Markič Rihard - Sovodnje	»	5.000
Pinoza Albert - Njivica	»	3.600
Pinoza Albert - Njivica	»	50.000
Pinoza Albert - Njivica	»	29.000
Sigura Attilio - Subid	»	257.500
na lepuo zazdreljeje. Zapomnita se de tist, ki ga prezguoda targa ima nimar slaviš vino an po navad tud manj. Hni-luo an zeleno grazduje preberitega ta od zdravega an zdrjelega. Slabo grazduje daje samo dobar ažejt, ne pa dobrega vina. Za de bota mjel dobró vino čakej-ta, de grazduje se lepuo zazdreljeje an, de bo dobro sladkuo, targitej ga kar je ljepa ura an lepi sončni dnevi, gledita daržat u dobrim stanju soduove.
DJELO OKU VINJIKAH
Bliža se cajt, ko bo hrazduje zdrjelo. Sada ko bota videl kere vinjike majo ljeuš razduje, jih zasenjajta, de bota lahko potlé rjes od narbujših uzeli eje-pje.
Tud tiste vinjike, ki jih bote precepil zasanjajte jih, de se no bote potlé zmu-tili par ejepenju.
Zorzutti Alojziji - Gor.
Mjersa	»	4.000
Julija mjesca		
Brasiola Gisella - Neme	»Lir	10.300
Berrà Ivan - Tajpana	»	80.000
Bergagna Elio - Tarčento	»	5.170
Biasizzo Aldo - Tarčent	»	3.500
Blarasin Guerino - Tarčent	»	24.000
Blarasin Lia - Tarčent	»	5.600
Ciano Natale - Čedad	»	50.000
Ciano Natale - Čedad	»	50.000
Cappellaro Cezar - Čedad	»	3.000
Cantarutti Valerio - Čedad	»	1.150
Kamunjero Lino - Mažerola	»	2.000
Kručil Enrik - Čedad	»	7.000
Kjabaj Ivan - Gorenji Trbil	»	2.000
Klinjon Lino - Loh (Podbe-		
nesec)	»	5.000
Costa Bruna - Tarčent	»	66.000
Costa Bruno - Tarčent	»	20.000
De’cot Teresa - Tarčent	»	200.000
Delcot Teresa - Tarčent	»	200.000
Delcot Ernesta - Tarčent	»	200.000
Delcot Ernesta - Tarčent	»	200.000
Rupil Angela - Tarčent	»	39.682
Luci Franc - Njivica	»	50.000
Luci Franc - Njivica	»	100.000
Luci Franc - Njivica	»	100.000
Melisa Ivana - Skrutovo (Sv.		
Lenart)	»	4.800
Mošnik Alojzij - Sincjur		
(Čedad)	»	2.000
Malagnini Luigi - Čedad	»	5.438
Moschioni Gastone - Čedad	»	6.000
Michelizza Ivan - Tarčent	»	15.000
Marchiol Amadio - Muzac	»	20.000
Nicoletti Jožef - Čedad	»	4.000
Nimis Peter - Tarčent	»	5.170
Pollini Renza - Sv. Peter ob
Nadiži	»	12.000
Pavarotti Moritz - Kosce (Sv.		
Lenart)	»	5.000
Pinosa Albert - Njivica	»	400.000
Santo Teodor - Čedad	»	6.500
Santo Teodor - Čedad	»	50.000
Sigura Attilio - Subit	»	5.000
Sigura Attilio - Subit	»	5.000
Tomad Avrelij - Čedad	»	50.000
Tend Vincenzo - Neme	»	30.000
Uliola Vincenc - Čedad	»	5.000
Uliola Vincenc - Čedad	»	5.000
Uliola Vincenc - Čedad	»	45.000
Uliola Vincenc - Čedad	»	20.000
Uliola Vincenc - Čedad	»	15.000
Vogrič Renato - Peljan	»	32.470
Zozutti Luigi - Gorenja Mjersa	»	4.000
Cene na targu
ŽIVINA
Uoli parve varste za meso lir 300 do 350 kg.
Uoli druge varste za meso lir 250 do 300 kg.
Krave za meso parve varste lir 280 do 300 kg.
Krave za meso druge varste lir 240 do 280 kg.
Krave za rejo lir 80 taužent do 170 tau-žent.
Junčki an jenice za rejo lir 350 do 380 kg.
Junčki an jenice za meso parve varste lir 400 do 450 kg.
Junčki an jenice za meso druge varste lir 350 do 400 kg.
Teleta lir 530 do 560 kg.
PRASETA
Majhane praseta za rejo lir 900 do 1200 kg.
Praseta opitani za ubit lir 350 do 400 kg.
Praseta za opitat lir 450 do 500 kg.
SER AN MASLO
Maslo u mlekarni nareto lir 950 — 1C00 kg.
Maslo nareto doma lir 850 — 900 kg.
Ser frešak od mlekarne star do dua mjesca lir 500 kg.
Ser star čez dua mjesca lir 700 do 900 kg.
Domača skuta od sjerate lir 200 kg.
Planinska skuta od sjerate lir 300 kg.
SENUO '
(na čedajskem targu)
Djetelja lir 800 do 1000 na kuintal.
Senuo od senožetih od 600 do 800 lir na kuintal.
(na Videmskim targu)
Djetelja lir 1200 do 1300 na kuintal.
Senuo od senožetih lir 900 do 1000 na kuintal.
KAKTJOŠE
Kakuoše lir 550 do 600 kg.
Guse lir 300 do 30 kg.
Race lir 450 do 500 kg.
Cibeta za ridit 70 — 80 lir usako.
Jajca lir 30 do 32 usako.
Venčni šuoštar
Kadàr sta Krištuš an Sv. Petar hodila posvjéte sta paršla tud blizu adrie buoge hiše. Sv. Petar potuče na vrata an odpre mu jih dan buogi šuoštar. Fiaša jih kaj bi rada. Krištuš an SV. Petar ga prašata če bi lahko spala tu njega hiš tisto nuojč. šuoštar jim po-vje, de u hišo žej lahko gresta, a prostora za jih lošt spat, de ga nima; če se hočeta ulegnit kar po stoleh, lahko hresta u hišo. Krištuš je jau, de sta tud ona dva buoga an de bosta kontent, če bosta mjela strjeho nad glavo, šuoštar še ni biu povečerju, zato so kupe po-sprauli malo sjera an pulente. Guoril su še dugo cajta a Krištuš an Sv. Petar njesta nič povjedala ka su. Potle su se légenli spat. Zjutra močmi zguóde sta Krištuš an Sv. Petar ustala; pr jed pa ku sta šla, je jau Krištuš, de za Ion ima tri gnade. Use kar ga bo prašu, use mu bo uslišano, šuoštar se te parvi cajt ni mogu neč zmislit, potlé pa je prosu, de bi mu Krištuš uslišu to gnado, de tist, ki bi se useu na šuoštarski stou, ne bi mogu vič gor ustat, če bi mu on ne ukazu. Krištuš je jau, de bo takuo. Te druga suaja gnada je bla, de bi na mogu vič ustat tist, ki bi se usedu na suoju klop an glih takuo, de bi ne mogu vič det rok mez mize tist' ki bi jih gor lo-žnu. Krištuš je jau, de mu bodo use tri gnade uslišane. Krištuš an Sv. Petar sta šla na pot an šuoštar sje lotu djela. Use je blo tiho okóu njega hiše, samo tičje-ci so mu pjel an takuo je buogi šuoštar pasaval cajt.
Dugo cajta je pasalo, ku dan dan pride k šuoštarju dna bjela žend. Upraša jo, de ki išče ta par njem. Ona pa mU reče, de je paršla ponj. šuoštar prau, de bo prau rat šu z njo, ampà, de pr jed muora še nardit dan par čeulju. Bela smart se usede na stolič an reče, de ga bo počakala. Roke je ložla na mizo Sn čakala, šuoštar šiva an šiva, kadàr je konču dan par čeulju je začmi, dru? par, a smart ga je čakala. Kadar pa se je smarti zdelo, de šuoštar le previč ši-t va mu je jala, de je cajt de gresta, an če ustat. Z uso silo pa se ni mogla ad-targat od stola an tud rok ni mogla de» mez mize. šuoštar sje djelu ku, de nič ne vid, dokler ga smart ni začela prositi de naj pusti, de gre an de ne bo vič paršla ponj. šuoštar sje štoru pru obljubit, de smart ne buo vič paršla ponj an jo je spustiu sa stóliCa
An či donàs gresta na majne h tisti hiš, bosta šele udobil venčnega šuoštar-ja, ki Séle šiva čeulje.
Odgovorni urednik; TEDOLDI VOJMIR Tiskala : Tiskarna Lucchesi - Gorica Z dovoljenjem videmskega sodišča St- &
D Si	GOSPODARSTVO	H ffl
Kambiali ki su šli u protest mjesca junija an julija		
• Beneška ljudska legenda
V »Matajurju« št. 7 od 26. decembra pret. leta smo objavili neko legendo v terskem narečju, ki jo je nek neznanec napisal in poslal veliki Katerini Pernotto, da jo je uporabila za snov pri svojih izbornih novelah.
Sedaj prinašamo zopet eno legendo i-lustrirano. Vsebina je vedno ista: govori o dogodivščinah Jezusa Kristusa, ko sta hodila s Sv. Petrom po naših vaseh.
Podobno snov najdemo zelo pogosto tuoi v slovenski noveli na splošno. Zlasti ' v Beneški Sloveniji pa vsebujejo te povesti svojo lastno filozofijo žalostne odpovedi. Ko smo tako povest prečitali, se ni mogoče nasmehniti, ampak se mora človek samo zamisliti. Iz teh povesti nikoli ne sije žarek upanja: ljijdje imajo žalostno nalogo, da se bojijo, čeprav so šibki in bi radi vse dosegli, čeprav so nevedni in bi radi vse napravili. Jezus Kristus in Sv. Peter, ki romata od ene vasi do druge, se zabavata s tem, da vzbujata začudenje ljudstva, potem ko je strmelo zaradi njunih neomejenih možnosti. Včasih bi lahko izluščili iz teh dogodivščin moralni nauk, kot v tej. noveli opomin, naj ne bomo domišljavi. Vendar pa takih naukov ni v vseh povestih, kot je razvidno že iz zgoraj navedene novele, v kateri vidimo samo zadovoljstvo Jezusa Kristusa, da se je s svojo višjo pre-
metenostjo izognil težavam življenja.
Lik Sv. Petra je zelo malenkosten. Lahko bi rekli, da predstavlja on pred Kristusom človeštvo z vsemi njegovimi pomanjkljivostmi in slabostmi. Nikakor ni mogoče razumeti, kako da velja v katoliški tradiciji Sv. Peter kot skala, na kateri stoji katoliška cerkev, potem ko vidimo njegovo figuro v teh povestih.
Naj omenimo še značilnost furlanske novelistike, ki je tudi bogata dogodivščin Kristusa, ki potuje v družbi Sv. Petra po deželi. Temu je vzrok bržkone dejstvo, da služi dežela kot prehod in stikališče slovanskih, latinskih in nemških narodov, od katerih je dobila cd vsakega nekaj, ne da bi do sedaj mogla predelati in poglobiti to globoko snov ljudske modrosti. Razvoj furlanskega slovstva se je ustavil pri teh legendah, ki so sicer kratke toda dobre. Do romana in do junaške pesmi furlansko slovstvo ni prišlo nikoli. Ni bilo še pesnika, ki bi v svoji notranjosti doživel vsa narodova doživetja preteklosti in bi nam dal umetniško sliko te realnosti.
Doslej se je torej to slovstvo omejevalo na predelavo v malem svojih lastnih doživetij in tistega, kar so dobili od Slovencev. Iz združitve teh dveh okolnosti je nastala furlanska novelistika. Kaj bomo dobili, ko se bo ta snov tudi vsebinsko predelala in poglobila?
m
Uti
*
8
I
3
t/i
1. »Dober dan, mojster!« je pozdravil Kristus kovača, ki je oholo odgovoril: »Jaz sem mojster vseh mojstrov.«
-3. Kristus je prosil za dovoljen)e> aa bi smel tudi on prijeti za delo v kovačnici. Položil je Sv. Petra, ki je izgledal star najmanj 60 let, v ogenj, ga dobro segrel in ga nato na nakovalu obdeloval s kladivom, dokler ni izgledal Kot 20 letni mladenič.
9
pes
m
4. Kristus je pozdravil in odšel. Nevoščljivi kovač pa je hotel poizkusiti, da bi tudi on pomladil starčka, ki je šel takrat mimo kovačnice.
5.—6. Položil ga je na ogenj in segrel, kot je videl delati Kristusa. Potem ga je obdeloval na nakovalu, toda starček je ves sežgan padel na kose. Tako se je kovač naučil, da človek na tem svetu ne sme biti preveč domišljav.